Een rondje Paleis. Rondleiding langs de buitenzijde van het Koninklijk Paleis

KONINKLIJK PALEIS AMSTERDAM

Een rondje Paleis

Rondleiding langs de buitenzijde van het Koninklijk Paleis

MAJESTUEUZE GEVEL 4-5 DAM 6-9 TIMPAAN AAN DE DAM 10-15 BRONZEN BEELDEN AAN DE DAM 15 TOREN MET HET CARILLON 17 PALEISSTRAAT 18-19 NIEUWEZIJDS VOORBURGWAL 20 TIMPAAN AAN DE NIEUWEZIJDS VOORBURGWAL 20-25 BRONZEN BEELDEN AAN DE NIEUWEZIJDS VOORBURGWAL 26-27 MOZES & AÄRONSTRAAT 28

3

links De Dam met het nieuwe Stadhuis, ca. 1657 Balthasar Florisz van Berkenrode (1591-1645) Fragment uit gravure, Stadsarchief Amsterdam

MAJESTUEUZE GEVEL Het meest markante gebouw op de Dam is het Koninklijk Paleis. Vooral de imposante gevel bepaalt het gezicht van het bekendste plein van Nederland, maar ook de gevel aan de Nieuwezijds Voorburgwal is bepalend voor het Amsterdamse straatbeeld. Het meest in het oog springen de gebeeldhouwde timpanen van elk ongeveer twintig meter lang en de zes bronzen beelden van vier meter hoog.

De totale gevel, circa 80 meter lang, 60 meter diep en 30 meter hoog (tot aan het timpaan), telt 148 grotere en 24 kleinere guirlandes en 180 Korinthische en Romeinse kapitelen. De hoekpaviljoens zijn voorzien van vier adelaars en een kroon verwijzend naar de kroon van keizer Maximiliaan die Amsterdam vanaf 1489 in haar stadswapen mocht voeren als teken van verhevenheid boven andere steden.

Het voormalig stadhuis van Amsterdam is naast de aanleg van de grachtengordel het grootste bouwproject uit de Gouden Eeuw. Het decoratieprogramma aan de buitenzijde heeft de architect Jacob van Campen (1596-1657) ontworpen als een lofrede op de roem van Amsterdam. De belangrijkste thema’s zijn vrede, welvaart en de centrale positie van Amsterdam in de wereld. Als een waar Gesamtkunstwerk gebaseerd op de bouwstijl uit de klassieke oudheid, zijn de gebeeldhouwde versieringen niet alleen aangebracht als versiering, maar zijn juist onderdeel van de architectuur.

Via deze korte wandeling rondom het Koninklijk Paleis, krijgt u meer informatie over het decoratieprogramma aan de buitenzijde van het gebouw.

Start uw wandeling op de Dam.

4

DAM De keuze voor deze centrale plek voor de bouw van het nieuwe stadhuis van Amsterdam in 1648 was niet willekeurig. Het plein functioneerde al sinds de zestiende eeuw als ontmoetingsplek voor Amsterdammers en bezoekers uit binnen- en buitenland, als geografisch, bestuurlijk (oude stadhuis), financieel (beurs van Hendrik de Keyser) en religieus centrum (Nieuwe Kerk). Het plein was en is nog altijd het kloppende hart van de grachtengordel en de later gebouwde wijken die tegenwoordig de stad Amsterdam vormen.

In de afgelopen eeuwen is de Dam flink onderhevig geweest aan verandering: in naam, in functie, in vorm en in bebouwing. Uit de zeventiende eeuw resteren alleen de Nieuwe Kerk en het voormalig Stadhuis.

Bestudeert u eerst het onderste gedeelte van de gevel van het Koninklijk Paleis.

GESLOTEN GEVEL MET ZEVEN POORTEN De gevel van het Paleis heeft een gesloten karakter. Dat lijkt vreemd voor een gebouw dat als stadhuis een openbare functie had. Met het oog op bestormingen en het opgeslagen goud van de Wisselbank waren veiligheidsmaatregelen wellicht doorslaggevend.

