Dyddiadur Taith i Blaned Mawrth: Llyfr Adnoddau i Athrawon

SCIENCE

S

TECHNOLOGY

T

ENGINEERING

E

ARTS

A

MATHS

M

"Dysgu am y gofod yw un o brofiadau cyntaf plentyn o wyddoniaeth a thechnoleg, ac mae’n aml yn gam bach cyntaf tuag at frwdfrydedd gydol oes am bynciau STEM."

• Trawsgwricwlaidd • I ysbrydoli’r genhedlaeth nesaf o arbenigwyr STEM!

discoverydiaries.org/cymraeg

en

Argraffwyd yn y DU ar Bapur wedi’i Ardystio gan FSC

curvedhousekids.com

ed

Yn seiliedig ar Ddyddiadur Taith i Blaned Mawrth gan Lucy Hawking, y Criw Gofod a CHI!

i’i greu g

y

igwyr STE

M

W

Llyfr Adnoddau i Athrawon

• 150+ awr o wersi

Llyfr Adnoddau i Athrawon g da

• Am ddim i ysgolion Cymru

GWYDDONIAETH Gynradd

b ar

Archwilwyr Planed Mawrth... y Ganolfan Reoli sydd yma: mae angen eich help arnom! Ewch â’ch disgyblion CA2 (neu lefel gyfatebol) ar antur i’r Blaned Goch! Gan ddefnyddio Dyddiadur Planed Mawrth, bydd y disgyblion yn cynllunio ac yn mynd ar daith i chwilio am arwyddion o fywyd. Mae ei 60+ awr o weithgareddau llythrenneddSTEM yn cynyddu Cyfalaf Gwyddoniaeth ac yn herio’r disgyblion i recriwtio criw, dyfeisio cerbyd robotig, dadgodio a dadansoddi data a dylunio cynefin ar blaned Mawrth. Mae ei ddull amlfoddol, ymarferol a phersonol yn meithrin hyder y dysgwyr ac yn ennyn eu diddordeb, tra byddant yn dysgu am bynciau STEM.

D

i Taith

Cyfnod Allweddol 2

Dyddiadur Taith i blaned mawrth

KIRSTY WILLIAMS, GWEINIDOG ADDYSG CYMRU

d e n Bla wrth Ma

dur yddia

D

d e n Bla wrth Ma

dur yddia

i Taith

GWYDDONIAETH Gynradd Llyfr Adnoddau i Athrawon

Mae Dyddiadur Taith i Blaned Mawrth yn adnodd STEM creadigol ar gyfer ysgolion cynradd yn y DU. Mae wedi cael ei ddylunio i ennyn diddordeb disgyblion mewn gwyddoniaeth drwy ddysgu am brosiectau STEM go iawn sy’n archwilio ffyrdd o gludo pobl i blaned Mawrth, yn benodol rhaglenni archwilio'r gofod y DU ar gyfer pobl a robotiaid.

Mae Curved House Kids a Lucy Hawking yn ddiolchgar iawn am gefnogaeth Llywodraeth Cymru ac Asiantaeth Ofod y DU fu’n allweddol yn y gwaith o greu’r llyfr hwn a’r adnoddau addysgu sy’n ei gefnogi. Hoffem ddiolch hefyd i Pamela Burnard, Athro’r Celfyddydau, Creadigrwydd ac Addysg ym Mhrifysgol Caergrawnt ac i Peter McOwan, Athro Cyfrifiadureg ac Is-brifathro (Ymgysylltu â’r Cyhoedd a Menter Myfyrwyr) ym Mhrifysgol Queen Mary, Llundain am eu mewnbwn academaidd ac am adolygu’r deunyddiau.

Hawlfraint © Curved House Kids Ltd a Lucy Hawking Cyhoeddwyd gyntaf 2019. Cyhoeddwyd yr argraffiad hwn yn 2020 gan Curved House Kids Ltd 60 Farringdon Road London EC1R 3GA www.curvedhousekids.com info@curvedhousekids.com Ysgrifennwyd gan Lucy Hawking gyda Kristen Harrison, Lucie Stevens a’n tîm o athrawon Darluniau gan Ben Hawkes Dyluniwyd gan Alice Connew Cydlynwyd y prosiect gan Lucie Stevens Rheolaeth ddigidol gan Alice Connew Cyfieithwyd gan Cymen Mae hawliau Curved House Kids Ltd a Lucy Hawking i gael eu hadnabod fel awduron y gwaith hwn wedi eu harddel yn unol ag Adran 77 o Ddeddf Hawlfraint, Dyluniadau a Phatentau 1988.

Mae cofnod CIP o’r llyfr hwn ar gael o’r Llyfrgell Brydeinig.

ISBN 978-1-913269-23-4

discoverydiaries.org/cymraeg

Cynnwys Cyflwyniad............................................4

Pennod Tri: Eich Cartref Newydd.......61 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth.............62

Pecyn Cymorth i Athrawon..................7

3.2 Y Newyddion Diweddaraf................66

Trosolwg O'r Gweithgareddau.................9

3.3 Mons Mawreddog............................69

Llinellau Amser Athrawon.......................10

3.4 Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun ........73

Cynllun Gwers........................................13

Chwilair 3................................................76

Taflenni Myfyrio’r Disgyblion..................14 Templed Chwilair....................................18 Sut i Ddefnyddio Codau Zap..................19 Cwrdd â’r Arbenigwyr............................21

Pennod Pedwar: Gwyddoniaeth ar Blaned Mawrth...................................81

1.1 Arwyddion o Fywyd..........................24 1.2 Creu Hanes.......................................28 1.3 Cwis am Blaned Mawrth...................32 1.4 Llythyr at Tim....................................35 Chwilair 1................................................38 Pennod Dau: Cynllunio Eich Taith.......43 2.1 Taith Hirfaith.....................................44

Pennod Un: Bywyd ar Blaned Mawrth

Pennod Dau: Cynllunio Eich Taith

4.1 Gweithio mewn Tîm.........................82 4.2 Cod y Cerrig.....................................85 4.3 Mecaneg Mawrth.............................88

Pennod Un: Bywyd ar Blaned Mawrth...............................................23

Mae’r penodau’n defnyddio codau lliw er hwylustod

4.4 Labordy’r Gofod...............................91 Chwilair 4................................................95

Pennod Tri: Eich Cartref Newydd

Pennod Pump: Byw’n Gynaliadwy......99 5.1 Cynllunio Tref..................................100 5.2 Gardd Fio-gromen..........................103 5.3 Pweru Eich Dinas............................106

Pennod Pedwar: Gwyddoniaeth ar Blaned Mawrth

5.4 Diogelu Eich Dinas.........................109 Chwilair 5..............................................112

2.2 Galw am Ofodwyr.............................47

Pennod Chwech: Planed Mawrth a Thu Hwnt..........................................117

2.3 Amser Pacio......................................50

6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth.......118

2.4 Dylunio Eich Roced Eich Hun...........53

6.2 Planed X.........................................121

Chwilair 2................................................56

6.3 Geirfa’r Gofod ...............................124

Ewch i www.discoverydiaries.org i lawrlwytho rhagor o gynnwys i’w ddefnyddio yn y dosbarth

Pennod Pump: Byw’n Gynaliadwy

Pennod Chwech: Planed Mawrth a Thu Hwnt

Cyflwyniad Gair am y rhaglen

28,000 o ddisgyblion mewn sefydliadau addysgol nad ydynt yn ysgolion yn cymryd rhan

Mae Dyddiadur Planed Mawrth yn rhaglen STEM drawsgwricwlaidd ar gyfer plant cynradd sy’n defnyddio creadigrwydd, personoli a dysgu gweledol i rymuso athrawon a disgyblion. Caiff y rhaglen, sy’n cynnwys 22 o weithgareddau, ei chefnogi’n llwyr gan nodiadau i athrawon, cynlluniau gwersi, amserlenni addysgu awgrymedig, canllawiau penodol i’r cwricwlwm, syniadau ar gyfer gwahaniaethu yn ogystal ag adnoddau digidol ac adnoddau ar y we, er mwyn gallu addysgu mewn modd hyblyg, sy’n effeithiol o ran amser.

Mae Dyddiadur Taith i Blaned Mawrth, a ddatblygwyd gan Curved House Kids, yr awdur Lucy Hawking a thîm o arbenigwyr addysg – yn ogystal â chymorth ac arbenigedd Asiantaeth Ofod y DU – yn rhaglen wyddoniaeth heb ei hail. Mae pob gweithgaredd yn cyfuno pwnc STEM â phwnc arall, fel Cymraeg, Celf/Dylunio, Daearyddiaeth ac ati. Mae’r dull trawsgwricwlaidd hwn o weithio yn golygu bod STEM yn cael ei gyflwyno’n ddealladwy i ddisgyblion nad ydynt yn hyderus yn y maes hwn. Mae hefyd yn rhoi’r hyblygrwydd i athrawon ymgorffori deunyddiau i’w gweithgareddau. Mae’n meithrin sgiliau anwybyddol hefyd fel hunan-reoleiddio, cyfathrebu, dyfalbarhad a gweithio mewn tîm - ar yr un pryd ag addysgu cyfalaf gwyddoniaeth.

Sut i ddefnyddio’r llyfr hwn

97,000 o ddisgyblion wedi cofrestru

60+ awr o weithgareddau STEM, wedi’u cefnogi’n llwyr gan nodiadau i athrawon

Mae’r llyfr hwn yn cynnwys popeth sydd ei angen arnoch chi i ddefnyddio rhaglen Dyddiadur Planed Mawrth yn eich dosbarth neu yn eich amgylchedd dysgu. Bydd y rhaglen, sydd wedi’i rhannu’n chwe phennod, yn mynd â’ch disgyblion ar antur i’r Blaned Goch, a bydd gofyn iddynt wneud amryw o bethau o baratoi ar gyfer eu taith, recriwtio tîm, dylunio cerbyd a chynnal arbrofion, i adeiladu cynefin sy’n cynnal bywyd. Mae’r gweithgareddau wedi’u dylunio i fod yn hyblyg ac yn hunangynhwysol, felly gallwch naill ai eu cwblhau yn eu trefn neu ddewis a dethol pa weithgareddau sy’n addas i’ch cynllun dysgu presennol.

Mae gweithgareddau Dyddiadur Planed Mawrth ar gael ym mhob pennod o’r llyfr hwn - yn barod i’w llungopïo - ynghyd â nodiadau i athrawon sy’n rhoi gwybodaeth gefndir, syniadau am sut i gynnal y wers, cwestiynau ar gyfer y dosbarth, gweithgareddau ymestynnol ac awgrymiadau ar gyfer athrawon. Bydd rhestr o’r adnoddau gofynnol yn sicrhau bod gennych chi bopeth sydd ei angen arnoch chi, a bydd y dolenni defnyddiol yn eich arwain at ddeunyddiau cymorth eraill.

Rydyn ni wedi datblygu nifer o adnoddau ychwanegol i helpu athrawon i leihau eu hamser paratoi. Yn ein Pecyn Cymorth i Athrawon ar dudalen 7, ceir amserlenni awgrymedig ar gyfer defnyddio'r rhaglen dros gyfnod o wythnos, hanner tymor neu dymor llawn. Mae templed gwag ar gyfer cynllunio gwersi ar gael hefyd, yn ogystal â thempledi hunanfyfyrio er mwyn i’r disgyblion fynd ati’n annibynnol i adolygu’r hyn maen nhw wedi’i ddysgu.

“Cafodd y Dyddiadur [Gofod] dderbyniad cystal yn ei flwyddyn gyntaf fel bod rhagor o gyllid wedi cael ei roi i gyrraedd mwy o blant ac adeiladu etifeddiaeth y tu hwnt i daith Principia...

Roedd y disgyblion yn wirioneddol gyffrous am y prosiect, gan fynd â’u dyddiaduron adref a siarad â’u rhieni am y gwaith.”

4

Asiantaeth Ofod y DU, Asesiad o’r Effaith: Ymgyrch Addysg Principia

Cymell ac Ysgogi Disgyblion Mae Bathodynnau'r Daith ar gael fel rhan o raglen Dyddiadur Planed Mawrth ar gyfer gwobrwyo’r disgyblion pan fyddant yn cwblhau penodau yn y Dyddiadur.

Gallwch lawrlwytho’r rhain o’r porthol ar y we (gweler isod) ac, os oes gennych chi’r arian, gallwch brynu copïau print o Ddyddiaduron Planed Mawrth sydd â’r bathodynnau ynddynt fel sticeri. Mae’r dyddiaduron yn llyfrau gwaith y gellir eu personoli. Maen nhw wedi bod yn boblogaidd iawn ymhlith disgyblion gan eu bod yn annog perchenogaeth, yn hyrwyddo ymgysylltiad cyson ac yn rhoi cofnod i ddisgyblion (ac athrawon) o’u gwaith.

Canllawiau Penodol i’r Cwricwlwm Ar gyfer ein haddysgwyr yn y DU, rydyn ni wedi paratoi canllawiau penodol ar gyfer Cymru, Lloegr, Gogledd Iwerddon a'r Alban, gan gysylltu pob gweithgaredd â chwricwlwm eich rhanbarth. Mae’r canllawiau’n cynnwys syniadau ar gyfer gwahaniaethu hefyd, er mwyn cefnogi a herio pob dysgwr. Gallwch lawrlwytho’r canllawiau o discoverydiaries.org, lle mae cyfoeth o adnoddau cymorth eraill ar gael hefyd.

14,880 o ddisgyblion mewn ardaloedd difreintiedig wedi cael llyfr am ddim

Porthol Discovery Diaries Mae popeth sydd ei angen arnoch chi i gyflawni eich rhaglen Dyddiadur Planed Mawrth ar gael ar ein gwefan: discoverydiaries.org. Ewch i’r safle, crëwch eich cyfrif gan fewngofnodi i gael gafael ar ganllawiau i'r cwricwlwm, sleidiau PowerPoint, bwndeli o luniau, fideos a dolenni defnyddiol. Mae holl adnoddau’r rhaglen ar gael drwy glicio ar ‘Adnoddau’ yn y bar offer a dewis Dyddiadur Taith i Blaned Mawrth. Gallwch weithio drwy’r rhaglen fesul pennod, neu ddefnyddio’r hidlydd ‘Dewis a Dethol’ i chwilio yn ôl rhaglen, maes pwnc, methodoleg dysgu neu gyfnod allweddol. Os oes gan weithgaredd gynnwys digidol ychwanegol drwy ‘god Zap’ ar ffurf mellten, gallwch gael gafael ar y cynnwys hwn ar y porthol gwe drwy fynd i dudalen y gweithgaredd hwnnw.

I gael rhagor o wybodaeth am godau Zap, cymerwch gip ar dudalen 19.

Mae’r porthol gwe yn cynnwys oriel ‘Cwrdd â’r Arbenigwyr’ sy’n canolbwyntio ar weithwyr STEM proffesiynol amrywiol i ysbrydoli dysgwyr ifanc. Mae yno hefyd erthyglau sy’n rhannu gwybodaeth a syniadau addysgu am y gofod ar ein tudalen Cymuned. Mae’r holl adnoddau ar ein gwefan am ddim i chi eu lawrlwytho a’u rhannu. Mewngofnodwch i ddechrau eich taith!

20,600 o lyfrau am ddim wedi’u dosbarthu i dros 1200 o ysgolion

Mae ein rhaglenni wir yn gweithio Mae model Discovery Diary yn cyfuno methodolegau dysgu gweledol, amlfoddol a thrawsgwricwlaidd i sicrhau bod pob disgybl yn cael ‘mynediad’ at bynciau STEM cymhleth. Caiff y disgyblion eu hannog i ddychmygu, cwestiynu, ymchwilio, delweddu, dadansoddi, datrys problemau a ‘meddwl fel gwyddonydd’. Mae’r dull holistig, unigryw hwn yn galluogi pob plentyn i gysylltu a chyfranogi’n llwyr. Mae’r ffaith bod y dyddiaduron yn cael eu personoli, ynghyd â Bathodynnau’r Daith, yn gwobrwyo gwaith caled i annog y disgyblion i ymgysylltu â STEM mewn modd trylwyr ac estynedig. Mae model Discovery Diary wedi cael ei ddatblygu gyda chefnogaeth Asiantaeth Ofod y DU, gan ddechrau gyda Dyddiadur Gofod Principia sy’n canolbwyntio ar y Gofodwr ESA Tim Peake. Wrth werthuso gwaith addysgol ar gyfer taith Tim, cyfeiriodd yr Asiantaeth hon at y Dyddiadur Gofod fel un o’r tair rhaglen addysg sy’n sefyll allan fwyaf:

350 o deuluoedd Addysg Gartref yn cymryd rhan

“Roedd y disgyblion wrth eu bodd. Fe wnaeth yr elfen ryngweithiol ennyn eu sylw o’r cychwyn cyntaf! Effeithiol o ran amser, gwahaniaethu gwych ar gyfer gallu is a digon hyblyg i blant weithio ar eu cyflymder eu hunain.”

Amy Broadman, Athrawes Gynradd

5

Pecyn Cymorth i Athrawon Mae ein Pecyn Cymorth i Athrawon yn cynnwys cyfres o adnoddau i’ch helpu i gynllunio, cyflawni a gwerthuso eich rhaglen Dyddiadur Planed Mawrth. Defnyddiwch y pecyn fel canllaw cynllunio a dilynwch ein hamserlenni awgrymedig - gallwch ddewis cyflawni’r rhaglen dros gyfnod o wythnos, hanner tymor neu dymor cyfan cyfeiriwch at ein Canllawiau i’r Cwricwlwm i ddysgu sut mae pob gweithgaredd yn cyfateb i’r cwricwlwm yn eich rhanbarth chi, defnyddiwch ein templed gwag i gynllunio gwersi ar gyfer pob dosbarth, a gwerthuswch ddealltwriaeth eich disgyblion gyda’n templedi myfyrio gwahanol. Mae ein Pecyn Cymorth yn cynnwys bathodynnau cynnydd a thystysgrifau cwblhau hefyd i gydnabod y cynnydd y bydd y disgyblion yn ei wneud drwy gydol y rhaglen.

Beth sydd yn yr adran hon?

Canllaw Cyflym i Gysylltiadau â'r Cwricwlwm Llinellau Amser Athrawon Templed o Gynllun Gwers Templedi Myfyrio Templed Chwilair Cyfarwyddiadau Ap Zappar Cwrdd â’r Arbenigwyr

Nodiadau Cynllunio

✔ ✔ ✔

✔

✔ ✔ ✔

✔ ✔ ✔ ✔ ✔

45 mun

45 mun

30 mun

60-90 mun

60-90 mun

90 mun

60 mun

30 mun

60 mun

60 mun

45 mun

45 mun

45 mun

45 mun

30 mun

15 mun

Gweithgaredd 2.3 Amser Pacio

Gweithgaredd 2.4 Dylunio Eich Roced Eich Hun

Gweithgaredd 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth

Gweithgaredd 3.2 Y Newyddion Diweddaraf

Gweithgaredd 3.3 Mons Mawreddog

Gweithgaredd 4.1 Gweithio mewn Tîm

Gweithgaredd 4.2 Cod y Cerrig

Gweithgaredd 4.3 Mecaneg Mawrth

Gweithgaredd 4.4 Labordy’r Gofod

Gweithgaredd 5.1 Cynllunio Tref

Gweithgaredd 5.2 Gardd Fio-gromen

Gweithgaredd 5.3 Pweru Eich Dinas

Gweithgaredd 5.4 Diogelu Eich Dinas

Gweithgaredd 6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth 45 mun

60-90 mun

Gweithgaredd 2.2 Galw am Ofodwyr

Gweithgaredd 3.4 Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun 30 mun

60 mun

Gweithgaredd 2.1 Taith Hirfaith

Gweithgaredd 6.2 Planed X

Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod

Drwyddi Draw

Chwileiriau

✔

✔

✔

60 mun

Gweithgaredd 1.4 Llythyr at Tim

✔

✔ ✔

✔ ✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

Dylunio a Thechnoleg

✔ ✔

✔

✔

Cyfrifiadura

✔

✔

✔

✔ ✔

✔

✔ ✔

✔

✔

✔

✔

✔ ✔

✔

✔

✔

15 mun

✔

Gweithgaredd 1.3 Cwis Planed Mawrth

✔

✔

✔

30 mun

✔

✔

Gwyddoniaeth Gynradd/ Mathemateg/ Cymraeg/ Gweithio’n Rhifedd Llythrennedd Wyddonol

Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes

Hyd

45 mun

Teitl y gweithgaredd

Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd

Gwers rhif

Dyddiadur Planed Mawrth ar gyfer Cyfnod Allweddol 2

Trosolwg O'r Gweithgareddau

✔

✔

✔

✔

Daearyddiaeth

✔

Hanes

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

Celf a Dylunio

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

✔

Ysbrydol, Moesol, Cymdeithasol a Diwylliannol

.org iaries d y r e scov

Cerddoriaeth

di

ith i ur Ta

ed n a l B wrth Ma

iad Dydd

Dysgu Gartref (Dewisol)

Prynhawn

Cinio

Canol Bore

Egwyl

Bore

Crëwch eich model eich hun neu boster/diagram o blaned/ cysawd yr haul

Gweithgaredd 2.2 Galw am Ofodwyr (45 mun)

Gweithgaredd 2.1 Taith Hirfaith (45 mun)

Myfyrio - Holi ac Ateb

Gweithgaredd 1.4 Llythyr at Tim (60 mun)

Gweithgaredd 1.3 Cwis Planed Mawrth (15 mun)

Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes (30 mun)

Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd (45 mun)

Cyflwyniad (15 mun)

DYDD LLUN Taith i Blaned Mawrth

Gweithgaredd 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth (60-90 mun)

Gweithgaredd 2.4 parhad (lansio roced wedi’i gwneud o boteli dŵr 2L roced stomp)

Gweithgaredd 2.4 Gwneud Eich Roced Eich Hun (60-90 mun)

Gweithgaredd 2.3 Amser Pacio (30 mun)

DYDD MAWRTH Cyrraedd Planed Mawrth

Cynnal wythnos drochi, drawsgwricwlaidd ar thema’r gofod

Llinell Amser Athrawon: Wythnos ar Thema’r Gofod

Ysgrifennu creadigol wedi’i ysbrydoli gan blaned Mawrth

Gweithgaredd 5.3 Pweru Eich Dinas (45 mun)

DYDD GWENER Byw ar Blaned Mawrth

Gweithgaredd 5.2 Gardd Fio-gromen (45 mun)

Gweithgaredd 5.1 Cynllunio Tref (45 mun)

Gweithgaredd 4.4 Labordy'r Gofod parhad (60 mun)

Trafodaeth ar ôl y Daith rhannu adborth, holi ac ateb

Gweithgaredd 6.2 Planed X (60-90 mun)

Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod (30 mun)

Gweithgaredd 6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth (45 mun)

Gweithgaredd 5.4 Gweithgaredd 4.4 Diogelu Eich Dinas (45 mun) Labordy’r Gofod (Llunio damcaniaeth a’i thrafod)

Gweithgaredd 4.3 Mecaneg Mawrth (60 mun)

DYDD IAU Gwyddoniaeth y Gofod

Gwneud Eich Cerbyd Eich Hun Ysgrifennu creadigol wedi’i ysbrydoli gan y gofod Celf wedi’i ysbrydoli gan blaned Mawrth

Gweithgaredd 4.2 Cod y Cerrig (30 mun)

Gweithgaredd 4.1 Gweithio mewn Tîm (60 mun)

Gweithgaredd 3.4 Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun (30 mun)

Gweithgaredd 3.3 Mons Mawreddog (60 mun)

Gweithgaredd 3.2 Y Newyddion Diweddaraf (90 mun)

DYDD MERCHER Bywyd fel Cerbyd Crwydro

di

.org iaries d y r e scov

ith i ur Ta

d e n a Bl wrth Ma

iad Dydd

Cadwch ddyddiadur tywydd o’r wythnos i’w drafod yn y wers nesaf.

Chwiliwch am lun o fynydd ar y Ddaear. Ydych chi’n gallu dod o hyd i wybodaeth am fynydd Everest?

Gweithgaredd 3.4: Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun Gweithgaredd 4.2: Cod y Cerrig

Dylunio a Thechnoleg; Celf Daearyddiaeth; Mathemateg; Astudiaethau Cymdeithasol Cymraeg; SMSC/TSPC Daearyddiaeth; Celf Mathemateg; Cyfrifiadura, Dylunio a Thechnoleg; SMSC/TSPC Dylunio a Thechnoleg; SMSC/TSPC SMSC/TSPC Daearyddiaeth; Dylunio a Thechnoleg; Astudiaethau Cymdeithasol; Celf Daearyddiaeth; Technoleg; Celf Cymraeg; Cerddoriaeth Cymraeg; Celf

Gweithgaredd 2.4 Dylunio Eich Roced Eich Hun

Gweithgaredd 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth

Gweithgaredd 3.2 Y Newyddion Diweddaraf

Gweithgaredd 3.3 Mons Mawreddog

Gweithgaredd 4.1 Gweithio mewn Tîm

Gweithgaredd 4.3 Mecaneg Mawrth

Gweithgaredd 4.4 Labordy’r Gofod

Gweithgaredd 5.1 Cynllunio Tref Gweithgaredd 5.2 Gardd Fio-gromen

Gweithgaredd 5.3 Pweru Eich Dinas Gweithgaredd 5.4 Diogelu Eich Dinas

Gweithgaredd 6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod

Gweithgaredd 6.2 Planed X

Wythnos 5

Wythnos 6

Wythnos 7

Wythnos 8

Wythnos 9

Wythnos 10

Wythnos 11

Wythnos 12

Wythnos 13

Wythnos 14

Wythnos 15

Crëwch fap dychmygol o Blaned X (neu gyfarwyddiadau iddi).

Beth am droi eich geirfa yn gerdd neu’n gân i’w chynnwys mewn stori fer.

Dewch â hysbysebion o gylchgronau/papurau newydd sy’n hysbysebu llefydd, gwyliau neu wledydd.

Darganfyddwch am ffynonellau gwahanol o ynni adnewyddadwy ac anadnewyddadwy.

Meddyliwch am eich cwestiynau eich hunain yn ymwneud â’r gofod a phlaned Mawrth.

Pa fath o gogiau, liferi, pwlis a switshis allwch chi ddod o hyd iddyn nhw yn eich cartref chi?

Gan ddefnyddio dyfais neu ffôn clyfar, recordiwch eich stori newyddion ar gyfer y radio neu'r teledu.

Crëwch eich CV Gofod eich hun, gan feddwl am y sgiliau sydd gennych chi sydd eu hangen i fod yn ofodwr.

Cymraeg; Technolegau; ABGI/TSPC

Gweithgaredd 2.2 Galw am Ofodwyr Gweithgaredd 2.3 Amser Pacio

Wythnos 4

Crëwch eich model eich hun neu boster/diagram o blaned/cysawd yr haul

Crëwch eich cwis eich hun.

Mathemateg

Cymraeg; Hanes; Astudiaethau Cymdeithasol

Defnyddiwch eich ymchwil i greu poster neu adroddiad anghronolegol am blaned Mawrth.

Gweithgaredd 2.1 Taith Hirfaith

Gweithgaredd 1.4 Llythyr at Tim

Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes

Mathemateg; Cymraeg; Cymhwysedd Digidol

Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes

Dysgu Gartref Dewisol

d

s.org diarie y r e v isco

ith i

d e n a Bl wrth Ma ur Ta

Wythnos 3

Wythnos 2

Wythnos 1

Cysylltiadau â'r Cwricwlwm

Gweithgaredd Awgrymedig

Gwersi gwyddoniaeth 60 munud o hyd bob wythnos am dymor cyfan

Llinell Amser Athrawon: Un Tymor iad Dydd

Cysylltiadau â'r Cwricwlwm Mathemateg; Cymraeg; Hanes; Astudiaethau Cymdeithasol; Cymhwysedd Digidol

Cymraeg; Mathemateg; ABGI/TSPC

Dylunio a Thechnoleg; SMSC/TSPC; Celf

Mathemateg; Daearyddiaeth; Cymraeg; Astudiaethau Cymdeithasol; SMSC/TSPC Mathemateg; Cyfrifiadura; Dylunio a Thechnoleg; Daearyddiaeth; Celf SMSC/TSPC

Dylunio a Thechnoleg; SMSC/TSPC

Dylunio a Thechnoleg; Celf; Daearyddiaeth; Astudiaethau Cymdeithasol

Cymraeg; Cerddoriaeth, Celf

Gweithgaredd Awgrymedig

Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes Gweithgaredd 1.3 Cwis am Blaned Mawrth

Gweithgaredd 1.4 Llythyr at Tim Gweithgaredd 2.1 Taith Hirfaith Gweithgaredd 2.2 Galw am Ofodwyr

Gweithgaredd 2.3 Amser Pacio Gweithgaredd 2.4 Dylunio Eich Roced Eich Hun

Gweithgaredd 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth Gweithgaredd 3.2 Y Newyddion Diweddaraf (crynhowch y gwersi i gynnwys adroddiad newyddion am y tywydd)

Gweithgaredd 3.3 Mons Mawreddog (gellid ei wneud mewn gwers celf ar wahân os nad oes digon o amser) Gweithgaredd 4.1 Gweithio mewn Tîm

Gweithgaredd 4.3 Mecaneg Mawrth Gweithgaredd 4.4 Labordy’r Gofod

Gweithgaredd 5.1 Cynllunio Tref Gweithgaredd 5.2 Gardd Fio-gromen Gweithgaredd 5.3 Pweru Eich Dinas a Diogelu Eich Dinas

Gweithgaredd 6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod Gweithgaredd 6.2 Planed X (gallech ei wneud mewn gwers celf ar wahân os nad oes digon o amser)

Wythnos 1

Wythnos 2

Wythnos 3

Wythnos 4

Wythnos 5

Wythnos 6

Wythnos 7

Wythnos 8

Gwersi gwyddoniaeth 90-120 munud o hyd bob wythnos am dymor cyfan

Llinell Amser Athrawon: Un Hanner Tymor

.org iaries

Beth am droi geirfa’r gofod yn gerdd neu’n gân i’w chynnwys mewn stori fer.

Porwch drwy gylchgronau a phapurau newydd, dewch â dewis o hysbysebion sy’n hysbysebu llefydd, gwyliau neu wledydd.

Gweithgaredd 4.2: Cod y Cerrig

Gweithgaredd 3.4: Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun

Chwiliwch am lun o fynydd ar y Ddaear. Ydych chi’n gallu dod o hyd i wybodaeth am fynydd Everest?

Cadwch ddyddiadur tywydd o’r wythnos i'w drafod yn y wers nesaf.

Crëwch eich model eich hun neu boster/diagram o blaned/cysawd yr haul

Defnyddiwch eich ymchwil i greu poster neu adroddiad anghronolegol am blaned Mawrth.

Dysgu Gartref Dewisol

d

eryd iscov

ith i ur Ta

d e n a Bl wrth Ma

iad Dydd

Cynllun Gwers

Dyddiad:

Amcan Dysgu: Cysylltiadau â'r Cwricwlwm Yn absennol: Bachyn / Man Cychwyn:

Prif Weithgareddau:

Myfyrio:

Gwahaniaethu:

Gwaith Dilynol gofynnol:

Y camau nesaf:

di

org

aries.

rydi scove

hi o i r rydych c y n f y h y r ’ o M dwl n neu map med tynnu llu u greu chi’n gall i’i ddysgu? h Beth am c y d Y . ysgu i wed wedi’i dd wbeth rydych ch ry gartŵn o

di

org

aries.

rydi scove

Crynhoi!

