ΒIOMHXANIKH ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ
Ενέργεια, Άνθρωποι και Εποχές
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ REGION OF WESTERN MACEDONIA
Το Έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα INTERREG IVC μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης
1
2
3
ΧΡΟΝΟΛOΓΙΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚHΣ ΑΝAΠΤΥΞΗΣ
ΕΥΡΩΠΗ
ΕΛΛΑΔΑ - ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
1868: Κατασκευή της πρώτης ενεργειακής μονάδας
1889: Κατασκευή από την ιδιωτική
από τον Λόρδο Armstrong στην κατοικία του, Cragside House στο Northumberland της Αγγλίας. Χρησιμοποιήθηκε νερό μιας από τις λίμνες της περιοχής και μια γεννήτρια της Siemens.
«Γενική Εταιρεία Εργοληψιών» της πρώτης μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας. Φωτίζονται τα Ανάκτορα και το ιστορικό κέντρο των Αθηνών.
1882: Λειτουργία της πρώτης δημόσιας μονάδας παρα-
Οθωμανική Αυτοκρατορία:
γωγής ηλεκτρισμού στο Λονδίνο, του Ηλεκτρικού Σταθμού Edison.
• Διαπίστωση ύπαρξης λιγνιτοφόρων κοιτασμάτων.
1882: Κατασκευή μονάδας παραγωγής ηλεκτρικής
• Ηλεκτροφωτισμός Θεσσαλονίκης από Βελγική Εταιρεία.
ενέργειας στη Στουτγάρδη.
1884: Αρχή δημιουργίας δικτύων στο Βερολίνο. 1880-1890: Ανάπτυξη της νέας τεχνολογίας. Επίλυση
• Δραστηριοποίηση Ελλήνων επιχειρηματιών στο χώρο της ηλεκτροπαραγωγής στη Μικρά Ασία. Στη μεταλλευτική περιοχή της Μπάλιας-Καραϊδίν, (καντά στο Αϊβαλί) δίπλα σε συγκρότημα μεταλλείων, αναπτύσσεται ηλεκτροπαραγωγή με λιγνίτη.
προβλημάτων και εξέλιξη μεθόδων από εφευρέτες και κατασκευαστές (υψηλότερες τάσεις, μετασχηματιστές, συστήματα διανομής κλπ).
1873: Αλιβέρι Εύβοιας. Πρώτη προσπάθεια εκμετάλλευσης λιγνιτικών κοιτασμάτων. Καταστροφή
4
1976: Ίδρυση της Ε.ΤΕ. ΔΕΗ (Ένωση Τεχνικών ΔΕΗ). 1982: Κατασκευή του Αιολικού Πάρκου Κύθνου, το
όλων των επιφανειακών και υπόγειων εγκαταστάσεων από πλημμύρα το 1897.
1899: Ίδρυση της Ελληνικής Ηλεκτρικής Εταιρίας από
οποίο επεκτάθηκε και με την εγκατάσταση του πρώτου Φωτοβολταϊκού Πάρκου δυναμικότητας 100kW με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί στην Κύθνο και ο πρώτος υβριδικός σταθμός ενέργειας (ντίζελ, αιολική και ηλιακή ενέργεια).
την αμερικανική εταιρία Thomson-Houston, με τη συμμετοχή της Εθνικής Τράπεζας, η οποία αναλαμβάνει την ηλεκτροδότηση κι άλλων μεγάλων ελληνικών πόλεων. Μέχρι το 1929 θα ηλεκτροδοτηθούν 250 πόλεις με πληθυσμό πάνω από 5.000 κατοίκους.
1986: Κατασκευή Πιλοτικού Γεωθερμικού σταθμού στη Μήλο (2 MW), ο οποίος κλείνει το 1989 μετά από συνεχείς διαμαρτυρίες των κατοίκων της περιοχής για τη διαρροή υδρόθειου στην ατμόσφαιρα.
1924 έως 1927: Ηλεκτροφωτισμός Αθήνας από τον
αγγλικό όμιλο Power and Traction Finance Company Ltd, τη γνωστή ως «Πάουερ», που αργότερα ίδρυσε την Ηλεκτρική Εταιρεία ΑθηνώνΠειραιώς (ΗΕΑΠ).
1992: Πρώτη ευρωπαϊκή οδηγία για απελευθέρωση
της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας προς όλες τις ευρωπαϊκές χώρες, συμπεριλαμβανομένης και της Ελλάδας,για απελευθέρωση εντός πενταετίας του 30% της εμπορίας του ρεύματος με σκοπό να εξορθολογιστεί η παραγωγή και να μειωθούν οι τιμές. Απροθυμία και αδυναμία συμμόρφωσης λόγω ιδιότυπου καθεστώτος λειτουργίας.
1950: Υπάρχουν στην Ελλάδα 385 εταιρείες: 263 ιδιω-
τικές με απλή άδεια, 54 ιδιωτικές με προνομιακή άδεια, 58 δημοτικές ή κοινοτικές, και 10 ιδιωτικές χωρίς άδεια.
1950 (7 Αυγούστου): Ίδρυση της ΔΕΗ με κεφάλαια προ-
ερχόμενα από το δημόσιο προϋπολογισμό, το Σχέδιο Μάρσαλ και τις ιταλικές πολεμικές αποζημιώσεις. Η ανάπτυξη και λειτουργία του εθνικού δικτύου ανατέθηκε από το Ελληνικό ∆ημόσιο στην αμερικανική εταιρεία «Ebasco Services Inc.», σύμφωνα με την από 20-7-1950 σύμβαση που υπέγραψαν τα δύο μέρη και κυρώθηκε από τον Νόμο 1566/1950.
1993: Υπερψήφιση νόμου που καταργεί το κρατικό
μονοπώλιο της ΔΕΗ στην παραγωγή ηλεκτρικού ρεύματος και δίνει τη δυνατότητα κατασκευής μονάδων από ιδιώτες.
1996: Ίδρυση του σωματείου ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ μετά από
συγχώνευση δυο σωματείων που δρούσαν στο λεκανοπέδιο, του Ενωτικού Συνδικάτου ΔΕΗ και του Σωματείου Λιγνιτωρύχων ΔΕΗ.
1954: Κατασκευή του πρώτου μικρού Υδροηλεκτρικού
1997: Αίτημα στην Ευρωπαϊκή Ένωση για μεταβατική
Σταθμού στο Λούρο.
περίοδο προσαρμογής.
1956: Ίδρυση του Συλλόγου Πτυχιούχων Υπομηχανι-
1998: Ίδρυση στη ΔΕΗ της Διεύθυνσης ΔΕΗ ΑΝΑΝΕ-
κών ΕΜΠ που απασχολούνται στη ΔΕΗ.
ΩΣΙΜΕΣ.
1950 -1970: H ΔΕΗ κατορθώνει να δημιουργήσει ένα
1999: Πρώτη φάση απελευθέρωσης από το μονοπώλιο
εθνικό δίκτυο ηλεκτροδότησης όλης της χώρας και να προσφέρει ισότιμα σε όλους πρόσβαση στο ηλεκτρικό ρεύμα.
της ΔΕΗ για τους μεγάλους πελάτες και πρόβλεψη για αυτoπαραγωγή από τις μεγάλες ηλεκτροβόρες βιομηχανικές μονάδες υπό την εποπτεία της ΡΑΕ (Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας).
5
1999: Ίδρυση ΟΑΠ ΔΕΗ, ο οποίος το 2012 ενσωματώ-
2010: Ίδρυση του Συλλόγου Επιστημονικού Προσωπι-
2001: Είσοδος της χώρας στην ευρωζώνη. Μετατροπή
2011: Ίδρυση του ΑΔΜΗΕ (Ανεξάρτητος Διαχειριστής
νεται στο ΤΑΥΤΕΚΩ.
κού ΔΕΗ (ΣΕΠ).
της ΔΕΗ σε ανώνυμη εταιρεία, εισαγωγή της στο Χρηματιστήριο Αθηνών και στο Χρηματιστήριο Αξιών Λονδίνου, και θεσμοθέτηση αρχών εταιρικής διακυβέρνησης. Καθιέρωση επαγγελματικής διοίκησης.
Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας Α.Ε.) Έχει την ευθύνη της διαχείρισης, λειτουργίας, ανάπτυξης και συντήρησης του Ελληνικού Συστήματος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας και των διασυνδέσεών του.
2011: Ίδρυση του ΔΕΔΔΗΕ Α.Ε. (Διαχειριστής Ελλη-
2003: Απελευθέρωση της προμήθειας ηλεκτρικού
νικού Δικτύου Διανομής Ηλεκτρικής Ενέργειας Α.Ε.). Έχει την ευθύνη για την διαχείριση, ανάπτυξη, λειτουργία και συντήρηση του Ελληνικού Δικτύου Διανομής Ηλεκτρικής Ενέργειας.
ρεύματος και για τους πελάτες μέσης τάσης.
2004: Έκδοση πρώτων αδειών ηλεκτροπαραγωγής
σε μεγάλους πελάτες όπως το Αλουμίνιον της Ελλάδας, τα Ελληνικά Πετρέλαια, η Motor Oil, ο Ελλάκτωρ, o Κοπελούζος κλπ.
2014: Υπερψήφιση νομοσχεδίου για την πώληση του
66% των μετοχών του ΑΔΜΗΕ σε ιδιώτες και το υπόλοιπο 34% στο Δημόσιο.
2004: Ίδρυση ΓΕΝ. Ο. Π/Κ.Η.Ε. (Γενική Ομοσπονδία
2014: Υπερψήφιση νομοσχεδίου για το «σπάσιμο» της
Προσωπικού Κλάδου Ηλεκτρικής Ενέργειας), περισσότερο γνωστή ως ΓΕΝΟΠ, δευτεροβάθμια συνδικαλιστική οργάνωση των επαγγελματικών σωματείων που περιλαμβάνουν το προσωπικό που απασχολεί η ΔΕΗ, ο ΟΑΠ ΔΕΗ, ο Διαχειριστής Ελληνικού Συστήματος Μεταφοράς Ηλεκτρικής Ενέργειας ΑΕ (ΔΕΣΜΗΕ Α.Ε.), οι θυγατρικές εταιρείες της ΔΕΗ Α.Ε., οι επιχειρήσεις παραγωγής, μεταφοράς και διανομής της Ηλεκτρικής Ενέργειας σε όλη τη χώρα.
