Диссертация жантаева а а

Т. Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университеті

ӘОЖ 336.73;347.732;368

Қолжазба құқығында

ЖАНТАЕВА АЙГУЛ ӘБІТЖАНҚЫЗЫ Қазақстандағы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық активтерін басқару 5D050900 – Қаржы Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін жазылған диссертация

Ғылыми кеңесшілері э. ғ.д., профессор Интыкбаева С. Ж. э. ғ.д., профессор Решина Г. А.

Қазақстан Республикасы Алматы, 2015

МАЗМҦНЫ НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР 5 КІРІСПЕ 1 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҤЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚӘДІСТЕМЕЛІК НЕГІЗДЕРІ 1.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін қалыптастыру жӛніндегі тұжырымдамалық әдіс-тәсілдерді ғылыми-теориялық негіздеу 1.2 Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдары 1.3 Зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесі Бірінші бөлім бойынша тҧжырымдар

10 22 36 49

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 2.1 Орталықтандырылған басқару жағдайындағы зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын талдау 2.2 Зейнетақы активтері Қазақстан Республикасы экономикасындағы инвестициялық ресурс ретінде және оны басқару механизмі 2.3 Зейнетақы активтерін басқару тиімділігін бағалау Екінші бөлім бойынша тҧжырымдар

51 66 79 94

3 БІРЫҢҒАЙ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ ЖҤЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 3.1 Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры және оның Қазақстанның зейнетақы жүйесін дамытудағы рӛлі 3.2 БЖЗҚ қаржылық активтерін басқару моделін әзірлеудегі экономикалық-математикалық тәсілдер 3.3 БЖЗҚ негізінде активтерді тиімді басқарудың стратегиялық аспектілері Ҥшінші бөлім бойынша тҧжырымдар ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ҚОСЫМШАЛАР

2

97 109 128 141 143 146 152

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сәйкес сілтемелер пайдаланылған: Қазақстан Республикасы Президентінің 2014 жылғы 18 маусымдағы № 841 Жарлығымен Қазақстан Республикасының Зейнетақы жүйесін 2030 жылға дейін әрі қарай жаңғырту Концепциясы (бұдан әрі – Концепция). Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің Басқармасың «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» 22 қазан 2014 жылғы № 205 Қаулысы. ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының декларациясын бекіту туралы» 2014 жылғы 06 мамыр № 75 Қаулысы. ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының «Нормативтік құқық актлеріне ӛзгерістер мен толықтырылулар енгізу туралы» 24.12.2014 жылғы № 374 Қаулысы (30.01.2012 жылғы ӛзгерістер мен толықтырулармен). ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының «Зейнетақы активтерін есепке алуды және бағалауды жүзеге асыру қағидаларын бекіту туралы» 2014 жылғы 26 ақпандағы № 24 Қаулысы (07.04.2014 берілген ӛзгерістер мен толықтыруларымен). ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры» акционерлік қоғамының 2014 жылға комиссиялық сыйақысының мӛлшерін белгілеу туралы» 2013 жылғы 11 желтоқсан № 276 Қаулысы. ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының «Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына және ерікті жинақтаушы зейнетақы қорларына арналған тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйесін қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы» 2013 жылғы 27 тамыздағы № 240 Қаулысы. Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының «Зейнетақы активтерінің есебінен иемденуге рұқсат етілген қаржы құралдарының тізбесін бекіту және жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ететін нормаларды белгілеу туралы» 2013 жылдың 25 ақпандағы № 70 Қаулысы. ҚР Ұлттық Банкі Басқармасының «Жинақтаушы зейнетақы қорларына және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарға арналған тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерін қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы» 2012 жылғы 24 ақпандағы № 76 Қаулысы (ҚР Әділет министрлігінде 2012 жылы 12 сәуірде № 7570 тіркелді). ҚР Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі Басқармасының «Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарға арналған пруденциалдық нормативтер, және оларды есептеу әдістемесі туралы», 2009 жылғы 5 тамыздағы № 181 Қаулысы (24.12.12. берілген ӛзгерістер мен толықтыруларымен).

3

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР АҚ ААҚО ӘВҚ БЖЗҚ ЕДБ ЕО ЕҚҚДБ ЕИБ ЖЗЖ ЖЗШ ЖЗҚ ЖІӚ ЗАШБ ЗТМО ЗАИБЖАҰ ИПБ ИТК KASE ҚИК ҚРА ҚРК ҚРҰБ МЕБҚ МЖЗҚ МБҚ МЗЖ МЖӘ РҚБИ СК ТМД ҰББ ХҚҰ ХҚЕС ХВҚ ХЕҰ ХҚДБ ЭЫДҰ

                                    

Акционерлік қоғам Алматы аймақтық қаржылық орталық Әлемдік валюталық қор Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры Екінші деңгейдегі банктер Еуропалық одақ Еуропалық қайта құру және Даму Банкі Еуропалық Инвестициялық Банкі Жинақтаушы зейнетақы жүйесі Жекеше зейнетақы шоты Жинақтаушы зейнетақы қоры Жалпы ішкі ӛнім Зейнетақы активтерiнің шартты бiрлiгі Зейнетақы тӛлеу бойынша мемлекеттік орталық Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жӛніндегі атқарушы ұйым Инвестициялық портфельді басқарушы Инвестициялық таза кіріс Қазақстан қор биржасы Қазақстан ипотекалық компаниясы Республиканың қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау бойынша Агенттігі Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау комитеті Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Мемлекеттік емес бағалы қағаздар Мемлекеттік жинақтаушы зейнетақы қоры Мемлекеттік бағалы қағаздар Міндетті зейнетақы жарнасы Мемлекеттік жеке әріптестік Ресей қор биржасының индексі Сақтандыру компаниялары Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы Ұлттық Банк Басқармасы Халықаралық қаржылық ұйымдар Халықаралық Қаржылық есептілік стандарттары Халықаралық валюта қоры Халықаралық еңбек ұйымы Халықаралық қайта құру және Даму Банкі Экономикалық ынтымақтастықты дамыту ұйымы 4

КІРІСПЕ Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Бүгінгі күні жақсы дамыған және жұмысы алға қойылған зейнетақы жүйесі, экономикасы дамыған елдерде ерекше маңызды әлеуметтік нормаға айналып отыр. Еліміздің ««Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» стратегиялық даму бағдарламасында, халықтың әл-ауқатын кӛтеріп,... Қазақстанның алдыңғы қатарлы әлемнің дамыған 30 елінің қатарына кіруін ӛз алдына мақсат ету мәселелері кӛтерілген. Осы мақсатқа жетудің маңызды индикаторы – қарапайым халықтың әлеуметтік жағдайы» делінген [1]. Әлемдегі дамыған елдерің ӛмір сүру деңгейіне теңесіп, аталған міндеттерді жүзеге асыру үшін елімізге талай асулар бар. Осы ғасырдың ортасына қарай еңбегі сіңген демалысқа кететіндерді лайықты зейнетақымен қамтамасыз ету бүгінгі күннің ӛзекті мәселесінің бірі. Бұл мәселелердің шешімі табыла ма, жоқ па, оны еліміздің қазіргі зейнетақы жүйесінің сапасы мен табыстылығы кӛрсететін болады. Біздің елімізде жиырма жылға жуық қызмет еткен жинақтаушы зейнетақы жүйесінің тәжірибесі үш тұрғыдан күрделі талдау жасауға негіз болды: 1) зейнетақы реформалары әлеуметтік мақсаттарды, яғни қарт адамдардың табыстарының қауіпсіздігі мен лайықты деңгейін қамтамасыз ете алды ма?

2) зейнетақы реформалары ұлттық қорланымды ұлғайтуға, капитал нарығын дамытуға және еңбек нарығының икемділігін арттыруға қол жеткізе алды ма?

3) зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінде күтілген реформа (жұмыс берушілердің ынтымақтастық жауапкершілігін енгізу) зейнетақы активтерін басқаруға қаншалықты әсерін тигізеді? Нарықтық реформаларының оң нәтижесіне және макроэкономикалық ӛзгерістердің ілгері басуына қарамастан, Қазақстанда зейнетақы жүйесі бүгінгі күннің талаптарына сай болмай отыр. Қазақстанның зейнетақы жүйесі, ӛздерінің азаматтарын болашақта лайықты зейнетақымен қамтамасыз ету механизміне мұқтаж. Ал шоғырландырылған қаражатты инфляциялық құнсызданудан қорғайтын және мүмкіндігінше олардың нақты ӛсуін қамтамасыз ететін, тиімді ұзақ мерзімді инвестициялау мақсатында, зейнетақы активтерін оңтайлы басқару қазіргі уақытта басқарушы компанияларының алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі болып табылады. Инфляция деңгейінің зейнетақы активтері табыстылығынан жоғары болуы, нарықта инвестицияланған қор салымдарының тұрақсыздығы, акция нарығы мен корпоративтік бағалы қағаздар нарығының дамыуының жеткіліксіздігі, ақша ағымдарының зейнетақы жүйесінен нақты сектор нарығына ауысу механизмінің жоқтығы, зейнетақы нарығын ғана емес жалпы экономиканың дамуын да тежеп отыр. Зейнетақы активтерінің табыстылығын қамтамасыз ететін инвестициялық портфель қандай болу керек; қаржылық құралдардың тапшылық мәселесін 5

қалай шешуге болады; зейнетақы активтерін басқару барысында қаржылық тәуекелдерді қалай тӛмендетуге болады; халықтың инвестициялық белсенділігін қалай арттыру керек деген мәселелер жан-жақты зерттелмеген. Осылайша, Қазақстанның қазіргі заманғы экономикалық ерекшеліктеріне сай, активтерді тиімді басқару әдістерін әзірлеу және басқарудың стратегиялық даму бағыттарын анықтау жұмыстың тақырыбының ӛзектілігін айқындайды. Осы мақсатта зейнетақы активтері, халықтың зейнетақы қорланымын ұлғайту факторы ғана емес, сондай-ақ, ұлттық экономиканың сапалы ӛсуін ынталандыратын ішкі қаржыландыру фактор ретінде зерттеу объектісі болып таңдалды. Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін қалыптастыру жӛніндегі тұжырымдамалық әдіс-тәсілдерді ғылыми-теориялық негіздеу отандық авторлар О. Б. Баймұратовтың, К. М. Тулепбаевтың, және зейнетақы жүйесін қалыптастыру мен басқарудың негізгі аспектілері ресейлік авторлар Л. Дегтярьдың, В. В. Куценконың, В.В.Торлопованың, Ю.Тарануханың, А. Соловьѐваның, А. И. Щербакованың еңбектерінде кеңінен танымал. Инвестицияны басқару және қаржылық активтерді бағалаудың әдістерінің іргелі теориясы, сонымен бірге зайнетақы қорларының капитал нарығындағы қызметіне қатысты басқа да мәселелер Г. Марковиц, Ян Моссин, Б. Тобин, Джон Литнер, Джек Трейнер және Уильям Ф. Шарп сияқты американдық ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған. Қазақстанда отандық экономист - ғалымдар Р. А. Алшанов, У.Б.Баймуратов, В. Ю. Додонов, Б. А. Еспенбетова, Б. Б. Жамишев, А. Б. Зейнельгабдин, С.Ж.Интыкбаева, З. Д. Искакова, К. Ильясов, М. Б. Кенжегузин, Н.К.Кучукова, Н. А. Коржова, Т.П. Магай, Г. А. Марченко, В. Д. Мельников, Г. С.Сейткасымов, Х. Н. Сансызбаева, Г. К. Сапаров, К. М. Тулепбаев, К. Т. Тобатаев және басқалардың еңбектері қаржы жүйесін жаңғырту және оны басқару, сонымен бірге зейнетақы жүйесін реформалау мәселелеріне арналған. Сонымен қатар зейнетақы қорының табыстылығын қамтамасыз ету, зейнетақы қорының қаржылық құралдарының жетіспеушілік мәселесін шешу, зейнетақы активтерін басқару барысында қаржылық тәуекелдерді тӛмендету мәселелері қазахстандық ғалым-экономистер А. Б. Алибаевтың, Е.Нурмуханбетовтың және Д. Х. Шибутовтың еңбектерінде кӛрініс тапқан. Зейнетақы нарығын қалыптастырудың қазақстандық үлгісі және оның ұлттық экономикасының дамытудағы рӛлі А. А. Адамбекованың, жинақтаушы зейнетақы жүйесін қалыптастыру мен дамуы М. Н. Аманбаевтың, жинақтаушы зейнетақы қорының қаражаттарын инвестициялау портфелін құру процесін сараптау – Б. Л. Бекбердиевтің, жинақтаушы зейнетақы қорлардың жұмыс істеуінің қазақстандық моделінің ерекшеліктері – В. Г. Лидің, сонымен бірге Қазақстан экономикасының дамуына зейнетақы қоры инвестицияларының әсері А. В. Кучуковтың, жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық орнықтылығы Ж. Қ. Татимбетованың еңбектерінде қарастырылған.

6

Дегенмен қаржылық активтерді басқару жӛніндегі жұмыстардың кӛптігіне қарамастан, Қазақстан Республикасы зейнетақы жүйесін жаңғыртуға қатысты, зейнетақы активтерін басқару тиімділігін бағалау және оны тиімді басқарудың стратегиялық даму бағыттарын анықтау мәселелеріне арналған зерттеулер экономикалық әдебиеттерде жеткілікті зерттелмеген. Зерттеу жҧмысының мақсаты. Ұлттық экономикадағы инвестициялауды әртараптандыру барысында, зейнетақы жүйесінің ресурстарының сапалы ӛсуін қамтамасыз ету мақсатында зейнетақы активтерін басқаруды жетілдіру1 болып табылады. Зерттеу жҧмысының міндеттері. Белгіленген мақсаттарға жету үшін диссертациялық зерттеудің логикасын, оның мазмұнын және құрылымын айқындайтын келесі міндеттер қойылды:  зейнетақы жүйесінің қалыптастыру барысындағы тұжырымдамалық кӛзқарастарды теориялық тұрғыдан зерттеу және «зейнетақы жинағы», «зейнетақы активтері», «зейнетақы капиталы», «зейнетақы резерві» түсініктерін нақтылау;  зейнетақы активтерін басқару құралдарының әдістемелік негіздерін қарастыру;  зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесін зерделеу;  орталықтандырылған басқару жағдайында зейнетақы активтерінің қорландыру құрылымын талдау;  Қазақстан Республикасы экономикасын әртараптандыру барысында зейнетақы активтеріне инвестициялық ресурс ретінде сипаттама беру;  жинақтаушы зейнетақы жүйесінде зейнетақы активтерін басқару тиімділігін бағалау;  Қазақстанның зейнетақы жүйесін жаңғырту барысындағы Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының рӛлін анықтау;  Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының активтерін бағалау бойынша математикалық модель әзірлеу;  Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры аясында зейнетақы активтерін тиімді басқарудың стратегиялық даму бағыттарын анықтау. Зерттеу нысанасы ретінде Қазақстан Республикасының жинақтаушы зейнетақы жүйесін жандандыру ӛтпелі кезеңіндегі Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының активтері. Зерттеу пәні. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық активтерін басқару процесінде туындайтын қаржы-экономикалық қарымқатынас.

1

Н. Ә. Назарбаев: Әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылу үшін және мемлекеттілікті нығайтудың бес институционалдық реформасының, үшінші бағыты - әртараптандыру негізінде индустрияландыру және экономикалық ӛсу.

7

Зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі. Қазақстандық және шетелдік авторлардың зейнетақы жүйесі саласындағы ғылыми еңбектері мен монографияларында берілген теориялық кӛзқарастар; Қазақстан Республикасы жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық активтерін қалыптастыру және басқару ерекшеліктерін реттейтін мемлекеттік органдардың заңнамалық және нормативтік құжаттары; сондай-ақ Қазақстанның Ұлттық банкі, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі және Қазақстандық қор биржасы ақпараттарының басқа да ресми дереккӛздері, ғылыми әдебиеттер мен мерзімді басылымдарда жарияланған аналитикалық мәліметтер. Зерттеу жҧмысының әдістемелік бағдары. Ғылыми танымның әр түрлі диалектикалық әдістері, салыстырмалы әдіс, логикалық және жүйелі талдау, топтастыру және салыстыру, сараптамалық және рейтингтік бағалау зерттеудің әдістемелік базасы болып табылады. Зейнетақы активтерінің жай-күйін және оларды басқаруды бағалау статистикалық, экономикалық-математикалық әдістер мен заманауи компьютерлік технологияларды пайдалана отырып ресми статистикалық мәліметтер негізінде жүзеге асырылды. Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Диссертациялық жұмыс барысында алынған ғылыми нәтижелер мен жаңалықтар тӛмендегідей:  «зейнетақы жүйесі», «зейнетақы жинағы», «зейнетақы активтері», «зейнетақы капиталы» және «зейнетақы резерві» санатының анықтамалары нақтыланды;  орталықтандырылған басқару жағдайында зейнетақы активтерінің қорландыру құрылымы анықталды;  жинақтаушы зейнетақы жүйесін жаңартуға дейінгі жағдайы бойынша, әзірленген стресс - тестілеу әдістемесін пайдалана отырып зейнетақы активтерінің тиімділігіне бағалау жүргізілді;  кӛпӛлшемді кластерлеу әдісі негізінде «үш компонентті» жинақтаушы зейнетақы жүйесін құру қажеттігіне негіздеу жүргізілді;  Квази-Шарп моделін пайдалана отырып зейнетақы активтерінің қорланымының әртүрлі құрылымы бойынша бағалау жүргізілді;  зейнетақы активтерін тиімді басқарудың стратегиялық даму бағыттары анықталды. Қорғауға ҧсынылған негізгі ғылыми тҧжырымдар:  экономикалық процеске тарту талаптарына жауап беретін «зейнетақы жүйесі», «зейнетақы жинағы», «зейнетақы активтері», «зейнетақы капиталы» және «зейнетақы резерві» түсініктеріне авторлық кӛзқарас;  жинақтаушы зейнетақы жүйесінің активтерін басқару барысындағы тәуекелін бағалау үшін стресс-тестілеу жүргізу әдісі;  кӛпӛлшемді кластерлік талдау әдісі негізінде зейнетақы жүйесін жаңғырту қажеттілігін негіздеу;  Квази-Шарп моделін пайдалана отырып зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын бағалау;

8

 зейнетақымен қамсыздандырудың «үш компонентті2» жүйесі - зейнетақы активтерін тиімді басқарудың стратегиялық даму бағыты. Жҧмыстың теориялық және тәжірибелік маңызы. Жүргізілген диссертациялық зерттеулер, математикалық модельді пайдалана отырып, зейнетақы активтерінің ең жоғарғы ықтимал табыстылығын есептеу дәлелдері және зейнетақымен қамсыздандырудың «үш компонентті» жүйесіне кӛшу барысындағы оның құрылымының ӛзгерісі бойынша ұсыныстар беру болып табылады. Диссертациялық зерттеудің материалдары мен тұжырымдарын, ғылыми және жоғарғы оқу орындары ғылыми зерттеулер жүргізгенде, басқарушылық талдау, қаржылық менеджмент, зейнетақы қорларындағы бухгалтерлік есеп және т.б. пәндер бойынша оқу курстарын ӛткізу барысында қолдана алады. Зерттеу жұмысында жасалған ғылыми-практикалық ұсыныстар ҚР Президентінің «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа Жолдауында белгіленген, Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейін инновациялық даму бағдарламасын, соның ішінде «Қолжетімді баспана – 2020» бағдарламасын; «Нұрлы Жол» тұжырымдамасын, соның ішінде «Жалдамалы тұрғын үй – 2020», «Жұмыспен қамту 2020 жол картасы» сияқты мақсатты бағдарламаларды орындау барысында инфрақұрылымдық жобалармен байланысты міндеттерді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Зерттеу нәтижесінің жарияланымы. Диссертациялық зерттеудің негізгі нәтижелері 10 мақалада, оның ішінде 1 - Scopus базасына кіретін халықаралық журналдарда, 3 мақала ҚР ҒБМ-нің білім саласындағы бақылау жӛніндегі Комитетінің тізіліміне енетін журналдарда, 6 мақала тезистері халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференцияларда, оның 3 - шетелде жарияланды. Зерттеу жҧмысының қҧрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бӛлімнен, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімі және қосымшалардан тұрады. Сандық және графикалық материалдар кестелер мен суреттер арқылы берілген.