Ysgrifennwch am yr hyn rydych chi wedi’i ddysgu:

di

org

aries.

rydi scove

Crynhoi!

Lluniwch restr i grynhoi’r hyn rydych chi wedi’i ddysgu:

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

d

eryd iscov

.org

iaries

Crynhoi!

Ewch ati i greu cwis ar gyfer eich ffrindiau gan ddefnyddio'r ffeithiau rydych chi wedi’u dysgu!

Cywir

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

di

org

aries.

rydi scove

Anghywir

Ysgrifennwch eich geiriau yma!

Dewiswch wyth gair ar thema’r GOFOD a’u hysgrifennu am i fyny, i lawr, ymlaen, yn ôl neu’n groeslinol yn y chwilair hwn.

Llenwch y sgwariau gwag â llythrennau ar hap a heriwch eich ffrindiau!

CHWILAIR

discoverydiaries.org

Ysgrifennwch eich geiriau yma!

Dewiswch wyth gair ar thema’r GOFOD a’u hysgrifennu am i fyny, i lawr, ymlaen, yn ôl neu’n groeslinol yn y chwilair hwn.

Llenwch y sgwariau gwag â llythrennau ar hap a heriwch eich ffrindiau!

CHWILAIR

discoverydiaries.org

Sut i

o i d d y n f e d d codau Zap

Mae rhai o’n gweithgareddau’n cynnwys cod Zap sy’n galluogi eich disgyblion i gael gafael ar gynnwys ychwanegol drwy ffôn clyfar, tabled neu ddyfais arall. Y cyfan mae’n rhaid i chi ei wneud yw lawrlwytho Ap Zappar.

Rhowch gynnig arni gyda’r Zap difyr hwn o lun Tim Peake. Os nad oes gennych chi ddyfeisiau neu dabledi yn yr ystafell ddosbarth, bydd yr holl gynnwys sydd â chodau zap ar gael i’w lawrlwytho o’n gwefan. Ewch i dudalen y gweithgaredd i ddod o hyd i Fwndeli o Ddelweddau, sleidiau PowerPoint a mwy.

1. Barod amdani

Lawrlwythwch Ap Zappar i’ch ffôn symudol neu’ch tabled

2. Anelwch

Agorwch Zappar a daliwch eich dyfais o flaen y cod zap unigryw yma

4. Rhannwch eich lluniau gyda Tim! Postiwch eich llun ar Twitter neu Instagram a’i rannu gyda Tim drwy ddefnyddio @astro_timpeake.

Cofiwch ddefnyddio #discoverydiaries er mwyn i ni allu rhannu eich lluniau!

3. Zapiwch!

Bydd cynnwys sy’n gysylltiedig â’r gweithgaredd yn ymddangos ar eich ffôn (neu yn yr achos hwn, bydd Tim yn ymddangos!)

discoverydiaries.org

19

Y CELFYDDYDAU

STEM

LLYTHRENNEDD

Cwrdd â’r Arbenigwyr Mae bod yn wyddonydd yn fwy na dim ond cynnal arbrofion mewn labordy.

Mae Dyddiadur Planed Mawrth yn proffilio arbenigwyr STEM go iawn sydd â gyrfaoedd a chefndiroedd amrywiol, i ddangos yr ystod o lwybrau gyrfa sydd ar gael yn y sector gofod. Bydd ein cyfweliadau â dynion a menywod fel ei gilydd sy’n gweithio mewn swyddi ar draws y gwyddorau, peirianneg a chyfathrebu - yn ysbrydoli eich disgyblion. Yn arbennig, maen nhw’n ffordd wych o rymuso merched a disgyblion sydd â chynrychiolaeth annigonol yn y sector. Mae’r cyfweliadau hyn ar gael ar-lein yn discoverydiaries.org/category/stem-experts

Sue Horne – Pennaeth Archwilio’r Gofod, Asiantaeth Ofod y DU (t32) Sue sy’n gyfrifol am y gwaith cyffrous o benderfynu pa raglenni rhyngwladol ar gyfer archwilio’r gofod y bydd y DU yn cymryd rhan ynddynt, ac yna reoli cyfraniadau'r DU at y rhaglenni hynny.

Vinita Marwaha Madill – Peiriannydd Gweithrediadau'r Gofod, Asiantaeth Ofod Ewrop (t53) Mae Vinita yn gweithio ar brosiectau sy’n ymwneud â llongau gofod yn teithio gyda chriwiau yn y dyfodol, fel datblygu’r Fraich Robotig Ewropeaidd ar gyfer yr Orsaf Ofod Ryngwladol a dylunio gwisg gofodwyr. Mae hefyd yn rhedeg Rocket Women - gwefan yn benodol ar gyfer merched sy’n gweithio ym maes STEM. Stephen Lewis – Athro Ffiseg Atmosfferig (t62) Mae Stephen yn arbenigo mewn tywydd yn y gofod! Gan ddefnyddio’r arsylwadau a gaiff eu gwneud gan longau gofod, mae’n ymchwilio i nodweddion atmosfferig planedau ar wahân i'r Ddaear, er mwyn i ni allu dysgu mwy amdanynt.

Cindy Forde – Cyfathrebwr Gwyddoniaeth (t66) Mae Cindy yn arbenigo mewn helpu plant i ddeall eu rôl ar ein planed gydgysylltiedig, wych a sut gallant gyfrannu at ofalu am y Ddaear.

Tamsin Mather – Fylcanolegwr (t69) Mae Tamsin yn arbenigo mewn llosgfynyddoedd. Mae’n astudio sut mae’r llosgfynyddoedd yn ymddwyn a sut maen nhw’n effeithio ar y Ddaear ac ar blanedau eraill.

Abbie Hutty – Prif Beiriannydd Strwythurau Llongau Gofod, Asiantaeth Ofod Ewrop (t73) Mae Abbie yn gyfrifol am sicrhau bod yr holl gydrannau mecanyddol a ddefnyddir yng ngherbyd ExoMars yn cael eu dylunio, eu hadeiladu a’u profi fel y bydd y cerbyd sy’n mynd i blaned Mawrth yn barod mewn pryd.

Peter McOwan – Athro Cyfrifiadureg (t82) Mae Peter yn adeiladu robotiaid ac yn creu meddalwedd ddeallus i’w rhaglennu i gwblhau tasgau. Gall ei robotiaid wneud popeth o helpu o amgylch y tŷ i chwarae’r drymiau!

Maggie Aderin-Pocock – Gwyddonydd y Gofod (t106) Fe wnaeth brwdfrydedd Maggie dros delesgopau ac astudio awyr y nos ei harwain at yrfa mewn gwyddoniaeth. Yn ogystal â chynnig rhaglenni allgymorth addysg, mae Maggie’n gwneud offerynnau arbenigol sy’n amrywio o offer a ddelir yn y llaw ar gyfer synhwyro ffrwydron tir i is-systemau optig ar gyfer Telesgop Gofod James Webb.

i yn

i ydda Sut b nol ar n dy cynefi Mawrth d blane drych yn e ? tybed

rth

Cwest

y f er y d os

ba

rg a au

Dechreuwch eich taith i’r blaned goch drwy ddarllen a thrafod y cyflwyniad gan Lucy Hawking...

Croeso, r y w l i w h c Ar

! h t r w a M d e n a Pl Mawrth i Rydych chi mor ddewr! Rydych chi’n mynd i blaned angen i adeiladu cynefin newydd ar gyfer y bod dynol. Bydd y blaned, chi ddylunio roced, dewis eich criw, archwilio arwyneb ith cynnal arbrofion yn y gofod, cyfathrebu â’r Ddaear, ymhl barod pethau eraill. Mae hon yn dasg fawr ond rydych chi’n i’r gofod amdani. Gyda llaw, diolch am gytuno i fentro ymhellach ar yn eich nag unrhyw berson o’ch blaen. Mae pawb ar y Ddae cefnogi chi! ati i Cyn i chi fentro ar eich antur, bydd angen i chi fynd rai pha gynllunio. Pa dasgau fyddwch chi’n eu gwneud a wch fyddwch chi’n disgwyl i robotiaid eu gwneud? Sut bydd wch chi’n chi’n cyrraedd y Blaned Goch yn ddiogel a beth fydd ar blaned ei fwyta ar y ffordd? Beth fyddwch chi’n ei adeiladu chreu a Mawrth? Pa fath o gymdeithas fyddech chi’n hoffi ei ddewr phwy fydd yn byw yno? Cwestiynau pwysig - ewch ati’n i’w hateb...

Pob lwc – a chofiwch amdanom ni!

Lucy Hawking a Chriw’r Gofod

ma i Y ffordd y wrth! blaned Ma

lon o beryg Pa fath â ig ylltied sy’n gys ? l hon thaith fe

Pa sgilia chi eu c u allwch ynn heriol i’ ig i daith rg beth ho ofod a ffech ch i ei ddys gu?

Pennod 1: Bywyd ar Blaned Mawrth Beth yw’r pellaf mae person erioed wedi bod yn y gofod?

Paratowch eich disgyblion ar gyfer eu taith drwy gymharu’r Ddaear a phlaned Mawrth, dysgu am blaned Mawrth, ymchwilio i deithiau a wnaed yn y gorffennol gan bobl a robotiaid, ac ystyried beth yw heriau a manteision archwilio’r gofod.

Beth sydd yn y bennod hon?

1.1 – Arwyddion o Fywyd: Crëwch ddiagram sy’n cymharu’r Ddaear a phlaned Mawrth er mwyn archwilio’r posibilrwydd y gall planed Mawrth gynnal bywyd > Gwyddoniaeth a Llythrennedd 1.2 – Creu Hanes: Teithiwch yn ôl drwy hanes y gofod i ddarganfod pwy sydd wedi archwilio planed Mawrth a sut > Gwyddoniaeth a Hanes 1.3 – Cwis am Blaned Mawrth: Dysgwch rai ffeithiau allweddol am blaned Mawrth drwy’r cwis Cywir neu Anghywir hwn > Gwyddoniaeth a Hanes 1.4 – Llythyr at Tim: Ysgrifennwch lythyr at Tim Peake yn esbonio manteision taith i blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Llythrennedd Chwilair 1: Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Un > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

Diamedr: 12,742 cilometr

Y Ddaear

Zapiwch i wy ddarganfod m a am y Ddaear rth Phlaned Maw

n o i d d y Arw o Fywyd

*Ychwanegwch y gair yma at Eirfa’r Gofod!

Diamedr:

Helo archwilwyr,

(yn fras)

Mae planed Mawrth hanner maint y Ddaear, yn fras*.

Ydych chi’n gallu gweithio allan beth yw diamedr planed Mawrth?

PLANED MAWRTH

Pe bai estroniaid yn edrych ar y Ddaear o bell i ffwrdd, sut byddent yn gwybod bod bywyd yma?

Tynnwch lun y Ddaear a phlaned Mawrth gan eu labelu a chymharu beth sy’n wahanol rhwng y ddwy blaned. Beth yw’r arwyddion o fywyd ar y ddwy blaned hyn?

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 1.1: Arwyddion o Fywyd Zapiwch i ddarganfod mwy a am y Ddaear th Phlaned Mawr

Pe bai estroniaid yn edrych ar y Ddaear o bell i ffwrdd, sut byddent yn gwybod bod bywyd yma?

Tynnwch lun y Ddaear a phlaned Mawrth gan eu labelu a chymharu beth sy’n wahanol rhwng y ddwy blaned. Beth yw’r arwyddion o fywyd ar y ddwy blaned hyn?

PLANED MAWRTH

Y Ddaear

Diamedr:

Diamedr: 12,742 cilometr

(yn fras)

Helo archwilwyr,

*Ychwanegwch y gair yma at Eirfa’r Gofod!

Mae planed Mawrth hanner maint y Ddaear, yn fras*.

Ydych chi’n gallu gweithio allan beth yw diamedr planed Mawrth?

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae gan wyddonwyr ddiddordeb arbennig mewn astudio planed Mawrth oherwydd y dystiolaeth fod bywyd wedi bodoli yno - neu fod bywyd yn dal i fodoli yno. Mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i ddisgyblion ymchwilio i’r Ddaear ac i blaned Mawrth a thynnu llun ohonynt ochr yn ochr, gan ganolbwyntio ar ‘arwyddion o fywyd’.

Bydd cymharu'r Ddaear â’i chymydog planed Mawrth - a thynnu llun y pethau sy’n wahanol rhyngddynt, yn helpu'r disgyblion i ddeall y cysyniad o fywyd fel y mae ar y Ddaear a beth mae’n ei olygu yng nghyd-destun planed Mawrth.

Arwyddion o Fywyd Mae’r arwyddion bod bywyd yn bodoli yn cynnwys: 1. Presenoldeb ocsigen, osôn a methan yn atmosffer planed Ar y Ddaear, roedd pobl eisoes yn dysgu am atmosffer y Ddaear mor gynnar â’r 1600au. Yn 1770au, darganfu cemegydd fferyllol o'r enw Carl Scheele ocsigen.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen • •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Prennau Mesur

Ar blaned Mawrth, darganfu cerbyd Curiosity NASA fethan yn yr aer yn 2014. Bydd Taith ExoMars yn ceisio penderfynu a yw’r methan yn cael ei gynhyrchu’n ddaearegol neu’n fiolegol.

2. Tystiolaeth o ddŵr. Mae dŵr yn hanfodol i fywyd.

Ar y Ddaear, mae’n hawdd gweld presenoldeb dŵr, hyd yn oed o bell.

Cymerwch gip ar rai o’r lluniau o’r Ddaear a dynnwyd gan Tim Peake o’r Orsaf Ofod Ryngwladol er mwyn dangos hyn i’ch disgyblion. Heblaw am y cyrff dŵr, mae gwyrddni’r Ddaear yn arwydd o fywyd ar ei harwyneb.

Os edrychwch chi ar blaned Mawrth o bell, neu hyd yn oed o arwyneb y blaned, y cyfan y gallwch chi ei weld yw craig noeth. Ond dydy hyn ddim yn golygu nad oes unrhyw fywyd o gwbl ar blaned Mawrth. Mae’n golygu os oes bywyd ar y blaned, ei fod yn fach iawn ac o bosibl yn byw yn y graig. Gelwir y math hwn o fywyd yn endolith. Os oedd bywyd yn arfer bod ar blaned Mawrth, bydd olion dŵr rywle ar y blaned o hyd. Mae’r rhain yn fwyaf tebygol o fod o dan arwyneb y blaned.

3. Tystiolaeth mewn ffosiliau Ar y Ddaear, rydyn ni wedi darganfod ffosiliau o organebau fu’n byw 4.2 biliwn o flynyddoedd yn ôl! Bydd taith ExoMars yn chwilio am arwyddion o fywyd hynafol ar blaned Mawrth ar ffurf biofarcwyr cemegol a chymunedau o ffosiliau, naill ai wedi’u cadw dan y ddaear neu o fewn creigiau arwynebol.

• • •

Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil Beiros/Pensiliau Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth (os oes angen - gweler y Dolenni Defnyddiol)

discoverydiaries.org

Arwyddion o Fywyd

Pennod Un Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd

25

Pennod Un Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd

Gelwir y ffosiliau bach hyn yn ficroffosiliau. Drwy ddadansoddi cyfansoddion organig yn y graig, gall gwyddonwyr ddweud os ydynt yn rhai naturiol neu wedi’u ffurfio gan fywyd.

Mae dau offeryn ar ExoMars (MOMA ac RLS) i wneud hyn mewn ffyrdd gwahanol a dril i gasglu samplau o hyd at ddau fetr o dan yr arwyneb. Gan fod dŵr hylif yn un o ragofynion bywyd, mae tiroedd lle roedd cyrff dŵr parhaol yn bodoli yn ystod hanes cynnar planed Mawrth yn llefydd da i chwilio am ficroffosiliau.

Atebion i’r Gweithgaredd

Cyflawni'r Gweithgaredd

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

Ar ôl trafod y gwahanol arwyddion o fywyd ar y Ddaear a phlaned Mawrth, gofynnwch i’ch dosbarth dynnu llun a labelu tystiolaeth o fywyd ar y ddwy blaned. Gofynnwch iddynt ymchwilio i’r diamedrau, yr ystod tymheredd a’r pellter o’r haul a chofnodi eu canlyniadau ar gyfer y ddwy blaned.

Rhowch amrywiaeth o adnoddau i’r plant eu defnyddio ar gyfer eu gwaith ymchwil, yn cynnwys gwefannau dibynadwy, llyfrau testun, papurau newydd, erthyglau a Ffeithiau am Blaned Mawrth (gweler y Dolenni Defnyddiol). Trafodwch gyda’r plant ddibynadwyedd rhai o’r ffynonellau (er enghraifft Wikipedia - lle gall unrhyw un ychwanegu ffeithiau a’u golygu).

Unwaith y bydd y plant wedi ymchwilio i’r ffeithiau allweddol, gallant dynnu llun a labelu’r Ddaear a phlaned Mawrth (CA2 uwch gyda nodiadau).

Gall y plant gyflwyno eu canfyddiadau i’r dosbarth fel ‘gwyddonwyr go iawn’.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

26

Ffeithiau am y Ddaear: Diamedr: 12,742 km Ystod tymheredd: -88 i 58°C Pellter o’r haul: 150,000,000 km (wedi’i dalgrynnu o 149,598,262)

Ffeithiau am Blaned Mawrth: Diamedr: 6,779 km Ystod tymheredd: -153 i 20°C Pellter o’r haul: 228 miliwn km (wedi’i dalgrynnu o 227,943,824)

• Sut mae planed Mawrth a’r Ddaear • • • •

•

yn debyg?

Sut mae planed Mawrth a’r Ddaear yn wahanol?

Beth yw’r arwyddion cyffredin o fywyd?

Beth fyddech chi’n gwneud pe baech yn darganfod bywyd ar blaned Mawrth?

Am ba resymau y gallai fod rhaid i ni symud i blaned Mawrth yn y dyfodol? (dolen i orboblogi, difrod amgylcheddol) A fyddech chi’n byw ar blaned Mawrth?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Y Ddaear vs Planed Mawrth Rhannwch eich dosbarth neu’ch grwpiau yn ddau dîm (y Ddaear/planed Mawrth). Ar ôl trafod yr arwyddion o fywyd ar y ddwy blaned, gall pob tîm ymchwilio i’w blaned ei hun ac i’r ffeithiau a’r arwyddion o fywyd arni.

Ar ddiwedd y cyflwyniadau, gall pob tîm/disgybl bleidleisio dros ba blaned y byddai’n well ganddynt fyw arni a pham.

Gwneud Eich Bywyd Eich Hun Mae’r gweithgaredd hwn yn annog twf microbaidd a gellir ei wneud mewn nifer o ffyrdd.

Bara: Rhowch ddarn o fara i’r plant a’i selio mewn cynhwysydd (bydd bag brechdanau yn gwneud y tro) - gadewch ef am wythnos a’i arsylwi. Gwyliwch wrth i’r microbau dyfu! Gall hyn arwain at drafodaeth ynghylch o ble y daethant.

Dŵr: Rhowch botel o ddŵr wag i’r plant.

Gofynnwch iddynt ei llenwi. Gadewch hi am wythnos neu ddwy ac arsylwch.

Dylai cytrefi sy’n edrych yn glir/yn wyn ddechrau tyfu yn y dŵr. Unwaith eto, gall hyn arwain at drafodaeth ynghylch o ble y daeth y microbau.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: Defnyddiwch y Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth a ddarparwyd i strwythuro a chefnogi eich ymchwil.

Gallech drafod pa mor addas yw’r

adnoddau. Gallai'r plant roi enghreifftiau o bethau yn y byd go iawn sydd yr un tymheredd â'r Ddaear/Mawrth - er mwyn rhoi dealltwriaeth well iddyn nhw. Er enghraifft, mae - 153 gradd yr un fath â bod chwe gwaith yn oerach na’r diwrnod oeraf erioed yn y DU.

Pennod Un Gweithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd

Her: I herio’r plant, gallant weithio gyda digidau llawn, gan dalgrynnu 6779 km (diamedr) i’r 10,100 a’r 1000 agosaf - gan roi her mathemateg ychwanegol iddynt.

Gallant wneud hyn hefyd gyda phellter y Ddaear a phlaned Mawrth o’r haul.

grym i’r At Aw hr o!

Newid i sleidia wch drefn y u Pow erP a dilëw ch y te oint gan o stun, fyn i’r d i s g yblion ddyf ddelw alu a yw’r e neu o dd o’r Ddae blaned ar Mawr th.

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries.org/ signs-of-life i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

discoverydiaries.org

Ar ôl cryn dipyn o ymchwilio, bydd pob tîm yn crynhoi ei waith ymchwil er mwyn paratoi cyflwyniad byr (gallai fod ar ffurf cyflwyniad PowerPoint, poster A3/A2/ adroddiad anghronolegol, neu fersiwn manylach o’r gweithgaredd gwreiddiol, gyda nodiadau). Bydd pob tîm yn cyflwyno i’r dosbarth. Gellid gwneud hyn ar ffurf dadl, neu seminar Socratig, neu hyd yn oed fel cyflwyniad i ddangos y dulliau o gyfathrebu gwyddonol.

27

n agari Yuri G d y pered Yuri o af i fynd ynt aith son c d ar d ia o f o g i’r Rws k1o o t s o V 61! yn 19 af Ofod

Tim Peake a’r Ors Ryngwladol

ong Neil Armstr rin a Buzz Ald

h, dyma gyfle rt w a M d e n la hib o ar eich tait n robotiaid tr a n g l fe e i o h g c y i h n n y a C hiau ych am rai o’r teit u g s y ’r dyfodol. Yd d a d l i o h n c n i e s re p M? orffennol, y , PRYD a PHA E L B i a phobl o’r g th e a y rganfod pw chi’n gallu da

hanes

creu Zapiwch i deithio drwy d hanes y gofo

Telesgop Gofod James Webb a MIRI

Cylchdröwr Mar s Express

Beagle 2

Cerbyd Curiosity

E x o Ma

rs

wr Nwy Cylchdrö xoMars Hybrin E

Cerby d

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 1.2: Creu Hanes Cerbyd Curiosity

hanes

Zapiwch i deithio drwy hanes y gofod

rth, dyma gyfle i blaned Maw o ar eich taith gan robotiaid Cyn i chi fentr iau anhygoel dol. Ydych am rai o’r teith i chi ddysgu ennol a’r dyfo PHAM? fennol, y pres BLE, PRYD a a phobl o’r gorf d pwy aeth i anfo darg chi’n gallu

Beagle 2

Cerby

d ExoM

g Neil Armstron in a Buzz Aldr

Cylchdröwr Mars

garin Yuri Ga y perdd Yuri oe f i fynd nta son cy daith fod ar i’r go Rwsia k1o sto Vo 61! yn 19 Ofod Tim Peake a’r Orsaf Ryngwladol

ars

Express

Telesgop Gofod James Webb a MIRI

r Nwy Cylchdröw Mars Hybrin Exo

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn canolbwyntio ar hanes archwilio’r gofod, gan bobl a robotiaid, ac mae’n helpu’r disgyblion i ddeall y cynnydd a wnaed o ran teithio i’r gofod dros y 70 mlynedd diwethaf.

Y cosmonôt Sofietaidd Yuri Gagarin oedd y person cyntaf i deithio i’r gofod. Ar 12 Ebrill 1961, fe wnaeth ei long ofod gylchdroi o amgylch y Ddaear fel rhan o Daith Vostok 1.

Treuliodd awr a 48 munud yn y gofod.

Yn 1969, y gofodwyr Buzz Aldrin a Neil Armstrong o America oedd y bobl gyntaf i lanio ar y lleuad. Lansiwyd eu taith nhw, Apollo 11, o Florida ar 16 Gorffennaf 1969. Fe wnaethant dreulio 21.5 awr ar arwyneb y lleuad.

Mae’r Orsaf Ofod Ryngwladol (ISS) yn llong ofod fawr sy’n cylchdroi o amgylch y Ddaear. Cafodd ei lansio yn 1998. Roced o Rwsia lansiodd y darn hwnnw. Ar ôl hynny, ychwanegwyd

rhagor o ddarnau. Ddwy flynedd yn ddiweddarach, roedd yr orsaf yn barod am bobl. Cyrhaeddodd y criw cyntaf ar 2 Tachwedd 2000. Mae pobl wedi byw ar yr orsaf ofod ers hynny. Dros amser, mae mwy o ddarnau wedi cael eu hychwanegu. Cwblhawyd yr orsaf ofod yn 2011 gan NASA a’i phartneriaid o amgylch y byd, er bod ei chydrannau yn parhau i gael eu diweddaru.

Lansiwyd Taith Principia y Gofodwr ESA Tim Peake ar 15 Rhagfyr 2015.

Treuliodd yr Uwchgapten Peake chwe mis ar yr Orsaf Ofod Ryngwladol cyn dychwelyd yn ddiogel i’r Ddaear ar 18 Mehefin 2016.

Mae ExoMars yn ymgyrch ar y cyd rhwng ESA a Roscosmos. Mae’r rhaglen hon yn cynnwys dwy daith: y Cylchdröwr Nwy Hybrin (TGO) a Schiaparelli, a lansiwyd ym mis Mawrth 2016, a Cherbyd Mars Rover, a fydd yn lansio yn 2020. Mae’r TGO yn chwilio am dystiolaeth o fethan a nwyon atmosfferig eraill. Mae’r Schiaparelli (nid oes llun ohono yn y gweithgaredd) yn fodiwl arddangos ar gyfer y drefn mynediad, disgyniad a glanio. Bydd cerbyd ExoMars yn cario dril ac amrywiaeth o offerynnau ar gyfer gwaith ymchwil geogemeg ac ecsobioleg.

Mars Express yw taith gyntaf Ewrop i’r Blaned Goch. Mae ei llong ofod yn cylchdroi o amgylch planed Mawrth, gan gasglu gwybodaeth bwysig gyda’i

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ making-history i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Mynediad at y Rhyngrwyd Darllen a Deall - Cardiau Ffeithiau am Hanes

discoverydiaries.org

creu

Pennod Un Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes

29

Pennod Un Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes

chamerâu, sbectromedrau, altimedrau a’i dadansoddwr. Mae’n cario saith offeryn i gyd. Roedd Mars Express, a lansiwyd ar 3 Mehefin 2003, yn cario ac yn gweithredu Beagle 2 hefyd.

Roedd Beagle 2 yn llong ofod a gludwyd i’r gofod gan Mars Express yn 2003. Roedd yn cynnwys offer malu a digreiddio er mwyn casglu samplau o gerrig. Roedd disgwyl iddi lanio ar arwyneb planed Mawrth ym mis Rhagfyr 2003 ond collwyd cysylltiad â hi ac ym mis Chwefror 2004, cyhoeddwyd ei bod ar goll. Roedd Beagle 2 yn ddirgelwch mawr hyd nes i gamera ‘Mars Reconnaissance Orbiter’ NASA sylwi arni ar arwyneb planed Mawrth ym mis Ionawr 2015.

Mae Telesgop Gofod James Webb yn delesgop isgoch mawr a gaiff ei ddatblygu gan Asiantaeth Ofod Ewrop, NASA ac Asiantaeth Ofod Canada. Bydd yn astudio pob cyfnod yn hanes ein bydysawd, o'r Glec Fawr i eni’r sêr yn ogystal â'r planedau a dechreuad bywyd.

Mae MIRI, neu'r Offeryn Lled-isgoch, yn offeryn ar Delesgop James Webb a fydd yn cynhyrchu delweddau isgoch i’n helpu i astudio sut bydd sêr a galaethau yn ffurfio. Gall dreiddio drwy haenau tew o lwch er mwyn i ni ddysgu am eni sêr ar wahân i’n haul ein hunain.

Cyflawni'r Gweithgaredd Dechreuwch drwy ofyn i’r plant drafod gyda phartner (neu grŵp) beth maen nhw’n ei wybod am archwilio’r gofod.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

30

Meddyliwch am y canlynol: Pwy, Beth, Pryd, Ble, Sut a Pham bod pobl/ robotiaid wedi bod i’r gofod. Ar ôl rhannu’r hyn maen nhw wedi’i ddeall, rhowch gyfle iddynt ddysgu mwy am Hanes Archwilio’r Gofod.

Gellir gwneud hyn drwy'r canlynol: • Darllen a Deall (gan ddefnyddio

taflenni ffeithiau - ar gael fel bwndel o ddelweddau, Zap neu PowerPoint)

• Gweithgaredd llinell amser (yr

athro’n rhannu ffeithiau o’r nodiadau i athrawon, fesul un, ac yn creu llinell amser/lein ddillad i blant gyfeirio ati)

• Ymchwil Annibynnol (gan

ddefnyddio dolenni defnyddiol - gallwch naill ai roi deunydd wedi’i argraffu neu alluogi plant i ymchwilio’n annibynnol ar iPad/Cyfrifiaduron)

Ar ddiwedd y sesiwn, gofynnwch i'r plant rannu'r ffaith fwyaf difyr iddynt ei darganfod - byddant yn eich synnu!

Atebion i’r Gweithgaredd Gorsaf Ofod Ryngwladol Taith: Rhaglen ISS – Sefydlu labordy gofod sy’n cylchdroi er mwyn i ofodwyr fyw a gweithio ohono Blwyddyn: 1998 – heddiw Tim Peake Taith: Principia Blwyddyn: 2015 Yuri Gagarin Taith: Vostok 1 – Y person cyntaf yn y gofod Blwyddyn: 1961

Cerbyd ExoMars a Chylchdröwr ExoMars Taith: Cylchdröwr Nwy Hybrin (TGO) a Schiaparelli, a Cherbyd Mars Rover.

Blwyddyn: TGO – 2016, Cerbyd ExoMars – 2020 Neil Armstrong a Buzz Aldrin Taith: Apollo 11 Blwyddyn: 1969 Telesgop Gofod James Webb a MIRI Taith: JWST neu Daith Webb Blwyddyn: Disgwylir ei lansio yn 2021

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam ein bod ni’n teithio i’r gofod?

• Pam bod robotiaid mor bwysig?

• Pam bod y gofod mor rhyfeddol

i ni?

• Fyddech chi’n teithio i’r gofod?

Pam? Pam ddim?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Ymchwil/Cyflwyno: Newidiwch y ffocws i gyfathrebu gwyddonol drwy ofyn i’ch disgyblion gyflwyno eu canfyddiadau. Ar gyfer Cyfnod Allweddol 2 Is, gallai hyn fod mor syml â pharatoi neu ddarllen allan beth maen nhw wedi'i ddarganfod.

Ar gyfer Cyfnod Allweddol 2 Uwch, gallai hyn olygu paratoi briff ar y daith a chyflwyno hwn i'r dosbarth er mwyn sicrhau pleidleisiau ar gyfer eu ‘taith’ nhw.

Pennod Un Gweithgaredd 1.2 Creu Hanes

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: Gan ddefnyddio'r gweithgaredd llinell amser, torrwch y paragraffau gwahanol o’r daflen ffeithiau (gweler y Dolenni Defnyddiol) a gofynnwch i’r plant eu rhoi mewn trefn gronolegol, i gefnogi eu gwaith casglu ffeithiau. Gallent wneud hyn mewn parau.

Her: Gweler y gweithgaredd ymestyn uchod.

grym i’r At Aw hr o!