ΔΕΗ και τη δημιουργία μιας «μικρής ΔΕΗ» η οποία θα περιλαμβάνει το 30% της Επιχείρησης (πελάτες και παραγωγή) και η οποία θα διατεθεί προς πώληση σε ιδιώτες.
2007: Πλήρης απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής
ενέργειας σε Ευρωπαϊκό επίπεδο. Επενδύσεις σε φωτοβολταϊκά τόξα και ανεμογεννήτριες από ιδιώτες. Επιτυχία εγχειρήματος κατώτερη των προσδοκιών στην Ελλάδα.
2008: Ένταξη του Κλάδου Πρόνοιας του Οργανισμού
Ασφάλισης Προσωπικού ΔΕΗ στο ΤΑΥΤΕΚΩ, με πλήρη λογιστική και οικονομική αυτοτέλεια, ως Τομέας Πρόνοιας Προσωπικού ΔΕΗ.
6
ΠΕΡΙΟΧΗ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ
θυντή του Ινστιτούτου Λιγνίτη Braunkohlen Forschungs Institut, ο οποίος στη συνέχεια περιοδεύει στην Ελλάδα συνοδευόμενος από το μεταλλειολόγο Χρήστο Γαρδίκα. Με πρωτοβουλία του, λίγο μετά το τέλος των ερευνών του, αποστέλλεται ποσότητα 180 τόνων Εορδαϊκού λιγνίτη στην Γερμανία.
1911: Αίτηση για παραχώρηση άδειας μεταλλευτικών
ερευνών στην Πτολεμαΐδα από τον επιχειρηματία Νικόλαο Διαμαντόπουλο, καταγόμενο από το Βόιο.
1939: Δημοσιοποίηση αποτελεσμάτων που πιστοποι-
1925: Οι Μικρασιάτες επιχειρηματίες Γεώργιος Παυλί-
ούν τεράστια συσσώρευση 6 δις τόνων στην περιοχή από τη Φλώρινα μέχρι και τη σημερινή λίμνη Πολυφύτου.
δης και Κωνσταντίνος Αδαμόπουλος υποβάλουν αίτηση για παροχή αδείας διενέργειας μεταλλευτικών ερευνών στην περιοχή του Δουρουτλάρ (Προάστιο).
1939: Υπογραφή σύμβασης για την εκμετάλλευση του
1929: Εργατικό ατύχημα σε λιγνιτική στοά με άγνωστη
λιγνίτη από το καθεστώς Μεταξά με τον Ελληνοαμερικάνο νομικό Γεώργιο Φίλη, ο οποίος κηρύσσεται έκπτωτος το 1940, για να ενεργοποιηθεί ξανά η σύμβασή του το 1946.
κατάληξη. Επιβεβαιωμένη η εκμετάλλευση των κοιτασμάτων και πριν από το 1930.
1929: Δεύτερη αίτηση από τους Παυλίδη και Αδαμό-
1941: Ίδρυση της εταιρείας «Λιγνιτωρυχεία Βεύης»
πουλο για οριστική παραχώρηση των ορυχείων.
από το Γεώργιο Βαρβούτη, στην οποία περιέρχεται το 1961 το 99% των μετοχών της εταιρείας Διαμαντόπουλου, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια νέα εταιρεία, η «Λιγνιτωρυχεία Αμυνταίου ΑΕ»
1930: Χορήγηση άδειας για μεταλλευτικές έρευνες και όχι παραχώρηση.
1933: Κρατικές κατευθύνσεις προς αύξηση της παραγωγής.
1944: Δημιουργία του Συνεταιρισμού Ανθρακωρύχων
1938: Άφιξη καθηγητή K. F. Kegel, διδάκτορα
«Η Αγία Βαρβάρα», ο οποίος αργότερα απορροφάται από την ΑΒΕΟΚ.
Bergakademie της Freiberg του Saar και διευ7
1946: Σύσταση επιτροπής από τον αρχηγό της Ελλη-
Προϊόντων και Λιπασμάτων» του Πρόδρομου Αθανασιάδη-Μποδοσάκη, πάνω σε πρόταση της Γερμανικής Εταιρείας Krupp.
νικής αποστολής της UNNRA, Buell Maben με πρόεδρο τον Ι. Ζίγδη, η οποία και εκπονεί τη μελέτη «Σχέδιον Αξιοποιήσεως Πλουτοπαραγωγικών Πόρων Ελλάδος».
1956: Ίδρυση από το Μποδοσάκη της «Ανώνυμης
Ελληνικής Μεταλλευτικής και Βιομηχανικής Εταιρείας Λιγνιτωρυχείων Πτολεμαΐδας» της γνωστής ως ΛΙΠΤΟΛ. Σε συνεργασία με τη Γερμανική Εταιρεία Krupp γίνεται ανάδοχος του έργου, το οποίο περιλαμβάνει την κατασκευή Εργοστασίου Αζωτούχων Λιπασμάτων για την αξιοποίηση του πλεονάζοντος λιγνίτη, μιας
1947: Έκδοση βιβλίου της UNNRA «Ο Ορυκτός
Πλούτος της Ελλάδος», όπου αναφέρεται πως τα υπολογιζόμενα κοιτάσματα φθάνουν το ύψος του ενός δισεκατομμυρίου τόνων. Ταυτόχρονη έκδοση του μαρξιστικής κατεύθυνσης έργου του οικονομολόγου και δικηγόρου Δημήτρη Μπάτση «Η Βαριά Βιομηχανία στην Ελλάδα».
1950: Σύσταση της εταιρείας Α.Β.Ε.Ο.Κ. (Ανώνυμη Βιομηχανική Εταιρεία Ορυκτών Καυσίμων), με την τυπική συμμετοχή των κληρονόμων Γ. Παυλίδη και του Κ. Αδαμόπουλου, στην οποία εκμισθώνεται το λιγνιτωρυχείο για 50 χρόνια. Οι πρώην ιδιοκτήτες υποχρεώνονται τελικά να πουλήσουν τα δικαιώματά τους στην ΛΙΠΤΟΛ το 1955.
1950: Πρώτη εμφάνιση εργατικών οργανώσεων. 1950: Υπογραφή σύμβασης μεταξύ της ελληνικής
κυβέρνησης και της αμερικανικής εταιρείας Ebasco, με την οποία η τελευταία αναλαμβάνει την ανάπτυξη και λειτουργία εθνικού συστήματος ηλεκτρικής ενέργειας, με την επωνυμία Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού (ΔΕΗ). μονάδας παραγωγής λιγνιτοπλίνθων, το αποκαλούμενο Μπρικετάδικο, και ένα σταθμό παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας ισχύος 10 MW. Την κατασκευή του αναλαμβάνει η Γερμανική Εταιρεία KHD AG.
1951: Υπογραφή σύμβασης μεταξύ της «Ελληνοαμερι-
κανικής Εταιρείας Γενικών Προϊόντων Λιγνίτη ΑΕ» των Γεωργίου Φίλη και κυρίως του Κωνσταντίνου Γκέρτσου, ως βασικού μετόχου, η οποία γίνεται ανάδοχος των έργων για 35 χρόνια, με χρηματοδότηση από το Σχέδιο Μάρσαλ. Η σύμβαση ουδέποτε εκτελείται από την ανάδοχο εταιρία, η οποία καταφέρνει να αποχωρήσει τελικά από το έργο το 1955, παίρνοντας αποζημίωση 550.000 δολάρια και 2.2 εκατομμύρια δραχμές.
1957 (26 Ιουλίου): Εγκαίνια ΛΙΠΤΟΛ, παρουσία του
Βασιλιά Παύλου, του Μποδοσάκη και πολλών υπουργών της κυβέρνησης Κ. Καραμανλή.
1956: Ψήφιση του νόμου 3523 του 1956 με τον οποίο η ΔΕΗ ορίζεται ως μοναδικός φορέας για την παραγωγή και διανομή ηλεκτρικής ενέργειας
1954: Υποβολή πρότασης εκμετάλλευσης ενός μέρους
των κοιτασμάτων λιγνίτη από την «Α.Ε. Χημικών 8
1959: Λειτουργία της 1
και αναλαμβάνει την εξαγορά των τοπικών ηλεκτρικών εκμεταλλεύσεων και την εφαρμογή ενιαίου χαμηλού τιμολογίου σε ολόκληρη τη χώρα. Ο νόμος αφορά 415 επιχειρήσεις, κυρίως μικρές και μεσαίες, αλλά και μία πολύ μεγάλη για τα ελληνικά δεδομένα και, το κυριότερο, ξένων συμφερόντων, την ΗΕΑΠ. Οι εξαγορές ξεκινούν το 1956 και ολοκληρώνονται το 1968, με την εξαγορά του «Γλαύκου» της Πάτρας.
Μονάδας ΑΗΣ ΛΙΠΤΟΛ. Η 2η λειτούργησε το 1965. ης
1960: Έναρξη λειτουργίας της πρώτης μικρού μεγέ-
θους εγκατάστασης τηλεθέρμανσης στην Ελλάδα, η οποία θέρμαινε τον οικισμό της ΔΕΗ στο Προάστιο Εορδαίας από τον ΑΗΣ ΛΙΠΤΟΛ.
1961: Λειτουργία 1
Μονάδας ΑΗΣ Πτολεμαΐδας. Η 2η η 3 και η 4 λειτούργησαν το 1962, το 1965 και το 1973 αντίστοιχα. ης
η
1957: Μεταβίβαση των δικαιωμάτων της Α.Β.Ε.Ο.Κ. στη ΛΙΠΤΟΛ και τελική απεμπλοκή της.
