عکاسی در دوران مشروطه
پیمان عابدی برخی از کارشناسان تاریخ معاصر ایران ،انقالب مشروطه را انقالب��ی فرهنگ��ی ب��ا محتوای سیاس��ی دانس��ته‌اند. متفکران اوایل مش��روطه ،ضمن آن‌که خواستار سلطنت مشروطه بودند ،برای تجدد ایران نیز نسخه‌های مختلفی می‌پیچیدن��د .یک��ی راه را در تدوین و اج��رای «قانون» می‌دی��د ،دیگری در «علم» یا در «اقتصاد» و عده‌ای هم این تجدد را در این‌که مردم ایران از کفش تا کاله فرنگی شوند می‌دانستند. اما اتفاقات بعدی پس از «نوگرایی» را کس��ی نمی‌دانست و تصور و پیش‌گویی دقیقی از آن نداش��ت .البته این مفاهیم هرگز در نزد عوام مطرح نبود .حتا در پهنه‌ی وسیع ایران ،آحاد مردم از ش��کل جغرافیایی ایران هم به‌درستی آگاه نبودند و هرکس شهر و زادگاه خود را وطن می‌دانست. «عارف قزوینی» می‌گفت« :من در زمانی از وطن سخن گفتم که از ه��ر ده هزار نف��ر ایرانی یک نف��ر معن��ی آن را نمی‌دانست ».اما یکی از دس��ت‌آوردهای مش��روطه و مط��رح ش��دن مفاهیم تازه‌ای هم‌چون «مل��ت» به جای «رعیت» س��بب شد بسیاری موارد که تا آن زمان به بطن جامعه مربوط نب��ود ،در ارتباط مستقیم با آن قرار گرفت. در جری��ان مش��روطیت، برای نخس��تین بار در تاریخ عکاسی ایران ،عکاسی قاجاری از دربار و خانه‌های اعیان و اش��راف به‌میان م��ردم رفت و م��ردم در عکس‌ها مطرح و از وجود و احس��اس تصویر خ��ود در عکس مطلع ش��دند. پیش از این عکاسی به‌عنوان یک متاع خارجی در دوران ناصرالدین ش��اه وارد فرهنگ آریستوکراس��ی نزدیک به دربار ش��ده بود و نزدیکان شاه همگی از همین طریق با عکاسی آشنا شدند. این هنر به‌طور عمده توس��ط معلمان مدرس��ه دارالفنون وارد ایران ش��د .در واقع ش��اگردان دارالفن��ون از طریق «ژول ریش��ار» فرانسوی (ملقب به موس��یو ریشارخان)، معلم عکاس��ی ،با این فن آشنا ش��دند .هم‌چنین معلمانی از ایتالیا ،اتریش و روس��یه و نی��ز ارمنی‌هایی که به‌خاطر قرابت فرهنگی و دینی پذیرای پدیده‌های نوظهور بودند. این عکاس‌ه��ای خارجی با انگیزه‌های مختلفی هم‌چون جاسوسی ،شرق‌شناسی یا کنجکاوی تمایل به جمع‌آوری و آرش��یو داش��تند .اگرچه «آنتوان س��وریوگین» قبل از
انقالب مشروطه و در حدود سه سال پیش از کشته شدن ناصرالدین ش��اه ،عکس‌های مردم‌شناسانه و بوم‌شناسانه از اهالی و اماکن گوناگون ایران گرفت ،اما آن عکس‌ها ب��ه مردم ب��ر نمی‌گش��ت ،و عامه م��ردم از وجود چنین عکس‌های��ی بی‌اط�لاع بودند .اما طی کش��مکش‌های اتفاق‌های مشروطه و انسان‌های درگیر در آن ،از دوران «مظفرالدی��ن ش��اه» و «محمدعلی ش��اه» عکس‌های بس��یاری به‌جا مانده‌اس��ت که موضوع آن‌ها دیگر زنان حرم‌س��را و یا ش��وخی‌های همایونی نیست بل‌که مردم هستند که تفنگ‌ها در دست و حمایل فشنگ به کمر در اجتماعات مختلف حضور دارند. یک��ی از مقدم��ات مه��م در ش��کل‌گیری ح��رکات