Van Campen heeft zeven poorten aangebracht die leiden naar twee ingangen.

Vanuit de ingangsgalerij kon men de in het midden gelegen vierschaar inzien. Deze ruimte waar ceremonieel het doodvonnis werd uitgesproken stond via de galerij in open verbinding met de Dam. Het feit dat de architect koos voor twee ingangen en niet één hoofdingang past in de ideologie van een democratie en een republiek. In het verleden zag men ook wel in de zeven poorten een verwijzing naar de provincies van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

boven De Dam met het Stadhuis en de Waag, 1668 Jan van Kessel (1641-1680) Olieverf op doek, De Nederlansche Bank, Amsterdam

7

onder Voorgevel van het Stadhuis, 1665-1680 Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1638-1698) Olieverf op doek, 75,5 x 91,5 cm, Amsterdam Museum

ZUILENORDEN De gevels zijn geleed met twee series kolossale pilasters, met de Composiete of Romeinse orde onder en daarboven de Korinthische. Van Campen baseerde zich op de toepassing van zuilenorden die de Italiaanse architect Vicenzo Scamozzi (15481616) in zijn tractaat L’Idea dell’ Architettura Universale (1615) voorschreef.

Scamozzi achtte de combinatie van deze beide hoogste orden geschikt voor regeringspaleizen. Geïnspireerd door het classicisme is het gevelschema symmetrisch.

BALKON Tegenwoordig is het balkon het bekendste onderdeel van het Koninklijk Paleis. Het balkon dateert uit de tijd van Lodewijk Napoleon (1778-1846), die tussen 1806 en 1810 koning van het Koninkrijk Holland was. Bij de transformatie van het stadhuis in een paleis zocht de koning naar een plek om zich aan zijn volk te kunnen tonen. Op 10 november 1808 was het balkon gereed.

In 1938 is het balkon verkleind tot het huidige formaat en is het hekwerk met medaillons vervangen. In de vergulde lauwerkransen is de Generaliteitsleeuw geplaatst, herkenbaar aan zijn kroon, zwaard en pijlen. Deze leeuw verwijst naar het wapen van het Koninkrijk der Nederlanden, waar dezelfde leeuw in het schild is afgebeeld.

Kijkt u nu omhoog naar het marmeren timpaan. rechtsboven Koning Willem-Alexander, Koningin Máxima en hun dochters na de troonsoverdracht op 30 april 2013 rechtsonder Koningin Wilhelmina en Winston Churchill tijdens zijn bezoek aan Amsterdam in mei 1946

8

TIMPAAN AAN DE DAM Tot aan de negentiende eeuw stond het Damrak in verbinding met het IJ. Op het IJ werden producten uit de hele wereld overgeladen op binnenvaartschepen en via het Damrak de stad binnen gebracht om op de Dam te worden uitgeladen, gewogen en verhandeld. Door de overzeese handel was Amsterdam een rijke stad geworden, waardoor er geld was om het inmiddels veel te kleine houten stadhuis te vervangen door een groots monumentaal gebouw. Het timpaan aan de Dam verbeeldt toepasselijk de zee die Amsterdam hulde brengt.

DE AMSTERDAMSE STEDENMAAGD In het midden van het marmeren timpaan zetelt de Amsterdamse stedenmaagd, de personiďŹ catie van Amsterdam. Op haar hoofd siert de kroon van keizer Maximiliaan van Oostenrijk. Met de ene hand ondersteunt de stedenmaagd een schild met drie andreaskruisen, het stadswapen van Amsterdam. In de andere hand houdt ze een olijftak vast als teken van vrede en als verwijzing naar de godin van de aarde, Cybele.