η
1963: Κατασκευάζεται η Βιομηχανία Λιπασμάτων
ΑΕΒΑΛ (1965 – 1997), γνωστή και ως ΑΖΩΤΟ. Τα προϊόντα ήταν αζωτούχα λιπάσματα με βάση την αμμωνία. Υπήρξε η πιο ρυπογόνα βιομηχανία στην περιοχή επί δεκαετίες, σε συνδυασμό και με την ιπτάμενη τέφρα των ΑΗΣ της περιοχής, ιδιαίτερα πριν να τοποθετηθούν φίλτρα. Το 2003 o Δήμος Πτολεμαΐδα εξαγοράζει την ΑΕΒΑΛ και αποφασίζει να τη μετατρέψει σε ΒΙΟ.ΠΑ (Βιομηχανικό Πάρκο).
1974: Λειτουργία ΥΗΣ Πολυφύτου. Κάλυψη της υδρολογικής λεκάνης και του χωριού Νεράιδα από την ομώνυμη τεχνητή λίμνη.
1975: Η ΛΙΠΤΟΛ ενσωματώνεται στη ∆ΕΗ. (Η παρα-
γωγή λιγνίτη που ήταν το 1959 1,3 εκ. τόνους, αυξήθηκε το 1975 σε 11,7 εκ. τόνους, το 1985 σε 27,3 εκ. τόνους και το 2006 σε 49 εκ. τόνους συμπεριλαμβανομένου και του ορυχείου στη Φλώρινα).
1957: Ίδρυση του Εθνικού Εργατοϋπαλληλικού
Κέντρου Πτολεμαΐδος». Σαρωτικές αλλαγές στο συνδικαλισμό. Σε μια τριετία τα 4 εργατικά σωματεία που υπολειτουργούσαν προ των «Έργων» γίνονται 9 και μέχρι το τέλος του 1957 φτάνουν τα 19.
1975: Λειτουργία 1
και 2ης Μονάδας του ΑΗΣ Καρδιάς. Η 3 και η 4η λειτούργησαν το 1980 και το 1981 αντίστοιχα. ης
η
1958: Υπογραφή σύμβασης για κατασκευή Β΄ Θερμοη-
1976: Αρχή 40ετίας των μετεγκαταστάσεων χωριών
λεκτρικής Μονάδος με Γαλλική Εταιρία.
από τα λιγνιτικά πεδία, με πρώτη την Καρδιά (1976) και την Εξοχή. Ακολουθούν Χαραυγή (1985), Κλείτος (2011). Υπό μετεγκατάσταση βρίσκονται ο Κόμανος ο Πτελεώνας, η Ποντοκώμη και η Μαυροπηγή, ενώ η Ακρινή, ο Άγιος
1959: Μεταβίβαση του 90% της ΛΙΠΤΟΛ στη νεοσύστατη Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού. Ένα μικρό τμήμα διατίθεται στην Εθνική Τράπεζα.
9
Δημήτριος και οι Άγιοι Ανάργυροι Φλώρινας τελούν υπό ιδιότυπο καθεστώς.
νταιο, τον Φιλώτα και την Λεβαία με τη συμπαραγωγή θερμότητας από τον ΑΗΣ Αμυνταίου – Φιλώτα.
1984: Λειτουργία 1
και 2ης Μονάδας του ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου. Η 3η και η 4η λειτούργησαν το 1985 και το 1986 αντίστοιχα, ενώ η 5η το 1997. ης
1987: Λειτουργία 1
ης
νταίου.
2003: Λειτουργία του ΑΗΣ Μελίτης - Αχλάδας. 2010 (18 Ιουνίου): Απόσυρση της Μονάδας 1 του ΑΗΣ ης
και 2ης Μονάδας του ΑΗΣ Αμυ-
Πτολεμαΐδας (ισχύος 70MW), μετά τη συμπλήρωση 50 και πλέον ετών από την έναρξη λειτουργίας της το 1959.
1987: Ίδρυση της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης,
2010: Έναρξη διαδικασίας επιλογής στρατηγικού
με κύριο προσανατολισμό την προστασία του περιβάλλοντος από την ρύπανση που προκαλεί η έντονη βιομηχανική δραστηριότητα στην περιοχή.
επενδυτή για φωτοβολταϊκό πάρκο 200 MW σε περιοχή 5.200 στρεμμάτων στο Λιγνιτικό Κέντρο της Δυτική Μακεδονίας, καθώς και εργοστάσιο παραγωγής φωτοβολταϊκού εξοπλισμού και άλλες ενεργειακές δράσεις.
1993: Έναρξη λειτουργίας τηλεθέρμανσης στην Πτο-
λεμαΐδα με συμπαραγωγή θερμότητας από τον ΑΗΣ Καρδιάς, τον ΑΗΣ ΛΙΠΤΟΛ και τον ΑΗΣ Πτολεμαΐδας.
2010: Διακοπή λειτουργίας της 1
ης
Πτολεμαΐδας.
1994: Έναρξη λειτουργίας τηλεθέρμανσης στην Κοζάνη
Μονάδας του ΑΗΣ
2012: Διακοπή λειτουργίας της Μονάδας παραγωγής
(Α' ζώνη) με παραγωγή θερμότητας από τον ΑΗΣ Αγίου Δημητρίου.
λιγνιτοπλίνθων (Μπρικετάδικο).
2013: Υπογραφή Σύμβασης για τη νέα Λιγνιτική Μο-
1996: Θεσμοθέτηση «Τέλους Ανάπτυξης Βιομηχανικών
νάδα “Πτολεμαϊδα V” (660 MW) και έγκριση της Έκτακτης Γενικής Συνέλευσης των Μετόχων για την πραγματοποίησης της επένδυσης.
Περιοχών Παραγωγής Ρεύματος» γνωστού ως Τοπικού Πόρου Ανάπτυξης. Πρόκειται για το 0,5% του κύκλου εργασιών της ΔΕΗ και αφορά «τη χρηματοδότηση συγκεκριμένων έργων υποδομής, ανάπτυξης και προστασίας περιβάλλοντος» των Νομών Φλώρινας, Κοζάνης και Αρκαδίας, καθώς και τη δημιουργία “εναλλακτικής ανάπτυξης” στη μεταλιγνιτική περίοδο.
2013: Διακοπή λειτουργίας της 2
ης Μονάδας ΑΗΣ Πτολεμαΐδας. Απομένουν εν λειτουργία η 3η Μονάδα του εν λόγω ΑΗΣ, δυναμικότητας 125 MW, που αναμένεται να σταματήσει το 2015 και η 4η Μονάδα, δυναμικότητας 300 MW.
2014: Έναρξη δοκιμαστικής λειτουργίας της Μονάδας
1996: Ίδρυση σωματείου ΣΠΑΡΤΑΚΟΣ μετά τη συγχώ-
του Υδροηλεκτρικού Σταθμού (ΥΗΣ) Ιλαρίωνα της ΔΕΗ.
νευση δυο σωματείων που δρούσαν στο λεκανοπέδιο Κοζάνης, Πτολεμαΐδας, Φλώρινας, του Ενωτικού Συνδικάτου ΔΕΗ και του Σωματείου Λιγνιτωρύχων ΔΕΗ.
2001: Έναρξη λειτουργίας Ορυχείου Μαυροπηγής, 2001: Έναρξη λειτουργίας τηλεθέρμανσης στο Αμύ10
Η ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΗΡΘΕ ΑΠ’ ΕΞΩ "Tα Έργα". Στον πληθυντικό. Η λέξη έχει διάφορες σημασίες σύμφωνα με τα έγκυρα λεξικά της Ελληνικής, στις οποίες όμως δεν προστίθεται αυτή η ιδιαίτερη που γεννήθηκε στην περιοχή μας τη δεκαετία του ’60. Η πλήρης έκφραση ήταν “τα Έργα της Πτολεμαΐδας”, αλλά σταδιακά περιορίστηκε στο πρώτο μέρος, το οποίο έφτασε να σημαίνει τα εργοστάσια της ΔΕΗ, τα ορυχεία, την ΑΕΒΑΛ κι οποιαδήποτε άλλη βιομηχανική μονάδα παραγωγής ενέργειας εμφανιζόταν στο χώρο ανάμεσα στην Κοζάνη και στα Καϊλάρια. Πριν από τα Έργα, οι κάτοικοι του λεκανοπεδίου ήταν ως επί το πλείστον αμπελουργοί, κτηνοτρόφοι και αγρότες, σε μια άχαρη πάλη με εδάφη που δεν τους αντάμειβαν με πλούσια παραγωγή, καθώς βρίσκονταν πάνω από μεταλλοφόρα και λιγνιτοφόρα κοιτάσματα. Κοιτάσματα που λίγοι γνώριζαν ότι υπάρχουν.
