Romaneske 2017 - 3

ROMANESKE Driemaandelijks tijdschrift

|

42 ste jaargang

|

BELGIË - BELGIQUE P.B. - P.P. 3000 LEUVEN BC 31079 P 702053 AFGIFTEKANTOOR: LEUVEN

NR. 3

La imagen de Fidel Castro Enrique Camacho Navarro

Poëzie Santo Landolfo Carolina Pini

Ortega Y gasset, La técnica y otras ideas suyas David Uzal

Taalvariatie In de Romaanse Talen

ROMANESKE

ROMANESKE

Colofon Romaneske is een driemaandelijkse uitgave van de Vereniging van Leuvense Romanisten (VLR)

INHOUD woord vooraf

4

‘TAAL’ EN ‘DIALECT’: EEN TIJDLOOS ONDERSCHEID?

7

STEFANO DE PASCALE

RAF VAN ROOY

#jesuisCharlie… et beaucoup d’autres : 17 la diffusion et variation des hashtags commençant par #jesuis, avec une touche belge BARBARA DE COCK & ANDREA PIZARRO PEDRAZA

Abonnementen Het abonnement is inbegrepen bij het VLR-lidmaatschap.

België: € 23 Europese Unie: € 33 Rest v.d. wereld: € 47 Te betalen door storting op rekening 551-2790700-79 IBAN: BE58 5512 7907 0079 BIC: GKCCBEBB van VLR-Alumni Letteren, Blijde Inkomststraat 21 (bus 3311) B-3000 Leuven

Redactieadres V.u.: Carmen Van den Bergh Blijde Inkomststraat 21 (bus 3311) 3000 Leuven

Webmaster Hans Le Roy (prom. 1984) hir@himet.com Coverfoto: portret van Ortega y

Quando l’ob(b)iettivo dell’ortografia è 23 riflettere la b(u)ona pronunzia… o pronuncia?

STEFANO DE PASCALE

Vos Pouces pour la science 31

LOUISE-AMÉLIE COUGNON

Si dice arancino o arancina? 37 STEFANIA IANNIZZOTTO

LA Imagen de FIDEL Castro 42

ENRIQUE CAMACHO NAVARRO

Ortega Y gasset, La técnica y 51 otras ideas suyas DAVID UZAL

IK NEEM JE MEE OP REIS 59 JORIS SCHELFAUT

Antologia 63

SANTO LANDOLFO CAROLINA PINI

Cinque parole per un racconto 70 ANNACHIARA MARGAPOTI

boekenplank 74

HUGO SONNEVILLE

nieuwstelex 82

GEERT DE MOL

Gasset, wikipedia Wikimedia Common License Opmaak & druk: vijfr.com ISSN: 0772-6406

ROMANESKE

3

STEFANO DE PASCALE

D

e Romaneske die u zojuist heeft opengeslagen is hoogstwaarschijnlijk een primeur. Wat u voor u heeft liggen is een taalkundig themanummer en meer bepaald een nummer over taalvariatie in de Romaanse talen. Het is niet uit te sluiten dat in een ver verleden onze voorgangers een dergelijk nummer hebben opgezet en dat lezers van het eerste uur zich een dergelijke uitgave herinneren.

Maar het lezerspubliek vernieuwt zich keer op keer en het was hoog tijd om de taalkunde nog eens aan het woord te laten.

De huidige redactie speelde al langer met het idee om een aantal bijdragen te bundelen over een bepaald taalkundig verschijnsel. De bedoeling van dit nummer is niet enkel om de lezers van Romaneske een uitgave te sturen rond een aantrekkelijk thema – ‘taalvariatie’, ‘dialecten’, ‘standaardtaal’… Dit themanummer is bovenal een win-winnummer: het biedt een forum waarin de lezers kennis kunnen maken met het recentste onderzoek in de taalkunde dat aan de KU Leuven of door KU Leuven-alumni wordt gevoerd; het is een kans voor onderzoekers om vorm te geven aan eerste reflecties en resultaten, ver van de academische publicatiemallemolen.

Raf Van Rooy, die enkele maanden geleden het proefschrift getiteld Through the vast labyrinth of languages and dialects verdedigde, bijt de spits af met een bijdrage over de ontstaansgeschiedenis van het begrippenpaar ‘Taal’ – ‘dialect’:

4

42 ste Jaargang nr. 3

een tijdloos onderscheid. Vandaag de dag is het voor ons vanzelfsprekend om een opmerking zoals “die persoon spreekt nogal dialect, hé!” gepaard te horen met een afkeurend toontje, of om “verzorgde taal” bijna als een vaste uitdrukking te beschouwen, maar “verzorgd dialect” eerder als een lachwekkend oxymoron. Rafs verhaal maakt duidelijk dat ons tweeledig denken over ‘taal’ en ‘dialect’, en het arsenaal aan waardeoordelen dat die twee concepten telkens oproepen, een lange weg heeft afgegaan, van het laatmiddeleeuws humanisme tot het massaonderwijs van de laatste eeuw.

WOORD V Met het quatre-mains artikel van Barbara De Cock en Andrea Pizarro Pedraza verlaten we het historisch perspectief om in te zoomen op taalvariatie in hedendaagse sociale media. In hun #jesuisCharlie… et beaucoup d’autres wordt aandacht geschonken aan het gebruik van #hashtags op Twitter, hun productiviteit en sociale betekenis. Het valt niet te ontkennen dat sociale media, en Twitter in het bijzonder, behalve ware klankkasten (“echo chambers” in jargon) ook microgemeenschappen vormen waarin taalkundigen bijna als in laboratorium de sociale dynamieken kunnen observeren die het taalgebruik sturen, die taalvariatie creëren en uiteindelijk taal-

verandering teweegbrengen. Een kans die twee auteurs in geen geval kunnen laten liggen, en deze korte bijdrage blikt vooruit op alle veelbelovende wegen die dit type onderzoek zou kunnen inslaan.

Hopelijk raakt u niet duizelig door deze op hol geslagen tijdmachine, want het stuk van Stefano De Pascale brengt u terug in 1861, in het jaar van de Italiaanse eenmaking: Quando l’ob(b)iettivo dell’ortografia è riflettere la b(u)ona pronunzia... o pronuncia? Het artikel probeert twee populaire, maar tot nu toe parallel lopende onderzoekslijnen in de sociolinguïstiek te verenigen: enerzijds de kwantitatieve behandeling van taalvariatie, anderzijds de studie van standaardtaalideologie. Dat gebeurt aan de hand van enkele gevalstudies over de impact van ideeën rond taalbeleid op

D VOORAF de evolutie van de Italiaanse spelling en woordenschat sinds de geboorte van de Italiaanse staat (toen nog koninkrijk).

Wat het artikel in de eerste plaats beoogt is tonen dat de beschikbaarheid van gigantische databestanden toelaat een aantal ongrijpbare aspecten van taalideologieën empirisch vast te stellen.

We verlaten het 19de-eeuwse Italië en keren terug naar 2018, naar het tijdperk van de sociale media. De vierde bijdrage werd verzorgd door Louise-Amélie Cougnon en neemt de titel over van het omvangrijke (en indrukmakend) project waarvan de eerste resultaten hier worden voorgesteld: Vos Pouces pour la

science. We vinden in dit artikel dezelfde elementen terug van de vorige bijdragen: het nut van tonnen chatmateriaal om de sociale relevantie van spellingsgewoonten te detecteren, gekoppeld aan een grootschalige enquête bij de chatters zelf. Louise-Amélie doet de eerste analyses uit de doeken: welke reacties spellingsfouten uitlokken, de structuurelementen van socialemediagesprekken en populaire semantische velden. We hopen dat u het met ons eens zal zijn: Pouce levé voor dit project!

En op welk betere eindbestemming kan dit themanummer tot rust komen dan “schone slaapster” Sicilië? En welk beter onderwerp dan variatie in culinaire terminologie?! We belanden zo bij Stefania Iannizzotto, verbonden aan de Accademia della Crusca, dé Italiaanse taal- en letterkundige academie. In haar artikel getiteld Si dice arancino o arancina? brengt Stefania, met veel zin voor detail en historische diepgang, de verbazend interessante geschiedenis aan het licht van de alternantie tussen de twee (vrouwelijke en mannelijke) benamingen van het heerlijke rijstballetje.

We zijn ervan overtuigd dat dit nummer, wat betreft de relevantie en de diversiteit aan onderwerpen, u niet op uw honger zal doen blijven (of misschien zal de maag toch even knorren bij het arancini-artikel!). Heeft deze bruuske thematische ommekeer u misschien toch uit het lood geslagen, dan hebben we voor u nog enkele niet-taalkundige artikels in petto. In La imagen de Fidel Castro herwaardeert Enrique Camacho Navarro de bijdrage die archieffoto’s kunnen leveren om de figuur van de communistische leider te doorgronden, en verkent hij zo dit nieuwe perspectief om het uitROMANESKE

5

zonderlijke politieke fenomeen Cuba te vatten. Het nummer wordt afgesloten met een artikel van David Uzal over Ortega y Gasset, la técnica y otras ideas suyas. Daarin ontvouwt hij het denken van de Spaanse filosoof en essayist Ortega y Gasset en focust hij met name op zijn filosofie van de techniek. Ortega’s inzichten over techniek zijn lang onderbelicht gebleven en daarom neemt Uzal de taak op zich om Ortega’s originele standpunten in het filosofische landschap na te gaan. We zijn bovendien erg dankbaar aan de mensen die het nummer hebben doorspekt met hun artistieke bijdragen: Joris Schelfaut stapt in de voetsporen van de grand tour reizigers en brengt ons schetsen uit Rome, terwijl Santo Landolfo, Carolina Pini en Annachiara Margapoti voor Italiaanse poëzie en proza zorgen. Voorts brengt Geert De Mol ons in de Nieuwstelex op de hoogte van de ‘Prix Goncourt des Etudiants’ van afgelopen december.

6

42 ste Jaargang nr. 3

Spijtig genoeg hebben we ook droevig nieuws te melden. Op vrijdag 13 april is onze medewerker en redactielid Hugo Sonneville onverwachts overleden.

Hugo werd 66. Wij herinneren hem als een trouwe, stipte en gedreven lid van ons team. Als redactielid was Hugo de bezielier van de Boekenplank: met zijn keurige pen en zijn niets ontgaand oog doorploegde hij het beste wat in de romanistiek gepubliceerd werd.

Ook voor dit nummer had Hugo kosten noch moeite gespaard om maar liefst zeven nieuwe werken te recenseren. Dit cijfer alleen al is kenmerkend voor de onvermoeibare toewijding waarmee hij zich aan Romaneske heeft gegeven. We willen daarom dit nummer aan hem opdragen als dank voor zijn jarenlange inzet. Zijn afwezigheid zal een groot gemis voor ons zijn. Het gaat u goed Hugo.

Stefano De Pascale

‘TAAL’ EN ‘DIALECT’: EEN TIJDLOOS ONDERSCHEID?1

RAF VAN ROOY Toen de befaamde taalkundige Max Weinreich (1894–1969) één van zijn New Yorkse colleges over het sociale statuut van de Jiddische taal had afgerond in de vroege jaren ’40, kwam een jonge toehoorder, een leraar uit de Bronx, bij Weinreich verhaal halen: “Wat is nu het verschil tussen een dialect en een taal?” Weinreich zette zijn beste beentje voor om met een bevredigend antwoord voor de dag te komen, maar de leraar onderbrak hem al snel en liet zich snedig ontvallen: “Dat weet ik, maar ik zal je een betere definitie geven: ‘Een taal is een dialect met een leger en vloot’.”

Weinreich was zo onder de indruk van deze puntige omschrijving dat hij haar in één van zijn publicaties, een Jiddisch artikel uit 1945, opnam.2 De rest is geschiedenis: wanneer vandaag de dag een discussie woedt over het onderscheid tussen ‘taal’ en ‘dialect’, is dit gezegde nooit ver weg. Men hanteert dit dan vaak als een argumentatiestrategie om aan te tonen dat het begrippenpaar hoofdzakelijk stoelt op taalexterne, politieke omstandigheden.

[Afb. 1: Max Weinreich (1894–1969)]

Weinig taalkundige begrippen zijn zo algemeen bekend als ‘taal’ en ‘dialect’.

Nochtans is het bestaan van dit onderscheid geenszins een vanzelfsprekendheid.

1

Deze bijdrage is grotendeels gebaseerd op delen van mijn doctoraal proefschrift: Van Rooy, R. 2017.

Through the vast labyrinth of languages and dialects: The emergence and transformations of a conceptual pair in the early modern period (ca. 1478–1782). Onuitgegeven proefschrift (KU Leuven): Leuven.

2

Zie Weinreich, M. 1945. ‫טַײצ רעזדנוא ןוֿפ ןעמעלבָארּפ יד ןוא ָאווִיי רעד‬. ‫ רעטעלב ָאווִיי‬25 (1): 3–18 (hier 13). Het Jiddische origineel luidt in transcriptie: “A shprakh iz a dialekt mit an armey un flot.”

ROMANESKE

7

Sterker nog, zoals alle aspecten van menselijke cultuur, heeft het begrippenpaar een geschiedenis, en die is minder lang dan je zou kunnen vermoeden. Hoewel de mens van oudsher een zekere notie van ‘correct’ en ‘incorrect’ taalgebruik heeft, is dat tot voor enkele eeuwen steeds geconcentreerd geweest op afzonderlijke taalvormen.

Dat vertaalde zich in regeltjes als: “zeg niet x, maar y”. Uit de Romeinse wereld vormt de Appendix Probi hiervan allicht het bekendste voorbeeld: deze lijst biedt instructies om correct Latijn te spreken en te schrijven in het format “idem non ide”, “idem niet ide”. Correct is idem en niet het Volkslatijnse ide. Deze prescriptieve praktijk leeft verder tot vandaag, al wordt daarbij tegenwoordig vaak een beroep gedaan op het begrippenpaar ‘dialect’ en ‘(standaard)taal’. Werpen we in vogelvlucht een blik op de bijzondere geschiedenis van deze conceptuele tegenstelling.

‘TAAL’ VS. ‘DIALECT’: EEN BEGRIPPENPAAR MET ZESTIENDE-EEUWSE ROOTS Het woord ‘dialect’ (< Grieks διάλεκτος) mag dan wel een lange geschiedenis hebben die teruggaat tot het oude Griekenland, maar het is pas in de zestiende eeuw dat humanistische geleerden de term specifiek en op grote schaal als tegenpool van ‘taal’ beginnen te begrijpen. Voordien hanteerden de meeste geleerden de term als een synoniem voor ‘taal’: aan het eind van de vijftiende eeuw schrijft een Italiaanse humanist en professor Grieks bijvoorbeeld nog dat “de Grieken vijf dialecten of talen hebben”.3 Een meldenswaardige voorloper uit de late middeleeuwen is Roger Bacon (ca. 1220–ca. 1292): deze Engelse franciscaan en polyglot ontwerpt namelijk een tegenstelling tussen de termen lingua en idioma die grote verwantschap vertoont met het latere begrippenpaar ‘taal’ en ‘dialect’, maar zijn voorstel belandt al gauw in de vergeethoek en wordt pas door moderne geleerden herontdekt.

[Afb. 2: Roger Bacon (ca. 1220–ca. 1292)]

Waarom komen humanisten in de eerste helft van de zestiende eeuw met het begrippenpaar ‘taal’ en ‘dialect’ op de proppen? Hieraan ligt een drievoudige impuls ten grondslag, die we met de volgende drie termen kunnen benoemen: ‘hellenisme’, 3

Zie Codro, A. U. 1502. In hoc Codri uolumine haec continentur: Orationes, seu Sermones ut ipse appellabat.

Epistolae. Siluae. Satyrae. Eglogae. Epigrammata. Bologna: Ioannes Antonius Platonides. Sig. m.iir: “Sunt enim Graecorum dialecti seu linguae quinque […].”

8

42 ste Jaargang nr. 3

‘standaardisering’ en ‘classificatie’. Geleerden herontdekten de Oudgriekse taal en literatuur in de Renaissance en merkten dat deze uit verscheidene taalvormen bestond, die ‘dialecten’ (διάλεκτοι) werden genoemd. Dat herinnerde hen aan hun eigen moedertalen die ook regionaal versnipperd waren – een eigenschap die, zo dachten ze, het uniform gewaande Latijn ontbeerde. Uit deze parallel maakten ze een abstractie: een ‘taal’, bijvoorbeeld het Grieks of het Frans, heeft verscheidene ‘dialecten’, bijvoorbeeld het Dorisch of het Picardisch, onder zich.4 De tegenstelling ‘taal’ en ‘dialect’ werd verscherpt door een parallelle ontwikkeling: de standaardisering van de (West-)Europese ‘volkstalen’, die ‘in waarde stegen’, onder meer door de bloei van de middenstand van koopmannen, die het Latijn amper of niet beheersten. Dat ging gepaard met een sterke competitie tussen deze volkstalen: opkomende nationale gevoelens en trots leidden humanisten zoals Joachim du Bellay (ca. 1522–1560) ertoe om hun eigen taal vaak schaamteloos te promoten. Als gevolg ontstonden er sterke tussenschotten tussen afzonderlijke talen, terwijl voorheen de volkstalen vaak moeilijk af te bakenen continua van taalvariëteiten vormden. ‘Taal’ werd geleidelijk aan gelijkgeschakeld met de uitgekozen taalvariant die in grammatica’s werd beschreven, terwijl ‘dialecten’ variëteiten waren van die ‘taal’ en slechts zijdelings hun plaats vonden in spraakkunsten, als er al gewag van hen werd gemaakt. Daarnaast was er grotere hang naar een vaste vorm van een ‘taal’, voornamelijk onder impuls van de uitvinding van de boekdrukkunst en ook van de Reformatie. Niet alleen werkte het gedrukte woord een grotere stabiliteit van de volkstalen in de hand; ook de vertaling van de Bijbel in de volkstalen ten gevolge van de opkomst van het protestantisme droeg bij tot de codificatie van heel wat talen. Tot slot werden zestiende-eeuwse geleerden, onder meer ten gevolge van de boekdrukkunst en een verhoogde mobiliteit, geconfronteerd met een ‘informatie-explosie’, die bovendien een grotere honger naar informatie (‘infolust’) in hen opwekte.5 Om orde te scheppen in deze chaos aan data ontwikkelden ze allerhande systemen en conceptuele constellaties, waaronder ook de tegenstelling tussen ‘taal’ en ‘dialect’: deze stelde hen in staat om de enorme verruiming van de taalkundige horizon te behappen en relaties tussen taalvormen beter in kaart te brengen. Het is in dit verband niet verwonderlijk dat de eerste taalcataloog, die bestaat uit een alfabetisch overzicht van de talen en dialecten van de bekende wereld, verscheen in 1555: Conrad Gessner’s (1516–1565) Mithridates.

[Afb. 3: Conrad Gessner’s Mithridates]

NAAR EEN SOCIALE EN NORMATIEVE INVULLING VAN HET BEGRIPPENPAAR Het moge duidelijk zijn dat afbakening en categorisering de voornaamste doelen waren van de zestiende-eeuwse geleerden die het begrippenpaar ‘taal’ en ‘dialect’ lanceerden. Dat houdt in dat er achter het onderscheid nog geen bemoederende, prescriptieve connotatie schuilde (hoewel grammatici toch al vaak een duidelijke tweedeling maakten tussen ‘correcte’ en ‘incorrecte’ vormen). Daar komt in de loop van de zeventiende eeuw verandering in: ‘dialect’ wordt meer en meer gezien als 4

Het Picardisch wordt tegenwoordig doorgaans gezien als een aparte variant van het Romaans, maar in de vroegmoderne tijd werd het vaak als een ‘dialect’ van het Frans beschouwd.

5

Zie Blair, A. M. 2010. Too Much to Know: Managing Scholarly Information before the Modern Age. New Haven & Londen: Yale University Press. 11–12.

ROMANESKE

9

een inferieure variant van een ‘(standaard)taal’. Deze ontwikkeling houdt verband met een sociale evolutie. Daar waar in de zestiende eeuw de regionale adel ook nog regionale varianten spreekt, verdwijnt dit fenomeen geleidelijk aan in de zeventiende eeuw. Dat heeft te maken met wat historicus Peter Burke de ‘terugtrekking’ van de adel uit de populaire cultuur heeft genoemd6 en ging hand in hand met wat men als de ‘deregionalisering’ van de standaardtaal zou kunnen bestempelen: de standaardtaal, die steeds vastere vorm kreeg, werd meer en meer de taalvariant van de hogere klassen en was veel minder gebonden aan een bepaalde plaats dan in de voorgaande eeuw. Het begrippenpaar ‘dialect’ en ‘standaardtaal’ spiegelt zich geleidelijk aan een sociale realiteit, waarin de tweespalt tussen hogere en lagere klassen steeds duidelijker werd. In Engeland schrijft een grammaticus in 1619 zelfs:

“Je moet inzien dat wat ik hier zeg over de dialecten, enkel betrekking heeft op het plattelandsvolk, want onder mensen van zachtere inborst en meer gecultiveerde opvoeding is er overal slechts één spraak, zowel in klank als in betekenis.”7 In Frankrijk klinken er ook al snel stemmen die de ‘nationale taal’ contrasteren met ‘dialect’. Symptomatisch is het lemma ‘dialecte’ te vinden in Antoine Furetières (1619– 1688) vermaarde woordenboek, postuum gepubliceerd in 1690: “Dialect. Taalgebruik eigen aan een provincie, dat ontaard is van de algemene of voornaamste taal van het koninkrijk.”8 Een gerelateerde idee die eveneens in de zeventiende eeuw opkomt, is dat ‘standaardtaal’ gereguleerd en analogisch is, terwijl ‘dialecten’ niet in grammaticale

[Afb. 4: Antoine Furetière (1619–1688)]

6

Zie Burke, P. 2004. Languages and Communities in Early Modern Europe. Cambridge: Cambridge University Press. 110.

7

Zie Gill, A. 1619. Logonomia Anglica: Qua gentis sermo facilius addiscitur. Londen: Ioannes Beale. 18: “Et quod hic de dialectis loquor, ad rusticos tantum pertinere uelim intelligas; nam mitioribus ingeniis et cultius enutritis unus est ubique sermo et sono et significatu.”

8

Zie Furetière, A. 1690. Dictionaire universel, contenant generalement tous les mots françois, tant vieux que modernes, et les termes de toutes les sciences et des arts [...]. 3 vols. Den Haag & Rotterdam: Arnout & Reinier Leers: “Dialecte […]. Langage particulier d’une province, corrompu de la langue generale ou principale du royaume.” De originele Franse spelling is gehandhaafd hier en in andere Franse citaten.

10

42 ste Jaargang nr. 3

regels te gieten vallen, maar bol staan van de anomalieën en onregelmatigheden.

Het is dan ook niet verwonderlijk dat het begrip ‘standaardtaal’ zijn wortels heeft in deze periode. Hoewel in Frankrijk de dialecten het fel te verduren krijgen en ten opzichte van de nationale taal in een slecht daglicht worden gesteld, is het in Engeland dat de term ‘standaard’ (standard) voor het eerst taalkundig wordt ingevuld.

Voordien werd de ‘standaardtaal’ van een gebied doorgaans omschreven als lingua communis, ‘gemeenschappelijke taal’, een collocatie die (net als het woord ‘dialect’) op de Griekse traditie teruggaat, en meer bepaald op de Griekse koinè (κοινή), de gemeenschappelijke vorm van het Grieks die na de veroveringen van Alexander de Grote op grote schaal doorheen diens rijk en dat van zijn epigonen gangbaar was.