مردم��ی در انق�لاب مش��روطه نیز یک عک��س بود که در س��ال 1904میالدی به‌میان مردم رفت .عکس��ی از «موسیو نوز» بلژیکی رییس گمرکات ایران که در هیت روحانیون به هم‌راه تعدادی از دوستانش عبا و عمامه بر تن کرده و در مقابل قلیان نشسته بودند آن‌گونه که پیش‌تر ذکر ش��د ،یک��ی از مقدمات مهم در شکل‌گیری حرکات مردمی در انقالب مشروطه نیز یک عکس بود که در سال 1904میالدی به‌میان مردم رفت. عکسی از «موس��یو نوز» بلژیکی رییس گمرکات ایران که در هیت روحانیون به هم‌راه تعدادی از دوستانش عبا و عمامه بر تن کرده و در مقابل قلیان نشسته بودند. در دوران مشروطه‌خواهی با آن که به دالیل فنی ،چاپ عکس‌ها در روزنامه‌ها کم‌تر اتفاق می‌افتاد ،اما عکس در میان مردم دس��ت به دس��ت می‌شد و به جز عکس‌های
یادگاری که کمابیش در میان طبقه مرفه شهرنشین رایج بود ،مردم عکس انقالبیون مش��روطه‌خواه را می‌خریدند. هم‌چنین در ای��ن دوره نمایش‌گاه عکس نیز برای مردم برگزار شده‌است. در ش��ماره دوم مجله «آموزش و پرورش» (آبان 1348 خورشیدی) آمده‌است« :عبداله میرزا قاجار ،عکاس‌باشی مخص��وص ،در چادری عکس‌ه��ای گوناگون به معرض تماش��ا گذاش��ت و با فروش بعضی از آن عکس‌ها برای تو‌شش تومان و نه‌هزار دینار کمک به مدارس ملی بیس جمع آورد ».در دوران مشروطیت ،به‌طور کلی عکس‌های رسمی هم بیش‌تر از گذشته است .عکس‌هایی از مراسم درب��اری ،از مجلس ش��ورای ملی ،نماین��دگان مجلس، صاحب‌منصب��ان لش��کری و کش��وری، روحانی��ان ،از برخ��ی اتفاق‌ه��ای والی��ات ،جنب��ش جن��گل و غی��ره ک��ه در مقایس��ه با عکس‌های پیش از این تاریخ ،ای��ن عکس‌ها س��ندهای به‌ت��ر و واقعی‌تری به لحاظ تاریخی هس��تند و لحظ��ات و وقای��ع مهمی را برای مردم و آین��دگان گزارش می‌کنند. از عکس‌های مربوط به دوران بعد از انقالب مش��روطه ،چنین به‌نظر می‌رس��د ک��ه اس��تفاده از لباس فرنگی و زدن کراوات نیز به‌تدریج در بین طبق��ات نوجو رایج می‌ش��ود« .ایرج افشار» معتقد است« :شاید چون این دست‌گاه (عکاسی) از فرنگ آمده بود پس فکر می‌کردند که باید لباس فرنگی پوشید و عکس انداخت». بدون شک عکاسی ،تاثیری عمیق بر کار نقاشان این دوره نیز گذاشت .به قول «محمد حسن خان اعتمادالسلطنه»، «از وقتی که عکس ظهور یافته به صنعت تصویر خدمتی خطیر کرده ،دورنماس��ازی و شبیه‌کشی و وانمودن سایه و روش��ن و به‌کار بردن قانون تناسب (پرسپکتیو) و سایر ن��کات ای��ن فن هم��ه از عکس تاصل یاف��ت و تکمیل پذیرفت» .برای نمونه در بسیاری از آثار «کمال‌الملک»، نقاش مطرح دوره قاجار ،از عکس اس��تفاده شده‌اس��ت. بیش‌ترین اس��تفاده کمال‌المل��ک از عکس نیز مربوط به تک‌چهره‌ه��ای رجال اواخر حکوم��ت قاجاریه و رهبران مش��روطیت می‌باش��د .از جمله این آثار می‌توان به تک چهره‌های «وثوق الدوله»« ،س��ردار اس��عد بختیاری» و «عضدالملک» اشاره کرد. 19