Argra ffwch y Powe rPoint sleidiau ar bap A3 a’u ur h a r d d o amg ylch y angos r ys i greu ‘gorsa tafell foedd ymchw disgyb il’ y gall po b l ymw eld â n hw.

discoverydiaries.org

Cylchdröwr Mars Express a Beagle 2 Taith: Mars Express Blwyddyn: 2003

31

l h i gae Zapiwc ion! yr ateb

Ar gyfer rhif 10, beth am greu eich cwestiwn eich hun a holi eich ffrindiau!

Sue Horne ydw i, Pennaeth Archwilio’r Gofod yn Asiantaeth Ofod y DU. Cyn i ni eich anfon chi ar y daith bwysig yma, beth am i ni weld faint rydych chi’n ei wybod am y Blaned Goch.

Helo archwilwyr,

a M d e n Bla

m a s i Cw wrth

10.

9. Gallwch weld planed Mawrth o’r Ddaear gyda’r llygad noeth!

8. Mae pobl wedi llwyddo i hedfan i blaned Mawrth ac wedi sefydlu dinas yno.

7. Mae gan blaned Mawrth ddwy leuad.

6. Planed Mawrth sydd â’r mynydd uchaf yng nghysawd yr haul, sef Olympus Mons.

5. Mae blwyddyn ar blaned Mawrth yr un fath â 1000 o ddiwrnodau ar y Ddaear.

4. Oherwydd bod gan blaned Mawrth atmosffer, mae ganddi dywydd hefyd!

3. Planed Mawrth yw’r wythfed blaned oddi wrth yr haul.

2. Mae disgyrchiant is ar blaned Mawrth yn golygu y byddech chi’n bownsio ddwywaith yn uwch nag y byddech chi ar y Ddaear.

1. Cafodd yr enw Saesneg ar blaned Mawrth (Mars) ei enwi ar ôl y Mars Bar.

GHYWIR? CYWIR NEU AN I...

DYWEDWCH CH

discoverydiaries.org

Cywir Anghywir

Gweithgaredd 1.3: Cwis am Blaned Mawrth rth Blaned Maw l h i gae Zapiwc n! yr atebio

HYWIR? CYWIR NEU ANG ..

DYWEDWCH CHI.

7. Cywir: Gelwir lleuadau’r blaned yn Phobos a Deimos.

Cywir Anghywir

1. Cafodd yr enw Saesneg ar blaned Mawrth (Mars) ei enwi ar ôl y Mars Bar. 2. Mae disgyrchiant is ar blaned Mawrth yn golygu y byddech chi’n bownsio ddwywaith yn uwch nag y byddech chi ar y Ddaear.

Helo archwilwyr, Sue Horne ydw i, Pennaeth Archwilio’r Gofod yn Asiantaeth Ofod y DU. Cyn i ni eich anfon chi ar y daith bwysig yma, beth am i ni weld faint rydych chi’n ei wybod am y Blaned Goch.

3. Planed Mawrth yw’r wythfed blaned oddi wrth yr haul.

4. Oherwydd bod gan blaned Mawrth atmosffer, mae ganddi dywydd hefyd!

5. Mae blwyddyn ar blaned Mawrth yr un fath â 1000 o ddiwrnodau ar y Ddaear.

6. Planed Mawrth sydd â’r mynydd uchaf yng nghysawd yr haul, sef Olympus Mons.

7. Mae gan blaned Mawrth ddwy leuad.

8. Mae pobl wedi llwyddo i hedfan i blaned Mawrth ac wedi sefydlu dinas yno.

9. Gallwch weld planed Mawrth o’r Ddaear gyda’r llygad noeth!

10.

Ar gyfer rhif 10, beth am greu eich cwestiwn eich hun a holi eich ffrindiau!

Atebion i’r Gweithgaredd hwn 1. Anghywir: Cafodd planed Mawrth ei henwi ar ôl y duw rhyfel Rhufeinig.

2. Cywir: Mae disgyrchiant ar blaned Mawrth 62% yn is nag ar y Ddaear.

Mae hyn yn golygu y byddai cilogram o afalau ar y Ddaear ddim ond yn pwyso 39 gram ar blaned Mawrth!

3. Anghywir: Trefn y planedau yng nghysawd yr haul yw Mercher, Gwener, y Ddaear, Mawrth, Iau, Sadwrn, Wranws, Neifion.

4. Cywir: Fel y Ddaear, mae gan blaned Mawrth dymhorau, capanau rhew pegynol, llosgfynyddoedd, hafnau a thywydd, ond mae ei hatmosffer yn rhy denau i ddŵr hylif bara’n hir ar yr arwyneb.

5. Anghywir: Mae blwyddyn ar blaned Mawrth yr un fath â 687 o ddiwrnodau ar y Ddaear.

6. Cywir: Mae Olympus Mons yn 25 km o uchder.

8. Anghywir: Dydy pobl ddim wedi teithio i blaned Mawrth eto. Mae’r holl longau gofod sydd wedi teithio i blaned Mawrth wedi bod heb griw.

9. Cywir: Tynnwyd y lluniau agos cyntaf o blaned Mawrth yn 1965.

Ar 20 Gorffennaf 1976, llong ofod Viking NASA oedd y gyntaf i lanio ar y blaned. Ers hynny, mae sawl taith arall i blaned Mawrth wedi cael eu lansio, ond dim ond 18 sydd wedi llwyddo.

Cyflawni’r Gweithgaredd Mae'r Cwis am Blaned Mawrth yn ffordd ddifyr o ddarganfod mwy am y blaned. Yn ddelfrydol, caiff hyn ei wneud fel gweithgaredd grŵp gyda disgyblion yn galw allan ‘cywir’ neu ‘anghywir’ tra bo’r athro’n rhoi'r ateb cywir os bydd angen. Mae’n rhyngweithiol ac yn hwyl, ac mae’n ffordd dda o ddysgu ffeithiau sylfaenol am y blaned.

Gall plant ddefnyddio Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth (gweler y Dolenni Defnyddiol) i’w helpu i ymchwilio ac ateb y cwestiynau. Fe allent gyfnewid tocynnau am gerdyn ffeithiau i’w helpu gyda chwestiynau penodol, neu fe allent gael eu cardiau ffeithiau eu hunain i’w defnyddio fel cymorth (Cyfnod Allweddol 2 Is efallai).

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ mars-quiz i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth

discoverydiaries.org

Cwis am

Pennod Un Gweithgaredd 1.3 Cwis am Blaned Mawrth

33

Pennod Un Gweithgaredd 1.3 Cwis am Blaned Mawrth

Pan fydd y plant wedi creu eu cwestiynau eu hunain, gallant rannu'r rhain fel dosbarth, efallai fel cwis ar wahân, neu ar lafar ymhlith y dosbarth cyfan.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

• Am ba resymau y gellid ystyried

Cymorth:

bod teithiau i blaned Mawrth yn ‘aflwyddiannus’?

• Pa fath o dywydd fyddech chi’n ei

ddisgwyl ar blaned Mawrth? Pam?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Adroddiad Anghronolegol Gall y plant ddewis ffaith i ymchwilio iddi ymhellach. Fe allech chi roi’r gwaith hwn i ymestyn y wers (tasg ychwanegol) neu fel gweithgaredd dilynol gartref (dysgu gartref).

Gall y plant greu adroddiad anghronolegol gyda ffaith/cwestiwn o’u dewis, gan ddefnyddio eu sgiliau ymchwilio a thestunau ffeithiol i greu'r adroddiad hwn. Gallai’r iaith fod yn ffurfiol neu’n anffurfiol (yn dibynnu ar anghenion y dosbarth neu ddewis personol) ac fe allai gynnwys lluniau a diagramau i’w gefnogi. Byddai hyn yn ffordd dda i blant ymarfer ysgrifennu’n drawsgwricwlaidd.

Y themâu symlaf i ymchwilio iddynt fyddai:

discoverydiaries.org

34

Ymchwiliwch i’r holl deithiau i blaned Mawrth gan ddarganfod pa rai wnaeth lwyddo.

• Pam bod ymchwil ar blaned Mawrth

yn bwysig i ni?

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

Beth yw uchder y mynyddoedd ar y Ddaear? Faint yn uwch yw Olympus Mons? Tynnwch ddiagram ar raddfa o’r mynyddoedd gwahanol.

Pam bod y Rhufeiniaid Hynafol wedi enwi planed Mawrth a’i lleuadau?

Defnyddio’r cardiau ffeithiau. Gall y plant gyfateb y ffeithiau i’r cwestiynau cywir - gan gefnogi eu dealltwriaeth.

Her: Ydy’r plant yn gallu ymchwilio i gwestiwn o’u dewis? Heriwch y plant i ‘brofi’ eu hateb - a gofynnwch iddynt ymchwilio a phrofi bod eu hoff gwestiwn yn gywir/anghywir. Bydd hyn yn cefnogi agweddau rhesymu ar Fathemateg, yn ogystal â chyfiawnhau barn gyda thystiolaeth.

grym i’r At Aw hr o!

Pan fy d y cwis dwch chi’n , i gae cynna l l pryd, defny adborth ar ddiwc y gwyn h fyr bac ochr a h gyda C a ddau neu g c A ar yr oc r y naill ofyn hr a sefyll nwch i’r dis rall, ar gyf gyblio eisted er Cywir ne n u d ar Anghy gyfer wir.

Zapiwch i wylio neges Tim!

y gofodwr ESA Waw, rydych chi wedi cael neges fideo gan mor awyddus Tim Peake! Mae am wybod pam eich bod io’r neges, yna i gyrraedd planed Mawrth. Zapiwch i wyl ymau dros eich taith. ysgrifennwch eich ymateb gan esbonio’r rhes

AT TIM

R Y H T Y L L

discoverydiaries.org

Pennod Un Gweithgaredd 1.4 Llythyr at Tim

Gweithgaredd 1.4: Llythyr at Tim LLYTHYR AT TIM

Zapiwch i wylio neges Tim!

y gofodwr ESA Waw, rydych chi wedi cael neges fideo gan mor awyddus Tim Peake! Mae am wybod pam eich bod neges, yna i gyrraedd planed Mawrth. Zapiwch i wylio’r dros eich taith. ysgrifennwch eich ymateb gan esbonio’r rhesymau

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn cyfuno nifer o ffactorau - yn gyntaf, y ffigwr ysbrydoledig anhygoel, Tim Peake a’r ffordd mae wedi llwyddo i ennyn diddordeb plant ysgol ledled y DU mewn teithio i’r gofod. Yn ail, mae’n gyfle i’r disgyblion ysgrifennu’n greadigol ac yn drydydd, mae’n gofyn iddynt wneud rhywfaint o ymchwil syml i’r materion sy’n gysylltiedig â theithio rhwng planedau.

discoverydiaries.org

Mae sawl dadl o blaid ac yn erbyn anfon pobl i blaned Mawrth. Byddai mynd i’r blaned yn galluogi gwyddonwyr i astudio arwyneb y blaned yn fanwl, a fydd yn helpu i ddatblygu gwyddoniaeth mewn sawl maes. Ond byddai’r daith yn beryglus iawn hefyd.

Ar wahân i’r peryglon arferol sy’n gysylltiedig â theithio i’r gofod, byddai angen adeiladu cynefin fel bod pobl yn gallu goroesi ar blaned Mawrth, lle mae lefelau peryglus o ymbelydredd, stormydd o wynt difrifol bob dwy flynedd, dim ffynonellau dŵr na bwyd

36

a heriau o ran cyfathrebu oherwydd ei bod hi’n cymryd 24 awr i gyfathrebiadau gyrraedd y Ddaear o blaned Mawrth.

Bydd y daith i’r blaned yn cymryd o leiaf chwe mis, felly os oes problem yno, ni fydd yn bosibl anfon help o’r Ddaear. Bydd hefyd yn costio biliynau o ddoleri i anfon pobl i blaned Mawrth.

Felly pam ddylen ni fynd o hyd? A fydd y manteision yn bwysicach na’r costau?

Beth am i’r disgyblion ysgrifennu llythyr yn perswadio Tim Peake fod mynd i blaned Mawrth yn werth chweil?

Cyflawni’r Gweithgaredd I ddechrau'r gweithgaredd hwn, defnyddiwch y cod Zap i wrando ar neges wedi’i recordio gan Tim. Yn y recordiad, mae Tim yn siarad am risgiau a manteision archwilio’r gofod.

Ar ôl hyn, beth am dasgu syniadau ynghylch costau a manteision teithio i blaned Mawrth. Os oes angen ar y pwynt yma, gall plant ymchwilio’n annibynnol i’r materion sy’n ymwneud â theithio rhwng planedau (adnoddau, tymereddau, ocsigen, amser, cost, hyfforddiant, ymbelydredd).

Cyn ysgrifennu, naill ai mewn grwpiau neu fel dosbarth, ewch ati i gasglu gwybodaeth ac enghreifftiau o’r canlynol: • Ffyrdd da o ddwyn perswâd ar

ddechrau llythyr

• Nodweddion llythyr • Iaith ffurfiol

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ letter-to-tim i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Byrddau gwyn (bach), darnau o bapur, papur â llinellau - ar gyfer drafftio llythyr

Gall plant ddewis a dethol pa bwyntiau maen nhw am eu codi a dechrau ysgrifennu/strwythuro eu llythyr i ddwyn perswâd. Gellir golygu’r rhain a’u rhannu ar y diwedd.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

ffordd sy’n dwyn perswâd. Yna gellid dadlau, cyfleu neu ffilmio hyn (gan ddefnyddio’r apiau uchod) er mwyn i’r dosbarth cyfan lunio llythyr gwych at Tim, neu ddefnyddio hyn fel sylfaen i ysgrifennu eu llythyrau perswadiol eu hunain sy’n cynnwys yr holl bwyntiau.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

• Sut gallwn ni berswadio rhywun i

Cymorth:

• Pa gymhellion y gallwn ni eu cynnig?

Rhowch gynllun llythyr i’r disgyblion os bydd angen.

fynd i blaned Mawrth?

• Sut byddwn ni’n diogelu pobl

rhag ymbelydredd?

• Beth yw nodweddion llythyr?

• Pa iaith ffurfiol y dylen ni ei defnyddio?

• Beth fyddai’n eich perswadio chi i

fynd i blaned Mawrth?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Ffilmiwch y llythyr!

Gan ddefnyddio ap iMotion neu iMovie (neu ap tebyg) fe allai’r plant ddarllen allan eu llythyrau at Tim, gan greu fideo. Byddai hyn yn cydblethu sgiliau cyfrifiadura â’r cyfryngau digidol.

Perswadiwch fi!

Gan weithio mewn timau, gallai’r plant ddewis un ddadl berswadiol a’i datblygu. Er enghraifft, gallai un grŵp drafod prinder adnoddau, gallai un grŵp drafod ymbelydredd ac ati. Gallai pob grŵp berswadio a dadlau pam nad yw hyn yn broblem a sut byddant yn mynd i’r afael â’r mater, gan werthu eu hatebion i’r broblem mewn

Pennod Un Gweithgaredd 1.4 Llythyr at Tim

Meddyliwch am iaith cyn dechrau defnyddio ‘Wal Graffiti’. Gan ddefnyddio papur mawr (neu bapur siart troi) rhowch lun neu air yn y canol. Gallai hyn fod yn llun i drafod y materion sy’n gysylltiedig â theithio i’r gofod, neu’n iaith sy’n ymwneud ag ysgrifennu llythyrau sy’n dwyn perswâd. Gadewch i’r plant feddwl am syniadau a geirfa ar gyfer pob un, fel sesiwn tasgu syniadau, a defnyddio hyn fel sylfaen i’w llythyr.

Her: Gweler y Heriau Ychwanegol uchod.

grym i’r At Aw hr o!

Lawrlw y fideo thwch nege Tim P eake a s ymate ’r bow efan Dyddi ad Mawr ur Planed th, er mwyn i chi a llu eu g w heb g ysyllti ylio a d â’ rhyng rwyd. r

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Bydd hyn yn helpu’r plant i ysgrifennu’n annibynnol.

37

Pennod Un: Chwilair 1 Gall y plant gwblhau’r chwileiriau’n fwy annibynnol unwaith byddant yn deall y fformat.

Pennod Un Gweithgaredd 1.5 Chwilair 1

Atebion i’r Gweithgaredd chwilair 1

1. ATMOSFFER 2. DISGYRCHIANT 3. GOFODWR 4. CERBYD 5. DDAEAR 6. MAWRTH 7. CYLCHDROI 5. ESTRON

Cefndir y Gweithgaredd hwn

P D C U T E H T R W A M B D H

T M P Y E Y T H I N D P O I G

Mae chwileiriau yn ffordd ddifyr o ymestyn geirfa eich disgyblion. Gall y disgyblion ychwanegu'r geiriau maen nhw’n dod o hyd iddynt at Eirfa’r Gofod yng nghefn Dyddiadur Planed Mawrth (gweler Gweithgaredd 6.3: Geirfa’r Gofod).

S A R C T L T S E O M S F Y G

E M L T N A

Yr Adnoddau sydd eu Hangen • • •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Prennau Mesur Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

I D

Y T T W U J M H D O E R N G I

C E R B Y D U U A M A E O T C P H U H T S E P G L J F T P Y L E D B I

I

E R O T F O F M N L

L H N Y N T B W D T S M N C

H Y T D O L

I

A W H H O P L H

C P O N U R T R N E F M T U D L P U

I

U W D A

P W T P T S U T B C R I

P R S R A E A D D O

L B S T M A S Y E Y E M M F

I

A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

Chwilair 1: Atmosffer, Cerbyd, Cylchdroi, Disgyrchiant, Ddaear, Estron, Gofodwr, Mawrth Atmosffer: Haenau o nwy uwchben arwyneb rhai cyrff planedol Cerbyd: Robot all symud o amgylch, a gaiff ei anfon, yn lle pobl, i blanedau eraill er mwyn deall eu hamgylcheddau

• •

Beiros/Pensiliau Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth (os oes angen - gweler y Dolenni Defnyddiol)

discoverydiaries.org

Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu gyda phartneriaid trafod, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r plant a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

I H C R Y G S

T E H T F U T W M A D L R H O

Cyflawni’r Gweithgaredd Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod yr hyn sydd wedi cael ei gwmpasu hyd yn hyn. Wrth i’r plant weithio drwy’r penodau, dylech eu hatgoffa i ysgrifennu geiriau pwysig yn yr eirfa er mwyn helpu i greu cronfa o eiriau.

Atebion

39

Pennod Un Gweithgaredd 1.5 Chwilair 1

Cylchdroi: Mae llong ofod yn cylchdroi o amgylch planed ac nid yw’n glanio.

Disgyrchiant: Grym atynnol rhwng dau wrthrych. Po drymaf yw’r gwrthrych, y mwyaf yw’r grym atynnol.

(Y) Ddaear: Y drydedd blaned oddi wrth yr haul, yr unig le y gwyddom ei fod yn cynnwys bywyd, a chartref dynoliaeth.

Her: • Ar ôl i’r plant orffen y chwileiriau,

gofynnwch iddynt ddefnyddio eu geirfaoedd i greu chwilair mawr ar gyfer eu ffrindiau. Gallwch wahaniaethu drwy ddewis rhoi’r gair cyfan, y llythyren gyntaf neu awgrym.

Estron: Ffurf ar fywyd sy’n bodoli y tu hwnt i’r Ddaear Gofodwr: Person sydd wedi hyfforddi i deithio i’r gofod Mawrth: Y bedwaredd blaned oddi wrth yr haul. Roedd yn arfer bod fel y Ddaear ond mae bellach yn anialwch oer

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion wneud eu chwileiriau eu hunain yn seiliedig ar blaned Mawrth. Mae templed chwilair gwag ar gael ar dudalen 122 o’r llyfr hwn.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r plant.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

40

grym i’r At Aw hr o!

Er mw yn ym es y chw ilair fe tyn llythre l her nne i’r disg dd, gofynn darn y yblion gwb wch sgrife nnu cr lhau sy’n c ynnwy eadigol s yr holl ei riau.

h c w i f o C ion eich l l e h m y g

! h t r a dosb rg

GOFODWR Y DYFODOL

is

.o

d

co

v e ry di a

ri

Rho FATHODY wch NNAU’R D AITH i wobrwyo eich disgy blio pan fydda nt yn gorff n en pob penn od

es

i cyfla

DER

COMAN

w

nnod

2

i c y f l aw i

pe

pennod

ed

n

gofodwr

w

ed

ni

w

w

e

y f l aw i c n i

d

ARCHWILIWR

1

nnod

4

e

c y f l aw

D

PEIRIANNYD pe

nnod

5 c y f l aw i

w

di

n

e

pe

3

i

GWYDDONYDD

di

w

i c y f l aw

nnod

n

ed

ni

w

pe

ARBENIGWR SWYDDOGOL

Lawrlwythwch yr holl adnoddau hyn neu prynwch nhw yn:

discoverydiaries.org/shop

pe

nnod

6

Pennod 2: cynllunio eich taith Bydd y disgyblion yn paratoi i adael y Ddaear drwy adolygu Cysawd yr Haul a dysgu am gylchdroeon y planedau. Byddant yn cael eu herio i feddwl yn feirniadol er mwyn recriwtio eu tîm a phenderfynu beth fyddant yn mynd gyda nhw i blaned Mawrth. Unwaith y bydd y disgyblion wedi dylunio roced, maen nhw’n barod i lansio!

Beth sydd yn y bennod hon?

2.1 – Taith Hirfaith: Adolygwch Gysawd yr Haul, gan ystyried cylchdroeon y planedau a sut maen nhw’n effeithio ar deithio yn y gofod > Gwyddoniaeth a Mathemateg 2.2 – Galw am Ofodwyr: Rhaid recriwtio criw yn seiliedig ar y rhinweddau a’r sgiliau sydd eu hangen i deithio i’r gofod drwy gyfweld â disgyblion eraill > Gwyddoniaeth a Llythrennedd 2.3 – Amser Pacio: Gan feddwl pa mor gyfyng yw roced a’r adnoddau prin sydd ar gael ar blaned Mawrth, penderfynwch beth i fynd gyda chi ar eich taith > Gwyddoniaeth a Chelf 2.4 – Dylunio Eich Roced Eich Hun: Gan ddefnyddio rhestr o’r nodweddion hanfodol, ewch ati i ddylunio a labelu roced i deithio i blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg Chwilair 2: Dewch o hyd i naw gair gwyddonol o Bennod Dau > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

u Ha l

Merch

Y D da

Mawr

Iau

Sa

dwr

Wran

N ei f o w

G wene

Cliw: Y Ddaear = 1.0 UA neu 150 miliwn o gilometrau o’r haul

bell ybed pa mor T . n e la b h ’c o chi daith hir oswch, mae’r rh a d n O ?

Mae gennych h wrt am? o blaned Ma i’n gwybod p h c yw’r Ddaear h c y d Y ! d wid o hy pellter yn ne

Taith h t i a f r i H

n

s

n

th

e ar

r

er

..... miliwn o gilometrau .......... UA neu ................

r y pellter o’r haul mewn Mae gwyddonwyr yn mesu A). Mae’r cliw ar y chwith Unedau Astronomegol (U Ddaear a phlaned yn rhoi’r pellter pan mae’r aear 1.0 UA o’r haul ac Mawrth agosaf. Os yw’r Dd 1.5 UA o’r haul, beth yw’r mae planed Mawrth tua phlaned Mawrth? pellter rhwng y Ddaear a

u i ddysg h c iw p Za n hdroeo am gylc

a 300 o ddiwrnodau Mae’n cymryd rhwng 150 o’r Ddaear! Pam bod i gyrraedd planed Mawrth hyn? A phryd yw’r adeg amser y daith yn newid fel blaned Mawrth? orau i lansio eich roced i

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 2.1: Taith Hirfaith d pa mor bell o’ch blaen. Tybe chi daith hir swch, mae’r Mae gennych rth? Ond arho pam? o blaned Maw yw’r Ddaear h chi’n gwybod id o hyd! Ydyc pellter yn new

a 300 o ddiwrnodau Mae’n cymryd rhwng 150 o’r Ddaear! Pam bod i gyrraedd planed Mawrth hyn? A phryd yw’r adeg amser y daith yn newid fel blaned Mawrth? orau i lansio eich roced i

u h i ddysg Zapiwc roeon am gylchd

Cliw: Y Ddaear = 1.0 UA neu 150 miliwn o gilometrau o’r haul

s

e ar

er

Merch

n

r

th

Mawr Y D da

Wran

w

G wene

dwr

n

N ei f o

Sa Iau

y pellter o’r haul mewn Mae gwyddonwyr yn mesur Mae’r cliw ar y chwith Unedau Astronomegol (UA).

Ddaear a phlaned yn rhoi’r pellter pan mae’r 1.0 UA o’r haul ac Mawrth agosaf. Os yw’r Ddaear 1.5 UA o’r haul, beth yw’r mae planed Mawrth tua phlaned Mawrth? pellter rhwng y Ddaear a u

..... miliwn o gilometra .......... UA neu ................

u Ha l

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn helpu’r disgyblion i ddeall maint Cysawd yr Haul a’r pellterau enfawr sy’n gysylltiedig â theithio yn y gofod. Mae’n rhoi cyfle i’r disgyblion edrych ar Gysawd yr Haul yn ei gyfanrwydd gan ddysgu ar yr un pryd sut mae cylchdroeon yn effeithio ar y pellterau rhwng planedau unigol. Mae hefyd yn cyflwyno Unedau Astronomegol (UA) i’r disgyblion.

Mae’r pellter rhwng y Ddaear a’r haul tua chant a hanner miliwn o gilometrau.

Mae hwn yn rhif mawr ac felly bydd seryddwyr yn defnyddio unedau astronomegol i ddisgrifio’r pellter hwn.

Mae'r pellter rhwng y Ddaear a’r haul yn un uned astronomegol, neu ‘UA’.

Fe’i defnyddir i gymharu pellter cyrff eraill yng Nghysawd yr Haul, fel yr haul, y planedau, comedau ac asteroidau.

Mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i ddisgyblion ystyried cylchdroeon y planedau hefyd a sut mae’r rhain yn effeithio ar y pellter rhwng y planedau.

Pan mae’r planedau ar eu hagosaf, bydd yn cymryd chwe mis i ofodwyr deithio o’r Ddaear i blaned Mawrth. Bydd taith yn ôl yn cymryd 500 o ddiwrnodau.

Bydd dyddiad lansio taith ExoMars yn cael ei gynllunio’n ofalus iawn, gan ystyried llwybrau cylchdroadol y Ddaear a phlaned Mawrth, fel bod cerbyd ExoMars yn gallu cyrraedd yn ddiogel yn y safle glanio ar blaned Mawrth.

Cyflawni'r Gweithgaredd Gofynnwch i’r plant beth maen nhw’n ei wybod am Gysawd yr Haul. Adolygwch drefn y planedau yn cynnwys Plwto fel corblaned. Archwiliwch pam gafodd ei hailddosbarthu gan ddefnyddio corblanedau eraill a lleuadau yng Ngwregys Kuiper.

Beth sy’n symud a beth sy’n segur yng Nghysawd yr Haul? Pwysleisiwch nad yw’r haul yn symud ac mai’r planedau sy’n cylchdroi o’i amgylch.

Trafodwch sut mae mesur pellterau o’r haul mewn UA. Ydy’r plant yn gallu awgrymu unrhyw resymau pam bod gwyddonwyr yn defnyddio'r haul fel man cychwyn ar gyfer UA? Dangoswch y ffilm sy’n dangos cylchdroeon planedau o amgylch yr haul (gweler y Dolenni Defnyddiol).

Beth mae’r plant yn ei sylwi? Anogwch y plant i nodi hyd gwahanol y cylchdroeon sy’n mynd rhagddynt.

Esboniwch wrth y disgyblion eu bod yn mynd i edrych ar y pellter

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ going-the-distance i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Sfferau maint gwahanol i gynrychioli’r haul, y Ddaear a phlaned Mawrth

discoverydiaries.org

Taith Hirfaith

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.1 Taith Hirfaith

45

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.1 Taith Hirfaith

rhwng y Ddaear a phlaned Mawrth.

Gofynnwch iddynt esbonio pam gallai’r pellter rhwng y Ddaear a phlaned Mawrth newid.

Rhannwch y disgyblion yn grwpiau a rhowch sfferau iddynt sy’n cynrychioli’r haul, y Ddaear a phlaned Mawrth.

Gofynnwch iddynt fodelu cylchdroeon y Ddaear a phlaned Mawrth yn seiliedig ar yr hyn a welwyd yn y ffilm. Heriwch y plant mwy abl drwy ddefnyddio sffêr arall i gynrychioli lleuad y Ddaear neu defnyddiwch ragor o sfferau i fodelu Cysawd yr Haul.

Atebion i’r Gweithgaredd Y pellter rhwng y Ddaear a phlaned Mawrth: 0.5 UA neu 75 miliwn o gilometrau

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw ystyr cylchdro?

• Sut ydyn ni’n diffinio blwyddyn?

• Pa mor hir yw blwyddyn ar blaned

Mawrth? (Faint o amser mae’n ei gymryd i gylchdroi o amgylch yr Haul?)

• Pam bod gan blanedau flynyddoedd

sy’n hyd gwahanol?

• Pam bod angen i lansiad cerbyd

ExoMars ystyried llwybrau cylchdroadol y Ddaear a phlaned Mawrth?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

46

Tynnwch lun neu gwnewch fodel ar raddfa o Gysawd yr Haul gan ddefnyddio pellter ar raddfa.

Ymchwiliwch i’r pethau sy’n debyg rhwng y Ddaear a phlaned Mawrth e.e. nifer y lleuadau, enwau'r lleuadau, pellterau pellaf oddi wrth ei gilydd mewn UA a miliynau o km.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch gyda phartner i ddatrys

y broblem

• Rhowch eirfa iddynt i’w helpu i

ysgrifennu esboniad pam bod y pellter rhwng planedau’n newid yn barhaus (e.e. disgyrchiant, cylchdroi, cyflymder, planed, haul)

Her: • Ymchwiliwch i’r UA rhwng gweddill

y planedau a phlaned Mawrth.

Darganfyddwch beth yw pellter pob planed o’r haul, yna addaswch gan ddefnyddio'r UA o’r haul i blaned Mawrth.

• Ysgrifennwch esboniad/ateb i’r

cwestiwn ‘Pam bod y pellter rhwng y planedau’n newid o hyd?’

grym i’r At Aw hr o!

Defn dynnu yddiwch sia lc llu ar rad n cysawd y i dfa fa r haul wr Dewis wch d ar yr iard. d gwaha nol i g isgyblion ynrych planed iol a yna go u a’r lleuad i'r au, fynnw nhw s ch iddyn ymud !

Zapiwch ig ag arbe wrdd nigwyr y gofod

CAM 1: Pa sgiliau a rhinweddau ydych chi’n chwilio amdanynt yn eich criw?

Ysgrifennwch eich syniadau yma.

d Daith i Blane y r a w ri c h h rhan o’c on - dewiswc rs e Pwy fydd yn b u a d â d o... llwch fyn chrau recriwti e d Mawrth? Ga d i h c i d ae’n bry yn ddoeth! M

! r y w d Ofo

m a w l a G

Cwestiwn 3:

Cwestiwn 2:

Cwestiwn 1:

CAM 3: Mae’n bryd i chi gyfweld â’ch ffrindiau a dewis dau aelod o’ch criw.

Tynnwch eu llun a’u henwi yma!

CAM 2: Ewch ati i gynllunio’r cyfweliadau.

Pa gwestiynau fyddwch chi’n eu gofyn i’r ymgeiswyr i ddarganfod a ydyn nhw’n addas i ymuno â’ch tîm?

?