Humanisten vertaalden deze term als lingua communis en pasten deze parafrase vervolgens toe op de ‘uitgekozen’ standaardvarianten van hun volkstalen. Eén van de eerste geleerden die de term standard in taalkundige zin hanteert, is de Engelse bisschop John Williams (?1636–1709). Volgens Williams is de standaardvariant van een taal een opgepoetste spraakvorm die in geschriften wordt gebruikt en tevens “de rest [i.e. de dialecten] overheerst en een voor allen gemeenschappelijke gids vormt”.9 Hij haalt hierbij het Engels van het hof en de intelligentsia en – ietwat anachronistisch – het koinè-Grieks aan als voorbeelden.

‘DIALECT’, EEN HAAT-LIEFDEVERHOUDING Het begrip ‘dialect’ valt dus geleidelijk aan ten prooi aan bijzonder negatieve interpretaties. Tegelijkertijd krijgt ‘(standaard)taal’ of ‘gemeenschappelijke taal’ meer en meer een positieve invulling en wordt deze vereenzelvigd met het taalkundige ideaal. Vanaf de achttiende eeuw duiken er zelfs stemmen op die de degradatie van ‘dialect’ willen ombuigen tot de vernietiging ervan. Dat culmineert in de nasleep van de Franse Revolutie in het welbekende rapport van Henri Grégoire (1750–1831), beter bekend als Abbé Grégoire, dat een historisch keerpunt vormt in de houdingen ten opzichte van regionale taalvariatie. In dat rapport, dat Grégoire in 1794 presenteerde aan de Convention nationale, bespreekt hij “de noodzakelijkheid en de middelen om de patois te vernietigen en het gebruik van de Franse taal te veralgemenen”.10 Grégoire vindt het immers ongepast dat een natie als Frankrijk, de moeder van vrijheid, nog steeds aan de Toren van Babel vertoeft op vlak van taalverscheidenheid.

Meer nog, de patois zijn restanten van het Ancien Régime en de feodale maatschappij die eraan inherent is, terwijl enkel een uniforme en algemeen gebruikte nationale taal de felbevochten vrijheid van de Franse Revolutie kan bestendigen.11

Het begrip ‘dialect’ valt dus geleidelijk aan ten prooi aan bijzonder negatieve interpretaties.

9

Zie Williams, J. 1685. A discourse concerning the celebration of divine service in an unknown tongue.

Londen: Richard Chiswell. 8: “[…] ordinarily there is some common standard, which (as I have said) over-rules the rest and is a guide common to all.”

10

Zie Grégoire, H. 1794. Rapport sur la nécessité et les moyens d’anéantir les patois, et d’universaliser l’usage de la langue française. [Parijs]: Convention nationale.

11

Voor de relatie tussen de Franse Revolutie en de patois, zie, onder meer, Certeau, M. de, Julia, D. & Revel, J. 2002. Une politique de la langue. La Révolution française et les patois: L’enquête de Grégoire.

ROMANESKE

11

Grégoire wijst hierbij naar het dialectvrije en eenvormige Amerikaanse Engels als model.

Nochtans weerklinken er ook al vroeg positieve oordelen. Onder meer uit patriottistische vooringenomenheid houdt de Verlichte denker Ferdinando Galiani (1728–1787) uit Chieti, gelegen in het toenmalige koninkrijk Napels, een pleidooi om zijn Napolitaanse moederdialect te verheffen tot volwaardige geschreven taal. Daarmee doelt Galiani niet op een literaire taal, aangezien het archaïsche Florentijns van schrijvers Giovanni Boccaccio, Dante Alighieri en Francesco Petrarca al de officiële literaire standaard was. Meer nog, zo stelt Galiani, deze Florentijnse standaard was geleidelijk aan de moedertaal van de hogere klassen aan het worden, niet alleen in Toscane, maar ook in andere delen van het Italiaanse schiereiland. De Napolitaanse standaard die Galiani in zijn populaire boekje ‘Over het Napolitaanse dialect’ (Del dialetto napoletano) uit 1779 voor ogen heeft, moet praktische doeleinden dienen: het koninkrijk Napels kan hooguit aanspraak maken op een eigen administratieve taal.12

[Afb. 5: Ferdinando Galiani (1728–1787)]

Een ander belangrijk motief om dialecten in een positief daglicht te stellen is hun (vermeende) etymologische waarde en talige behoudsgezindheid: veel meer dan een standaardtaal behoudt een dialect oude woord(vorm)en of andere kentrekken van eerdere taalstadia. Deze idee treedt onder meer naar voren in het werk van JérémieJacques Oberlin (1735–1806), een filoloog uit de Elzas en auteur van een werk over een variëteit van het Lotharings (van de Oïl-tak), getiteld Essai sur le patois lorrain des environs du comté du Ban de la Roche, fief royal d’Alsace uit 1775.13 Opvallend genoeg stelt Oberlin zelfs voor om een academie te stichten voor de beschrijving van alle patois in Frankrijk. Deze academie, zo oppert hij, kent best een tweevoudige samenstelling: naast geleerden moeten ook lager geschoolden bij dit project worden betrokken, en zij moeten op regelmatige basis de koppen bij elkaar Nouvelle édition augmentée. Folio: Histoire 117. Parijs: Gallimard. Voor de plaats van het rapport in de geschiedenis van het Franse nationalisme, zie Bell, D. A. 2003. The Cult of the Nation in France: Inventing Nationalism, 1680–1800. Cambridge & Londen: Harvard University Press. 169-197 (in het bijzonder 175178).

12 Zie Galiani, F. 1779. Del dialetto Napoletano. Napels: Vincenzo Mazzola-Vocola. In het bijzonder 9 & 55. Het boekje lokte bijzonder veel reacties uit, niet in het minst van Luigi Sèrio, die een volksere variant van het Napolitaans promootte. Galiani’s werkje was al snel uitverkocht en hij wilde reeds in 1780 een herwerkte editie op de markt brengen. Door omstandigheden verscheen deze pas postuum in 1789.

13

12

Zie Oberlin, J.-J. 1775. Essai sur le patois lorrain des environs du comté du Ban de la Roche, fief royal d’Alsace. Straatsburg: Jean Fred. Stein. In het bijzonder 2-4.

42 ste Jaargang nr. 3

steken. De Elzasser is er zich echter van bewust dat zijn voorstel te vooruitstrevend is voor zijn tijd en uit bittere noodzaak op de lange baan moet worden geschoven.

Door beperkingen in expertise moet hijzelf zich concentreren op één patois, waarvan hij de ouderdom met stip aanmerkt: immers, net als een aantal zuidelijkere GalloRomaanse varianten is het Lotharings “sinds meerdere eeuwen ongeveer in dezelfde toestand bewaard gebleven”.14

HET BEGRIPPENPAAR IN DE NEGENTIENDE EEUW: NATIESTAATIDEOLOGIE EN MASSAONDERWIJS In de vroegmoderne tijd wordt de tegenstelling ‘standaardtaal’–‘dialect’ in de eerste plaats hoofdzakelijk taalkundig ingevuld, maar vanaf de zeventiende eeuw krijgt het begrippenpaar steeds vaker ook sociale connotaties, gestoeld op taalexterne factoren. Het conceptuele onderscheid is bovendien voornamelijk bekend in hogere kringen en er zijn geen duidelijke aanwijzingen dat ook lager geschoolden het kenden en hanteerden in die periode. Het mag daarom niet verwonderen dat Oberlins oproep om niet-geleerden bij de studie van dialecten te betrekken historisch dan ook wat geïsoleerd staat. Een politieke invulling van het begrippenpaar ‘taal’ en ‘dialect’, zoals Abbé Grégoire die promoot, is in de vroegmoderne periode uiterst zeldzaam. Vanaf de latere negentiende eeuw, echter, geraakt de conceptuele tegenstelling zowel gevulgariseerd als geïnstitutionaliseerd in West-Europa door de opkomst van het massaonderwijs en doordat standaardtalen deel gaan uitmaken van het ideologisch pakket van natiestaten, die dan hun opgang maken.15 Deze twee ontwikkelingen zijn twee zijden van eenzelfde munt. Om een nationaal samenhorigheidsgevoel te stimuleren is het belangrijk dat alle burgers dezelfde standaardvariant van de nationale taal onder de knie krijgen. Deze taalkundige ideologie krijgen ze via het massaonderwijs ingelepeld, waarbij de leraar zijn leerlingen een scherpe tweedeling tussen de enige zaligmakende standaard enerzijds en hun verbasterd dialect anderzijds voor ogen houdt. Het uiteindelijke doel was om de standaard vlekkeloos te leren lezen, schrijven en uiteindelijk ook spreken: de ideologie was dus sterk prescriptief en normatief van aard. In de laatste decennia van de negentiende eeuw wordt het contrast ‘standaardtaal’ vs. ‘dialect’ op die manier actief en intensief uitgedragen naar de bevolking toe. Daarvan vinden we sporen in het werk van de Duitse taalkundige en sinoloog Georg von der Gabelentz (1840–1893). In een herwerkte editie van zijn inleiding tot de algemene taalkunde, geeft Gabelentz duidelijk aan dat er reeds populaire ideeën over het onderscheid tussen ‘taal’ en ‘dialect’ gangbaar waren.

De alledaagse opvatting is dat een ‘taal’ het gemeenschappelijke eigendom van een volk is, terwijl een ‘dialect’ onder het gemeenschappelijke bezit van een regio valt. Gabelentz benadrukt echter dat dit criterium “extern” en “oppervlakkig” is en “noodzakelijkerwijs tot inconsistenties leidt”. Bovendien, zo voegt hij toe, heeft dit “nogal ergerlijke” – lees politieke – “gevolgen”:

14

Ibid. 4: “[…] le Gascon, le Provençal, le Bourguignon, le Lorrain etc. s’est conservé depuis plusieurs siecles à peu près dans le même état.”

15

In de vroegere decennia van de negentiende eeuw duikt het begrippenpaar ‘taal’ vs. ‘dialect’ vooral op binnen de historisch-vergelijkende taalkunde, die tot het begin van de twintigste eeuw nagenoeg volledig samenvalt met de taalkunde als discipline in haar geheel. De twee begrippen krijgen dan ook een historische (‘diachrone’) invulling: een ‘taal’ ontwikkelt verschillende ‘dialecten’ die na verloop van tijd weer aparte ‘talen’ worden, etc.

ROMANESKE

13

“Aangezien ‘taal’ gemeenschapsgoed van het volk is, rechtvaardigt taalgemeenschap zo het recht op politieke vereniging, taalverschil het recht op afscheiding, – zo oordeelt het moderne nationaliteitsprincipe volgens het motto: ‘zo ver taal x klinkt’.”16

[Afb. 6: Gabelentz’ Die Sprachwissenschaft (1901)]

De voedingsbodem voor de puntige definitie ‘Een taal is een dialect met een leger en vloot’ is in Gabelentz’ handboek al klaar en duidelijk aanwezig, al staat een dergelijke politieke invulling van het begrippenpaar op dat moment nog in de kinderschoenen.

Meer nog, ze was totaal afwezig van het zestiende-eeuwse gedachtegoed dat aan de wieg ligt van het conceptuele onderscheid tussen ‘taal’ en ‘dialect’. Nochtans zou deze interpretatie in de twintigste eeuw de overhand krijgen, en dat tot op de dag van vandaag. Het begrippenpaar zorgt zelfs voor de nodige politieke akkefietjes, waarover zowel onderzoekers als leken hun zegje kwijt willen. Dat blijkt uit allerhande krantenartikelen en blogs die aan het thema zijn gewijd. Werpen we een blik op een relatief recent voorbeeld.

16

Zie Gabelentz, G. von der. 1901. Die Sprachwissenschaft, ihre Aufgaben, Methoden und bisherigen Ergebnisse. Uitgegeven door Albrecht Graf von der Schulenburg. Tweede, vermeerderde en verbeterde uitgave. Leipzig: Chr. Herm. Tauchnitz. 55: “Unter einer Sprache denkt man sich das Gemeingut eines Volkes, unter einem Dialekte oder einer Mundart das Gemeingut einer Landschaft, — dies dürfte so etwa der Allerweltauffassung entsprechen. […] Diese Art die Dinge zu beurtheilen ist äusserlich, oberflächlich und muss zu Inconsequenzen führen. Die Geschichte unserer Tage hat aber bewiesen, dass solche Ansichten auch zu recht ärgerlichen Consequenzen führen können: weil die Sprache Gemeingut des Volkes ist, so begründet Sprachgemeinschaft das Recht zur politischen Vereinigung, Sprachverschiedenheit das Recht zur Losreissung, — so urtheilt das moderne Nationalitätsprinzip nach dem Wahlspruche: ‚soweit die x’sche Zunge klingt.‘”

14

42 ste Jaargang nr. 3

Op 16 februari 2014 publiceerde The Economist, een wekelijks nieuwsmagazine uit Londen, een blogpost op haar website die moest uitleggen hoe een ‘dialect’ van een ‘taal’ verschilt.17 De auteur, vermoedelijk de Amerikaanse (taalpolitiek)journalist Robert Lane Greene, schreef de blogpost naar aanleiding van een debat in Hongkong over de precieze status van het Kantonees, dat behoort tot de Sinitische taalfamilie. Het onderwijsdepartement van de regio had namelijk geclaimd dat, in tegenstelling tot het Engels en het Mandarijns, Kantonees geen officiële taal van Hongkong was. Daarop volgde een debat over de status van het Kantonees: was het een aparte ‘taal’ of een Chinees ‘dialect’? De auteur tracht een definitieve oplossing voor het probleem aan te reiken. Hij verwerpt eerst de politieke interpretatie (met verwijzing naar het Weinreich-gezegde), om daarna uitvoerig in te gaan op het criterium van de ‘wederzijdse verstaanbaarheid’. Dat is, zo suggereert de schrijver, ook het criterium waarmee professionele taalkundigen werken en – ‘bijgevolg’ – de meest objectieve toetssteen: het is “de common-sense definitie van de taalkundige” (“the linguist’s common-sense definition”). Greene toont zich ervan bewust dat het criterium niet absoluut maar relatief is, maar ziet dat niet als een probleem:

“Taalkundigen hebben een verschillend criterium: als twee verwante spreekvormen zo dicht bij elkaar staan dat sprekers een gesprek kunnen voeren en elkaar kunnen verstaan, zijn ze dialecten van eenzelfde taal. Als begrijpen moeilijk tot onmogelijk is, zijn ze onderscheiden talen. Verstaanbaarheid is, uiteraard, geen kwestie van of-of, maar een continuüm – en het kan zelfs asymmetrisch zijn.

Nochtans is wederzijdse verstaanbaarheid de objectiefste basis om te stellen of twee spreekvormen talen of dialecten zijn.”18 De conclusie is dat Kantonees een aparte taal moet zijn die evenwel verwant is aan andere Chinese talen zoals het Mandarijns. De auteur voegt hieraan toe dat dit ‘objectieve’ criterium van wederzijdse verstaanbaarheid op de zenuwen van nationalisten kan werken. Kort samengevat schept de auteur de indruk dat de invulling van het begrippenpaar klaar als een klontje is onder taalkundigen, en dat beschouwt hij als een vrijbrief om een objectief en correct antwoord te bieden op een netelige politieke kwestie. Het begrippenpaar voedt dus nog steeds politieke controverses in onze hedendaagse maatschappij…

17

Zie G[reene], R. L. 2014. “How a Dialect Differs from a Language: The Economist Explains.” The Economist (Online), 16 februari. <http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2014/02/ economist-explains-8>: laatst bezocht op 6 september 2017.

18

“Linguists have a different criterion: if two related kinds of speech are so close that speakers can have a conversation and understand each other, they are dialects of a single language. If comprehension is difficult to impossible, they are distinct languages. Of course, comprehensibility is not either-or, but a continuum-and it may even be asymmetrical. Nonetheless, mutual comprehensibility is the most objective basis for saying whether two kinds of speech are languages or dialects.”

ROMANESKE

15

BESLUIT De tweedeling ‘(standaard)taal’–‘dialect’ is allesbehalve een evergreen van het begrippenapparaat van de mens. De tijdloosheid van het gezegde ‘Een taal is een dialect met een leger en vloot’ is dus slechts schijn. Meer nog, het conceptuele onderscheid is een relatief jong, zestiende-eeuws gegeven dat zich op eigenaardige wijze in een waas van vanzelfsprekendheid heeft weten te hullen. Nog jonger is de politieke kleur die de tegenstelling ‘(standaard)taal’ vs. ‘dialect’ heeft gekregen en die een bondige vertaling heeft gevonden in het gezegde dat wij doorgaans met Max Weinreich associëren. Waar in de vroegmoderne periode een politieke invulling zo goed als volledig afwezig is, komt een dergelijke interpretatie op in de moderne tijd in tandem met de natiestaat en het massaonderwijs. Het resultaat is dat het onderscheid tussen ‘(standaard)taal’ en ‘dialect’ zich heeft genesteld in het denken van de meeste mensen. De sociaal-politieke invulling domineert het debat tot op de dag van vandaag en heeft er zonder twijfel toe bijgedragen dat heel wat taalkundigen voorgoed het begrippenpaar hebben uitgezwaaid als betrouwbaar analytisch en conceptueel instrument. De intellectuele innovatie van zestiende-eeuwse humanisten is, met andere woorden, de das omgedaan doordat ze ten prooi is gevallen aan onwenselijk geachte sociale, politieke en ideologische connotaties.

R

af Van Rooy is als postdoctoraal onderzoeker van FWO Vlaanderen verbonden aan de KU Leuven. Hij is master in de Grieks-Latijnse taal- en letterkunde en de algemene taalkunde (2012). Hij bekwaamde zich verder in de Indo-Europese taalkunde (master, Université catholique de Louvain, Louvain-la-Neuve; 2013) en de geschiedenis (bachelor, KU Leuven; 2017). In mei 2017 behaalde hij de graad van doctor in de taalkunde. Zijn onderzoek spitst zich toe op de vroegmoderne studie van het Oudgrieks en op de vroegmoderne geschiedenis van taalkundige kernconcepten van Griekse origine (bv. ‘dialect’, ‘aorist’ en ‘lidwoord’).

16

42 ste Jaargang nr. 3

#JESUISCHARLIE… ET BEAUCOUP D’AUTRES : LA DIFFUSION ET VARIATION DES HASHTAGS COMMENÇANT PAR #JESUIS, AVEC UNE TOUCHE BELGE BARBARA DE COCK & ANDREA PIZARRO PEDRAZA

#JESUISCHARLIE Suite à l’attentat du 7 janvier 2015, le hashtag #jesuisCharlie a connu une éclosion sur les réseaux sociaux, particulièrement Twitter, en se convertissant en premier hashtag francophone à dépasser les 5 millions d’occurrences (La Libre Belgique, 2016). Cette contribution portera non seulement sur #jesuisCharlie mais surtout sur des hashtags commençant par #jesuis surgis par la suite afin d’exprimer de la solidarité avec de nombreuses causes. Cet article offrira une introduction à cet éventail d’emplois, avec une attention particulière pour quelques cas belges.1 L’origine de #jesuisCharlie ne se situe cependant pas dans le monde digital. En effet, une affiche a été créée par Joachim Roncin, avec ce slogan.

Les lecteurs de Charlie Hebdo y reconnaitront également la typographie de Charlie Hebdo.

Cette affiche a circulé dans les manifestations en soutien aux victimes et a fait son entrée dans les réseaux sociaux comme image de profil. Or, dans son usage prolifique comme hashtag, l’information typographique disparait.

Ce hashtag original représente une certaine ambiguïté linguistique : est-ce que #jesuis doit être interprété comme la première personne du singulier du verbe être ou du verbe suivre ? S’il est vrai que les deux pistes sont envisageables, les emplois successifs dont nous présenterons une analyse dans cette étude, suggèrent qu’il s’agit plutôt du verbe être.

1

Les auteurs souhaitent remercier le Centre de traitement automatique du langage de l’Université catholique de Louvain, et tout particulièrement Hubert Naets, pour l’aide concernant la récolte des tweets.

ROMANESKE

17

Cette immense créativité est due au fait que chaque utilisateur Twitter peut créer un hashtag. En effet, ceux-ci n’étant pas registrés (ou registrables), la créativité ne connait pas de limites.

Même si un hashtag est considéré par certains comme une façon d’inscrire un tweet dans une discussion thématique, le fait que de nombreux tweets consistent uniquement en ce hashtag, montre qu’il est autosuffisant pour beaucoup d’utilisateurs de Twitter et que sa fonction est donc en premier lieu de marquer son soutien à un slogan plutôt que d’inscrire un autre message dans une thématique plus large.

A peine quelques heures après les attaques à Charlie Hebdo et l’essor du hashtag #jesuisCharlie (et variantes orthographiques) apparaissent également les premiers tweets #jenesuispasCharlie. A première vue, ceux-ci peuvent sembler être un signe d’hostilité envers Charlie Hebdo ou un soutien aux terroristes. La réalité est bien plus nuancée : comme en témoignent les exemples suivants, il s’agit le plus souvent d’utilisateurs qui condamnent les attaques mais qui ne souhaitent pas pour autant s’identifier avec Charlie Hebdo en raison des décisions prises par le journal entre autres concernant la publication de cartoons sur le prophète Mahomet.

Ces utilisateurs souhaitent donc distinguer leur soutien aux victimes et réaction contre les attentats, d’un soutien plus général au journal et aux choix qu’il adopte.

D’autres utilisateurs critiquent le mouvement général de soutien après les attaques et signalent qu’auparavant le journal recevait de nombreuses critiques de la part de la société et du monde politique. Ils soulignent donc que beaucoup de personnes qui publient #jesuisCharlie, ne soutenaient pas Charlie Hebdo avant les attaques. En effet, ironie du sort, on sait que le nombre d’abonnés a augmenté spectaculairement après les attentats.

Ce soutien fluctuant à Charlie Hebdo se reflète aussi dans les réactions très fortes suite à la publication d’un cartoon concernant la mort du père de Stromae, comme par exemple (2). Notez que l’utilisateur emploie les #JeSuisCharlie et crée de cette façon une référence à un groupe de personnes qui utilisent des tweets de ce type.

Ceci suggère que de tels hashtags peuvent contribuer à une identification de groupe.

D’une part, les personnes qui les utilisent, le font souvent pour s’affilier à un groupe ou en tout cas à un mouvement global, appelé « ambient affiliation » (Zappavigna 2011). D’autre part, des exemples comme (2) montrent que ceux qui n’utilisent pas #JeSuisCharlie identifient également clairement le groupe de ceux qui le font quand même.

2

18

(2) RT @X: Les #JeSuisCharlie savent que le père de Stromae est mort découpé à la machette durant le génocide du Rwanda ?2 Pour des raisons éthiques, les noms d’utilisateur ont été remplacés par X.

42 ste Jaargang nr. 3

PAR LA SUITE… #JesuisCharlie et hashtags consécutifs n’apparaissent pas qu’en français mais connaissent une diffusion très large tant au niveau du nombre de tweets que des langues et pays qui utilisent ce hashtag. Les auteures de cette contribution sont d’ailleurs hispanistes et se sont intéressées à ce sujet en raison de la productivité de ce hashtag en espagnol, comme ce tweet après l’attaque à Barcelone : (3) Todavía no me lo puedo creer... Guardaré #Barcelona en mi pensamiento y en mi corazón #PrayForSpain #JeSuisBarcelona #PrayingForBarcelona Très vite, ce hashtag apparait donc en soutien à d’autres causes, logiquement à d’autres attentats, notamment ceux de Bruxelles-Maelbeek et de Zaventem.