LEEUWEN Net als bij de verbeelding van Cybele liggen aan de voeten van de stedenmaagd twee leeuwen. Al vanaf de zestiende eeuw ondersteunden twee leeuwen ook het stadswapen, waarbij ze net als in het timpaan waken over de stad Amsterdam.

De leeuwen zijn daarnaast een verwijzing naar de gouden leeuwen die de armleuningen van de zetel van de wijze Bijbelse koning Salomo ankeren.

11

NEPTUNUS Links van de stedenmaagd staat Neptunus, de god van de zee. Hij is herkenbaar aan zijn vergulde drietand en zijn woeste uiterlijk met verwaaide haren. Met zijn drietand kan hij het water onstuimig maken, rotsen splijten en de aarde doen beven.

De spieren, aderen, haren, oorschelp, tepel en de ribben zijn ondanks de grote hoogte van het timpaan in detail uitgevoerd. Dit geldt voor alle sculpturen die de Antwerpse beeldhouwer Artus Quellinus (1609-1668) en zijn atelier voor het gebouw produceerden, evenals de marmeren en, in het geval van het timpaan, zandstenen omlijstingen.

TRITONEN Neptunus wordt in het timpaan begeleidt door Tritonen. Van oorsprong is Triton de zoon van Neptunus en Amphitrite. Deze vriendelijk godenzoon van de zee heeft het bovenlijf van een man en het achterlijf van een vis. Hij bespeelt de trompet of een trompetvormige schelp waarmee hij de zeeën kalmeert.

Uiteindelijk wordt Triton een soortnaam, van een lagere orde. Het zijn vrolijke gestalten, soms half man en half vis, maar ook wel afgebeeld als zee-Kentauren (half mens, half paard). Quellinus heeft het ontwerp van de triton rechtsonder de stedenmaagd duidelijk geïnspireerd op de Fontana del Tritone van Bernini in Rome.

NEREÏDEN Naast de Tritonen zijn op het timpaan ook hun vrouwelijke tegenhangers afgebeeld, de Nereïden. Deze zeegodinnen vereren de stedenmaagd met wier en lauwerkransen, welke zijn verguld. De Nereïden zijn de dochters van Nereus en Doris, dochter van Okeanos. Ze staan bekend als vriendelijke, charmante en mooie vrouwen, die opduiken uit het water gezeten op zeepaarden en dolfijnen.

HIPPOCAMPI De vier zeepaarden die de Tritonen en Nereïden vergezellen op het timpaan heten in het Latijn hippocampi. De hippocampus heeft het hoofd en voorbenen van een paard, in plaats van hoeven poten met vliezen, het geschubde onderlijf van een vis en de staart van een dolfijn. De zeepaarden op het timpaan hebben vergulde hoorns.

12

OVERIGE ZEEDIEREN Op het timpaan zijn nog enkele exotische en minder exotische dieren afgebeeld, zoals een krokodil, enkele zwanen, zeehonden en dolfijnen. Deze dieren tezamen verbeelden de oceanen van de wereld, een verwijzing naar de overzeese handel waaraan Amsterdam haar welvaart en succes te danken had.

BRONZEN BEELDEN AAN DE DAM De gevel aan de Dam wordt bekroond met drie bronzen beelden, die door de klokkengieters François (1609-1667) en Pieter (1619-1680) Hemony werden gegoten naar de modellen van Quellinus. Boven het timpaan staat Vrede, geflankeerd door twee van de kardinale deugden Prudentia (Voorzichtigheid) en Justitia (Gerechtigheid). Samen met de beeldengroep, die u zult zien aan de Nieuwezijds Voorburgwal, verbeelden de bronzen sculpturen dat universele vrede op aarde en in de hemel alleen mogelijk is dankzij de vier verbeelde deugden, welke op hun beurt weer essentieel zijn voor goed bestuur.