??

discoverydiaries.org

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.2 Galw am Ofodwyr

Gweithgaredd 2.2: Galw am Ofodwyr!

Galw am

Ofodwyr!

ed ar y Daith i Blan iswch rhan o’ch criw Pwy fydd yn berson - dew ch fynd â dau wtio...

Mawrth? Gallw ddechrau recri ’n bryd i chi yn ddoeth! Mae CAM 1: Pa sgiliau a rhinweddau ydych chi’n chwilio amdanynt yn eich criw?

Ysgrifennwch eich syniadau yma.

Zapiwch i gw ag arbeni rdd gwyr y gofod

CAM 2: Ewch ati i gynllunio’r cyfweliadau.

Pa gwestiynau fyddwch chi’n eu gofyn i’r ymgeiswyr i ddarganfod a ydyn nhw’n addas i ymuno â’ch tîm?

?? ?

Cwestiwn 1:

Cwestiwn 2:

Cwestiwn 3:

CAM 3: Mae’n bryd i chi gyfweld â’ch ffrindiau a dewis dau aelod o’ch criw.

Tynnwch eu llun a’u henwi yma!

discoverydiaries.org

Mae’r cod Zap yn darparu proffiliau ar arbenigwyr STEM yn cynnwys Tim Peake, Maggie Aderin-Pocock, Sue Horne, Vinita Marwaha Madill a phobl eraill sydd â sgiliau arbenigol.

Cefndir y Gweithgaredd hwn

Cyflawni’r Gweithgaredd

Mae’r gweithgaredd hwn sy’n ymwneud â gyrfaoedd yn gwahodd disgyblion i feddwl am y sgiliau, yr wybodaeth a’r profiad y gall fod angen i bobl feddu arnynt i fynd i blaned Mawrth. Defnyddiwch y gweithgaredd hwn fel adnodd ABGI drwy annog disgyblion i feddwl am eu perthynas ag eraill, sut i reoli risg a gwneud penderfyniadau da, a manteision cael amrywiaeth o bersonoliaethau wrth weithio mewn tîm.

Dechreuwch drwy drafod nodweddion a chryfderau personol a lluniwch restr neu fap meddwl fel grŵp. Nesaf, siaradwch am bwy mae’r disgyblion yn cyd-dynnu â nhw orau a pha nodweddion a chryfderau sydd gan y bobl hyn.

Bydd angen i’r bobl gyntaf i deithio i blaned Mawrth allu gofalu amdanynt eu hunain ac aelodau o’u criw, yn ogystal â bod â’r sgiliau cywir i greu eu hamgylchedd byw a gweithio a chyflawni ymchwil wyddonol. Bydd angen iddynt fod yn ddyfeisgar ac yn dda am ddatrys problemau, oherwydd bydd unrhyw help a gaiff ei anfon o’r Ddaear i blaned Mawrth yn cymryd

48

chwe mis i gyrraedd. Bydd angen iddynt allu gofalu am eu hanghenion seicolegol ac emosiynol, oherwydd byddant yn byw ac yn gweithio gyda’i gilydd bob dydd.

Cyflwynwch y dasg a nodweddion y bobl y byddech chi’n dewis mynd i’r gofod gyda nhw. Rhaid i’r disgyblion ystyried sut maen nhw’n cyd-dynnu â phobl eraill, yn gwneud penderfyniadau, eu sgiliau a’u gallu i ddatrys problemau. Ysgrifennwch y sgiliau a’r nodweddion hyn.

Gofynnwch i bob plentyn baratoi rhywfaint o wybodaeth amdanynt eu hunain.

Fel dosbarth/grŵp, ystyriwch pa gwestiynau i'w gofyn wrth gynnal cyfweliad - meddyliwch am sgiliau

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ astronauts-wanted i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Pensiliau, papur

yn ogystal â nodweddion personol.

Gallai'r plant gyfweld â’i gilydd yn eu tro cyn dewis eu criw a thynnu eu lluniau ar y papur.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

• Trafodwch mewn grŵp yn hytrach

• Pa nodweddion personol sydd

gennych chi?

• Pa nodweddion rydych chi’n eu hoffi

mewn pobl eraill?

• Beth sy’n digwydd os ydych chi’n

anghytuno â rhywun?

• Pa fath o sgiliau/nodweddion

fyddai eu hangen arnoch chi i fynd i’r gofod?

Cymorth:

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.2 Galw am Ofodwyr

nag yn y dosbarth

• Defnyddiwch gwestiynau

wedi’u paratoi ymlaen llaw i ddewis ohonynt

Her: • Gallai’r plant roi cynnig ar ysgrifennu

eu CV eu hunain, neu wneud nodiadau o’r wybodaeth a roddir iddynt gan Arbenigwyr y Gofod

• Chwarae rôl - cyfweliad

• Sut ydyn ni’n cael gwybod mwy am

bobl? Pa fath o gwestiynau allen ni eu gofyn?

Bydd disgyblion yn cyflwyno eu criw dewisol i'r dosbarth/grŵp a’r rhesymau dros eu dewis.

Bydd y disgyblion yn cymharu eu sgiliau/nodweddion nhw â’r rheini sydd gan arbenigwyr y gofod.

grym i’r At Aw hr o!

E

rm eich d wyn ysbryd isgybl ion, g oli iddyn adewc nhw h cyfwe liadau wylio ein STEM ag arbenig wyr syd ar ein d ar gael gwefa https: n: //disc org/ca overydiar ie tegor y/stem s. exper ts/

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn

49

Bwyd a diod

Nwyddau mewn argyfwng

Pecyn offer

dau Dillad a nwyd ymolchi

RHESTR WIRIO:

o Eitem berson

l

Offer cyfathrebu

t

Adlonian

, mae’n amser iw cr h ic e is w e d i Rydych chi wed ei angen arnoch d d sy th e p o b i id pacio nawr. Rha och ffitio i mewn G d e n la B y ar hio chi i fyw a gweit mynd gyda chi? i’n ch ch w d d fy eth i’ch cês gofod. B

AMSER PACIO

discoverydiaries.org

Tynnwch lun yma o’ch eitemau

Gweithgaredd 2.3: Amser Pacio Tynnwch lun yma o’ch eitemau

mae’n amser dewis eich criw, Rydych chi wedi angen arnoch i bopeth sydd ei pacio nawr. Rhaid ffitio i mewn hio ar y Blaned Goch chi i fyw a gweit mynd gyda chi? chi’n ch fyddw i’ch cês gofod. Beth

RHESTR WIRIO: dau

Dillad a nwyd ymolchi

Pecyn offer

Nwyddau mewn argyfwng

Adloniant

Offer cyfathrebu

Eitem bersonol

Bwyd a diod

Cefndir y Gweithgaredd hwn Pan aeth Tim Peake i’r Orsaf Ofod Ryngwladol, aeth ag ambell eitem bersonol gydag ef. Roedd popeth oedd ei angen arno ar gyfer ei les a'i arbrofion gwyddonol yn aros amdano’n barod ar yr Orsaf Ofod Ryngwladol. Ond bydd angen i’r bobl gyntaf i deithio i blaned Mawrth fynd â chyflenwadau cynaliadwy o fwyd a diod, offer gwyddonol, cyfarpar i gynnal a chadw eu llong ofod a pheiriannau eraill, systemau cyfathrebu, offer diogelwch, cyflenwadau meddygol ac adloniant i gefnogi iechyd meddwl.

Mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i’r disgyblion ystyried y pethau hanfodol sydd eu hangen ar bobl i oroesi, yn ogystal â pha offer fyddai ei angen arnynt i gyflawni eu hymchwil ar blaned Mawrth. Pan fydd y disgyblion yn llunio eu rhestr bacio ac yn tynnu llun o'r eitemau, bydd angen iddynt

feddwl yn ofalus am beth sy’n hanfodol i les a diogelwch pobl. Gan mai dim ond ambell i eitem y gallant fynd gyda nhw, bydd angen iddynt gyfiawnhau pob eitem ac esbonio pam eu bod wedi gwneud dewisiadau penodol.

Cyflawni’r Gweithgaredd Dechreuwch drwy siarad am y pethau rydyn ni’n mynd gyda ni ar ein gwyliau, naill ai mewn parau, grwpiau bach neu fel dosbarth. Pam ein bod yn dewis yr eitemau hyn (eli haul, gwisg nofio, siorts a chrysau T ac ati)? Lluniwch restr o’r pethau y gallem fynd â nhw i’r gofod - ysgrifennwch nhw o dan benawdau rhestr wirio’r gweithgaredd.

Os byddwch chi’n gweithio mewn grwpiau, gofynnwch i bob grŵp ychwanegu at y rhestr.

Nawr dychmygwch mai chi yw’r bobl gyntaf ar blaned Mawrth - beth fydd fwyaf hanfodol (bwyd a dŵr, offer ac ati)?

Gofynnwch i’ch dosbarth feddwl am eu syniadau cychwynnol am beth fyddent yn mynd gyda nhw i’r blaned. Fyddai unrhyw un yn newid neu’n ychwanegu rhywbeth? Cymharwch â’r pethau aeth Tim Peake gydag ef i’r gofod. A fyddent yn newid unrhyw beth nawr?

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth ydyn ni’n mynd gyda ni ar ein

gwyliau?

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ excess-baggage i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Deunyddiau tynnu llun

discoverydiaries.org

AMSER PACIO

Pennod Dau Gweithgaredd 2.3 Amser Pacio

51

• Beth am fathau gwahanol o wyliau?

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.3 Amser Pacio

• Pam ein bod yn mynd â’r pethau hyn?

• Beth fyddai ei angen arnom yn

y gofod?

• Pam fyddech chi’n dewis yr

eitemau hyn?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gallai'r plant ysgrifennu cyfiawnhad dros ddewis eitemau penodol

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gallai’r athro baratoi lluniau o

bethau penodol - priodol ac amhriodol - i fynd gyda nhw i’r gofod fel gêm gyfrifiadurol a llun o rywun sy’n annwyl iddynt. Gallai hyn gefnogi dysgu'r plant a rhoi syniad iddynt lle i ddechrau a pha bethau sy’n amhriodol a pham.

Her: • Gallai'r plant archwilio’r agweddau

mwy technegol ar eitemau y byddai’n rhaid iddynt fynd gyda nhw a sut byddent yn eu defnyddio.

Gallent ysgrifennu adroddiad ar yr hyn maen nhw wedi’i bacio a pham eu bod wedi pacio’r eitemau hynny neu gallent ymchwilio i rai o’r pethau sydd eu hangen arnynt ac ysgrifennu adroddiad ar y pethau hynny a sut maen nhw’n gweithio.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

52

grym i’r At Aw hr o!

Ewch ‘bagia ati i bacio e ic u mewn gofod’ eic h h b i’r dos ocs, gan e hun sb barth pam e onio wedi d i ch b ewis p ob eit od em.

Dylunio

Eich Roced

Eich Hun

Helo archwilwyr y gofod!

Vinita Marwaha Madill ydw i, rydw i’n beiriannydd y gofod.

Tynnwch lun eich roced i blaned Mawrth yma a’i labelu. Defnyddiwch y rhestr i wneud yn siŵr nad ydych chi’n anghofio’r pethau pwysig!

RHESTR WIRIO offer cyfathrebu offer diogelwch gyriant tanwydd lle i’r criw!

discoverydiaries.org

Zapiwch am ysbrydoliaeth

Zapiwch am ysbrydoliaeth

Gweithgaredd 2.4: Dylunio Eich Roced Eich Hun

lle i’r criw!

gyriant

tanwydd

offer cyfathrebu offer diogelwch

Eich Hun

RHESTR WIRIO

Dylunio

Eich Roced

Helo archwilwyr y gofod!

Vinita Marwaha Madill ydw i, rydw i’n beiriannydd y gofod.

Tynnwch lun eich roced i blaned Mawrth yma a’i labelu. Defnyddiwch y rhestr i wneud yn siŵr nad ydych chi’n anghofio’r pethau pwysig!

Pennod Dau Gweithgaredd 2.4 Dylunio Eich Roced Eich Hun

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r her greadigol hon yn cynnwys ymchwilio i’r mathau gwahanol o longau gofod, siapiau a dyluniadau a pha mor addas ydyn nhw ar gyfer y tasgau a amlinellwyd hyd yn hyn.

Mae gan longau gofod ddwy brif ran: y roced, sy’n cynnwys tanwydd ac injans i yrru’r llong i fyny i’r gofod, a’r capsiwl, lle mae’r gofodwyr yn eistedd a lle caiff y prif lwyth - cyflenwadau ac offer ar gyfer y daith - eu cadw. Ar ôl lansio, mae’r roced a’r capsiwl yn gwahanu.

Bydd y roced yn dychwelyd i’r Ddaear a bydd y capsiwl yn parhau ar ei daith.

Ym mis Rhagfyr 2015, teithiodd y gofodwr ESA Tim Peake i’r Orsaf Ofod Ryngwladol mewn roced Soyuz.

Roedd gan gapsiwl Soyuz Fodiwl Disgyniad hefyd, a defnyddiodd hwn i ddychwelyd i’r Ddaear. Mae diagramau o roced a chapsiwl Soyuz ar gael yn y Dolenni Defnyddiol.

Er na fydd taith ExoMars yn cludo pobl, mae ei roced yn edrych yn debyg i’r un a gludodd Tim Peake.

Gweler y Dolenni Defnyddiol i wylio’r roced yn lansio.

I gyrraedd planed Mawrth, bydd angen i bobl gael system lansio i’r gofod sydd â phŵer heb ei ail. Mae NASA wrthi’n datblygu ei System Lansio i’r Gofod - neu SLS - ar hyn o bryd, a fydd yn lansio teithiau i archwilio’r gofod, yn cynnwys planed Mawrth. Mae SpaceX yn datblygu rocedi hefyd sy’n gallu cludo pobl i blaned Mawrth. Ei long ofod, Falcon Heavy, yw’r roced fwyaf pwerus erioed.

Gweler y Dolenni Defnyddiol am animeiddiad sy’n ei dangos yn lansio, ac yn cludo ei phrif lwyth (sy’n cynnwys pobl) i’r gofod.

Cyflawni'r Gweithgaredd Gallai’r plant wneud y gweithgaredd hwn mewn grwpiau neu’n unigol.

Gadewch iddynt ddefnyddio llyfrau am y gofod a rocedi yn ogystal â’r rhyngrwyd. Bydd angen helpu’r plant â gallu is i gael gafael ar yr adnoddau gwahanol ac fe allent gael eu harwain drwy’r broses hon. Rhowch restr i blant CA2 is o’r gwefannau a argymhellir.

Bydd plant CA2 uwch yn dechrau dod yn fwy annibynnol o ran dod o hyd i wybodaeth ddefnyddiol ar-lein.

discoverydiaries.org

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

54

cartonau wyau ac ati, tâp gludiog, glud, siswrn ac ati

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Cyfrifiaduron neu ddyfeisiau tabled a llyfrau gwybodaeth

•

Deunyddiau tynnu llun

•

•

Deunyddiau modelu ailgylchadwy e.e. bocsys,

Teganau adeiladu yn cynnwys Lego, Mechano a Polydrons

Dosbarth cyfan: Y plant i gyflwyno eu dyluniadau i’r dosbarth neu i grŵp arall. Trafodwch fanteision ac anfanteision eu dyluniadau.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Sut mae roced ExoMars yn wahanol i’r

roced a gludodd Tim Peake i’r gofod?

• Ydych chi’n gallu meddwl am

unrhyw addasiadau, gwelliannau neu wahaniaethau y byddai angen eu gwneud cyn gallu cludo pobl i blaned Mawrth ar roced?

• Yn eich barn chi, pa nodweddion

neu offer sydd eu hangen arnoch chi i oroesi ar roced i blaned Mawrth?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Anogwch y plant i feddwl am yr hyn sy’n dda am eu dyluniad, neu am ffyrdd y gallent ei wella. A fyddai’n hawdd gwneud hyn?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Cefnogwch y disgyblion gyda’u

gwaith ymchwil, gan roi rhestr fyrrach a mwy cynhwysfawr o wefannau i ymweld â nhw neu lyfrau i fwrw golwg arnynt.

• Trafodwch fanteision ac anfanteision

nodweddion dylunio cyn dechrau'r broses ddylunio a, gyda’ch gilydd, ysgrifennwch ‘feini prawf llwyddiant’.

• Rhowch lai o ‘ddewis’ i blant â gallu

Pennod Dau Gweithgaredd 2.4 Dylunio Eich Roced Eich Hun

is, a mwy o gymorth i’w helpu.

Her: • Anogwch y plant â gallu uwch i

benderfynu ar eu ‘meini prawf llwyddiant’ eu hunain yn seiliedig ar eu hymchwil.

grym i’r At Aw hr o!

Mae g an rai gw STEM y DU eithga ymest r yn rha eddau g seilie orol roced dig ar ddyl yn i. Ewc h i ste unio m.org a chw .uk il Cyfno iwch yn ôl d Allw eddol .

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries.org/ design-your-own-rocket i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Rhowch gyfle i’r plant ddewis sut maen nhw am gyflwyno dyluniad eu roced - gallent dynnu llun ar bapur, ei chreu allan o ddeunyddiau modelu ailgylchadwy, ar y cyfrifiadur ac ati.

55

chwilair 2

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

E U U G Y H D N P

I

P B D A C

P L O B B T Y C

I M D L J O E

R W G W Y A T

E P R S D M A

J M N O T H E R D A E L T M S I

W M Y S D M N W C H A A N P E O I

T W I

I

E G M

R C E R G S

R A H O P E O P Y L T R G M I T G I

L F W F G O D A J E

N F F J S Y M E E P D E A S A E F W G F O L I

I

I

C

I M U

C U O W

A A R G Y F W N G W L J F S

R E U R D S S C E P G C M Y L

Y L O B Y A O R N N W L H U E

G D E L E

I

E B W A E

I

U F Y

G L L D A P D D E Y L R C O W Targed = 8 gair yn dechrau gyda A C D G G M R T

Gall y plant gwblhau’r chwileiriau’n fwy annibynnol unwaith byddant yn deall y fformat.

Atebion chwilair

2 Atebion i’r Gweithgaredd 1. ARGYFWNG 2. CRIW 3. DIOGELWCH 4. GWENER 5. GYRIANT 6. MERCHER 7. RECRIWTIO 8. TANWYDD

E U U G Y H D N P

Cefndir y Gweithgaredd hwn

Yr Adnoddau sydd eu Hangen • •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Prennau Mesur

P B D A C

I M D L J O E

R W G W Y A T

E P R S D M A

I

W M Y S D M N W C H A A N P E O I

T W I

I

E G M

R C E R G S

R A H O P E O P Y L T R G M I T G I

L F W F G O D A J E

N F F J S Y M E E P D E A S A E F W G F O L I

I

I

C

I M U

C U O W

A A R G Y F W N G W L J F S

R E U R D S S C E P G C M Y L

Cyflawni’r Gweithgaredd

Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu gyda phartneriaid trafod, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r plant a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

I

P L O B B T Y C

J M N O T H E R D A E L T M S

Mae chwileiriau yn ffordd ddifyr o ymestyn geirfa eich disgyblion. Gall y disgyblion ychwanegu'r geiriau maen nhw’n dod o hyd iddynt at Eirfa’r Gofod yng nghefn Dyddiadur Planed Mawrth (gweler Gweithgaredd 6.3: Geirfa’r Gofod).

Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod yr hyn sydd wedi cael ei gwmpasu hyd yn hyn. Wrth i’r plant weithio drwy’r penodau, dylech eu hatgoffa i ysgrifennu geiriau pwysig yn yr eirfa er mwyn helpu i greu cronfa o eiriau.

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.5 Chwilair 2

Y L O B Y A O R N N W L H U E

G D E L E

I

E B W A E

I

U F Y

G L L D A P D D E Y L R C O W A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

Chwilair 2: Argyfwng, Cerbyd, Criw, Diogelwch, Gwener, Gyriant, Mercher, Recriwtio, Tanwydd Argyfwng: Sefyllfa lle mae rhywbeth yn mynd o’i le a lle mae angen sylw ar unwaith Cerbyd: Dull o symud pobl neu wrthrychau o un lle i’r llall

• • •

Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil Beiros/Pensiliau Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth (os oes angen - gweler y Dolenni Defnyddiol)

discoverydiaries.org

A C D G G M R T

Targed = 8 gair yn dechrau gyda

G D E L E

I

E B W A E

I

U F Y

G L L D A P D D E Y L R C O W

A A R G Y F W N G W L J F S I

I

R E U R D S S C E P G C M Y L

I

Y L O B Y A O R N N W L H U E

C

I M U

C U O W

L F W F G O D A J E

A S A E F W G F O L

T G I

N F F J S Y M E E P D E

E G M

R C E R G S

I

I

T W I

R A H O P E O P Y L T R G M I

E P R S D M A R W G W Y A T

W M Y S D M N W C H A

A N P E O I

P B D A C I

I M D L J O E

J M N O T H E R D A E L T M S

P L O B B T Y C

E U U G Y H D N P

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

chwilair 2

Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Dau: Chwilair 2

57

Pennod Dau: Gweithgaredd 2.5 Chwilair 2

Criw: Grŵp o bobl sydd wedi hyfforddi i weithio gyda’i gilydd, er enghraifft ar long ofod Diogelwch: Y camau a gymerir i ddiogelu rhywbeth rhag perygl neu niwed Gwener: Yr ail blaned o’r haul, yr un maint â’r Ddaear ond yn eithriadol o boeth oherwydd yr effaith tŷ gwydr Gyriant: Y weithred o wthio rhywbeth ymlaen Mercher: Y blaned agosaf at yr Haul, bach ac yn gyfoethog mewn metelau, mae’n chwilboeth ar y naill ochr ac yn rhewi ar yr ochr arall Recriwtio: Cyflogi rhywun i wneud gwaith penodol Tanwydd: Ffynhonnell o ynni wedi'i storio a ddefnyddir i bweru rhywbeth

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion wneud eu chwileiriau eu hunain yn seiliedig ar blaned Mawrth. Mae templed chwilair gwag ar gael ar dudalen 122 o’r llyfr hwn.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

58

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r plant.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân.

Her: • Ar ôl i’r plant orffen y chwileiriau,

gofynnwch iddynt ddefnyddio eu geirfaoedd i greu chwiliair mawr ar gyfer eu ffrindiau. Gallwch wahaniaethu drwy ddewis rhoi’r gair cyfan, y llythyren gyntaf neu awgrym.

grym i’r At Aw hr o!

Fel g ychwa weithgared neg d i’r disg ol, gofynn w geiria yblion restr ch u mae u ’r n nhw dod o w hyd edi nhrefn iddyn nhw yn yr wy ddor.

LAWRLWYTHWCH EIN CANLLAW AM DDIM AR ENNYN DIDDORDEB MERCHED MEWN PYNCIAU STEM

Cafodd y canllaw ei ysgrifennu gan yr athrawes gynradd Claire Loizos, ac mae’n cynnig syniadau creadigol ac adnoddau ymarferol ar gyfer ennyn diddordeb merched mewn pynciau STEM a bydd yn rhoi llawer o ysbrydoliaeth i wneud gwyddoniaeth yn hwyl ac yn werth chweil i’ch disgyblion i gyd, waeth beth fo’u rhyw.

www.discoverydiaries.org /engaging-girls-in-stem

“Mae’r holl syniadau hyn yn seiliedig ar brofiadau ymarferol, arsylwi yn yr ystafell ddosbarth ac ymchwil ac mae’r cyfan wedi cael ei werthuso a’i addasu ar sail llais y disgybl yn benodol ar gyfer y llyfryn hwn”.

– Claire Loizos, Athrawes Gynradd

Pennod 3: Eich Cartref Newydd Nawr bod y disgyblion wedi cyrraedd planed Mawrth, mae’n amser archwilio. Mae’r bennod hon yn galluogi’r disgyblion i ymarfer cynrychioli data mewn ffordd weledol, dylunio peiriannau at ddibenion penodol ac ysgrifennu testun difyr, clir.

Beth sydd yn y bennod hon?

3.1 – Y Tywydd ar Blaned Mawrth: Lluniwch adroddiad tywydd gyda ffeithlun, gan ddefnyddio’r set ddata a ddarparwyd > Gwyddoniaeth a Mathemateg 3.2 – Y Newyddion Diweddaraf Gan ddefnyddio’r lluniau a dynnwyd gan gylchdröwr Mars Express fel ysbrydoliaeth, lluniwch fwletin newyddion am ddarganfyddiad pwysig ar blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Llythrennedd 3.3 – Mons Mawreddog: Tynnwch lun a labelwch ddiagram proffil yn seiliedig ar lun o’r awyr o losgfynydd ar blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Daearyddiaeth 3.4 – Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun: Ar ôl dysgu am nodweddion cerbyd ExoMars, dyluniwch gerbyd i astudio arwyneb planed Mawrth > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg Chwilair 2: Dewch o hyd i naw gair gwyddonol o Bennod Tri > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

Stephen Lewis ydw i ac rydw i’n astudio ’r tywydd ar blaned Maw rth. Rydw i wedi casglu 2 4 awr o ddata o gerbyd Curiosity ar blaned Maw rth.

Defnyddiwch y data i greu ffeithlun. Ydych chi’n gallu cymharu’r tywyd d yma â’r tywydd ar y Dd aear?

yr,

Helo archwilw

yn wahanol iawn i’r h rt aw M ed an bl ar Mae’r tywydd uniwch lly cofiwch baratoi! Ll fe r, ea da D y ar d yd tyw aned dangos diwrnod ar bl ’n sy d yd w ty d ia dd adro yn r ei fod yn lliwgar ac ŵ si yn ch w ne gw a h au Mawrt criw i ddeall yr amod ch ei u lp he yn w m er weledol ebu. y byddant yn eu hwyn

h t r w a M

ed n a l B r a d d Y Tywy

Zapiwch i gael data am dywydd ar blaned Mawrth

Gweithgaredd 3.1: Y Tywydd ar Blaned Mawrth Mawrth

i’r Mawrth yn wahanol iawn Mae’r tywydd ar blaned Lluniwch felly cofiwch baratoi! tywydd ar y Ddaear, dangos diwrnod ar blaned adroddiad tywydd sy’n yn lliwgar ac yn fod ei siŵr yn ch Mawrth a gwnew eich criw i ddeall yr amodau weledol er mwyn helpu u. y byddant yn eu hwyneb Helo archwilwyr ,

Stephen Lewis ydw i ac rydw i’n astudi o’r tywydd ar blaned Mawrt h. Rydw i wedi casglu 24 awr o ddata o gerbyd Curiosity ar blaned Mawrt h.

Defnyddiwch y data i greu ffeithlun. Ydych chi’n gallu cymharu’r tywyd d yma â’r tywydd ar y Ddaea r?

Zapiwch i gael data am dywydd ar blaned Mawrth

Cefndir y Gweithgaredd hwn Yn y gweithgaredd hwn, bydd y disgyblion yn meddwl am y tywydd a sut mae’n digwydd. Byddant yn dysgu mai dim ond planedau ag atmosfferau sydd â thywydd. Bydd rhaid i’r disgyblion feddwl hefyd am sut rydyn ni’n llunio rhagolygon tywydd ar y Ddaear a pha fath o wybodaeth sydd ar gael i alluogi pobl i gynllunio eu gweithgareddau.

Pam bod angen i ni wybod beth fydd y tywydd a sut mae hyn yn newid ar gyfer planedau gwahanol?

Er bod planed Mawrth yn cael ei galw’n Blaned Goch, mae’n oerach o lawer na’r Ddaear. Mae hyn am ei bod yn bellach o’r haul na’r Ddaear ac am fod ei hatmosffer yn deneuach o lawer nag atmosffer y Ddaear, felly nid yw’n gallu dal gwres yr haul yn yr un modd ag y gall atmosffer y Ddaear.

Does dim glaw ar blaned Mawrth oherwydd y tymheredd a’r gwasgedd isel. Ond dydy hyn ddim yn golygu nad oes unrhyw ddyodiad o gwbl.

Dim ond fel anwedd neu iâ y gall dŵr

fodoli ar blaned Mawrth. Mae cymylau tenau yn ffurfio yn yr atmosffer ac mae dyodiad yn digwydd ar ffurf eira. Mae’r eira sy’n cyrraedd arwyneb y blaned yn eira carbon deuocsid yn bennaf, ond mae olion bach o gymylau wedi rhewi sy’n cario dŵr wedi cael eu gweld yn atmosffer uchaf y blaned yn y gorffennol, ac mae’r rhain wedi cynhyrchu eira ar uchderau. Fodd bynnag, wnaeth yr eira hwn ddim cyrraedd arwyneb y blaned.

Mae planed Mawrth yn cael stormydd llwch bob blwyddyn sydd mor fawr weithiau, fel y gellir eu gweld drwy delesgopau ar y Ddaear. Mae’r stormydd hyn yn achosi problemau i robotiaid ar blaned Mawrth, gan eu bod yn aml yn gorchuddio paneli solar y robotiaid â llwch ac yn rhoi eu cyflenwad ynni yn y fantol. Mae llwch yn mynd i mewn i’r peiriannau hefyd, sy’n gallu effeithio ar sut maen nhw’n gweithio. Weithiau, mae’r gwynt cyflym iawn yn creu trowyntoedd llwch.

Cyflawni'r Gweithgaredd Gwyliwch adroddiad tywydd lleol ar wefan y BBC (ar yr adran tywydd).

Trafodwch pam ei bod hi’n bwysig i ni wybod beth fydd y tywydd. Gofynnwch i’r plant drafod beth yw nodweddion yr adroddiad, mewn parau neu grwpiau bach. Sut caiff y tywydd ei gyflwyno?

Lluniwch restr o’r nodweddion tywydd gwahanol y sonnir amdanynt yn yr adroddiad (e.e. tymheredd, haul, gwynt, glaw, niwl, eira, stormydd).

Archwiliwch sut mae’r ffenomenau hyn yn cael eu ffurfio.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Papur sgwâr

Ewch i discoverydiaries.org/ weather-on-mars i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

discoverydiaries.org

Blaned Y Tywydd ar

Pennod Tri Gweithgaredd 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth

63

Pennod Tri Gweithgaredd 3.1 Y Tywydd ar Blaned Mawrth

A all unrhyw un o’r plant ragfynegi pa fath o hinsawdd sydd ar blaned Mawrth?

Anogwch y plant i ystyried effeithiau: • Safle planed Mawrth oddi wrth yr Haul • Yr atmosffer teneuach

Defnyddiwch y cod Zap i gael data am dywydd ar blaned Mawrth a’i rannu gyda’r plant. Gwnewch arsylwadau ynghylch y data. Esboniwch sut mae tymheredd isel yn dylanwadu ar y tywydd ar blaned Mawrth. Does dim glaw, ond mae yna gymylau sydd wedi’u gwneud allan o grisialau iâ bach iawn. Maen nhw’n gallu cynhyrchu eira nad yw’n cyrraedd arwyneb y blaned. Mae gwyntoedd yn creu stormydd llwch y gellir eu gweld drwy delesgopau ar y Ddaear.

Rhowch ddewis i’r plant naill ai lunio graff bar (histogram) neu graff llinell yn seiliedig ar yr wybodaeth. Gallant gynnwys rhagor o fanylion i greu adroddiad lliwgar a gweledol ar y tywydd am ddiwrnod ar blaned Mawrth.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • O ble daw’r tywydd?

• Pam bod casglu data am y tywydd

yn bwysig?

• Sut caiff data am y tywydd ei gasglu

o blaned Mawrth?