L’exemple (4) montre très clairement que ce hashtag peut devenir le lieu d’expression de multiples identités linguistiques, y compris de variantes régionales.

(4) image 2 Outre les attaques, des catastrophes naturelles (tremblements de terre, inondations…) qui ne sont pas forcément perçues comme des conséquences directes d’une action humaine, mènent également les utilisateurs de Twitter à créer des hashtags comme (5). Nous assistons donc à une amplification de l’emploi après les attaques terroristes vers une expression de solidarité avec des victimes, quelle que soit la cause de leur souffrance.

(5) #jesuisMexico soutien au [sic] victimes de tremblement de terre S’y ajoutent rapidement des hashtags pour des causes où la souffrance n’est pas physique. Un cas qui a particulièrement attiré notre attention est #jesuiscirconflexe, suite à la réforme de l’orthographe en français. Il est à noter que ce hashtag apparait assez fréquemment dans des tweets en d’autres langues (notamment) publiés par des enseignants et étudiants de français, plutôt que par des francophones. Il sert dans ce cas un double objectif : exprimer d’une part son mécontentement ou sa tristesse concernant la « mort » du circonflexe et d’autre part son attachement à la langue française par le biais du hashtag #jesuis comme (6).

ROMANESKE

19

(6) super late but feeling rather indignant about the Académie moving forward with this #JeSuisCirconflexe http://www.theguardian.com/world/2016/feb/05/notthe-oignon-fury-france-changes-2000-spellings-ditches-circumflex …

Nous avons signalé plus haut que certains utilisateurs ont souhaité ne pas utiliser #jesuisCharlie en raison de publications précédentes de Charlie Hebdo concernant l’expression d’opinions p.e. au sujet des cartoons de Mahomet. De façon parallèle, #jesuis apparait, quoique dans une moindre mesure, pour exprimer son soutien à des personnes qui sont critiquées pour les points de vue qu’elles expriment.

Outre le cas du comédien allemand Böhmer (7) image 3 (#jesuisboehmer), suite à un poème satirique dans lequel il critique Erdogan, il y a aussi le cas #jesuisVuye, qui est apparu après que Hendrik Vuye a démissionné de la NV.A. Notons que ce hashtag apparait aussi dans le titre d’une opinion parue dans le journal De Standaard.

Dans la même perspective de défendre une liberté d’expression s’inscrit l’exemple (7), surgi après que le bourgmestre d’Ottiginies-Louvain-la-Neuve a interdit l’édition 2016 des 24 heures de Louvain-la-Neuve, un événement estudiantin-sportif, pour des raisons de sécurité après les attentats. Certains considèrent qu’il s’agit plutôt d’une mesure prise pour restreindre la vie estudiantine et marquent leur opposition par le biais de cette image.

UNE TOUCHE D’HUMOUR Malgré le caractère tragique des attentats, de nombreux emplois humoristiques sont très vite apparus. Pensons aux « victimes » des Panama papers (8)…

(8) RT @X: Gravement frappée par un peu de #transparence, l’#oligarchie lance un douloureux cri de ralliement : #JeSuisPanama ! #Panama… … mais aussi à de nombreux jeux de mots avec ou sans l’accent circonflexe (9).

(9)-Il sert à qqch l’accent circonflexe? T’es sur? -Ben une chaise, pourquoi? #JeSuisCirconflexe Cette immense créativité est due au fait que chaque utilisateur Twitter peut créer un hashtag. En effet, ceux-ci n’étant pas registrés (ou registrables), la créativité ne connait pas de limites. Ceci implique bien évidemment aussi l’occurrence de nombreux hapax (hashtag qui n’a qu’une seule occurrence), voire d’emplois très opaques que seul l’utilisateur sait interpréter…

UNE TOUCHE ARTISTIQUE ET PACIFIQUE Nous souhaitons conclure cette contribution par une œuvre artistique, présentée lors de l’exposition Et si on oeuvrait la paix au Mundaneum à Mons. L’artiste Rabia Makhlaf y intègre plusieurs phrases commençant par #jesuis. Elle inclut différents endroits, y compris ceux qui reçoivent relativement peu d’attention de la part des médias et utilisateurs de Twitter belges. L’ensemble est présidé par la colombe de la paix, qui tient dans son bec la phrase Je suis le monde.

20

42 ste Jaargang nr. 3

(10) Images 4-5 (Photos par Rabia Makhlaf) Outre cette expression artistique, de nombreux tweets représentent cette même idée, parfois avec littéralement ce hashtag #jesuislemonde. En effet, la multiplicité des lieux souffrant d’attaques, l’attention inégale attribuée à ceux-ci, mais aussi les réactions racistes qui surgissent parfois après les attaques, incitent de nombreux utilisateurs à (ré)affirmer une solidarité et empathie mondiale.

(11) RT @X: Au point où nous en sommes on devrait juste faire un hashtag #JeSuisLeMonde https://t.co/H650OiJDq8 Nous n’avons pu donner qu’un petit survol de la multiplicité d’emplois, que nous observons dans de nombreuses langues et de façon continue. A vous de découvrir…

RÉFÉRENCES De Cock, Barbara & Pizarro Pedraza, Andrea (sous presse). From expressing solidarity to mocking on Twitter: pragmatic functions of hashtags starting with #jesuis across languages. Language in Society.

La Libre Belgique (2016). Récupéré par le marketing, le hashtag perd-t-il son sens ?

27/05/2016, 50-51.

Pizarro Pedraza, Andrea & De Cock, Barbara (sous presse). Non-conforming uses of #jesuisCharlie and derived hashtags on Twitter. Cahiers du Cental 9.

Zappavigna, Michele (2011). Ambient affiliation: A linguistic perspective on Twitter.

New Media & Society 13(5): 788-806.

ROMANESKE

21

B

arbara De Cock a réalisé une thèse en linguistique espagnole à la KU Leuven, sur la représentation des participants à l’interaction dans différents genres oraux. Depuis 2012, elle est chargée de cours en linguistique espagnole à l’Université catholique de Louvain. Sa recherche porte sur les discours sociétaux tels que les discours politiques, les discours numériques et les rapports sur les atteintes aux droits humains.

A

ndrea Pizarro Pedraza est collaboratrice scientifique affiliée à l’Université catholique de Louvain (Belgique). Son domaine d’expertise est l’expression linguistique du tabou sexuel en espagnol et, plus largement, les études de discours et variation dans les contextes numériques.

22

42 ste Jaargang nr. 3

QUANDO L’OB(B)IETTIVO DELL’ORTOGRAFIA È RIFLETTERE LA B(U)ONA PRONUNZIA… O PRONUNCIA? STEFANO DE PASCALE

N

onostante l’entusiasmo ingenuo e dirigistico delle politiche linguistiche negli anni del miracolo economico abbia avuto un grande impatto sulla diffusione e l’unificazione della lingua italiana, ad oggi non si ha alcuna difficoltà a distinguere un parlante italiano del Veneto da uno della Campania. Nella linguistica non c’è nulla di sconvolgente nell’affermare che l’italiano parlato sia vario e multiforme e influenzato da innumerevoli fattori: dal paese in cui si abita al sesso dell’individuo, dal grado di formalità della situazione alla classe sociale. In questo breve contributo vorrei invece soffermarmi sul fatto che anche la

lingua scritta mostri incongruenze e variabilità, e che anche lei sia soggetta a mode e capricci individuali, a ondate di frammentazione e unificazione. A questo scopo introdurrò nei paragrafi seguenti la nozione di “ideologia della lingua standard” e come essa possa essere studiata all’interno della disciplina detta “sociolinguistica variazionista”. In particolare, il caso di cui mi occuperò riguarda la cosiddetta “questione della lingua” in Italia, cioè il dibattito sulla norma linguistica che si ebbe nel Regno d’Italia dopo l’unificazione nel 1861 e su quale impatto abbia avuto sulla lingua scritta nei decenni successivi.

ROMANESKE

23

IDEOLOGIA DELLA LINGUA STANDARD Ognuno di noi probabilmente riesce ad articolare un’opinione di cosa sia una lingua e di come essa debba essere, e i due piani molto spesso si confondono. Queste opinioni attingono da una serie di credenze, altre opinioni e atteggiamenti che formano un insieme coerente al loro interno –che chiameremo ‘ideologia’- non per questo necessariamente fedele a quanto si osserva nella realtà, ma comunque abbastanza forte da condizionare i nostri comportamenti e le nostre scelte. L’ideologia della lingua standard è in particolare un insieme di proposizioni, tramandate per generazioni, che influenzano il nostro giudizio su, ad esempio, l’insegnamento della lingua nazionale, il trattamento di lingue minoritarie, l’importanza di dizionari e grammatiche etc.

Secondo una distinzione proposta da Geeraerts (2003), l’ideologia dello standard si articola fondamentalmente in due modelli complementari. Chi invoca il modello razionalista considera la lingua standard come uno strumento neutro per l’emancipazione sociale: lo standard, proprio perché non appartenente ad un ceto sociale di un determinato luogo, ci consente di partecipare a pieno alla vita politica e sociale di una comunità democratica. Da un punto di vista pratico la lingua standard è un mezzo efficiente che favorisce la rapida comunicazione e coordinazione, e alla lunga anche il progresso e il benessere.

In quest’ottica ogni forma di variazione, ambiguità, ridondanza o violazione della norma è vista come un impedimento e un male da estirpare: il dialetto, in questo senso, è il simbolo dell’ arretratezza municipale e dell’oppressione del latifondista. Il modello romantico invece si basa su altre premesse. La lingua è prima di tutto uno strumento di espressione personale ed emotiva e soprattutto di identità culturali. Secondo questo modello, la lingua standard causa l’esatto opposto di ciò che predica, cioè esclude e opprime chi non è in grado di apprenderla e servirsene correttamente. Di conseguenza bisogna custodire le diverse parlate locali, fra cui i dialetti, perché questa sarà l’unica via per garantire i diritti di espressione di identità diverse.

La lingua è prima di tutto uno strumento di espressione personale ed emotiva e soprattutto di identità culturali

La genesi di queste due concezioni sottostanti alla politica di standardizzazione va situata nel periodo dell’Illuminismo. Eppure è soltanto con la nascita degli stati nazione in Europa nell’ 800 che questi due modelli hanno potuto trovare uno sbocco nei programmi politici. I due modelli d’ideologia della standardizzazione si riallacciano dunque a due concezioni del nazionalismo ottocentesco. Da una parte, il modello razionalista è visibile nel cosiddetto nazionalismo civico: se la prosperità di una nazione deriva dalle partecipazione politica del suo popolo, allora sarà imperativo diffondere una lingua comune e stabile per massimizzare la comunicazione fra gruppi sociali. Il modello romantico invece traspare nel nazionalismo identitario: la legittimità di una nazione deriva dall’ unità e identità culturale del suo popolo e se si considera la lingua un’importante strumento di espressione di quell’identità, allora la lingua standard sarà un simbolo importante del benessere nazionale.

24

42 ste Jaargang nr. 3

L’APPROCCIO QUANTITATIVO-SOCIOLINGUISTICO ALL’IDEOLOGIA DELLO STANDARD Lo studio dell’ideologia della lingua standard solitamente viene svolto in discipline della linguistica come la sociologia del linguaggio o l’analisi critica del discorso. Si tratta di discipline che si ispirano alla teoria critica della Scuola di Francoforte e che fanno uso per gran parte di metodi qualitativi, come ad esempio l’analisi di programmi politici e lo svelamento di assunti ideologici di questi testi, oppure indagini sul campo con interviste dirette.

La mia intenzione è invece di fare uno studio quantitativo dell’ideologia dello standard, e più precisamente, cercherò di fornire dati empirici su larga scala per capire quale modello di standardizzazione linguistica ha avuto la meglio nella storia della lingua italiana scritta. La ragioni per una quantificazione di queste dinamiche sono banali: primo, la raccolta di grande quantità di dati ci permette di fare generalizzazioni fondate e affidabili – rispetto all’intervista di una singola persona; secondo, si riduce il rischio di un’interpretazione troppo soggettiva da parte del ricercatore e una volta esposto il metodo di analisi (statistica) si crea un campo comune in cui si gioca alla pari.

A questo punto il lettore si chiederà: “Va bene, sono convinto, ma come si passa da una cosa talmente sfuggente e astratta come un’ideologia a rapporti fra numeretti tipici dell’analisi statistica?!” Qui ci viene in aiuto un’altra disciplina, la sociolinguistica variazionista (o laboviana, dal nome del suo fondatore William Labov). Gli assunti teorici e la metodologia della sociolinguistica variazionista sono tanto semplici quanto eleganti. In prima istanza si definisce una variabile sociolinguistica, ad esempio la (r) finale nelle inglesi floor e car, che nell’uso effettivo può realizzarsi in due varianti, ossia una pronuncia senza consonante [kɑː] oppure con in [kɑr]. Secondo, si esce di casa per registrare persone di classi sociali diverse in situazioni di formalità diverse. Terzo, si contano le occorrenze delle due varianti nelle registrazioni, e infine –nell’implementazione più semplice- si calcolano le percentuali di ogni variante relativamente ai fattori che potrebbero influenzare questa distribuzione (come appunto classe sociale o grado di formalità). Nello studio pioneristico di Labov (1966), ad esempio, l’incidenza della pronuncia con consonante (tipo [kɑr]) aumenta nelle conversazioni più formali in parlanti con uno status socioeconomico elevato.

In altre parole, l’ortografia può fungere da spia della provenienza regionale dello scrittore.

LA QUESTIONE DELLA LINGUA DOPO L’UNIFICAZIONE D’ ITALIA (1861) E ancora una volta il lettore si domanderà : “Interessante questo Labov! Ma scusa, tu non dovevi fare uno studio sulla lingua scritta? Che c’entra la variazione nella pronuncia?!”. Il procedimento di Labov è facilmente riproducibile per studiare la variazione nell’ortografia italiana, almeno se si accetta di abbandonare il mito della totale unità e stabilità della lingua scritta. Ci sono alcuni assunti che però devono essere chiariti in anticipo. La variazione nella lingua scritta è spesso il residuo di abitudini ortografiche ROMANESKE

25

diverse che ad un certo punto sono confluite nel medesimo fiume dell’italiano standard, senza che una delle forme abbia preso il sopravvento sull’altra. Queste abitudini variano da regione a regione e possono spesso essere influenzate da esigenze del parlato locale. In altre parole, l’ortografia può fungere da spia della provenienza regionale dello scrittore. Questo vale naturalmente solo per le varianti ortografiche che effettivamente inducono ad una pronuncia diversa come nelle parole annuncio e annunzio, la prima con affricata palatale [tʃ] e la seconda con affricata dentale [ts] (e non in casi come segniamo e segnamo, in cui la [i] non viene pronunciata ed entrambi le varianti suonano identiche). Quindi con il metodo di Labov saremo in grado di studiare la distribuzione di varianti ortografiche e stabilire quali regioni e quali registri abbiano avuto un impatto sulla standardizzazione dell’italiano.

“E le ideologie come condizionano la distribuzione di queste varianti?”. Ecco, a questo punto vanno spiegati gli ambienti intellettuali dell’Ottocento italiano. Ogni giovane nazione che si rispetti, e l’Italia ne era diventata una nel 1861, viene confrontata con la necessità di una politica linguistica (si veda la discussione tra i due nazionalismi).

Grosso modo si possono distinguere tre fazioni che durante il Risorgimento hanno avuto voce in capitolo e che hanno espresso idee sulla fisionomia dell’italiano standard del futuro. Ho battezzato il primo gruppo con l’etichetta di “Tradizionalisti”.

Questo comprende sia puristi che classicisti, che in realtà al tempo erano fieri nemici, ma che in effetti condividono fondamentalmente lo stesso modello ideologico e si scontrano solo in superficie. Mentre i puristi avrebbero voluto che l’italiano standard imitasse solamente il tosco-fiorentino del ‘300 di Dante, Petrarca e Boccaccio, i classicisti proponevano uno standard che ammettesse l’apporto di tutto il canone della letteratura italiana e di tutta la penisola. È evidente che in entrambi i casi sia il modello romantico a prevalere: la lingua della nazione è simbolo della tradizione culturale e deve far tributo ai geni letterari che hanno reso l’Italia famosa nel mondo; l’identità nazionale è perciò anche un’identità elitaria.

Il secondo gruppo è più facile da identificare: sono i “Manzoniani”, che seguono quindi le posizioni di Alessandro Manzoni, diciamo l’Hendrik Conscience italiano. Manzoni e i suoi epigoni rappresentano il modello razionalista nel dibattito. Sono grandi sostenitori di una completa uniformizzazione della lingua standard, in cui variazioni superflue non possono essere tollerate. Lo spirito altamente democratico del Manzoni, che attribuiva un grande ruolo all’educazione di massa, non poteva tuttavia accettare un modello arcaico di lingua, basato su opere letterarie vecchie cinque secoli. Il candidato migliore per diventare lingua standard scritta della nazione perciò non poteva che essere la lingua parlata a Firenze dalla classe colta alla fine dell’800, perché viva e vegeta, e rispettata per la tradizione letteraria che in qualche modo aveva ereditato.

La terza fazione è quella degli “Ascoliani”, capeggiata da Graziadio Isaia Ascoli, probabilmente il primo linguista italiano moderno, nonché professore di glottologia. Con la consacrazione della linguistica come disciplina scientifica (positivista) , gli sforzi e gli intenti dei Manzoniani saranno apparsi alquanto ingenui a questo gruppo. Per loro sarebbe non solo presuntuoso e inefficace imporre un modello totalmente diverso da quello che la tradizione letteraria aveva ormai diffuso sulla penisola, ma anche inadatto –una lingua parlata per uno standard scritto?!– e antistorico –il fiorentino era già da secoli diventato, con vari innesti, la lingua di cultura di tutta la nazione. Il percorso di standardizzazione da seguire non doveva essere imposto ex novo, ma doveva realizzarsi dal basso, come era avvenuto in Germania, cioè attraverso la maggiore

26

42 ste Jaargang nr. 3

circolazione di persone e cose e l’impegno civile di tutti gli intellettuali. La standardizzazione viene vista come un processo di selezione naturale darwinistico, e non conta la fonte e lo statuto iniziale della parola (se proveniente dal fiorentino parlato o dalla tradizione letteraria), ma solo la sua adattabilità al contesto della nuova Italia.

LO STUDIO DELLE ALTERNANZE ORTOGRAFICHE NELL’ITALIANO DEGLI ULTIMI 150 ANNI Se ora conosciamo le tre correnti di pensiero esposte qui sopra, e siamo interessati a vedere come queste diverse ideologie hanno condizionato la prassi della scrittura nella recente storia dello standard italiano, occorre trasformare queste idee in ipotesi statistiche e presentare i dati su cui queste ipotesi saranno confutate o convalidate.

Le ipotesi sono tre: a) Vittoria dell’ “eterogeneità tradizionalista”: varianti ortografiche latineggianti, trecentesche, ma soprattutto non-contemporanee rimarranno in uso ancora a lungo. b) Vittoria dell’ “omogeneità manzoniana”: l’unità della lingua standard si realizzerà tramite l’imposizione di varianti ortografiche fiorentine su tutte le altre varianti (latineggianti, trecentesche, non-fiorentine). c) Vittoria dell’ “omogeneità ascoliana”: l’unità della lingua standard si realizzerà indipendentemente dalla fonte o dallo statuto della variante ortografica.

Le variabili sociolinguistiche scelte sono altresì tre (con in totale sei varianti; due per ogni variabile) e ognuna di esse è adatta per mettere alla prova una delle ipotesi.

•

La prima variabile considera l’alternanza tra <c> e <z> (corrispondenti rispettivamente ai foni [tʃ] e [ts]) in parole come annunciare/annunziare o pronuncia/pronunzia. La <z> non può altro che essere una grafia latineggiante, cioè modellata sul latino e estranea allo sviluppo naturale dell’italiano; la grafia <c> invece è l’esito normale che si ha in fiorentino.

•

La seconda variabile riguarda l’alternanza tra il monottongo <o> e il dittongo <uo>, in parole come fagiuolo/fagiolo o giuoco/gioco. La grafia in <o> è quella promossa dai Manzoniani perché propria della classe colta fiorentina di fine Ottocento, mentre <uo> è la grafia che risale a Dante, Petrarca en Boccaccio.

•

La terza variabile rappresenta l’alternanza tra la doppia <bb> e la singola <b>, in parole come obbiettivo/obiettivo o ubbriaco/ubriaco. La variante in <bb> è l’esito normale che si è avuto dal passaggio dell’occlusiva bilabiale dal latino al fiorentino, mentre la singola <b> è la grafia latineggiante, reintrodotta nel Cinquecento.

L’elemento mancante per uno studio sociolinguistico a questo punto è reperire informazioni riguardo la frequenza per ognuna di queste varianti. A tale scopo utilizzo il corpus DiaCORIS, un collezione di testi di vario genere (letteratura, quotidiani, lettere etc.) dal 1861 al 2001, contenente in totale 25 milioni di parole. La mia analisi in queROMANESKE

27

sto articolo si focalizzerà soltanto sui dati ottenuti dai quotidiani, perché ne conosciamo la provenienza regionale, il che ci permette di confrontare lo distribuzione delle varianti tra macroregioni.

per ogni variabile sociolinguistica un grafico che mostra sull’asse verticale le percentuali delle due varianti (in grigio scuro e in grigio chiaro) e sull’asse orizzontale ogni decennio successivo all’Unità d’Italia

I grafici qui sopra mostrano chiaramente il processo di unificazione linguistica che ha “travolto” l’italiano. Per tutte e tre le variabili vale l’osservazione che l’italiano standard dei giornali ad oggi non ammette quasi più alternanze: in media, dal 1968 al 2001, si scrive annuncio (94%) e non annunzio, gioco (88%) e non giuoco, ubriaco (87%) e non ubbriaco. Altre due affermazioni possono essere fatte in base a questa prima visualizzazione. Primo, non era nemmeno lontanamente immaginabile nel 1861 quale variante potesse risultare vittoriosa nel 2001, visto che <c>, <o> e <b> partono sfavorite nella competizione! Secondo, almeno per quanto riguarda le variabili <c/z> e <b/ bb>, la drastica riduzione dell’alternanza sembra solo verificarsi nel ‘900, cioè quando il Regno d’Italia ha già quarant’anni e decine di pubblicazioni e interventi sono già stati dedicati alla politica linguistica.

La seguente tabella invece aggiunge un’altra fonte di informazione, cioè la macroregione basata sulla provenienza del quotidiano, per presentare lo sviluppo delle distribuzione sia nel tempo che nello spazio.

Nord Italia

Sud Italia

C

UO

1901 -1922

C

UO

B

Z

O

B

Z

UO

B

1923 - 1945

C

O

B

Z/C

O

B

Z/C

UO

B

1861 - 1900

28

Centro Italia BB

Z

UO

BB

Z

UO

BB

1946 - 1967

C

O

B

C

O

B

C

O

B

1968 - 2001

C

O

B

C

O

B

C

O

B

42 ste Jaargang nr. 3

Ogni cella di questa tabella riporta la variante ortografica maggioritaria in una determinata macroregione, per un certo periodo storico (ad esempio: nel Centro Italia, a partire dal 1900 la grafia <o> resta maggioritaria, mentre per il Nord bisogna aspettare il periodo successivo e per il Sud addirittura la guerra). È chiaro che a partire dal secondo dopoguerra, l’Italia che scrive si è unificata anche geograficamente, ma sembra interessante soffermarsi sui periodi precedenti. L’unità nella scrittura è stata già raggiunta nel Nord Italia durante il periodo fascista, dove si presume che lo sviluppo industriale abbia favorito l’adozione di una grafia uniforme. Nel Centro Italia risulta ancora forte l’oscillazione tra <c> e <z>, ma dall’altro lato la <o> monottonga si è imposta precocemente, anche perché forma indigena toscana. Il Sud Italia invece colma le distanze solo negli scritti del dopoguerra, ed è l’ultimo ad abbandonare il dittongo arcaico <uo>.