2

Үш компонентті жүйе (мемлекет – жұмысышы – жұмыс беруші)

9

1 ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ЖҤЙЕСІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ 1.1 Қазақстан Республикасының зейнетақы жҥйесін қалыптастыру жөніндегі тҧжырымдамалық әдіс-тәсілдерді ғылыми-теориялық негіздеу Зейнетақы жүйесіне жүргізілген реформаның онжеті жылы ішінде, толыққанды кӛп деңгейлі зейнетақы жүйесін құруға арналған тұжырымдамалық және нормативтік құқықтық база қалыптастырылды, сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы жүйесінің инфрақұрылымы жасалып, оны басқарудың белгілі бір тәжірибесі жинақталды. Қазіргі таңда зейнетақы жүйесін реформалауды, еліміздің алдағы даму стратегиясымен және халықтың ӛмір сүру сапасын жақсартумен сабақтастыра отырып, оны жаңғыртудың тың қадамдары жасала бастады. Зейнетақы жүйесі түсінігінің мәнін теориялық – әдістемелік тұрғыдан зерттеген кезде, кӛбінесе зейнетақы жүйесі ұғымын зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесімен жиі теңестіреді. Сондықтан ӛзара тығыз байланысты «зейнетақы жүйесі» және «зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі», сонымен бірге жалпы «жүйе» деген экономикалық категорияларды бӛліп кӛрсету қажеттілігі туындайды. Зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне қатысты «жүйе» ұғымы – бұл кез келген бірыңғай қағидалар бойынша жүзеге асырылатын және әрқайсысы жекежеке ӛз үлесін қосатын, ӛзара байланысты ішкі жүйелерден тұратын, қоғамның қандай да бір қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған тұтастықты білдіреді. Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің құрылымын 1– схемадан кӛруге болады.

1 – схема – 2014 жылдың 1 қаңтарына Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің құрылымы Ескерту – Автормен құрастырылған

10

1 – схемадан байқағандай, кез келген басқа жүйелер сияқты, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің де қосалқы жүйелері бар, яғни ынтымақтастық (мемлекеттік) зейнетақы жүйесі және жинақтаушы зейнетақы жүйесі. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің ӛз кезегінде белгілі бір элементтері: міндетті зейнетақы компоненті, міндетті - кәсіби зейнетақы компоненті, ерікті зейнетақы компоненті, ерікті - кәсіби зейнетақы компоненті сияқты құрамдас бӛліктері болады. Зейнетақы жүйесіне қатысты «жүйе» ұғымы – бұл, қоғамда жұмыс жасайтын қандай да бір элементтердің жиынтығы немесе қоғамның қандай да бір қажеттіліктерін қанағаттандыруды қамтамасыз ететін, қандайда бір қызметті жүзеге асыратын тиісті институттар [2]. Мысалы, зейнетақы жүйесінің элементтері – бұл бір-бірімен ӛзара тұрақты байланыста болатын зейнетақы капиталы нарығындағы зейнетақы қорлары, сақтандыру компаниялары, мемлекет, жұмысшы және жұмыс беруші. «Зейнетақы жүйесі» түсінігі бойынша осы уақытқа дейін ғалымдарда бірнеше бағыттар қалыптасқан (1 – кесте). Кесте 1 – «Зейнетақы жүйесі» ұғымы түсініктемелері мен анықтамалары Авторлар Түсініктемелер мен анықтамалар 1 2 О. Б. Баймұратов зейнетақы жүйесі – бұл, тегі әр түрлі болатын, белгілі бір қасиеттерге ие [3] реттелген компоненттердің жиынтығы... «Зейнетақы жүйесіндегі иерархия кӛп деңгейлі қатынастармен кӛрсетіледі ….». М. Н. Аманбаев зейнетақы жүйесі – азаматтарды зейнетақымен материалдық қамтамасыз [4] етуге арналған құқықтық, қаржы экономикалық және ұйымдастырушылық институттар мен нормалар жиынтығы. В. В. Куценко зейнетақы жүйесін, қоғамның әлеуметтік саласындағы секторларының [5, 23 б.] бірінің тиімді жұмыс жасауын қамтамасыз етуге арналған, әлеуметтік қамсыздандырудың құрамдас бӛлігі және оның сенімді механизмі ретінде анықтайды. ҚР зейнетақы жүйесі – бұл зейнетақымен қамтамасыз етуді ұйымдастыру «Зейнетақымен және басқару жӛніндегі ӛзара байланысты құрылымдар жиынтығы, қамтамасыз ету сондай-ақ мүгедектік басталған, қарттық келген кезде және туралы» [6] асыраушысынан айырылған жағдайда азаматтарды материалдық және заттай қамтамасыз етудің құқықтық және әлеуметтік-экономикалық механизмі. Д. С. Дегтяръ зейнетақы жүйесі – бұл, зейнетақы тӛленетін және ӛзге де зейнетақы [7, 23 б.] тӛлемдері жүзеге асырылатын, тиісті зейнетақы қорларын қалыптастыру жӛніндегі қарым-қатынасты реттейтін кешенді білім, қоғам мүшелерін зейнетақымен және ӛзге де зейнетақы тӛлемдерімен материалдық жағынан қамтамасыз ететін, сонымен бірге зейнетақымен қамтамасыз етуді ұйымдастыру және басқару жӛніндегі қарым-қатынас. Н. А. Волгина зейнетақы жүйесі – мақсаты заңмен белгіленген жасы жеткенде, және авторлар мүгедектік басталған, қарттық келген кезде және асыраушысынан ұжымы [8] айырылған жағдайда, сондай-ақ ҚР заңдарында белгіленген басқа да негіздер бойынша тағайындалатын, зейнетақы түрінде азаматтарды материалдық қамтамасыз ету болып табылатын құқықтық, қаржыэкономикалық және ұйымдық институттар мен нормалар жиынтығы.

11

1 – кестенің жалғасы 1 В. И. Роик [9, 55 б.]

2 зейнетақы жүйесін қоғамның әр түрлі деңгедегі ӛкілдерінің мүдделерін қанағаттандыратын экономикалық, әлеуметтік және құқықтық институттарды біріктіретін күрделі организм деп санайды. С. В Шишкин зейнетақы жүйесін қаражат жинақтау және зейнетақы тӛлеу әдістерін [10, 295 б.] реттейтін институттар жүйесі ретінде қарастырады. Д.Травина, зейнетақы жүйесі – әлеуметтік қамсыздандырудың құрамдас бӛлігі, М.Дмитриева қорғау механизмі ретінде, қоғамның әлеуметтік секторларының бірінің [11] тиімді қызмет етуін қамтамасыз етеді. Л. М. Седова зейнетақы жүйесі – бұл зейнетақы тӛлеу үшін қаражат жинау және оны [12, 67 б.] пайдалануға қатынасатын субъекттердің жинтығы, сондай-ақ ӛзге де әртүрлі зейнетақы тӛлемдері мен оны тӛлеу міндеттемелері. К. М. Тулепбаев зейнетақы жүйесі, зейнеткерлердің ӛмірін қамтамасыз ету үшін қажет [13, 23 б.] материалдық ресурстарды және әлеуметтік қызметтерді қалыптастыру жӛніндегі экономикалық қатынастардың кӛрінісі. Ескерту – [3 –13] дереккӛздері негізінде дайындалған

Бұл анықтамалар мен түсініктердің мәнінде, қарттыққа қаражат жинау және азаматтардың еңбекке қабілетсіздігін жоғалтқаннан кейін, осы қаражатты зейнетақы ретінде тӛлеуді ұйымдастыру жүйесі жатыр. Концептуалдық тұрғыдан алғанда Қазақстандағы қолданыста зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің екі тәсілі немесе екі философиясы бар: ынтымақтастық (мемлекеттік) және жинақтаушы [14]. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесі – азаматтарға тӛндіріп тұрған қауіптерден (жұмыссыздық, кәрілік, ауру, мүгедектік) сақтандыруға қатысуға қоғамның әрбір мүшесінің міндетілігіне және ынтымақтастық қағидаларына негізделген. Ал жинақтаушы зейнетақы жүйесі, зейнетақыны еңбекақының және инвестициялық табыстың үлесі есебінен, азаматтардың ӛздерінің жеке қаржыландыру қағидасына негізделген. Бұл жүйенің де әр түрлі тәуекелдік қатерлерге (жинақталған қаражатты жоғалту, инвестициялық табыс деңгейінің тӛмендеуі және зейнетақы шоттарындағы жинақ сомасының жеткіліксіздігі) ұшырау қаупі бар. Бірінші деңгей – ынтымақтастық зейнетақы жүйесі, XIX ғасырдың 80-90 жылдарында индустриялық және постиндустриялық қоғамда кеңінен қолданылды. Бұл жүйе бастапқыда мемлекеттік бюджеттің тұрақсыздығының нәтижесінде пайда болған, қысқа мерзімді бюджеттік қиыншылықтарға байланысты туындады. Кӛп жағдайда бұл халықтың қартаюымен және одан кейінгі демографиялық ауыртпалық кӛрсеткіштерінің нашарлауымен емес (жұмыс істейтіндердің саны мен зейнеткерлікке шыққандардың арасындағы арақатынас, 1990 жылы - 1:3,1 құрады), керісінше, жүйелік ауыртпашылық кӛрсеткіштерінің нашарлауының нәтижесінде болған шығындардың күрт ӛсуімен (зейнетақы алатындардың санының жарна тӛлейтіндердің санына қатынасы) байланысты болды. Негізгі екі беталыстың әсерінен: сақтандыру жарналарын тӛлейтіндердің санының азаюы мен әлеуметтік тӛлемдерді алуға үміткерлер санының ӛсуі 12

бағаны ырықтандырды (либерализациялады). Бұған, сол кезеңдегі инфляцияның жоғары қарқыны, ӛндірістің құлдырауынан жұмыс орындарының қысқаруы, ӛнімдерін ӛткізетін нарықтың жоқтығынан кәсіпорындардың жабылуы, ӛз кезегінде ЖІӚ кӛлемін күрт тӛмендетті. Тӛлемдер дағдарысы және миграциялық (1991 жылы елге келген әрбір еңбекке жарамды жастағы адамға шаққанда, осы жастағы 7-ден астам адам елден кетті) процесстер сияқты зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін дағдарысқа әкелетін басқа да бірқатар жайттар әсер етті. Сонымен қатар зейнетақы деңгейіне, ресми емес жұмыссыздық нәтижесіннен (1991-1997 жылдары жұмыссыздардың саны 70,5 мың адамнан 285,5 мың адамға ӛсті) табыстың азаюы және салық (әлеуметтік салық) мӛлшерінің азаюы сияқты басқа да факторлар әсер етті [15]. Бұдан басқа, ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтыған халықтың тобы, яғни базарда жұмыс істейтіндер, ауылшаруашылығы еңбеккерлері т.б. есебінен ешқандай аударымдардың болмағаны да белгілі. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесінің мақсаты – халықтың табысын ең тӛменгі күнкӛріс деңгейінде (кедейліктің белгісі) немесе біршама жоғары деңгейде ұстап тұру болды. Сондықтан, бұл жүйе табыстың базалық деңгейіне кепілдік беретін (экономиканың ресми секторындағы жұмыс ӛтілі аз, деңгейі тӛмен барлық тұлғалар үшін ӛмір бойы қарттықты қамтамасыз ету) және табысты бӛлу ауқымында кедейлікті азайтатын элементтерді қамтиды. Ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне жүргізілген зерттеулер, бұл жүйенің келесідей кемшіліктері мен артықшылықтарын бӛліп кӛрсетуге мүмкіндік берді (1 – сурет).

1 – сурет – Ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің кемшіліктері мен артықшылықтары Ескерту – Автормен құрастырылған

13

1 – суреттен ынтымақтастық жүйенің жетістіктеріне қарағанда кемшіліктері басым екенін байқадық. Соңғы он жылда бізге де келіп жетке ғаламдық қартаю процессі де, халықтың демографиялық құрылымын және ұрпақтар арасындағы әлеуметтікэкономикалық тепе-теңдікті ӛзгертті. Бұл жайт, зейнетақы жүйесіне ӛз әсерін тигізген қаржы-экономикалық дағдарыстың нәтижесінде күшейе түсті. Бұл жүйені жетілдіру барысында басқаруға болатын негізгі механизмдер – бұл зейнеткерлік жасты реттеу; тағайындалған зейнетақы мӛлшерлерін дифференциациялау; зейнетақыны индекстеу. Осыдан барып, қарт адамдарға әлеуметтік қолдау кӛрсету формалары туралы мәселелер кӛтеріліп, зейнетақы жүйесіне жаңа талаптар қойыла бастады. Сондықтан, жинақтаушы жүйеге кӛңіл бӛлу және зейнетақы жүйесін реформалау, бірқатар объективті экономикалық себептермен, болашақта қолданылатын ынтымақтастық жүйенің дәрменсіздігімен, ХХ ғасырдың аяғында орын алған ел экономикасындағы неолибералдық толқынмен байланысты болды. Олардың экономикалық және әлеуметтік себептеріне қатысты айтылған сындар мен жасалған қысымдарға келетін болсақ, онда оларды тӛмендегілермен байланысытыруға болады:  жинақталатын әлеуметтік салықтардың мӛлшерін қысқартуға әкеліп соқтыратын жұмыссыздықтың жоғары деңгейі, зейнетақының қаржылық негізін бұзды;  ұлттық зейнетақы жүйелерінің ағымдағы қаржы мәселелері, айтарлықтай жұмыссыздық және онымен қатар жүретін еңбекақы мӛлшерінің тӛмендігімен, әлеуметтік салық тӛлемейтін тұрақсыз жұмыспен қамтылғандардың санының артуымен байланысты;  халықтың жасы бойынша құрылымы, жұмыспен қамтылған белсенді халық тӛлейтін салықтар (жарналар) есебінен қаржыландырылуы тиіс, зейнеткерлер мен егде жастағы қарттардың үлесінің артуына, сондай-ақ ӛмір сүру ұзақтығының ӛсуіне қарай ӛзгерді. Сондықтан, нарықтық қатынастарға негізделген икемді экономикалық механизм, жинақтаушы зейнетақы жүйесін құру қажеттілігі туындады. Осыған орай «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» (бұдан әрі «Негізгі Заң) қабылданды [16]. Бұл Заң мемлекетіміздің зейнетақы жүйесін, оның ұйымдастыру құрылымын, жинақталған зейнетақы қаражатын қалыптастырудың экономикалық қағидаларын, оны қолданудың институтционалдық және құқықтық негіздерін түбегейлі ӛзгертті. Ондағы негізгі ӛзгеріс, ұрпақ ынтымақтастығына негізделген зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақтастық жүйесінен, зейнетақы қорларында жеке зейнетақы жинақтарын жинақтауға негізделген, жинақтаушы зейнетақы жүйесіне біртіндеп кӛшу болды. Зейнетақымен қамтамасыз ету барысында орын алған мұндай реттеушілік бюджетке түскен ауыртпашылықты азайтуға мүмкіндік берді, қарттығына байланысты тағайындалатын зейнетақыға қаражат аудару жұмыс берушілер мен жеке кәсіпкерлерге жүктеліп, зейнетақымен қамтамасыз ету шығындарына, 14

мемлекет ӛзінің қатысуын мейлінше тӛмендетті. Қалыптасқан жағдайларға сүйенсек, мемлекет бүгінгі ұрпаққа және еңбекке қабілетті жастағы азаматтарға болашақтағы ӛзінің зейнетақысын ӛздігінен жинауды міндеттеді. Бұл реформаның негізгі мақсаты: зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын сақтау және жеткілікті деңгейде зейнетақы тӛлемдерімен қамтамасыз ету. Сондықтан басқа концептуалдық негіз бойынша, әрбір азамат ӛзінің болашағын, жағдайын жасауға, қарттығын қамтамасыз етуге ӛзі жауапты болады. Бұл философия мемлекеттік зейнетақы жүйесін, зейнетақыны жұмысшының ӛзінің жеке қаржыландыруы қағидасына негіздеп, еңбекақының үлесі есебінен болашақтағы зейнетақы қорланымының ӛсуін қамтамасыз ету және оларды инфляциядан қорғау мақсатында, қаржы құралдарына инвестициялауды жүзеге асыратын міндетті қорланымды қамтамасыз ететін жүйемен алмастырылды. Яғни, екінші деңгей – жинақтаушы жүйенің негізгі ерекшеліктері міндеттілік және кең ауқымды жинақтаушылық болып табылды. Жинақтаушы схеманың тиімділігі кӛп жағдайда субъективті және жалпы экономикалық факторларға байланысты. Оның табыстылығы экономиканың ӛсу қарқынына және менеджмент сапасына байланысты айтарлықтай ауытқуы мүмкін. Жинақталған қаражатты жоғалту немесе зейнетақы схемаларына салынған инвестициялық табыс деңгейінің тӛмендеу қаупі, негізгі қорланым кӛлемімен салыстырғанда үнемі болып отырады. Мұның барлығы дамушы тұрақсыз нарықта ғана емес, сонымен қатар капиталдың дамыған нарығында да болуы ықтимал. Жинақтаушы жүйе тұжырымдамасының ӛзінен ӛте кӛп тәуекелдерді кездестіруге болады, олардың ішіндегі ең қауіптілері – экономикалық және саяси тәуекелдер. Оның сәтсіздіктеріне жүйеге қатысушы қаржылық институттар толық жауап беруі тиіс, дегенмен мемлекет зардап шеккендерге, зейнетақының тек ең тӛмен мӛлшерін тағайындауға кепілдік беріп отыр. Сонымен бірге негізгі қауіп, ол болашақтағы қарттыққа арналған қаражаттарын жеткілікті деңгейде жинай алмауы. Соңғы уақытта, еліміздің экономикасының ӛсу қарқыны, негізінен экономиканың шикізат секторында жұмыс істеген халықтың аздаған бӛлігінің ғана әл-ауқатына оң әсер етті. Ал, халықтың негізгі бӛлігі, экономиканың конъюнктуралық ӛсу нәтижесін онша сезінген жоқ. Бұдан басқа, кейінгі кезде қоғамның байлар мен кедейлерге бӛлінуінің салдарынан пайда болған орта тап мүддесінің есепке толық алынбауы, жалпы жинақтаушы жүйесінің, оның ішінде ерікті жинақтаушы жүйесінің негізгі кемшілігі болып табылады. Егер он бес жыл бұрын халықтың децильді деп аталатын тобының ең тӛмен және ең жоғары табыстарының қатынасы 1/4 құраған болса, қазір 1/10 құрап отыр (әлемдік тәжірибеде бұл кӛрсеткіш 1/5 - тен аспайды). Бүгінгі күні, кәсіпорындардағы табыс деңгейінің айырмашылығы 100 есе немесе одан кӛп. Сонымен қатар, қазіргі кезде жұмыс істейтін 9 млн. астам азаматтардың тек 4 млн. ғана зейнетақы жарналарын тұрақты аударды. Одан басқа, ӛзін - ӛзі 15

жұмыспен қамтыған 2,5 млн. азаматтардың тек қана 1012 мыңнан астамы зейнетақы жарналарын тӛлейді. Соның салдарынан бір адамның зейнетақы шотында орта есеппен 2 000 мың тенгенің орнына 600 мың теңгедей (яғни 4,5 есе кем) ғана қаражат жиналған. Оның ішінде 70% әйелдер. Бұл санаттағылар, әрине ӛте тӛмен зейнетақы алатындықтан әлеуметтік қолдауға мұқтаж [17]. Сондай-ақ, жинақтаушы зейнетақы жүйесімен еліміздегі жұмыс істейтін халықтың барлығы толық қамтылған жоқ. Бүгінгі күннің ӛзінде ӛтілі толық болмағандықтан, әйелдердің 12% ынтымақтастық зейнетақы жүйесіне қатыса алмайтындығын есепке алу керек, ал 2018 жылдан бастап бұл жағдай барлық әйелдерге қатысты болады. Ынтымақтастықты зейнетақының азаюын жинақтаушы зейнетақыдан толықтырылады деп күтілген еді, бірақ қазіргі кезде ол, кӛбіне базалық зейнетақыдан толықтырылып отыр. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің басқа жүйелер алдында ӛзіне тән кемшіліктері мен артықшылақтыры бар, оларға келесілер жатады (2 – сурет).