• Beth yw’r ffordd fwyaf effeithiol o

gyflwyno data am y tywydd?

• Ydych chi’n gallu esbonio’r

gwahaniaeth rhwng y tywydd ar y Ddaear a’r tywydd ar blaned Mawrth?

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

64

• Sut mae’r amodau tywydd hyn yn

effeithio ar gerbyd ExoMars?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Paratowch echelin er mwyn i’r plant

lunio graff bar.

• Gan ddefnyddio geirfa,

ysgrifennwch adroddiad ar y tywydd ar gyfer planed Mawrth.

• Crëwch ‘fwcedi’ o ddata drwy

rannu’r data i’r categorïau canlynol, er enghraifft: 0-10 gradd, Minws 1 – minws 10 gradd, Minws 11 – minws 20 gradd

• Er mwyn symleiddio'r dasg gymaint

â phosibl, dylech grwpio'r data i ddim mwy na saith ‘bwced’.

• Dywedwch wrth y plant fod tymheredd

yn aml yn cael ei gynrychioli mewn lliw ar fapiau neu adroddiadau tywydd gan ddefnyddio graddfeydd lliw dilyniannol/dargyfeiriol, lle mae lliwiau’n cynrychioli'r rhifau. Gofynnwch iddynt greu eu siart lliw eu hunain, gan ddyrannu lliw i bob ‘bwced’.

Her: • Dewiswch y ffordd orau o arddangos

y data a gasglwyd - graff bar neu graff llinell.

• Rhowch gyfle i’r plant wneud gwaith

ymchwil pellach ar hinsawdd planed Mawrth er mwyn ei gynnwys yn eu hadroddiadau.

• Ysgrifennwch adroddiad tywydd ar

gyfer planed Mawrth.

• Trafodwch sut gall rhannau gwahanol

o ffeithlun gael eu cynrychioli gan wahanol: Liwiau, Meintiau, Siapiau, Gweadau.

discoverydiaries.org

discoverydiaries.org

orde iaeth.

Cindy F dd gwyddon am eby dwl gyfathr chi fed gwych i n e g n un Bydd a hog a ll wch yn c a b d e bennaw in sylw. Gwn iedig e u s n n eil i dyn h stori’ feithiau ic e d o a’r f siŵr b oniaeth fyd. d d y w ar y araf he diwedd

wilwyr h c r a o Hel awrth! w i’n M d e n ryd pla ydw i,

y lluniau o Zapiwch i weld Express. gylchdröwr Mars

h yn arsylwi eic d o b i d e w r a ae nwyr ar y Dd au anhygoel! th e p d fo n Mae gwyddo a arg s dd ac wedi d ren yn dango e o ll cartref newy u ia n u ll angos bod ch chi’n gallu y d Y .

Mae’n ymdd h rt w a newyddion? r blaned M a ri u to d s d a d d y y n g l fo a yn ô n ac adrodd y h i io il w h c ym

f a r a d Diwed

n o i d d y Y New

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 3.2: Y Newyddion Diweddaraf Diweddaraf

yn arsylwi eich ear wedi bod wyr ar y Dda anhygoel!

Mae gwyddon anfod pethau os ac wedi darg lloeren yn dang cartref newydd os bod lluniau gallu Mae’n ymddang ed Mawrth. Ydych chi’n yddion? blan gyda stori new afonydd du ar adrodd yn ôl ac hyn i ymchwilio

y lluniau o Zapiwch i weld Express. gylchdröwr Mars

hwilwyr wrth!

Helo arc

Ma planed ydw i, rydw i’nth. rde yddoniae Cindy Fo ydd gw l am gyfathreb en i chi feddw ych gw Bydd ang chog a llun ba ch yn bennawd sylw. Gwnewliedig ein i dynnu eich stori’n sei thiau d ffei bo r a’r siŵ th ddoniae hefyd. ar y wy raf da diwed

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae tystiolaeth wyddonol yn awgrymu bod planed Mawrth yn arfer bod yn blaned werdd fel y Ddaear, 4 biliwn o flynyddoedd yn ôl, gydag atmosffer tebyg i atmosffer y Ddaear. Mae gwyddonwyr nawr yn chwilio am dystiolaeth bod bywyd yn arfer bod - neu’n dal i fod - ar blaned Mawrth, sef un o brif amcanion ExoMars. Bydd ExoMars yn casglu samplau o gerrig y bydd gwyddonwyr yn eu hastudio am arwyddion o fywyd, yn cynnwys tystiolaeth o bresenoldeb dŵr.

Mae llong ofod MAVEN NASA yn cylchdroi o amgylch planed Mawrth ac yn casglu gwybodaeth am atmosffer y blaned. Bydd hyn yn helpu gwyddonwyr i ddeall pam bod atmosffer y blaned wedi newid, gan ei throi o fod yn blaned werdd i fod yn anialwch rhewllyd.

Cyflawni'r Gweithgaredd Dechreuwch y wers gyda drama - yr athro yn cyhoeddi bod dŵr wedi cael

Yr Adnoddau sydd eu Hangen •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

ei ddarganfod ar blaned Mawrth!

Ydych chi’n gallu ymchwilio i hyn a darganfod mwy?

Dylai fod gan y plant wybodaeth gefndir am sut mae dŵr yn hanfodol i fywyd ac at ba ddibenion y caiff dŵr ei ddefnyddio ar y Ddaear. Adolygwch yr wybodaeth hon a thrafodwch pam bod darganfod dŵr ar blaned Mawrth mor bwysig.

Ewch ati i arbrofi mewn gorsafoedd fel bod pob plentyn yn cael cyfle i roi cynnig ar bob gweithgaredd: • Rhoi dŵr o ‘blaned Mawrth’ ar

ddysgl Petri er mwyn ymchwilio iddo o dan ficrosgop

• Edrych ar gerrig sych a gwlyb o dan

y microsgop

• Cymharu ffrwythau wedi'u sychu â

ffrwythau arferol - tebyg i sut mae planed Mawrth nawr bod y dŵr i gyd wedi mynd.

Gall y plant drafod eu canfyddiadau mewn grwpiau. Trafodwch beth allai fod wedi digwydd i blaned Mawrth er mwyn i’w hatmosffer newid. Gallai'r plant wneud awgrymiadau am sut fywyd fyddai wedi bod ar blaned Mawrth bacteria, planhigion, anifeiliaid.

Yn ystod yr amser llythrennedd, gallai’r plant edrych ar adroddiadau papur newydd a’u nodweddion sylfaenol.

Defnyddiwch y ffaith bod dŵr wedi cael ei ddarganfod fel pennawd papur newydd a gofynnwch i’r plant

•

Microsgopau, dysglau Petri neu sleidiau, cerrig, samplau dŵr, ffrwythau wedi’u sychu a ffrwythau ffres, fframiau ysgrifennu adroddiadau ar gyfer papur newydd, beiros, papur

discoverydiaries.org

Y Newyddion

Pennod Tri Gweithgaredd 3.2 Y Newyddion Diweddaraf

67

Pennod Tri Gweithgaredd 3.2 Y Newyddion Diweddaraf

ysgrifennu adroddiad papur newydd amdano, yn cynnwys yr hyn maen nhw wedi’i ganfod ar ôl edrych drwy'r microsgopau. Gellid ailddrafftio’r rhain a’u harddangos ar y wal.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam bod dŵr yn hanfodol i fywyd?

• Ar gyfer beth rydyn ni’n

defnyddio dŵr?

• Sut mae pethau byw gwahanol yn

dibynnu ar ddŵr?

• Beth allai fod wedi digwydd er

mwyn i blaned Mawrth newid i fod yn anialwch rhewllyd?

• Beth welsoch chi yn eich arbrofion?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Beth am gynhesu/rhewi dŵr i’w weld yn newid cyflwr. Sut gallai hyn ein helpu i ddarganfod beth ddigwyddodd ar blaned Mawrth?

Her: • Gallai’r plant ymchwilio i’r hyn

maen nhw wedi’i weld drwy eu microsgopau.

• Gallai’r plant gasglu dŵr o

ffynonellau gwahanol i edrych arnyn nhw o dan y microsgopau.

• Gallai’r plant ddarganfod sut caiff

anialwch ei ffurfio ar y Ddaear a meddwl am sut gallai hyn fod yn wir ar gyfer planedau eraill.

grym i’r At Aw hr o!

Cyflw yn newyd wch straeo n dio darga n ynghylch n diwed fyddiadau d a ra Mawr th, a g r blaned yhoed gan g dwyd y l chgro gwyd n au doniae th ar-l ein.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Fe allech chi arwain y plant drwy’r

arsylwadau a’u helpu i chwilio am bethau penodol fel organebau, olion dŵr ar greigiau ac effeithiau tynnu dŵr o ffrwythau fel ffrwythau wedi’u sychu. A fyddai’r un effaith i'w gweld pe baech yn tynnu dŵr o blaned?

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

68

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries.org/ breaking-news i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

ddio i ddefny h c iw p a Z erâu ar eich cam wrth a blaned M

Tamsin Ma thiaid, ther ydw i, rydw i’n fy lcanolegw r ar y Ddaear. Y dych chi’n g allu ein helpu i dd mae’r llosg ychmygu sut fynydd en fawr hwn yn ed rych o arw yneb planed Ma wrt dal yw’r llo h? Pa mor sgfynydd ym a sut mae ’n cymharu a â llosgfynyd doedd ar y Ddaear? T ynn a’i labelu e wch ddiagram r mwyn da ngos i ni beth ga llwch chi e i weld!

r

Helo Faw

d, ac ith o fynyddoed fr yn d e n la b y d.

Mae arwyneb llosgfynyddoed yn i a rh d o b s o g tynnu lluniau i mae’n ymddan d e w h rt w a M planed awr Mae cylchdrowyr lympus Mons. N O w n e ’r o r w fa ni o losgfynydd en d, rydyn ni ange e n la b y b e yn rw a eich bod chi ar chi ymchwilio.

MONS g o d d e Mawr Olympus Mons Adroddiad Swyddogol

discoverydiaries.org

Pennod Tri Gweithgaredd 3.3 Mons Mawreddog

Gweithgaredd 3.3: Mons Mawreddog fynyddoedd, ac blaned yn frith o Mae arwyneb y ynyddoedd. bod rhai yn llosgf u mae’n ymddangos wedi tynnu llunia planed Mawrth Nawr Mae cylchdrowyr Olympus Mons. enw o’r r o losgfynydd enfaw eb y blaned, rydyn ni angen i arwyn ar eich bod chi wilio. chi ymch Helo Faw

rthiaid

, Tamsin Math er rydw i’n fylca ydw i, nolegwr ar Ddaear. Ydyc y h chi’n gallu ein helpu i ddychmy gu sut mae’r llosg fyny hwn yn edry dd enfawr ch planed Maw o arwyneb rth? Pa mor dal yw’r llosg fynydd yma a sut mae ’n cymharu â llosgfynyddo edd ar y Ddaear? Tynn a’i labelu er wch ddiagram mwyn dang ni beth gallw os ch chi ei weld i !

Olympus Mons Adroddiad Swyddogol

MONS Mawreddog

dio i ddefnyd Zapiwch erâu ar eich cam wrth blaned Ma

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn cyflwyno disgyblion i ffurfiannau cerrig a sut mae planed yn cael ei siapio gan bresenoldeb nodweddion daearegol.

Drwy greu diagram o losgfynydd, bydd disgyblion yn ymgyfarwyddo â’r effaith a gaiff y dirwedd ar y posibilrwydd o fywyd. Mae hefyd yn herio’r disgyblion i ddehongli llun o fyny fry ac i’w ailgreu fel y caiff ei weld o’r ddaear.

discoverydiaries.org

Mae arwyneb planed Mawrth yn greigiog iawn. Ei mynydd uchaf yw Olympus Mons, sef y llosgfynydd uchaf y gwyddom amdano yng Nghysawd yr Haul. Mae’n 25 cilometr o uchder, yn fras, sydd fwy na dwywaith yn uwch na Mynydd Everest, sy’n 8.848 cilometr o uchder, neu Mauna Kea yn Hawaii - y llosgfynydd uchaf ar y Ddaear - sydd bron 10 cilometr yn uwch na gwely’r môr, er mai dim ond 4.2 cilometr ohono sydd uwchben lefel y môr. Mae Olympus Mons yn ymestyn ar draws tua 600 cilometr o led, sydd tua’r un maint â Ffrainc!

70

Ar y Ddaear, mae’r rhan fwyaf o losgfynyddoedd yn cael eu ffurfio pan fydd platiau tectonig yn symud. Mae magma o'r tu mewn i’r Ddaear yn gweithio ei ffordd i fyny i’r arwyneb, lle mae’n ffrwydro ar ffurf lafa a gwaddodion lludw. Mae rhai llosgfynyddoedd, fel y rheini yn Hawaii, yn ffurfio lle mae man poeth ym mantell y Ddaear o dan y grawen. Mae’r rhain yn ffurfio cadwyni o losgfynyddoedd wrth i’r grawen symud dros fan poeth y fantell oddi tano.

Does dim platiau tectonig ar blaned Mawrth, sy’n golygu bod Olympus Mons wedi cael ei ffurfio mewn ffordd debyg i’r llosgfynyddoedd yn Hawaii: o fan poeth. Ar y Ddaear, pan fydd platiau tectonig yn symud, bydd hyn yn atal lafa rhag cronni’n raddol, gan arwain at ffrwydradau sy’n creu ynysoedd bach wrth i’r plât lithro’n araf ar draws man poeth. Ar blaned Mawrth, dydy’r mannau poeth na chrawen y blaned ddim yn symud, sy’n golygu nad oes cadwyni o losgfynyddoedd yn ffurfio - mae’r lafa’n llifo i’r arwyneb ac yn parhau i bentyrru, gan greu un llosgfynydd enfawr. Mae Olympus Mons yn llosgfynydd tarian. Fe’i ffurfiwyd gan lafa’n llifo i lawr ei ochrau, sy’n golygu ei fod yn edrych yn fyrdew ac yn isel, gydag ochrau sydd ar oleddf o bump y cant yn unig, ar gyfartaledd.

Mae Olympus Mons wedi cymryd tua 3 biliwn o flynyddoedd i ffurfio ond mae’n dal i fod yn llosgfynydd cymharol ifanc o gymharu ag oed cysawd yr haul

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Deunyddiau tynnu llun

•

Deunyddiau modelu (dewisol)

Ewch i discoverydiaries.org/ mighty-mons i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Cyflawni'r Gweithgaredd Esboniwch wrth y plant y byddant yn tynnu diagram o Olympus Mons fel y byddai’n edrych o arwyneb planed Mawrth. Edrychwch ar y lluniau lloeren a ddarparwyd a gofynnwch iddynt nodi unrhyw nodweddion diddorol, fel sut mae’r llosgfynydd hwn yn cymharu â llosgfynyddoedd ar y Ddaear. Efallai y bydd y disgyblion yn sylwi pa mor llydan a gwastad yw’r llosgfynydd o gymharu â’r llosgfynyddoedd uchel, pigog rydyn ni wedi arfer eu gweld.

Trafodwch y rheswm dros hyn mewn perthynas â phlatiau tectonig a mannau poeth (fel yr esboniwyd uchod).

Archwiliwch faint y llosgfynydd o uwchben a’i gymharu â Ffrainc, yr Eidal, Arizona - sydd i gyd yn debyg o ran maint. Os ydych chi’n gweithio’n ddigidol, defnyddiwch Google Earth neu’r lluniau a ddarparwyd yn y Dolenni Defnyddiol. Gallai fod yn ddefnyddiol i chi ddangos y maint gan ddefnyddio propiau yn yr ystafell ddosbarth - dwy bêl, un tua dwywaith maint y llall: i ddangos y Ddaear (mwy) a phlaned Mawrth (llai).

Ar gyfer yr olygfa o’r blaen, gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio i Olympus Mons a chasglu data a fydd yn eu helpu i dynnu llun. Bydd angen iddynt ddarganfod pa mor uchel yw’r llosgfynydd a’i gymharu â mynydd ar y Ddaear (e.e. Mynydd Everest).

Bydd angen iddynt hefyd nodi unrhyw

nodweddion ffisegol y byddant yn dod o hyd iddynt.

Gofynnwch i’r disgyblion greu llun yn eu llyfrau o Olympus Mons. Gellir tynnu llun â llaw neu greu collage.

Byddai defnyddio papurau gwahanol, wedi’u torri allan a’u gosod ar ben ei gilydd, yn ffordd dda o gymharu Olympus Mons â Mynydd Everest.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.3 Mons Mawreddog

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Sut caiff llosgfynyddoedd eu ffurfio?

• Sut caiff mannau poeth eu ffurfio?

• Beth yw'r gwahaniaeth rhwng

llosgfynyddoedd byw, segur a diflanedig?

• Ble mae’r llosgfynyddoedd byw ar

y Ddaear?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gosodwch grid ar y dudalen ac yna

crëwch grid pedwar ffigur ar gyfer y raddfa.

• Crëwch fodel o’u llun sydd bum

gwaith ei faint. Cyfrifwch yr uchder a’r lled x 5.

Her: • Gosodwch grid ar y dudalen ac yna

crëwch grid pedwar ffigur ar gyfer y raddfa.

• Crëwch allwedd, gan ddefnyddio

symbolau i esbonio'r nodweddion hyn ar y map.

• Crëwch fodel o’u llun gan ddefnyddio

graddfa fwy, wedi’i chyfrifo ar sail cymhareb awgrymedig (e.e. 5:1).

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma

discoverydiaries.org

(4.5 biliwn o flynyddoedd). Mae hyn yn golygu y gall fod yn llosgfynydd byw o hyd, gyda’r potensial i ffrwydro, er nad ydyn ni wedi gweld unrhyw dystiolaeth o folcanedd byw ar blaned Mawrth heddiw.

71

discoverydiaries.org

Mons Mawreddog: Cymharu Maint

discoverydiaries.org

Cwrdd ag ExoMars!

sol eddion arloe w d o n i ra rs h. yd ExoMa laned Mawrt b m a y Mae gan gerb w m a’u i ddarganfod eth ydyn nhw i helpu pobl b d fo n a rg a allu d rydoliaeth i b s y l fe Ydych chi’n g n w h Defnyddiwch labelu yma? n! rbyd eich hu e c h ic e io n ddylu

h c i E d y b r Ce

h c i E o i Dylun Hun

discoverydiaries.org

Abbie Hutty ydw i, rydw i’n beiriannydd sy’n gweithio ar gerbyd ExoMars. Pa rai o nodweddion ExoMars fyddwch chi’n eu defnyddio ar gyfer eich cerbyd chi?

Dyluniwch eich cerbyd yma.

Helo archwilwyr,

Pennod Tri Gweithgaredd 3.4 Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun

Gweithgaredd 3.4: Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun ch DylunioEiEi n rbyd ch Hu Ce

on arloesol rai nodweddi yd ExoMars ed Mawrth.

Mae gan gerb mwy am blan i ddarganfod ydyn nhw a’u i helpu pobl darganfod beth iaeth i Ydych chi’n gallu yddiwch hwn fel ysbrydol Defn ? yma labelu cerbyd eich hun! ddylunio eich

Helo archwilwyr,

Abbie Hutty ydw i, rydw i’n beiriannydd sy’n gweithio ar gerbyd ExoMars. Pa rai o nodweddion ExoMars fyddwch chi’n eu defnyddio ar gyfer eich cerbyd chi?

Dyluniwch eich cerbyd yma.

Cwrdd ag ExoMars!

Cefndir y Gweithgaredd hwn Yn yr her dylunio creadigol a thechnegol yma, bydd rhaid i’r disgyblion feddwl pa swyddogaethau mae angen i'w cerbyd feddu arnynt er mwyn gallu gweithio gyda’i gilydd ar arwyneb planed Mawrth. Bydd rhaid i’r disgyblion ystyried y gwahaniaethau rhwng gwaith archwilio gan bobl a robotiaid - a meddwl am gryfderau a gwendidau’r naill a’r llall.

Bydd cerbyd ExoMars, sy’n cael ei ddatblygu gan Asiantaeth Ofod Ewrop, yn teithio i blaned Mawrth yn 2020 i chwilio am arwyddion o fywyd.

Bydd yn casglu samplau gyda’i ddril a bydd yn eu dadansoddi.

discoverydiaries.org

Gall y dril ar ExoMars gyrraedd dyfnder o ddau fetr. Unwaith y bydd sampl wedi cael ei chasglu, bydd yn ymchwilio i’r mwynau a’r cemegion yn y sampl, gan ddefnyddio ei labordy dadansoddi, yna bydd yn anfon y data a’r wybodaeth yma at wyddonwyr ar y Ddaear.

74

Mae’r cerbyd yn defnyddio paneli solar i gynhyrchu pŵer, ac mae wedi cael ei ddylunio i wrthsefyll yr amodau oer ar blaned Mawrth. Mae ganddo chwe olwyn sy’n gallu troi’n annibynnol, i’w helpu i symud ar draws y tir creigiog.

Mae ganddo system camera hefyd, er mwyn i’r gwyddonwyr ar y Ddaear allu ei helpu i ddod o hyd i’r safleoedd gorau ar gyfer drilio.

Cyflawni'r Gweithgaredd Gwyliwch ffilm fer Asiantaeth Ofod Ewrop (gweler y Dolenni Defnyddiol).

Gan weithio mewn grwpiau bach, gwnewch nodiadau ar ddyluniad cerbyd ExoMars a sut mae’n gweithio ar arwyneb planed Mawrth. Rhannwch syniadau'r grwpiau gyda gweddill y dosbarth.

Esboniwch i’r plant eu bod yn mynd i labelu rhannau gwahanol o gerbyd ExoMars ac ystyried pam bod eu hangen ar y cerbyd. Adolygwch bob rhan gan ddefnyddio'r wybodaeth isod (gweler Atebion i’r Gweithgareddau).

Esboniwch i’r plant eu bod yn mynd i feddwl am ddylunio eu cerbyd eu hunain. Yn gyntaf oll, mae angen iddynt ystyried pa rôl y bydd yn ei chwarae: • Casglu cerrig o’r arwyneb • Drilio i lawr i gael samplau dyfnach • Monitro amodau'r tywydd (ar

blanedau ag atmosfferau)

• Mesur y tymheredd a chyfansoddiad yr

atmosffer o dan/uwchben yr arwyneb

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Deunyddiau tynnu llun

•

Deunyddiau modelu (dewisol)

Ewch i discoverydiaries.org/ design-your-mars-rover i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Chwilio am fywyd allfydol

Unwaith y bydd y plant wedi penderfynu ar bwrpas eu cerbyd, gallant ystyried y nodweddion dylunio angenrheidiol (e.e. pŵer, symudiad, casglu gwybodaeth).

Atebion i’r Gweithgaredd hwn Rhannau o gerbyd ExoMars: • Mae aráe paneli solar yn cynhyrchu

ynni i bweru ExoMars.

• Corff - mae’r bocs yma sydd

wedi cael ei selio’n llwyr yn cadw offerynnau a chyfrifiaduron yn gynnes ac wedi’u diogelu rhag tymereddau oer a thywod.

• Colynnau - Mae’r rhain yn sicrhau

bod yr holl olwynion yn aros ar y ddaear hyd yn oed pan fydd ExoMars yn croesi’r tir.

• Camerâu • Gwddf hir • Dril

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pa rannau ydych chi’n gallu eu

gweld ar gerbyd ExoMars?

• Sut mae’r rhannau gwahanol yn

gwneud y cerbyd yn effeithiol?

• Pa rôl sydd gan eich cerbyd newydd?

• Pa rannau ydych chi’n meddwl

fyddai eu hangen ar unrhyw gerbyd?

• Ydych chi’n gallu esbonio pam

bod eich cerbyd yn addas ar gyfer planed Mawrth?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gwnewch fodel 3D o’r cerbyd a ddyluniwyd.

Pennod Tri Gweithgaredd 3.4 Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun

Archwiliwch sut mae dyluniadau'r cerbydau wedi datblygu dros amser.

Ymchwiliwch i sut gallai fod angen addasu’r cerbyd i ymweld â phlanedau eraill.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth:

• Ysgrifennwch gyfarwyddiadau ar sut

mae’r cerbyd yn gweithio

• Ysgrifennwch nodiadau ar eich

brasluniau o’r dyluniad

Her: • Ysgrifennwch esboniad am sut mae’r

cerbyd yn gweithio

• Datblygwch frasluniau o’r dyluniad

gan ddefnyddio diagramau gwasgaredig a lluniau trawstoriadol.

• Brasluniwch amrywiaeth o syniadau

gwahanol cyn dewis eich opsiwn gorau

grym i’r At Aw hr o!

D gerby efnyddiwch dau m yn gyf ae’r disgyb arwy lion e.e. b eiciau dd â nhw , ceir, theirw lor dur, i archw ïau a bod c ilio pa erbyd m yn add au gwahan ol a tiroed s ar gyfer d gwa hanol.

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

• Arsylwi

75

chwilair 3

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

I

L S D A U W P F T P N C L O

S E C F D L R O Y P

I

A P L U

T D P M H Y E L P R E B D E C

M C J W T U N T N Y W G C Y P A T

I

R

I H T Y A D R Y S T F

W P W Y L

I

S O F F L L M H O

G L H H T

I

P O Y L S R

H N N R

E W N O I

L L H M U N I

A N G E C N D N I

E D

B O E E C D D N L H L O L R A F G H E

I

A S L

I

U

I O E D C S R N D L S

N O G D T S D A F P R C G I O L F D D L E P R A L O S R J A

L O S E R L P E

I

L J G B S U

T D O L E O T T C L D D N P J Targed = 9 gair yn dechrau gyda C D Ff G Ll Ll Ll S T

Gall y plant gwblhau’r chwileiriau’n fwy annibynnol unwaith byddant yn deall y fformat.

Atebion chwilair

3 Atebion i’r Gweithgaredd 1. COLYN 2. DRIL 3. FFOSIL 4. GWYNT

5. LLEITHDER 6. LLONG OFOD 7. LLOSGFYNYDD 8. SOLAR 9. TYMHEREDD

I

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae chwileiriau yn ffordd ddifyr o ymestyn geirfa eich disgyblion. Gall y disgyblion ychwanegu'r geiriau maen nhw’n dod o hyd iddynt at Eirfa’r Gofod yng nghefn Dyddiadur Planed Mawrth (gweler Gweithgaredd 6.3: Geirfa’r Gofod).

Cyflawni’r Gweithgaredd Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod yr hyn sydd wedi cael ei gwmpasu hyd yn hyn. Wrth i’r plant weithio drwy’r penodau, dylech eu hatgoffa i ysgrifennu geiriau pwysig yn yr eirfa er mwyn helpu i greu cronfa o eiriau.

Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu gyda phartneriaid trafod, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r plant a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

L S D A U W P F T P N C L O

S E C F D L R O Y P

I

A P L U

T D P M H Y E L P R E B D E C

M C J W T U N T N Y W G C Y P A T

I

W P W Y L

I

S O F F L L M H O

G L H H T

I

P O Y L S R

H N N R

E W N O I

L L H M U N I

A N G E C N D N I

E D

B O E E C D D N L H L O L R A F G H E

I

A S L

I

U

I O E D C S R N D L S

N O G D T S D A F P R C G I O L F D D L E P R A L O S R J A

L O S E R L P E

I

L J G B S U

T D O L E O T T C L D D N P J A ddaethoch chi o hyd i’r 9 gair?

Chwilair 3: Colyn, Dril, Ffosil, Gwynt, Lleithder, Llong ofod, Llosgfynydd, Solar, Tymheredd Colyn: Y canolbwynt y mae lifer yn symud o’i amgylch Dril: Peiriant gyda blaen pigog sy’n troi o amgylch i dyrchu i mewn i bethau, fel craig er enghraifft

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ activities/word-search-3/ i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• •

R

I H T Y A D R Y S T F

Yr Adnoddau sydd eu Hangen Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Prennau mesur, beiros, pensiliau Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

Pennod Tri Gweithgaredd 3.5 Chwilair 3

discoverydiaries.org

C D Ff G Ll Ll Ll S T

I L O S E R L P E

Targed = 9 gair yn dechrau gyda

L J G B S U

L F D D L E P R A L O S R J A

T D O L E O T T C L D D N P J

U I

I O E D C S R N D L S F G H E

E D

N O G D T S D A F P R C G I O

A S L E W N O I I

I

B O E E C D D N L H L O L R A

H N N R

I

A N G E C N D N

P O Y L S R I G L H H T

L L H M U N I

R

S O F F L L M H O I

I H T Y A D R Y S T F Y P A T

W P W Y L

A P L U I

I

S E C F D L R O Y P

M C J W T U N T N Y W G C

L S D A U W P F T P N C L O

T D P M H Y E L P R E B D E C

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

chwilair 3

Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Tri: Chwilair 3

77

Ffosil: Olion ffurfiau ar fywyd hynafol sydd wedi troi’n graig Pennod Tri Gweithgaredd 3.5 Chwilair 3

Gwynt: Pan fydd nwy yn symud yn yr atmosffer Lleithder: Faint o anwedd dŵr sydd yn yr aer

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r plant.

Llong ofod: Cerbyd wedi’i ddylunio ar gyfer teithio yn y gofod

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

Llosgfynydd: Mynydd siâp côn sy’n ffrwydro lludw, creigiau tawdd a nwyon poeth

Her:

Solar: Rhywbeth sy’n ymwneud â’r haul Tymheredd: Dyma sy’n mesur pa mor boeth neu oer yw rhywbeth

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion wneud eu chwileiriau eu hunain yn seiliedig ar blaned Mawrth. Mae templed chwilair gwag ar gael ar dudalen 122 o’r llyfr hwn.

grwpiau i greu cân.

• Ar ôl i’r plant orffen y chwileiriau,

gofynnwch iddynt ddefnyddio eu geirfaoedd i greu chwiliair mawr ar gyfer eu ffrindiau. Gallwch wahaniaethu drwy ddewis rhoi’r gair cyfan, y llythyren gyntaf neu awgrym.

grym i’r At Aw hr o!

Gofyn nwc ddefn h i’r disgyb ydd lion mewn io pob ateb brawd deg.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

78

f a s r O r ’ i o i h t i Te l o d a l w g n y R Ofod r w d o f o g r ’ a d gy

Ar gyfer plant 5-7 oed

! e k a e P m i T

“Roedd yn anhygoel!

Roeddwn i’n ymwneud â'r gwaith o gysylltu hyfforddiant STEM ysgolion ac roedd y dyddiaduron yn dystiolaeth wych o sut mae cysylltu gwyddoniaeth ag ysgrifennu”

Dyddiadur Gofod Principia yw’r llyfr cyntaf yng nghasgliad y Gofod Discovery Diaries. Mae’n archwilio taith y gofodwr ESA Tim Peake i’r Orsaf Ofod Ryngwladol. Bydd y disgyblion yn dysgu beth mae bod yn ofodwr yn ei olygu ac, ar yr un pryd, bydd syniadau gwyddonol yn cael eu cyflwyno iddynt drwy weithgareddau creadigol.

www.discoverydiaries.org/cymraeg

Pennod 4: Gwyddoniaeth ar Blaned Mawrth Mae’n bryd i’r disgyblion wisgo eu cotiau gwyn!

Gan ddefnyddio’r cysyniad o gasglu samplau o gerrig ar blaned Mawrth, mae cyfle i’r disgyblion weithio’n wyddonol, codio, dadgodio ac arbrofi.

Byddant yn archwilio grymoedd hefyd drwy ddylunio peiriant syml i helpu eu cerbyd.

Beth sydd yn y bennod hon?