DISCUSSIONE E CONCLUSIONE Che cosa ci raccontano i dati a proposito dell’impatto delle varie ideologie della lingua standard? L’evidente riduzione generalizzata della variazione ortografica negli ultimi 150 anni ci illustra che l’unificazione ortografica italiana ha ormai raggiunto il suo apice (ma non sono escluse future oscillazioni dovute alle abitudini grafiche digitali!). L’eterogeneità tollerata dai tradizionalisti, secondo il dogma “finché si rispetta la lingua degli scrittori, anche se variabile, va tutto bene”, non ha retto sotto la spinta uniformizzante che le politiche linguistiche (scolastiche e non) hanno avuto in Italia. Il modello romantico italiano, basato sul primato di un’identità culturale molto elitaria e limitata alla letteratura, è andato in collisione di rotta con la democratizzazione de paese. Ma nemmeno il modello razionalista dei Manzoniani può essere pienamente considerato un successo. Infatti, non tutte e tre le varianti promosse da questo gruppo sono risultate vincitrici, visto che l’uso di <b> può essere solo spiegato come grafia latineggiante nella classe di parole qui considerata. Diciamo che la <b> è diventata l’unica soddisfazione dei tradizionalisti, e chissà se un allargamento del numero di variabili porterà alla luce altre “soddisfazioni”. Il punto è che anche il modello razionalista parte da premesse ingenue: che la lingua standard sia uno strumento neutro di comunicazione e che a questo scopo la gente non avrà problemi ad adottare immediatamente una norma esogena imposta dall’alto, come lo era il fiorentino parlato colto dell’ 800 per il resto dell’Italia.

Insomma, l’uniformizzazione dell’ortografia italiana non implica in generale che le fonti da cui si attinge siano omogenee.

Insomma, l’uniformizzazione dell’ortografia italiana non implica in generale che le fonti da cui si attinge siano omogenee. La visione degli Ascoliani, e della scienza linguistica in generale, appare come quella più ragionevole e in concordanza con i dati empirici.

Non sono solo le forze dall’alto che dirigono la politica linguistica, ma soprattutto quelle che agiscono dal basso. A condizionare il processo di standardizzazione sono quindi soprattutto la grande mobilità raggiunta verso la metà del 900, la diffusione della televisione e dei telefoni, l’alfabetizzazione della popolazione etc. Anche l’eterogeneità delle fonti (da un parte <b> latineggiante, dall’altra <o> e <c> indigeni ROMANESKE

29

toscani) si spiega attraverso gli stessi fenomeni: è il tipo di “selezione naturale” che non guarda in faccia ad argomenti che vogliono che sia la storia o la bellezza di una variante a determinarne l’uso. Quando la regione di una determinata comunità linguistica, come gli istruiti o benestanti delle pianure industrializzate del Nord Italia, sarà diventata per prima un polo standardizzato, avrà ottenuto il prestigio sociale per candidarsi a polo standardizzatore dell’intera penisola, per usare le parole di Nora Galli de’ Paratesi (1984).

Per finire, vorrei tradurre la morale di questa favola in un appello spudoratamente narcisista. Chiunque si volesse avventurare sulle pendici scivolose della politica linguistica, per piacere, non faccia l’errore che fece il Ministro dell’Educazione Emilio Broglio nel 1868. Che senso ha invitare e discutere con abati, poeti, funzionari statali e storici (i tradizionalisti) oppure romanzieri e giornalisti (i manzoniani) di fatti linguistici?

Noi linguisti abbiamo un grandissimo desiderio di renderci utili (siamo buoni dentro – e il servizio alla comunità piace a chi eroga finanziamenti), però ‘na telefonata almeno ce la potete fare, no?

RIFERIMENTI BIBLIOGRAFICI Galli de’ Paratesi, N. (1984). Lingua toscana in bocca ambrosiana. Tendenze verso l’italiano standard: un’inchiesta sociolinguistica. Bologna: Il Mulino.

Geeraerts, D. (2003). Cultural models of linguistic standardization. In R. Dirven, R. Frank, & M. Pütz (Eds.), Cognitive models in language and thought. Ideology, metaphors and meanings (pp. 25–68). Berlin: Mouton de Gruyter.

Labov, W. (1966). The social stratification of English in New York City. Washington, D.C.: Center for Applied Linguistics

S

tefano De Pascale ha completato il bachelor in Lingue e Letturature, con specializzazione in neerlandese, italiano e linguistica alla KU Leuven nel 2013. Ha conseguito la laurea specialistica in Linguistica alla stessa università nel 2014, con una tesi sugli atteggiamenti linguistici verso gli italiani regionali. Dopo aver speso un anno come ricercatore ospite alla University of California, Santa Barbara, e aver sviluppato un interesse per la linguistica cognitiva e dei corpora, ha iniziato il suo progetto di dottorato presso il gruppo di ricerca Quantitative Lexicology and Variational Linguistics (QLVL) nell’ottobre 2015 alla KU Leuven, con Stefania Marzo e Dirk Speelman come relatori.

30

42 ste Jaargang nr. 3

VOS POUCES POUR LA SCIENCE LOUISE-AMÉLIE COUGNON

Un projet d’étude de la communication « numérique »

L

e projet Vos Pouces pour la Science est un projet de collecte chapeauté de 2016 à 2017 par l’UCL et financé par le FNRS. Il est issu d’une collaboration entre trois domaines scientifiques : la sociolinguistique, le traitement automatique du langage et la psychologie.

Après un an de collecte, nous avons figé les données que nous commençons à analyser. À ce stade, nous sommes une douzaine de collaborateurs scientifiques de France et de Belgique, tous domaines confondus. Une entreprise, Moodwalk, nous aide aussi à gérer certains aspects techniques.

OBJECTIFS Le projet Vos Pouces pour la Science vise à étudier les compétences de la population au contact des nouveaux médias de communication en général (réseaux sociaux, messages électroniques...). Contrairement aux idées reçues et véhiculées dans la presse et dans les milieux de l’éducation, nous partons de l’hypothèse que l’utilisation des nouveaux médias chez les classes d’âge de plus en plus jeunes ne mène pas à une incompétence linguistique (baisse du niveau de l’orthographe, méconnaissance des règles grammaticales...), mais plutôt à une «pluricompétence» qui amènerait chaque locuteur à jongler avec son code à chaque changement de situation, d’interlocuteur et de médium de communication. Nous basons cette hypothèse sur les conclusions de notre recherche doctorale, menée sur la variation de l’écrit sms, et qui laissait entrevoir de telles tendances. Nous nous demandons donc dans quelle mesure ces nouvelles pratiques scripturales sont liées au «potentiel créatif» de chaque locuteur.

Pour étudier les compétences linguistiques de la population, nous devons observer les pratiques dans différentes situations de communication aux finalités diverses: pour fixer un rendez-vous, pour assurer le travail, pour communiquer en classe ou sur Facebook entre amis ou encore pour réussir une dictée. Afin de répondre à notre objectif linguistique, nous regardons comment la langue varie chez une même personne en fonction de ces diverses situations et nous analysons à quel point et à quelle fréquence cette personne fait varier sa langue et commet des « fautes ROMANESKE

31

d’orthographe » (ceci comprenant autant des erreurs orthographiques que des variations ludiques sur le code). À cela, nous ajoutons l’étude d’autres paramètres qui influent sur notre production linguistique : notre psychologie et notre rapport aux autres. En effet, nous enquêtons également sur les compétences sociales et psychologiques de la population au contact de ces nouveaux médias. Nous nous posons ici aussi de nombreuses questions : •

Les nouveaux médias nous ont-ils incités à réinventer nos modes de communication ?

•

Comment gère-t-on les silences - les réponses qui n’arrivent jamais -, les personnes en présence physique, les personnes en présence médiatique ?

•

Existe-t-il une compétence émotionnelle qui nous permette de mieux gérer verbalement nos rapports aux autres ?

•

Comment gère-t-on communication ?

•

Existe-t-il une bonne façon de communiquer pour assurer une « popularité médiatique » et pour mieux gérer les situations embarrassantes ?

•

Quelles sont les raisons qui poussent les personnes à utiliser ces messageries dans le cadre de leur travail (personnel – professionnel) ?

•

En quoi l’outil réseau social facilite-t-il ou contraint-il les interactions ?

nos

addictions

à

ces

nouveaux

modes

de

MÉTHODOLOGIE DE COLLECTE Pour répondre à ces questions, nous avons lancé un appel à participation de volontaires qui a duré approximativement six mois. Les données continuent à nous parvenir, malgré le fait que l’appel soit clôturé. Nous demandions à ces volontaires de nous « faire don » de leurs messages en les envoyant à une adresse électronique (pour Facebook, WhatsApp et Viber) et à répondre à deux questionnaires (sociolinguistique et psychologique). Le 1er questionnaire a permis de récolter des données sociodémographiques des participants ainsi que quelques-unes de leurs opinions et pratiques quotidiennes. Le 2e questionnaire (psychologique) était constitué d’un test de quotient émotionnel élaboré par nos partenaires psychologues et l’entreprise privée en comparant les résultats des participants à ceux de 16 000 personnes représentant un échantillon de la population : ce test permet de dresser une carte des compétences émotionnelles des participants. Parallèlement à l’appel à participation auprès de la population dans le but de collecter des données textuelles issues des réseaux sociaux et messageries électroniques, nous avons également lancé un appel aux professeurs de Communauté française de Belgique ainsi qu’en France afin d’obtenir des productions de langue « normée » des élèves en situation scolaire.

Jusqu’à présent, un millier de locuteurs francophones a répondu à la collecte.

Certains à l’une ou l’autre parties décrites ci-dessus, d’autres à toutes. Les discussions Facebook, WhatsApp et Viber que nous avons collectées constituent un corpus d’analyse de 23 millions de mots de discussions entre 11 000 locuteurs.

Concernant les données sociodémographiques et psychologiques, 700 personnes

32

42 ste Jaargang nr. 3

ont répondu aux deux questionnaires. Enfin, 120 élèves ont envoyé des dictées et des préparations de travail en classe.

PREMIÈRES ANALYSES Même si la collecte pourrait prendre plus d’ampleur afin de travailler sur un échantillon de population plus important, les données collectées jusqu’à présent nous permettent de dresser de premières tendances provenant du questionnaire sociolinguistique ainsi que des conversations Facebook principalement.

Facebook est le réseau social principal pour 70 % de la population interrogée, mais pour les moins de 17 ans, ce réseau mondial (54 %) partage la vedette avec Instagram et Snapchat (34 % ensemble), tandis que pour les 30-35 ans, il remporte 84 % des inscriptions. Au-delà de la fréquence d’utilisation des réseaux sociaux, nous avons également enquêté sur la place psychologique que ces réseaux occupaient : pour seulement 20% des personnes interrogées, les réseaux sociaux jouent une part importante dans leur réputation générale (voire très importante pour 5%), contre 30% pour une part moyenne et 50% pour une part faible.

63 % de la population interrogée se dit « énervée » par les fautes d’orthographe dans les médias numériques

Concernant les représentations linguistiques, 63 % de la population interrogée se dit « énervée » par les fautes d’orthographe dans les médias numériques et, pourtant, 89 % d’entre ces derniers affirment distinguer clairement faute d’orthographe et variation du code de type « langage sms ». On note cinq raisons principales à cet « énervement » : 1. lecture (18 %) : parce que le message devient difficile à déchiffrer.

2. norme (15 %) : parce qu’il faut connaitre et respecter la langue.

3. manque de bonne volonté (14 %) : parce qu’ils pourraient faire attention et ne le font pas.

4. danger (11 %) : parce qu’on va détruire la langue sur le long terme.

5. politesse (9 %) : parce que c’est un manque de respect pour l’interlocuteur.

Au niveau des relations sociales et des états émotionnels, notre questionnaire rapporte que seuls 2 % des personnes interrogées ont souvent souffert de harcèlement sur les réseaux sociaux, 11 % rarement et 87 % jamais. Cependant, les réactions émotionnelles issues des interactions sont plus nuancées. Le graphe suivant résume les principales émotions et leur fréquence chez les personnes à qui nous avons posé la question Sur les réseaux sociaux, avez-vous déjà ressenti X suite à un post d’une de vos connaissances ? (X étant le sentiment, parmi les sentiments suivants : embarras, tristesse, oppression, colère ou mal-être qui a ensuite persisté dans la vie réelle).

ROMANESKE

33

Figure 1. Résultats à la question Sur les réseaux sociaux, avez-vous déjà ressenti X suite à un post d’une de vos connaissances ? (réponses possibles : embarras, tristesse, oppression, colère ou mal-être qui a ensuite persisté dans la vie réelle). Projet Vos Pouces pour la Science

Au vu des tendances exprimées par les lignes, nous pouvons conclure que l’oppression et le mal-être qui persiste dans la vie réelle sont deux émotions moins fréquentes. Au contraire, colère (19% souvent), tristesse (16% souvent) et embarras (16% souvent) sont les émotions les plus récurrentes suite aux publications de l’entourage de la personne interrogée.

Enfin, en ce qui concerne les analyses linguistiques, nous avons utilisé le logiciel Tropes afin de nous permettre de dresser les premières tendances. Celles-ci sont de trois types : grammaticales, argumentatives et référentielles (thématiques).

(1) Du point de vue des catégories grammaticales1, les verbes ont une place prépondérante dans les conversations privées de réseaux sociaux. On recense principalement des verbes factifs (40%) et statifs (35%), contre à peine 25% pour les verbes déclaratifs et performatifs. Ce résultat signifie que les locuteurs ont plutôt tendances à raconter des faits (j’ai commencé mes études), organiser des événements (on fera ça demain) et à parler de leur état (tu es maso, je vais mieux…), plutôt qu’à prendre position ou à s’engager. Les connecteurs sont également nombreux, principalement les connecteurs d’addition (33%), d’opposition (25%) et de cause (15%). Nous ne sommes pas étonnée par ce résultat puisque les conjonctions et, ou et mais font les articulations de conversations portant sur des faits et des états. Viennent ensuite les adverbes et les adjectifs. Pour les premiers, il s’agit principalement d’adverbes de négation (24%) et d’intensité (33%) ; pour les seconds, c’est la classe des adjectifs subjectifs (pratique, perspicace, cool) qui l’emporte largement (50%) sur celle des adjectifs objectifs (supplémentaire, final, suivant). Ce dernier résultat reflète la nature même des conversations sur les réseaux sociaux, aux contenus généralement privés.

(2) D’un point de vue argumentatif, on note une large prise en charge du narrateur 1

34

Les catégories énoncées ici sont toutes issues du logiciel Tropes.

42 ste Jaargang nr. 3

(le je et le nous) qui s’adresse à une personne connue et proche (le tu par opposition au vous de politesse). Le style des conversations Facebook est plutôt argumentatif « qui discute, qui compare ou qui critique »2, plutôt que narratif « qui raconte un récit, à un moment donné, en un certain lieu » (le style de l’œuvre de fiction, par exemple), énonciatif « qui établit un rapport d’influence ou révèle un point de vue » (le style de l’article de presse, par exemple) ou descriptif « qui décrit quelque chose ou quelqu’un ». On aurait pu s’attendre à une affluence de cette dernière catégorie étant donné le type de verbes mentionné précédemment. Ce résultat indique que les conversations sur les réseaux sociaux comprennent bien des verbes factifs et statifs, mais dans l’objectif final de constater, comparer ou critiquer, plutôt que de simplement décrire.

(3) Enfin, d’un point de vue référentiel ou thématique, nous remarquons cinq catégories référentielles récurrentes : la catégorie la plus présente est celle des comportements et sentiments (triste, amour, pauvre type), suivie de celle des références temporelles (Noël, juillet, semaine, vacances), des personnes et groupes sociaux (prénoms, gens, clan, famille), de la communication et des médias (gsm, mail, logo, site web) et de l’alimentation et de la vie pratique (lunch, chocolat, souper, crudités). Détaillons la première catégorie, « comportements et sentiments », qui est de loin la plus importante, dans l’arborescence suivante.

Figure 2. Thématiques récurrentes dans le cadre référentiel des comportements et sentiments. Projet Vos Pouces pour la Science

Nous voyons que, dans l’arborescence, les champs lexicaux sont numérotés et les sousdomaines les plus fréquents leur sont associés. Si l’on prend l’ensemble des sous-domaines indiqués (49), on remarque que pas moins de 22 sous-domaines ont une connotation négative, que ce soit pour critiquer une personne dans son comportement même (fainéantise, bête) ou dans sa relation aux autres (agressivité, harcèlement, médisance, moquerie). C’est donc la polarité de sentiments la plus récurrente. Peu de sous-domaines sont neutres (7) : cognition, connaissance, état d’esprit, raisonnement et hypothèse, justification, estimation et diagnostic, et perception. 20 sous-domaines sont positifs et se réfèrent à une valeur personnelle (drôle, sympathique), à une qualité universelle (compétence, appréciation) ou à une qualité interpersonnelle (gentillesse, sociabilité, politesse). Le sous-domaine le plus représenté, toutes catégories confondues, est celui des jugements de valeurs.

PERSPECTIVES 2

Les définitions de cette partie sont issues du logiciel Tropes.

ROMANESKE

35

De nombreuses études peuvent se baser sur les larges corpus et les résultats des questionnaires issus du projet Vos Pouces pour la Science. De notre côté, nous avons mis en chantier plusieurs pans de travail de nature diverse que nous allons traiter.

Nous allons premièrement approfondir le champ des comportements et sentiments véhiculés dans les réseaux sociaux, et ce, par le truchement de deux études : •

une étude qui vise à comparer le lexique et les tournures employées chez des personnes au quotient émotionnel totalement distincts (en croisant les données des cartes émotionnelles des participants avec leurs conversations Facebook) ;

•

une étude qui vise à saisir la nature et l’intensité des conversations à polarité négative, dont principalement celles empreintes de violence verbale (insultes, harcèlement psychologique et sexuel) ; ceci se fera par une recherche automatique des lexiques polarisés et une analyse qualitative des candidats en contexte.

Ensuite, nous travaillons sur la prégnance des langues étrangères dans une situation de langue principale française : nous voulons, pour un échantillon des 22 millions de mots collectés, étudier la place et les fonctions des mots étrangers utilisés en français : rôle emphatique, ludique ou culturel ? L’étude de cette alternance de langue permettra également de comparer les résultats obtenus dans les réseaux sociaux avec ceux obtenus précédemment pour les sms uniquement (Cougnon, 2011).

Enfin, nous voulons étudier la variation orthographique des 120 élèves âgés entre 13 et 17 ans qui ont participé au projet, en comparant leur production écrite dans une situation formelle (dictée et préparations de travail en classe) avec celle issue des réseaux sociaux. L’objectif ici est de quantifier le taux d’erreurs orthographiques par rapport aux jeux sur la langue et à la langue normée. Ce quatrième pan (déjà entamé dans Maskens et al., 2015) a pour but de répondre aux questionnements des parents, professeurs et journalistes dans une dynamique scientifique de service à la société.

RÉFÉRENCES Louise-Amélie Cougnon (2011). « ‘Tu te prends pour the king of the world?’. Language contact in text messaging context ». In Cornelius Hasselblatt, Peter Houtzagers and Remco van Pareren (eds). Language Contact in Times of Globalization. Studies in Slavic and General Linguistic, 38, Rodopi, Amsterdam/New York, pp. 45-59.

Lénaïs Maskens, Louise-Amélie Cougnon, Sophie Roekhaut and Cédrick Fairon (2015). « Nouveaux médias et orthographe. Incompétence ou pluri-compétence ? » In Discours. Revue de linguistique, psycholinguistique et informatique 16 [online]

L

ouise-Amélie Cougnon est linguiste, chargée de recherche au FNRS. Après avoir obtenu une licence en linguistique à l’UCL, Louise-Amélie a réalisé une thèse de doctorat portant sur la communication par sms. Depuis, sa recherche se centre sur la linguistique du numérique et sur ses liens avec d’autres disciplines : le discours politique sur Twitter, les compétences émotionnelles sur Facebook, les représentations des locuteurs par rapport aux jeux sur la langue dans les sms... autant de sujets pluridisciplinaires au centre de ses recherches.

36

42 ste Jaargang nr. 3

SI DICE ARANCINO O ARANCINA? STEFANIA IANNIZZOTTO

Quesito: Sono molti coloro che, scrivendoci in maggioranza dalla Sicilia e in particolare da Palermo, ma anche da Roma, Rieti, Firenze, Bologna, ci pongono la stessa domanda a proposito della tipica preparazione siciliana a base di riso.

TUTTI SANNO CHE… Il genere del nome che indica la specialità siciliana a base di riso con la salsa di pomodoro e la carne (o altro) divide in due l’isola: arancina (rotonda) nella parte occidentale e arancino (rotondo o a punta, forma che potrebbe essere ispirata dalla figura dell’Etna) nella parte orientale, con l’eccezione di alcune aree nella zona ragusana e in quella siracusana. Il gustoso timballo di riso siculo deve il suo nome all’analogia con il frutto rotondo e dorato dell’arancio, cioè l’arancia, quindi si potrebbe concludere che il genere corretto è quello femminile: arancina. Ma non è così semplice, e vediamo perché.

ORIGINI Le origini di questa pietanza si vorrebbero far risalire al tempo della dominazione araba in Sicilia, che durò dal IX all’XI secolo. Gli arabi avevano l’abitudine di appallottolare un po’ di riso allo zafferano nel palmo della mano, per poi condirlo con la carne di agnello prima di mangiarlo; da qui la denominazione metaforica: una pallina di riso con la forma di una piccola arancia (< ar. nāranj). Come si legge nel Liber de ferculis di Giambonino da Cremona (curato da Anna Martellotti, 2001), tutte le polpette tondeggianti nel mondo arabo prendevano il nome dalla frutta a cui potevano essere assimilate per forma e dimensioni (arance, ma anche albicocche, datteri, nocciole); il paragone con le arance era naturale in Sicilia dato che l’isola ne è sempre stata ricca.

In realtà però non ci sono tracce di questa preparazione nella letteratura, nelle cronache, nei diari, nei dizionari, nei testi etnografici, nei ricettari e così via prima della seconda metà del XIX secolo: essa dunque compare in età assai più recente di quanto si potrebbe pensare. Per di più, si dovrà osservare che nel Dizionario siciliano-italiano di Giuseppe Biundi (1857), il primo dizionario siciliano che registra la forma arancinu, la definizione descrive "una vivanda dolce di riso fatta alla forma della melarancia": dolce, non salata; ma i passaggi dolce/salato non sono infrequenti ROMANESKE

37

nelle varie fasi della gastronomia, se persino la pizza alla napoletana è ancora per la Scienza in cucina di Pellegrino Artusi (ediz. 1911) un dolce fatto di pastafrolla e crema (ricetta 609). Nel Nuovo vocabolario siciliano-italiano del Traina (1868), infatti, dalla voce arancinu si rinvia a crucchè: "specie di polpettine gentili fatte o di riso o di patate o altro", da confrontare con la ricetta 199 (Crocchette di riso composte) della Scienza in cucina, che indica una preparazione certamente salata. Nei repertori prima citati non sono tuttavia mai menzionati né la carne né il pomodoro, e in effetti è difficile dire quando questi due ingredienti siano entrati nella ricetta: del pomodoro, tra l’altro, si sa che cominciò a essere coltivato nel Sud della penisola solo all’inizio dell’Ottocento. Alla luce di questi fatti il legame tra il supplì siciliano e la tradizione araba non sembra più così certo, mentre si potrebbe pensare che si tratti di un piatto nato nella seconda metà del XIX secolo come dolce di riso, ma che sia stato trasformato quasi subito in una specialità salata.