2 – сурет – Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің кемшіліктері мен артықшылықтары Ескерту – Автормен құрастырылған

2 – суреттен кӛріп отырғанымыздай бұл жүйенің де артықшылығынан кемшілігі басым екен. Бұдан шығатын қорытынды, жинақтаушы зейнетақы жүйесін немесе жүйенің компоненттерін жетілдіру қажеттілігі туады. Қарттықа қаражат жинауға мүмкіншілік беретін қосымша механизм – ерікті жинақтаушы жүйесі болады деп есептелген. Яғни, бекітілген жарналардың мӛлшері, оларды тӛлеу және кейінгі тӛлемдер тәртібі, ерікті зейнетақы жарналары есебінен келісім – шарт бойынша, жұмысшының дербес 16

шотында жинақталып, ал болашақтағы зейнетақы мӛлшері сол жинақталған соманы құрайтын болған. Сондай – ақ жұмысшы ӛз шотындағы қаражатты толтыруға қатысатын болғандықтан, оларға инвестициялауға арналған құралдарды таңдауға құқық берілген. Алайда бұл механизм ары қарай дамымады, ол халықтың басым кӛпшілігінің табыс деңгейінің тӛмендігімен, халықтың инвестициялық сауаттылығының жоқтығымен, сонымен бірге жинақтаушы зейнетақы қорларына деген сенімсіздіктерімен түсіндіріледі. Қазақстандағы еңбекақының қазіргі деңгейінде, (халықтың 60-70%-ының жалақы деңгейі тӛмен) кӛптеген қазақстандықтардың зейнетақы аннуитетін (2014 жылдан бастап әйелдер үшін – 7 637 161 теңге және ерлер үшін 5 481 124 теңге) сатып алу мүмкіндігі жоқ [18]. Ерікті жинақтаушы жүйесінің артықшылықтары мен кемшіліктеріне мыналарды жатқызуға болады (3 – сурет):

3 – сурет – Ерікті жинақтаушы зейнетақы жүйесінің кемшіліктері мен артықшылықтары Ескерту – Автормен құрастырылған

Бұл жүйенің де ӛз кезегінде тәуекелдік қауіптерге ұшырау мүмкіндігі бар. Қазіргі уақытта зейнетақы жинақтарын сақтандыру ұйымына аудару барысында, сақтандыру ұйымы банкрот болған жағдайда зейнетақысыз қалу тәуекелі орын алуы мүмкін, ӛйткені зейнетақы аннуитеті бойынша тӛлемдердің сақталуына кепілдік беру заңнамалық тұрғыда қарастырылмаған. Сонымен бірге, зейнетақы жүйесін жетілдіру барысында назар аудару қажет факторлардың бірі демографиялық жағдай болып табылады. Қазақстанда соңғы 10 жылда күтілетін ӛмір сүру ұзақтығының ұлғаю 17

процессі байқалады, ол 2013 жылы әйелдер үшін - 16 жас, ерлер үшін - 2 жасты құрайды. Бұл ретте әйелдер ерлерге қарағанда 14 жылға артық ӛмір сүреді екен. Сондықтан әйелдерді егде жаста әлеуметтік қорғау мақсатында, сақтанушы ертерек қайтыс болған жағдайда, сақтанушының зайыбына ғұмыр бойы тӛленетін тӛлем ретінде қалдырылатын бірлескен аннуитетті енгізуді қарастыру керек. Мұндай ӛзгеріс біздің ойымызша, әйелдерді зейнетақымен қамсыздандырудағы гендерлік теңсіздік мәселесін ішінара шешуі мүмкін. Сондықтан қазіргі жағдайда аталған жүйелердің жеке алғанда бірде біреуін, зейнетақы саясатының негізгі мақсаттарына қол жеткізуде тиімді деп біржақты қабылдауға болмайды, олардың ӛз кемшіліктері мен артықшылықтары бар. Кӛпдеңгейлі жүйе, оның құрамдас бӛліктерінің арасында келесі ӛзгерістерден туындайтын тәуекелді қауіптерді бӛлуге мүмкіндік береді. Бұл ӛзгерістер:  демографиялық жағдайдағы ӛзгерістер (оған барынша сезімтал – ынтымақтастық жүйе);  экономикадағы және капитал нарықтарындағы ауытқулар (бұл ауытқулар жинақтаушы жүйеде айтарлықтай қаттырақ байқалады);  саясат пен экономикадағы белгісіздіктен туындайтын (үкіметтік және нарықтық дағдарыстар, еңбек пен капиталдың салыстырмалы бағаларындағы ӛзгерістер) тәуекелдер. Осы тәуекелдер құрамдас бӛліктер арасында тӛмендегі тәсілдер арқылы бӛлінеді:  басқару түрлерін әртараптандыру (мемлекет және жеке меншік тарапынан);  қорланым кӛздерін дифференциациялау (әлеуметтік салық, еңбекақы есебінен және тағы басқа қосымша кӛздерден);  инвестициялық стратегиялар (халықаралық және ішкі инвестициялар). Қазіргі кезде, зейнеткерлік жасқа жеткен ынтымақтастық жүйеге қатысушылар үшін базалық зейнетақы, олардың еңбек ӛтілін және жалақы деңгейін ескерместен бірдей мӛлшерде тағайындалған. Сонымен бірге, еңбек ӛтілі кӛп болса да, зейнетке шыққан кезде табыстары туралы мәліметтердің, сондай-ақ заңнамалық тұрғыдан белгіленген шектеулердің болмауына байланысты, тӛмен мӛлшерде зейнетақы алатын зейнеткерлер үшін зейнетақы тӛлемдерінің мӛлшерін арттыруға мүмкіндігі жоқ. Зейнетақының кӛп мӛлшері ынтымақтастық жүйеге байланысты және ол жыл сайын тӛмендейтінін ескерсек, халықаралық стандартқа сәйкес зейнетақымен қамтамасы етудың ең тӛменгі кепілдендірілген мӛлшерін3, сонымен бірге зейнеткерлер арасында кедейліктің алдын алу және еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың экономикалық белсенділігін ынталандыруды ынтымақтастық жүйе қанағаттандыра алмай отыр. Сондықтан қазіргі зейнеткерлер, сонымен бірге болашақтағы зейнеткерлер үшін де, барлық тап ӛкілдері үшін де, зейнеткерлік жаста лайықты 3

ХЕҰ стандарттары бойынша 40% дан кем емес

18

зейнетақымен қамтамасыз ету үшін ынтымақтастықты және жинақтаушы жүйенің де құрамдас компоненттерін жетілдіру қажеттілігі туады. Биыл ел басшысы Қазақстанның мемлекеттілігін нығайтудың және әлемнің дамыған 30 елінің қатарына қосылуына жағдай жасайтын бес институционалды реформасын ұсынды. Оның үшіншісі – индустрияландыру және әртараптандыруға негізделген экономикалық ӛсім. Бұл бағытта ол былай деді: «Сапалы ӛсім мен экономиканы әртараптандыруға қол жеткізу үшін біз индустрияландыру бағдарламасын жүзеге асырудамыз. Ол уақтылы және мейлінше қажет шара болып табылады. Индустрияландыру – экономиканың құралы ғана емес, сонымен бірге, мемлекет дамуының және орта тапты қалыптастырудың маңызды факторы» [19]. Олай болса, жоғарыда аталған зейнетақы жүйесіндегі кемшіліктерді ескере отырып, зейнетақы жүйесіндегі кӛпкомпоненттік әдісті сақтау және оның параметрлерін жетілдіру, зейнетақы тӛлемдерінің құрылымын бір уақытта әртараптандыруға, оларды қорландыруға және басқаруға мүмкіндік береді, яғни: а) мемлекет тарапынан (міндетті) кедейлікпен күресуге бағытталған мұқтаж жандарға тӛленетін тӛлемдермен қамтамасыз ететін ынтымақтастық жүйе, сонымен бірге азаматтардың зейнетақы жүйесіне қатысуларын ынталандыру мақсатында мемлекеттік базалық зейнетақыны тағайындау механизмін жетілдіру; b) жұмысшы және жұмыс беруші тарапынан белгіленген жарналар мӛлшері бойынша жинақтау, яғни әрбір азамат ӛзінің болашағын, жағдайын жасауға, қарттығын қамтамасыз етуге ӛзі жауапты болатын міндетті жинақтаушы жүйесі, сонымен бірге оның параметрлерін (қосымша қорланым кӛздерін енгізу - жұмыс берушінің ынтымақтастық жауапкершілігін) жетілдіру; c) қызметі барысында табысы едәуір жоғары тұлғаларға қатысты, ал зейнеткерлікке шығар алдында жетіспеген табыстарын ӛтеуге мүмкіндік беретін ерікті жинақтаушы зейнетақы жүйесін, сонымен бірге зейнетақы аннуитетін жетілдіру. Жүйенің мұндай иерархиялы кӛпдеңгейлі қарым-қатынастармен сипатталатын қосалқы жүйелерінің әрбір элементтерінің қоғамда белгілі бір орыны бар, сонымен бірге әлеуметтік-экономикалық процесті дамыту барысында олардың әрқайсысы ерекше роль атқарады. Зейнетақы жүйесін жаңғырту барысында осы қосалқы жүйелерді (мемлекет – жұмысшы – жұмыс беруші тарапынан) жетілдіру зейнетақы жүйесінің қаржылық теңгерімін және қаржылық тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік береді, нәтижесінде қарт адамдардың табыстарын әділ, әрі тиімді ұстап тұруға жағдай жасайды деп ойлаймыз. Зейнетақы жүйесіне қатысты ғылыми зерттеулерден, зейнетақы жүйесін институционалдық тұрғыдан алғанда, халықты зейнетақымен қамтамасыз етуге қатысатын ұйымдар мен тұлғалардың (мемлекеттік және жеке, заңды және жеке тұлға) жиынтығы ретінде қарастыруға болады. Ал, жүйелі-мақсатты тұрғыдан алғанда, зейнетақы жүйесі елдегі демографиялық жағдаймен, қаржы-кредит 19

жүйесімен, жұмыспен қамтылу және табыстар саласымен ӛзара тығыз байланысты. Функционалдық тұрғыдан, зейнетақы жүйесі атқаратын функцияларына байланысты жалпы нарықтық және әлеуметтік-қаржылық саралау жүргізуге мүмкіндік беретін ұжымдық инвестициялар институты ретінде танылады. Сонымен қатар, қаржы нарығындағы делдалдық функцияларды, уақытша бос ресурстарды шоғырландыратын және оларды қаржы активтеріне орналастыратын ұжымдық инвестициялар институты ретінде қарастырылады. Зейнетақы жүйесін қалыптастырудың негізгі мақсаты, жеткілікті, тұрақты және сенімді зейнетақы тӛлемдерімен, сонымен бірге бір уақытта халықтың әлауқатын арттыру бағдарламасын жүзеге асыруды қамтамасыз ету болып табылады, яғни:  халықтың барлық санатын қарттықтағы кедейліктен сақтауға мүмкіндік беретін мӛлшерде зейнетақы тӛлемдерімен қамтамасыз ете алатын жүйе, сондай-ақ зейнеткерлік ӛмірінде тұтыну деңгейлерін зейнетақымен теңестіріп отыратын сенімді механизм (жеткілікті жүйе);  қаржылық тұрғыдан тұрақты, қызмет кӛрсету жағынан тиянақты, болашаққа деген жорамалдары кең ауқымды жүйе (тұрақты жүйе);  маңызды «болжап болмайтын» жағдайларға, оның ішінде экономикалық, демографиялық және саяси жағдайлардың күрт ӛзгеруіне қарсы тұра алатын жүйе (сенімді жүйе). Зейнетақы жүйесін қалыптастырудың теориялық-әдістемелік тәсілдерін зерттеу негізінде тӛмендегідей қорытындылар жасауға болады: зейнетақы жүйесінің қаржы тұрақтылығы мен тиімділігіне, Қазақстанның қазіргі жағдайында тек ынтымақтастықты немесе тек жинақтаушы жүйесі негізде қол жеткізу мүмкін емес. Екі түбегейлі әр түрлі жүйелер арасында кӛптеген алшақтықтар бар. Олардың кӛбі жүйелердің әрқайсысындағы кемшіліктерді әлсіретіп, олардың артықшылықтарын арттыруға мүмкіндік береді. Біздің пікірімізше «міндетті ынтымақтастықты-жинақтаушы» зейнетақы жүйесі, зейнетақыны қаржыландырудың осындай әртүрлі жүйелерін жақындастырады, біріктіреді. Бір жағынан құрамында осы компоненттердің барлығы болуы, тәуекелдерді әртараптандырудың арқасында зейнетақы жүйесінің табыстылығын қамтамасыз етуі мүмкін. Жоғарыдағы зерттеулерге сүйене отырып, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі, бұл – қоғамның еңбекке жарамсыз санатын қаржыландыру кӛзі немесе қаржыландыру схемасы ретінде тануға болады: Біріншіден, ең тӛменгі күнкӛріс (базалық) деңгейінде және ортақ жүйеге қатысуына байланысты; Екіншіден, аударылған жарна және инвестициялық табыс есебінен азаматтардың ӛздерінің жеке шотында жинақталған қаражаты есебінен; Үшіншіден, әр азаматтың еркіндігі бойынша. Ал зейнетақы жүйесі, осы әр түрлі деңгейдегі зейнетақымен қамтамасыз етуді ұйымдастыруды жүзеге асыратын, ӛзара байланысты экономикалық, әлеуметтік және құқықтық институттар. Яғни, елдегі барлық азаматтар, зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің объектісі болса, ал ӛз міндеттері 20

бойынша, зейнетақымен қамтамасыз етудің ұйымдастырушылықбасқарушылық қызметін атқаратын институттар (ұйымдар, мекемелер) – субъектілері болып табылады. Осы айтылғандардан, зейнетақы жүйесі түсінігіне келесідей анықтама беруге болады. Зейнетақы жүйесі – бұл ұлттық заңнамамен реттелетін, қоғамның әртүрлі топ өкілдерінің мүдделерін, әр түрлі деңгейде зейнетақымен қамтамасыз етуді ұйымдастыру барысында өзара байланысты экономикалық, әлеуметтік және құқықтық институттар жиынтығы. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін қалыптастыру механизмі іске қосылғаннан кейін, оның жұмысын қамтамасыз ететін құқықтық және техникалық инфрақұрылымы қалыптастырылды. ҚР жинақтаушы зейнетақы жүйесінің инфрақұрылымын келесі схема түрінде кӛрсетуге болады (2 – схема).

2 – схема – ҚР жинақтаушы зейнетақы жүйесінің 01.02.2014 жылғы жағдайы бойынша инфрақұрылымы Ескерту – Автормен құрастырылған

2 – схемадан кӛріп отырғанымыздай, бұларға салымшылармен арадағы жұмысты ұйымдастыратын, зейнетақы жарналарын жинайтын және зейнетақыны тӛлейтін жинақтаушы зейнетақы қоры (ЖЗҚ); зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын, және оны инвестициялық портфельдің құрылымы бойынша қойылған нормаларды сақтай отырып, заңнамамен рұқсат етілген бағалы қағаздар түрлеріне салумен айналысатын инвестициялық портфельді басқарушы ұйым; клиенттердің сеніп тапсырған бағалы қағаздары мен ақшаларын сақтау және есепке алу жӛнінде қызмет кӛрсететін кастодиан-банктер жатады. Сонымен бірге, зейнетақы нарығында, салымшылардың ЖЗШ бір жүйеге келтіру, және барлық ЖЗШ-ын саны мен сапасы жағын (барлық қажетті құжаттардың болуы) қамтамасыз ететін ЗТМО, 21

сондай-ақ арнайы депозитарийлер мен аудиторлық ұйымдар заңнама талаптарына сәйкес жұмыс істейді. Бұл инфрақұрылыммен қатар зейнетақы қаражатын үш деңгейлі қорғау, яғни, нарыққа қатысушылардың барлығының қызметін лицензиялау; зейнетақы жүйесіне қатысушы үш негізгі топтың – ЖЗҚ, инвестициялық портфельді басқарушы және кастодиан-банктер арасында ӛзара бақылау жүйесінің мақсаттары мен функцияларын нақты заңнамалармен шектеу; пруденциялық нормативтерді заңнамамен бекіту және зейнетақы активтерін инвестициялауға арналған қаржы құралдарының тізімін қатаң бекіту механизмі құрылды. Бұдан кейін, еліміздің қазіргі зейнетақы жүйесінің сапасы мен табыстылығы кӛрсететін басқа мәселе, зейнетақы жинағын инвестициялау мәселесі туындады. Л. С. Валинурованың пікірі бойынша «инвестициялық мәселелерге қатысты процесс, экономикалық жүйенің тиімді дамуына қол жеткізу мақсатында, инвестиция объектісіне инвесторларды тарту процесі ретінде қарастырылады» [20, 11 б.]. Бұл процесте инвестициялауды іске асыру жүйесінің барлық мүмкіндіктері, яғни субъект (инвестор) және объект (инвестициялық объект), олардың арасындағы қарым-қатынас (инвестициялық табыс алу мақсатында инвестицияға салу) және олардың қоршаған ортасы (инвестициялық орта) бар болу керек. Соңғы жылдары жинақтаушы зейнетақы жүйесінің инвестициялық процесіне қатысты Ресейлік ғалымдар еңбектерінде «зейнетақы капиталының нарығы» ұғымы кеңінен қолданыла бастады. Е. Н. Мажара «зейнетақы капиталының нарығы» – зейнетақы капиталының игерлері мен әлеуетті басқарушы ұйымдар, сәйкес комиссиялық сыйақы және табыс алу мақсатында, нарықтық қағидаларды негізге ала отырып, экономикалық қатынастар жүйесін қалыптастыру арқылы, жинақталған зейнетақы жарналарын инвестициялық ресурс және ӛндіріс факторы ретінде инвестициялық процеске тарту дейді [21, 46 б.]. Қаржы терминологиясында зейнетақы жүйесі термині жалпы зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін сипаттаса, ал зейнетақы капиталының нарығы кӛбінесе нарыққа қатысушылар мен олардың нарықтық механизімін сипаттауда қолданады. [22, 35 б.]. Олай болса, зейнетақы капиталы нарығын және оның инвестициялық процесін зерттеу, сонымен бірге осы процеске қатысты әдістемелік құралдарды нақтылау қажеттілігі туындайды.

1.2 Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік қҧралдары Зейнетақы реформасынан кейін, жұмыс істеп келген мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру жүйесі, оның барлық базалық институттары мен механизмдері жаңа сипат ала отырып, концепция түріндегі құралдар, зерттелетін құбылыстың айтарлықтай белгілері мен мазмұнын білдіретін түсініктер, сондай – ақ идеялар мен әдістер де ӛзгеріске түсті [23].

22

Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдары түсінігі, елдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелерді тұтастай кешенді шешуге тиісті, зейнетақы жинағын (жинақталған зейнетақы қаражатын) инвестициялауды енгізгенен кейін қолданыла бастады. Экономикалық тұрғыдан алғанда зейнетақымен қамтамасыз ету – бұл бірнеше деңгейден тұратын ұзақмерзімді инвестициялық процесс. Бірінші деңгей – активті, инвестицияға қаражат салу және дәйектілікпен қаражаттарды ӛсіру, инвестициядан түсетін кіріс есебінен резерв жасау, екінші деңгей – пассивті, жинақталған қаражаттан үздіксіз кезеңдік тӛлемдер алып отыру. Осы процестерді іске асыру барысында қаржы институттары арасында жүргізілетін операциялар нәтижесінде, қаржы ӛнімдері мен кӛрсетілетін қызметтер саны арта түсті, зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдарының жаңа түрлері пайда бола бастады. Зейнетақы жүйесіндегі нарықтық процестер жекеменшікке қатысты заңнама саласына да ӛзгерістер алып келді. Мысалы, зейнетақы қорына жарналар салу барысында жұмысшы оған деген меншіктік құқығын жоғалтады, жинақталған қаражат зейнетақы қорының құзылығына ӛтеді, ол ӛз кезегінде қаражаттарды дивиденттер алу есебімен бағалы қағаздар сатып алады, пайыздық үстемемен банкке салады, яғни зейнетақы жинағы экономикалық айналымға түседі. Осылайша, табыс пен жұмыс күші – экономикалық тұрғыдан қарастырғанда, меншікті тауар ретінде іске асырылады. Нәтижесінде жұмысшы қолына тек кірістің бір бӛлігін ғана алады, ал, зейнетақы қорының құзырлығындағы кірістің басқа бӛлігіне, жұмысшы зейнетке шыққан кезде ғана қол жеткізе алады. Бұдан, біріншіден меншікке деген кӛзқарастың қалай ӛзгергенін, екіншіден бұл жинақталған зейнетақы қаражатының «ең ұзын» ақша екенін (35-40 жылдан астам) кӛруге болады. Мұнда сонымен қатар, қаражаттың жинақталған бӛлігі қарқынды ӛсіп отырады, себебі, түсіп отырған қаражат әрдайым инвестицияға салынады, ал инвестициядан түскен кіріс қайта инвестицияланып ауыспалы айналымға түседі де, салымшының жарнасын зейнетақы қорланымы ретінде кӛбейтіп отырады. Экономикалық қатынастардың дамуымен, инвестициялық процесс барысында бір ғана қаражат (ресурс) немесе оған қатысты қандай бір талаптар әртүрлі формаларда және әртүрлі субъектілерде бір уақытта пайда болады, нәтижесінде зейнетақы жүйесінің қаржылық құралдарының жаңа қыры ашылады. Яғни, зейнетақы жарналары инвестициялық процеске, капитал нарығын дамытуға бағытталған қаржы құралдары ретінде қатысып (кіру), ӛндірістің әртүрлі фазасынан ӛтеді де, зейнетақы тӛлемі ретінде зейнеткерлерге беріледі (шығу) (3 – схема).