Κι ακόμη λιγότεροι ζούσαν από αυτά. Ήταν κυρίως οι κάτοικοι των χωριών Κοσλούκιοϊ (Καρυοχώρι), Καραμπουνάρ (Μαυροπηγή), Δορουτλάρ (Προάστιο), Τζαλτζιλάρ (Φιλώτας) Κόμανος και Ναλμπάνκιόϊ (Περδίκας). Μικρασιάτες πρόσφυγες και παλιοί ανθρακωρύχοι οι περισσότεροι, άνοιγαν λαγούμια βάθους 10-20 μέτρων στις αυλές και στους χώρους γύρω από το σπίτι τους και με χίλιους κόπους και κινδύνους ξεκολλούσαν το κάρβουνο, το ανέβαζαν στην επιφάνεια και περίμεναν τους αγοραστές. Σχεδόν κανένας πάντως δεν μπορούσε να φανταστεί τον κυρίαρχο ρόλο που θα έπαιζε ο λιγνίτης στο εθνικό μας ενεργειακό τοπίο και πόσο αυτό θα άλλαζε τη ζωή των ανθρώπων της περιοχής. Χρειάστηκαν κάποια φωτισμένα μυαλά και τολμηροί επιχειρηματίες για να γίνει το πρώτο βήμα. Κι αυτοί πάλι ήρθαν από μακριά, πρόσφυγες από την Ιωνία, που εγκαταστάθηκαν στην Πτολεμαΐδα μεταφέροντας 11
τη τεχνογνωσία εκμετάλλευσης του πολύτιμου υλικού. Ο πρώτος που το 1925 ζήτησε και πήρε το δικαίωμα δημιουργίας και εκμετάλλευσης ορυχείων στην περιοχή του Προαστίου ήταν ο Γεώργιος Παυλίδης, από τη Φώκαια της Σμύρνης. Ο ίδιος συνεταιρίστηκε αργότερα με τον Κώστα Αδαμόπουλο, και οι δυο τους εκμεταλλεύτηκαν το λιγνίτη επί 20 χρόνια πριν παραχωρήσουν τα σχετικά δικαιώματα στην εταιρία ΑΒΕΟΚ και αργότερα ΛΙΠΤΟΛ του Πρόδρομου Αθανασιάδη, περισσότερο γνωστού ως Μποδοσάκη. Μικρασιάτης κι αυτός, έφτασε με την οικονομική του δράση στην περιοχή να αποκτήσει διαστάσεις θρύλου και το όνομά του να γίνει συνώνυμο του ζάμπλουτου ανθρώπου. «Δεν είμι κι Μπουδουσάκς», έλεγαν οι Κοζανίτες πατεράδες στα παιδιά τους όταν τολμούσαν να τους ζητήσουν καμιά δραχμή παραπάνω! Τα παιδιά δεν είχαν βέβαια χαμπάρι τι εστί Μποδοσάκης... Κι αγνοούσαν φυσικά ότι ήταν δικό του το
Μπρικετάδικο από όπου έπαιρναν 2-3 τόνους μπρικέτες στο τέλος του καλοκαιριού για να βγάλουν το χειμώνα, και τις κουβαλούσαν οικογενειακώς στα υπόγεια, με τη μαυρίλα να κολλάει παντού και να βγαίνει επί μια βδομάδα από τη μύτη τους κάθε φορά που τη φυσούσαν. Αλλά και η πρώτη διερεύνηση που αφορούσε την εκμεταλλεύσιμη ποσότητα καθώς και τις δυνατότητες αξιοποίησης των κοιτασμάτων έγινε το 1938 από ξένον επιστήμονα, το Γερμανό καθηγητή K. F. Kegel της Bergakademie στο Freiberg του Saar. Η ευφορία που έφεραν τα υπεραισιόδοξα αποτελέσματα των ερευνών (6 δισεκατομμύρια τόνοι!) σκεπάστηκε από την φρίκη και το ρημαδιό του πολέμου και μόνον καμιά δεκαριά χρόνια αργότερα ξεκίνησαν νέες πρωτοβουλίες. Το 1956 εμφανίστηκαν οι πρώτοι Γερμανοί στην περιοχή και ιδιαίτερα στην πόλη της Κοζάνης. Ήταν μηχανικοί και τεχνίτες της Εταιρείας KHD AG, που είχε αναλάβει για λογαριασμό του Μποδοσάκη την κατασκευή του Εργοστασίου Αζωτούχων Λιπασμάτων, για την αξιοποίηση του πλεονάζοντος λιγνίτη, την μπρικετοποίηση και ένα σταθμό παραγωγής ενέργειας. Τον ΑΗΣ Πτολεμαΐδος. Ο κόσμος τους αντιμετώπισε με μικτά αισθήματα, από θαυμασμό και δουλοπρέπεια μέχρι δυσπιστία, και πάντα με μπόλικη σάτιρα! Δεν ήταν απλώς ξένοι, άνθρωποι από άλλη πόλη της χώρας δηλαδή, που κι αυτοί ξεχώριζαν σαν τη μύγα μεσ’ το 12
γάλα εκείνες τις εποχές. Ήταν σαν να έρχονταν από άλλον πλανήτη! Διαφορετικοί σε όλα, πέρα από κάθε δυνατότητα ενσωμάτωσης ή έστω προσωρινής αμοιβαίας αναγνώρισης και επικοινωνίας. Ασήκωτη η μπάρα της ξένης γλώσσας… Ήταν όμως πολύ «large» οι Γερμανοί! Κανένα παζάρι, καμιά τσιγγουνιά σε καμιά συναλλαγή! Τόσο αυτοί όσο και οι πρώτοι Γάλλοι που ήρθαν το 1958. Πλήρωναν χωρίς σχόλια τα «υψηλά» για τα στάνταρ της εποχής ενοίκια που σιγά-σιγά έμαθαν να ζητούν οι ιδιοκτήτες τους και ψώνιζαν ασυνήθιστα τρόφιμα εισαγωγής που άρχισαν να φέρνουν οι πιο ξύπνιοι μπακάληδες του κέντρου χωρίς να συζητούν την τιμή. Οι δε «εργένηδες» έβγαιναν κάθε βράδυ στα εστιατόρια και τις ταβέρνες της πόλης, ανεβάζοντας την κατανάλωση αλλά και το τζίρο των μαγαζιών. Οι ημεδαποί εργαζόμενοι στα Έργα έτυχαν άλλης αντιμετώπισης. Είχαν ήδη αρχίσει να έρχονται από όλα τα μέρη της Ελλάδας, κουβαλώντας τις γνώσεις και την εμπειρία τους αλλά και τις δικές τους συνήθειες, τα ήθη και τ’ αντέτια. Η πόλη τους υποδέχτηκε συγκρατημένα τα πρώτα χρόνια αλλά γρήγορα έμαθε να ανοίγει την πόρτα στους πιο κοινωνικούς. Αρκετοί απ’ αυτούς έκαναν ισόβιες φιλίες, άλλοι έμειναν εδώ για πάντα και κάποιοι ερωτεύτηκαν Κοζανίτισσες, παντρεύτηκαν και μπήκαν για τα καλά στους κόλπους της τοπικής κοινωνίας, χωρίς ποτέ βέβαια να μπορέσουν να μιλήσουν
Κοζανίτικα ούτε να αποκτήσουν το σχετικό αξάν! Στο εργασιακό μέτωπο τα πράγματα δεν ήταν τόσο ειδυλλιακά. Όχι τόσο στην αρχή, που με το ζόρι κι όταν είχαν απογοητευτεί από άλλες προοπτικές βιοπορισμού πήγαιναν απρόθυμα οι ντόπιοι να δουλέψουν στα Έργα, και με ακόμα λιγότερο ενθουσιασμό στα ορυχεία. Αργότερα, αρκετά αργότερα, όταν είχαν καταλάβει τι σήμαινε μια τέτοια θέση, άρχισαν να στραβοκοιτούν τους «ξένους» νέους συναδέλφους για τους οποίους πίστευαν ότι καταλάμβαναν θέσεις «δικών μας παιδιών» κυρίως «μέσα από ρουσφέτια»! Εκεί γύρω στις αρχές της δεκαετίας του ’70 άρχισαν να έρχονται οι Γάλλοι εργαζόμενοι της εταιρίας ALSTOM, που είχε αναλάβει τον εξοπλισμό των έργων του ΥΗΣ Πολυφύτου. Ήταν καμιά εικοσαριά οικογένειες που έμεναν στον οικισμό του εργοταξίου και δεν δημιούργησαν ιδιαίτερες σχέσεις με την πόλη. Οι εξαιρέσεις ήταν ελάχιστες μεταξύ των οποίων και με τη γράφουσα, η οποία την εποχή εκείνη τους ...λυπόταν μάλιστα, παρά τους παχυλότατους μισθούς τους. Ήταν εμφανής η στρεβλή και αφύσικη διάδραση μεταξύ των οικιστών, λόγω του τοπικού περιορισμού και του αποκλεισμού τους από άλλες επαφές. Αναμενόμενο ήταν να γεννηθούν ένα σωρό μικρότητες μεταξύ τους, προϊόντα μιας τεχνητής κοινωνίας που αγωνιζόταν να συνυπάρξει χωρίς επιλογές σχέσεων και δράσεων. Αντιθέτως οι Γάλλοι εργαζόμενοι της ίδιας εταιρίας, που
είχε αναλάβει και τον εξοπλισμό του ΑΗΣ Καρδιάς λίγο αργότερα, είχαν τη δυνατότητα να μείνουν στην Κοζάνη και απήλαυσαν τα πλεονεκτήματα της ζωής σε μια φυσιολογική κοινωνία. Οι πιο κοινωνικοί και καλοπροαίρετοι μάλιστα ακόμα θυμούνται με νοσταλγία το πέρασμά τους από την πόλη και τη ζωή της. Ο οικισμός όμως που είχε ιδιαίτερο ενδιαφέρον ήταν αυτός του ΑΗΣ Πτολεμαΐδος, ο οποίος κτίστηκε για να διασφαλίσει την άμεση παρουσία των εργαζομένων στο χώρο εργασίας τους, αν προέκυπτε μια ανάγκη. Βρισκόταν τόσο κοντά στα εργοστάσια που η σκιά από τις καμινάδες έπεφτε στα πρώτα σπίτια. Σ’ όλα τα σπίτια βέβαια, κι όχι μόνο στα πρώτα, έπεφτε κι η τέφρα των καμινάδων του ΑΗΣ, σε εποχές που δεν υπήρχαν συστηματικές μετρήσεις των εκπομπών ρύπων και μελέτες περιβαλλοντικών επιπτώσεων ώστε να ανησυχήσουν σοβαρά οι άνθρωποι. Οι συνθήκες διαβίωσης ήταν μεν τεχνητές και αφύσικες, εφ’ όσον οι ξένοι εργαζόμενοι είχαν για γείτονες μόνο συναδέλφους, αλλά οι οικιστικές προδιαγραφές τα πρώτα χρόνια τουλάχιστον (1965- 1980) ήταν υψηλές και οι 120 περίπου οικογένειες που ζούσαν εκεί, ντόπιοι και ξένοι, είχαν οργανώσει τη ζωή τους με τέτοιο τρόπο ώστε να μην τους λείπει η κοινωνική διάσταση της συμβίωσής τους. Παλιοί οικιστές μάλιστα θυμούνται με νοσταλγία εκείνη την εποχή, με μόνη εξαίρεση το μαύρο νερό που έβγαζαν όταν σφουγγάριζαν, και το βήχα 13
των παιδιών τους... Τα παιδιά που ζωγράφιζαν καμινάδες και φουγάρα αντί για σπιτάκια όταν πήγαιναν στο Νηπιαγωγείο του Οικισμού. Οι συνθήκες διαμονής αντανακλούσαν την επαγγελματική ιεραρχία, καθώς Διευθυντές και Υποδιευθυντές έμεναν σε μονοκατοικίες, το επιστημονικό προσωπικό σε διπλοκατοικίες ενώ οι τεχνίτες σε τετρακατοικίες. Αυτό πάντως, σύμφωνα με μαρτυρίες οικιστών, δεν εμπόδιζε διαπροσωπικές σχέσεις, επικοινωνία και παρουσία σε κοινές εκδηλώσεις που οργάνωναν οι ίδιοι στους κοινόχρηστους χώρους, στην Εκκλησία, στην πισίνα και κυρίως στον ξενώνα, που προορίζονταν για φιλοξενία επισκεπτών. Εκεί λειτουργούσε κι ένα εστιατόριο που άνετα μετατρεπόταν σε χώρο συνεστιάσεων και γλεντιών όποτε χρειαζόταν. Τα πράγματα άλλαξαν μετά τη δεκαετία του ’80 και ο Οικισμός σιγά-σιγά έχασε τον δυναμισμό και την ζωτικότητά του. Το πιο πιθανόν είναι να μην υπήρχαν πλέον εργαζόμενοι πρόθυμοι να κατοικήσουν κάτω από τα φουγάρα και να υποβάλουν τις οικογένειές τους σε περιπέτειες υγείας. Σήμερα ο επισκέπτης νιώθει την ερήμωση και την εγκατάλειψη, η οποία έγινε πιο έντονη με το γύρισμα του αιώνα, κυρίως από τη στιγμή που άρχισε να μειώνεται σταδιακά η παραγωγή του ΑΗΣ Πτολεμαΐδας μέχρι και την οριστική διακοπή της 1ης Μονάδας (2010) και της 2ης Μονάδας (2013).
AΣΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Οικονομική Αστικοποίηση
Κι όμως πριν τη διαπίστωση της μεγάλης αξίας του ορυκτού πλούτου της περιοχής, οι κάτοικοι δραστηριοποιούνταν σχεδόν αποκλειστικά στον αγροτικό τομέα. Εξ ανάγκης κι όχι επειδή ο τόπος ήταν εύφορος. Η πόλη της Κοζάνης αποτελούσε εξαίρεση. Καθώς λειτουργούσε πάντα ως κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου, παράλληλα με τις αγροτικές ανέπτυξε και δραστηριότητες ημι-αστικού κέντρου, με επαγγελματίες που δραστηριοποιούνταν στο εμπόριο, την παροχή υπηρεσιών και κάποιες υποτυπώδεις μεταπρατικές μονάδες, κυρίως στη βυρσοδεψία και στη χαλκουργία.
Οι πιο πολλοί κάτοικοι της Δυτικής Μακεδονίας που έζησαν το μεγαλύτερο κομμάτι της ζωής τους στην περιοχή, δεν τη γνώρισαν στην προ-βιομηχανική της εποχή. Δεν ξέρουν πώς ήταν η ζωή εδώ χωρίς τη ΔΕΗ, χωρίς τη ΛΙΠΤΟΛ, χωρίς την ΑΕΒΑΛ. Δεν μπορούν να φανταστούν τι θα πει οικονομική δραστηριότητα που να μη σχετίζεται άμεσα ή έμμεσα με τα Έργα. Κι αυτό είναι απόλυτα κατανοητό. Μια απλή μαθηματική πράξη χρειάζεται: εφόσον η Σύμβαση μεταξύ Ελληνικού ∆ημοσίου και της εταιρείας Χημικών Προϊόντων και Λιπασμάτων του Μποδοσάκη για την εκμετάλλευση του κοιτάσματος λιγνίτη της Πτολεμαΐδας υπογράφηκε το 1955, ακόμα και οι σημερινοί ογδοντάρηδες ήταν 20 χρονών όταν ο τόπος μας άρχισε τη μακριά του πορεία στο χώρο της βιομηχανίας.
Από τη δεκαετία του ’70 και μετά ένα συγκριτικά μεγάλο ποσοστό του ενεργού πληθυσμού αλλάζει επάγγελμα. Παύει βέβαια να είναι «αφεντικό» και γίνεται εργαζόμενος στη βιομηχανία, αλλά ταυτόχρονα βλέπει το βιοτικό του επίπεδο να ανεβαίνει σταθερά λόγω της αύξησης των εισοδημάτων του. Το δηλωθέν εισόδημα ανά κάτοικο στο νομό φτάνει το 4.637,80€ το 2001
14
προσεγγίζοντας το 93% του αντίστοιχου μέσου όρου της χώρας. Η μεγάλη αυτή διαφορά δεν μπορεί παρά να σχετίζεται άμεσα και με την αύξηση των εισοδημάτων των εργαζομένων κυρίως στη βιομηχανία ενέργειας, εισοδήματα που στη συνέχεια ενισχύουν την τοπική αγορά με πολλούς τρόπους. Όχι ευκαταφρόνητα είναι και τα ποσά των αποζημιώσεων από τις μετεγκαταστάσεις οικισμών κυρίως της πρώτης περιόδου, αρχής γενομένης από τη μετεγκατάσταση της Καρδιάς, το 1985. Δεν πρέπει να παραγνωρίζονται βέβαια κι άλλες πηγές πλουτισμού που σημάδεψαν τις τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα, όπως π.χ. τα ευρωπαϊκά πακέτα και η οικοδομική δραστηριότητα κυρίως λόγω της αντιπαροχής, αλλά αυτές ίσχυαν παντού στη χώρα και δεν εξηγούν αυτή τη διαφορά εισοδήματος.
πων. Αν πιστέψουμε τους πληροφορητές μας, εργαζόμενους και συνταξιούχους του τομέα ενέργειας αλλά και διάφορους επαγγελματίες της περιοχής, πρέπει να συμπεράνουμε ότι τα επίπεδα της κατανάλωσης σε κάθε τομέα οικονομικής δραστηριότητας ήταν πολύ υψηλά. Ένας μεγάλος αριθμός κατοίκων ξόδευε σαν να μην υπήρχε αύριο, αναπτύσσοντας όλα τα συμπτώματα του νεοπλουτισμού που γεννιούνται όταν φτάνει κανείς ξαφνικά σε επίπεδα μεγάλης οικονομικής άνεσης και προσπαθεί να αποκτήσει όλα εκείνα τα αγαθά που νομίζει ότι θα τον ανεβάσουν κοινωνικά. Γι’ αυτό και σκοτώνεται να τα επιδείξει. Κι επειδή δεν έχει προλάβει να αποκτήσει την αισθητική της τάξης στην οποία επιθυμεί να ενταχθεί, οι προσπάθειές του χαρακτηρίζονται από διάφορες μορφές κακογουστιάς.
Δημογραφική αστικοποίηση
Η κοινωνία της περιοχής μας λοιπόν δεν αξιώθηκε μιας μακροχρόνιας και ομαλής μετάβασης από το χαμηλό βιοτικό επίπεδο στο υψηλό. Οι μεγάλες αυξήσεις εισοδημάτων μέρους του πληθυσμού
Τα αστικά κέντρα του λεκανοπεδίου λειτουργούν ως σημαντικοί πόλοι έλξης, πράγμα που αποτελεί βασικό χαρακτηριστικό της βιομηχανοποίησης μιας περιοχής. Στην περίπτωση της Κοζάνης διαπιστώνουμε μια αύξηση σε πληθυσμό κατά 13.469 κατοίκους και σε ποσοστό 43,3% στο διάστημα 1951-1981, περίοδο κατά την οποία η αστικοποίηση στη χώρα δεν ξεπερνούσε το 17,2%. Στην Πτολεμαΐδα φτάνει το 60%, δεδομένου ότι ο πληθυσμός της από 8.816 το 1951, αυξήθηκε στους 22.109 κατοίκους το 1981! Κατά γενικήν ομολογία το Καϊλάρι, από «λασποχώρι» που ήταν πριν τα Έργα, έγινε μέσα σε λίγα χρόνια μια σύγχρονη πόλη με υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης.
Κοινωνική αστικοποίηση Οι κοινωνικές αλλαγές που επήλθαν σαν αποτέλεσμα της δημογραφικής και της οικονομικής άνθησης ήταν οπωσδήποτε σημαντικές αλλά δεν άλλαξαν ριζικά ήθη, νοοτροπίες, συνήθειες και έθιμα αιώνων. Παρατηρήθηκε βέβαια γενικευμένη αντιγραφή των αστικών και καταναλωτικών συμπεριφορών και προτύ-
15
σημειώθηκαν κυρίως τις δυο τελευταίες δεκαετίες του 20ου αιώνα. Τότε ήταν που χαρακτηρίστηκαν «ακριβές» οι πόλεις της περιοχής. Και δικαίως. Οι τιμές βρίσκονταν στα ύψη καθώς οι νέοι εύποροι δημότες δεν είχαν ανάγκη να «παζαρέψουν» στα καταστήματα ειδών πολυτελούς διαβίωσης που φύτρωναν σαν τα μανιτάρια. Οι υπόλοιποι παρατηρούσαν τα νέα ήθη της αγοράς, και οι περισσότεροι τα διακωμωδούσαν ή τα φθονούσαν, όχι όμως στη βάση ιδεολογικών ενστάσεων. Αντιθέτως προσπαθούσαν με κάθε τρόπο, αξιοκρατικό ή ρουσφετολογικό, να διοριστούν στα Έργα οι ίδιοι ή τα παιδιά τους, ενώ οι εργαζόμενοι στη ΔΕΗ κυρίως θεωρούνταν εξαιρετικοί γαμπροί! «Διιτζής! Μπράβου κουρίτσι μ!»
δημιουργούς και τους αποδέκτες τους βεβαίως, αλλά δεν μπορούμε να μιλάμε για καλλιτεχνική πρόοδο σε κάποιον άλλον τομέα, που να είναι ανάλογη της γενικότερης ευμάρειας της τριακονταετίας 1970-2000. Εκεί που επήλθε μεγάλη αλλαγή ήταν στον τομέα του λαϊκού πολιτισμού. Το τελευταίο τέταρτο του 20ου αιώνα είδε την αποκαλούμενη «παράδοση» να αποκτά τεράστια καταξίωση, με όλο και περισσότερους συλλόγους να δημιουργούνται χρόνο με το χρόνο, με όλο και περισσότερα έθιμα, χορούς και τραγούδια να αναδεικνύονται και να αποτελούν αντικείμενο προβολής του τόπου. Κάποιες φορές μάλιστα οι εκδηλώσεις αυτές στηρίζονταν από χορηγίες της ΔΕΗ σε ολόκληρη την περιφέρεια, τουλάχιστον μέχρι το 2001 οπότε έγινε Ανώνυμη Εταιρία και άλλαξε η πολιτική χορηγιών της.