Inoltre il nome del manicaretto – secondo l’ipotesi suggerita da Salvatore C. Trovato in A proposito di arancino/arancina ("Archivio Storico della Sicilia Centro Meridionale", II, 2016) – potrebbe derivare non solo dalla forma dell’arancia, ma anche dal suo colore: in siciliano infatti le parole che indicano nomi di colori si formano da una base nominale più il suffisso -inu, quindi arancinu ‘di colore arancio’, come curaḍḍinu ‘del colore del corallo’ o frumintinu ‘che ha il colore del frumento’).

38

42 ste Jaargang nr. 3

CON LA –O Nel dialetto siciliano, come registrano tutti i dizionari dialettali, il frutto dell’arancio è aranciu e nell’italiano regionale diventa arancio. Del resto, alla distinzione di genere nell’italiano standard, femminile per i nomi dei frutti e maschile per quelli degli alberi, si giunge solo nella seconda metà del Novecento, e molti parlanti di varie regioni italiane – Toscana inclusa – continuano tuttora a usare arancio per dire arancia.1 Al dialettale aranciu per ‘arancia’ corrispondono il diminutivo arancinu per ‘piccola arancia’, arancino nell’italiano regionale: da qui il nome maschile usato per indicare il supplì di riso. La prima attestazione nella lessicografia italiana di arancino si trova nel Dizionario moderno del Panzini (edizione 1942), che registra la forma maschile, contrassegnandola come dialettale siciliana. Questa denominazione, dunque, è quella che riportano i dizionari dialettali, i dizionari italiani (basterà citare il GDLI e il GRADIT2), e che è stata adottata dal Ministero delle Politiche Agricole, Alimentari e Forestali nella lista dei Prodotti Agroalimentari Tradizionali italiani (arancini di riso: Regione Siciliana, Prodotti della gastronomia, 188)3; è la forma che il commissario Montalbano ha portato nei libri e in televisione (Andrea Camilleri, Gli arancini di Montalbano, 1999) e di conseguenza nella competenza di tutti gli italiani.

CON LA –A I dizionari quindi concordano sul genere di arancino, ma le indicazioni del genere del nome che indica il frutto dell’arancio sono, come abbiamo detto, oscillanti: le due varianti arancio e arancia coesistono, con una prevalenza del femminile nell’uso scritto e una maggior diffusione del maschile nelle varietà regionali parlate di gran parte della penisola.

Il femminile tuttavia è percepito come più corretto – almeno nell’impiego formale – perché l’opposizione di genere è tipica nella nostra lingua, con rare eccezioni, per differenziare l’albero dal frutto. Si può ipotizzare che il prestigio del codice linguistico standard, verso cui sono sempre state più ricettive le aree urbane, abbia portato la forma femminile arancia a prevalere su quella maschile arancio nell’uso dei parlanti palermitani: essi, avendo adottato la forma femminile per il frutto, l’hanno di conseguenza usata nella forma alterata anche per indicare la crocchetta di riso: dunque, arancina. Per la zona ragusana e siracusana potrebbe invece aver influito il fatto che la forma dialettale più diffusa per indicare il frutto non è aranciu ma partuallu/partwallu (cfr. AIS, carta 1272)4: la radicale diversità dell’esito locale può aver fatto sì che quando si è assunto il termine italiano

Il femminile tuttavia è percepito come più corretto

1

Matilde Paoli (Redazione Consulenza Linguistica), Si dice arancio o arancia?, http://www. accademiadellacrusca.it/it/lingua-italiana/consulenza-linguistica/domande-risposte/si-dice-arancioarancia

2

Bibliografia della consulenza linguistica, http://www.accademiadellacrusca.it/it/lingua-italiana/ consulenza-linguistica/bibliografia-consulenza-linguistica

3

Quattordicesima revisione dell’elenco dei prodotti agroalimentari tradizionali, https://www. politicheagricole.it/flex/cm/pages/ServeBLOB.php/L/IT/IDPagina/3276

4

Karl Jaberg & Jakob Jud (1928 – 1940), AIS. Atlante linguistico ed etnografico dell'Italia e della Svizzera meridionale, http://www3.pd.istc.cnr.it/navigais-web/

ROMANESKE

39

per indicare il frutto lo si sia fatto nella forma codificata arancia, da cui arancina.

Si potrebbe allora concludere che chi dice arancino italianizza il modello morfologico dialettale, mentre chi dice arancina non fa altro che riproporre il modello dell’italiano standard. Questa supposizione troverebbe conferma nell’unica attestazione di arancina che si trova nella letteratura di fine Ottocento: le "arancine di riso grosse ciascuna come un mellone" dei Viceré (1894) del catanese Federico De Roberto, che si atteneva a un modello di lingua di matrice toscana. Alla fine del secolo la variante femminile è stata poi registrata da Corrado Avolio nel suo Dizionario dialettale siciliano di area siracusana (un manoscritto inedito della Biblioteca Comunale di Noto, compilato tra il 1895 e il 1900 circa) e più tardi da Giacomo De Gregorio nei suoi Contributi al lessico etimologico romanzo con particolare considerazione al dialetto e ai subdialetti siciliani ("Studi Glottologici Italiani", VII, 1920, p. 398) che rappresentano l’area palermitana. Arancina è stata registrata anche dalla lessicografia italiana: dallo ZINGARELLI del 1917, che la glossa come "pasticcio di riso e carne tritata, in Sicilia", e dal Panzini nell'edizione del 1927; dopo però non se ne ha più nessuna traccia.

ARANCINIE! Al di là di alcune rivendicazioni permeate da inutili campanilismi, spesso le motivazioni di chi sostiene, contro la registrazione dei vocabolari, che l’arancina sia fimmina con la –a traboccano di un amore (con la a-!) per il cibo che altro non è se non amore per la propria terra e per le proprie tradizioni; per questo basterà citare Davide Enia, attore e scrittore palermitano: Battezzare con correttezza è gesto di umiltà di fronte all’eccezionalità del piatto, ché noi che le mangiamo le arancine, no, noi non vogliamo (soltanto) bene all’arancina, palla di sfera che si basta da sé.

No. Noi CELEBRIAMO l’arancina noi la veneriamo, lei e la sua tondità solare, sfera a carne o a burro, palla, piccola arancia, fìmmina.

Il resto, non esiste il resto di fronte all’arancinA.

Ma non è tutto. Andrea Graziano, chef e imprenditore catanese, per unire le due metà dell’isola nel giorno di Santa Lucia (giorno in cui si festeggia mangiando panelle, cuccìa e arancine) ha proposto nella sua "bottega sicula" palermitana, gemella di quella catanese, le arancinie: “una porzione che comprende due arancini a punta preparati con sarde e finocchietto e due arancine tonde preparate "alla norma" con melanzane fritte, ricotta, pomodoro e basilico”. Una terra di mezzo in cui convivono gli arancini catanesi e le arancine palermitane, e si fondono in un’unica specialità dal sapore inconfondibile, simbolo della sicilianità.

Ai nostri amici possiamo quindi rispondere che il nome delle crocchette siciliane ha sia la forma femminile sia la forma maschile, determinata dall’uso diatopicamente differenziato.

40

42 ste Jaargang nr. 3

CHE POI MASCHIO O FEMMINA, A PUNTA O ROTONDA, È SEMPRE LA FINE DEL MONDO! A cura di Stefania Iannizzotto Redazione Consulenza Linguistica Accademia della Crusca 29 gennaio 2016

S

tefania Iannizzotto è laureata in Storia della lingua italiana (con una tesi su Leopardi premiata dal Centro Studi Leopardiani di Recanati) e addottorata in Filologia moderna, ha un master in Studi sul libro antico, insegna materie letterarie nelle scuole e italiano a stranieri. È assegnista di ricerca in Linguistica italiana all’Università di Firenze, si occupa di storia dell’italiano cinquecentesco e ottocentesco, di italiano trasmesso e di semplificazione del linguaggio burocratico. Dal 2010 collabora con l’Accademia della Crusca, fa parte della redazione della consulenza linguistica e del sito web e cura la pagina Facebook e il canale Youtube ufficiali.

ROMANESKE

41

ENRIQUE CAMACHO NAVARRO

LA IMAGEN DE FIDEL CASTRO EL GUERRILLERO BARBUDO

E

l 25 de noviembre de 2016 murió una de las figuras más destacadas y polémicas de la historia de América Latina, y del mundo del siglo XX. Muy a pesar de su afamada trayectoria política, llena de controversias, de discusiones, de admiración y odio, y ya avanzado el siglo XXI, existe una característica peculiar sobre el lugar que hoy en día ocupa la imagen de Fidel Castro entre la opinión pública. Se trata de un personaje que se representa históricamente de forma diametralmente opuesta. Ello es posible advertir al revisar la historiografía ocupada de su tratamiento, así como en las propias representaciones iconográficas que sobre él existen. Por una parte, se mantiene aquella caracterización del joven rebelde, vestido en el tradicional color verde olivo, listo para enmontañarse, arma al hombro, para cumplir sus ideales de cambio social, así como su inseparable barba de guerrillero1; mientras que, por otro lado, son numerosas las representaciones que se hacen del viejo héroe, precisamente como eso, como un viejo, al que se le atribuyen rasgos de arcaico, arqueológico, fósil, y ya con una encanecida barba, aunque se mantenga su antes inseparable habano.2

1

Blanco, Katiuska, Guerrillero del tiempo: conversaciones con el líder histórico de la revolución cubana, Txalaparta, 2013.

2

42

Pumariega Montes, Arístides, y Rebeca Ulloa, Fidel Castro. El último dinosaurio. Bogotá, Editorial La Oveja Negra, 2000.

42 ste Jaargang nr. 3

Se trata de una confrontación, de un conflicto de interpretaciones, como podría sostener Paul Ricoeur3, en las cuales se mantiene la barba como el elemento de distinción por excelencia. Lejos de caer en ese tipo de confrontación, es decir, sin que se adopte una postura unilateral hacia lo que se piensa sobre Castro, sin contentarse con simplemente estar a favor o en contra de él, en este breve trabajo se pretende otro fin. Existe un interés por encontrar, dentro de esa construcción de imaginarios

opuestos en torno al líder cubano, las posibilidades de acrecentar el conocimiento histórico, así como la explicación del mismo.

Las apreciaciones externadas en torno a Fidel, realizadas a lo largo de varias décadas, son muy diversas, y hasta cambiantes. Aun aquellas posiciones frontales que se pueden creer como posturas tajantes, y terminantemente bien definidas, han experimentado cambios considerables, tal como es el ataque que a lo largo de la historia han tenido varios y diferentes sectores sociales estadounidenses. Ejemplo sobresaliente es la interpretación que desde Estados Unidos de Norteamérica se tuvo en los años cercanos, antes y después, del triunfo de la Revolución Cubana.

Entre 1957 y 1960, amplios sectores de ciudadanos norteamericanos manifestaban una posición favorable a la experiencia castrista.4 Una imagen incuestionable en ese sentido, es decir optimista hacia el proceso político cubano, se moldeó mediante las múltiples imágenes que se capturaron en 1959, cuando entre el miércoles 15 y el domingo 26 de abril Fidel Castro visitó los Estados Unidos. El motivo fue cumplir con una invitación realizada por medios periodísticos norteamericanos, en sí, por los miembros de la Sociedad de Editores de Prensa de Washington.

3

Ricoeur, Paul, El conflicto de las interpretaciones. Ensayos de hermenéutica, Traducción de Alejandra Falcón, 1ª ed. 1969.México, Fondo de Cultura Económica, 2003.

4

Camacho Navarro, Enrique, “Fidel Castro en la perspectiva estadounidense. El primer año de revolución”, en Paz Consuelo Márquez­Padilla, Germán Pérez del Castillo y Remedios Gómez Arnau, Desde el Sur. Visiones de Estados Unidos y Canadá desde América Latina a principios del siglo XXI, México, Cisan­Unam, 2003, vol. 2, pp. 45­64. Véase también Suárez Pérez, Eugenio; Caner Román, Asela. “Síntesis cronológica: El viaje de Fidel a los Estados Unidos”. Cuba debate, 22 de mayo de 2015. En: http:// www.cubadebate.cu/especiales/2015/07/19/cronologia-del-viaje-de-fidel-castro-a-eeuu-en-1959-fotosy-video/#.WQcOd4VOIdk. Consulta realizada el 1° de mayo de 2017, a las 12:42 hrs. También se consultaron las ediciones del diario Revolución, del 15 de abril al 9 de mayo de 1959.

ROMANESKE

43

Dentro de un numeroso conjunto de fotografías capturadas en ese periodo, se presenta aquí una de ellas, ya que es particularmente reveladora. Se trata de aquella en la cual aparece un grupo de niños que visitan a Fidel Castro en su hotel en Nueva York. La actitud de los menores muestra la admiración ante el guerrillero y político cubano, reflejo marcado también en los adultos que se encontraban allí, junto a los pequeños. Al momento de esa visita, apenas habían pasado tres meses que Fidel había logrado el derrocamiento del dictador Fulgencio Batista, el 1° de enero de 1959.

Era abril de aquel año y un carismático Fidel ya era recibido por el pueblo estadounidense.

El estereotipo del guerrillero sorprendía a quienes pudieron mirarle en esos días.

Con su uniforme verde olivo, sus botines negros bien limpios, pero sobre todo con su crecida barba, el famoso luchador social llamaría la atención pública de esos tiempos.

Imagen en: http://www.gettyimages.be/license/514974690 Foto también en: http://m.nydailynews.com/news/fidel-castro-new-yorkgallery-1.48730?pmSlide=1.48825

La experiencia estadounidense fue exitosa en esos meses para el castrismo. Era común encontrar en todos los medios de comunicación una opinión favorable hacia Fidel, quien fue visto como figura de inspiración del mundo occidental. La opinión pública en Estados Unidos mostraría aceptación y simpatía al barbudo, aunque esa nación pasaría muy pronto a ser su adversaria absoluta.5 La valoración popular norteamericana contribuyó a consolidar el poder del estratega cubano en el panorama cubano y latinoamericano.

FIDEL, UN CONOCIDO DESCONOCIDO Desde el triunfo de la revolución cubana, han pasado décadas en las cuales se ha manifestado profundo interés por conocer las formas en que ese proceso político­ social ha sido estudiado. Gracias a ello es que puede decirse que una constante significativa, que se manifiesta no sólo en Cuba sino en toda América Latina y el Caribe, así como también en otras latitudes, es la desconsideración de las imágenes visuales como herramientas que contribuyen al conocimiento de la historia política.

Ante esta situación, el objetivo de este texto es mostrar un pequeño ejemplo de los aportes que ofrecen los vestigios iconográficos para la comprensión del fenómeno político cubano, mismos que posibilitan nuevas interpretaciones apoyadas en el análisis iconológico.6 5

Corona Gómez, Fernando, “La imagen de Fidel Castro en la revista Life, 1957-1960”, en Cuadernos Americanos 150, México, CIALC, UNAM, 2014/4, pp. 61-92.

6

44

Burke, Peter, Visto y no visto. El uso de la imagen como documento histórico, Barcelona, Crítica, 2001.

42 ste Jaargang nr. 3

La muerte de Fidel Castro fue motivo de atención, particularmente en Latinoamérica.

En Bélgica, como en toda Europa, el hecho recibió una difusión muy menor. El interés de la mirada desde Occidente se mostró muy reducido, sobre todo tomando como referencia la atención y pasión que a nivel mundial motivó durante décadas toda noticia que tuviera que ver con la revolución cubana y especialmente con Fidel, quien siempre generaba un acalorado bombardeo de noticias, de diálogos, de referencias.

Así, con Bélgica como mirador, se puede advertir que, aunque la imagen del guerrillero cubano es reconocida de manera fácil e inmediata, en la actualidad el conocimiento de su trayectoria es limitado. Tal circunstancia se manifiesta en toda Europa, aunque también se detecta ese comportamiento en Latinoamérica. Se ha dejado de lado una atención a todo conocimiento sobre cómo Fidel llegó a ubicarse como un individuo de fama internacional. El paso de los años ha borrado las razones explicativas del camino histórico que siguió Fidel Castro, a quien se le encasilló en un estereotipo que insistentemente lo quiere presentar como un “guerrillero del tiempo”7, como un luchador permanente. Hoy en día, casi toda la gente lo distingue entre las figuras históricas más destacadas, pero se trata de un reconocimiento sin más, sin un interés manifiesto por comprender quién era ese hombre barbudo al que tanta gente admiraba, y a quien, también ya desde hace años, se le denostaba, se le atacaba, responsabilizándolo de un triste destino vivido en Cuba, de la isla antaño identificada como la “perla de las Antillas”.

Fidel Castro en Central Park, Nueva York, en 1955.

Precisamente las imágenes auxilian al proceso cognoscitivo. El uso de ellas como vestigios históricos permite ampliar las interpretaciones que han encasillado a Fidel como un “barbudo perpetuo”. Otra fotografía, tomada en 1955 a Castro también en Nueva York, cuando realizó una gira con la finalidad de obtener recursos económicos que luego permitieron que él y sus seguidores regresaran a Cuba, desembarcando en la isla el 2 de diciembre de 1956, es un ejemplo de la importancia de la lectura iconográfica e iconológica. Con la toma en Central Park existe un documento visual donde se aprecia una etapa de Castro en la cual las características de su físico y de su indumentaria revelan una personalidad muy distinta. La imagen de “ese Castro” 7

Blanco, Katiuska, Guerrillero del tiempo: conversaciones con el líder histórico de la revolución cubana, Txalaparta, 2013.

ROMANESKE

45

Precisamente las imágenes auxilian al proceso cognoscitivo. El uso de ellas como vestigios históricos permite ampliar las interpretaciones que han encasillado a Fidel como un “barbudo perpetuo”.

Discurso radiofónico de Eduardo Chibás, fundador del Partido Ortodoxo, donde se encuentra Fidel Castro, militante de dicho partido en ese momento. Circa 1950.

responde a un individuo que provenía de un ambiente político cubano en el cual seguía vigente la participación democrática partidista en Cuba. Él había pertenecido al Partido del Pueblo Cubano (Ortodoxo), fundado por Eduardo Chibás en 1947 y caracterizado por continuar la lucha contra la corrupción y denunciando la falta de respeto institucional que antiguos compañeros políticos llevaban a cabo aprovechando sus cargos, como sucedió con los gobiernos de Ramón Grau San Martín y Carlos Prío Socarrás, quienes fueron presidente en los periodos de 1944-1948 y 1948-1952, respectivamente.

La imagen del joven Fidel que aparece en la foto no es comúnmente difundida.

La investigación alrededor de las imágenes permite exponer aspectos que las tendencias historiográficas van dejando en el olvido u omitiendo. Con respecto a ese abandono, se puede sostener que la difusión responde a la utilidad que se rescata de ciertas imágenes fotográficas. En esa acción fotográfica obtenida con el grupo que acompañaba a Chibás existe una caracterización de Fidel como un “pequeño burgués”, lo que lleva a entender el hecho de que en esa imagen no se concentran los requerimientos que luego fueron de utilidad al proceso revolucionario cubano, por lo cual esa imagen de Castro no sería seleccionada para sostener la propuesta política castrista posterior a enero de 1959, y mucho menos a partir de 1961, cuando se llevó a cabo la invasión apoyada por los norteamericanos a Playa Girón y se declaró la tendencia socialista del proceso.8 8

Sobre estos dos sucesos, vividos a mediados de abril de 1961, se pueden consultar las siguientes obras: Fidel Castro, Playa Girón, La Habana, Comisión Nacional del Monumento a los Caídos en Playa Girón, 1961; Playa Girón: derrota del imperialismo, La Habana, Ediciones R, 1962, 4 v.; así como 2 declaraciones de La Habana, Madrid, Editorial Ciencia Nueva, 1968 (Cuadernos Ciencia Nueva). Una versión más reciente, con el toque de la comunidad exiliada en Miami, y a través de la cual se puede apreciar la ya

46

42 ste Jaargang nr. 3

Ante esta situación, es decir ante la laguna que existe alrededor de los orígenes de la fama de Fidel, del inexistente conocimiento por parte de mucha gente incluso ligada a ámbitos académicos, es que a un año de su fallecimiento vale la pena ofrecer una presentación breve, así como un par de reflexiones, en torno a la construcción de la imagen de tan famoso personaje.

El 10 de marzo de 1952, el militar Fulgencio Batista encabezó un golpe de Estado contra el régimen de Prío Socarrás, cerrando las puertas para la posibilidad de que Fidel participara en las elecciones que ese mismo año estaban por celebrarse.

Fidel Castro emprendió entonces, seguido de un contingente integrado por miembros de la Juventud Ortodoxa, la organización de un alzamiento insurreccional. La intentona pretendía tomar el Cuartel Moncada, situado en Santiago de Cuba, y así esperar la respuesta popular que depondría al militar golpista. No obstante, la acción llevada a cabo el 26 de julio de 1953 fue un fracaso, teniendo como resultado el sacrificio y asesinato de la mayoría de los jóvenes, así como el encarcelamiento de los demás, quienes resultaron presos, y enviados a la Isla de Pinos, entonces un presidio modelo de Cuba.

Las imágenes fotográficas que se capturaron a raíz de su encarcelamiento nada tienen que ver con el estereotipo barbudo posteriormente elaborado. Lo mismo sucede con las representaciones que existen de su prisión en Isla de Pinos, de su salida de la cárcel, de su traslado a México posterior a ésta, de su recorrido por Estados Unidos para llegar a las ciudades norteamericanas donde la presencia de cubanos posibilitó el apoyo financiero para continuar la campaña de preparación para la expedición del Granma, partiendo desde México para reiniciar la lucha contra Batista.9

Durante esos años, como lo muestran las imágenes, la representación visual era la correspondiente a jóvenes preocupados por las condiciones sociales, preparándose para intentar un cambio político.

De origen urbano, y mayoritariamente de La Habana, sus indumentarias mostraban un interés por verse con formalidad: la ropa alineada, así como sus cortes de cabello y el de sus bigotes.

mencionada confrontación de interpretaciones contrarias, se encuentra en el libro de Enrique Ros, Playa Girón: la verdadera historia, Miami, Fla., Ediciones Universal, 1994 (Cuba y sus jueces).

9

Allí también, en México, se encontró con el médico argentino Ernesto Guevara, y que luego sería conocido como el famoso “Che”, quien se sumaría a los preparativos para la expedición que saldría el 25 de noviembre de 1956 del Puerto de Tuxpan, con 82 hombres, a bordo del yate Granma.

ROMANESKE

47

El grupo de detenidos, con Fidel Castro al frente, luego de que declararon y se les tomaron huellas dactilares ante el fallido intento insurreccional del 26 de julio de 1953.

Fidel Castro habla ante una multitud de contribuyentes, en el Teatro Flagler de Miami, el 20 de noviembre de 1955.

En todos los momentos fotográficos de esas etapas no aparece ninguna imagen del Fidel desaliñado, barbudo, y con ropa de campaña militar, sino por el contrario, aun cuando estuviese preso, como sucede a fines de 1956, al caer preso en Ciudad de México, viste con toda la formalidad de un abogado, tal como él lo era.