4.1 – Gweithio mewn Tîm: Cwblhewch ddrysfa ac yna defnyddiwch set o orchmynion a roddir i chi i raglennu eich cerbyd > Gwyddoniaeth a Chodio 4.2 – Cod y Cerrig: Torrwch y cod drwy astudio seiffr y cerrig yn ofalus > Gwyddoniaeth a Chodio 4.3 – Mecaneg Mawrth: Dyluniwch beiriant syml gan ddefnyddio’r offer a ddarparwyd i godi eich cerbyd dros fynydd > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg 4.4 – Labordy Gwyddoniaeth: Dyluniwch arbrawf gwyddoniaeth i ateb cwestiwn gwyddonol yn ymwneud â phlaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg Chwilair 4: Dewch o hyd i ddeg gair gwyddonol o Bennod Pedwar > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

5

3

4

discoverydiaries.org

Awgrym: Mae angen i’r cerbyd ddilyn 53 gorchymyn yn union i gyrraedd y cerrig.

5

Y gorchmynion sydd ar gael: 6

5

Zapiwch i gael yr atebion!

Peter McOwan ydw i, rydw i’n arbenig wr roboteg. Helpw ch eich cerbyd i leoli’r ce rrig drwy blotio ei lwybr i ganol y ddrysfa. Yna cr ëwch gyfres o orchmyn ion i raglennu eich ce rbyd i ddilyn y llwybr.

Mae’r pum gorchymyn cynta f wedi cael eu rhoi i ch i, ydych chi’n gallu gweit hio allan y gweddill?

4

4

4 4 4 5

rhai samplau li o e ll i d e w yd ngen Mae eich cerb d ond mae a e n la b y r a ig i chi pwysig o gerr Bydd angen . d d e a rr y c i’w eich help chi a gweithio’n io n u ll n y g g boti a’ch cyfaill ro Dechrau . m tî n w e m s yma ofalu

4

Gweithio m î T n w e m

5

Gweithgaredd 4.1: Gweithio mewn Tîm Gweithio m mewn Tî

4

4 4 5

Y gorchmynion sydd ar gael: 6

5

5

3

4

5

Zapiwch i gael yr atebion!

4

5

Peter McOwan ydw i, rydw i’n arbenigwr roboteg. Helpw ch eich cerbyd i leoli’r cerrig drwy blotio ei lwybr i ganol y ddrysfa. Yna crëwc h gyfres o orchmynion raglennu eich cerby i di ddilyn y llwybr.

Mae’r pum gorchymyn cynta f wedi cael eu rhoi i chi, ydych chi’n gallu gweit hio allan y gweddill?

4

4

i rhai samplau yd wedi lleol n Mae eich cerb ond mae ange ig ar y blaned i chi pwysig o gerr Bydd angen i’w cyrraedd. eich help chi a gweithio’n tig gynllunio a’ch cyfaill robo Dechrau tîm. yma ofalus mewn

Awgrym: Mae angen i’r cerbyd ddilyn 53 gorchymyn yn union i gyrraedd y cerrig.

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn annog disgyblion i ddefnyddio eu gallu i ddatrys problemau wrth iddynt geisio cyfeirio eu cerbyd drwy ddrysfa gan ddefnyddio'r gorchmynion a roddwyd.

Mae ExoMars 2020 yn daith heb griw.

Ni fydd gofodwyr yn teithio gyda’r cerbyd i blaned Mawrth, nac yn cael eu lleoli ar y blaned i'w reoli. Mae hyn yn golygu y bydd y cerbyd yn cael ei raglennu i weithredu’n awtonomaidd bron, a bydd yn cael ei reoli a’i fonitro o Ganolfan Reoli’r ESA ar y Ddaear.

Efallai y bydd y disgyblion a ddilynodd daith Tim Peake yn 2015-16 yn cofio ei weld yn rheoli cerbyd prawf wedi’i leoli yn Airbus Defence and Space yn Stevenage, Lloegr, tra oedd ar yr Orsaf Ofod Ryngwladol. Fel rhan o’r arbrawf hwn, fe wnaeth Tim gyfeirio’r

cerbyd drwy amgylchedd ffug, tebyg i'r amgylchedd ar blaned Mawrth, i brofi a oes modd gweithredu robotiaid tra rydyn ni’n cylchdroi o amgylch planed. Mae’r gweithgaredd hwn yn rhoi cyfle i’r disgyblion feddwl beth sy’n gysylltiedig â llywio drwy dir anghyfarwydd, garw.

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.1 Gweithio mewn Tîm

Cyflawni’r Gweithgaredd Esboniwch i’r plant bod cerbyd ExoMars yn dibynnu ar beiriannau a phobl yn gweithio gyda’i gilydd.

Mae’n rhaid i’r cerbyd weithio’n awtonomaidd ar blaned Mawrth ond mae angen i’r Ganolfan Reoli allu monitro a rheoleiddio ei waith o’r Ddaear. Dangoswch ddiagram manwl o gerbyd ExoMars i’r plant (gweler y Dolenni Defnyddiol), gan edrych ar ei ddyluniad a’i nodweddion yn cynnwys sut mae’n symud ar dir heriol ac yn cyfathrebu â’r Ddaear.

Crëwch gwrs antur byr (yn y neuadd os yw ar gael). Rhannwch y plant yn barau (gan roi mwgwd am lygaid un person). Ewch ati am yn ail i actio fel y rheolydd a’r cerbyd. Neu yn yr ystafell ddosbarth, gallai'r plant esbonio tasgau syml - fel llun neu batrwm syml - i bartner sydd â mwgwd am ei lygaid.

Trafodwch gyda’r plant pa mor hawdd neu anodd yw rheoli rhywbeth o bell.

•

Ffôn clyfar neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Lluniau o gerbyd ExoMars

•

Diagram o’r cerbyd wedi’i labelu

•

Mygydau

•

Mynediad at liniadur (dewisol)

•

Crwydryn (dewisol)

discoverydiaries.org

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

83

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.1 Gweithio mewn Tîm

Atebion i’r Gweithgaredd hwn

Gwnewch fersiwn 3D o dirwedd planed Mawrth sy’n cynnwys model o gerbyd ExoMars.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Disgrifiwch y daith o ran troadau

Her: • Disgrifiwch gan ddefnyddio

pwyntiau'r cwmpawd

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Sut gall y cerbyd gyfathrebu â’r

Ddaear?

• Pa rai o nodweddion dyluniad

cerbyd ExoMars sy’n ei alluogi i weithio ar blaned Mawrth?

• Sut mae’n llywio ar hyd y tir creigiog

anodd?

• Sut mae’r Ganolfan Reoli’n cyfeirio

cerbyd ExoMars?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Dyluniwch eich drysfa eich hun er mwyn i bartner ei chwblhau.

Defnyddiwch Qbot neu grwydryn.

Crëwch ddrysfa neu gwrs gan raglennu'r crwydryn i’w cwblhau. Neu, defnyddiwch Purple Mash (lle bo ar gael) i ddylunio drysfa ryngweithiol 3D i’w chwblhau ar y sgrin.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

84

Ysgrifennwch gofnod i’r dyddiadur ‘Diwrnod ym mywyd cerbyd ExoMars’.

• Cyflwynwch gyfeirnodau grid i

ddisgrifio’r daith drwy'r ddrysfa

grym i’r At Aw hr o!

G

an d templ defnyddio e ed in i’r disg i ni, gofynn w y drysfa blion wneu ch d eu eu hun herio eu cyd ain. Gallant -ddisg i ragle yblion n n u c ddefn yddio’ erbyd gan r a ddar gorchmynio pe n gweit rir yn y hgare dd.

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries.org/ team-work i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

l Zapiwch i gae yr atebion!

oMars cshhhhh... Ex chi’n fy yma... ydych shhhhh... nghlywed i? c hod drwy torrwch fy ng lus ar faint, edrych yn ofa ead y pum siâp, lliw a gw gan ddod o , d o h c u g e rr ca lythrennau hyd i’r cerrig/l i tanynt. cyfatebol odd

Yn ogystal â r! u s ry b n y d yd wedi bo wedi canfod e a m , h Mae eich cerb rt w a o blaned M r. Ond dydy’r e ff s o tm a chasglu cerrig r y ydd o rywbeth yn dda iawn - b ’n io h it e lefelau uchel w g d. rebu ddim yn isio ei ddweu e c ’n e a m system gyfath th e eithio allan b angen i chi w

G I R R E C Y

COD

P

O

Th

J

I

T

F

B

E

A

U

Ph

L

Ff

C

W

R

Ll

G

Ch

Y

Rh

M

Ng

D

S

N

H

Dd

discoverydiaries.org

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.2 Cod y Cerrig

Gweithgaredd 4.2: Cod y Cerrig COD

Y CERRIG

ogystal â yn brysur! Yn yd wedi bod i canfod Mae eich cerb rth, mae wed g o blaned Maw Ond dydy’r chasglu cerri yr atmosffer. o rywbeth yn dda iawn - bydd lefelau uchel yn gweithio’n ddim u ei ddweud. system gyfathreb allan beth mae’n ceisio hio weit angen i chi

ars cshhhhh... ExoM fy chi’n yma... ydych hhh... nghlywed i? cshh d drwy torrwch fy ngho faint, s ar edrych yn ofalu ad y pum siâp, lliw a gwe ddod o gan carreg uchod, thrennau hyd i’r cerrig/lly tanynt. oddi cyfatebol

A

B

C

Ch

D

Dd

E

F

Ff

G

Ng

H

M

N

I

J

L

Ll

O

P

Ph

R

Rh

T

Th

W

Y

S

Zapiwch i gael yr atebion!

U

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn defnyddio’r samplau o gerrig a gasglwyd gan gerbyd ExoMars i helpu’r disgyblion i ymarfer eu sgiliau gwahaniaethu gweledol i dorri’r cod.

Mae hefyd yn rhoi cyfle i’r disgyblion feddwl am yr hyn sy’n wahanol rhwng gwaith archwilio gan bobl a robotiaid.

Beth yw cryfderau a gwendidau’r ddau fath gwahanol o archwilio - a sut gallent weithio gyda’i gilydd orau ar arwyneb planed Mawrth?

discoverydiaries.org

Mae taith ExoMars yn enghraifft o gydweithio gwych rhwng pobl a robotiaid. Gall robotiaid fel cerbyd ExoMars wrthsefyll amodau ar blaned Mawrth yn haws na phobl, oherwydd nad oes angen ocsigen, bwyd na’r un lefel o ddiogelwch rhag ymbelydredd arnynt, fel ni. Gallant ail-bweru eu hunain gan ddefnyddio paneli solar ac nid oes ganddynt yr un anghenion

86

seicolegol ac emosiynol â ni, felly dydy archwilio planed Mawrth ar eu pen eu hunain am gyfnod hir ddim yn broblem. Ond nid oes gan robotiaid yr un greddf â phobl. Bydd cerbyd ExoMars yn cael ei arwain gan bobl i gasglu'r samplau o gerrig sydd fwyaf defnyddiol o safbwynt gwyddonol, er mwyn i ni allu darganfod a oes - neu a oedd - bywyd ar blaned Mawrth.

Cyflawni’r Gweithgaredd Yn y gweithgaredd hwn, bydd y plant yn torri cod o blaned Mawrth.

Esboniwch i’r plant mai gwaith cerbyd ExoMars yw casglu data i’w anfon i’r Ddaear er mwyn i ni allu datblygu ein dealltwriaeth o gysawd yr haul. Edrychwch ar rai o’r lluniau a’r canfyddiadau a anfonwyd yn ôl i’r Ddaear gan y teithiau blaenorol i blaned Mawrth. Archwiliwch yr hyn mae’r gwyddonwyr wedi’i ddysgu.

Dywedwch wrth y plant fod y cerbyd yn cyfathrebu ei negeseuon i’r Ddaear, a gaiff eu derbyn gan y Ganolfan Reoli.

Unwaith y bydd yr wybodaeth wedi cyrraedd, gwaith pobl yw cael gafael ar y data a’i ddehongli.

Un agwedd ar y berthynas agos yma rhwng pobl a pheiriannau yw bod angen i’r rheolydd ddehongli’r data a gaiff ei anfon gan gerbyd ExoMars.

Cyflwynwch y gweithgaredd torri cod.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ rovers-discovery i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• • •

Ffôn clyfar neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Lluniau o gerbyd ExoMars Mynediad at ardal awyr agored i gasglu samplau o gerrig (dewisol) Gliniaduron er mwyn ymchwilio a chasglu tystiolaeth (dewisol)

Ateb i'r Gweithgaredd hwn

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Lluniwch eich neges eich hun o’r cod er mwyn profi ffrind. Sicrhewch fod y gair yn ymwneud â phlaned Mawrth (e.e. cerbyd, Olympus Mons ac ati).

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.2 Cod y Cerrig

Chwiliwch am gerrig y Ddaear y tu allan. Tynnwch ffotograffau ohonynt a neilltuo llythyren iddynt. Sillafwch eiriau yn y cerrig er mwyn i’r dosbarth eu datrys.

Ymchwiliwch. Pam mai ‘methan’ yw'r ateb i’r cod? Ymchwiliwch i’r darganfyddiadau a wnaed ar blaned Mawrth. Casglwch y syniadau hyn ynghyd i greu poster neu gyflwyniad PowerPoint.

Gellid cyfuno’r syniadau hyn mewn arddangosfa.

• Sut caiff negeseuon o gerbyd

ExoMars eu derbyn?

• Ydy’r cerrig ar blaned Mawrth yr un

fath â’r rheini ar y Ddaear?

• Yn eich barn chi, pam bod casglu

samplau o blanedau fel Mawrth yn bwysig?

• Ydych chi’n gallu ymchwilio i’r

canfyddiadau mwyaf arwyddocaol o deithiau i blaned Mawrth?

• Yn eich barn chi, beth yw manteision

a heriau’r berthynas agos rhwng pobl a pheiriannau?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Ychwanegwch lythrennau eraill at y

cod cyn i’r plant ddechrau.

Her: • Rhifwch y llythrennau (A=1, B=2 ac

ati). Wedyn bydd y plant yn cyfateb y rhif i’r llythyren ac yn darganfod ei lle yn y cod.

• Datblygwch god tebyg yn seiliedig

ar samplau o gerrig. Gall plant dynnu llun eu samplau eu hunain o gerrig ar gyfer pob llythyren o’r wyddor a chreu geiriau er mwyn i bobl eraill eu datrys.

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

87

ig mplau o gerr a s lu g s a c i d yd we d atoch chi, ly Mae eich cerb e w h c y d u i n iddo e yd wedi torr rb e c ac mae ange ’r e a M ! broblem dych ond mae yna ydd Sharp. Y n y F i ll ra a r ch â’ch i lawr ar yr o t syml i fynd n ia ir e p io is fe i? chi’n gallu dy n ôl atoch ch y c a d d y n y ym cerbyd dros

h t r w a M

g e n a c Me Lletem

Pa rai o’r offer hyn fyddwch chi’n eu defnyddio yn eich dyluniad chi?

Sgriw

Gêr

Olwyn

Lifer

discoverydiaries.org

Ramp

Pwli

Gweithgaredd 4.3: Mecaneg Mawrth eg Mecanth Mawr

gerrig lu samplau o yd wedi casg chi, Mae eich cerb welyd atoch n iddo eu dych i torri ac mae ange ’r cerbyd wed broblem! Mae Sharp. Ydych ond mae yna arall i Fynydd ochr â’ch yr ar i lawr syml i fynd isio peiriant dyfe chi? h gallu chi’n yn ôl atoc y mynydd ac cerbyd dros

Pa rai o’r offer hyn fyddwch chi’n eu defnyddio yn eich dyluniad chi?

Lletem

Gêr

Sgriw

Lifer

Olwyn

Pwli

Ramp

Cefndir y Gweithgaredd hwn Er y bydd cerbyd ExoMars yn defnyddio ei offerynnau cysylltiedig i ddadansoddi samplau, mae’r gweithgaredd hwn yn gofyn i’r disgyblion greu peiriant i helpu i gludo eu samplau o gerrig yn ôl i ofodwr ar blaned Mawrth. Mae’r her greadigol a thechnegol hon yn gofyn i’r disgyblion feddwl am sut byddent yn datrys y broblem hon. Gan ddefnyddio teganau adeiladu strwythurol go iawn i’w hysbrydoli, bydd rhaid i’r disgyblion adeiladu peiriant i helpu eu cerbyd i fynd dros fynydd. Dyma ffordd wych o gyflwyno grymoedd, strwythurau a pheiriannau i’r disgyblion.

Cyflawni’r Gweithgaredd Rhowch yr adnoddau i’r plant fel eu bod yn gallu archwilio ‘pecyn

offer mecaneg y gofod’ cyn dylunio eu peiriant.

Pennod Pedwar: Gweithgaredd 4.3 Mecaneg Mawrth

Efallai y byddai mynd ar helfa ‘mecaneg’ o amgylch yr ysgol yn fwy buddiol i ddisgyblion â gallu is, e.e. chwilio am lefydd lle mae gêrs, liferi, pwlis ac ati yn cael eu defnyddio bob dydd. Gallant rannu’r wybodaeth hon â’u cyd-ddisgyblion yn y dosbarth, a chasglu tystiolaeth gan ddefnyddio ffotograffau a brasluniau.

Efallai y byddai’n well dylunio peiriant mewn grŵp mawr (hyd yn oed fel dosbarth cyfan) i ddechrau. Yna gall y disgyblion ei ailddylunio i’w ‘wella’ neu gall plant â gallu is ei gopïo ac esbonio ar lafar i’w cyd-ddisgyblion ac oedolion yn y dosbarth sut byddai’n gweithio.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam ei bod yn bwysig dadansoddi

samplau o gerrig o lefydd gwahanol ar blaned Mawrth?

• Pam byddai angen i chi ddod â'r

cerbyd dros y mynydd, yn hytrach nag o’i gwmpas?

• Beth ydych chi’n meddwl fydd y

cerbyd yn ei gludo’n ôl i chi? Beth allai’r dadansoddiad gwyddonol o gerrig ddweud wrthych chi?

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ martian-mechanics i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

•

Ffôn clyfar neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Byddai deunyddiau a darnau rhydd yn galluogi’r disgyblion i archwilio’r ‘pecyn offer mecaneg y gofod’ a sut mae’r elfennau’n gweithio.

discoverydiaries.org

• Pa beiriannau ydyn ni’n eu

89

Pennod Pedwar Gweithgaredd 4.3 Mecaneg Mawrth

defnyddio ar gyfer codi gwrthrychau ar y Ddaear?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Meddyliwch beth fyddai’n digwydd pe bai Mynydd Sharp uchder neu siâp gwahanol.

Tynnwch lun mwy technegol o’ch peiriant, a’i labelu’n llawn.

Pa ddeunyddiau fyddech chi’n eu defnyddio i greu eich peiriant?

Ymchwiliwch i’r deunyddiau gwahanol fyddai eu hangen arnoch chi a pham mai nhw fyddai orau.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Treuliwch fwy o amser yn creu

peiriant codi gan ddefnyddio adnoddau adeiladu ac archwilio nodweddion y fecaneg a’r deunyddiau gwahanol.

Her: • Cefnogwch y disgyblion i gynhyrchu

llun neu fodel ar raddfa, gan ddefnyddio mesuriadau priodol.

• Anogwch nhw i archwilio’r dulliau

gwahanol o godi a pha ddull fyddai fwyaf priodol ar gyfer planed Mawrth.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

90

grym i’r At Aw hr o!

Mae c y

farpar ar fae s yn de chwarae yn f (e.e. g nyddio offe aml r syml all llith rampi au, ma rennau fod yn e Os yw ’n bos si-so yn life r). ibl, i’r disg yblion gofynnwch a maes chwar rchwilio’r a ea yr offe r a res r gyfer trir gweit hgare yn y dd.

Rydw i’n rhagweld...

Dyma fy null i:

Bydd angen y deunyddiau canlynol arna i:

Rydw i eisiau darganfod...

i ae’n bryd i ch M r! w a n i h w bod eich tro chi y Mae’n rhaid . n u h h ic Wyddonwyr, e d dŵr arbrawf gofo lau o gerrig, p m sa h ddylunio eich ic e m ych westiynau a thau eraill ryd e b ll o h gennych chi g ’r a n ti i wrth, metha nc ac ewch a w b h c ar blaned Ma w is w e rganfod. D chi wedi’u da mwy. rawf i ddysgu rb a io n lu y d d

Gofod

r ’ y d r o b La

discoverydiaries.org

Tynnwch ddiagram o’ch arbrawf a’i labelu.

Pennod Pedwar Gweithgaredd 4.4 Labordy’r Gofod

Gweithgaredd 4.4: Labordy’r Gofod Labordy’r Gofod

’n bryd i chi hi nawr! Mae eich tro chi yw ’n rhaid bod Wyddonwyr, d eich hun. Mae g, dŵr arbrawf gofo samplau o gerri ddylunio eich rydych tiynau am eich gennych chi gwes methan a’r holl bethau eraill ati i rth, bwnc ac ewch ar blaned Maw d. Dewiswch anfo darg ’u . chi wedi wf i ddysgu mwy ddylunio arbra

Tynnwch ddiagram o’ch arbrawf a’i labelu.

Rydw i eisiau darganfod...

Bydd angen y deunyddiau canlynol arna i:

Dyma fy null i:

Rydw i’n rhagweld...

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae dylunio arbrawf i brofi damcaniaeth yn rhan sylfaenol o ymchwiliad gwyddonol. Mae’r bennod hon yn adeiladu at yr her olaf drwy osod y sylfaen i'r disgyblion ymchwilio i bresenoldeb methan ar blaned Mawrth. I orffen y bennod hon, mae’n rhaid iddynt ystyried sut maen nhw’n darganfod o ble - neu gan bwy - roedd yn dod!

discoverydiaries.org

Mae methan yn foleciwl organig sy’n bresennol ar ffurf nwy yn atmosffer y Ddaear. Mae mwy na 90% o’r methan ar y Ddaear yn cael ei gynhyrchu gan organebau byw. Mae methan eisoes wedi cael ei ddarganfod ar blaned Mawrth, sef y rheswm pam bod gwyddonwyr yn credu y gallai estroniaid fod yn byw ar y Blaned Goch. Ond gall methan gael ei gynhyrchu mewn mwy nag un ffordd.

Ar y Ddaear, darganfu gwyddonwyr fywyd microbig sy’n byw 2-3 cilometr

92

o dan arwyneb basn Witwastersrand yn Ne Affrica. Roedd y microbau hyn yn cynhyrchu methan. Pe bai microbau tebyg yn byw o dan arwyneb planed Mawrth, byddai’n esbonio presenoldeb methan ar y blaned. Fel arall, fe allai’r methan fod wedi cael ei gynhyrchu gan ficrobau fu’n byw ar blaned Mawrth filiynau o flynyddoedd yn ôl, sy’n cael ei ryddhau i’r atmosffer heddiw wrth i wasgedd a thymheredd yr arwyneb newid, a fyddai’n arwydd bod bywyd yn arfer bod ar y blaned.

Ond mae modd i fethan gael ei gynhyrchu’n anorganig neu’n ddaearegol hefyd, gan darddellau poeth neu losgfynyddoedd, ac nid yw hyn yn arwydd bod bywyd yn arfer bodoli yno. Efallai fod y methan wedi cael ei gynhyrchu filiynau o flynyddoedd yn ôl ond ei fod wedi cael ei ddal o dan yr arwyneb am gryn amser. Mae'n bosibl bod rhai adweithiau cemegol yn digwydd o dan arwyneb y blaned i gynhyrchu methan, a gaiff ei ryddhau wedyn i’r atmosffer.

Cadarnhau presenoldeb methan ar blaned Mawrth yw un o nodau Taith ExoMars. Mae Cylchdröwr Nwy Hybrin ExoMars wedi bod yn mapio methan ar blaned Mawrth ers 2016. Pan fydd cerbyd ExoMars yn cyrraedd y Blaned Goch yn 2020, bydd yn chwilio am arwyddion o fywyd drwy ddrilio i mewn i’r graig. Bydd hyn yn helpu gwyddonwyr

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Llyfrau gwaith

•

Offer tynnu llun

Ewch i discoverydiaries.org/ space-lab i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

i ddarganfod a gafodd y methan ei greu’n fiolegol neu’n ddaearegol.

gwrs, fe allai fod esboniadau eraill nad ystyriwyd gan yr awduron.

Mae’r ymchwilwyr yn cynnig tair damcaniaeth i esbonio’r brigau o fethan, sef saith rhan fesul biliwn, a fesurwyd gan gerbyd Curiosity yng Ngheudwll Gale, sydd 10 gwaith yn uwch na’r gwerthoedd cefndirol. Y peth anhygoel yw bod modd profi'r damcaniaethau hyn.

Cyflawni’r Gweithgaredd

Yn ffodus, fe ddylai cerbyd Curiosity allu darganfod pa esboniad sydd fwyaf tebygol. Os yw’r ddamcaniaeth gyntaf neu’r ail ddamcaniaeth yn gywir, mae amrywioldeb y methan yn dymhorol ac fe ddylai ailadrodd bob blwyddyn. Dylai’r cyflenwad o fethan fod ar ei uchaf ddechrau’r gaeaf os yw o ganlyniad i arsugniad anorganig; os yw’n tarddu o ffynhonnell fiolegol, fe ddylai fod ar ei uchaf ddiwedd y gaeaf. A byddai brigau achlysurol yn ffafrio’r drydedd ddamcaniaeth. Wrth

Trafodwch - gyda’r adnoddau fideo priodol - y damcaniaethau gwahanol ynghylch o ble mae’r methan yn dod ar y blaned.

Rhowch ddigon o amser i’r plant drafod fesul pâr/mewn grwpiau bach sut byddent yn mynd ati i ymchwilio i darddiad y nwy.

Rhowch gyfle i’r plant rannu eu syniadau - gellid gwneud hyn gan ddefnyddio dull meddwl/paru/rhannu neu drwy ddewis unigolion i esbonio eu syniadau i’r dosbarth.

Dylech atgoffa’r plant o’r tair damcaniaeth a sicrhau eu bod yn gallu cyfateb rhagfynegiad i’w harbrawf.

Rhowch amser iddynt gwblhau’r daflen gynllunio - dylech annog y plant i labelu eu diagram ac esbonio eu harbrawf.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Sut caiff methan ei gynhyrchu ar

y Ddaear?

• Sut mae’r gwyddonwyr wedi dod i’r

casgliad bod methan yn bresennol ar blaned Mawrth?

• O ble mae’r gwyddonwyr yn

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Mae’r ddamcaniaeth gyntaf yn awgrymu bod y pridd yng Ngheudwll Gale yn amsugno methan pan fydd yn sych ac yn ei ryddhau i’r atmosffer pan fydd y lleithder cymharol ym mhridd planed Mawrth yn ddigon uchel i halwynau perclorad ddenu anwedd dŵr o’r atmosffer a hydoddi yn y dŵr hwnnw. Mae’r ail ddamcaniaeth - a’r un fwyaf cyffrous - yn awgrymu mai bywyd microbaidd ar blaned Mawrth yw’r achos, a bod micro-organebau yn troi deunydd organig yn y pridd yn fethan pan fydd y microbau mewn sylweddau hylif. Y drydedd ddamcaniaeth yw bod yr ebychiadau o fethan yn cael eu cynhyrchu gan ddyfrhaenau yn ddwfn o dan yr arwyneb.

Dylech sicrhau bod plant yn deall bod gwyddonwyr eisoes wedi profi presenoldeb methan ar blaned Mawrth.

Pennod Pedwar Gweithgaredd 4.4 Labordy’r Gofod

93

Pennod Pedwar Gweithgaredd 4.4 Labordy’r Gofod

meddwl mae’r methan ar blaned Mawrth yn dod?

• Sut mae’r gwyddonwyr yn bwriadu

• Gellid rhoi cyfres o opsiynau i’r plant

• Mae’r ffaith bod methan ar blaned

• Gellid rhoi cyfres o arbrofion

ymchwilio i darddiad y methan ar blaned Mawrth unwaith y bydd ExoMars yn cyrraedd yn 2010?

Mawrth yn arwain at ba gasgliadau?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Wrth weithio’n wyddonol, dylid rhoi’r cyfle i’r disgyblion mwy abl weithio’n fwy annibynnol i ddod i’w casgliadau eu hunain.

Gallech roi mwy o amser i’r disgyblion hyn ymchwilio i unrhyw un o’r agweddau canlynol er mwyn deall y broses wyddonol yn well: • Sut mae gwyddonwyr yn bwriadu

ymchwilio i fethan gan ddefnyddio ExoMars

• Y problemau ecolegol a achosir gan

fethan ar y Ddaear

• Y math o ddata a gaiff ei gasglu gan

gerbydau a chwiliedyddion gofod.

• Cerbydau a chwiliedyddion

gofod eraill

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Bydd angen cymorth ychwanegol

discoverydiaries.org

ar rai plant ac fe allai fod yn fuddiol eu rhannu’n grwpiau â

94

chymorth oedolyn wrth drafod syniadau cychwynnol. er mwyn iddynt ddewis yr un mwyaf priodol wrth ddylunio eu harbrawf eu hunain. wedi’u cynllunio i rai plant sy’n cael anhawster dylunio eu harbrawf eu hunain, ynghyd ag esboniadau o’r tair damcaniaeth sy’n esbonio o ble mae’r methan yn dod. Byddent yn mynd ati wedyn i gyfateb yr arbrofion i’r damcaniaethau ac yn esbonio eu rhesymau.

Her: • Gallai’r disgyblion mwy abl elwa o

ffurfio grwpiau gyda phlant o’r un gallu er mwyn iddynt allu trafod syniadau mwy cymhleth wrth ddylunio eu harbrawf.

grym i’r At Aw hr o!

Defny gweit ddiwch y hg fel cyf aredd hwn disgyb le i atgoff a’r lio ac ase n o ddioge lw si weith adau risg w ch io mew rt n labo h neu g rdy ynnal a gwyd rbrofion donol .

chwilair 4

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

M Y N Y D D L P L

I

L A L O P

A P S A E A L P R D S O L D C Y L H W T R U P L W W F D J L

A L R W I

B D L A N M F P Y D

P S G H R R B M O J A E M D L

F H Y B U A P G L M G R G O E

D U Y

I

T W C W E J E M C E O

M S A

I D C H P Ê C A N S D O

H B C N L F B T U G N I

W E U Y O A C R F D C

L

I W

I M D P

C U P D N R N E E S E O Y Y P P U E P O R T B R F M G M M I

O R N W E H D F Y H R B Y

I

I

P A T W

I G U D R C L L Y E S

M Y E H O O W D C R R W S O M Targed = 10 gair yn dechrau gyda A D D G L M M M O P

plant a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

A D D G L M M M O P

Targed = 10 gair yn dechrau gyda

P A T W I

I

I G U D R C L L Y E S

M Y E H O O W D C R R W S O M

P U E P O R T B R F M G M M I

H R B Y

C U P D N R N E E S E O Y Y P

L

I M D P W E U Y O A C R F D C

H B C N L F B T U G N I

O R N W E H D F Y

I W

T W C W E J E M C E O I

I D C H P Ê C A N S D O

D U Y

M S A

B D L A N M F P Y D

F H Y B U A P G L M G R G O E

P S G H R R B M O J A E M D L

A L R W I

L A L O P I

Y L H W T R U P L W W F D J L

A P S A E A L P R D S O L D C

M Y N Y D D L P L

chwilair 4

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Pennod Pedwar: Chwilair 4 Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Pedwar Gweithgaredd 4.5 Chwilair 4

Gall y plant gwblhau’r chwileiriau’n fwy annibynnol unwaith byddant yn deall y fformat.