VREDE Vrede is herkenbaar aan de olijftak in haar linkerhand. De symboliek van de olijftak stamt uit het Bijbelse verhaal van de duif die Noach een olijftak brengt als teken dat het water van de Zondvloed gedaald is (Genesis 8:11). In haar andere hand heeft ze de Mercuriusstaf of caduceus vast, naast symbool voor vrede ook een verwijzing naar Mercurius, de god van de handel. Aan haar voeten ligt de hoorn des overvloeds, symbool voor welvaart.

Vrede is geen deugd maar het resultaat van Voorzichtigheid en Rechtvaardigheid.

Het beeld verwijst enerzijds naar het jaar waarin de eerste steen van het stadhuis is gelegd: 1648, het jaar van de Vrede van Munster dat het einde van de Tachtigjarige Oorlog inluidde. Anderzijds verwijst ze met haar attributen, de hoorn des overvloeds en de Mercuriusstaf, naar het resultaat van vrede: de welvaart die voortkomt uit de handel.

15

PRUDENTIA Prudentia staat voor voorzichtigheid en wijsheid. Zij is de intellectuele, redelijke deugd. Zij is herkenbaar door haar attributen: de spiegel en een slang. De spiegel wees oorspronkelijk op zelfkennis. Later wordt aan de spiegel de macht toegeschreven verleden en toekomst te tonen. De slang is een verwijzing naar het evangelie van Mattheus, waarin staat dat men voorzichtig moest zijn net als de slang. Prudentia is een directe weerspiegeling van het Goddelijke in de mens. Uit deze deugd komen de andere hoofddeugden voort.

JUSTITIA Justitia staat voor rechtvaardigheid. Zij is een zedelijke deugd die voortkomt uit wijsheid, want wie wijs is kan niet onrechtvaardig zijn. Haar attributen zijn de weegschaal die het goede en het kwade weegt, symbool voor de onpartijdige rechtspraak; en de staf met het alziend oog, afgebeeld als een zon met een oog in het midden. Dit symboliseert Gods alwetendheid en rechtvaardigheid en is een verwijzing naar de waarheid die altijd aan het licht komt.

16

TOREN MET HET CARILLON De toren van het Koninklijk Paleis is een afgeleide vorm van een koepel. De koepel symboliseerde in de zeventiende eeuw het ware geloof. De klokken van het carillon in de koepel die hemelsche klanken moesten verspreiden over de stad, werden net als de bronzen beelden gegoten door de gebroeders Hemony. De melodieĂŤn veranderden zes tot acht keer per jaar. De beiaardiers konden de muziek zelf kiezen, maar waren verplicht om bij het uurslag een psalm te laten horen. Nog altijd wordt in de zomer op gezette tijden het carillon bespeeld.

Niet alle plannen van Van Campen zijn uiteindelijk uitgevoerd. Het verhaal is niet compleet. Op de koepel waren ook nog acht bronzen beelden gepland die de acht windrichtingen aan zouden geven. Dit idee had Van Campen overgenomen uit het boek De Architectura van de Romeinse architect Vitruvius (85-20 v.Chr). De enige uitgevoerde verwijzing naar de windrichtingen is de windvaan bovenop de koepel.

De windvaan heeft de vorm van een koggeschip, een zeilschip waarop goederen werden vervoerd tussen de Hanzesteden. Het koggeschip stond centraal in het oude stadswapen van Amsterdam.

17

Vervolg uw route via de linkerkant van het gebouw.

U loopt nu de Paleisstraat in.

PALEISSTRAAT Deze straat is in het verleden een aantal keren van naam veranderd. De huidige naam Paleisstraat dateert uit ongeveer 1875. In dat jaar werden een aantal huizen gesloopt en werd de steeg, Stilsteeg genaamd, verbreed tot een straat. De oorspronkelijk naam van de steeg was Gasthuissteeg naar het Elisabeth gasthuis dat hier gelegen was.

Aan deze zijde van het stadhuis waren de kantoren van de Wisselbank gevestigd.