23

3 – схема – ҚР зейнетақы капиталының нарығының құралдық құрылымы Ескерту – Автормен құрастырылған

3 - схемадан кӛріп отырғанымыздай, салымшылардан (инвесторлардан) аударылған жарналар жинақтаушы зейнетақы қорына түсіп, зейнетақы жинағын қалыптастырады, ол ӛз кезегінде инвестициялық кіріс алу үшін, келісім – шарт негізінде басқарушы ұйымға беріледі, басқарушы ұйым заңнамамен рұқсат етілген қаржы құралдарына орналастырады (зейнетақы активтері), нәтижесінде инвестициялық табыс/шығыс қалыптастырылады да бастапқы салым кӛбейеді, ол ӛз кезегінде зейнетақы капиталын құрайды. Осы инвестициялық процестегі, ӛз-ара байланысты «зейнетақы жинағы», «зейнетақы активтері», «зейнетақы капиталы», «зейнетақы резерві» түсініктерін ерекше атап кӛрсетіп, олардың экономикалық мәнін нақтылау қажеттігі туындайды. Бұл ұғымдар бойынша отандық және шетелдік ғалымдар пікіріне сүйенсек, олар келесідей. Адамбекова А. А., зейнетақы жинағын (құралдардың түрлері бойынша – міндетті, ерікті және ерікті-кәсіби) және оларды тӛлеу тәсілдерін (белгіленген тәртіп бойынша тӛлеу және зейнетақы аннуитетінің келісім-шартына сәйкес сақтандыру ұйымынан тӛленетін сақтандыру тӛлемдерін) зейнетақы нарығының құралдарына жатқызады [2. 85 б.]. Федоров Л. В., зейнетақы жинағы – бұл жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қатысушылары үшін тиімді болып табылатын, олардың зейнетақы қорындағы жеке шоттарында есепке алынатын және салымшылар алдындағы Қордың ақшалай міндеттемелерінің мӛлшерін анықтайтын зейнетақы жарналарының мӛлшері дейді [24]. Бұл анықтамада зейнетақы жинағының мәні қаржылық құрал ретінде ашылады, бірақ салымшылар алдындағы қордың ақшалай 24

міндеттемелерінің мӛлшері, тек зейнетақы жарналарының мӛлшерімен ғана ӛлшенбейді, сонымен бірге инвестициялық кіріс және басқа да түсімдерді құрайды. Кейбір экономистер зейнетақы жинағын – еңбек зейнетақысын қаржыландыруға келіп түсетін зейнетақы жарналарды, және оларды инвестициялаудан түсетін пайда есебінен қалыптасатын салымшының (алушының) атаулы шотында есептелінетін жиынтық қаражат сомасы деп есептейді. ҚР Заңына сәйкес зейнетақы жинағы – бұл болашақта зейнеткерлерге зейнетақы есебінде тӛленетін, салымшының жеке зейнетақы шотында есепке алынатын міндетті зейнетақы жарнасынан, ерікті зейнетақы жарнасынан, міндетті – кәсіби зейнетақы жарнасынан, инвестициялық табыстардан, ӛсімпұлдан және келісім - шартқа сәйкес басқада түсімдерден тұратын ақша қаражаттары [25]. Соңғы екі анықтамада зейнетақы жинағы инвестициялық процеске бірнеше рет қатысып, экономикалық айналымға түскенен кейінгі нәтиженін кӛрсеткендіктен, зейнетақы жинағы қаржылық құрал ретінде танылмайды. Зейнетақы жарналарының, зейнетақы капиталы нарығына қатысуы, қолданыстағы заңнамаға сәйкес салымшылардың меншігі болғандықтан, салымшылардың талап ету құқығы мен қордың міндеттемесін білдіруі, зейнетақы жинағын зейнетақы капиталы нарығының құралдарына жатқызуға болады. Осы зерттеулер негізінде зейнетақы жинағына келесідей анықтама беруге болады. Зейнетақы жинағы зейнетақы жарналары есебінен (міндетті зейнетақы, міндетті – кәсіби зейнетақы, ерікті зейнетақы және ерікті – кәсіби зейнетақы жарналар) жинақтаушы зейнетақы қорында шоғырландырылған және оларды қандай да бір актив түрлеріне инвестицияға салғанға дейінгі (басқарушы компанияға берілмеген) уақытша бос (эталондық) жинақталған зейнетақы қаражаттын айтамыз. Басқаша айтқанда, зейнетақы жинағы деп – табыс (кіріс) алу мақсатында зейнетақы капиталы нарығының ӛзге де қаржы құралдарына инвестицияға салынатын зейнетақы жарналарынан құралған ресурсты айтамыз. Сонымен, «зейнетақы жинағы» қаржы құралы ретінде зейнетақы капиталы нарығына ақша жинағын тасымалдай отырып, негізгі капиталдың ӛсуіне және жаңаруына, ел ішіндегі жаңа капитал құйылымына ықпал етеді. Осы инвестициялық процессте, зейнетақы қорлары қаржылық институт ретінде Қор биржасына қатысты, банктік депозиттерге салымдар салды және сақтандыру қорына аударды. Осы қаржылық институттар арасындағы қарым-қатынас зейнетақы қызметі нарығында жаңа қаржы құралдарың қалыптасуына да ықпал етті. Мысалы, қаржы институттарының ӛзара ықпалы, ерекше «буданды» зейнетақы құралдарын (Репо операциясы (кері Репо), зейнетақы аннуитеті сияқты) қалыптастырды. Репо операциясы соңғы жылдары зейнетақы капиталы нарығындағы ӛтімділікті қамтамасыз ететін негізгі қаржы құралдардың біріне айналды.

25

Біріншіден, бұл құрал жоғары пайыздық мӛлшерлемеде инвестициялауға мүмкіндік берсе (мәміле сомасының 90% бағалы қағаздардың нарықтық құнын құрайды), екіншіден, нақты нарықтық құны бойынша ақшалай формаға жылдам (бір күн ішінде) айырбасталатын әдіс болып табылады. Бұл құралдың айрықша функцияларына келсек, олар:  Қор нарығының белсенділігін арттыруға;  бәсекелестік орта қалыптастырға;  нарыққа қатысушылар ұсынатын қаржы құралдарының құнын тӛмендетуге;  қаржы жүйесінің ӛтімділігін арттыруға;  кредитор үшін кредиттік тәуекелді айтарлықтай тӛмендетуге;  ал қарыз алушы үшін барынша тиімді шарттармен қаражат алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге бұл құралдың кемшіліктері де бар:  Репо операциялардың бағалы қағаздардың тек бірғана түріне салынуы;  операция барысында активтерді иелену құқығының ӛзгеруі т.б. Репо операцияларын дамыту және оны басқарудың қазіргі заманғы үрдістері, осы құралды кең ауқымды пайдалау, кейбір экономистердің пікірі бойынша, қаржы жүйесінің ӛтімділігі мен тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді. Зейнетақылық аннуитетке келсек, азаматтардың ӛзінің зейнетақы жинақ сомаларын сақтандыру ұйымдapынaн зейнетақы тӛлемі ретінде, яғни зейнетақы аннуитеті арқылы алу мүмкiндiгi зейнетақымен қамсыздандыру Заңында қарастрылған [26]. Қазiргi уақытта елiмiзде зейнетақы аннуитеттiк сақтандыру epiктi түрде жүзіледі. Алайда, кейбiр нормативтi құқықтық актілерде ӛмip мен денсаулықты сақтандыру мiндеттелген. Кӛптеген елдерде, жазатайым жағдайларлардың орын алуы, еңбекке деген қабілеттілікті жоғалту немесе асыраушысынан айырылу сияқты жағдайларда, ӛмірді сақтандырудағы сақтандыру нарығының құралдары зейнетақы қорлары арқылы іске асырылады. Егер аннуитетік шарт жасасу арқылы ӛмiрдi, денсаулықты сақтандыруды зейнетақы қоры арқылы іске асыратын болса, бұл бір жағынан зейнетақы қызметі нарығының құралдарын дамытуға мүмкіндік берсе, екінші жағынан сақтандыру қызметі нарығын дамытудағы қосымша ынталандыру болатын еді. Буданды құралдардың зейнетақы қызметі нарығында болуы, қаржы институттардың (қор биржасы, сақтандыру қоры, ЕДБ) ӛзара байланысының жоғарылығымен, қызметтің бірегейлігін арттыру процессін күшейтумен және олармен жұмыс жасауда арнайы бақылау мен қадағалаудың қажеттілігімен түсіндіріледі. Жоғарыда айтылғандардан, зейнетақы жинағын ақша жинағы ретінде күрделі қаржы жұмсалымына тасымалдай отырып, негізгі капиталдың ӛсуіне әкелсе, екінші жағынан оның осы нарықтағы қозғалысы (қаржылық институттардың ӛзара байланысының нәтижесінде) басқа құралдарың пайда болуына ықпал етеді екен.

26

Бұдан кейін зейнетақы жинағы ЖЗҚ-на немесе басқарушы компаниялардың басқаруына беріледі де, басқарушы компаниялардың сенімді басқаруына алынған зейнетақы активтері деп аталады. Зейнетақы активтерін құру кӛздерін үш топқа бӛлуге болады: Бірінші топ. Кӛлемі мен кезеңділігі ҚР заңымен анықталған, жеке тұлғалардың міндетті зейнетақы жарналары мен заңды тұлғалардың міндетті – кәсіби зейнетақы жарналарынан тұратын жинақталған зейнетақы қаражаты. Екінші топ. Мӛлшері мен кезеңділігі заңмен бақылауға алынбайтын, қатысушылар арасында келісім – шартқа негізделген, заңды тұлғалар, жұмыс берушілер және жеке тұлғалардан келіп түсетін ерікті және ерікті - кәсіби зейнетақы жарналары. Үшінші топ. Басқарушы компаниялар немесе тікелей ЖЗҚ басқаруы арқылы әртүрлі инвестициялық объекттерге салынған, зайнетақы активтерінен түсетін инвестициялық кіріс. Ел экономикасының дамуына байланысты зейнетақы активтері құрылымындағы құралдардың үлес салмағы, үшінші топ бойынша ӛзгеруі мүмкін. Сонымен қатар, инвестициялық кірісті құрайтын кӛздерді, инвестициялау объекттерінің территориялық орналасуы бойынша (шетелік, аймақтық) бӛлуге болады. Зейнетақы активтері дегеніміз – зейнетақы тӛлемдері мен аударымдарды жүзеге асыруға арналған ақша, бағалы қағаздар, ӛзге де қаржы құралдары, сонымен қатар, жинақтаушы зейнетақы қорынан ҚР заңнамамен белгіленген тәртіп бойынша ақша алу [27]. Зейнетақы активтері жайында С. Р. Моисеев, зейнетақы активтерінің кӛбі бір институционалды бірліктің қаржылай ресурстарын басқа бірлікте ұсынған жағдайда келісім – шарттық қатынастар негізінде пайда болады дейді [28]. В. Н. Салиннің пікірінше, зейнетақы активтері зейнетақы капиталы нарығында қаржылық делдалдық операцияларды жүзеге асыру барысында пайда болады [29]. Зейнетақы активтері дегеніміз, әртүрлі белгілері мен шектеулеріне (қаржы құралдарының түрлері бойынша лимиттер) байланысты инвестициялық портфельді құрайтын Қазақстан Республикасының заңнамасында сатып алуға рұқсат етілген қаржы нарығының құралдары. Бұл құралдардың жиынтығы жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің есебінен қалыптастырылған инвестициялық портфелін құрайды. Инвестициялық портфель құрылымына қойылатын талаптар мен белгiленген шектеулер инвестициялық декларацияда беріледі. Зейнетақы активтері 90% жуығы бағалы қағаздарға салынатындықтан, оны экономикалық категорияларына байланысты сыныптау қажеттілігі туындайды. Зейнетақы активтері портфелінің құрылымындағы қаржы құралдарын эмитенттері мен құралдардың түрі бойынша сыныптау, 2 - кестеде берілген.

27

Кесте 2 – Зейнетақы активтерін құралдық құрамы бойынша сыныптау Эмитенттер

Құралдар МЕҚҚАМ МЕОҚАМ ҚР Қаржы МЕҰҚАМ министрлігінің МЕҰЖҚАМ бағалы қағаздары «Кері РЕПО»-ны МҰИҚАМ қосқанда МАОҚАМ ҚР ҰБ

Дисконттық ноталар

Алматы қаласының әкімдігі Шетелдік корпорациялар және банктер US Treasury/ АҚШ Үкіметі РФ ҚМ БҚ ХҚҰ БҚ – ры «Қазақстанды дамыту банкі» АҚ ҚР эмитенттері

Купондық облигациялар

Сипаттамасы Эмитенттің міндеттемелерді орындауы кепілдік берушімен (кепілдікпен) қамтамасыз етілген Мемлекеттің жинақтаушы зейнетақы қорларындағы міндетті зейнетақы жарналарының сақталуы жӛніндегі кепілдігі Инфляция деңгейіне қатысты индекстелген Теңгенің кез келген шетелдік валюта бағамының ӛзгеруіне қатысты индекстелуі Айналымдағы ақша массасын реттеу үшін

Ӛңірдің экономикалық және әлеуметтік дамуын қамтамасыз ететін жобаларды жүзеге асыру үшін PPN (құрылымдық Экономиканың басым салаларындағы ноталары) инвестициялық жобаларды қаржыландыру үшін. облигациялары, Әр түрлі елдердегі қор нарықтарының Eurobond синхронсыз дамуына байланысты инвестициялау тәуекелдерді тӛмендету үшін Сукуктар Мемлекеттік исламдық бағалы қағаздар ел бюджетіндегі тапшылықтықаржыландырудың қосымша балама кӛзі болып табылады.

акциялары,  шетелдік портфельдік инвесторларды облигациялары, соның тарту үшін; ішінде: ипотекалық  бағалы қағаздар портфелін барынша облигациялары, терең әртараптандыру үшін және кінәратсыз депозитарлық бәсеке үшін орта қалыптастыру; қолхаттары,  әр түрлі елдердегі қор нарықтарының синхронсыз дамуына байланысты инвестициялау тәуекелдерін тӛмендету үшін;  ұлттық компаниялардың халықаралық Eurobond қаржы нарығына қандай да бір евровалютамен шығуы үшін. Банктердегі салымдар Банкті таратқан жағдайда талаптарды қанағаттандырудың кезектілігі бӛлігінде бірқатар қаржы құралдарының алдында артықшылығы бар Туынды БҚ/ Форвардтық келісім Нарықтағы тәуекелдерді басқару мақсатында Қымбат металдар (алтын)/JPMORGAN Қосымша табыстарды қамтамасыз ету үшін CHASE BANK және инвестициялық портфельді әртараптандыру үшін Ескерту – [30] және www.enpf.kz дереккӛзі негізінде құрастырылған

28

Зейнетақы активтерін орналастыру барысында, салымдардың табыстылығына қарай келесідей түрлерге бӛлінеді:  табыстылығы бекітілген салымдар – табыстылығы алдын ала белгілі салымдар (облигациялар, банк депозиттері, вексельдер және с.с.);  табыстылығы нарықтық салымдар- табыстылығын нарық конъюнктурасы анықтайтын салымдар (акциялар және с.с.). Зейнетақы активтері есебінен қалыптастырылған қаржылық құралдардың жиынтық портфелі құрамы бойынша келесідей жіктеледі: Қазақстан Республикасының МБҚ, олар:  негізгі активтердің сақталуын;  портфельдің ӛтімділігі мен сенімділігін;  инфляция деңгейін ұстап тұруды;  нарықтың құбылмалы дамуына байланысты инвестициялық тәуекелдерді тӛмендетуді қамтамасыз етеді. Шетмемлекеттердің мемлекеттік бағалы қағаздары (еврооблигациялар). Бұлар:  инвестициялық портфелді әртараптандыруды;  валюталық тәуекелдерден қорғануды қамтамасыз етеді. Халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары. Мемлекеттік исламдық бағалы қағаздар (сукук) ел бюджетіндегі тапшылықты қаржыландырудың қосымша балама кӛзі болып табылады. Исламдық МБҚ едәуір оңтайлы түрі – исламдық жалгерлік сертификаттар, бұл исламдық сол сияқты дәстүрлі инвесторлар үшін сукуктың тартымдылығын арттырады. Шетелдік эмитенттердің корпорациялық облигациялары, олар:  осы бағалы қағаздарға сұраныстың артуы нәтижесінде ішкі нарықтағы акциялардың бағамдық құнының ӛсуіне әкеледі;  бағалы қағаздар портфелін барынша терең әртараптандырады;  әр түрлі елдердегі қор нарықтарының құбылмалы дамуына байланысты инвестициялық тәуекелдерді тӛмендетеді. Шетелдік эмитенттердің PPN (құрылымдық ноталары). Бұлар:  кӛптеген басқа инвестициялық ӛнімдер қамтамасыз ете алмайтын, салымдарды ықтимал залалдардан толық қорғайды;  банктік депозиттеріне қарағанда табыстылығы едәуір жоғары, әрбір инвесторға сәйкес келетін «табыстылық пен тәуекел» арақатынасына қол жетімділікті қамтамасыз етеді;  стратегиялардың үлкен ауқымын қамтиды, дегенмен құрылымдық ноталардың мерзімі, шектік мәні, негізгі актив сияқты кӛптеген параметрлерді таңдауға байланысты ӛзгеріске ұшырауы әбден ықтимал;  қолданыстағы инвестициялық стратегиялар аясында портфельді әртараптандыруға мүмкіндік береді. ҚР эмитенттерінің және шетелдік эмитенттердің акциялары мен депозитарлық қолхаттары. Олар: 29

 отандық және шетелдік инвесторлар үшін тартымды имидж жасау, себебі компания акцияларына депозитарлық қолхаттарды танымал әлемдік банктер шығарады;  депозитарлық қолхаттар арқылы шетелдік компаниялардың акцияларына қол жеткізу;  дамушы елдердегі компания акцияларының бағамдық құны ӛскен кезде жоғары табыс алу. Қазақстан Республикасының екінші деңгейлі банктеріндегі депозиттер. Бұлар тәуекелдің біршама қалыпты деңгейінде салымдар табыстылықтың жоғары деңгейін қамтамасыз етеді. ҚР эмитенттерінің корпорациялық облигациялары кінәратсыз бәсеке үшін орта қалыптастырады. Қымбат металдар. Қымбат металдар, соның ішінде алтын, инвестициялық портфельдің сапасы мен тұрақтылығын арттырады, сондай-ақ басқа қаржы құралдарының нарығымен салыстырғанда корреляциясының тӛмендігіне байланысты, тек инвестициялық портфельді әртараптандыруды қамтамасыз етеді. Туынды қаржы құралдары. Опциондар, форвардтар, своптар, фьючерстер инвестициялық тәуекелдерді және оларды басқаруды хеджирлеу мақсатында қолданады. РЕПО. Кредиторға кредиттік тәуекелді айтарлықтай тӛмендетуге, ал қарыз алушыға барынша тиімді шарттармен қаражат алуға мүмкіндік береді. Жоғарыдағы зейнетақы активін құралдық құрамы бойынша сыныптау, оның артықшылықтары мен кемшіліктерін нақты бӛліп кӛрсетуге мүмкіндік берді (3 – кесте). Кесте 3 – Зейнетақы активтерінің құралдық құрылымының артықшылықтары мен кемшіліктері Құралдар Артықшылығы Кемшілігі 1 2 3 Қазақстан жоғары кредиттік сенімділігі және тӛмен табыстылығы Республикасының ӛтімділігі МБҚ-дары ҚР  теңге бағамының ауытқуына  табыстылық БҚ-ның эмитенттерінің байланысты емес; түрлеріне байланысты; ҰБҚ-дары  эмитенттің БҚ-ды таңдау  жалпы алғанда табыстылық рейтингтік бағалау негізінде тӛмен. жүргізіледі;  салыстырмалы ӛтімділік;  кепілдік берушімен (кепілдікпен) қамтамасыз етілген. Шетелдік орташа деңгей, кредиттік сенімділік  теңге бағамының ауытмемлекеттердің және ӛтімділік қуынан ысырап болу қатері; БҚ-дары  тӛмен табыстылық.

30

3 – кестенің жалғасы 1 ХҚҰ БҚ-дары

2 жоғары деңгей, кредиттік сенімділік

3 теңге бағамының ауытқуынан ысырап болу қатері ҚР ЕДБ - ге жоғары сенімділік және табыстылық табыстылық пайыздық салынған мӛлшерлемелердің ауытқуына депозиттер байланысты Қымбат  бағаның құлдырауының ең тӛмен әлемдік нарықтағы бағаларды металдары болжаудың күрделілігі ықтималдығына сенімділік;  консервативті инвестициялық портфельдің тұрақтылығы РЕПО едәуір тиімді шарттармен қаражат кредиттіктік тӛмендеу алу тәуекелі Ескерту – www.enpf.kz дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған

Сонымен, зейнетақы активтерінің есебінен қалыптастырылған инвестициялық портфелдің құрылымы қаржы нарығының құраларынан тұрады және олар табыс алу мақсатында зейнетақы капиталы нарығында айналымға түседі. Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, біздің пікірімізше зейнетақы активтері дегеніміз, Қордың салымшылар алдында міндеттемелерін ӛтеу мақсатында инвестициялық кіріс алу үшін, келісім – шарт негізінде басқарушы компанияға сенімді басқаруға берілген, жинақталған зейнетақы қаражаты. Сондықтан зейнетақы активтерін зейнетақы капиталы нарығының құралдарына жатқызуға болмайды, ӛйткені ол, салымшылардың жинақталған зейнетақы қаражатын инвестициялаудың нәтижесі болып табылады. Зейнетақы активтерін инвестициялау нәтижесі, белгілі бір уақыт аралығында инвестициялық кіріске/шығысқа ие болады. ҚР заңнамасы бойынша зейнетақы кірісі/шығысы – зейнетақы активтерін инвестициялау нәтижесінде алынатын (алынуға тиісті) ақша қаражаттары. Активтің бастапқы құнына қатысты пайызбен есептелген табыс аталған активтің табыстылығы немесе пайданың нормасы деп аталады. Инвестициялық кірісі/шығысы – жинақталған зейнетақы қаражатын ҚР заңнамасымен бекітілген тәртіп бойынша бағалы қағаздар мен басқа да құралдарға инвестициялаудан түскен кіріс пен осы операцияларды жүзеге асыру барысында кеткен шығындардың арасындағы айырмасы. Таза инвестициялық кіріс/шығыс – салымшылардың (алушылардың) жеке зейнетақы шотына үлестірілген, зейнетақы активтерін инвестициялаудан түсетін кіріс (сыйақылардың қоспағанда) мӛлшері. Жинақтаушы зейнетақы қорының кірісі – номиналды табыстылық коэффициенті деп аталатын, зейнетақы қорының активтерін бағалауға болатын негізгі кӛрсеткішпен анықталады. Егер номиналды табыстылық коэффициентінің мәні оң санымен шықса, яғни табыстың бар болғаны, ал егер теріс мәнмен шықса, онда зиян шеккені туралы айтады.