Atebion wilair ch

4 Atebion i’r Gweithgaredd 1. ARBRAWF 2. DULL 3. DYFEISIO 4. GÊR

5. LIFER 6. MECANEG 7. METHAN 8. MYNYDD 9. OFFER MINIOG 10. PWLI

Cefndir y Gweithgaredd hwn

M Y N Y D D L P L

Y L H W T R U P L W W F D J L

A L R W I

discoverydiaries.org

96

Yr Adnoddau sydd eu Hangen •

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Prennau Mesur

B D L A N M F P Y D

P S G H R R B M O J A E M D L

F H Y B U A P G L M G R G O E

D U Y

I

T W C W E J E M C E O

M S A

I D C H P Ê C A N S D O

H B C N L F B T U G N I

W E U Y O A C R F D C

Cyflawni’r Gweithgaredd

Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu gyda phartneriaid trafod, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r

L A L O P

A P S A E A L P R D S O L D C

Mae chwileiriau yn ffordd ddifyr o ymestyn geirfa eich disgyblion. Gall y disgyblion ychwanegu'r geiriau maen nhw’n dod o hyd iddynt at Eirfa’r Gofod yng nghefn Dyddiadur Planed Mawrth (gweler Gweithgaredd 6.3: Geirfa’r Gofod).

Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod yr hyn sydd wedi cael ei gwmpasu hyd yn hyn. Wrth i’r plant weithio drwy’r penodau, dylech eu hatgoffa i ysgrifennu geiriau pwysig yn yr eirfa er mwyn helpu i greu cronfa o eiriau.

I

L

I W

I M D P

C U P D N R N E E S E O Y Y P P U E P O R T B R F M G M M I

O R N W E H D F Y H R B Y

I

I

P A T W

I G U D R C L L Y E S

M Y E H O O W D C R R W S O M A ddaethoch chi o hyd i’r 10 gair?

Chwilair 4: Arbrawf, Dull, Dyfeisio, Gêr, Lifer, Mecaneg, Methan, Mynydd, Offer Miniog, Pwli Arbrawf: Prawf gwyddonol sydd wedi’i ddylunio o dan amodau rheoledig i ddeall rhywbeth

•

Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

•

Beiros/Pensiliau

•

Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth (os oes angen - gweler y Dolenni Defnyddiol)

Dyfeisio: Creu neu ddylunio rhywbeth sydd erioed wedi bodoli o’r blaen Gêr: Disg neu olwyn gyda dannedd, sy’n cydio mewn disg neu olwyn debyg i greu symudiad Lifer: Bar anhyblyg sy’n troi ar golyn, a ddefnyddir i ychwanegu grym i symud rhywbeth Mecaneg: Cangen o ffiseg a ddefnyddir i ddisgrifio grymoedd a symudiad gwrthrychau Methan: Nwy tŷ gwydr cryf a gynhyrchir gan rai cerrig a ffurfiau ar fywyd. Fe’i defnyddir fel tanwydd Mynydd: Darn o dir sy’n uwch o lawer na’r tir o’i amgylch Offer miniog: Gwrthrych ag ymyl bigog sy’n gallu torri twll yn rhywbeth Pwli: Olwyn rigolog gyda rhaff ynddi, a ddefnyddir i godi pethau trwm

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion wneud eu chwileiriau eu hunain yn seiliedig ar blaned Mawrth. Mae templed chwilair gwag ar gael ar dudalen 122 o’r llyfr hwn.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

Pennod Pedwar Gweithgaredd 4.5 Chwilair 4

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r plant.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân.

Her: • Ar ôl i’r plant orffen y chwileiriau,

gofynnwch iddynt ddefnyddio eu geirfaoedd i greu chwiliair mawr ar gyfer eu ffrindiau. Gallwch wahaniaethu drwy ddewis rhoi’r gair cyfan, y llythyren gyntaf neu awgrym.

grym i’r At Aw hr o!

Gan d defny geiria ddio u y daeth ’r o hyd pwyd idd heriw ynt fel ateb ch y d ion, is ysgrif ennu c gyblion i gyfer westiwn ar pob g air.

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Dull: Ffordd benodol o wneud rhywbeth

97

Pennod 5: Byw’n Gynaliadwy Gan ddefnyddio eu gwybodaeth am ddaearyddiaeth a bioleg, gofynnwch i’r disgyblion ddylunio dinas gynaliadwy ar blaned Mawrth, ynghyd â chynefinoedd diogel, ffynonellau ynni a dull o gynhyrchu bwyd.

Beth sydd yn y bennod hon?

5.1 – Cynllunio Tref: Gan gyfeirio at luniau o’r Ddaear, tynnwch lun lloeren o ddinas ar blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Daearyddiaeth 5.2 – Gardd Fio-gromen: Dyluniwch ardd sy’n cynhyrchu bwyd yn y gofod gyda ffynhonnell gynaliadwy o ddŵr > Gwyddoniaeth a Chelf 5.3 – Pweru Eich Dinas: Gan ystyried ffynonellau pŵer y Ddaear, dyluniwch ddull o gynhyrchu ynni ar blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Dylunio a Thechnoleg 5.4 – Diogelu Eich Dinas: Dyluniwch ddinas ar blaned Mawrth sy’n diogelu rhag hinsawdd garw ac ymbelydredd marwol y blaned > Gwyddoniaeth a Chelf Chwilair 5: Dewch o hyd i wyth gair gwyddonol o Bennod Pump > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

lun lloeren h c w n n y T ? h c gwy neud cartref pethau fel s w o g g n ’n a y s d d th n e a B hg lion. Dyma blaned Mawrt o r g a s y s a c a in i d ta h y ’c o , ysb eth iaeth, parciau id fn a tr ch gynnwys b , w d fi o rd c y ffy ll fe d lle hi yn y gofo ei wneud yn n y d d eich wtopia c fy l w d h chi’n med bynnag rydyc . perffaith i fyw

TREF

CYNLLUNIO

Zapiwch i weld mapiau o drefi o’r awyr

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 5.1: Cynllunio Tref CYNLLUNIO

TREF

Zapiwch i weld mapiau o drefi o’r awyr

lloeren h? Tynnwch lun eud cartref gwyc ddangos pethau fel Beth sy’n gwn gan Dyma blaned Mawrth tai ac ysgolion. o’ch dinas ar th, parciau, ysby wys beth ffyrdd, trafnidiae y gofod felly cofiwch gynn yn lle yn yn ei wneud eich wtopia chi meddwl fydd chi’n ch bynnag rydy perffaith i fyw.

Edrychwch ar luniau o arwyneb planed Mawrth, gan ganolbwyntio ar nodweddion ffisegol y blaned: atmosffer, tir, dŵr, hinsawdd ac ati.

Pa effaith fyddai’r rhain yn ei chael ar adeiladu anheddiad?

Pennod Pump Gweithgaredd 5.1 Cynllunio Tref

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pa bethau sylfaenol fyddai eu

Mae’r gweithgaredd hwn yn galluogi’r disgyblion i ymarfer eu sgiliau mapio a thynnu llun, drwy ddychmygu sut byddai eu dinas ar blaned Mawrth yn edrych o loeren. Gellid cymharu’r lluniau hyn â’r lluniau a gaiff eu tynnu gan drôn.

Cyflawni’r Gweithgaredd Esboniwch i’r plant eu bod yn mynd i ddylunio eu dinas eu hunain ar blaned Mawrth. Edrychwch ar rai enghreifftiau o luniau oddi uchod o drefi a dinasoedd sy’n cynnwys nodweddion y gellir eu hadnabod (e.e. Dau Dŷ’r Senedd, Tŵr Blackpool) i sicrhau bod y plant yn deall y cysyniad. Defnyddiwch fapiau ar-lein i ddangos llefydd lleol y mae’r plant yn gwybod amdanynt, gan nodi rhai o’r nodweddion ffisegol a dynol yn eu hamgylchedd eu hunain. Trafodwch gyda’r plant leoliad nodweddion dynol, fel cartrefi, ysgolion, ffermydd ac ati. Anogwch y plant i ofyn pam eu bod wedi cael eu lleoli yno.

hangen ar bobl yn yr anheddiad?

• Sut gallech chi gynnwys y rhain yn

y cynllun?

• Pa fath o seilwaith fyddai ei angen i

alluogi pobl i fyw yno?

• Sut mae daearyddiaeth ffisegol

planed Mawrth yn effeithio ar ddyluniad y ddinas?

• Sut mae’r anheddiad hwn yn

cymharu â dinasoedd ar y Ddaear? Beth sy’n debyg ac yn wahanol rhyngddynt?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Ysgrifennwch am y map i esbonio ei nodweddion: • Is: Pam bod y nodwedd honno

wedi cael ei chynnwys? Sut bydd yn helpu’r anheddiad?

• Uwch: Beth sy’n digwydd yn y fan

honno? Sut mae’r anheddiad yn mynd i ddatblygu yn y dyfodol?

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Mapiau ar-lein o’r ardal leol

•

Lluniau o arwyneb planed Mawrth

Ewch i discoverydiaries.org/ town-planner i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

discoverydiaries.org

Cefndir y Gweithgaredd hwn

101

• Ysgrifennwch stori ffuglen wyddonol

wedi'i gosod yn y ddinas.

Pennod Pump Gweithgaredd 5.1 Cynllunio Tref

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gosodwch grid dros y map.

Defnyddiwch gyfeirnodau grid pedwar ffigur i leoli nodweddion ar y map.

Her: • Gosodwch grid dros y map.

Defnyddiwch gyfeirnodau grid chwe ffigur i leoli nodweddion ar y map.

• Ychwanegwch nodweddion

daearyddol ffisegol at y map yn ogystal â daearyddiaeth ddynol.

Ymchwiliwch i amgylchedd planed Mawrth i sicrhau eu bod yn gywir.

• Crëwch allwedd, gan ddefnyddio

symbolau i esbonio'r nodweddion ar y map.

grym i’r At Aw hr o!

Lluniw fel do ch fap med sbarth d holl b gan re wl ethau s tru'r sydd e ar ddi u h na a gefno soedd. Ga ngen llwch gi’r gw drwy eithga dde redd fel tai fnyddio py nc , chwar gwasanaeth iau aeon a au, h adloni amdden, ant.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

102

n e m o fio-gr

GARDD

Zapiwch am ! ysbrydoliaeth

Rydych chi wedi teith io o amgylch y Blaned Goch i gyd. Mae’n br yd i chi nawr sefydlu gwreiddiau! Dyluniwch ardd ofod sy’n gallu tyfu bwyd ffres ac ad noddau ar gyfer eich cyfnod ar y blaned . Cofiwch: bydd angen i chi gael ffynhon nell gynaliadwy o ddŵr.

discoverydiaries.org

Pennod Pump Gweithgaredd 5.2 Gardd Fio-gromen

Gweithgaredd 5.2: Gardd Fio-gromen GARDD

fio-gromen

Rydych chi wedi teithio o amgylch y Blaned Goch i gyd. Mae’n bryd i chi nawr sefydlu gwreiddiau! Dyluniwch ardd ofod sy’n gallu tyfu bwyd ffres ac adnodd au ar gyfer eich cyfnod ar y blaned.

Cofiwch: bydd angen i chi gael ffynhon nell gynaliadwy o ddŵr.

Zapiwch am ysbrydoliaeth!

discoverydiaries.org

Cefndir y Gweithgaredd hwn

104

Cyflawni’r Gweithgaredd Gall fod yn ddefnyddiol cynnal prosiect cylch dŵr ochr yn ochr â’r gweithgaredd hwn, er enghraifft mewn gwers arall, neu gallai un grŵp penodol greu cylch dŵr bach.

Ymchwiliwch i'r elfennau hanfodol sydd eu hangen ar blanhigion i dyfu - trafodwch y problemau fyddai gan berson ar blaned Mawrth, cyfeiriwch at brosiect Tim Peake.

Mae gallu creu ffynonellau bwyd adnewyddadwy y tu hwnt i’r Ddaear yn hanfodol er mwyn i bobl wladychu planedau eraill yn llwyddiannus.

Bydd angen ystyried materion fel diffyg cyflenwad dŵr sydd ar gael yn rhwydd a microddisgyrchiant, er mwyn gallu tyfu planhigion mewn amgylcheddau allfydol.

Lluniwch restr o’r planhigion gorau i’w tyfu yn y gofod hefyd.

Mae gwyddonwyr yn gweithio gyda gofodwyr ar yr Orsaf Ofod Ryngwladol i ymchwilio i effaith twf planhigion lle nad oes disgyrchiant ac i greu ‘gardd ofod’. Bydd hyn yn helpu i ychwanegu bwydydd maethlon at gyflenwadau bwyd gofodwyr ac yn helpu i ddatblygu ffyrdd adnoddaueffeithlon o dyfu cnydau ar blanedau eraill. Mae’r prosiect hwn yn cefnogi lles y gofodwyr hefyd, oherwydd y manteision seicolegol sy’n gysylltiedig â garddio.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

Dyluniwch ardd neu ardd fach a allai dyfu ar blaned Mawrth naill ai ar bapur neu ar raglen tynnu lluniau. Sicrhewch ei bod wedi ei labelu. Nodwch hefyd yr offer, deunyddiau a/neu beiriannau fyddai’n helpu garddwr ar blaned Mawrth i gefnogi ei gynlluniau i ffynnu.

• Pam ydych chi’n credu bod dŵr mor

hanfodol i fywyd?

• Ydych chi’n gallu esbonio’r cylch dŵr

i ffrind?

• Beth sydd ei angen ar blanhigyn er

mwyn tyfu?

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ biodome-garden i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Hadau, pridd, can dŵr, dŵr ac ati

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn

Pennod Pump Gweithgaredd 5.2 Gardd Fio-gromen

Ymchwilio i ryseitiau neu greu ryseitiau sy’n defnyddio cynnyrch o’ch gardd.

Tarwch olwg ar Ganllaw EatWell (gweler y Dolenni Defnyddiol) a gofynnwch i’r disgyblion ddylunio gardd arall ar gyfer planed Mawrth yn seiliedig arno.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Dyluniwch a phlannwch ‘ardd’ mewn

grwpiau gan ddefnyddio’r hadau a ddarperir gennych. Heriwch y plant i gynnal a chadw eu gardd dros yr wythnosau nesaf. Pa erddi sy’n tyfu fwyaf llwyddiannus a pham?

Dylai’r plant gadw cofnod o’r hyn sydd wedi cael ei wneud i gynnal a chadw eu gardd, gan nodi patrymau o’r hyn ddigwyddodd yn y gerddi mwyaf llwyddiannus.

Her: • Dyluniwch ardd a phenderfynwch

sut bydd yn tyfu orau ar blaned Mawrth. Beth fyddai angen i’r disgyblion ei ystyried yn yr amgylchedd garw yma? Sut gallent sicrhau bod eu planhigion yn cael digon o faeth, golau a dŵr?

Gofynnwch i’r disgyblion gyflwyno eu syniadau i ffrind, grŵp arall neu i’r dosbarth cyfan.

grym i’r At Aw hr o!

Fel do s

barth, trafod gan b wch y rôl s ryfed ydd mewn i’w chwar ae ger Ddaea r. Gall ddi ar y y disg ymchw yb i l i o i ba bry lion sy’n h el fe dyfu a pu planhigi d on i pha b ryfed eu rhw sy’n ystro rhag gwneu d hyn ny.

• Dewiswch arddwr ar blaned Mawrth

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma

discoverydiaries.org

i eistedd yn y ‘gadair boeth’, gan ddechrau drwy lunio rhestr o gwestiynau i ymchwilio iddynt.

105

PŴER NIWCLEAR

PANELI SOLAR

TYRBINAU GWYNT TANWYDDAU FFOSIL

ARGAEAU DŴR

d Mawrth e n la b r a d y byw efin r goll yn eich a th e b ni ar eich cyn n w y y n rh e g n a Mae d d y Ddaear a goroesi, by r a n r y e w ŵ m p r u E a ll r! one pŵe nio wiliwch y ffyn h rc A . d oliaeth i ddylu e d n ry la b s y l ar y b fe a h. yr ymchwil ym laned Mawrt b r defnyddiwch a n u h h ic d ynni e eich cyflenwa

Pweru as Eich Din

n-Po Maggie Aderi l. Fyddwch d mecanyddo i’n beiriannyd nwadau allu cael cyfle g yn im d d i ch dau felly pa adnod , ar ae d D ’r o i hi ynn blaned Mawrt ar i ch h yc n n e sydd g h dinas? ni ar gyfer eic gynhyrchu yn

iaid dewr, Helo Fawrthcock ydw i. Rydw

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 5.3: Pweru Eich Dinas gerbyd Curiosity NASA yn dangos bod pŵer geothermol posibl o dan arwyneb y blaned. Byddai drilio i mewn i’r blaned yn rhyddhau’r dŵr poeth o dan ei harwyneb ar ffurf stêm, a gellid ei ddefnyddio i bweru tyrbin ac felly gynhyrchu pŵer.

ed Mawrth bywyd ar blan ar goll yn eich eich cynefin angen ynni ar Mae rhywbeth a n goroesi, bydd nellau pŵer ar y Ddaear pŵer! Er mwy wiliwch y ffyno i ddylunio ar y blaned. Arch fel ysbrydoliaeth yma wil ymch yr Mawrth. defnyddiwch hun ar blaned eich ynni eich cyflenwad

PANELI SOLAR

ARGAEAU DŴR

thiaid dewr,

TYRBINAU GWYNT PŴER NIWCLEAR

TANWYDDAU FFOSIL

Helo Fawr i. Rydw -Pocock ydw Maggie Aderin Fyddwch mecanyddol. i’n beiriannydd cael cyflenwadau chi ddim yn gallu dau r, felly pa adnod ynni o’r Ddaea Mawrth i chi ar blaned sydd gennych dinas? eich gyfer ar gynhyrchu ynni

Cefndir y Gweithgaredd hwn Er mwyn i bobl dreulio cyfnodau estynedig ar blaned Mawrth, p’un ai ar gyfer cyflawni prosiectau ymchwil neu ar gyfer byw yno yn fwy parhaol, bydd dylunio ffynhonnell ynni yn hanfodol.

Ynni solar fydd yn cael ei ddefnyddio i bweru cerbyd ExoMars. Fodd bynnag, gall llwch fod yn broblem, gan orchuddio’r paneli ac effeithio ar faint o bŵer a gaiff ei gynhyrchu.

Mae planed Mawrth yn bellach oddi wrth yr haul na’r Ddaear hefyd, sy’n golygu bod y gwres a’r golau o’r haul yn llai dwys, gan wneud ynni solar yn llai effeithlon o lawer nag ar y Ddaear.

Er bod y gwyntoedd yn wych am gynhyrfu’r llwch ar blaned Mawrth, dydyn nhw ddim yn ddigon pwerus i gynhyrchu ynni’n effeithlon i bweru dinas. Mae ynni geothermol yn edrych fel opsiwn hyfyw i bweru anheddiad ar blaned Mawrth. Mae’r peiriannydd awyrofod Robert Zubrin o’r farn bod y chwaoedd o fethan a ganfuwyd gan

I baratoi ar gyfer y gweithgaredd hwn, efallai y byddai’n syniad adolygu Gweithgaredd 3.1 ‘Y Tywydd ar Blaned Mawrth’ (tudalen 46), i drafod yr hinsawdd ar blaned Mawrth, yn ogystal â 3.4 ‘Dylunio Eich Cerbyd Eich Hun’ (tudalen 57) i atgoffa'r disgyblion bod cerbyd ExoMars yn cael ei bweru gan baneli solar.

Cyflawni’r Gweithgaredd Anogwch y plant i fod yn ‘arbenigwyr’ ar un o’r mathau o ynni a nodir ar y daflen weithgaredd. Ble caiff y math hwn o ynni ei ddefnyddio ar y Ddaear? Gofynnwch i’r disgyblion rannu gyda gweddill eu grŵp/gyda’r dosbarth. Beth fyddai orau, un math o ynni neu gyfuniad?

Pa ffynonellau ynni sydd gan blaned Mawrth yn barod? Ydyn ni’n defnyddio’r ynni hwnnw ar y Ddaear yn barod? Sut? Gofynnwch i’r disgyblion ddylunio a thynnu llun eu ‘ffatri ynni’. Gall rhai plant fynd yn eu blaen i greu model 3D o sut gellid casglu ynni ar blaned Mawrth, gan ddangos sut byddant yn defnyddio ynni o dan y ddaear ac uwchben.

Gallent wneud hyn drwy ddefnyddio

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ energise-your-city i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

Mynediad at wybodaeth drwy lyfrau ac ar-lein

discoverydiaries.org

Pweru as Eich Din

Pennod Pump Gweithgaredd 5.3 Pweru Eich Dinas

107

Pennod Pump Gweithgaredd 5.3 Pweru Eich Dinas

deunyddiau y gellir eu hailgylchu, toes/ clai neu deganau adeiladu.

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw ystyr ‘ynni cynaliadwy’?

• Beth yw’r gwahaniaeth rhwng

ynni adnewyddadwy ac ynni anadnewyddadwy?

• A yw eich ffatri ynni chi yn

ffynhonnell o ynni cynaliadwy? Pam neu pam ddim?

• Meddyliwch am y ffynonellau ynni

rydyn ni’n eu defnyddio ar y Ddaear.

Pa rai sy’n gynaliadwy a pha rai sydd ddim?

• Pam bod defnyddio ffynonellau o

ynni cynaliadwy yn bwysig?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion ymchwilio i ffynonellau ynni drwy gydol hanes, neu yn ystod oes benodol o hanes dyn. A oedd y ffynonellau ynni hyn yn gynaliadwy? Beth oedd manteision ac anfanteision defnyddio pob ffynhonnell ynni?

Darganfyddwch o ble daw eich ynni lleol. Pa fathau o ffynonellau ynni gaiff eu defnyddio yn eich ardal leol?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gall disgyblion â gallu is lenwi

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

108

arolwg o’r ynni a ddefnyddir yn yr ystafell ddosbarth.

• Ydyn nhw’n gallu dod o hyd i

dystiolaeth o’r mathau hyn o ynni yn yr ysgol, neu ydyn nhw’n gallu darganfod sut caiff yr ysgol ei phweru? Gofynnwch i'r disgyblion pam ei bod yn bwysig peidio â gwastraffu ynni.

Her: • Byddai hwn yn gyfle da i

annog trafodaeth ynghylch ynni cynaliadwy ac i drafod ffynonellau ynni adnewyddadwy ac anadnewyddadwy ar y Ddaear.

Pe baem yn dechrau eto (er enghraifft ar blaned Mawrth), beth allen ni ei wneud yn wahanol?

Gall y disgyblion ymchwilio i ffynonellau o ynni adnewyddadwy ac anadnewyddadwy a rhannu i ‘ddadlau’ o blaid y naill a’r llall.

• Fe allai’r disgyblion â gallu

uwch baratoi maniffesto ynni ar gyfer dinas ar blaned Mawrth yn y dyfodol, gan ddarparu sail resymegol dros eu dewisiadau ynni.

grym i’r At Aw hr o!

D

efnyd swydd diwch offe r fa sy’n pweru cael e u (e.e. c gan ynni so yfrifia lar nell declyn nau er au) neu aill (e. gwynt e. y l l a u ) arbrof ion sy i gynnal ml yn ynni y n yr y ghylch ddosb stafell arth.

ch waith! Tynnw r a u ia n u ll n y rdd chi roi eich c h, gyda’ch ga Mae’n bryd i rt w a M d e d n s ar bla n ofalus, byd y h c w d lun eich dina d y b ell ynni. Ond dinas rhag h ic e lu e g a’ch ffynhonn io d d dylunio dull o toedd gwyllt. n y angen i chi d w g ’r a l o dd marw u’n mentro e n r ti y n e yr ymbelydre b ch n adeiladu uw Fyddwch chi’ ar? o dan y ddae

u l e g o i D S A N I D Eich

discoverydiaries.org

Pennod Pump Gweithgaredd 5.4 Diogelu Eich Dinas

Gweithgaredd 5.4: Diogelu Eich Dinas Diogelu AS Eich DIN

h! Tynnwch uniau ar wait chi roi eich cynll gardd Mae’n bryd i rth, gyda’ch s ar blaned Maw wch yn ofalus, bydd lun eich dina ll ynni. Ond bydd dinas rhag a’ch ffynhonne o ddiogelu eich dull unio toedd gwyllt. angen i chi ddyl marwol a’r gwyn tir neu’n mentro yr ymbelydredd ben y adeiladu uwch Fyddwch chi’n ar? ddae y o dan

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd hwn yn annog y disgyblion i feddwl am yr amodau sydd eu hangen arnom i fyw’n llwyddiannus ar blaned arall.

Mae gan blaned Mawrth wasgedd atmosfferig sy’n deneuach o lawer na gwasgedd atmosfferig y Ddaear ac mae’n 95% carbon deuocsid. Mae hyn yn golygu y byddai angen i bobl fyw mewn cromen wasgeddedig er mwyn goroesi - a gwisgo gwisg ofod wasgeddedig pan fyddant yn gadael y gromen - sy’n llawn ocsigen.

Byddai angen i bobl gael eu diogelu rhag yr ymbelydredd cryf ar blaned Mawrth hefyd, am nad oes ganddi faes magnetig fel y Ddaear sy’n ein diogelu rhag ymbelydredd yr haul.

discoverydiaries.org

Mae dŵr yn hanfodol i fywyd hefyd.

Byddai angen i bobl sy’n byw ar blaned Mawrth ddatblygu ffordd o echdynnu iâ o bridd y blaned a’i

110

ddistyllio’n ddŵr, er mwyn ei ailgylchu a’i ailddefnyddio.

Byddai angen i wladfa ar blaned Mawrth gynhyrchu ei bwyd ei hun er mwyn bod yn gynaliadwy. Byddai hyn yn golygu tyfu cnydau mewn gerddi gwasgeddedig arbennig. Gall y disgyblion gyfeirio’n ôl at Weithgaredd 5.2: Gardd Fio-gromen (tudalen 101) i ystyried lle dylai eu gerddi fod.

Bydd ffynonellau ynni yn hanfodol hefyd. Gall y disgyblion gyfeirio’n ôl at Weithgaredd 5.3: Pweru Eich Dinas (tudalen 104) a phenderfynu pa fath o ffynonellau ynni i’w defnyddio.

Cyflawni’r Gweithgaredd Dechreuwch drwy gyfeirio’n ôl at Weithgaredd 1.1 Arwyddion o Fywyd (tudalen 8), i adolygu'r gwahaniaethau rhwng y Ddaear a phlaned Mawrth.

Anogwch y disgyblion i ystyried y gwahaniaethau rhwng y Ddaear a phlaned Mawrth, yn cynnwys atmosffer, tymheredd, hinsawdd a thywydd, grymoedd disgyrchiant, adnoddau naturiol fel dŵr a bwyd, ffynonellau o ynni naturiol, hyd diwrnodau a blynyddoedd.

Trafodwch yn y dosbarth beth fyddai ei angen ar bobl i greu cynefin ar blaned Mawrth.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Llyfrau gwaith

•

Offer tynnu llun

Ewch i discoverydiaries.org/ protect-your-city i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• Beth yw’r risgiau mwyaf sy’n

gysylltiedig ag ymgartrefu ar blaned Mawrth?

• Beth fydd pobl yn gallu ei wneud ar

blaned Mawrth nad yw peiriannau’n gallu ei wneud yn barod?

• Pa fath o reolau a chyfreithiau fyddech

chi eisiau eu cael ar blaned Mawrth?

• Sut byddech chi’n helpu i gefnogi

iechyd meddwl a lles yn eich cynefin ar blaned Mawrth?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Neges gan Buzz: darllenwch y llythyr ysgrifennodd Buzz Aldrin at bobl oedd yn awyddus i ymgartrefu yn y gofod (gweler y Dolenni Defnyddiol). Ydych chi’n gallu ysgrifennu ymateb i'w neges?

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Dewiswch berson sy’n byw ar blaned

arall i eistedd yn y ‘gadair boeth’, estron sy’n byw ar blaned lle mae pobl yn ceisio ymgartrefu a/neu ‘gynllunydd dinasoedd’ ar gyfer eich planed ddewisol

• Defnyddio TGCh: Er mwyn eich

helpu i ddychmygu eich cynefin yn y gofod, tynnwch lun ohono gyda help cartŵn neu apiau tynnu llun.

Defnyddiwch raglenni fel Startopia (gweler y Dolenni Defnyddiol) a’r Kerbal Space Programme (gweler y Dolenni Defnyddiol).

Her: • Ydy’r disgyblion yn gallu troi eu

dinas yn y gofod yn hysbyseb, gan ddarbwyllo pobl i ymgartrefu yno?

Pennod Pump Gweithgaredd 5.4 Diogelu Eich Dinas

• Gallai’r disgyblion mwy abl

ddefnyddio hwn fel prosiect cydweithio mewn grŵp. Gallai pob plentyn fod yn gyfrifol am agwedd benodol ar ôl tasgu syniadau am beth fyddai ei angen yn y ddinas i gynnal bywyd ac i bobl fod eisiau byw yno. Gallai rhywun dynnu llun, gwneud model neu ddefnyddio rhaglen gyfrifiadurol i greu’r ddinas, gallai rhywun ddisgrifio’r nodweddion a sut byddent yn cynnal bywyd a gallai rhywun fod yn gyfrifol am greu hysbyseb i ddarbwyllo pobl i fynd yno. Fe allent wedyn, yn eu tro, siarad â’r grwpiau eraill am eu dinas a beth roeddent yn gyfrifol am ei greu.

• Paratowch gyflwyniad grŵp yn

ymwneud â’ch dinas newydd yn y gofod ar ffurf adroddiad newyddion neu hysbyseb teledu.

grym i’r At Aw hr o!

Gan

ddefn anime yddio id y Dole diad NASA gofyn nni Defnyd yn diol, nwch nodi s i’r disgybli on ut c eu dio aiff pobl ge ddylu niadau lu gan ’r ce adeila dau a’ rbydau, r off ddefn yddiw er a yd.

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth

111

chwilair 5

Zapiwch i gael yr atebion!

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

U R R C E T M H G B R C S R J

R A G L N S R B L M O P W E N

G E D D E R D Y L E B M Y C Y D S U D M U W T O P

I

A E T Y

J E B A O E D G E C O L Y D N

B L U C D N Y W R L P N I G S

O L W S Y L D C E U S E O J O R E N T O N F A N C E L T

I

U

D A D M Y A A R U S Y S E Y R

R J N W C R B L R D N G W F G

G B E J H N B U D B T M W R B

W W C B N W I

I

L N D H O I

I D A

I

F J U Y

C N C D A W U M

F E D T T C H D A M Y W D C Y

T N I W C L E A R F D J Y M G Targed = 8 gair yn dechrau gyda A C Ll L N T W W Y Y YY A C N T

plant a ydynt yn gallu adnabod unrhyw rai o’r geiriau hynny.