Desde sus primeros años escolares, como adolescente, hasta diciembre de 1956, cuando se embarca en la costa mexicana para dirigirse a Cuba, fue constante un cuidado ante la formalidad de su imagen. El estereotipo de esos años sería la imagen de Castro en Central Park; esa foto lo atestigua, aun cuando comúnmente se trata de un retrato que se ha dejado fuera de la selección épica que la iconografía oficial del castrismo ha manejado.

48

42 ste Jaargang nr. 3

LA IMAGEN MÍTICA DE CASTRO

Fidel Castro y Ernesto “Che” Guevara en México (julio de 1956)

Pero la imagen del guerrillero barbudo es la que mayor relieve alcanzó entre la opinión pública, como se pudo comprobar con el retrato de Castro y los niños neoyorquinos. Las imágenes del Fidel imberbe y con vestimenta formal, de camisa, traje y corbata, pronto quedaron en el olvido. A partir de diciembre de 1956, con el desembarco del Granma en Cuba, la figura de Fidel y sus compañeros del movimiento 26 de Julio serían representados con nuevas características. Sería la imagen de Fidel como luchador con vestimenta verde olivo y botas de campaña, con mochila y fusil al hombro, así como la inconfundible barba, la que constituyó el estereotipo que quedó fijo en el imaginario propuesto por la dirigencia castrista.

Ha sido impactante la influencia de dicha representación, tal como lo demuestra una fotografía de “Korda”, uno de los fotógrafos que acompañó por muchos años a Fidel hasta el grado de que se le considera como fotógrafo oficial de la Revolución Cubana.

El líder guerrillero cubano aparece en esa foto, con los rasgos ya expuestos en este trabajo. Unas palabras acompañan un ejemplar original, que dicen: “Comandante en Jefe,… ordene. Korda” En la fotografía aparece el inconfundible Castro. La imagen la integra un Fidel de los años de guerrillero. Sin que se aprecie el color verde olivo, es fácil identificar la vestimenta del ejército revolucionario, la que tiene su origen en los integrantes del Movimiento 26 de Julio, organización que se alzó como brazo armada en la lucha contra el dictador Fulgencio Batista, quien se había mantenido como figura de peso político durante todo el periodo que va de 1933 hasta su derrocamiento el 1° de enero de 1959.

La imagen, a pesar de parecer simple, contiene elementos simbólicos que vale la pena señalar, sumados a la ya mencionada ropa de guerrilla. Uno más de esos elementos es el arma que lleva a sus espaldas, sostenida también con su mano derecha, la cual da una sensación de disposición inmediata a hacer uso de ese instrumento de ROMANESKE

49

guerra. La barba es también un rasgo que a partir del triunfo castrista se identificaría con la lucha social, con el compromiso político de quienes luchaban por ideales de unas mejores condiciones de la población en los países latinoamericanos.

La misma imagen de Korda fue la que se utilizó para que el pueblo cubano rindiera honores al viejo rebelde, durante los días que se dedicaron para llevar a cabo su funeral.

Como se puede apreciar con las imágenes y las palabras aquí presentadas sobre la trayectoria política de Fidel Castro, existen muchos espacios informativos que es necesario cubrir. No se podría hablar de toda su vida en este escrito. Todo lo que sucedió alrededor de él requeriría de un espacio enciclopédico. Así que, con esta relación breve de su vida, a través de imágenes que son desconocidas para muchas personas, se muestra la necesidad de atender aquellas lagunas históricas que han quedado desatendidas. Por otra parte, considero muy importante intentar ofrecer un aporte al tipo de tratamiento que se ha desarrollado alrededor del estudio de Castro.

Con esta presentación se muestra que en el camino político de Fidel Castro las fotografías han jugado un papel fundamental en la construcción de su personalidad heroica. A través del análisis de las imágenes, principalmente fotográficas, pero algunas otras pertenecientes a otros géneros, como el dibujo, la pintura o la caricatura, se puede sostener que con ellas se logró la creación de una imagen que se transformó paulatinamente, llegando a alcanzar la calidad mítica de su figura, pero que con los pasos del tiempo, y a pesar de que se pretendió mantener una imagen del guerrillero idealista y revolucionario, también actuó como contrapoder el conjunto de imágenes que se desarrollaron con la intencionalidad de debilitar a aquella figura sólida del luchador social, y representativo de esperanza entre muchos habitantes de la América Latina.

Despedida de Fidel en Plaza de la Revolución Cadetes de la Escuela Militar Camilo Cienfuegos con fotos de Korda.

D

Estudiantes militares cubanos levantan fotografías de Fidel Castro, en la Plaza de la Revolución.

r. Enrique Camacho Navarro es investigador Titular de Tiempo Completo en el Centro de Investigaciones sobre América Latina y el Caribe (CIALC) de la UNAM. Profesor en la Licenciatura y en el Posgrado en Estudios Latinoamericanos de la propia UNAM. Ha sido Profesor Invitado en el Máster en Estudios Ibéricos e Iberoamericanos en la KU Leuven, Bélgica.

En la actualidad es Miembro de la Comisión Dictaminadora del Colegio de Estudios Latinoamericanos de la FFyL, UNAM. Como autor único vale mencionar su último libro Cómo se pensó Costa Rica. Imágenes e imaginarios en tarjetas postales, 1900-1930 (2015), así como su opera prima titulada Los usos de Sandino (1991).

50

42 ste Jaargang nr. 3

DAVID UZAL

ORTEGA Y GASSET LA TÃ&#x2030;CNICA Y OTRAS IDEAS SUYAS

ROMANESKE

51

Ortega y Gasset y la técnica es un “gran tema” ya que la técnica es todo un tema y porque la filosofía de Ortega es grande, en el sentido que cubre todo el espacio que podría cubrir la investigación filosófica.

No podremos por supuesto aquí presentarla en su magnitud. Nos contentaremos de presentar algunos temas que mantienen un lazo particularmente estrecho con su pensamiento de la técnica.

ENSIMISMAMIENTO

E

ste vocablo particular a la lengua española le sirve perfectamente a Ortega y Gasset para describir la capacidad del ser humano a extraerse del mundo de la estimulación en el cual están sumergidos los animales. El filósofo da el ejemplo de un mono en un zoológico. Éste no puede evitar el acoso del mundo en el que vive. No existe separación entre su ser y el ser que constituye su entorno, en el sentido que su conciencia no se desprende, no se separa, no se eleva por encima de una condición de vida que es pura atención a lo ajeno, permanente recepción de estímulos. El mono, o cualquier otro animal vive en una constante sumisión a lo que le rodea, lo que le impide escaparse y lograr lo que solo el hombre logra: olvidarse de lo que le rodea y entrar en sí, crear un mundo interior en el cual se da el ocio y espacio necesarios para elaborar planos que le ayuden a confrontar aquel mundo impetuoso que le agobia. Esta aptitud de entrar y conseguir elaborar algo que no existe, algo que es momentáneamente virtual, es lo que llama Ortega el ensimismamiento y donde radicaría la especificidad del hombre. ¿Qué diferencia habría entre éste y los animales? Pues según Ortega no sería el pensar sino el ensimismamiento siendo que uno

52

42 ste Jaargang nr. 3

resulta del otro. Sin ensimismamiento, no cabría la posibilidad de generar pensamientos que no fueran primarios, pensamientos reactivos sin secuencias y aún menos abstracciones, en parte porque no podrían cumularse. Aunque el animal tuviese inteligencia, y la tiene, no consigue recordarse del pensamiento anterior, probablemente porque su atención permanente hacia el mundo no le da acceso a un tiempo-espacio suspendido, o sea extraído del vaivén de la reactividad, ámbito donde se llega a constituir una reserva de pensamientos.

Equivale esto a decir que se genera la memoria de los pensamientos, o sea la capacidad de pensar de forma cumulativa, por lo tanto elaborada, gracias al espacio facilitado por el ensimismamiento, aptitud que le da al hombre una capacidad única de influir sobre el mundo. Consigue aislarse del estímulo permanente del entorno; entra en sí; establece un plan con el cual resolver lo que su contorno le plantea; vuelve al mundo con este plan o plano – ya que el mundo acaba constituyéndose como un plano para la existencia humana – y actúa sobre él, lo transforma, lo adapta, lo humaniza. Esto conlleva muchas cosas. ¿Las anticipan? ¿Llegan a sospechar todo lo que a partir de ahí quiere decirnos Ortega? Veamos.

En primer lugar viene la transformación.

El ser humano transforma, deriva el curso de la naturaleza en la dirección que le convenga, en la medida de sus medios y aptitudes que van creciendo, no necesariamente de forma regular y constante, incluso a veces parándose, retrocediendo, empezando de nuevo. Por eso la historia es central en el pensamiento de Ortega. El ensimismamiento está relacionado a la historia, no únicamente a la del individuo (en este caso diríamos

su biografía), lo que es en general poco significativo en términos de aportes a escala de la Humanidad, sino a la de su grupo, su pueblo, su cultura, su civilización. La acumulación de los planes que resultan del ensimismamiento de las generaciones sucesivas y de sus realizaciones, cuales sean sus impactos, extraen y alejan el hombre de la naturaleza, mediante la constitución, no solo de un mundo interior, sino de un entorno elaborado para acogerlo, ya que éste es un intruso en el mundo. Así es el hombre. La naturaleza le es hostil y para albergarse en ella construye su hogar, primero en un rincón de la selva, de la sabana o dondequiera que esté, y luego va transformando paso a paso la hostilidad que lo rodea en un mundo que responda a sus aspiraciones.

Contradiciendo las teorías vigentes en biología, Ortega afirma que el hombre no se adapta a su entorno sino que el entorno se adapta a él. Basta mirar el mundo para darle la razón, ya que en él vemos un ser humano que ha construido según sus deseos, esos deseos que justamente vienen a faltar en el hombre masa. La escasez de los “deseos” del hombre contemporáneo, embrutecido por lo que justamente lo sacó de su estado de bruto; el colosal bienestar que le fornece el inédito desarrollo de la técnica, constituye uno de los grandes temas de Ortega. Sin deseos se esfuma la “tensión hacia”, la creatividad que estimula y expande el dominio humano, o sea su hogar en el universo que es ni más ni menos el conjunto de condiciones

de acceso a la plenitud del hombre, en cuanto que hombre se llega a ser plenamente emancipándose del peso del entorno. De esta forma el arte es la marca del hombre liberado y la técnica la del hombre que se libera. Ortega ve en la escasez de deseos un síntoma de la crisis que afecta al presente. Caracteriza al hombre contemporáneo por su falta de deseos, su incapacidad en tenerlos.

Hemos hablado de ensimismamiento, de deseos, de entorno pera aún no de técnica. Ésta encaja naturalmente en alguna parte de esta sucesión. ¿Ven a donde? Si el ser humano se ensimisma, elabora planos según sus necesidades y deseos, y transforma el mundo ¿De qué manera, con qué herramientas o medios conseguiría esta transformación?

Estos medios son lo que Ortega llama técnica. Son todos los modos, métodos, quehaceres sistematizados que el hombre pondrá en marcha a fin de responder a las orientaciones de sus ensimismamientos, cuando emerge de la abstracción para aplicar un plan – aunque al inicio éste sea rudimentario – sobre su entorno. Que sea una piedra pulida, un hacha, un utensilio, una herramienta o máquina, que sea una estructura inmaterial con fines puramente prácticos y reproducibles, todo esto es la técnica. El plan interiormente concebido se realiza mediante ésta que no tiene un fin en sí sino realizar lo que se le ocurre a la mente humana. Es mediadora, lazo entre el hombre que se ensimisma y el hombre que vive en el mundo. Sin ella

De esta forma el arte es la marca del hombre liberado y la técnica la del hombre que se libera.

ROMANESKE

53

no podría vivir ni en él ni fuera de él, ya que no hay vida fuera del mundo.

Por consiguiente sin técnica no habría hombre1. Lo que hace que lo seamos es nuestra aptitud a ensimismarnos y a aplicar el fruto de esta faena interna al mundo que nos rodea, y eso no se lleva a cabo con el mero poder de la mente sino gracias a la técnica, que ocupa por consiguiente una postura, firme, insustituible e imprescindible de intermediación.

LAS FASES DE LA TÉCNICA Ortega divide en tres el número de fases de la técnica. Primero viene la técnica del azar, la que acontece por acaso, que nos cae literalmente del cielo, como el relámpago que trae el fuego sin que uno haga nada en particular para que así sea, aunque sepa aprovechar las oportunidades ofrecidas por la naturaleza o actos fortuitos, y reproducirlos. Todos los miembros de la comunidad son igualmente técnicos debido a la falta de especialización que requieren estos actos y artefactos primarios. Utilizan lo que se les presenta sin tener conciencia de que disponen de una aptitud particular autónoma que podría ser organizada y optimizada. Al caer en la cuenta de esto se pasa a la segunda fase de la técnica. Se distingue entonces a quienes sobresalen en los diversos manejos que se plantean como necesarios a la comunidad, para sus necesidades y también, y con prioridad, para satisfacciones superfluas como la música, el trance, los placeres sin los cuales, según Ortega, el hombre se dejaría morir. Satisfacer sus necesidades primarias no es el fin del hombre primitivo.

Puede que lo sea del “hombre masa” pero no de los primeros que pisaron el

54

42 ste Jaargang nr. 3

suelo de este planeta y que de repente inventaron el arco musical antes del arco de caza. Sigue la tercera fase que es la del técnico, cuando la máquina pasa a desempeñar el primer plano y sustituye al instrumento. El hombre pasa a dirigir o servir una máquina que le sobrepasa. Se dividen los técnicos en dos categorías: los que ejecutan y los que inventan las técnicas, que no provienen ya más ni del azar ni de un progreso lento trasmitido generación tras generación pero de un conocimiento de las leyes de la física y las posibilidades que el dominio de estas ofrece.

Le incumbe a la filosofía de la técnica considerar la validad de tales fases.

Sin embargo, tratándose de Ortega y Gasset, que no entra en la categoría de los ingenieros filósofos o filósofos exclusivamente dedicados a la técnica que investigan hasta cuestiones de maquinaria y turbinas, lo que resalta de su pensamiento de la técnica, no sería su grado de elaboración en términos propios a esta disciplina, sino la antropología que sostiene. Dicho de otro modo, si Ortega y Gasset no es un filósofo de la técnica como otros pueden serlo y que no son nada más que eso, es un filósofo que ha metido la técnica en el centro de su “sistema” filosófico que a su vez ofrece una definición del hombre, como lo hace, o tiene como prerrequisito, toda filosofía. ¿De qué manera consigue el filósofo madrileño meter la técnica en el medio de la condición humana? Digámoslo de otra manera. Hasta hace muy poco, la filosofía tuvo poco interés por la técnica.

Como disciplina se fundó solo en los años setenta y padece aún de una forma de marginalización, o al menos de poco prestigio. Sin embargo, para

Ortega la técnica constituye el puente entre el hombre y su entorno, lo que lo reúne al mundo no solamente de forma práctica pero también lo que motiva sus pensamientos iniciales ya que estos fueron primero prácticos, ligados a algún quehacer o proyecto, a alguna intervención sobre lo real. Insiste Ortega sobre este aspecto del pensar que debe permanecer en contacto con la realidad si no quiere perderse en los abismales enredos que resultan de pensamientos descomprometidos del mundo, como ha sido y continúa siendo el espectáculo de parte de la producción intelectual.

La técnica se diferencia de los demás pensamientos que irán constituyéndose en un hombre cada vez más liberado del peso que ejerce sobre él su entorno, a medida que construye su hogar en un mundo que transforma según sus esquemas. Esta especificidad del pensamiento de índole técnica radica en la función y finalidad primera y única, sistemática y exclusiva de la técnica como transformadora del mundo al servicio del ensimismamiento. De cierta forma todos los pensamientos fueron en su inicio técnicos, destinados a serlos o aparentados. Los demás eran creencias, magias e ideas para festines y jolgorio, que salían del campo del pensamiento como uso de la razón o que volvían a él cuando algún quehacer técnico fuere requerido

en el medio, que sea en la construcción de un instrumento o una choza para las festividades. Por lo visto, el hombre primitivo confunde magia y técnica. Eso no anula lo anteriormente dicho respecto a la razón que brotó de las intenciones técnicas. Si hoy los pensamientos no lo son necesariamente es porque el mundo está sostenido por la actividad técnica y que no tiene que pensar en ella para vivir en ella, pues el hombre acabó viviendo en gran parte fuera del mundo.

Entre él y éste se interpone una espesa capa acolchonada acumulada por las técnicas sucesivas, y en particular las de los dos últimos siglos. Resultaría aquí una de las paradojas de la técnica: por ser omnipresente es invisible, y por lo tanto no recibe los honores merecidos, y peor: se omite considerar lo qué serían nuestras vidas sin ella. Se toman sus logros como cosas dadas, como algo tan natural como el aire que respiramos.

Esta ingratitud caracteriza al “hombre masa” que dispone de máquinas, de las comodidades que éstas le facilitan, sin que haya mantenido la conciencia de su origen, de los esfuerzos, presentes y pasados, que suponen. En la época del artesano, el contacto con la producción era diario y suficiente para que cada uno supiese de donde provenían sus zapatos, muebles, su ropa, su comida. Hoy las fábricas están separadas de las áreas de población, y mismo si no lo fuesen, si se dejaran sus puertas abiertas, el proceso de fabricación parcelado y algo abstracto dejaría indiferente a los paseantes que de todas formas se desinteresan por saber qué ingeniería y colosales hazañas hay por detrás. Esta indiferencia y amnesia es lo que pone en peligro tanto al hombre como la técnica.

Al hombre porque éste pierde el lazo con lo que lo sostiene en su estado actual, ROMANESKE

55

y cuando se pierde este lazo se pierde la capacidad de actuar sobre lo que realmente cuenta, de orientar el rumbo, se abandona a automatismos que son independientes de su campo de decisión.

A la técnica en sí ya que como la historia lo ha ejemplificado, ésta se puede perder y olvidar hasta que resurja en otro lugar o época.

Si resumimos lo que hemos dicho, la técnica, con Ortega, deja de presentarse como la elaboración y manejo de utensilios, instrumentos, máquinas y también de métodos inmateriales, pero como lo propio del hombre sin lo cual no habría ni siquiera existido. No es porque hoy la técnica haya sido incorporada a un mundo que deja de ser natural pero técnico que no desempeñaría más su papel de ligación entre el yo y su entorno.

“Yo soy yo y mi circunstancia, y si no la salvo a ella no me salvo yo”3, la piedra angular a partir de la cual se declina todo el pensamiento de Ortega, nos lleva, si la pasamos por el prisma de la técnica, a varios planteamientos: ¿qué pasa si “mi circunstancia” es toda técnica, y al mismo tiempo la técnica es lo que debe interceder para que el yo la modifique? ¿No acabaría el yo actuando sobre un mundo que no es más mundo pero técnica, la que supuestamente es una función y no un entorno? ¿Estaríamos por consiguiente actuando sobre un mundo “blando”? Probablemente que la imagen de esta redundancia es la del sufoco del hombre preso entre la técnica que transforma y la técnica que constituye ya un mundo que ha dejado de ser mundo en sí pero mundo técnico. Al principio actuaba el hombre sobre un mundo que le era totalmente ajeno, en el sentido que no era el resultado de su voluntad.

Según fue mejorando su capacidad para

56

42 ste Jaargang nr. 3

modificarlo fue disminuyendo el contacto con el mundo no humano (o no técnico) que sin embargo sigue y seguirá siempre ahí. Este alejamiento, esta camada entre el yo y el mundo se debe a la técnica y fue inscrito y formalizado en los manuales de pensar burgueses que se desarrollaron bajo su caparazón protector, siendo el burgués aquel “señorito satisfecho”4 que “sólo percibe la superabundancia de medios”5. Lo que debería ser modificado, el entorno, acaba siendo constituido

En la época del artesano, el contacto con la producción era diario y suficiente para que cada uno supiese de donde provenían sus zapatos, muebles, su ropa, su comida. por la técnica, “por” teniendo aquí el significado no de “a través”, “mediante” pero de; “a base de”, “con” técnica en calidad de sustancia y no de modo o función. El mundo en el que vivimos es doblemente técnico, por la omnipresencia de la técnica (o tecnología) en los actos que lo transforman, y porque él mismo es técnica (ídem), o el resultado de ella, lo que es algo equivalente. Nuestra ropa, nuestros objetos, nuestra comida son tecnología. “¿En dónde quedaría el hombre?” es la clásica pregunta que se solería plantear en estas circunstancias.

Sin embargo, ésta es demasiado amplia, por consiguiente superficial y nos llevaría a generalizaciones que desembocan de forma rutinaria sobre el lugar de un hombre a-técnico oprimido por un mundo técnico, lo que no encajaría con la visión de Ortega de un hombre que lo es porque lleva consigo a la técnica.

Otros planteamientos son más dignos de ser considerados, en particular aquellos que evacuan la reflexión del área que pone de un lado al hombre y del otro a la técnica. Por ejemplo: ¿Qué significa “no tocar” el mundo para el hombre?

Esta problemática como otras que se desprenderían a partir del pensamiento

de la técnica de José Ortega y Gasset muestran hasta qué punto su evaluación de la técnica es actual y amplia. ¿Cómo modificar su circunstancia sin que ésta deje de constituir un entorno vital?

Humanizándola. El hombre humaniza el mundo para poder vivir en él. Sin la técnica sería eso imposible. Por consiguiente, el mundo es humano porque en él o en ellos – en el humano y en el mundo – está la técnica que al mismo tiempo es el factor que pone en jaque lo humano.

Esto da mucho que pensar, aún más en nuestra época. Pensarlo con Ortega o a partir de él podría revelarse de sumo beneficio.

NOTAS 1

“Señores: Sin la técnica el hombre no existiría ni habría existido nunca. Así, ni más ni menos.”

Introducción al curso “¿Qué es la técnica?

2

Otros textos llegan a abordar igualmente aspectos de la técnica en particular: En torno a Galileo

3

Meditación del Quijote. Tomo 1- OC p.757

4

“La época del “Señorito satisfecho”, título del capítulo XI de la La rebelión de las masas. Tomo IV

- OC p.434 5

Ibídem. p.437

D

avid Uzal (1969 –Lisboa) ha traducido al francés « Meditación de la técnica » (Ed. Allia, 2017) de Ortega y Gasset, y prepara una tesis titulada: « Ortega y Gasset y la técnica » en Université Paris Panthéon Sorbonne, laboratoire Cetcopra (Centre d’étude des connaissances et des pratiques), bajo la dirección de Xavier Guchet. También prepara en la universidad Paris XII - Lipha (laboratoire interdisciplinaire des études du politique Hannah Arendt), una tesis doctoral en filosofía política sobre “Douceur et démocratie” bajo la dirección de Chantal Delsol.

ROMANESKE

57

58

42 ste Jaargang nr. 3

IK NEEM JE MEE OP REISâ&#x20AC;Ś Auteur: Joris Schelfaut uit Sint-Niklaas, woont in Leuven en werkt in Brussel. Hoewel hij uiteenlopende interesses heeft, blijft tekenen een grote constante doorheen zijn leven. Van kindsaf tekende hij dinosaurussen en ridders, daarna een hele tijd strips en in zijn tienerjaren posters van diverse bands en actrices. Tegenwoordig tekent hij vaak wanneer hij onderweg is.

Tijdens het pendelen of op reis zijn er talrijke momenten om indrukken op te doen en die vast te zetten op papier.