31

Қорға аудару жүзеге асырылғаннан кейін, салымшының жинағы басқа бірлікте, яғни ЗАШБ-де саналады. Осылайша, біздің жинағымыздың кірістілігін ЗАШБ-ның мәні емес, оның алдыңғы кезеңдерге қатысты ӛсімі анықтайды. ЗАШБ - ның мәні Қордың қызмет еткен кезеңнен бергі әрбір салымшының 100 теңгесіне барабар салымының ӛсу шамасын білдіреді. ЗАШБ - нің құнының ӛзгерісі, салымшының зейнетақы активтерінің құнының, оның ішінде инвестициялық табыстың ӛзгерісін білдіреді. Сондықтан біздің жинақталған қаражатымыздың табысына ШЗАБ ӛзінің мәні емес, оның алдыңғы кезеңмен салыстырғандағы ӛзгерісі (ӛсімі) әсер етеді. Ал ШЗАБ кӛрсеткішінің үлкен мәні зейнетақы қорының қызметінің басталған күнінен бастап, ӛзгерісінің ұлғаюын білдіреді. ЗАШБ күнделікті есептелініп отырылады, сонымен қатар оның негізінде номиналды табыстылық коэффициенті есептеледі. ЗАШБ құнының ӛзгеруі, салымшының зейнетақы активтерінің, соның ішінде инвестициялық кірісінің құнынның ӛзгеруі болып табылады (4 – кесте). Кесте 4 – 2014 жылдың 1 қаңтар айына зейнетақы активтерiнің шартты бiрлiгінің ӛзеру динамикасы

ЖЗҚ атауы «Республика» ЖЗҚ» «ГРАНТУМ ЖЗҚ»

Зейнетақы активтерінің шартты бірлігінің мәні қаңтар тамыз жел-н жел-н 2012 2012 2012 2013 139,68 143,39 144,41 145,40 359,14 368,01 372,55 373,39

«НефтеГаз-Дем» ЖЗҚ» 517,38 531,54 537,98 «Астана» ЖЗҚ» 279,83 285,57 291,62 «Капитал» ЖЗҚ» 201,27 204,81 206,61 «БЖЗҚ» (МЖЗҚ) 440,94 456,67 460,28 «ҚҰБ ЖЗҚ» 527,59 543,41 553,69 «Атамекен» ЖЗҚ» 559,04 558,06 563,21 «Отан» ЖЗҚ» 192,92 190,78 195,53 «Ұлар Үміт» ЖЗҚ» 464,88 468,96 475,80 Ескерту – Дереккӛз: https://www.invest-market.kz

540,67 296,32 206,77 458,58 558,74 567,44 200,86 477,95

Кезеңдегі әр 1 000 000 тг. ӛсімі 1 ай 6 ай 1 жыл (тг.) (тг.) (тг.)

6855 14018 40951 2255 14619 39678 5000 16117 774 -3693 9121 7511 27259 4519

17177 37644 9570 4182 28211 16808 52836 19170

45015 58929 27326 40005 59042 15026 41157 28115

Қазіргі таңда, қорға келіп түскен зейнетақы жарналарынан және оларды инвестициялаудан түскен кірістерден құралған жинақталған зейнетақы қаражатының бӛлігін инвестицияға салудың тиімділігін объективті бағалау талап етіледі. Жинақталған зейнетақы қаражатының бұл бӛлігін «зейнетақы капиталы» деп атау ұсынылады (халықаралық айналымда кеңінен қолданылатын термин). Батыс экономистері Ю. Бригхем және Л. Гапенски зейнетақы капиталын, қызметкерге тиісті зейнетақы қорындағы (жинақталған жарналарының сомасы) капитал ретінде түсіндіреді [31]. Бұл тұжырымда зейнетақы капиталы түсінігі жинақтаудың бастапқы кезеңін, яғни зейнетақы жинағымен бірдей ұғымды білдіреді.

32

Роберт В. Колб және Рикардо Дж. Родригес зейнетақы капиталын зейнетақы қорының активтерін консервативті басқару контекстінде қарастыра отырып, оны салымшылар жарналарынан жиналған, әрі зейнетақы кірісінің кӛзі болатын негізгі капитал деп есептейді [32]. Бұл тұжырымда зейнетақы капиталы түсінігі зейнетақы табысының кӛзі ретінде қаралуы сәтті болып есептеледі. Недосекин А. О. зейнетақы капиталын «инвестициялық компанияның басқару процесіндегі» жинақталған зейнетақы қаражаты ретінде қарастырады [33]. Недосекин А. О. мен келісуге болады, бірақ жинақталған зейнетақы қаражатын басқарушы компанияға беру фактісінің ӛзі, оларды зейнетақы капиталына жатқызуға негізі болып табылмайды. Роик В. Д. зейнетақы капиталын зейнеткерлердің жеке шот жинақталған қаражаттың арнайы бӛлігі дейді. [9, 44 б.]. Карл Маркс «Капитал» еңбегінде, макро және микро деңгейде капиталдың инвестициялық процестегі тұжырымдамалық әдіс – тәсілдері мен талдау бағыттарын тұжырымдауға мүмкіндік беретін жүйелі кӛзқарастарды анықтады. Ол капиталға, инвестициялау ең болмағанда тӛменгі табыс әкелмегенше ұзақ уақыт жалғаса береді деп есептеді [34]. Олай болса жинақталған зейнетақы қаражаты, кең ауқымды ұдайы қайта ӛндіріс процесіне қатысып, жаңа құн жасаған кезде ғана ол зейнетақы капиталына айналады. Инвестициялау нәтижесінде пайда болған зейнетақы капиталының бӛлігі азаматтарға зейнеткерлікке шыққанда зейнетақы ретінде тӛленеді, ал қалған бӛлігі қайта инвестицияға салынады. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, зейнетақы капиталы түсінігін келесідей нақтылауға болады, зейнетақы жинағы кіріс алудың негізгі кӛзі ретінде инвестициялық процеске ұдайы қатысып, құны қосымша құн жасағанда ғана зейнетақы капиталына айналады. А. Парканскийдің пікірі бойынша инвестициялық процесте мемлекеттің, жекеменшік зейнетақы қорларының және басқарушы компанияның қатысуы, зейнетақы капиталының нарығын қалыптастырады [35, 36 б.]. Олай болса, Қазақстандық қаржылық нарықта зейнетақы капиталы нарығы бар, осы нарықтың дамуының негізгі кӛзі зейнетақы активтері инвестициялық ресурс ретінде айналымға түседі, ал зейнетақы қоры қаржылық институт ретінде зейнетақы қорланымын қалыптастырады және тұрақтандырады. Қорыта келгенде біздің пікіріміз бойынша зейнетақы капиталы нарығы бұл – зейнетақы қорланымын қалыптастыру және оны ұлғайту барысында инвестициялық процеске тарту, табыс алу және халықты зейнетақымен қамсыздандыру барысында негізгі қағидаларды ескере отырып, зейнетақы активтеріне орналастыру, осы процестерді қамтамасыз ететін қаржы институттары жұмыс жасайтын және зейнетақы құралдары айналымға түсетін нарық. Бұдан зейнетақы капиталы нарығының ел экономикасын дамытуға келесідей үлесін қосатынын айта кеткен жӛн:  қаржы нарығын дамытуға қатысуы; 33

 Ұлттық экономикаға салынатын инвестицияларды ұлғайтуы;  Қазақстанның қор нарығының жетекші қаржы делдалдарына бәсекелестік қалыптастыруы;  нарықта басқа қатысушылар ұсынатын қаржы құралдарының құнын тӛмендетуді;  нақты секторды қаржыландырудағы ЖЗҚ ролін арттыруды;  сақтандыру қызметтері нарығын дамытуды;  жеке инвесторлар институтын қалыптастыруға және дамытуға қатысуы;  Ұлттық экономиканың және бүкіл мемлекеттің жоғарғы имиджін жасауы. Келесі кезеңде зейнетақы нарығындағы «зейнетақы резерві» категориясын анықталады. Зейнетақы резерві – зейнетақы келісім шарттарына сәйкес, қатысушылар алдында қордың ӛзінің міндеттемелерін орындауға арналған және қор меншігіндегі қаржы жиынтығы. Зейнетақы резервтерінің кӛлемі – қор тұрақтылығына жауап беретіндіктен, Қоры қызметінің негізгі кӛрсеткіштерінің бірі болып табылады. Зейнетақы резервтері зейнетқы міндеттемелерін ӛтеу резервтерін қамтиды және ол:  зейнетақы жарналарынан;  зейнетақы активтерінің инвестициялық кірісінен;  ӛзге де түсімдерден қалыптасады. Зейнетақы міндеттемелерін ӛтейтін резервтердің нормативтік мӛлшері, зейнетақы резервінің ең кіші мӛлшерімен анықталады. ЖЗҚ зейнетақы резервтерінің қаражаты кіріс алу мақсатында бағалы қағаздарға, банктік салымдарына және ӛзге де активтерге салынады да, нәтижесінде алынған кіріс (сыйақыны қоспағанда) салымшылар мен қатысушылардың жеке зейнетақы шотына үлестіріліп таратылады.

39 ХҚЕС сәйкес жинақтаушы зейнетақы қорларының инвестициялық портфелінде тұрған бағалы қағаздардың құнсыздануынан болуы мүмкін жоғалтуларды жабуға кететін резервтерді (провизияларды) қалыптастыруға қойылатын талаптар бекітілген [36]. Аталған талап, «саудаға арналған» және «сату үшін қолда бар» категорияларына жатқызылған бағалы қағаздар бойынша дефолт және делистинг жарияланғанда немесе эмитенттің банкротқа ұшыраған жағдайда, ЖЗҚ мен басқарушы компаниялар бағалы қағаздарды құнсыздандыру процедурасын ай сайын ӛздігінен жүргізуін міндеттейді. Осындай қаржы құралдарының құнсыздануы жағдайында, бағалы қағаздарды құнсыздандыру жӛніндегі Агенттік бекіткен құнсыздануды тану критерий бойынша және оған қоса, эмитенттің қаржылық жағдайы, белсенді нарықтың болуы, рейтингі мен кепілдіктер сияқты басқада критерийлерді ескере отырып, басқарушы компаниялар мен ЖЗҚ келісіп әзірлеген құнсыздандыру әдістемесі арқылы жүргізіледі. Бұдан басқа осы жылы, 37 ХҚЕС сәйкес номиналды табыс коэффициенті 34

бойынша теріс айырымның орнын толтыруға арналған ЖЗҚ шартты міндеттемесі бойынша резервтер құру жӛнінде талап енгізілді. Сонымен, жыл қорытындысы бойынша ЖЗҚ мен басқарушы компаниялар кірісі, жалпы зейнетақы жүйесінің табысының орташа деңгейінен 30 пайызға тӛмен түссе, онда ЖЗҚ бекітілген талаптарға сәйкес ӛз салымшыларының шығынының орнын ӛз қаржы құралдары есебінен толтырады. Бұл шара ЖЗҚ – на, түзетілген номиналды табыс коэффициенті және ЖЗҚ – ның номиналды табыс кӛрсеткіштері арасындағы мүмкін болатын теріс айырманы ӛтеу үшін қажетті резервтерді қалыптастыруға мүмкіндік береді. Зейнетақы резервтерінің мӛлшері, келіп түскен қаражат пен шығын арасындағы айырымды есептеу арқылы анықталады. Зейнетақы резервтеріне келіп түскен түсімдердің екі түрі болады – зейнетақы жарналары және жинақталған зейнетақы қаражатын инвестициялаудан түскен кіріс. Зейнетақы резервтерін инвестициялаудан түскен кіріс, зейнетақы жинақтарын толықтыруға толығымен кетпейді, арнайы ережелер бойынша бӛлінеді. Зейнетақы резервтерінің шығын статьясы зейнетақы тӛлемінен және зейнетақымен қамтамасыз ету келісім – шарттарында кӛрсетілген барлық басқа да тӛлемдерден тұрады. Ӛйткені, зейнетақы резервін инвестициялаудан түсетін кіріс, есептік кезеңдердегі актив құнының ӛзгерісі болып табылады, сондықтан кіріс шамасын анықтау үшін, кезең басы мен соңындағы актив құнының бағасы белгілі болу қажет. Жалпы алғанда, бухгалтерлік есеп негізінде алынған кіріс мӛлшері осы есептің ерекшелігіне байланысты, нақыты жағдайда айтарлықтай айырмашылық болуы, яғни бухгалтерлік бағалау, шын мәнінен не жоғары, не тӛмен болуы мүмкін. Бұл кейбір зейнетақы қорларында есеп беруде халықаралық қаржылық есеп стандарттарын дұрыс қолданылмағанын кӛрсетеді. Біз қарастырып отырған зейнетақы резервтерін бағалаудың мақсаты, оларды зейнетақы міндеттемелермен салыстыруда бухгалтерлік емес, жыл сайынғы актуарды бағалауды жүргізу барысында қолданылатын активтерді бағалау әдістерін пайдалану керек. Егер зейнетақы резервтері жеткіліксіз болса, онда бұл әкімшілік немесе басқа да шығындарды азайту, ӛз меншігіндегі қаржыны зейнетақы резервіне аударуы мүмкін. Таңдалынып алынған шаралардың нәтижесі біраз уақыт ӛткеннен кейін, немесе бірнеше жылдардан кейін білінуі мүмкін. Егер зейнетақы резерві жеткілікті кӛп болса, онда зейнетақыны индексациялауға болады, ол зейнетақы міндеттемелерінің артуына ықпал етеді, осылайша, бұзылған тепе-теңдікті қалпына келтіруге болады. Осы іс – шаралармен қатар, міндеттемелер мен резерв тепе-теңдігін ұстап тұрудың негізгі реттеуіші ретінде, қордың тарифтік саясатын (актуарлық ұсыныстар) ӛзгерту мүмкіншілігін де қарастыруға болады. Жоғарыда аталғандардан шығатын қорытынды зейнетақы резерві – бұл қор активтерінің бір бӛлігі. Олардың мақсаты:  номиналды кіріс коэффициентін теріс ауытқуы кезінде қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету үшін; 35

 зейнетақы активтерінің құнынсыздануынан немесе бағасының тӛмендеуінен болатын шығындарды ӛтеу үшін қажет. Зейнетақы резерві деп – қор тұрақтылығына жауап беретін, яғни кіріс (зейнетақы жарналары мен инвестициялаудан түскен кіріс) пен шығыс (зейнетақы активтерінің құнынсыздануынан немесе бағасының тӛмендеуінен болатын шығындар) арасындағы тепе теңдікті сақтайтын, белсенді нарықтың болуын қамтамасыз ететін жинақталған зейнетқы қаражатының бір бӛлігі. Бағалы қағаздардың құнсыздануынан болатын шығындарға қарсы немесе оны тӛмендету, және де құнсызданудан болатын шығындарды ӛтеу, қалыптастырылатын резервтер есебінен бағалы қағаздардың баланстық құны бойынша есептелінеді. Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдары ғылымитеориялық тұрғыдан зерттей келе, зейнетақы жинағын – табыс (кіріс) алу мақсатында ӛзге де қаржы құралдарына салынатын зейнетақы жарналары ретінде, зейнетақы активтерін – табыс (кіріс) алу мақсатында басқарушы компанияға берілген зейнетақы жарналары мен инвестициялық кірісітің жиынтығы ретінде, зейнетақы капиталы – табыс (кіріс) алу мақсатында инвестициялық процеске қатысатын және жаңа құн жасайтын жинақталған зейнетақы қаражаты ретінде, зейнетақы резерві – кіріс пен шығыс арасындағы тепе теңдікті сақтайтын, белсенді нарықтың болуын қамтамасыз ететін жинақталған зейнетқы жинағының бір бӛлігі ретінде нақтыладық. Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдарын зерттеу негізінде тӛмендегідей қорытынды жасауға болады: 1. Зейнетақы капиталы нарығынның құралдарын дамыту, сақтандыру қызметі нарығын дамытуға қосымша ынталандыру береді.

2. Зейнетақы капиталы нарығының құралдары, бұл мемлекеттің азаматтардың игілігі үшін ұсынатын қоғамдық тауар болып табылады.

3. Жинақталған зейнетақы қаражаты, зейнетақы құралы ретінде ел экономикасын дамытудағы халықтың үлесі болып табылады, ӛйткені, жинақтаушы жүйенің зейнетақы жарнасы, зейнетақ капиталы нарығының дамуына бағытталған.

4. Зейнетақы жинағы қаржы құралы ретінде ӛндіріс пен тауар айналымының ӛсуіне, ел ішіндегі капитал құйылымына, ақшалай қорларының капитал салымына айналуына, негізгі капиталдың жаңартылуына, қосымша ақша ресурстарының пайда болуына ықпал етеді.

5. Зейнетақы капиталы нарығы бұл – зейнетақы қорланымын қалыптастыру және оны ұлғайту барысында инвестициялық процеске тарту. Зейнетақы капиталы нарығында зейнетақы активтерін басқару тәжірибесіне аз уақыт болмаса да шетелдік тәжірибені зерделеу маңызды.

1.3 Зейнетақы активтерін басқарудың шетелдік тәжірибесі Әлемде жинақтаушы зейнетақы қорларының активтерін басқарудың бірыңғай тәсілі жоқ. Шетелдік тәжірибе кӛрсеткендей жинақтаушы схемалардың табысты болуы: елдің ішкі экономикалық жағдайына; 36

мемлекеттің алдына қойған міндеттемелеріне; жүргізілген инвестициялық саясатқа; қаржы институттарының дамығандығына; инвестициялық тартымды объекттердің болуына; елдегі қаржы нарығының салмақты реттелуіне; дамыған қаржылық инфрақұрылымға; инвестициялық портфельді сауатты қалыптастыруға және әртараптандыруға және т.б. байланысты екенін куәландырады. Нарықтық экономикаға кӛшкен ӛтпелі кезеңде біздің елге әлемдік тәжірибе зейнетақы реформасының екі: америкалық және чилилік моделін ұсынды. Америкалық модель ынтымақтастықты жүйені сақтай отырып, жалпы аймақтық деңгейде мемлекеттік жинақтаушы бағдарламасын және экономиканың нақты секторында ерікті жинақтаушы зейнетақы схемаларын құрудан тұрды. Қазақстан сияқты дамушы ел үшін бұл жол тиімсіз болды, себебі жұмыспен қамтылған халықтың басым кӛпшілігінің және экономикадағы кӛптеген кәсіпорындардың ерікті зейнетақы сақтандыруына жіберуге басы артық қаражаттары болмады. АҚШ-та зейнетақы активтерінің негізгі бӛлігі орасан зор, әрі қарқынды дамыған қор нарығында жұмыс істейтін болғандықтан, олар қабылдайтын шешімдерде айтарлықтай дерлік тәуекелдік басым болды. Алайда, бұл тәуекелдердің ақталғандығы анық, олай болмаған жағдайда, ерікті жинақтаушы схемалары осыншалықты дамымаған болар еді [37]. Басқа модель чилилік, ынтымақтастықты жүйеден жинақтау жүйесіне міндеттеп кӛшіруден тұрды. Зейнетақымен қамтамасыз етудің қазақстандық реформасы негізінде, жекеше зейнетақы қорларын құру арқылы зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесіне мемлекеттің ықпалын болдырмау бағытын ұстанған чилилік модель жатыр. Дамушы елдер үшін зейнетақы реформасының чилилік моделі эталон болып табылады. Бұл жүйе тек Чилиде ғана емес, сонымен қатар Латын Америкасының – Бразилия, Перу және Колумбия сияқты елдерінде қабылданған. Бастапқы кезде латынамерикалық елдер бұл жүйені жақсы түрлендірді, сондықтан зейнетақы қорларының табыстылығы, сол кездегі қор нарығының қарқынды дамуымен байланысты болды. Дегенмен, қазіргі таңда заманауи қаржы секторының деңгейінің тӛмендігі, осы жүйенің бірқатар күрделі мәселелерінің себебі болып отыр [38]. Ал елімізде болған соңғы зейнетақы жүйесін жаңғыртуда Дания, Норвегия, Сингапур, Малайзия, Шығыс Европа мен Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінің ірі зейнетақы қорларының қызметі жете зерттелді. Мемлекеттің белсенді қатысуы және жұмыспен қамту мәселелеріне ерекше кӛңіл бӛлу скандинавиялық (Швеция, Дания, Норвегия) модельге үйлеседі. Сақтандырудың болуы және тікелей мемлекеттің, жұмыс берушілер мен қызметкерлердің арасында әлеуметтік қамсыздандыру жауапкершілігінің теңдей бӛлінуі консервативтіккорпоративтік (Германия, Франция, Италия) және либералды (АҚШ, Канада, Ұлыбритания) модельдерге сәйкес келеді. Әлеуметтік саясаттың экономикалық ӛсуге тәуелді болуы Шығыс Азия моделінің (80 жж.-ға дейінгі Жапония, Оңтүстік Корея) үлгісінде жүзеге асырылады. Зейнетақы жүйесінің тиімді тетігін табу қиын, бірақ бірқатар ортақ 37

процестерін анықтауға болады. Зерттеуге, қазақстандық зейнетақы жүйесін қалыптастыруға негіз болған 18 ел іріктелініп алынды, яғни жинақтаушы зейнетақы жүйесінің кейбір элементтері алынған ЭЫДҰ енген елдер және кейбір ТМД елдері кіреді [39]. Зерттеу барысында байқағанымыз, әлеуметтік-экономикалық жағынан дамыған және дамушы елдердің басым кӛпшілігі, зейнетақы жүйесін біртіндеп реформалау жолын таңдап, зейнетақы жүйесінің басым бӛлігі (90%) ынтымақтастықты қағида бойынша ұйымдастырылып, қазірге дейін ұлттық зейнетақы жүйесіне міндетті жинақтаушы компонеттерін енгізу шешімін қабылдамаған. ЭЫДҰ енген елдердің кӛпшілігінде және жоғарыда аталған мемлекеттерде зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесі ынтымақтастық тәсілі бойынша ұйымдастырылған, ал жекешелендірілген зейнетақы қорлары ерікті жинақтаушы зейнетақы түрінде құрылған. Жинақтаушы зейнетақы жүйесін енгізген елдердің кӛпшілігі, ынтымақтастықты зейнетақы жүйесін қайта қалпына келтірумен қатар, оны дамытуды мақсат ете отырып, «кері реформалауға» кӛшуде. Зейнетақымен қамтамасыз етудің таза ынтымақтастықты және таза жинақтаушы жүйесіне кӛшкен елдердің үлесі азғантай деуге болады. Әлемдік зейнетақы индустриясына тиесілі зейнетақы қорларының ғаламдық активтері 2013 жылдың соңына 31,98 трлн. доллардан астам сомамен бағаланды. Кейбір ЭЫДҰ және бұрынғы ТМД елдерінің ЖІӚ-не қатысты зейнетақы активтерінің үлесін пайызбен сипаттайтын кӛрсеткіш 4 – суретте берілген.