De deur die u halverwege tegenkomt is de ingang naar de bank. De Wisselbank was het enige instituut dat na de paleistransformatie in het gebouw mocht blijven. De architecten van Lodewijk Napoleon lieten deze ingang aanbrengen, zodat men vanaf de straat de bank kon bereiken zonder het paleis van de koning te betreden.

Vervolg uw route naar de Nieuwezijds Voorburgwal. boven Het Stadhuis gezien vanaf de Gasthuissteeg (de latere Paleisstraat), ca. 1710 Pieter Schenk (1660-1713), uitgever Prent, Stadsarchief Amsterdam

18

NIEUWEZIJDS VOORBURGWAL Oorspronkelijk was de Nieuwezijds Voorburgwal een langs een gracht aangelegde burgwal. De gracht werd in 1884 gedempt, waardoor de oorspronkelijke achterzijde van het gebouw een andere rol heeft gekregen. De ingang aan deze zijde dient tegenwoordig als hoofdingang van het Paleis.

Deze ingang stond al in de oorspronkelijk plannen van Van Campen. Via deze deur was het in de tijd van Lodewijk Napoleon mogelijk het Koninklijk Museum te bereiken dat hij in 1808 in zijn nieuwe paleis op de derde verdieping liet inrichten.

De collectie van dit museum vormt de kern van het Rijksmuseum. Het museum was op gezette tijden en voor een kleine prijs publiek toegankelijk.

Door de negentiende- en twintigste-eeuwse toegevoegde gebouwen, waaronder het winkelcentrum Magna Plaza, is de gevel minder dominant in het straatbeeld.

Kijkt u nu omhoog naar het marmeren timpaan.

TIMPAAN AAN DE NIEUWEZIJDS VOORBURGWAL Aan de Nieuwezijds Voorburgwal zijn het de vier in de zeventiende eeuw bekende continenten - Europa, Azië, Afrika en Amerika - die de stedenmaagd welvaart brengen. De continenten zijn te herkennen aan attributen die in het boek Iconologia van Cesare Ripa (1560-1622) werden beschreven. De Nederlandse versie van het boek, dat in 1644 werd gepubliceerd, was een van de belangrijkste inspiratiebronnen bij het ontwerpen van het decoratieprogramma.

Met name de figuren in dit timpaan hebben te lijden gehad van regen en wind. Van restauratie is voorlopig afgezien, omdat hiervoor nieuwe technieken vereist zijn waarvan de langetermijneffecten niet bekend zijn.

21

boven De bloemmarkt, 1660-1680 Gerrit Adriaensz. Berckheyde (1638-1698) Olieverf op doek, 45 x 61 cm, Amsterdam Museum

DE AMSTERDAMSE STEDENMAAGD In het midden van het timpaan zit de Amsterdamse stedenmaagd op de rand van een koggeschip. Zij draagt een platte helm met vleugels, een verwijzing naar Mercurius, god van de handel. Beide armen spreidt zij uit naar de vier werelddelen die persoonlijk allerlei goederen aanbieden. Het gebaar en de hoed zijn een teken dat de Amsterdamse stedenmaagd de handel omarmt en beschermt.

Haar voeten rusten op de aardbol, waartegen een astrolabium, een jacobsstaf en een passer leunen. In de zeventiende eeuw was Amsterdam het centrum van de cartografie.

Aan weerszijde van de stedenmaagd liggen de riviergoden IJ en Amstel. Het water uit hun vazen vloeit samen net als de beide rivieren van oorsprong deden. Om het verschil tussen de rivieren aan te geven hebben beide andere attributen. Het IJ, in de zeventiende eeuw nog met zout water en direct verbonden met de zee, zit op een dolfijn en een anker. Hij is gehuld in een visnet en draagt een zogenaamde scheepskroon. De Amstel heeft symbolen van zoet water: een kroon van biezen, twee roeispanen en een pikhaak. Naast de vaas zien we tenslotte een bever, een knaagdier bekend van het bouwen van dammen.