Το συνδικαλιστικό κίνημα στους κόλπους της βιομηχανίας της ενέργειας πέρασε κι αυτό από πολλές φάσεις. Οι μορφές και η ένταση των αγώνων του πάντως, με τις απεργίες διαρκείας και τις αιματηρές συγκρούσεις των πρώτων ετών της μεταπολίτευσης, ελάχιστα μπορούν να συγκριθούν με τις αντίστοιχες των τελευταίων τριών δεκαετιών. Η δραματική ανάπτυξη της ΔΕΗ, η μετοίκηση στο λεκανοπέδιο εργαζομένων εκτός νομού και οι προκλητικές διαφορές των αποδοχών ορισμένων ειδικοτήτων από το υπόλοιπο εργατικό δυναμικό (422,0% αύξηση αποδοχών από 1974 ως το 1981 με αντίστοιχη αύξηση τιμαρίθμου 241%), όξυναν την αντίθεση ανάμεσά τους όπως και με τα μικρομεσαία στρώματα. Πόσο εύκολο είναι να αποκτήσει κανείς εργατική πολιτική συνείδηση κάτω από αυτές τις συνθήκες;
Οι εμφανείς αλλαγές που συντελέστηκαν μέσα στα πρώτα 30 χρόνια από την αρχή της εκβιομηχάνισης έγιναν με εκθετικούς ρυθμούς και σε μεγάλη έκταση. Ποτέ άλλοτε στην περιοχή μας δεν είχαν επέλθει τόσο δραματικές μεταβολές στην καθημερινότητα και στις ξεχωριστές περιστάσεις, στην επικοινωνία και στην κινητικότητα, στην οικογένεια και στην νέα κοινωνική διαστρωμάτωση, όλες μέσα σε μια γενιά. Κατά πόσο εκμοντερνίστηκαν όμως παράλληλα τα ήθη και οι νοοτροπίες είναι προς διερεύνηση από ειδικούς. Η εξέλιξή τους είναι ούτως ή άλλως πολύ πιο αργή διαδικασία. Με βάση μόνο την παρατήρηση πάντως θα μπορούσε να πει κανείς ότι υπάρχει έντονη προσκόλληση σε προγενέστερα συστήματα αξιών και παλιότερες δοξασίες. Ο κοινωνικός έλεγχος είναι ακόμη πολύ αυστηρός σε τούτο τον τόπο που χαρακτηρίζεται από διάχυτο συντηρητισμό και αποθαρρύνει κάθε διάθεση για αναθεώρηση βιοθεωριών.
Και ενώ οι δείκτες ευημερίας βρίσκονταν στα ύψη, ο χώρος του πολιτισμού και των τεχνών δεν ακολουθούν την ίδια δυναμική. Είναι αλήθεια πως τομείς που παραδοσιακά ευημερούσαν στην Κοζάνη, για να αναφερθούμε στο μεγαλύτερο αστικό κέντρο της περιοχής, όπως η μουσική, ενισχύθηκαν ακόμη περισσότερο. Αυξήθηκε ο αριθμός των μαθητών των ωδείων και της Φιλαρμονικής του Δήμου, εμφανίστηκαν πολλές χορωδίες και μουσικά σχήματα που υπηρετούσαν διάφορα είδη, και οι Κοζανίτες συνέρρεαν σε συναυλίες μέσα στην πόλη και πολλές φορές ταξίδευαν σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη για να απολαύσουν όσες περισσότερες μουσικές εκδηλώσεις μπορούσαν. Οι υπόλοιπες τέχνες είχαν τους 16
ΜΕΤΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΚΙ ΑΠΑΛΛΟΤΡΙΩΣΕΙΣ και χωραφιών και διεκδικούν θέσεις εργασίας στη βιομηχανία που τους ξεριζώνει. Βλέπουν την υποβάθμιση του φυσικού και ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ανησυχούν από τις διαστάσεις της αλλά τη χρησιμοποιούν και σαν διαπραγματευτικό χαρτί για να πετύχουν μεγαλύτερα ανταποδοτικά οφέλη.
Οι μετεγκαταστάσεις κουβαλούν μεγάλες εντάσεις. Κι όταν ανακοινώνονται ή σχεδιάζονται κι όταν πραγματοποιούνται κι όταν οι άνθρωποι πάνε στον καινούργιο τόπο που θα κατοικήσουν. Οι συνθήκες οξύνονται περισσότερο όταν τα χωριά που μετεγκαθίστανται συμβαίνει να είναι ήδη προσφυγικά, με τους παλιότερους κατοίκους να έχουν υποστεί ήδη έναν ξεριζωμό –πολύ οδυνηρότερο είναι αλήθεια – και τους υπόλοιπους να έχουν νιώσει έστω και έμμεσα τις δυσκολίες των νέων ισορροπιών. Η περίπτωση των οικισμών της περιοχής που τα έδιωξε ο λιγνίτης είναι χαρακτηριστική αυτής της ιστορικής εξέλιξης, δεδομένου ότι ο τόπος αποτέλεσε τον κύριο χώρο εγκατάστασης το 1922 των προσφύγων από τη Μικρά Ασία, τη Θράκη και τον Πόντο.
Στην περιοχή απαλλοτριώθηκαν συνολικά 5 χωριά, 4 ακόμη περιμένουν τελικές ρυθμίσεις εκ μέρους των αρμοδίων και άλλα 5 βρίσκονται σε αναμονή επίλυσης των προβλημάτων διαβίωσής τους, παρόλο που έχουν δικαιωθεί τα αιτήματά τους. Δεν είχαν όμως όλες οι απαλλοτριώσεις και μετεγκαταστάσεις την ίδια πορεία. Η πρώτη μετακίνηση, αυτή της Νεράιδας, έγινε κακήν-κακώς, οι κάτοικοι ενός ευημερούντος χωριού σκόρπισαν σε κοντινές και μακρινές πόλεις, ενώ μόλις 30 οικογένειες ανέβηκαν στο λόφο και εγκαταστάθηκαν στο νέο τους χωριό. Οι πληθυσμοί αντιθέτως των 4 πρώτων χωριών που απομακρύνθηκαν από τα λιγνιτικά πεδία δεν ταλαιπωρήθηκαν τόσο πολύ. Πράγματι, για την Καρδιά, την Εξοχή, τη Χα-
Η θέα ενός ηλικιωμένου ανθρώπου που αναγκάζεται να φύγει από τον τόπο όπου μεγάλωσε, να αφήσει το σπίτι που έκτισε με τα χέρια του, να εγκαταλείψει τη γη που τον έθρεφε, δεν μπορεί να αφήσει κανέναν ασυγκίνητο. Οι νεότεροι είναι πιο ρεαλιστές. Εξετάζουν την οικονομική διάσταση, συζητούν τις αποζημιώσεις κατοικιών
17
Υπάρχει επίσης η περίπτωση της Ποντοκώμης, όπου εξακολουθούν τα ζουν 370 από τις 500 οικογένειες που αριθμούσε το χωριό μέχρι πριν από λίγα χρόνια, εφόσον η εξόρυξη προβλέπεται να αρχίσει το 2015. Ο χώρος μετεγκατάστασης είναι καθορισμένος, νότια της ΖΕΠ της Κοζάνης, οι Ποντοκωμίτες θα φύγουν αργά ή γρήγορα από τον τόπο τους αλλά το καινούργιο χωριό θα κρατήσει το χαρακτήρα του, τον ιστό του, την παράδοση και τα ήθη του.
ραυγή και τον Κλείτο υποδείχθηκε σχετικά γρήγορα ο τόπος μετεγκατάστασης, έγιναν σοβαρές πολεοδομικές μελέτες, οι ιδιοκτησίες αποζημιώθηκαν από πλουσιοπάροχα μέχρι ικανοποιητικά, και δεν διαταράχθηκε σοβαρά ο κοινωνικός ιστός αφού, με κάποιες εξαιρέσεις, οι παλιοί συγχωριανοί συνέχισαν να ζουν μαζί στους νέους οικισμούς. Ο Κόμανος, ο Πτελεώνας κι η Μαυροπηγή από την άλλη, έχουν ήδη αδειάσει και ερημώσει χωρίς να έχει ολοκληρωθεί η διαδικασία νέας εγκατάστασης. Σε κάποιες περιπτώσεις δόθηκαν οι αποζημιώσεις, σε άλλες όχι ακόμη και η ένταση καλά κρατεί στα υπουργεία, στα δημαρχεία και στην Περιφέρεια, σε χώρους διαβούλευσης αλλά και στους δρόμους. Ταυτόχρονα δίνει τροφή
Οι κάτοικοι κάποιων οικισμών τέλος, όπως η Ακρινή κι ο Άγιος Δημήτριος στις παρυφές του ορυχείου του Νοτίου Πεδίου, οι Άγιοι Ανάργυροι και το Κλειδί κοντά στο ορυχείο Αμυνταίου και στο Νομό Φλώρινας η Αχλάδα δίπλα στο ομώνυμο ορυχείο, ίσως αποτελέσουν τους
πρώτους περιβαλλοντικούς πρόσφυγες της χώρας. Στο υπέδαφός τους δεν υπάρχει λιγνίτης αλλά η παραμονή τους γίνεται απαγορευτική λόγω της μεγάλης ρύπανσης και της υποβάθμισης του περιβάλλοντος χώρου. Κι ενώ τα χωριά που βρίσκονταν πάνω από το πολύτιμο για τη ΔΕΗ κοίτασμα αγωνίστηκαν για καλύτερες προϋποθέσεις μετεγκατάστασης, οι πληττόμενοι από τη ρύπανση έχουν μια δεκαετία που αγωνίζονται για να φύγουν. Η απομάκρυνση θα είναι δύσκολη και χρονοβόρα, και δεν είναι σίγουρο αν θα παραμείνουν οι κοινότητες αυτές ενωμένες ώστε να συνεχίσουν την πορεία τους με τη μορφή που τις χαρακτήριζε και τους έδινε εκείνη την ιδιαίτερη ταυτότητα που χρειάζεται κάθε ομάδα και κάθε άτομο ως πολιτιστικό σημείο αναφοράς.