4 – сурет – ЖІӚ - ге қатысты шетелдік зейнетақы активтердің кӛлемі Ескерту – Дереккӛз: 2013 OECD – Pension Markets in Focus

38

Басқа елдермен салыстырғанда, ғаламдық зейнетақы активтерін қалыптастыруға Дания – 3,2 трлн. долл., Нидерланды – 2,6 трлн. долл., Норвегия – 2,4 трлн. долл., АҚШ 2,3 трлн. доллардан астам сомамен қатысты. Ӛзінің қаржылық кӛлемі жағынан зейнетақы активтерін тек дамыған елдердің банктік жүйелерімен ғана салыстыруға болады [40]. Зейнетақы активтерінің құрылымы әр елде әр-түрлі. Дамушы елдер (Албания, Румыния, Венгрия және т.б) тек облигацияларға салса, ал дамыған елдер қаражаттының кӛбін акцияға салған. Ӛтпелі экономикалық елдерінде мемлекеттік және корпоративтік облигацияларға салу үлесі 49,9%, ал дамушы елдерде депозит үлесі дамыған елдерге қарағанда 2 есе жоғары, жылжымайтын мүлік бір сатыға тӛмен. Зейнетақы активтерінің әлемдік құрылымы, соңғы онжылда біртіндеп акция мен жылжымайтын мүлік үлесінің тӛмендеуіне, депозит, облигация, инвестициялық үлестік құралдардың артуына әкеліп соқтыруда. Баламалы инвестициялар үлесі 10% шамасында ӛзгеріссіз қалады және дағдарыс кезеңінде кӛбею беталысы бар деп тұжырымдайды, ал институционалды инвесторлардың кӛпшілігі ӛзерінің қаражаттарын құбылмалылығы тӛменірек құралдарға салуда. Шетелдік тәжрибе кӛбінесе зейнетақы активтері: қор нарығына, инфрақұрылымдық жобаларға, хедж қорының бағалы қағаздарына және акционерлік капиталға салынады [41]. Зейнетақы активтерін қор нарығына инвестициялау. Зейнетақы активтерін инвестициялаудағы негізгі мәселе, бұл – қаржы нарығының, оның ішінде қор нарығының кӛлемінің тарлығы, қаржы құралдарның жетіспеушілігі және қаржы құралдардына қойылған шектеулер. Барлық зерттеу жүргізілген елдерде, зейнетақы қаражатын инвестициялау бағыты ретінде, оны қор нарығындағы акцияға салу болып табылады. Бірақ соңғы жылдары барлық елдерде акцияға қойылған шектеулерге байланысты, қор нарығындағы акцияға салынған зейнетақы активтерінің үлесі біршама тӛмендеді. Сонымен бірге, зейнетақы активтерін қор нарығындағы акцияларға инвестициялаудың орташа табыстылығы, ұлттық индекспен едәуір тығыз байланыста болады, сондықтан кӛптеген зейнетақы қорлары басқару шығындарын азайтатын ұзақ мерзімді индекстік стратегияны таңдайды. Ұзақ мерзімді стратегияға инвестициялық тәуекелдердің әсері тӛмен болады. Дегенмен, атаулы қағида әр уақытта дұрыс деп танылмайды, мысалы 1973 – 1975 жылдар аралығында АҚШ қор нарығының шамасы 50% - ға тӛмендеген, және де 1973 жылғы кӛрсеткішке жету үшін экономикаға 10 жылдай уақыт қажет болған. Басқа ірі мемлекеттерде соңғы 100 жылда қор нарығында ұзақ мерзімді стратегияның ӛсуі, шамамен 1,5 - 2% құрайды, бұл берілген активтердің тәуекелдеріне сәйкес келмейді [42]. Зейнетақы активтерін инфрақұрылым жобаларға салу (Латын Америка: Колумбия, Перу, Бразилия, Чили тәжрибесі). Зейнетақы жүйесі қаражаттарын инфрақұрылымдық жобаларға салу, 2000 жылдан бері Батыс елдердің зейнетақы активтері портфелінің үлесін бірнеше есеге кӛбейткен, және қазіргі уақытта 400 млрд. долл. шамасын құрайды. Зейнетақы қорлары тарапынан 39

инфрақұрылымдық жобаларға салу қызығушылығының артуы, инвестицияға салудың ұзақтығымен, инфрақұрылымдық жобалардың инфляция мен бәсекелестіктен қорғалуымен, жобалық компаниялардың дефолт деңгейінің тӛмендігімен, және олардың қор нарығымен корреляцияның тӛмендігімен түсіндіріледі. Инфрақұрылымдық жобаларға салым, 2000 жылғы ғаламтор серпілісінен соң, зейнетақы қорлары арасында инвестициялаудың танымал әдістерінің бірі болып қалды. Бастапқыда зейнетақы активтерінің инфрақұрылымдық жобаларға салынуы, жылжымайтын мүлік пен инвестициялық қорлардың үлестік жарналарын сатып алу арқылы жүзеге асырылды. Бұларға мысал ретінде Австралия, Канада және Дания елдерін айтуға болады. Инфрақұрылымдық облигациялар пайда болысымен, зейнетақы активтерінің инфрақұрылымдық жобаларға салынуы, қор биржасынан немесе тікелей акция және облигациялар сатып алу арқылы жүзеге асырылды. Белсенді инвесторлар қатарына Англия, Австралия, Канада, Дания елдерінің зейнетақы қорларын жатқызуға болады. Олардың инфрақұрылымдық компаниялар акциясына инвестициялау үлесі 3-47% құрайды. Қордың 43%-н инфрақұрылымдық жобаларға Private Equity қоры арқылы инвестицияласа, ал 10% -на тікелей салымдар жасалды [43]. Осы елдегі Федералды ӛкімет тарапынан бӛлінген грантпен қамтамасыз ету- зейнетақы активтері инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландыру тетігі болып табылады. Мемлекеттік қолдау ең алдымен арнайы аясы тар жобаларға кӛрсетіледі. Сонымен бірге мемлекет, қазіргі бар және болашақтағы жоба бойынша міндеттемелерді - қарыздарды, облигациялық шығарылымдар мен деривативтерді, сондай-ақ үшінші тұлға міндеттемелерін ӛз кепілдігіне алады. Кепілдік бойынша негізгі және пайыздық қарыздары ӛтелінеді. Қазіргі уақытта Латын Америкасы зейнетақы қорларының инфрақұрылымдарға салатын инвестициялары елдің 0,8-ден 3,5%-ға дейінгі ЖІӚ-ді құрайды. Бразилия мен Колумбия қорларының портфельдерінде мұндай активтер шамамен 20%-ды, Чили мен Перуде – 10%-ды құрайды [44]. Осы аталған елдерде жұмыс істейтін концессиялық механизм, қойылған шектеулерді бӛлудың аукциондық тәсілі және жобалардың экономикалық тиімділігіне, әсіресе концессиялардың мерзімін ұзарту опциялары есебінен мемлекеттік кепілдік беру болып табылады. Мемлекеттік – жеке әріптестікке сенім білдіру, ірі халықаралық инфрақұрылымдық компанияларды кеңінен тартуды, қайта құрудың бастапқы басымдығын және қолданыстағы объекттерін жаңа, жоғары технологиялы объекттерге салу арқылы кеңейтуді, сондай-ақ халықаралық рейтинг агенттіктері бекіткен мемлекеттік институттардың жоғары сапасын қамтамасыз етеді. Колумбияда мемлекеттік жеке әріптестіктің дамуы, Чилимен бір уақытта басталғанымен, біраз басқаша жолмен жүргізілді. Бұл жерде дәстүрлі қаржы құралдарына сенім артылды. Тек 2000 жылдардың ортасында ғана зейнетақы қорларына инфрақұрылымға тікелей инвестиция салуды жүзеге асыруға мүмкіндік беретін арнайы механизм әзірленді. Инвестицияға салудың 40

тәуекелдерін азайту мақсатында, Колумбияның Ұлттық жол институты (INVIAS) – жол құрылысына жетекшілік ететін үкіметтік органы, концессионердің табысының тӛмендігі мен басқа да келеңсіз жағдайдан (соның ішінде үкіметтің шешімі бойынша жобаны тоқтатуға) қорғау үшін арнайы кепілдіктер енгізді. Перу мен Бразилия мемлекеттік - жеке серіктестікті дамыту процесіне ӛз кӛршілеріне қарағанда біраз кешірек қосылды [45].

2000 жылдардың ортасына қарай инфрақұрылымдық алшақтық ЖІӚ-нің 30% құраған. Перу үкіметі, акция және облигация құралдарынан басқа, зейнетақы қорларына ұзақ мерзімді борыштық міндеттемелер мен арнайы ӛзара байланысқан қорлардың үлестік жарналарын (пай) ұсынды. Сонымен бірге ӛзара байланысқан қорлар принципі негізінде мемлекеттік-жеке әріптестіктің екі жаңа тетігі ұсынылды: біріншісі – үкімет пен зейнетақы әкімшілігі құрған арнайы инфрақұрылымдық қор, екіншісі-зейнетақы қорлары қауымдастығының қамқорлығындағы инфрақұрылымдық сенім қоры. Бұл бастамалар, инвесторлардың тәуекелін шектеуге мүмкіндік беріп, қосымша кепілдіктер мен зейнетақы қорлары жобаларын жүзеге асыру барысын бақылауды қамтамасыз етті. Құралдардың жаңа түрі, қорлар үшін дамымаған ішкі қаржы нарығының мүмкіндіктеріне жақсы балама болды. Бразилияда инфрақұрылымды дамытудың ауқымды бағдарламасы 2007 жылы басталды. Оның екі кезеңі ЖІӚ-нің 3,2% мӛлшеріндегі бюджеттік инвестициялармен қамтамасыз етілді. Ұзақ уақыт бойы мемлекет әлеуметтікэкономикалық дамудың ұлттық банкі (BNDES) және Ұлттық жинақтау банкі (CEF) арқылы инфрақұрылымдық жобаларға ақша салатын жалғыз инвестор болып келді. 2014 жылы Футболдан әлем чемпионатын және 2016 жылы Жазғы олимпиадалық ойындарды ӛткізуге дайындықты жылдамдату мақсатында инфрақұрылымдық облигацияларға салуға 2011 жылы ғана рұқсат етілді. Тек ашық немесе жабық акционерлік қоғам түрінде SPV қана инфрақұрылымдық облигацияларды шығаратын эмитент бола алады. Офертасыз, инфляция бойынша индекстелген бекітілген купондық (ең аз дегенде жарты жылдық) бағалы қағаздар шығарылды. Облигацияларды биржада тіркеу міндетті шарт болып табылады. 2016 жылдың бас кезіне дейін шығарылған бағалы қағаздардан түсетін табыстарға салық жеңілдіктері қарастырылған. Moody’s Investors Service сарапшыларының бағалауы бойынша, 2012 жылдан 2014 жылға дейін жаңа құралға зейнетақы активтерін инвестициялау, елдің 40%-дан астам сұранысын қанағаттандыра отырып, 60 млрд. доллардан асып түсуі мүмкін [46]. Зейнетақы активтерін акционерлік капиталға инвестициялау. Кӛптеген елдерде зейнетақы қорлары ұлттық экономиканы ынталандырушы ірі инвестициялық институттарға айналып отыр. Тікелей инвестицияға салу, жинақталған зейнетақы қаражатын пайдалану бағыты ретінде, зерттеу жүргізіліп отырған елдердің кӛпшілігінде қолданылады. Зейнетақы қорлары соңғы 20 жылда тікелей инвестицияларға ӛз қаражаттарының елеулі үлесін, орта есеппен әлем бойынша 6,7% немесе 115,9 млрд. долл., салды. Жекешелендірілген зейнетақы қорларының акционерлік капиталындағы үлесі 41

басымырақ болды. Мысалы, ол Ұлыбританияда-34%, Ирландияда-29%, АҚШ та-28%, және Данияда-11% шамасында. Зейнетақы активтерін тікелей инвестицияға салынудың максималды ӛсуі, әлемдік пайыздық мӛлшердің және дамушы елдерден капитал ағымының ӛсу кезеңі 2002-2006 жылдарға сәйкес келеді. Кӛптеген ұлттық мемлекеттер, зейнетақы активтерін ЖIӚ ӛсуіне жұмсалатын акционерлік капиталға, жаңа технологиялар мен инновациялардың дамуына, және халықты жұмыспен қамту деңгейін жоғарлату мақсатында инвестициялау оң жағымды әсер беретіндіктен, зейнетақы қаражатын тікелей инвестицияға жұмсауға ынталандырады. Ең белсенді инвесторлар ретінде, АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Германия, Нидерланды, Австралия және Швейцарияның зейнетақы қорлары танылады [47]. Зейнетақы активтерін хедж қорының бағалы қағаздарына инвестициялауы. Зейнетақы активтерін хедж қорының кӛмегімен акцияға салуы негізгі бағыт деп есептелінеді. Қордың 10% әртүрлі типтегі хедж қорларды тарту арқылы, белсенді инвестициялық стратегияны пайдаланады. Еуропалық зейнетақы қорлары инвестициялаудың дәстүрлі құралдарына артықшылық береді. Олар АҚШ зейнетақы қорларымен салыстырғанда, хедж қорларына және Private қорларына аз мӛлшердегі үлесін жұмсайды. Зейнетақы активтерін инвестициялық үлеспұлға салынуына кӛп уақыт болған жоқ, олардың зейнетақы портфеліндегі үлесі 0,5% шамасында, бірақ үдемелі қарқынмен ӛсіп отыр. Хедж қорлардың инвестициялық үлеспұлына салынымы, зейнетақы қаражаттарын пайдалану бағыты ретінде кӛптеген дамыған және бірқатар дамушы елдерде қолданылады. Барлық америкалық зейнетақы қорлары, жапон және еуропалық қорлардың басым кӛпшілігі ӛз қаражаттарын хедж қорларының инвестициялық үлеспұлдарына салады, дегенмен оның портфелдегі үлесі 10% дан аспайды [48]. Ұлттық ӛкімет, жинақталған зейнетақы қаражатын хедж фондтарға инвестициялауға шектеулер қойған, ал бірқатар елдерде (Канада, Нидерланды, Финляндия, Чехия) шектеу қойылмаған, ӛз кезегінде басқа елдерде (Мексика, Словакия) – заңмен бекітілген белгілі бір шектеулі қағида мен ұсыныстарға байланысты рұқсат етілген. Бұл жағдай, бір жағынан макроэкономикалық тиімділіктің болмауымен, хедж қорлар стратегиясының қаржы нарығының қорлануына кері әсерін тигізумен, және де басқа жағынан қор нарығының сапасы мен ӛтімділігіне оң ықпал жасаумен түсіндіріледі. Скандинавия елдерінің тәжірибесі. Зейнетақы жүйелерінің халықаралық индексі, әлемдегі ең үздік зейнетақы жүйесінің Данияда екендігін кӛрсетеді. Келесі орындарда Нидерланды, Австралия, Швеция, Швейцария орналасқан. Қазіргі уақытта Данияның зейнетақы қорларында жинақталған сома елдің ЖІӚ-нің 190%-ын құрайды. Жүйе оған барлық еңбекшілер қатыса алатындай етіп құрылған, сонымен бірге Данияның 10 азаматының 8-і ерікті жинақтаушы қорға қатысады. Дания – салық деңгейі айтарлықтай жоғары ел. Бюджетке түсетін кіріс құрылымында, кірістің шамамен жартысын жеке тұлғаларға салынатын табыс салығы құрайды. Портфельдің құны әр жылдың 42

соңында сатқан немесе оны сатып алған кезде бағаланады. Листингтік емес акциялардан түскен барлық табысқа 25% мӛлшерінде, және акциялар портфелінің кӛлеміне сәйкес 40% мӛлшерінде салық салынады [49]. Норвегия тәжірибесі. Мұнай және газ ӛнеркәсібінен түсетін табыстар болашақ ұрпақтың игілігі үшін мемлекеттік зейнетақы қорында шоғырландырылған. Қор арқылы қаражатты ұзақ мерзімді бағалы қағаздарға салынады, ол бүкіл әлемнің сенімді компаниялары үшін негізгі ресурс болып табылады.

2006 жылдан бастап қор болашақ ұрпақ үшін табысты ұдайы туындататын қор ретінде атауын «Аралық – мемлекеттік зейнетақы қоры» деп ӛзгертті. Норвегия мемлекеттінің ұзақ мерзімді саясатының бірі, болашақ ұрпақты қазір қолда бар қара алтын – мұнай байлығы беріп отырған артықшылықпен қамтамасыз ету үшін, елді рантьелік мемлекетке айналдыру болып табылады. Қор активтері бірінші кезекте Скандинавия елдерінің жылжымайтын мүлік нарығына салынады. 2020 жылаға қарай қорға 900 млрд. долл. шоғырландыру жоспарланып отыр, бұл, елдің ЖІӚ-нен түсетін табысының 170%-ын құрайды. Қазіргі таңда Норвегия үкіметі ӛзінің барлық табысының 1/3 астамын, мұнай мен табиғи газды ӛндіруге салынатын салық есебінен алады. Қорланымның жалпы сомасынан 4%-дан аспайтын мӛлшерде ғана ЖЗҚ қаражатын жұмсауға рұқсат етіледі яғни, Қор капиталының ӛзін емес, тек инвестициялық табысын ғана жұмсайды [50]. ЖЗҚ-ның инвестициялау стратегиясы салымдарды әртараптандыруға және тәуекелдерді тӛмендетуге негізделеді. Бірінші бағыт бойынша, Қор қаражатын ұлғайту үшін активтер тек шетелдерде, дамыған елдердің мемлекеттік бағалы қағаздарына ғана салынады: 50-60% Европаға, 20-40% АҚШ-қа, 10-30% Азияға және мұхит елдеріне. Тек бір жылдың қорытындысы бойынша осы бағалы қағаздардың дивидендтері мен салымдар бойынша пайыздары 3 млрд. долл. асқан. Қордың екінші бағытында салымдардың келесі құрылымы бар: 60% акцияларға және 40% облигацияларға. Аталған екі бағыт бойынша да қаражаттың 85%-ы Норвегиялық бағалы қағаздарға және 15%-ы Дания, Финляндия және Швецияның бағалы қағаздарына салынады. ЖЗҚ әлемдік қаржы нарығын тұрақтандыруға ықпал етеді. Бұл елде жоғары табыстылыққа қол жеткізу басты мақсат болып табылмайды (жылына 4% деңгейіндегі табыстылық ұйғарынды шек болып саналады), яғни айтарлықтай жоғары табыс ӛте жоғары тәуекелдермен байланысты деп есептейді. Ең бастысы капитал салымдарының сенімділігін қамтамасыз ету болып табылады. Қазіргі таңда ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелі, 8000 компанияның акциялары мен 46 елдің облигацияларының 7500 түрін, және 21 валюта түрінде берілген ӛзге де нарықтық құралдарды қамтиды. Егер Норвегиялық зейнетақы қоры қызметінің нәтижелерін бағалайтын болсақ, онда қор активтерінің 47 есе ӛскендігін, және қазіргі уақытта мұнай бағасының түскеніне қарамастан, оның ЖІӚ-нен асып түскендігін кӛруге болады. Біздің еліміз үшін Скандинавия елінің тәжірибесі келе қоймас, себебі бұл ел ӛзінің әлеуметтік мәселелерін әуел баста шешіп қойған, жұмыссыздық пен кедейлік жоқ, қара алтын үстінен түскен пайыз толыққанды ӛмір сүруге жетіп артылады.