EUROPA Links van de stedenmaagd staat Europa. Zij draagt een koninklijke mantel en de keizerskroon op haar hoofd en in haar handen heeft zij de hoorn des overvloeds, symbool voor welvaart en voorspoed. Europa wordt, als continent bedreven in landbouw, omgeven door twee paarden en runderen die worden voortgedreven door een man met een knuppel. De boeken aan haar voeten verwijzen naar de geletterdheid en de wijsheid van het continent. Het kind voor haar biedt de stedenmaagd rode en witte druiven aan.

AZIË Rechts van de stedenmaagd staat Azië, een gesluierde vrouw met tulband. In haar ene hand houdt ze de teugels van een kameel vast en in de linkerhand een wierookvat, waarin door een jongen wordt geblazen om aan te tonen dat de wierook brandt. Achter haar staan een struisvogel en een vrouw met een mand vruchten op het hoofd. De kinderen voor haar brengen de stedenmaagd de belangrijkste producten uit Azië: een kistje met specerijen en tulpen.

22

AFRIKA Links van Europa staat Afrika, een zwarte, vrijwel naakte vrouw met een zonnehoed op haar hoofd. Achter haar staat een olifant en ze begeleidt een leeuw via zijn manen. Aan weerszijden van Afrika staan twee jongens: de een met een papegaai, de ander met een salamander. Om haar linkerbeen kronkelen twee slangen, waarvan de één de ander in de kop bijt. Achter deze groep slepen twee mannen met koopwaar, waaronder graan, verpakt in een zak, baal, kist en ton. Een derde man tilt één van de olifantstanden op die in de uiterste hoek van het timpaan op de grond liggen.

AMERIKA Amerika het jongste en het laatste van de vier continenten staat rechts van Azië.

Haar belangrijkste attributen zijn de veren hoofdtooi en een pijlkoker. Zij begeleidt een man die met moeite een mand vol met fruit mee torst. Achter hen draagt een man een bak met vuur op de schouder als representatie van de tropische hitte. Aan haar voeten ligt een krokodil die bijt op een stuk suikerriet dat hem wordt aangeboden door een jongetje. In de hoek van het timpaan komen andere belangrijke producten van het continent aan bod: tabak verbeeld als een indiaan met een pijp in de hand en het goud en zilver verbeeld door een drietal mijnwerkers.

In het uiterste puntje doet een aapje zich te goed aan een tropische vrucht.

25

BRONZEN BEELDEN AAN DE NIEUWEZIJDS VOORBURGWAL Net als aan de Damzijde staan aan weerszijden en boven het timpaan drie bronzen beelden. In het midden torent Altas met het hemelgewelf op zijn schouders boven alles uit. Aan zijn zijden staan Temperantia (Matigheid) en Vigilantia (Waakzaamheid), de twee laatste hoofddeugden.

ATLAS Met zijn bol van ongeveer vier meter doorsnede is Atlas een van de bekendste beelden van het Koninklijk Paleis. Atlas was een titaan. Na de verloren titanenstrijd tegen Zeus werd hij veroordeeld tot het eeuwig dragen van het hemelgewelf. Hij symboliseert het universum en in dialoog met het bronzen beeld van Vrede staan zij voor de universele vrede.

Atlas in het midden verenigt Kracht en Matigheid. Als de Kracht in juiste banen wordt geleid door Matigheid is het mogelijk om de lasten van de wereld te dragen.

TEMPERANTIA Temperantia, de Matigheid, wordt voorgesteld als een vrouw met teugels in haar handen. Matigheid beteugelt de menselijke driften en hartstochten door middel van het verstand. Zij is de derde kardinale deugd.

VIGILANTIA Over de betekenis van dit laatste beeld bestaat wat onduidelijkheid. De vierde kardinale deugd is Fortitudo, wat staat voor Kracht of Standvastigheid. De vrouwspersoon op de gevel heeft daarentegen attributen die verwijzen naar Vigilantia, de Waakzaamheid: de toorts in haar hand en de haan aan haar voeten.