σε κοινωνικούς αυτοματισμούς. Οι πληττόμενοι από τη μια πλευρά υποστηρίζουν ότι αδικήθηκαν, εφόσον εξ αιτίας κρατικής κωλυσιεργίας δεν μπόρεσαν να αξιοποιήσουν άμεσα τα ποσά που έλαβαν. Ένα μέρος των κατοίκων της περιοχής από την άλλη εκφράζει σε κάθε ευκαιρία τον αντίλογο υποστηρίζοντας ότι στις περισσότερες περιπτώσεις οι αποζημιώσεις που δόθηκαν ήταν ικανοποιητικές κι ότι απλά δεν έγινε συνετή διαχείρισή τους από αρκετούς δικαιούχους ή και διασπάθιση από τους τοπικούς φορείς που ενεπλάκησαν στα έργα υποδομής των νέων οικισμών. Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει πάντως ότι ολόκληρα χωριά έχουν σκορπίσει στους πέντε ανέμους και οι περισσότεροι κάτοικοι βρέθηκαν κυρίως σε αστικά κέντρα απογυμνωμένοι από την κοινωνική και πολιτιστική τους ταυτότητα. Χωρίς να είναι επιλογή τους. 18
ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ, ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ Ακόμη και όσοι κάνουν ευθείες ή υπαινικτικές αναφορές στις υψηλές αμοιβές πολλών εργαζομένων στον τομέα της ενέργειας στην περιοχή μας, θα έπρεπε να είναι πολύ κακοπροαίρετοι για να μην αναγνωρίσουν τις δυσχερείς συνθήκες εργασίας ορισμένων ειδικοτήτων στην παραγωγή και ιδιαίτερα στα ορυχεία. Υπάρχουν άνθρωποι που δουλεύουν σε βαριά και ανθυγιεινά επαγγέλματα κάτω από δύσκολες καιρικές συνθήκες και απίστευτες κακουχίες. Οι μαρτυρίες των εμπλεκομένων σε συγκλονίζουν και μια επιτόπια επίσκεψη σε γεμίζει δέος. Ακόμα και μόνο φωτογραφίες να δει κανείς, καταλαβαίνει τι θα πει ανθυγιεινό και επικίνδυνο επάγγελμα. Δεν είναι τυχαίο ότι μέχρι και το τέλος της δεκαετίας του ’60 ο κόσμος ήταν απρόθυμος να
απασχοληθεί στα ορυχεία, σύμφωνα με μαρτυρίες παλιών στελεχών της ΔΕΗ που τριγυρνούσαν στα χωριά προσπαθώντας να …συγκινήσουν τους κατοίκους! Όταν ανέβηκαν οι αμοιβές, άλλαξαν βέβαια τα πράγματα. Επικίνδυνο επάγγελμα ήταν κι αυτό του εναερίτη, που όμως είχε την αίγλη του παλιότερα κυρίως όταν το ανέβασμα των ειδικευμένων αυτών τεχνιτών στους στύλους αποτελούσε θέαμα για τους παρισταμένους, που χάζευαν από κάτω. Όπως και η δουλειά στα ορυχεία, ήταν κι αυτό ένα αμιγώς ανδρικό επάγγελμα με υψηλό στάτους. Ακόμα καμαρώνουν οι παλιοί εναερίτες για τη δουλειά τους. Τα ατυχήματα βεβαίως ήταν συχνά. Κάποτε απέβαιναν μοιραία, τις περισσότερες φορές όμως επρόκειτο για λιγότερο ή περισσότερο σοβαρούς 19
τραυματισμούς, οι οποίοι υπολογίζονταν στους 300 ανά έτος.
και αναπνευστικών ασθενειών, όπως το άσθμα και ο καρκίνος του πνεύμονα». Ανάλογη είναι και η Αναφορά προς το Ευρωκοινοβούλιο, που κατέθεσαν 11 περιβαλλοντικές οργανώσεις των νομών Κοζάνης, Φλώρινας και Αρκαδίας το Μάρτιο του 2010, με επικεφαλής την Οικολογική Κίνηση Κοζάνης. Η Αναφορά έγινε παραδεκτή, εξετάζεται ακόμη και έχει μερικώς δικαιωθεί.
Βλάβες στην υγεία εργαζομένων και κατοίκων, υποβάθμιση της ποιότητας ζωής και εξάντληση φυσικών πόρων ήταν η αιτιολογία για τη θέσπιση του Ανταποδοτικού Τέλους 0,5% που διέθετε η ΔΕΗ στους νομούς Κοζάνης, Φλώρινας και Αρκαδίας, ποσό το οποίο για το Νομό Κοζάνης π.χ. έφτανε τα 15 εκατομμύρια το χρόνο. Στην πράξη όμως μεγάλο κομμάτι του σημαντικού αυτού κονδυλίου σπαταλήθηκε σε αντιπαραγωγικές επενδύσεις, δεν συνετέλεσε στην ανάπτυξη της περιοχής και ελάχιστα συνέβαλε στην αποκατάσταση του περιβάλλοντος.
Εκτός από την έκθεση σε επικίνδυνες για την υγεία τους συνθήκες, οι εργαζόμενοι στην βιομηχανία της περιοχής είχαν να αντιμετωπίσουν και μια άλλη δυσχέρεια: τις βάρδιες. Δεδομένου ότι στην περιοχή μας έχουν δουλέψει στην παραγωγή μέχρι και 10.000 άνθρωποι (στοιχεία του 2000), αυτού του είδους η εργασία χρωμάτισε σημαντικά τη ζωή στο δίπολο Κοζάνη - Πτολεμαΐδα. Οι περισσότεροι τεχνίτες και εργάτες δεν μπορούσαν να έχουν πλήρη και σταθερή συμμετοχή στην οικογενειακή και κοινωνική ζωή. Οι οικογένειες καρπώνονταν μεν τα οικονομικά οφέλη αλλά αναγκάζονταν και να υιοθετήσουν ένα διαφορετικό τρόπο διαβίωσης από τον συνηθισμένο. Πολλές σύζυγοι για παράδειγμα πήραν επάνω τους την εκπαίδευση των παιδιών, τα οικονομικά της οικογένειας, τη συναλλαγή με το κράτος και τις υπηρεσίες πολύ νωρίτερα από άλλες ομάδες γυναικών.
Αυτό που έχει αποδειχτεί επανειλημμένα πάντως είναι ότι παρά τον Τοπικό Πόρο και τις άλλες πρακτικές Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης που έχει θεσμοθετήσει, η ΔΕΗ δεν έπραξε παν το δυνατόν για να προστατέψει το περιβάλλον και την υγεία εργαζομένων και κατοίκων της περιοχής, με αποτέλεσμα να δεχτεί διεθνή κριτική, καταδίκες και συστάσεις για συμμόρφωση σε διεθνείς κανόνες. Σε έκθεση του WWF με τίτλο Dirty Thirty (Ιούλιος 2014), όπου αναφέρονται οι 30 πιο ρυπογόνες μονάδες παραγωγής ενέργειας της Ευρώπης με βάση τις εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, συμπεριλαμβάνονται δυο ΑΗΣ της περιοχής: του Αγ. Δημήτριου (8η θέση) και Καρδιάς (22η θέση) Το 2005 κατατέθηκε προσφυγή κατά της Ελλάδας και της ΔΕΗ στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβουλίου της Ευρώπης από το Ίδρυμα Μαραγκοπούλου για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου (ΙΜΔΑ), η οποία έγινε δεκτή το 2007. Στην προσφυγή αυτή υποστηρίζεται ότι έχει εδραιωθεί βάσει μελετών «ο δεσμός ανάμεσα στην περιβαλλοντική έκθεση στην ατμοσφαιρική ρύπανση και ένα ποσοστό αφύσικα υψηλό αναπνευστικών ασθενειών, και πιο συγκεκριμένα ρινίτιδων, ατροφικών ρινίτιδων, χρόνιων βρογχίτιδων και χρόνιων εμφρακτικών βρογχο-πνευμονοπαθιών, στους κατοίκους των ζωνών εκμετάλλευσης της Δυτικής Μακεδονίας». Οι μελέτες τις οποίες επικαλείται το ΙΜΔΑ, φανερώνουν επίσης ότι οι επιδράσεις αυτές «θα μπορούσαν να είναι η αιτία άλλων καρδιαγγειακών
20
ΟΙΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΑΝΗΣΥΧΙΕΣ Η ρύπανση και η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η εξάντληση των φυσικών πόρων της περιοχής, είχε και σαν αποτέλεσμα να αναπτυχθεί -ως αντίπαλο δέος στη ΔΕΗ- ένα οικολογικό κίνημα διαρκείας με αφετηρία την ίδρυση της Οικολογικής Κίνησης Κοζάνης το 1987. Παρά τον αρχικό ενθουσιασμό όμως η διαχρονική κοινωνική απήχηση που περίμεναν οι ιδρυτές της δεν ήταν ανάλογη. Αρκετοί πολίτες είδαν μεν το νέο κίνημα με συμπάθεια, ωστόσο περιορίστηκαν στο να συμφωνούν στα λόγια ή απλά να επαινούν τις ακτιβιστικές και εθελοντικές ενέργειες. Δεν στρατεύτηκαν συστηματικά στον οικολογικό αγώνα και στις καθημερινές του ανάγκες, ούτε τον στήριξαν πολιτικά επαρκώς όταν αργότερα, το 2004, εμφανίστηκε το κίνημα της Πολιτικής Οικολογίας. Μόνη εξαίρεση η πόλη της Κοζάνης όπου δρούσε και διέμενε ο κύριος πυρήνας των Οικολόγων. Αργότερα ιδρύθηκαν κι άλλες περιβαλλοντικές οργανώσεις και ομάδες στη Δυτική Μακεδονία όπως π.χ. στο Νομό Φλώρινας, στην Πτολεμαΐδα, στην Άνω Κώμη, στον Κρόκο κ.ά., καθώς και στα πληττόμενα χωριά του Λιγντικού Κέντρου Δυτικής Μακεδονίας, Άγιο Δημήτριο, Ακρινή, Ρυάκιο, Ποντοκώμη, Μαυροδέντρι και Μαυροπηγή. Οι περισσότερες από τις τελευταίες ήταν «μικτές» οργανώσεις, αφού πέρα από την περιβαλλοντική προστασία και τις μετεγκαταστάσεις είχαν ως βασικό αίτημα και την αποκατάσταση των ανέργων, κυρίως στη ΔΕΗ. Αναμενόμενο. Οι κάτοικοι της περιοχής νιώθουν στο πετσί τους και στα πνευμόνια τους την ανάγκη για λιγότερους ρύπους και μικρότερη υποβάθμιση ζωτικών πόρων, όπως το νερό και το έδαφος, από θερμοηλεκτρικές μονάδες που έχουν εξαντλήσει τον κύκλο της ζωής τους, τόσο παραγωγικά όσο και αναπτυξιακά. Είναι δύσκολο όμως να το δουν αντικειμενικά και να πεισθούν ότι απαιτούνται ριζικές αλλαγές, άμα μπαίνει στη μέση το μεροκάματο. Και γίνεται σχεδόν ακατόρθωτο όταν καλούνται να αναθεωρήσουν παγιωμένες πεποιθήσεις δεκαετιών ακριβώς μέσα στη σύγχυση και τον πανικό που προκαλεί η περίοδος βαθιάς ύφεσης που διανύουμε. 21
Λίγες τελευταίες σκέψεις οτήτων, καθώς και «μεταβιομηχανικών» τουριστικών προορισμών. Εντυπωσιάζουν τα παραδείγματα με τα «εργοστάσια» νέων τοπίων της Λουσατίας και του Πάρκου Emscher στη Γερμανία, τα εξαιρετικά συμπλέγματα της Montanregion Erzgebirge μεταξύ Γερμανίας και Τσεχίας και του Sillon industriel στη Βαλλονία του Βελγίου, για να αναφέρουμε κάποια από τα πιο σπουδαία.