AA C Y YY C LLl N N TT W W Y

Targed = 8 gair yn dechrau gyda

F E D T T C H D A M Y W D C Y

T N I W C L E A R F D J Y M G

I

I D A

I

L N D H O I

F J U Y

C N C D A W U M

D B T M W R B

G B E J H N B U

W W C B N W I

U R E N T O N F A N C E L T

I

D A D M Y A A R U S Y S E Y R

R J N W C R B L R D N G W F G

O L W S Y L D C E U S E O J O

I

A E T Y

J E B A O E D G E C O L Y D N

B L U C D N Y W R L P N I G S

R A G L N S R B L M O P W E N

D S U D M U W T O P

U R R C E T M H G B R C S R J

G E D D E R D Y L E B M Y C Y

Chwiliwch am y geiriau rydych chi wedi’u dysgu yn y bennod hon a’u hychwanegu at Eirfa’r Gofod yng nghefn y llyfr. Gall y geiriau fod ym mhob cyfeiriad.

Pennod Pump Gweithgaredd 5.5 Chwilair 5

Gall y plant gwblhau’r chwileiriau’n fwy annibynnol unwaith byddant yn deall y fformat.

Atebion wilair ch

5 Atebion i’r Gweithgaredd 1. ADNODDAU 2. CYNALIADWY 3. LLOEREN 4. NIWCLEAR 5. TYRBIN 6. WTOPIA 7. YMBELYDREDD 8. YNNI

Cefndir y Gweithgaredd hwn

U R R C E T M H G B R C S R J

R A G L N S R B L M O P W E N

Mae chwileiriau yn ffordd ddifyr o ymestyn geirfa eich disgyblion. Gall y disgyblion ychwanegu'r geiriau maen nhw’n dod o hyd iddynt at Eirfa’r Gofod yng nghefn Dyddiadur Planed Mawrth (gweler Gweithgaredd 6.3: Geirfa’r Gofod).

G E D D E R D Y L E B M Y C Y D S U D M U W T O P

A E T Y

B L U C D N Y W R L P N I G S

O L W S Y L D C E U S E O J O R E N T O N F A N C E L T

I

U

D A D M Y A A R U S Y S E Y R

R J N W C R B L R D N G W F G

Cyflawni’r Gweithgaredd

G B E J H N B U

Mae’r chwileiriau’n gyfle i adolygu a thrafod yr hyn sydd wedi cael ei gwmpasu hyd yn hyn. Wrth i’r plant weithio drwy’r penodau, dylech eu hatgoffa i ysgrifennu geiriau pwysig yn yr eirfa er mwyn helpu i greu cronfa o eiriau.

W W C B N W I

Ar gyfer pob chwilair, edrychwch ar y llythrennau cyntaf a nodir o dan grid y chwilair. Fel dosbarth neu gyda phartneriaid trafod, trafodwch pa eiriau allai fod yn y grid. Gofynnwch i’r

I

J E B A O E D G E C O L Y D N

D B T M W R B

I

L N D H O I

I D A

I

F J U Y

C N C D A W U M

F E D T T C H D A M Y W D C Y

T N I W C L E A R F D J Y M G A ddaethoch chi o hyd i’r 8 gair?

Chwilair 5: Adnoddau, Cynaliadwy, Lloeren, Niwclear, Tyrbin, Wtopia, Ymbelydredd, Ynni Adnoddau: Deunyddiau a gaiff eu cyflenwi gan natur y gellir eu defnyddio fel tanwydd ac i wneud pethau

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

•

Beiros/Pensiliau

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Cardiau Ffeithiau am Blaned Mawrth (os oes angen - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Prennau Mesur

•

Cyfrifiaduron, dyfeisiau neu lyfrau testun ar gyfer ymchwil

discoverydiaries.org

chwilair 5

Zapiwch i gael yr atebion!

Pennod Pump: Chwilair 5

113

Pennod Pump Gweithgaredd 5.5 Chwilair 5

Cynaliadwy: Rhywbeth y gellir ei ddefnyddio neu ei wneud am gyfnod hir Lloeren: Gwrthrych wedi’i greu gan y bod dynol a gafodd ei osod yng nghylchdro planed i gasglu neu drosglwyddo gwybodaeth Niwclear: Ffynhonnell o bŵer sy’n dod yn sgil rhyddhau ynni sydd wedi ei storio rhwng atomau, sef blociau adeiladu mater Tyrbin: Peiriant sy’n defnyddio symudiad i droi olwyn a chynhyrchu pŵer Wtopia: Lle neu amser dychmygol lle mae popeth yn berffaith Ymbelydredd: Ynni a gaiff ei ryddhau o ronynnau sy’n niweidiol i bobl mewn crynodiad uchel Ynni: Y cryfder a’r pŵer i wneud i bethau weithio, er enghraifft golau a gwres

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Gofynnwch i’r disgyblion wneud eu chwileiriau eu hunain yn seiliedig ar blaned Mawrth. Mae templed chwilair gwag ar gael ar dudalen 122 o’r llyfr hwn.

discoverydiaries.org

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

114

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth: • Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r plant.

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

grwpiau i greu cân.

Her: • Ar ôl i’r plant orffen y chwileiriau,

gofynnwch iddynt ddefnyddio eu geirfaoedd i greu chwiliair mawr ar gyfer eu ffrindiau. Gallwch wahaniaethu drwy ddewis rhoi’r gair cyfan, y llythyren gyntaf neu awgrym.

grym i’r At Aw hr o!

Gofyn n ysgrif wch i’r disg ennu yblio gan d cerdd acros n defny tig o’r ate ddio un bion.

PARHAU

Ar gyfer plant 7-9 oed

R U T N A H C ' Â

!

D O F O G Y YN

Mae gennych chi un bennod ar ôl o Ddyddiadur Taith i Blaned Mawrth, felly beth nesaf? Mae Dyddiadur y Gofod Dwfn yn canolbwyntio ar Delesgop Gofod James Webb – ydych chi’n barod i fentro a theithio ymhellach i’r gofod nag erioed o’r blaen?

www.discoverydiaries.org/cymraeg

Pennod 6: Planed Mawrth a Thu Hwnt I gwblhau eu hantur i blaned Mawrth, bydd y disgyblion yn datblygu eu sgiliau cyfathrebu, gan ymarfer dylunio deunydd gweledol sy’n perswadio ac yn hawdd ei ddeall, ysgrifennu creadigol a darlunio, a chreu cronfa o eirfa wyddonol.

Beth sydd yn y bennod hon?

6.1 – Penwythnos ar Blaned Mawrth: Dyluniwch boster twristiaeth yn y gofod sy’n denu pob cenedl ar y Ddaear, gan hyrwyddo gwyliau ar blaned Mawrth > Gwyddoniaeth a Chelf 6.2 – Planed X: Crëwch stribed comic yn ymwneud ag antur yn y gofod > Gwyddoniaeth a Llythrennedd 6.3 – Geirfa’r Gofod: Gan ddefnyddio’r eirfa a ddefnyddiwyd yn y dyddiadur, ysgrifennwch gân neu ddarn llafar > Gwyddoniaeth a Llythrennedd

s o n h t y Penw d e n a l B Ar Mawrth

Yn y dyfodol, fe allem weld pobl yn teithio ar hyd a lled cysawd yr haul am hwyl yn hytrach nag ar gyfer gwyddoniaeth.

Dyluniwch boster twristiaeth y gofod i ddenu pobl o’r Ddaear i blaned Mawrth.

Bydd hwn yn cael ei arddangos ym mhob gwlad ar y Ddaear, felly gwnewch yn siŵr ei fod yn apelio at bawb, ym mhobman.

h am Zapiwc liaeth! ysbrydo discoverydiaries.org

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae twristiaeth y gofod yn prysur ddod yn realiti, gyda Virgin Galactic a SpaceX yn cynllunio eu teithiau cyntaf i’r gofod yn 2018. Mae Virgin Galactic yn bwriadu mynd â chwe thwrist allan o atmosffer y Ddaear ac i mewn i'r gofod, tra bydd SpaceX yn cludo dau dwrist ar gylched o amgylch y lleuad ac yn ôl i’r Ddaear, sef y pellaf mae person wedi'i deithio o’r Ddaear ers 40 o flynyddoedd.

Mae nifer o dwristiaid y gofod wedi bod i’r Orsaf Ofod Ryngwladol yn barod, ond mae’r llefydd yn brin gan mai dim ond deg gofodwr ar y tro y gall yr Orsaf ddarparu ar eu cyfer. Mae hefyd yn gostus iawn i bobl deithio i’r gofod, felly mae statws ariannol yn rhwystr.

Cyflawni’r Gweithgaredd Rhannwch y dosbarth yn barau neu’n grwpiau bach. Rhowch ddetholiad o

Yr Adnoddau sydd eu Hangen •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Deunyddiau tynnu llun

hysbysebion i bob grŵp gan roi digon o amser iddynt eu trafod er mwyn nodi’r prif nodweddion (sloganau, gor-ddweud, ansoddeiriau/ffurfiau eithaf effeithiol, canolbwyntio ar ferfau gorchmynnol, cadarnhaol).

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth

Sicrhewch fod y plant yn deall mai holl bwrpas hysbysebion yw gwerthu a pherswadio’r gwylwyr i brynu’r cynnyrch.

Cyflwynwch y dasg o ddylunio hysbyseb i werthu gwyliau ar blaned Mawrth. Rhowch amser byr i’r plant drafod eu syniadau cychwynnol gyda’u partneriaid/grwpiau.

Ar y pwynt yma, efallai yr hoffech roi gwybodaeth ychwanegol i’r plant ynghylch y gwaith ymchwil cyfredol ar dwristiaeth y gofod. Mae lluniau o hysbysebion ar gael hefyd ac fe allech eu defnyddio i gefnogi’r plant y mae angen cymorth arnynt.

Dylai'r plant ddrafftio eu hysbyseb drwy amlinellu eu syniadau cychwynnol - efallai y byddwch yn awyddus i roi lluniau ac amrywiaeth o bapurau gwahanol y gall y plant ddewis ohonynt.

Cyn creu eu hysbyseb derfynol, dylai’r plant weithio gyda phartner i asesu dyluniad drafft ei gilydd. Dylent ddefnyddio’r rhestr o brif nodweddion a luniwyd gan y grwpiau ar ddechrau’r wers a dylent awgrymu newidiadau i wella eu dyluniad.

•

Enghreifftiau o hysbysebion perswadiol (llyfrynnau gwyliau, hysbysebion mewn papurau newydd)

•

Lluniau o blaned Mawrth fel ysbrydoliaeth

discoverydiaries.org

h am Zapiwc eth! ysbrydolia

Penwythnos Ar Blaned Mawrth

Yn y dyfodol, fe allem weld pobl yn teithio ar hyd a lled cysawd yr haul am hwyl yn hytrach nag ar gyfer gwyddoniaeth.

Dyluniwch boster twristiaeth y gofod i ddenu pobl o’r Ddaear i blaned Mawrth.

Bydd hwn yn cael ei arddangos ym mhob gwlad ar y Ddaear, felly gwnewch yn siŵr ei fod yn apelio at bawb, ym mhobman.

Gweithgaredd 6.1: Penwythnos ar Blaned Mawrth

119

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.1 Penwythnos ar Blaned Mawrth

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Beth yw pwrpas hysbyseb?

• Pwy fydd eich cynulleidfa a sut

byddwch chi’n addasu eich dyluniad i dargedu'r grŵp yma?

• Pa nodweddion allweddol fydd

y pwysicaf i’w cynnwys mewn hysbyseb berswadiol?

• Sut gall hysbyseb berswadiol amrywio

o fath gwahanol o destun perswadiol?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Her: • Defnyddiwch raglen gyfrifiadurol i

addasu eu hysbyseb i’w hargraffu

• Ysgrifennwch sgript i droi eu

hysbyseb yn hysbyseb ar gyfer y radio neu'r teledu

Cymorth: • Gweithiwch mewn parau i gwblhau

• Er mwyn gosod mwy o her, gallai’r

plant ganolbwyntio ar ddewis eu geirfa a’r effaith ar y gynulleidfa.

Her: • Targedu cynulleidfaoedd gwahanol

ac addasu eu hysbysebion yn unol â hynny

• Er mwyn gosod mwy o her, gallai

grwpiau o blant weithio gyda’i gilydd i gynhyrchu llyfryn gwyliau sy’n cynnwys cyfres o hysbysebion, y mae pob un yn canolbwyntio ar ‘gyrchfan’ gwahanol.

grym i’r At Aw hr o!

Mae luniau creu collag eo a thes t wych o gefn un yn fford d ogi di AAA n sgybli e u o ’ n r rh ydynt yn hyd eini nad darna erus i greu u o ge lf.

eu drafft a/neu ddyluniad terfynol

• Darparwch luniau a thestun i'r plant

eu cynnwys yn eu hysbyseb

• Darparwch fodelau i blant eu

defnyddio - hysbysebion twristiaeth planed Mawrth

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth:

discoverydiaries.org

• Os oes angen cymorth, gallai’r plant

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

120

weithio mewn grŵp dan arweiniad i feddwl am y geiriau a’r brawddegau i’w cynnwys yn eu hysbyseb, cyn gweithio’n annibynnol.

Dolenni Defnyddiol Ewch i discoverydiaries.org/ weekend-on-mars i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

ys: Comic yn cynnw

i!

Ch

Planed X

Estroniaid?

Anifeiliaid sy’n arch-arwyr?

Swigod meddwl

Swigod siarad

discoverydiaries.org

Hiwmor?

Dychymyg

Gweithgaredd 6.2: Planed X Estroniaid?

Planed X ys:

Comic yn cynnw

i!

Ch

Anifeiliaid sy’n arch-arwyr?

Swigod siarad Swigod meddwl

Dychymyg

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.2 Planed X

ysgrifennu/tynnu llun y dechrau, y canol a’r diwedd.

Hiwmor?

Y wers nesaf: Bydd y plant yn creu eu comic eu hunain gan ddefnyddio eu cynllun stori i helpu. Gallai’r plant ddewis sut i ddarlunio eu comic - pennau lliwio, paent, dyfrlliwiau ac ati.

Cefndir y Gweithgaredd hwn Mae’r gweithgaredd creadigol hwn yn caniatáu i blant ddefnyddio eu dychymyg i greu comic sydd wedi’i leoli y tu hwnt i’r Blaned Goch. Gallai'r plant feddwl am ba fath o fywyd allai fod ar blanedau eraill a’r pethau sy’n debyg rhwng y planedau hyn a’r Ddaear.

• Pa fathau o bethau allwn ni eu

Cyflawni’r Gweithgaredd

• Sut mae artistiaid comics yn adrodd

Darllenwch ambell i gomic neu nofel graffig, edrychwch ar gomics ar-lein neu gofynnwch i'r plant ddod â rhai i’r ysgol ar gyfer y wers. Gofynnwch i’r plant: beth sy’n gwneud stori dda a sut mae’r artist yn adrodd y stori?

discoverydiaries.org

Dylai’r plant ddechrau drwy gynllunio eu stori. Gofynnwch iddynt greu eu cymeriadau gan ddefnyddio llun neu ddisgrifio eu cymeriad mewn geiriau yna dynnu llun i gyd-fynd â’r disgrifiad.

Yna gallant ddisgrifio’r lleoliad a thynnu ei lun a chynllunio eu plot drwy

122

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth darllen er mwynhad? (Llyfrau, cerddi, ar-lein neu e-lyfrau, cylchgronau, papurau newydd, comics, nofelau graffig ac ati)

• Pa fath o straeon mae pobl yn eu

hoffi? Genres? eu stori?

• Faint o ysgrifennu maen nhw’n

ei wneud?

• Pwy fydd eich cymeriadau? Lleoliad?

Plot? Argyfwng yn y stori?

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Defnyddio TGCh - Gan ddefnyddio ap ar yr iPad neu’r cyfrifiadur, gallai’r plant ail-greu eu comic eu hunain.

Crëwch un arall i ddod cyn neu ar ôl y comic hwn fel gwaith cartref.

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Ewch i discoverydiaries.org/ planet-x i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

• •

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol) Deunyddiau tynnu llun Cyfrifiaduron neu dabledi (dewisol)

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.2 Planed X

Cymorth: • Gallai’r plant gael nifer lai o luniau i

greu neu adrodd stori fyrrach.

• Gallai’r athro ddarparu stori

ysgrifenedig ac fe allai’r plant ei hailgreu ar ffurf comic.

Her: • Gallai’r plant ysgrifennu eu stori

mewn geiriau gan ddefnyddio disgrifiadau manwl gyntaf ac yna ei chreu fel stribed comic.

• Gallai’r plant weithio mewn parau

grym i’r At Aw hr o!

Argr

affwc ychwa h gopïau negol gweit o’r h i’r disg garedd er mwyn yblio i gynll n eu defny d u eu sto nio a drafft dio io ri. fod ar Pwysleisiw brofi, ch dr braslu nio yn afftio a rh brose s grea an o’r digol.

ych Oes genn ? dau chi nodia wch Ysgrifenn ! nhw yma discoverydiaries.org

ac ysgrifennu comic gyda’i gilydd fel Rhan 1 a Rhan 2 neu hyd yn oed mewn grwpiau gan weithio ar adran yr un i greu stori fwy.

123

u ych chi wedi’ d ry u ia ir e g io rhestr o’r rth greu eich w th e ia Ewch ati i lun n o d d i ofod a gwy iriau newydd e g h ’c dysgu am y g o i ra y efnyddiwch yn cyrraedd d d fy a r Dyddiadur. D fa la n neu gerdd ear! ysgrifennu câ riaeth y Dda o d rd e c u ia brig yn siart

Gofod

Geirfa’r

Helo ar Pam B chwilwyr! ur i, rydw nard ydw i’n A Cread igrwyd thro d! B am dd efnyd eth d pŵer geiria io u cherd a d ennyn oriaeth i pobl a diddordeb ry mhlan Ddaear ym ed Ma w r t h!

Zapiwch am guriadau ac ! ysbrydoliaeth

discoverydiaries.org

Gweithgaredd 6.3: Geirfa’r Gofod Zapiwch am guriadau ac ysbrydoliaeth!

Geirfa’r

Gofod

wedi’u au rydych chi eich rhestr o’r geiri iaeth wrth greu Ewch ati i lunio i d a gwyddon geiriau newydd y dysgu am y gofo edd yddiwch rai o’ch a fydd yn cyrra Dyddiadur. Defn lafar d gerd neu ysgrifennu cân eth y Ddaear! doria cerd brig yn siartiau

Atebion i’r Gweithgaredd hwn

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod

Diffiniadau o’r geiriau yn y chwileiriau:

Cefndir y Gweithgaredd hwn Wrth i’r disgyblion gwblhau’r pum chwilair yn y Dyddiadur, gofynnwch iddynt ychwanegu’r geiriau maen nhw’n eu darganfod at eu Geirfa.

Dyma ffordd wych o gynyddu geirfa wyddonol y disgyblion.

Cyflawni’r Gweithgaredd Dechreuwch drwy greu cronfa o eiriau gan ddefnyddio'r geiriau a ganfuwyd yn y chwileiriau, ac yna wahodd y disgyblion i ychwanegu geiriau gwyddonol eraill y gallent fod wedi’u dysgu. Gall y disgyblion ddefnyddio geiriaduron wedyn i ddod o hyd i ddiffiniadau o eiriau.

Rhowch offerynnau cerdd i’r disgyblion, os oes rhai ar gael, neu defnyddiwch leisiau a chlapio yn lle’r offerynnau. Gan ddefnyddio’r curiadau ar y cod zap fel ysbrydoliaeth, crëwch gân gan ddefnyddio'r geiriau sydd yn eich cronfa o eiriau gwyddonol.

Arbrawf: Prawf gwyddonol sydd wedi’i ddylunio o dan amodau rheoledig i ddeall rhywbeth Argyfwng: Sefyllfa lle mae rhywbeth yn mynd o’i le a lle mae angen sylw ar unwaith Atmosffer: Haenau o nwy uwchben arwyneb rhai cyrff planedol Cerbyd: Robot all symud o amgylch, a gaiff ei anfon, yn lle pobl, i blanedau eraill i ddeall eu hamgylcheddau Cerbyd: Dull o symud pobl neu wrthrychau o un lle i’r llall Colyn: Y canolbwynt y mae lifer yn symud o’i amgylch Criw: Grŵp o bobl sydd wedi hyfforddi i weithio gyda’i gilydd, er enghraifft ar long ofod Cylchdroi: Mae llong ofod yn cylchdroi o amgylch planed ac nid yw’n glanio Cynaliadwy: Rhywbeth y gellir ei ddefnyddio neu ei wneud am gyfnod hir

Yr Adnoddau sydd eu Hangen

Dolenni Defnyddiol

•

Dyfais tabled neu ddyfais ar gyfer cod Zap (dewisol - gweler y Dolenni Defnyddiol)

•

Geiriaduron

•

Offerynnau cerdd (opsiynau)

Ewch i discoverydiaries.org/ no-1-space-glossary i lawrlwytho cynnwys ap Zappar i’w ddefnyddio all-lein (sleidiau PowerPoint, fideos a bwndeli o luniau ac ati) ac i gael mynediad at ddolenni i wybodaeth arall, a allai fod yn ddefnyddiol wrth gynllunio a chyflwyno'r wers hon.

discoverydiaries.org

Helo ar Pam Bu chwilwyr! rn i, rydw ard ydw Creadi i’n Athro grwy am dd dd! Beth ef pŵer nyddio geiria ua cherdd ennyn oriaeth i pobl ar diddordeb y mhlane Ddaear ym d Maw rth!

Adnoddau: Deunyddiau a gaiff eu cyflenwi gan natur y gellir eu defnyddio fel tanwydd ac i wneud pethau

125

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod

Diogelwch: Y camau a gymerir i ddiogelu rhywbeth rhag perygl neu niwed

Lifer: Bar anhyblyg sy’n troi ar golyn, a ddefnyddir i ychwanegu grym i symud rhywbeth

Disgyrchiant: Grym atynnol rhwng dau wrthrych. Po drymaf yw’r gwrthrych, y mwyaf yw’r grym atynnol.

Lleithder: Faint o anwedd dŵr sydd yn yr aer

Dril: Peiriant gyda blaen pigog sy’n troi o amgylch i dyrchu i mewn i bethau, fel craig er enghraifft Dull: Ffordd benodol o wneud rhywbeth Dyfeisio: Creu neu ddylunio rhywbeth sydd erioed wedi bodoli o’r blaen Estron: Ffurf ar fywyd sy’n bodoli y tu hwnt i’r Ddaear ExoMars: Taith nesaf Asiantaeth Ofod Ewrop i blaned Mawrth, sydd â robot fydd yn glanio ar yr arwyneb i chwilio am fywyd

discoverydiaries.org

Llosgfynydd: Mynydd siâp côn sy’n ffrwydro lludw, creigiau tawdd a nwyon poeth Mecaneg: Cangen o ffiseg a ddefnyddir i ddisgrifio grymoedd a symudiad gwrthrychau

Ffosil: Olion ffurfiau ar fywyd hynafol sydd wedi troi’n graig Gêr: Disg neu olwyn gyda dannedd, sy’n cydio mewn disg neu olwyn debyg i greu symudiad

Methan: Nwy tŷ gwydr cryf a gynhyrchir gan rai cerrig a ffurfiau ar fywyd. Fe’i defnyddir fel tanwydd

Gofodwr: Person sydd wedi hyfforddi i deithio i’r gofod

Mynydd: Darn o dir sy’n uwch o lawer na’r tir o’i amgylch

Gwener: Yr ail blaned o’r haul, yr un maint â’r Ddaear ond yn eithriadol o boeth oherwydd yr effaith tŷ gwydr

Niwclear: Ffynhonnell o bŵer sy’n dod yn sgil rhyddhau ynni sydd wedi ei storio rhwng atomau, sef blociau adeiladu mater

Gyriant: Y weithred o wthio rhywbeth ymlaen

126

Llong ofod: Cerbyd wedi’i ddylunio ar gyfer teithio yn y gofod

Mercher: Y blaned agosaf at yr Haul, bach ac yn gyfoethog mewn metelau, mae’n chwilboeth ar y naill ochr ac yn rhewi ar yr ochr arall

Gwynt: Pan fydd nwy yn symud yn yr atmosffer

Oes genn ych chi nodia dau?

Ysgrifenn wch nhw yma !

Lloeren: Gwrthrych wedi’i greu gan y bod dynol a gafodd ei osod yng nghylchdro planed i gasglu neu drosglwyddo gwybodaeth

Offer miniog: Gwrthrych ag ymyl bigog sy’n gallu torri twll yn rhywbeth Planed Mawrth: Y bedwaredd blaned oddi wrth yr haul, unwaith fel y Ddaear ond mae bellach yn anialwch oer

Pwli: Olwyn rigolog gyda rhaff ynddi, a ddefnyddir i godi pethau trwm Recriwtio: Cyflogi rhywun i wneud gwaith penodol Robot: Peiriant sy’n gallu gweithio’n awtomatig ar ei ben ei hun i gwblhau tasg Solar: Rhywbeth sy’n ymwneud â’r haul Tanwydd: Ffynhonnell o ynni wedi'i storio a ddefnyddir i bweru rhywbeth Tymheredd: Dyma sy’n mesur pa mor boeth neu oer yw rhywbeth

Heriau Ychwanegol / Gweithgareddau Ymestyn Perfformiwch eich caneuon/cerddi yng ngwasanaeth yr ysgol neu mewn digwyddiad cymunedol.

Ffilmiwch fideo cerddoriaeth ar gyfer eich caneuon, gan ddefnyddio’r camerâu ar ddyfeisiau a’u golygu gan ddefnyddio iMovie neu ap tebyg.

Syniadau ar gyfer Gwahaniaethu Cymorth:

Tyrbin: Peiriant sy’n defnyddio symudiad i droi olwyn a chynhyrchu pŵer

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

Wtopia: Lle neu amser dychmygol lle mae popeth yn berffaith

• Gweithiwch fel dosbarth neu mewn

Y Ddaear: Y drydedd blaned oddi wrth yr haul, yr unig le y gwyddom ei fod yn cynnwys bywyd a chartref dynoliaeth Ymbelydredd: Ynni a gaiff ei ryddhau o ronynnau sy’n niweidiol i bobl mewn crynodiad uchel Ynni: Y cryfder a’r pŵer i wneud i bethau weithio, er enghraifft golau a gwres

Cwestiynau ar gyfer y Dosbarth • Pam ei bod yn bwysig cael

diffiniadau ar gyfer geiriau?

• Beth yw curiad cerddorol?

Pennod Chwech Gweithgaredd 6.3 Geirfa’r Gofod

grwpiau i ddod o hyd i ddiffiniadau, gan roi geiriau i’r plant. grwpiau i greu cân.

Her: • Gofynnwch i’r plant ddefnyddio

geiriaduron print, yn hytrach na chwilio ar-lein am y diffiniadau.

grym i’r At Aw hr o!

Defny gyfarw ddiwch alaw ydd f cân, n eu str el sail i’ch wythu gyfarw r ce y d d a llafar, r gyfe rdd gan r da am y r newid y ge rn iriau hein Ngeir i sydd yng fa’r G ofod.

• Beth yw sillaf? Sut ydyn ni’n gweithio

discoverydiaries.org

allan sawl sillaf sydd mewn gair?

127

Rhagor o deitlau yng nghyfres Discovery Diaries Dyddiadur Gofod Principia

Yn galw ar holl Brentisiaid y Gofod - mae angen eich help ar y Gofodwr ESA Tim Peake!

Mae Dyddiadur y Gofod yn berffaith ar gyfer disgyblion CA1 uwch/CA2 is (neu lefel gyfatebol) ac mae’n dilyn taith Tim i'r Orsaf Ofod Ryngwladol, o hyfforddi fel gofodwr i gynnal arbrofion ac arsylwi’r Ddaear o'r gofod.

Gyda dros 60 awr o weithgareddau llythrennedd-STEM sy’n gysylltiedig â’r cwricwlwm, mae gan y Dyddiadur Gofod hwn nodiadau llawn i gefnogi’r athro ar gyfer pob gweithgaredd, canllawiau i’r cwricwlwm yng Nghymru, Lloegr, yr Alban a Gogledd Iwerddon, syniadau ar gyfer gwahaniaethu, gweithgareddau ymestyn a mwy. Mae cynnwys digidol ychwanegol y dyddiadur yn gwella profiad y dysgwr, tra bydd y disgyblion yn darllen, ysgrifennu, tynnu lluniau, arbrofi, codio a dadgodio eu ffordd drwy eu taith. Gallwch gael gafael ar Ddyddiadur Gofod Principia am ddim drwy gofrestru yn www.discoverydiaries.org/cymraeg

Dyddiadur y Gofod Dwfn JWST

Arsylwyr y Gofod, ydych chi’n barod i adeiladu’r telesgop mwyaf pwerus yn y byd?

Mae Dyddiadur y Gofod Dwfn yn rhaglen gynradd am ddim sy’n cyfuno dysgu STEM ag ystod eang o bynciau ar gyfer CA2/P5-7. Bydd y disgyblion yn creu eu llyfr eu hunain wrth iddynt fentro drwy’r Gofod gyda Thelesgop Gofod James Webb a thîm o arbenigwyr gofod a pheirianneg anhygoel. Drwy gwblhau 60+ awr o weithgareddau creadigol sy’n gysylltiedig â’r cwricwlwm, bydd y disgyblion yn dysgu am hanes arsylwi’r gofod; yn archwilio Cysawd yr Haul; yn dysgu am olau, lliw a golau isgoch; yn adeiladu eu telesgop gofod eu hunain; yn darganfod rhyfeddodau'r Bydysawd a llawer mwy.

Gallwch gael gafael ar Ddyddiadur y Gofod Dwfn am ddim drwy gofrestru yn www.discoverydiaries.org/cymraeg

SCIENCE

S

TECHNOLOGY

T

ENGINEERING

E

ARTS

A

MATHS

M

"Dysgu am y gofod yw un o brofiadau cyntaf plentyn o wyddoniaeth a thechnoleg, ac mae’n aml yn gam bach cyntaf tuag at frwdfrydedd gydol oes am bynciau STEM."

• Trawsgwricwlaidd • I ysbrydoli’r genhedlaeth nesaf o arbenigwyr STEM!

discoverydiaries.org/cymraeg

en

Argraffwyd yn y DU ar Bapur wedi’i Ardystio gan FSC

curvedhousekids.com

ed

Yn seiliedig ar Ddyddiadur Taith i Blaned Mawrth gan Lucy Hawking, y Criw Gofod a CHI!

i’i greu g

y

igwyr STE

M

W

Llyfr Adnoddau i Athrawon

• 150+ awr o wersi

Llyfr Adnoddau i Athrawon g da

• Am ddim i ysgolion Cymru

GWYDDONIAETH Gynradd

b ar

Archwilwyr Planed Mawrth... y Ganolfan Reoli sydd yma: mae angen eich help arnom! Ewch â’ch disgyblion CA2 (neu lefel gyfatebol) ar antur i’r Blaned Goch! Gan ddefnyddio Dyddiadur Planed Mawrth, bydd y disgyblion yn cynllunio ac yn mynd ar daith i chwilio am arwyddion o fywyd. Mae ei 60+ awr o weithgareddau llythrenneddSTEM yn cynyddu Cyfalaf Gwyddoniaeth ac yn herio’r disgyblion i recriwtio criw, dyfeisio cerbyd robotig, dadgodio a dadansoddi data a dylunio cynefin ar blaned Mawrth. Mae ei ddull amlfoddol, ymarferol a phersonol yn meithrin hyder y dysgwyr ac yn ennyn eu diddordeb, tra byddant yn dysgu am bynciau STEM.

D

i Taith

Cyfnod Allweddol 2

Dyddiadur Taith i blaned mawrth

KIRSTY WILLIAMS, GWEINIDOG ADDYSG CYMRU

d e n Bla wrth Ma

dur yddia