43

Оңтүстік-Шығыс Азия (Малайзия, Гонконг, Сингапур, Оңтүстік Корея) елдерінде зейнетақы табысы негізінен үкімет демеушілік кӛрсететін қалыпты стратегияны ұстаған, ұлттық жинақтаушы қорлардың жұмысымен қамтамасыз етіліп келді. Гонконг бұл ӛңір үшін ерекше болып табылады, себебі бұл елдің міндетті жинақтаушы қоры ӛкілетті жеке инвестициялық қорлардың ішінен, азаматтарына ӛздерінің жеке зейнетақы жоспарын таңдауына рұқсат береді. Алайда, бұл жүйе тек 2000 жылы ғана жұмыс істей бастады, әлі басқаруға болатын активтердің жеткілікті мӛлшерін жинақтай қойған жоқ [51]. Малайзия мен Сингапурде үкімет жұмыс жасайтын халыққа контрибуциялық қор жасалатын жүйемен толықтай демеушілік жасайды. Бұл елдердің зейнетақы жүйесі, салымдардың жоғары деңгейіне қол жеткізіп, активтердің ірі кӛлемін шоғырландырды. Бұл қордың 36% – зейнетақыға, ипотекаға, сақтандырудың алуан түрлеріне (соның ішінде ӛмірді сақтандыру), білім беруге, түрлі активтерге инвестиция салуға арналған бес бағытта жұмыс істейді. Бұл, ӛмірдің барлық негізгі аспектілерін реттейтін толыққанды жалғыз қор. Негізгі қордан алынған ақшаның бір бӛлігі ипотекаға жіберіледі. Ипотекалық компания мемлекеттік баспананың жалғыз тапсырыс берушісі, жобалаушысы және құрылысшысы болып табылады. Қазір бұл халықтың 80%ын баспанамен қамтамасыз етіп отыр. Сонымен қатар бұл компания жеке пәтердің немесе кӛп – пәтерлі үйдің сапасын қамтамасыз етіп қана қоймай, ықшам аудандарды барынша автономды жасап, қарапайым тұрғындар үшін де қолжетімді болатындай етіп салады. Пәтерді сатып алған кезде, халық тек ӛзінің жинақталған қаражатын ғана емес, сонымен қатар ауданы 60-70 шаршы метр болатын стандартты екі бӛлмелі пәтер үшін, пәтер құнының жартысын құрайтын мемлекеттік демеу кӛрсететін қаржыға да сенеді. Әрине, мұндай жағдайда баспанамен қамтамасыз ету бір адамға шамамен 35 шаршы метрді құрайды. Жеке құрылыс секторы нарықтың бар болғаны 15-20%-ын алып жатқанымен, ол мемлекет тарапынан ешқандай қысым кӛрмей, тек элиталы үйлерді салуға бейімделген [52]. Оңтүстік Кореяда ұлттық зейнетақы жүйесі толығымен қорландырылған, бірақ бекітілген тӛлемдер бойынша зейнетақы жоспарымен жұмыс істейді, сондықтан басқа Азия елдерінің қорланым деңгейіне жете қойған жоқ. Бұл елдерде қорларды басқару стратегиясы консервативті, себебі активтердің шамадан тыс кӛп бӛлігі мемлекеттік бағалы қағаздарға шоғырландырылған. Оңтүстік Кореяда Ұлттық зейнетақы схемасы бойынша активтерінің үштен бірі тікелей мемлекеттік бағалы қарыздарға салынады, ал Сингапурдың орталық жинақтаушы қоры активтерінің кӛп үлесін нарықтық емес мемлекеттік бағалы қағаздарға салады. Қорларды мұндай орталықтан басқару, бәсекеге қабілетті институтының дамуын, және оның бағалы қағаздардың жергілікті нарыққа оң ықпал етуін тежеуі мүмкін. Азия елдерінің үкіметі жеке зейнетақы жоспарларына салық салауға жеңілдік беру сияқты шараларды қолдана отырып, жеке жинақтау жоспарларын ынталандыра бастады. Мысалы, Сингапурда, Орталық жинақтаушы қордың үлескерлеріне жеке салымдарының шағын 44

бӛлігін басқа қорларға инвестициялауға рұқсат етілді, ал Малайзияда қаражатты оффшорларға инвестициялау мүмкіндігіне кепілдік берілді [53]. Шығыс Европада (Польша, Чехия, Венгрия) негізінен ұлттық облигациялар нарығы басым. Зейнетақы қорлары, әсіресе Венгрия мен Польшада үкіметтің эталонды эмиссиялардың ӛтімділігі мен табыстылығын арттыру керек деген бағытын ұстап отыр. Инвестициялар тұрғысынан алғанда, қорлар ішкі нарықпен қатаң шектелген. Валюталық қатаң реттеулердің салдарынан қорларды шетелдік активтерге салуға қойылған шектеуге де (5%) жеткізе алмай отыр. Польша ЕО-қа кіргелі бері бұл шектеу 30%-ға дейін артты. Мемлекеттік облигациялардың 70%-на дейін салынған зейнетақы қорлары, ипотека және ішкі қарызды ӛтеу үшін ақшаның негізгі кӛзіне айналды. Облигациялар нарығының жоғары табыстылығы қорлардың танымалдығының ӛсуіне жағдай жасады. Бірақ қалған мәселелер, дәлірек айтсақ: нарықтың тӛмен капиталдануы, әртараптандырудың жоқтығы, тӛмен инфляцияда мемлекеттік облигацияларға шамадан тыс кӛп салымдар салу, осы жүйенің ішінде шешімін таппады. Дәл қазіргі уақытта ЖІӚ-нің 14,5%-ын құрайтын активтері бар 22 қор жұмыс жасайды. Басқарушы компаниялардың қор активтерін басқарғаны үшін комиссиялары Венгрияда – шамамен 4,5%, Польшада–шамамен 7%-ға дейін ауытқиды, орташа есеппен алғанда 2014 жылы басқарудағы таза активтердің құнынан – 3,5%-ды құрады. Тәуекелдерді шектеу үшін қорлар активтерден 10%-ын тәуекелсіз бағалы қағаздарда ұстауға міндетті, шетелдік активтерге салымдар 30%-ға шектелген, олардың 10%-ға жуығы дамушы нарықтарға, 50%-ға дейінгісі акцияларға салынған. Алайда, қорлардың шағын кӛлемі және нарықтың тарлығы активтердің 87%-ның әлі күнге дейін мемлекеттік бағалы қағаздарда тұруына әкелді [54]. Венгрия зейнетақы қорларының ерекшелігі кооперативті немесе ӛзара сақтандыру қоғамдастығы болуында. Осының салдарынан олардың меншікті капиталының болуы міндетті емес, және ол қорларды кез – келген адам құра алады. Басқарушы компаниялар инвестициялаудың нашар нәтижесі үшін жауап бермейді, қандай да бір қатаң санкциялар жоқ. Реттеуші қорлардың зейнетақыны аннуитет режимінде тӛлей алуын бақылайды, бірақ қаржыландырылмаған жағдайда санкциялар тетігі қолданылмайды [55]. Жапония тәжірибесі. Жапония әлемдегі ірі зейнетақылық қаржы индустриясы болып табылатын, Мемлекеттік зейнетақы инвестициялық қорының реформасын бастады. Билік реформа нәтижесінде біршама агрессивті инвестициялық саясатты жүргізіп, қорды барынша тәуекелді салымдарға салып, ӛте тӛмен табыс әкелетін мемлекеттік облигацияларға аз сенім артуды жоспарлап отыр.

2014 жылғы 01 қаңтарда қор, инвестициясының 40%-ы Жапон компанияларының акцияларына, 51,2%-ы мемлекеттік облигацияларға, 2,1%-ы шетелдік облигацияларға, 3,7%-ы шетелдік акцияларға, ал 3%-ы қысқа мерзімді активтерге салынды. Қордың жалпы кӛлемі 1,26 трлн. долл. құрайды, бұл мысалы, Мексиканың ЖІӚ-нен кӛп. Билік, ертеректе экономиканың қарқынын 45

арттыру үшін, ұлттық экономиканы монетарлық және қазыналық ынталандыру бағдарламасын қолға алды [56].

2008-2010 жылдары орын алған ғаламдық қаржы дағдарысын, әлемнің барлық зейнетақы қорлары сезінді, бұл бірінші кезекте зейнетақы активтерінің құнының тӛмендеуінен байқалды. Мысалы, 2008 жылы ЭЫДҰ елдеріндегі зейнетақы қорлары активтерінің құны 19%-ға тӛмендеді (2007 жылдың желтоқсанына $18,7 трлн. және 2008 жылдың желтоқсанына $15,3 трлн.). Алайда, ЭЫДҰ және бірқатар дамушы елдер мәліметтері бойынша, 2009 жылғы қаржы нарығының ӛсуінің арқасында, ЭЫДҰ елдеріндегі зейнетақы қорлары дағдарыс кезіндегі 3,5 трлн. долл. шығынның шамамен 1,5 трлн. долл. орнын толтырды. Зейнетақы қорлары 2013жылы орташа есеппен 2,2% атаулы табыс алды (5 – сурет).

5 – сурет – ЭЫДҰ елдері мен дамушы елдер зейнетақы қорларының 2008 ж. және 2013 ж. орташа табыстылығы,%-бен Ескерту – Дереккӛз: Global Pension Asset Study, Pension Markets in Focus, 2014

5 – суреттен кӛріп отырғанымыздай, ЭЫДҰ елдері мен ӛзге елдердегі зейнетақы активтерінің орташа табыстылығы, 2008 жылы – 21%-ды, 2014 жылы 2,4%-ды құрады. Дәл осы кезде Қазақстанның зейнетақы қорларының атаулы табыстылығы –0,84%-ды және сәйкесінше, 2,2-ды құрады. Бұл кӛрсеткіштер, басқа мемлекеттермен салыстырғанда анағұрлым жоғары, ЖЗҚ-ның басым кӛпшілігі ӛз салымшылары үшін аса қиындық тудырмай, түрлі экономикалық қиындықтарға тӛтеп беріп, дағдарыстан шыға білді, сондықтан еліміздің зейнетақы жүйесінің жалпы қалыптаспағандығы туралы пікірді жоққа шығаруға болады.

2007-2010 жылдары зейнетақы активтерінің шамасы дамыған елдерде, TowerWatson зерттеулерінің мәліметтері бойынша [57], орта есеппен шамамен 2% ЖІӚ-ге азайған. Активтер құнының тӛмендеген себебі, кӛбіне дағдарысқа 46

дейін зейнетақы қорлары активтерінің кӛп бӛлігі акциялар жағына қарай ауысқанына байланысты. Қаржы дағдарысы Қазақстанның, сол сияқты шет елдердің (әсіресе, АҚШ-та, Австралияда, Венгрияда) зейнетақы қорларының инвестициялық стратегиясын қайта қарап, акцияларға салған активтерді облигацияларға ауыстыруға мәжбүрледі. Словакияда қайта бағдарлау мемлекеттің ықпалымен жүргізілді. Бірақ, бұл қадам айтарлықтай кӛмек бермеді, зейнетақы қорлары активтердің жоғалған құнын қайта орнына келтіре алмады. Қазақстанда керісінше, мемлекеттің инвестициялық саясатқа ықпалы оң нәтиже берді, әсіресе тәуекелдерді азайтты, дегенмен дәл осы жайт зейнетақы активтері табыстылығының ӛсуіне шектеу жасады. Дағдарыстан кейін, әлемнің кӛптеген зейнетақы қорлары, зейнетақы активтерінің сақталуын және оларды инвестициялау барысында тәуекелдерді азайту үшін, ЖЗҚ-ын ары қарай дамытуға ықпал ету шараларын қабылдады, оны (Қосымша А) кӛруге болады [58].

6 – суретте зерттелген бірқатар елдердің зейнетақы қорларының негізгі активтерін орналастыру (активтердің жалпы кӛлемінен) ерекшелігі кӛрсетілген.

6 – сурет – Зейнетақы қорларының негізгі активтерін орналастырудың 2014 жылдағы жағдайы Ескерту – Дереккӛз: Global Pension Asset Study 2014

6 – суретке сәйкес, капиталдандыру жүйесі барынша тұрақтанған (АҚШ, Ұлыбритания, Жапония сияқты елдерде) және мемлекеттік зейнетақы міндеттемелерін қаржыландыруға аз шығындалатын елдерде, зейнетақы 47

қорлары әдетте айтарлықтай тәуекелді инвестициялық саясатты және едәуір агрессивті портфельдік стратегияны жүзеге асырады. Сонымен қатар, мысалы, АҚШ-та зейнетақы қорлары барлық корпорациялық облигациялардың 23,1%-ы мен барлық акциялардың шамамен 57,5%-ын иелене отырып, капитал нарығындағы негізгі инвестор болып табылады. Дегенмен, Польшада, сәйкесінше, шектеулерді зейнетақы активтері кӛлемінің 40%-ы құрайды. Осыған ұқсас шектеулер Чехия, Венгрия және Ресей де бар. Корпорациялық облигацияларға келетін болсақ, әлемнің кӛптеген елдерінде, оларды зейнетақы жоспарларында пайдалануға қатысты шектеулер жоқ [59]. Зейнетақы активтерін, активтердің басқа топтарына, әсіресе жылжымайтын мүлікке инвестициялау кӛлеміне жеке тоқталып ӛткен дұрыс. Лимиттеу шектері 50%-дан (Швейцария, Италия) 0%-ға дейін (Польша, Венгрия), яғни толық тыйым салуға дейін ауытқиды. Ал, Италияда зейнетақы қорларының активтерінің кӛп бӛлігін акциялардан гӛрі жылжымайтын мүлікке инвестициялауға мүмкіндігі бар. Тәжірибе кӛрсеткендей, жылжымайтын мүлікке инвестиция салу дерлік бүкіл шетелдік зейнетақы қорларына тән. Кейбір мемлекеттерде (Чили, Латвия) мультипортфельдер жүйесінің енгізілгендігін айта кеткен жӛн. Бұл портфельдер қаржы құралдарының түрлері мен инвестициялық тәуекелдер деңгейі бойынша ерекшеленеді. Мультипортфельдер қаржы құралдарының (акцияның) пайыздық арақатынасы мен, инвестициялық портфельдің түріне байланысты келесідей берілген: агрессивті (80%), қалыпты-агрессивті (60%), қалыпты (40%), қалыптыконсервативті (20%), консервативті (5%) [60]. Сонымен қатар, зейнетақымен қамтамасыз етудің ынтымақтастықты немесе толықтай жинақтаушы модельдеріне кӛшуді қамтамасыз ету үшін, басқа елдерде қаржыландырудың әртүрлі кӛздері қарастырылған:  жиналған аударымдардың бір бӛлігін қазіргі зейнеткерлерге, зейнетақы ретінде тӛлеуге жұмсалатындай етіп ынтымақтастықты жүйесін сақтау (Польша, Венгрия, Швеция және Ресей);  ӛзге де кӛздерден түсетін табыстарды – мысалы, лотереялардан (Қытай немесе Аргентинадағы ҚҚС) қолдану;  жергілікті бюджеттердің немесе муниципалдық деңгейдегі әлеуметтік қорлардың профицитін пайдалану (Чили);  мемлекеттік борыштарды арттыру (Венгрия);  ынтымақтастықты жүйесінде зейнетақыны тӛлегенен кейін қалатын, қаражаттан зейнетақы резервтерін біртіндеп қалыптастыру (Финляндия);  қосымша инвестициялық табыс алу мақсатында, мемлекеттік зейнетақы қорларының қаражатын басқа қорлардың қаражатымен біріктіру (Норвегия);  алынатын монополиялық табыстың бір бӛлігін зейнетақы мақсаттарына (газ бен мұнайды сату және т.б.) жұмсау; әкелінетін ӛнімдерден алынатын қосымша мақсатты кедендік ұсталымдарды (алкоголь және темекі ӛнімдерінен алынған акциздік ұсталымдарды) пайдалану; бұқара халықтың бай және ӛте бай топтарының табыстарына мақсатты салынатын салық кӛздерін пайдалану және т.б. (бұл тәжірибе Франция, Германия, Скандинавия елдерін ақтап шықты).

48

Зейнетақы активтерін басқарудың шет елдердік тәжрибесін зерттеу барысында, оның мынадай айрықша ерекшеліктерін бӛліп кӛрсетуге мүмкіндік берді:  жинақтаушы зейнетқы қорларының икемді инвестициялық саясаты;  зейнетақы қорлары және басқарушы компаниялар қызметінің ашықтығы;  салымшылардың ӛздерінің инвестициялық процеске белсенді қатысуы;  инфрақұрылымдық жобаларға тікелей инвестиция салу мүмкіндігі (дамыған мемлекеттік жеке – әріптестік тетігі);  кӛлемді және бірқалыпты дамыған қор нарығы, және инвестициялық құралдардың жеткілікті мӛлшері;  жинақтаушы зейнетқы қорларының инвестициялық портфелін сауатты қалыптастыруы және әртараптандыруы;  зейнетақы активтерінің жоғары шоғырланымы, зейнетақы қорларының кеңейтілген ықпал ету аялары;  мультипортфельдік жүйеге (4-тен артық) бӛлінуі;  актив құнынан немесе инвестициялық табыстан ұсталатын комиссиялық және әкімшілік шығыстардың мӛлшерінің тӛмендігі. Жинақтаушы зейнетақы қорының активтерін басқарудың әлемдік тәжірибесі бойынша жүргізілген зерттеулер келесідей тұжырым жасауға мүмкіндік берді. Жүргізілген зерттеудің нәтижесі, әлемдік тәжірибеде зейнетақы активтерін басқарудың екі схемасының бар екендігін айтуға мүмкіндік береді: инвестициялық портфель құрылымына тікелей сандық шектеулер қою және оларды «дұрыс» басқару ережесі. Бірінші схема – ол активтердің белгілі бір санатына, кӛбіне нарықтағы бағалары біраз құбылмалы және ӛтімділігі тӛмен құралдарға салуға қатысты шектеулер. Инвестициялық қызметті реттеудің екінші схемасы – ол активтерді «дұрыс» басқаруға қатысты белгілі бір талаптар, яғни меншікті мүліктік мүдделерге қатысты және сенімді активтермен операциялар жүргізуге қойылатын талаптар. Қазақстанның қаржы нарығындағы қаржы құралдарының жеткіліксіздігіне байланысты, инвестициялық портфелді басқарудың әлемдік тәжірибеде кең тараған жоғарыда келтірілген ортақ әдістерін пайдалана отырып, зейнетақы активтерін басқару мүмкін емес (зейнетақы қорлары ӛздерінің қаражатын нарықтағы қол жетімді қаржы құралдарына ғана салуға мәжбүр болды), сондықтан негізгі зерттеу зейнетақы активтері бойынша қалыптасқан портфель құрылымын талдауға және бағалауға бағытталған. Бірінші бөлім бойынша тҧжырым Зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығы мен тиімділігіне, Қазақстанның қазіргі жағдайында тек ынтымақтастықты немесе тек жинақтаушы жүйесі негізінде қол жеткізу мүмкін емес. Екі түбегейлі әр түрлі жүйелер арасында кӛптеген алшақтықтар бар. Олардың кӛбі жүйелердің әрқайсысындағы кемшіліктерді әлсіретіп, олардың артықшылықтарын арттыруға мүмкіндік береді. Біздің пікірімізше «міндетті ынтымақтастықты 49