Waarschijnlijk zijn de oorspronkelijke plannen van Van Campen tijdens het bouwproces aangepast en heeft Vigilantia de plek ingenomen van Fortitudo.

Vervolg uw route wederom richting de linkerkant. U loopt nu de Mozes & A채ronstraat in. U loopt tussen het Koninklijk Paleis en de Nieuwe Kerk door.

26

MOZES & AÄRONSTRAAT De naam van de Mozes en Aäronstraat is niet zomaar gekozen voor de straat tussen het voormalig Stadhuis en de Nieuwe Kerk in. De Bijbelse Aäron was de hoogste priester van het volk Israël en staat symbool voor de kerkelijke macht. Zijn drie jaar jongere broer Mozes leidde het volk Israël uit Egypte en staat als wereldlijke leider voor de bestuurlijke macht. Ondanks de broederlijke ligging aan het centrale plein woedde er een stevige concurrentiestrijd tussen het kerkelijk bestuur en het stadsbestuur.

Net als de ingang aan de Paleisstraat dateert deze entree uit de tijd van Lodewijk Napoleon. In januari 1809 werd hier een extra dienstingang gemaakt.

Vervolg uw route naar de Dam. U bent nu aan het einde van de wandeling.

Jacob van Campen heeft zijn lofrede op Amsterdam in het decoratieprogramma in het hart van het gebouw, de Burgerzaal, voortgezet.

Een groot deel van het jaar is het Koninklijk Paleis open voor bezoekers. U bent welkom om dit prachtige gebouw met haar unieke geschiedenis en interieur te bewonderen. Voor meer informatie: www.paleisamsterdam.nl

Bezoek ons ook op:

29

boven Het Stadhuis vanaf de Dam gezien, rechts de Mozes & Aäronstraat, ca. 1650-1700 Ets, Stadsarchief Amsterdam

COLOFON © 2013 Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Van werken van beeldende kunstenaars aangesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam.

Uitgever: Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam Auteur: Renske Cohen Tervaert Fotoverantwoording: Erik & Petra Hesmerg: 5 onder, 10 onder, 13, 31, achterzijde omslag Rijksgebouwendienst / Wim Ruigrok: 5 boven, 9 links, 10 boven, 14, 20 onder, 23, 24, 27 Jan Derwig: 14 linksboven Spaarnestad Photo: 9 onder ANP Foto: 9 boven Grafische vormgeving: Minkowsky visuele communicatie Druk: Rob Stolk, Amsterdam Geraadpleegde literatuur: - Saskia Albrecht, Otto de Ruyter, Marijke Spies e.a., Vondels’ Inwydinge van ’t Stadhuis t’ Amsterdam, Muiderberg 1982.

- Katharine Fremantle, The Baroque Town Hall of Amsterdam, Utrecht, 1959.

- Eijmert-Jan Goossens, Het Amsterdamse Paleis, Schat van beitel en penseel, Zwolle, 2010.

- Jacobine Huisken, Koen Ottenheym, Gary Schwartz (red.), Jacob van Campen, Het klassieke ideaal in de Gouden Eeuw, Amsterdam 1995.

- Eric Moorman & Wilfried Uitterhoeve, Van Alexander tot Zeus, Figuren uit de klassieke mythologie en geschiedenis, met hun voortleven na de oudheid, Amsterdam 2007.

- Frits Scholten, Artus Quellinus, Beeldhouwer van Amsterdam, Amsterdam 2010.

- Pieter Vlaardingerbroek, Het paleis van de Republiek, Geschiedenis van het stadhuis van Amsterdam, Zwolle 2011. www.paleisamsterdam.nl

30

ISBN 978-90-72080-46-2

Š Stichting Koninklijk Paleis Amsterdam

9 789072 080462