ROMANESKE

59

#Rome #dag1 #Colosseum

JORIS SCHELFAUT #Rome #dag2 #Engelenburcht

60

#Rome #dag3 #Pantheon 42 ste Jaargang nr. 3

#Parijs #dag1 #L’Éléphant du Nil

#Parijs #dag5 #Eiffeltoren

#Parijs #dag4 #Musée Rodin

ROMANESKE

61

62

42 ste Jaargang nr. 3

ANTOLOGIA SANTO LANDOLFO & CAROLINA PINI

ROMANESKE

63

Scrivere dei ricordi è atto

di amore vivo e fedele, che aiuta e accompagna lungo

il cammino, a volte tenebroso, della nel tempo e rivivere

solitudine. È desiderio di sentirsi insieme

un sogno che non può finire. Anche la solitudine è un dono di Dio che non ci appaga del tutto, ma ci fa capire la libertà di essere

vivi, le emozioni che non si spiegano, la verità dei sentimenti, l'Amore

che sopravvive nel tempo infinito.

LA CASA AL MARE Dischiusa, Amore, è la tua casa al mare, per aprirsi al Cielo al tuo respiro.

Pallida è l’aria, ammutolito il vento, fugge l’estate senza vita il tempo.

Pigre le onde infrangono la riva come i ricordi di ferite il cuore…

Non più la brezza mi accarezza il viso sprizza il natante lacrime brucianti…

Io ti rivedo accanto in Paradiso a pedalar veloci verso il sole…

Vale il soffrir L’estate che mi dona tra immagini fuggenti il tuo sorriso…

Porto Cesareo, Estate 2008

64

42 ste Jaargang nr. 3

IL MIO SOFFRIRE Non può dolerti Amore il mio soffrire or che la vita è morte e morte mia è la vita.

SANTO LANDOLFO

Non può dolerti certo il mio tormento questa continua voglia di tenerti accanto…

Sento il tuo canto ognor nelle mie vene e l’eco dei ricordi mi consola.

Poi mi richiami, forte, al mio risveglio ad ascoltare il vento della vita…

Tornano i colori sulla terra umidi e freschi i fiori dall'arsura.

Si ricopre di verde la natura non piange il cuore mio per un momento.

Or mi sorridi e ascolto le parole.

Rivivo i momenti della tua dolcezza…

IL TUO SILENZIO Solitario il mio cuore ascolta il tuo silenzio. È alito di vento il tuo respiro…

Il buio che mi guarda è il mio tormento…

La notte più non ha le tue parole non ha mattino l’alba che riappare è nebbia che mi avvolge senza tempo…

Il giorno poi ritorna sempre uguale come l'erba sui prati che rinsecca il sole…

Come fiume che scorre senza mai finire…

Quali onde tempestose senza il mare…

Leverano, Dicembre 2008

Immerso in un sogno che non può finire…

Leverano, Novembre 2008

ROMANESKE

65

DI PIÙ NON TI VEDEVO Eri nel mio cuore eri nel mio sangue eri nel mio cielo rinchiusa nel pensiero di più non ti vedevo…

Vivemmo tutti i giorni le ansie, le speranze, i libri nelle stanze, la scuola ogni mattino, più stretti, più vicini…

Eri a me vicino nascosta tra i colori gli odori della vita, ridevi, camminavi…

Eri nel mio profondo tra la terra e il cielo ma non ti vedevo…

Non dici più parole…

Eri il mio ritorno il mio salir le scale l’incontro con la casa il mondo tutt’intorno, la legna nella cesta il fuoco nel camino…

Poi il grido del bambino e fu più triste l’alba che spense ogni sorriso, volato come un Angelo pensammo al Paradiso…

Tornarono le voci le ore ancor felici il caldo dell’estate godemmo sulla sabbia al mare e all’Epomeo…

Spegnemmo al fin le luci soffiammo alle candele, le lauree dei nipoti, poi i nostri cinquant’anni avvolti dentro un velo…

Ed ora è tutto vero lunga è la mia notte ti sei portato il mondo accanto è il tuo cuscino vuota è la tua stanza…

La pioggia è più incessante le strade senza volto la guida mia non basta ti voglio più vicino…

Solo l’Amor non muore dopo il tramonto è l'alba… certezza è l'altro Cielo come il volerti accanto…

Leverano, Gennaio 2009

66

42 ste Jaargang nr. 3

2 GENNAIO 2011 Era una giornata così come oggi piovosa fredda di un grigiore cupo che non è mai finito…

SANTO LANDOLFO

Fredda è questa pietra che ti chiude in Cielo vivendo…

Leverano, Gennaio 2011

NON FINISCE L’Amore non finisce è Verità è acqua nel deserto che disseta e piange…

Oltre le nubi è vita Il tuo chiarore son lacrime dal Cielo la tua croce…

Leverano, Gennaio 2012

N

ato a Leverano (Lecce) il 23/11/1926, Santo Landolfo è poeta e avvocato iscritto all’Ordine degli Avvocati di Lecce. Si è laureato presso l’Università di Bari con Aldo Moro, di cui fu assistente nell’anno 1944-45.

ROMANESKE

67

TERRA DEL FRATTEMPO PISA

CIVITAVECCHIA

Ricerca senza mappa di un chiaro del bosco.

Non si va a cercare è lui che trova noi, rimaniamo sospesi nel tempo, terra del frattempo.

Il pontile di un traghetto incrocio di destini e terra di nessuno.

Il mare sorveglia ligio, le voci intersecano il rombo dei motori.

Il vento spettina i pensieri, il mare conserva i peccati mentre una scia di anime si allontana.

Carolina Pini è nata a Firenze nel giugno del 1988. Da 10 anni vive a Monaco di Baviera, dove ha studiato. Attualmente è perfezionanda della Scuola Normale di Pisa, insegna italiano presso Università e istituzioni culturali monacensi e collabora con alcuni quotidiani italiani (La Gazzetta dello Sport, Il Messaggero e il Corriere Fiorentino). Ha pubblicato saggi di teoria e critica letteraria e ha tradotto poeti moderni e contemporanei (dal tedesco all'italiano e viceversa). Terra del frattempo (2017: Eretica edizioni) è il suo libro d'esordio.

68

42 ste Jaargang nr. 3

CAROLINA PINI

FIRENZE Me ne vado a passi grandi e lenti per le strade.

Il ritmo incalzante dei pensieri mi porta contro sculture in marmo, bottiglie vuote d’espressività.

Un’analessi improvvisa un sobbalzo, il cuore.

Quel bacio rubato fuori da ogni matematica.

Le sue labbra sulle mie vergini, frantumi di un’esperienza sicura e protetta.

Sorrido davanti a questi Uffizi umani, gratis, reali.

La vita è uno dei bari di Caravaggio, basta saperlo.

ROMANESKE

69

ANNACHIARA MARGAPOTI

CINQUE PAROLE PER UN RACCONTO ASPETTARE. AEREOPORTO. MANO. IMPERMEABILE. GIOCHIAMO.

Ogni storia ha dentro di sé qualcosa di magico. Sin da bambina sono rimasta affascinata dall’intreccio di una storia e la complessità dei suoi personaggi. Tantissime volte mi sono chiesta come nasce una storia, qual è il processo che porta alla sua creazione. Così, per gioco, ho voluto mettermi alla prova e per poter rispondere a queste domande sono partita dal caso: da cinque parole. Ho chiesto ad alcuni amici di darmi ciascuno cinque parole, dalle quali ho poi creato diversi racconti, tra cui anche "Futuri sospetti", che potrete leggere qui di seguito. Per chi gradirà il racconto e volesse partecipare alla creazione di un altro nuovo racconto, potrà mandarmi le sue cinque parole al mio indirizzo email: annachiara. margapoti@gmail.com. Sarò contenta di condividere con voi i racconti che risulteranno da questa preziosa collaborazione con il pubblico di Romaneske, sulla mia pagina Facebook Cinque parole.

Annachiara Margapoti Scrittrice, Web Writer e Digital Marketer

70

42 ste Jaargang nr. 3

FUTURI SOSPETTI

- Cosa potrebbe accadere ancora?

- Stai tranquillo si risolverà tutto.

- Ma ti rendi conto?

- Sì perfettamente, ma non possiamo farci nulla noi, possiamo solo aspettare.

- Aspettare, AsPeTtArE, aSpEtTaRe, ASPEttare, aspeTTARE, AspeTTarE, non ce la faccio più ad ASPETTARE! Afferrò il suo cappello (una delle poche cose che gli erano rimaste) e andò verso il bancone la cui scritta in alto indicava “Informazioni”.

- Allora? Novità? Sono 8 ore che aspettiamo, cosa dobbiamo fare?

- Non so dirle nulla di più, bisogna aspettare.

- Basta con questa parola.

- C’è da attendere, signore.

Bruno rimase lì fermo sul bancone a guardare l’addetto serio e indifferente.

- Non qui, signore. Vada a sedersi.

Bruno non capiva perché la situazione dovesse essere così lenta. Cosa avevano fatto in tutto questo tempo quei cretini?

Tornò da Marisa incazzato nero.

- Siamo bloccati qui, non ci fanno più partire. Senza documenti non ci fanno passare da nessuna parte.

- Ma ormai il check-in l’abbiamo fatto, no? Potrebbero farci salire almeno sul prossimo aereo e goderci la nostra vacanza?

- E come? Ci vuole comunque il documento d’identità ed il biglietto del volo! Se non ti fossi alzata a comprare quella maledetta rivista di “TV Sorrisi & Canzoni”, nessuno ti avrebbe fregato la borsa!

- Ma devo seguire cosa succede a “Sentiero”, lo sai che non mi perdo nessuna puntata e in vacanza magari non si trova il canale giusto.

Bruno, intanto, iniziò a pensare alla tanto desiderata vacanza nel deserto, ad un’ avventurosa corsa in jeep tra imponenti dune di sabbia… e gridò: - Io devo partire assolutamente! - Mentre diceva queste parole si trovò di fronte un poliziotto che lo guardò dritto.

- Prenda le sue cose e mi segua.

Bruno e Marisa si guardarono, si girarono sulla sedia per vedere di non dimenticare più nulla, ma effettivamente erano rimasti senza null’altro se non i loro stessi corpi sudici e stanchi.

- Sì signore.

- Da questo momento in poi, le è vietato parlare con chiunque, d’accordo?

- Ma perché? Signor ufficiale, che ho fatto? Perché non posso parlare?

L'ufficiale della polizia non rispose e li invitò a sedersi in una stanza piccola e vuota. Vi erano solo due panche e nessuna finestra. Si sedettero e si guardarono scettici.

- Aspettate qui. – E andò via.

Marisa scoppiò in un pianto acuto che Bruno provò a consolare senza riuscirci.

- Uuuh uuuh.

- Marisa, basta. Sennò qui impazzisco pure io.

ROMANESKE

71

- Uuuh uuuh. – Marisa! – Uuh uuh... Uh uh.

Stop. Finalmente Marisa si era fermata.

Ad un certo punto si sentirono dei passi ritmici sempre più vicini. Una donna con un lungo impermeabile grigio, capelli neri legati a chignon e occhiali da sole scuri entrò nella stanza.

- Buonasera signori. Qui bisogna risolvere una situazione veramente importante. Dovete essere chiari e precisi. E se provate a prendervi gioco di me, finite male.

- Oh no, no, signora, ma si figuri. – disse Marisa.

Bruno le diede uno scossone. – Shhh, parlo io. – L’impermeabile lungo prese una sedia e si sedette di fronte a loro con una penna ed un taccuino in mano.

- Dunque, iniziamo. Chi ho di fronte a me?

Silenzio.

- Con chi sto parlando?

Silenzio.

- Allora? Come vi chiamate?

- Ah , sì. Io sono Bruno Mattatore e mia moglie si chiama Marisa Benedetti.

- Quando siete nati?

- Sì, certo. Allora io sono nato il 29 Febbraio 1958. Eh tu quando sei nata Marisa?

- Eh io sono nata il... 18, no no, il 28, no no il 38 Marzo 1939, se non mi sbaglio.

La donna in impermeabile iniziò ad agitarsi sulla sedia, scriveva sul taccuino, poi cancellava, poi riscriveva, poi cancellava di nuovo.

- Signora, ma cosa sta dicendo? Quest’ultima data che mi ha indicato non esiste.

- Ah non esiste? Eh... allora è 28. Oppure 18?

- Mi sta prendendo in giro? Che giochiamo agli indovinelli qua?

Bruno accaldato cercò di zittire Marisa e intervenne dicendo: - No, no, mi scusi se mia moglie non si ricorda bene, forse con la tensione e l’agitazione...

Possiamo avere un po’ d’acqua?

- Qua non stiamo per distribuire acqua alla gente.

Attimo di silenzio inquietante. Intanto, un altro ufficiale arrivò in stanza, portava con sé un foglio che consegnò alla donna dall’impermeabile, la quale leggendolo, iniziò a ridere a gran voce e in maniera isterica per più di un minuto per poi alzarsi e andarsene senza dire altro.

I due rimasero lì straniti, non sapendo più cosa pensare.

Dopo una decina di minuti la donna impermeabilizzata ritornò portando con sé un grande macchinario. Dopo aver inserito le varie spine, lo accese.

- Signori, vi comunico che il signor Bruno Mattatore e sua moglie Marisa Benedetti si trovano attualmente al Cairo, hanno preso il volo questa mattina alle 9 e si stanno godendo la loro vacanza in santa pace. Quindi, adesso, bando alle ciance, ditemi: voi due chi siete?

I due, sofferenti all’idea di aver perso la tanto desiderata vacanza, sconcertati dalla notizia che potessero esistere due altri Bruno e Marisa che avevano deciso di partire lo stesso giorno, e addirittura anche loro al Cairo, dove magari si sarebbero anche incontrati, chissà, sarebbe stato divertente incontrare due omonimi e con gli stessi interessi.

- Allora visto che non rispondete... Perché con me nessuno fa il furbo qui. So io come risolvere la situazione.

Chiamò allora un ufficiale e gli chiese di posizionare un tavolino accanto ai due sconosciuti.

Arrivato il tavolino, vi pose lo strano macchinario e chiese a Marisa di posizionarvi la mano

72

42 ste Jaargang nr. 3

sinistra.

- No, non così signora, non la destra, ma la sinistra! La mano del cuore! Ecco bene così. Allora accendiamo questo pulsantino eh...

Premuto il pulsante un laser cominciò a passare sotto il vetro su cui era posizionata la mano.

- Ah bene, adesso signore tocca a lei. Sempre la sinistra, mi raccomando!

Si ripetette la stessa situazione, un nuovo laser passò sotto il vetro ed illuminò la mano del signor Bruno.

La donna impermeabile cominciò a sfregarsi le mani dalla gioia, e dopo aver premuto un altro pulsante, dalla macchina fuoriuscirono due fogli caldi.

- Ah, ecco, quante volte ho voluto farlo! Dunque, signori e signori, adesso vi sistemo io. Noi della polizia siamo gente seria, che lavora instancabilmente ogni giorno per risolvere ogni crimine e mal fatto. Noi indaghiamo, perlustriamo ogni linea, individuiamo ogni segno strano, conosciamo ogni polpastrello, tutto! Tutto passa da noi. Solo noi possiamo dirvi chi siete, cosa avete fatto e cosa farete. Solo noi conosciamo il vostro passato, il vostro presente ed anche il vostro futuro! In questo modo proteggiamo l’umanità dai futuri pazzi e futuri delinquenti. (come voi, aggiunse tra sé e sé) - Ah... caspita Bruno, questi sono attrezzati, allora possiamo stare tranquilli.

La donna impermeabile chiamò velocemente due guardie e disse loro qualcosa nell’orecchio.

I due, Bruno e Marisa, si trovarono accerchiati dai due omoni che li presero sotto braccio, e senza dir parola li portarono fuori dalla stanza per rinchiuderli in un’altra.

- Anche oggi abbiamo salvato il mondo. La nostra nuova macchina, lettrice digitale e immediata della mano non sbaglia mai!

Staccò la spina, prese la macchina con se e uscì anche lei da quella stanza piccola, vuota, con solo due panche e senza finestra.

ROMANESKE

73

BOEKENPLANK HUGO SONNEVILLE

François CARADEC, Jean-Bernard POUY. Dictionnaire du français argotique et populaire. – Paris, Larousse, 2017, 19 x 13, XXVII-366 p., ISBN 978-2-03-592512-1, € 11,95.

RÉFÉRENCES.

D

e literaire duizendpoot en taalwaarnemer François Caradec (1924-2008) publiceerde in 1977 de eerste uitgave van het woordenboek. Er volgden twee bijgewerkte edities en diverse herdrukken. In 2009 maakte Jean‑Bernard Pouy er een grondig herwerkte editie van, die nu ook in de reeks « Références » verkrijgbaar is. $

Buitenlandse studenten en toeristen ervaren vrij snel dat hun schoolfrans ontoereikend is om in Frankrijk courante gesprekken te volgen, laat staan om eraan deel te nemen. De kloof tussen formele (schrijf)taal en informele (spreek)taal werd onderzocht en beschreven in talloze studies en lexica m.b.t. le français populaire, la langue verte, le français non conven­ tionnel, le français familier, le langage argoti­que enz. Wie zich in die (elkaar overlap­ pende) taalregisters verdiept, merkt dat een groot deel van dat vocabulaire trend­ gevoelig en vluchtig is, waardoor de naslag­werken snel verouderen.

Het werk van Caradec en Pouy trotseert beter de tijd door te focussen op de min of meer vaste kern van het ‘straatfrans’: zijn klank­ naboot­ singen, zijn verlan en andere stereotiepe vervormingen, zijn verras­sende en grappige beeldspraak, zijn procedés (suffixering bijvoor­beeld), zijn mots tronqués, zijn humoris­tisch gebruik van rijmende voornamen. De samen­stellers hanteren in de definities van de lemma’s geregeld informele termen zodat oningewijde lezers door het boek moeten ploegen om de uitleg volledig te vatten. Het boek doorbladeren is overigens een leerrijke en motive­rende bezigheid, temeer omdat de aandacht geregeld geprikkeld wordt door thematische kader­teksten waarin de creativiteit van het informele Frans sterk tot uiting komt, bv. in de overvloed aan termen i.v.m. diverse lichaams­delen, sterven, wagens, ‘smerissen’, handwapens, roes- en genots­middelen, schoeisel en kleding, geld, hoererij, de kroeg en de nor.

In de artikelen is de etymologie van de trefwoorden niet opgenomen en wordt het taalregister van de termen en uitdruk­kingen niet vermeld. Gebruikers van het naslagwerk worden geacht aan te voelen waar taal­fatsoen ophoudt… Achteraan in het boek zijn een korte bloem­lezing gedichten en liedjes, van François Villon tot Renaud en de rap-generatie, en een korte biblio­grafie opgenomen.

De representatieve Dictionnaire du français argotique et populaire verdient een plaats in de basisuitrusting van docenten Frans en van francofielen met belangstelling voor chanson, film, sport en actualiteit, als aanvulling bij het klassieke stel vertaal- en verklarende woordenboeken.

74

42 ste Jaargang nr. 3

BOEKENPLANK

Jean-Loup CHIFLET. Petit traité singulier des pléonasmes insoupçonnés. Attention! Le pléonasme sonne toujours deux fois… – Paris, Le Figaro littéraire, 2017, geb., 21,5 x 12, 134 p., ISBN 978-2-8105-0770-2, € 12,90. MOTS & CAETERA.

H

et jongste boek van taalvirtuoos en humorist Jean-Loup Chiflet is, in tegenstelling tot wat de titel laat vermoeden, geen traktaat over stijlleer, maar een verzameling commen­ taren en toelich­ tingen bij honderd­ twintig courante pleonasmen. De auteur staat meer afwijzend tegenover het ene pleonasme dan tegenover het andere, zoals blijkt uit de indeling in vier graden van (on)toelaat­baar­heid, van ‘les impar­don­nables’, over ‘les un peu excusables’ en ‘les excusables’, tot ‘les excusés’.

Hoewel de meeste van de dertig ‘onvergeeflijke’ lemma’s meteen herkenbaar zijn als flagrante slordig­heden (rédiger par écrit, cadeau gratuit, actuellement en cours, orteils des pieds), bevat die reeks ook enkele formules die vertrouwd klinken en niet meteen argwaan wekken (bip sonore, index alphabé­tique, allumer la lumière). De bedenking dat bip het equivalent is van signal sonore, dat een index per definitie een alfabetische volgorde impliceert en dat allumer la lumière tweemaal naar ‘het lumineuze licht’ verwijst, is gefundeerd, maar kan de ruime verspreiding van de formules niet ongedaan maken.

De auteur bindt met logica en humor de strijd aan tegen ‘woordinflatie’, zoals die voorkomt in nog heel wat andere voorbeelden, zoals crier fort, court de tennis, personne humaine, orthographe correcte, krach boursier en opposer son véto. In de laatstgenoemde, vaak gebruikte woord­ver­binding is het werkwoord opposer niet op zijn plaats omdat een veto sowieso tegen­kanting en weigering inhoudt; de correcte formulering is mettre son véto. Desondanks bestempelt de samensteller opposer son véto alsnog goedmoedig als ‘pléonasme excusé’…

Het nieuwe boek is een aanrader voor wie zich in het openbare leven in het Frans uitdrukt (in de eerste plaats journalisten en politici, maar ook leraren en profes­sionelen in de reclame­sector) en zich wil wapenen tegen clichématig taalgebruik.

Isabelle WERBROUCK & Annick MANNEKENS. Grammaire innovactive. Onverant­woord eenvoudig. – Leuven, Acco, 2015, 23 x 15, 107 p., ill., ISBN 978-94-6292-287-7, € 35.

Met dit leermiddel willen de auteurs zowel jongeren die al een tijd geen Franse les meer volgen als toekom­stige studenten motiveren om veelvoor­komende problemen van de Franse grammatica onder de knie te krijgen. De structuur van de publicatie loopt parallel met de opdeling in units van Grammaire innovactive op het digitale leer­platform Sofia, waartoe een in het boek gekleefde individuele code toegang geeft. Voor het leer- of revisieproces, dat vooral aan de computer gebeurt, wordt gebruikgemaakt van eenvoudige taalkun­dige termino­logie. De auteurs wijzen geregeld op karakteristieke verschillen met het Nederlands en het Engels.

ROMANESKE

75

In de units wordt het behandelde grammaticale onderwerp1 eerst geïllustreerd met fragmenten uit bekende Franse chansons en komische films of met herkenbare reclame­bood­schappen en slogans, zodat ‘apprenants’ zich meteen op vertrouwd terrein voelen. De volgende etappes zijn een visueel onder­ steunde (o.a. via PowerPoint-presentaties) verkenning van het grammaticale item, een reeks (qua woordenschat op het bedrijfs­ leven gerichte) voorbeelden, een schematische synthese van de regels en interactief2 oefen­mate­riaal, dat vooral aanvul­opdrachten en meerkeuze­vragen omvat. Wie niet zeker is van zijn niveau, kan elke oefenbeurt nog eens overdoen met een nieuw stel vragen of een hele module ‘resetten’ om opnieuw te beginnen.

De methode leent zich zowel voor groepsgebruik onder begeleiding van een superviserende en coachende docent als voor zelfstudie. De aanpak werkt gerust­ stellend en motiverend en leidt tot een beter inzicht in een aantal basisbe­grippen. In het oefen­materiaal wordt meestal maar naar enkele woordjes gevraagd, een beperking die inherent is aan leermiddelen met machinale correctie. De aangereikte materie blijft beperkt en laat een aantal belangrijke onderdelen van de grammatica3 onaan­geroerd.

Grammaire innovactive is een waardevol werk­instru­ment voor scholieren die moeite hebben met het vak Frans en die hun gramma­ticale basiskennis willen opvijzelen.

Voor de overgang naar hoger (economisch) onderwijs zou een aangevulde versie onze abitu­riënten beter op weg helpen.