Η οικονομία της περιοχής μας εξαρτάται εδώ και 60 χρόνια από την παραγωγή λιγνιτικής ηλεκτρικής ενέργειας και δεν είναι εύκολο για όλες τις μεταπολεμικές γενιές να οραματιστούν ένα άλλο παραγωγικό μοντέλο, που ίσως προϋποθέτει την αποδοχή ενός νέου ενεργειακού τοπίου και πολιτισμού. Παρ’ όλα αυτά το τέλος της εποχής των ορυκτών καυσίμων είναι αναπόφευκτο. Το αν έρθει αργά ή γρήγορα είναι θέμα που εξαρτάται από τους ρυθμούς εκμετάλλευσης, που οπωσδήποτε θα επιβραδυνθούν σημαντικά αν αξιοποιηθεί η ενεργειακή δυναμική του αέρα, του ήλιου, της βιομάζας και της γεωθερμίας.
Διάφορα άλλα προγράμματα ανάπλασης εξετάζονται ή έχουν ήδη ωριμάσει στην Ευρώπη. Κάποια από αυτά συνδέονται με περιοχές που παρουσιάζουν παρόμοια χαρακτηριστικά με τη δική μας: είτε εφαρμόζονται παράλληλα με την εξορυκτική δραστηριότητα, είτε αφορούν μέρη με υποβαθμισμένες περιβαλλοντικές συνθήκες ή τους λείπει η εμπειρία κι η τεχνογνωσία ανάπλασης που απαιτούνται για να αναπτυχθούν εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Η διεθνής πρακτική δείχνει βέβαια ότι τα έσοδα που θα προκύψουν από παρόμοιας φύσης δράσεις θα αναπληρώσουν σε μεγάλο βαθμό αλλά όχι πλήρως αυτά της λιγνιτικής ηλεκτροπαραγωγής. Σε συνδυασμό όμως με τα υποστηρικτικά επαγγέλματα που θα προκύψουν αλλά και την παράλληλη εξέλιξη της δυναμικής των ΑΠΕ, οι δράσεις αυτές φαίνονται να διαθέτουν εντυπωσιακές προοπτικές.
Πολλές οι εναλλακτικές προτάσεις που έχουν συζητηθεί κατά καιρούς, κυρίως η καθετοποιημένη ενασχόληση με τις ΑΠΕ, μέσα από τη δημιουργία ενός κέντρου κατασκευής του απαραίτητου για τη λειτουργία τους εξοπλισμού, ώστε να αξιοποιηθεί όσο γίνεται περισσότερο η ολοένα αυξανόμενη συμμετοχή τους στο ενεργειακό μίγμα. Ο τόπος μας διαθέτει και υποδομή και τεχνογνωσία για να παραμείνει στην ηλεκτροπαραγωγική σκηνή της χώρας. Αυτό που του χρειάζεται είναι ένα μακρόχρονο σχέδιο μετάβασης στη μεταλιγνιτική εποχή, που θα έχει ως βασικούς άξονες αφ’ ενός τη σταδιακή επιστροφή των εδαφών των εξαντλημένων ορυχείων της ΔΕΗ στην Πολιτεία και τους ΟΤΑ κι αφ’ ετέρου την εξασφάλιση των απαραίτητων επενδυτικών κεφαλαίων. Αν ο Τοπικός Πόρος χρησιμοποιηθεί αναπτυξιακά, αν αξιοποιηθούν ισχύοντα ευρωπαϊκά προγράμματα κι αν διεκδικηθούν τα αντισταθμιστικά οφέλη που δικαιούται σε αντάλλαγμα για την εξάντληση των φυσικών της πόρων, η περιοχή μας και η τραυματισμένη της οικονομία θα αρχίσουν να ανακάμπτουν.
Η συγκυρία απέχει πολύ από του να είναι ευνοϊκή. Λόγω της ύφεσης απουσιάζει η δυνατότητα θεσμικής ανασυγκρότησης που απαιτείται για τέτοιες θεμελιώδεις αλλαγές, οι κοινωνικοί σχηματισμοί βρίσκονται σε σύγχυση, η ανεργία απειλεί με μετανάστευση και συνακόλουθο γηρασμό της κοινωνίας, η πολιτιστική δημιουργία και έκφραση έχουν αγκυλωθεί. Με δυο λόγια, οι άνθρωποι δεν ξέρουν πώς να προχωρήσουν τη ζωή τους κι έχουν αποσύρει την εμπιστοσύνη τους από το πολιτικό προσωπικό της κεντρικής πολιτικής σκηνής. Για την τοπική αυτοδιοίκηση όμως εξακολουθούν να υπάρχουν προκλήσεις. Ο κόσμος ακόμα πιστεύει και είναι έτοιμος να στηρίξει τοπικές πρωτοβουλίες με βασικούς άξονες την εξωστρέφεια και την καινοτομία.
Πολλές όμως και οι παράλληλες προοπτικές διαδοχής της λιγνιτικής περιόδου, μεταξύ των οποίων και μία που θα χρησιμοποιεί την υποδομή της χωρίς να …ρυπαίνει και να πληρώνει πρόστιμα! Μιλάμε για τον ανερχόμενο τομέα της Βιομηχανικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με δυνατότητες που σχετικά πρόσφατα έχουν αρχίσει να διαφαίνονται στη χώρα μας.
Ίσως νέοι άνθρωποι με φρέσκες ιδέες και οράματα να βοηθήσουν τον τόπο να αποκτήσει μια καινούργια ταυτότητα που θα του επιτρέψει να διατηρήσει μεν το σύνθετο πολιτιστικό του παρελθόν και ταυτόχρονα να το συνδυάσει με μια νέα εικόνα. Μια εικόνα που δεν θα τη σημαδεύει πια η μαυρίλα και η μόλυνση του παρελθόντος αλλά θα είναι εμπλουτισμένη με τα άλλα συγκριτικά πλεονεκτήματα του τόπου, την ομορφιά, την ιδιότυπη φυσιογνωμία και την βιομηχανική πολιτιστική του κληρονομιά.
Με τη Δυτική Μακεδονία να φιγουράρει σε θλιβερές πρωτιές ανάμεσα στα μέλη της ΕΕ, σε ποσοστά 27% στη συνολική ανεργία και 70,6% στη νεανική, οι κάτοικοι της περιοχής θα αναγκαστούν να επιστρατεύσουν και τη φαντασία και την επιχειρηματικότητα τους, που ατόνησαν τον καιρό της ευημερίας με τις χιλιάδες καλοπληρωμένες θέσεις εργασίας στον ενεργειακό τομέα. Η σχετική βιβλιογραφία είναι πλούσια σε περιπτώσεις ανάπλασης περιοχών με παλιά ορυχεία και επανάχρησης κτισμάτων, ανάπτυξης νέων παραγωγικών δραστηρι-
22
Περιφερειακό Ταμείο Ανάπτυξης - Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ REGION OF WESTERN MACEDONIA
www.pta.pdm.gr
Πρόγραμμα HISTCAPE
www.histcape.eu
Ομάδα έργου: Βασίλειος Κωτούλας, Αικατερίνη Κούτσιανου, Δημητρούλα Ασλανίδου Επιστημονική Υποστήριξη: Δημήτριος Μυλωνάς & Φώτω Ζαγορίτου Τεχνικός Σύμβουλος Έργου: Κωνσταντίνος Καραμάρκος
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΔΟΚΙΜΙΟΥ Έρευνα – Συγγραφή Κειμένου: Ματίνα Τσικριτζή – Μόμτσιου Φωτογραφίες: Γρηγόριος Δάλλης Δημιουργικό - σχεδιασμός: Spinner - Κων/νος Καραδήμος Εκτύπωση: Smartprinting.gr
www.industrialheritage.gr
Νοέμβριος 2014
23
ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΔΥΤΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ REGION OF WESTERN MACEDONIA
Το Έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το πρόγραμμα INTERREG IVC μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Περιφερειακής Ανάπτυξης
24