Charles-Maurice de Talleyrand en verve. Suivi du Bréviaire de Talleyrand. Présentation et choix d’Éric Schell. Préface d’Emmanuel de Waresquiel – Paris, Horay, 2016, 17 x 10,5, 175 p., ISBN 978-2-7058-0532-6, € 7,90. EN VERVE.

Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord (1754-1838) vertoefde bijna een halve eeuw lang in de hoogste Franse machts­regionen. Omwille van een lichamelijke beperking was de jonge Franse edelman eerder voor een kerkelijke dan voor een militaire carrière voorbestemd. Als bisschop van Autun en afgevaardigde van de geestelijk­heid in de Staten-Generaal werd hij door paus Pius VI geëxcom­ municeerd omdat hij de eed van trouw aan de revolu­ 1

De modules behandelen (1) het gebruik van het lidwoord (incl. article partitif), (2) het bezittelijk voor­ naam­woord, (3) de [directe] vraag, (4) de vervoegings­groepen, de ind. prés., de gebiedende wijs en het voltooid deelwoord (incl. basis­prin­cipes voor de overeen­stemming), (5) de belangrijkste werkwoords­ tijden, être en train de, venir de en aller + inf., (6) het gebruik van ind. impf. en passé composé, (7) het persoonlijk voornaamwoord, (8) gebruik van adjectief en adverbium, (9) ver­gelijken, (10) relatieve voornaamwoorden. Modules 11 en 12: extra oefenma­teriaal.

2

De ingetikte antwoorden worden meteen of aan het einde van een reeks gecheckt (groen: ‘OK’; rood: ‘fout’ en ‘try again’; er volgt een score. – Om de opgedane of opgefriste kennis niet verloren te laten gaan, moet de learner, alvorens een volgende module te starten, zich aan een inleidende onlinetoets onderwerpen. De module wordt ontgrendeld als minstens zeventig procent van de antwoorden juist waren.

3

Le gérondif, het aanwijzend voornaamwoord, plaats van twee persoonlijke voornaamwoorden, overeen­ stemming van de tijden, bijwoordelijke bijzinnen (voorwaarde [si!], tijd [jusqu’à ce que, en attendant que]). In de methode komt de subjonctif niet aan de orde…

76

42 ste Jaargang nr. 3

BOEKENPLANK

tio­naire grondwet had gezworen. Na omzwer­vingen als banneling in Engeland en Amerika bekleedde de intussen tot de lekenstaat teruggebrachte prelaat hoge ambten (diplomaat en minister van Buiten­landse Zaken) onder Napoleon, Lodewijk XVIII, Karel X en Louis-Philippe. Ook al viel hij meermaals in ongenade, tot de pauselijke ban toe, door zijn schrander­heid slaagde de welbespraakte bewindsman er steeds in het tij te keren en zich terug in de gratie van de machtshebbers te knokken.

Talleyrand schreef verschillende werken, waaronder de postuum uitgegeven Mémoires over zijn lange loopbaan. De diplomaat en staatsman stond in mondaine kringen bekend om zijn subtiele, nooit kwetsende, maar altijd rake uitspraken. Tijdens zijn leven al werden zijn bons mots opgetekend en geciteerd. Éric Schell spoorde ze op en maakte ze toegan­kelijk in de thematische bundeling Talleyrand en verve (2002, 2010), waarin eveneens literaire portretten van tijd­genoten zoals Calonne, Sieyès en madame de Pompadour opge­nomen zijn. De Parijse uitgeverij Horay brengt er een nieuwe uitgave van, aangevuld met een selectie maximes uit La Confession de Talleyrand.4 Verschillende passages laten de ware aard van de staatsman zien, o.a. zijn aan­ passings­vermogen («Je sers la France dans quelque situation qu’elle soit») en zijn al dan niet vermeende verdorvenheid («On me dit immoral et machiavélique, je ne suis qu’impassible et dédaigneux»). Zijn gevatte en pertinente formu­le­ringen doen niet onder voor de maximes en boutades van Chamfort en markies de Bièvre, maar ze klinken natuur­lijker omdat ze minder scherp en ongekun­steld zijn. Een passage die onze politici tot nadenken zou kunnen aanzetten en hen eindelijk afbrengen van hun regeldrift, willen we de lezers van dit tijdschrift niet onthouden: «Toute mesure qui n’est pas nécessaire est imprudente».

Stéphane BERN. Piques & Répliques de l’histoire. – Paris, Albin Michel, 2017, 22,5 x15,5, 221 p., ill., ISBN 978-2-22639793-5, € 16,50.

Bij het uitpluizen van Secrets d’histoire5 botste Stéphane Bern op vele boutades, bons mots en répliques assassines uit diverse tijdperken en had de alertheid om ze op te tekenen. In 2013 vergastte hij het lezers­ publiek op een eerste verzameling spranke­lende uitspraken onder de titel Le bel esprit de l’histoire.6 Zijn jongste boek is een tweede bundel van verbale steekspelen die (podium)kun­stenaars, vorsten, staats­ lieden, diplomaten, journa­ listen en andere stervelingen zich lieten ontvallen.

De hoogdagen van het genre zijn voorbij, zoals volgens Bern blijkt uit de platvloers­ heid van de schimp­scheuten die heden­daagse beleids­makers elkaar naar het hoofd slingeren. Hij blikt met heimwee terug naar vroegere tijden, toen fijn­besnaarde 4

De selectie (« Présentation et choix d’Éric Schell ») van ruim tweehonderd maximes uit La confession de Talley­rand (postuum [1891] uitgegeven door Charles Joliet) verscheen eerder afzonderlijk onder de titel Le bréviaire de Talleyrand (Paris, Horay, 2010). De (aangepaste) titel van 2010 werd in de hier besproken uitgave (p. 139 e.v.) behouden.

5 6

De titel verwijst naar het bekende door S. Bern gepresenteerde televisie­pro­gramma (France 2).

Parijs, Albin Michel, 2013, 238 p.

ROMANESKE

77

geesten nog rake en spirituele uitspraken afvuurden. Wanneer er publiek bij was, kregen ze de lachers aan hun kant en was de triomf compleet. De meeste Piques & Ré­pliques zijn ontsproten aan het brein van Fransen (vaak met «une touche de malice») en van Britten (met schalks under­statement).

Woordspelingen versterken de impact van de uitspraken, zoals in de schampere commentaar op de drie huwelijken van een 13e-eeuwse Franse edelman, achtereen­ volgens met een dame uit een oud adellijk geslacht, een rijke bankiers­ dochter Rothschild en ten slotte een beeld­schone jonge Italiaanse freule: «[….] Cette troisième union scella sa réputation : Le duc de Gramont a épousé sa première femme pour son écu, sa deuxième femme pour ses écus, et la troisième pour son cul». Een eeuw eerder maakte een intimus van de Franse koning in niet mis te verstane bewoor­ dingen aan het staatshoofd duidelijk hoe hij over de belasting­pachters dacht : «Au cours d’une discussion, Louis XV affirma au duc d’Ayen que les fermiers généraux soutenaient l’État. Le duc ne résista pas à ce bon mot : Oui, Sire, comme la corde soutient le pendu». In het volgende voorbeeld, dat ons naar de 20e eeuw voert, zit het venijn in de staart : «Lors d’une soirée mondaine, Lloyd George demanda au maître d’hôtel où se trouvaient les toilettes d’une manière si cavalière que celui-ci lui indiqua : Suivez le corridor jusqu’au bout. Là, au-dessus de la porte, vous lirez la mention “Gentle­men”… et entrez-y quand même!».

Variërende lettergroottes laten het contrast tussen inleidende situatie­ schetsen, uitspraken of dialogen en pointes goed uitkomen. Romanisten en literatuur­lief­hebbers zullen de aanwezig­heid van een honderdtal Franse schrijvers7 in de bundel toejuichen.

Een uitgebreid naamregister biedt hulp bij het grasduinen tussen personages van de oudheid tot de vorige eeuw.

Le Bruxelles des révolutionnaires de 1830 à nos jours. Sous la direction de Anne MORELLI. – Bruxelles, CFC Éditions, 2016, 24 x 21, gekart., 304 p., ill., ISBN 978-2-87572-019-1, € 40.

REGARDS SUR LA VILLE.

Een collectief van zevenentwintig auteurs, vooral historici (ULB, VUB), stond in voor gedetail­ leerde, met tijds­docu­menten geïllus­treerde bijdragen over belangrijke etappes van revolu­ tionaire gisting en actie in de hoofdstad en over de locaties die ermee verbonden zijn. Tussen de chrono­lo­gisch geordende artikelen zijn korte schetsen ingelast over opmer­kelijke figuren (o.a. Victor Hugo, uitgewezen in 1871; anarchist en geograaf Élysée Reclus), meeting places, realisaties en (mislukte) aanslagen.

De galerij start met een evocatie van de sporen die herinneren aan de Belgische 7

Zowel beroemde schrijvers als minores. De XVIIIde en de XIXde eeuw leveren elk ruim een derde van het literaire corpus. Voltaire en Rivarol komen het meest aan het woord. Van de laatste volgt nog een toemaatje. « L’abbé Sieyès, défenseur du Tiers-État, qui s’exprimait avec disgrâce, dit à Rivarol : Il faut que je vous dise ma façon de penser. – Épargnez-moi la façon, lui répondit Rivarol, et dites-moi simplement votre pensée. »

78

42 ste Jaargang nr. 3

BOEKENPLANK

omwenteling, o.m. kort nadien ingerichte ‘lieux de mémoire’ (bv. Congres­ kolom, Martela­ ren­ plein) die bij de bevolking nationale gevoelens moesten opwekken.

De volgende teksten belichten de aanwezigheid (1830-1870) van Poolse autono­ misten, die hun land wilden losmaken van tsaristisch Rusland, en de diepgaande en langdurige invloed van uitgeweken Franse utopische socialisten (zoals Fourier, Saint-Simon), voor wie de grond in het Frankrijk onder de (tweede) gerestau­reerde monarchie te heet onder de voeten was geworden. Een apart hoofdstuk behandelt de verblijf­periodes van Karl Marx in Brussel (bv. in El­sene, waar hij zijn Manifest schreef).

Vervolgens komen de golven vluchtende Parijse communards aan de beurt: na hun nederlaag trokken ze naar Brussel om aan vervolging onder het Tweede Franse Keizerrijk te ontkomen. Enkele bijdragen focussen op belangrijke (ontmoetings) plaatsen: de Grote Markt (politieke verga­deringen, vakbonden, vrijden­kers­bonden); kroegen waar samen­zweringen gesmeed werden; het bruisende Molenbeek met een groot contingent uitgeweken communards en verschil­lende leden van de Eerste Inter­nationale. Een voor romanisten bijzonder interessant artikel focust op de (clan­ des­tiene) productie van uitgevers in het 19e-eeuwse Brussel: uit hun persen rolden aanvan­kelijk vooral piraat­edities8 van Frans literair werk en verboden libertijnse lectuur, later lag het accent op opruiende, voor Frankrijk bestemde politieke pamfletten. Met het artikel over de bloedige rellen van 1902 bij de strijd voor algemeen kiesrecht komt de lezer in de 20e eeuw terecht, met voorts enkele korte verblijven van Lenin vóór WO I en, in het interbellum, de opvang als politieke vluchtelingen van een in Spanje geducht anar­chisten­ duo. Afzon­derlijke studies belichten de locaties waar in dezelfde periode nog onafhan­kelijke radicale vakbonds­actie gevoerd werd, een kortston­dige anarchistische leefgemeenschap in de periferie en de opkomst, groei en inplanting van het communisme in de hoofdstad. Het hoofdstuk over het archief van de stad Brussel geeft aan dat zonderlingen en vreemdelingen scherp in de gaten gehouden werden…

Na WO II worden de bewegingen van revolutionairen intercontinentaal. Belangrijke voorbeelden worden belicht in de bijdragen over de komst van Marok­ kaanse opponenten tegen het strakke regime van koning Hassan II, van Turkse communisten na de militaire staatsgreep van 1971, van Latijns-Amerikaanse ballingen (Chili, Argentinië, Uruguay, Bolivia) kort daarop. In de jongste veertig jaar lijkt daadkrachtig activisme in de grootstad plaats geruimd te hebben voor artistieke en creatieve vormen van contestatie, die in afzonderlijke bijdragen over o.m. graffiti, street art en vertoningen in de Marollen en hiphopcultuur behandeld worden. Door vertwijfeling en ontgoocheling is het revolutionaire vuur getemperd en knettert het na in de tegencultuur van jongere generaties.

Het boek is zo veelzijdig dat een recensie de rijke inhoud ervan onmogelijk tot haar recht kan laten komen. Het samen­gebrachte feiten­materiaal, de topografie en de gedachten­stro­mingen zijn daarenboven gelinkt aan avant-gardistische bewegingen in kunst en literatuur die in besloten cenakels of in de openbaar­heid van volkshuizen (met name het door Victor Horta ontworpen Maison du Peuple in het hartje van de stad) floreerden. Literatuurkenners zullen merken dat de revolutionaire denker en polygraaf Hem Day (pseudoniem van Marcel Dieu) een plaats kreeg in het panorama.

Voorts doemt de door Guy Debord geleide Internationale Situationniste (1957-1972) op in een kort artikel over een luchtmachtgeneraal die, onder de schuilnaam Walter Korun, enige tijd lid was van de beweging, en in de slottekst van (romanist) Raoul Vaneigem, voorman van de revolu­tionaire beweging in ons land.

8

De praktijk werd in 1852 bij wet verboden.

ROMANESKE

79

Sint-Jacobsroute. Op weg naar Santiago de Compostela.

[Tekst: Iris Schaper et al.]. Vertaling: Stijn Deblauwe. – Tielt, Lannoo, 2016, 30 x 24, gekart., 320 p., ill., ISBN 978-94-014-3754-7, € 29,99.

Al meer dan duizend jaar stappen pelgrims naar het graf van de apostel Jacobus de Meerdere via passen over de Pyreneeën en daarna westwaarts naar wat ooit het einde van de wereld was. Op de pelgrims­wegen verrezen machtige bouwwerken, kerken, kathedralen en kloosters, waar de bedevaarders halt hielden (en nog houden) voor gebed, verkwikking van ziel en lichaam en overnachting.

Voor pelgrims en sportievelingen van nu blijft Santiago de Compostela een magische spirituele trekpleister.

De vele (dub­ bel)pa­ gina­ brede (plus zes extra grote uitklap­ pende) kleurfoto’s van het gecom­men­tarieerde album brengen het overwegend middel­eeuwse patri­mo­nium9 en het landschapsschoon op de twee meest gevolgde routes in beeld: de camino francés (van Roncevaux, over Puente la Reina, tot Com­pos­tela) en de camino aragonés (van de Col du Somport tot Puente la Reina, waar het parcours in de Franse route overgaat).

Het fraais op de camino francés en de camino aragonés passeert in respectievelijk negenentwintig en zes etappes10 de revue. De sfeervolle buiten- en binnenzichten, geflankeerd door essentiële informatie, geven een represen­tatief overzicht van het belangrijke erfgoed van bekende plaatsen als Estella, Burgos, León, Astorga, Jaca, en van minder vaak geciteerde sites (o.m. Iratxe, Nájera, Carrión de los Con­des). Tussendoor worden enkele extra excursies in de omgeving (o.m. het erosie­land­schap Las Médulas, waar de Romeinen goud ontgonnen) beschreven en kan de lezer met de Riojawijn kennis maken.

Een reisatlas (zes pagina’s; schaal 1 : 600 000) en een register (plaatsnamen en belangrijke evenementen) besluiten de inspirerende Bildband.

9 Er is eveneens architectuur en beeldende kunst uit Renaissance, barok en classicisme (toevoe­gingen en/of totale realisaties). Het door Gaudí ontworpen Palacio Episcopal (in Astorga) is een buitenbeentje in Catalaans moder­ nistische (i.e.: door de art nouveau geïnspireerde) neogotiek.

10

Vooraan in het boek vindt de lezer praktische gegevens over de etappes (tabel met de haltes, afstanden, resterend aantal kilometers, hoogte­verloop) en nuttig reisadvies.

IN MEMORIAM HUGO SONNEVILLE

IN MEMORIAM HUGO SONNEVILLE Daar zijn er die gemakkelijkheidshalve muren bouwen, zoals die door vroeger Duitsland, en binnenkort wellicht tussen de Verenigde Staten en México: een schande, toen en nu. Maar mijn vriend Hugo Sonneville was niet van dit soort: ik zag hem bergen bruggen bouwen, constant, en dan nog met bouwmateriaal in verschillende talen. Zo bijvoorbeeld hielp hij me, bij het progressief publiceren van talloze artikels die nu, in één bundel “Puentes trasatlánticos” heten (Editorial de la Universidad de Costa Rica, 2009). Zo ook schreef hij ook een zo keurige recensie voor mijn “Esmeralda”, een brug van communicatie tussen ons land en Duitsland, ondanks de nazis.

Ja, Hugo, een echte bruggenbouwer was je, ook in een traditie tussen beide continenten die oploopt tot Rodríguez de Fonseca naar wie die golf heet, gedeeld door drie centraalamerikaanse landen en naar wie ik nu het traditionnele spaanse studentenlied treurig zing: “Triste y sola / sola se queda Fonseca / triste y llorosa / queda la Universidad’. Dank!

VICTOR VALEMBOIS (VALEMBOIS@ICE.CO.CR), ROMAANSE 1969.

Aan de familie van Hugo en de hele ploeg Romanisten die hem nabij waren onze oprechte deelneming bij dit droevig overlijden. Dankbaarheid, waardering blijven ons over als kostbaar aandenken. Moge dat de familie een beetje steun aanbieden... Van ganser harte.

BERNADETTE KESTENS ( LARUELLE) ROMANISTE 1968

82

42 ste Jaargang nr. 3

Hugo verdient een Romaneske standbeeld. Met de boeken die hij in al die jaren recenseerde kan je gemakkelijk een hele bibliotheek vullen. Met bewondering en dankbaarheid zullen we deze gepassioneerde collega blijven gedenken.

JEAN BINON

“Mijn innige deelneming bij dit plotse verdwijnen van Hugo, ook voor Courrier F en ProFFF een bijzonder trouwe medewerker.”

CLAUDINE DE ROCKERE Ik sluit me aan bij jullie meeleven. Hugo zal een grote leegte laten. Zijn intelligentie en zijn werkkracht waren bijzonder. In de tweede kand. maakte hij al indruk door zijn bijzondere kennis van de Franse woordenschat. Hoe zeldzamer, hoe liever! Die nieuwsgierigheid om te weten heeft hem gedreven, zijn hele leven lang.

VIC NACHTERGAELE “Ik heb helemaal geen idee hoeveel besprekingen hij geleverd heeft.

Medewerkers zoals hij zijn werkelijk zeldzaam, zelfs uniek.”

MARK DEBROCK

ROMANESKE

83

NIEUWSTELEX GEERT DE MOL

Le 19 décembre dernier, les délégués de dix universités belges, francophones et néerlandophones, se sont réunis à la Résidence de France pour un débat dans lequel ils ont accordé le « Prix Goncourt des Etudiants - Le choix Goncourt de la Belgique » à leur livre préféré. La sélection faite par l’Académie Goncourt pour la deuxième édition de ce prix était la suivante : -

Marie-Hélène Lafon, Nos vies (Buchet-Chastel)

-

François-Henri Désérable, Un certain M. Piekielny (Gallimard)

-

Alice Zeniter, L'Art de perdre (Flammarion) – Prix Goncourt des Lycéens 2017

-

Monica Sabolo, Summer (J.-C. Latès)

-

Yannick Haenel, Tiens ferme ta couronne (Gallimard)

-

Alexis Ragougneau, Niels (Viviane Hamy)

-

Olivier Guez, La Disparition de Josef Mengele (Grasset)

-

Kaouther Adimi, Nos richesses (Seuil)

-

Patrick Deville, Taba-Taba (Seuil)

-

Philippe Jaenada, La Serpe (Julliard)

-

Eric Vuillard, L'Ordre du jour (Actes Sud) – Prix Goncourt 2017

-

Yves Ravey, Trois jours chez ma tante (Editions de Minuit)

-

Brigitte Giraud, Un loup pour l'homme (Flammarion)

-

Véronique Olmi, Bakhita (Albin Michel)

-

Frédéric Verger, Les Rêveuses (Gallimard).

Un premier tour des quinze livres avait pour résultat que six d’entre eux ont été retenus, à savoir:

84

-

François-Henri Désérable, Un certain M. Piekielny (Gallimard)

-

Alice Zeniter, L'Art de perdre (Flammarion) – Prix Goncourt des Lycéens 2017

-

Yannick Haenel, Tiens ferme ta couronne (Gallimard)

-

Eric Vuillard, L'Ordre du jour (Actes Sud) – Prix Goncourt 2017

-

Véronique Olmi, Bakhita (Albin Michel)

-

Frédéric Verger, Les Rêveuses (Gallimard).

42 ste Jaargang nr. 3

Après avoir entendu les arguments pour et contre chaque livre, le prix a finalement été accordé à L’Art de perdre d’Alice Zeniter, avec une majorité de six votes sur dix.

Le jury a précisé qu’ils ont voulu choisir un livre qui touche, qui donne envie de lire et dont on serait fier de l’avoir conseillé. Un autre critère est que le livre doit nourrir la réflexion dans le débat public, de façon nuancée mais accessible au public général non spécialisé en littérature et au public non francophone.

Après le débat du jury a suivi l’annonce du lauréat, en présence de Monsieur ÉricEmmanuel Schmitt, membre de l’Académie Goncourt, et de Madame Claude-France Arnould, Ambassadeur de France en Belgique. La réception après l’annonce était ouverte à tous les étudiants qui ont participé au projet.

ROMANESKE

85

REDACTIE

ROMANESKE IS EEN DRIEMAANDELIJKSE UITGAVE VAN DE VERENIGING VAN LEUVENSE ROMANISTEN (VLR)

86

42 ste Jaargang nr. 3

HOOFDREDACTIE:

SCHREVEN MEE AAN DIT NUMMER:

Tom Serpieters (prom. 2013) tom.serpieters@kuleuven.be Carmen Van den Bergh (prom. 2008) carmen.vandenbergh@kuleuven.be

Stefano De Pascale

stefano.depascale@kuleuven.be Stefania Iannizzotto

REDACTIE: Stefano De Pascale (prom. 2014) stefano.depascale@kuleuven.be Bart Dreesen (prom. 2015) bart.dreesen@kuleuven.be Gert-Jan Meyntjens gertjan.meyntjens@kuleuven.be Frank Rombouts (prom. 2005) romboutsfrank@hotmail.com Marcela Scibiorska (prom. 2013) marcela.scibiorska@kuleuven.be Hugo Sonneville (prom. 1973) hson_romaneske@hotmail.com Alexander Swerts (prom. 2010) alexanderswerts@hotmail.com Peter Vandendriessche (prom. 2005) vandendriesschepeter@gmail.com

stefania.iannizzotto@gmail.com Enrique Camacho Navarro camnav@unam.mx Louise-AmĂŠlie Cougnon louise-amelie.cougnon@uclouvain.be Annachiara Margapoiti annachiara.margapoti@gmail.com Carolina Pini

carolina.pini88@gmail.com Andrea Pizarro Pedraza andrea.pizarro@uclouvain.be Joris Schelfaut joris.schelfaut@hotmail.com Raf Van Rooy

raf.vanrooy@kuleuven.be Hugo Sonneville hson_romaneske@hotmail.com David Uzal daviduzal@yahoo.com

ROMANESKE

87

ROMANESKE

V.U. Carmen Van den Bergh Blijde Inkomststraat 21 (bus 3311) 3000 Leuven