- жинақтаушы» зейнетақы жүйесі, зейнетақыны қаржыландырудың осындай әртүрлі жүйелерін жақындастырады, біріктіреді. Жоғарыда аталған зейнетақы жүйесіндегі кӛпкомпонентті әдіс зейнетақы тӛлемдері құрылымын бір уақытта әртараптандыруға, оларды қаржыландыруға және басқаруға мүмкіндік береді, яғни: а) мемлекет тарапынан (міндетті) кедейлікпен күресуге бағытталған мұқтаж жандарға тӛленетін тӛлемдермен қамтамасыз ететін ынтымақтастық жүйе, сонымен бірге азаматтардың зейнетақы жүйесіне қатысуларын ынталандыру мақсатында мемлекеттік базалық зейнетақыны тағайындау механизмін жетілдіру; b) жұмысшы және жұмыс беруші тарапынан белгіленген жарналар мӛлшері бойынша жинақтау, яғни әрбір азамат ӛзінің болашағын, жағдайын жасауға, қарттығын қамтамасыз етуге ӛзі жауапты болатын міндетті жинақтаушы жүйесі, сонымен бірге оның параметрлерін (қосымша қорланым кӛздерін енгізу - жұмыс берушінің ынтымақтастық жауапкершілігін) жетілдіру; c) қызметі барысында табысы едәуір жоғары тұлғаларға қатысты, ал зейнеткерлікке шығар алдында жетіспеген табыстарын ӛтеуге мүмкіндік беретін ерікті жинақтаушы зейнетақы жүйесі, сонымен бірге зейнетақы аннуитетін жетілдіру. Зейнетақы жүйесін жаңғырту барысында осы қосалқы жүйелерді (мемлекет – жұмысшы – жұмыс беруші тарапынан) жетілдіру зейнетақы жүйесінің қаржылық теңгерімін және қаржылық тұрақтылығын сақтауға мүмкіндік береді, нәтижесінде қарт адамдардың табыстарын әділ, әрі тиімді ұстап тұруға жағдай жасайды. Жинақталған зейнетақы қаражаты, зейнетақы құралы ретінде ел экономикасын дамытудағы халықтың үлесі болып табылады, ӛйткені, жинақтаушы жүйенің зейнетақы жарнасы, капитал нарығының дамуына бағытталған. Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдары ғылымитеориялық тұрғыдан зерттей келе, зейнетақы жинағын – табыс (кіріс) алу мақсатында ӛзге де қаржы құралдарына салынатын зейнетақы жарналары ретінде, зейнетақы активтерін – табыс (кіріс) алу мақсатында басқарушы компанияға берілген, зейнетақы жарналары мен инвестициялық кірісітің жиынтығы ретінде, зейнетақы капиталы – табыс (кіріс) алу мақсатында инвестициялық процеске қатысатын және жаңа құн жасайтын жинақталған зейнетақы қаражаты ретінде, зейнетақы резерві – кіріс пен шығыс арасындағы тепе теңдікті сақтайтын, белсенді нарықтың болуын қамтамасыз ететін жинақталған зейнетқы жинағының бір бӛлігі ретінде нақтыланды. Қазақстанның қаржы нарығындағы қаржы құралдарының жетіспеуіне байланысты, инвестициялық портфельді басқарудың әлемдік тәжірибеде кең тараған ортақ әдістерін пайдалана отырып, зейнетақы активтерін басқаруға мүмкіндік жоқ (зейнетақы қорлары ӛздерінің қаражатын нарықтағы қол жетімді қаржы құралдарына ғана салуға мәжбүр болды), сондықтан негізгі зерттеу зейнетақы активтері бойынша қалыптасқан портфель құрылымын талдауға және бағалауға бағытталған.

50

2 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

ЗЕЙНЕТАҚЫ

АКТИВТЕРІН

БАСҚАРУ

2.1 Орталықтан басқару жағдайында зейнетақы активтерін қорландыру қҧрылымын талдау Зейнетақы активтерін орталықтан басқару жағдайында, оның жұмысын бағалайтын негізгі кӛрсеткіштер: жүйеге қатысушы барлық жеке тұлғалардың саны, зейнетақы жарналары (міндетті, ерікті, ерікті - кәсіби, міндетті - кәсіби), зейнетақы жинағы, зейнетақы активтері, зейнетақы тӛлемдері, инвестициялық табыс пен зейнетақы жинақтары сомасындағы таза инвестициялық табыс үлесі болып табылады.

2013 жылдың 11 қазанынан 2014 жылы 31 наурызы аралығында барлық 9 қорлардың активтері бір қорға біріктіріліп, 2014 жылдың 1 сәуірінен бастап Біріңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) ӛзінің жұмысын бастады (5 – кесте). Кесте 5 – Зейнетақы активтерінің БЖЗҚ біріктіру сәтіндегі жиынтық кӛлемі ЖЗҚ атауы

2013

2014 млрд. теңге 0,00 4 490,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 4 490,00

млрд. теңге %-бен %-бен «ҚҰБ ЖЗҚ» 1 235,20 33,1 0,0 «МЖЗҚ»/«БЖЗҚ» 1 277,20 34,2 100,0 «Ұлар Үміт» ЖЗҚ» 442,20 11,8 0,0 «ГРАНТУМ ЖЗҚ» 347,40 9,3 0,0 «Астана» ЖЗҚ» 272,60 7,3 0,0 «Капитал» ЖЗҚ» 0,00 0,0 0,0 «НефтеГаз-Дем» ЖЗҚ» 161,20 4,3 0,0 «Атамекен» ЖЗҚ» 0,00 0,0 0,0 «Отан» ЖЗҚ» 0,00 0,0 0,0 «Республика» ЖЗҚ» 79,4 2,5 0,0 Барлық ЖЗҚ және 3 188, 30 100, 00 100, 0 БЖЗҚ бойынша Ескерту – Дереккӛз: www.nationalbank.kz, мұндағы 4 және 5 бағанадағы 0,00 мәні – ЖЗҚ-ның зейнетақы активтері БЖЗҚ қосылғанын білдіреді

Зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын талдау барысында ең кем дегенде соңғы 5 жылда байқалған процесстерге зерттеу жүргізу маңызды. Отандық зейнетақы капиталы нарығына тән тарихи қалыптасқан ерекшелік, зейнетақы жинағының жалпы кӛлемі осы уақытқа дейін, тӛрт ірі қордың үлесіне тиесілі жоғары шоғырлануы болып табылады: «МЖЗҚ» АҚ – 1277,20 млрд. теңге (34,18%); «Қазақстанның Халық Банкі» ЖЗҚ АҚ – 1235,20 млрд. теңге (33,05%); «ҰларҮміт» ЖЗҚ АҚ – 442,20 млрд. теңге (11,86%) және «Грантум» ЖЗҚ» АҚ – 347,40 млрд. теңге (9,30%) [61]. Зейнетақы капиталы нарығының сыйымдылығын, сондай-ақ зейнетақы активтерін инвестициялау нәтижесінен қалыптасқан табыстың деңгейі туралы деректер 6 -кестеде берілген.

51

Кесте 6 – 2007 – 2014 жылдардағы зейнетақы капиталының негізгі қаржылық компоненттерінің динамикасы Кӛрсеткіштер 2007 2008 2009 2010 Зейнетақы активтері, 1 211,9 1 412,9 1 860,9 2 260,1 барлығы Соның ішінде, зейнетақы 1 208,1 1 420,5 1 860,5 2 258,1 қорланымдары Зейнетақы 683,9 912,1 1 184,7 1 488,8 жарналары Оның ішінде зейнетақы 63,3 92,1 131,5 162,3 тӛлемдері Инвестициялық 339,5 306,9 481,7 571,4 табыс Зейнетақы қорланымдары сомасындағы 28,10 21,61 25,89 25,30 «ТИТ» үлесі, %-бен Ескерту – Дереккӛз: www.nationalbank.kz/

млрд. теңге 2013 2014

2011

2012

2 652,2

3 188,3

3 735,8

4 490,0

2 651,4

3 183,2

3 733,4

4517,8

1 821,7

2 003,7

3 031,5

3686,3

227,1

322,9

423,7

529,6

555,1

667,4

756,1

990,5

20,93

21,00

20,30

21,9

6 - кестеде берілген деректер бойынша, салымшылардың зейнетақы қорланымдарының ӛсу қарқыны, жалпы алғанда 2007 – 2014 жылдар аралығында жыл сайын орта есеппен 462 млрд. теңгеге артып, 2015 жылдың 1 қаңтарына 4517,8 млрд. теңгені құрады. Зейнетақы қорланымдарының ӛсу қарқыны, зейнетақы жарналары мен зейнетақы активтерін инвестициялаудан түскен табысының мӛлшеріне байланысты. Қарастырылып отырған кезеңде зейнетақы жарналары жыл сайын орта есеппен 470 млрд. теңгеге ӛсіп, 2015 жылдың 1 қаңтарына 3686,3 млрд. теңгені құрады. Зейнетақы қорланымының негізі ретінде зейнетақы жарналарының жалпы кӛлемінің ӛсуі, жұмыссыздық деңгейінің азаюына, орташа жалақының ӛсуіне, оның тӛленуінің тұрақтылығына, қолма-қол ақшалардың кӛлеңкелі айналымнан шығуына байланысты артатын болады. Зейнетақы тӛлемдері біз қарастырып отырған кезең аралығында 8,4 есеге жуық ӛсті. Зейнетақы тӛлемдерінің ӛсуі, жинақтаушы жүйедегі зейнеткерлер саны мен олардың орташа ӛмір сүру деңгейінің ұзақтығына байланысты. Сондай-ақ, инвестициялық табыс жыл сайын орта есеппен 89,8 млрд. теңгеге ӛсіп, жыл соңында 990,5 млрд. теңгені құрады. Инвестициялық портфельдің табыстылығы оны басқарудың тиімділігіне, яғни, портфельдегі бағалы қағаздар үлесінің арақатынасына, депозиттер бойынша пайыздық шама мен бағалы қағаздар бойынша купондық шаманың ӛзгеруіне, валюта бағаларының ауытқуына және инфляция деңгейінің ӛзгеруіне байланысты (7 - сурет).

52

7 – сурет – Зейнетақы капиталы нарығының жағдайы, млрд. теңге Ескерту – ҚР ҰБ мәліметтері негізінде автормен құрастырылған

Міндетті зейнетақы жарналары бойынша зейнетақы қорларының салымшылары 2015 жылдың 1 қаңтарында 9 377,6 мың адамды, ерікті және ерікті – кәсіби зейнетақы жарналары бойынша – 39 934 адамды және міндеттікәсіби зейнетақы жарналары бойынша – 328 105 адамды құрады [62]. Кесте 7 – 2007-2014 жылдардағы салымшылар шоттарының жағдайы бойынша динамикасы, адам Салымшылар 2007 2008 2009 2010 шоттары Міндетті 9 223,7 9 613,1 7 732,1 7 989,8 жарналар, мың адам Ерікті 40 904 41 499 41 682 39 534 жарналар Ерікті -кәсіби 3 848 4 030 4 076 4 054 жарналар Міндетті кәсіби жарналар Ескерту – Дереккӛз: www.nationalbank.kz

2011

2012

2013

2014

8 137,4

8 422,5

9 449,9

9 377,6

38 318

37 793

42 906 39 934

4 045

-

4 225

-

4 227

-

328105

Орташа зейнетақы 9 983 теңге базалық зейнетақы тӛлемін қосып есептегенде 43 478 теңгені құрады. Ең тӛмен және ең жоғары деңгейдегі зейнетақы арасындағы айырмашылық үнемі артып келеді: ең тӛмен зейнетақы 2007 жылы 7200 теңге болса, базалық зейнетақы тӛлемін қосып есептегенде 2014 жылы 30 765 теңгені құрап отыр. Ең жоғары зейнетақы 2007 жылы 12 991 53

теңге болса, базалық зейнетақы тӛлемін қосып есептегенде 2014 жылы 64 154 теңгені құрады. Айырмашылық бес есеге жуық [63]. Ерікті зейнетақы және ерікті - кәсіби зейнетақы компоненттері әлемнің дамыған елдерінде кеңінен тараған және ӛз елдерінің жалпы зейнетақы қорланымының қомақты үлесін құрайды. Бұл компонентінің дамымауы, бірінші кезекте, қарапайым халықтың басым кӛпшілігінің қолдарында ұзақ мерзімге қаржыландыруға қажетті басы артық ақшалай қаражаттың жоқтығымен және зейнетақы жүйесіне деген сенімсіздіктерімен түсіндіріледі. Зейнетақы капиталы нарығында ерікті және ерікті - кәсіби зейнетақы компоненттері кең қолданысқа ие бола алмай отыр, зейнетақы қорланымының жалпы сомасындағы олардың үлесі ӛте аз, бар болғаны 0,033%, ал жинақтаушы зейнетақы жүйесі салымшыларының жалпы санының тек 0,4%- ын құрайды. Зейнетақы қорланымының кӛлемі мен салымшылар санының ӛсуіне қарамастан, 2007-2014 жылдар аралығында зейнетақы активтерінің кірісі күрт тӛмендеп кетті (8 – кесте). Кесте 8 – 2007 – 2014 жылдар аралығындағы зейнетақы активтерінің номиналды кіріс коэффициенті мен инфляция деңгейінің динамикасы, % Қорлар

2007

2008

2009

2010

2011

ЖЗҚ НефтеГаз - Дем 11,23 7,38 7,45 5,71 5,19 ЖЗҚ Капитал 10,65 7,61 7,70 5,56 4,62 МЖЗҚ/ БЖЗҚ 10,59 3,83 8,85 6,50 4,25 ЖЗҚ Грантум 2,66 -1,02 19,21 6,06 6,04 ЖЗҚ РЕСПУБЛИКА 0,00 13,06 9,54 6,18 3,54 ЖЗҚ НБК 12,91 -5,74 17,68 4,49 2,22 ЖЗҚ Астана 2,75 5,30 4,77 7,45 7,16 ЖЗҚ Атамекен 7,88 6,14 7,76 4,42 3,38 ЖЗҚ Отан 12,63 4,69 3,12 4,24 1,51 ЖЗҚ УларУмит 12,45 -17,27 24,96 3,75 0,53 Инфляция деңгейі 18,8 9,5 6,2 7,8 7,4 Номиналды кіріс коэффициенті 9,47 -0,84 11,95 4,39 2,59 Ескерту – Дереккӛз: www.nationalbank.kz/?docid=914&switch

2012

2013

2014

4,53 2,84 4,02 3,80 3,25 4,70 5,15 0,32 1,54 2,64 5,5

4,60 4,60 4,37 5,55 4,20 1,86 4,72 5,17 2,73 0,52 4,8

0,00 0,00 6,31 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 7,4

3,83

2,2

6,31

8 - кестеде берілген деректерден байқағанымыздай, зейнетақы активтерінің табыстылығы 2007 жылдар бастап инфляция деңгейін жаппады, бұл жылы инфляция ең үлкен мәнге – 18,8%-ға жетіп, зейнетақы активтерінің табыстылығынан (9,47%) екі есе асып түсті. Зейнетақы активтерінің табыстылығының теріс кӛрсеткішіне, сол кездегі дефолтты эмитенттер санының ӛсуі, жұмыс орындарының қысқаруы, азық-түлік пен коммуналдық қызметтер бағасының ӛсуі сияқты факторлар әсер етті. Ал, 2008 жылы инфляция деңгейі тӛмендеді, одан бетер салымшыларының саны кӛп ірі зейнетақы қорларының: ҚҰБ ЖЗҚ, «Ұлар Үміт» ЖЗҚ, «ГРАНТУМ» зейнетақы активтерінің табыстылығы тӛмендеп, алғаш рет теріс мәнді кӛрсетті (8 – сурет).

54

8 – сурет – Зейнетақы активтерінің номиналды кіріс коэффициенті мен инфляция деңгейінің динамикасы Ескерту – www.nationalbank.kz/ дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған

Бұған себеп, ӛткен кезеңдермен салыстырғанда шетелдік, сондай-ақ отандық эмитенттердің акцияларының бағасының тӛмендеуі болды, ӛйткені бұл кезеңде «Ұлар-Үміт» ЖЗҚ, ҚҰБ ЖЗҚ және «ГРАНТУМ» ЖЗҚ сияқты ірі қорлардың инвестициялық портфелі айтарлықтай агрессивті стратегияны («Ұлар Үміт» ЖЗҚ портфеліндегі шетелдік эмитенттер акциялары – 16,4%, ҚР ҰБҚ акциялары – 22,8 % құрады) ұстанған еді. Зейнетақы активтерінен қалыптасқан инвестициялық портфель, әдетте, шетелдік бағалы қағаздарға (акцияларға) қарағанда ішкі нарықта шоғырланып, ішкі нарыққа бағытталған. Сондықтан «Ұлар Үміт» ЖЗҚ сынды қор еліміз үшін халықаралық ӛлшем бойынша ең үздіктердің бірі болып танылғанымен, қазақстандық реттеушілер талаптары бойынша барынша тәуекелді стратегияны ұстанған еді. Нәтижесінде, бұл қор 2008 жылдың қорытындысы бойынша жетпей тұрған орташа табыстылық мӛлшерін 5,8 млрд. теңгедей немесе 38,6 млн. АҚШ долл. құрайтын қаражатты, меншікті қаражаты есебінен ӛзінің салымшыларына тӛледі. Араға жыл салып, бұл қорлар 2009 жылы айтарлықтай табысқа қол жеткізді. Бұл табыстылыққа Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі жүргізген теңге девальвациясы себеп болды. Зейнетақы активтерінің валюталық жағын күні бұрын ұлғайтқан қорлар, зейнетақы активтері құнының ӛсімінен қомақты кіріс алды, бұған сонымен қатар қаржы нарығын қайта қалпына келтіру де, Қорлардың табыстылығының оң мәндеріне қол жеткізуге мүмкіндік берді. Қор нарығын қайта қалпына келтіру тұсында, халықаралық қор биржаларына қаржылық салымдар салатын алдыңғы қатарлы Қорлардан болуы орынды еді. Нәтижесінде «Ұлар-Үміттің» зейнетақы активтерінің табыстылығының ӛсу қарқыны басқа қорлармен салыстырғанда ең жоғарғы нәтижені кӛрсетті. 2009 жылдың соңында қор негізгі кӛрсеткіштерінің 55

дағдарысқа дейінгі деңгейін толығымен дерлік қалпына келтірді, сонымен қатар меншікті қорының айналымының есебінен жыл басынан бастап меншікті капиталын 3,3 млрд. теңгеге ұлғайтты. Ірі қорлар арасында осындай кӛрсеткіштерге «Грантум» ЖЗҚ, «Қазақстанның Халық банкі» ЖЗҚ және «МЖЗҚ» ЖЗҚ жетті, сондай-ақ ҚҰБ ЖЗҚ және «ГРАНТУМ» ЖЗҚ-ның алдыңғы шығындарының орнын толығымен ӛтеді. Салымшылар санының есебінен ірі қорлардың ӛсімі жоғары екендігін ескергеніміз абзал. Бұдан кейінгі жылары зейнетақы активтерін инвестициялау консервативті бағытты ұстанды (9 – сурет). Зейнетақы активтерінің жиынтық портфелінің қҧрылымы 2014

45.3

2013

50.79

2012

50.5

2011

45.32

2010

44.99

2009 2008 2007

31.4

16.3

29.3 25.9 28.44

3.9

10.4

5.73

6.95

8.36

36.88

30.85 46.32

40%

7.93

12.08

46.34

25.38

7

5.1

34.03

40.69

0% 20% ҚР МЭБҚ Шетел эмитенттерінің МЭБҚ ХҚҰ БҚ

1.7

10.35 8.7

5.01 8.96 14.8

60% 80% 100% ҚР корпоративтік БҚ Шетел эмитенттерінің копоративтік БҚ ЕДБ салымдары

9 – сурет – Зейнетақы активтерінің жинынтық портфелінің құрылымының динамикасы Ескерту – Дереккӛз: http://www.afn.kz/?docid=781&switch

9 - суреттен кӛріп отырғанымыздай, ҚР МБҚ-ы, қазақстандық корпорациялық эмитенттер облигацияларына салынатын инвестицияларды екінші орынға ығыстырып, жиынтық портфельдің негізгі бӛлігін құрады. Жиынтық портфельде мемлекеттік бағалы қағаздардың үлесі 2007 жылы 25,38% құраса, 2013 жылы 50,79% құрады, яғни екі есеге жуық ӛскен. Корпоративтік бағалы қағаздар үлесі 2007 жылы 46,32% құрасы 2013 жылы 29,3%-ды құрады, ЕДБ салымдардың үлесі де айтарлықтай азайған. Бұған себеп, әлемдік дағдарыстан кейін экономикада ӛсіп келе жатқан тәуекелді қауіптерге қарсы жауап ретінде, зейнетақы қорлардың қаржылық тұрақтылығын сақтау мақсатында реттеуші органдар тарапынан 2009 жылдың екінші жартысынан бастап қойылған нормативтік шектеулер болды.

56

Оның бірі 20%-ды құраған, ал осы жылдың қазан айында 30%-ға дейін кӛтерілген ҚР МБҚ-ына инвестициялаудың ең тӛменгі шектеулерін енгізу [62,]. Сонымен бірге осы ережеге сәйкес, ЖЗҚ мен басқарушы компаниялардың зейнетақы және меншікті активтерінің қатысуымен Репо (кері Репо) операциясының объектісі ретінде Қазақстан Респуликасының МБҚ тағайындалды [64].

2010 жылы ӛкілетті орган тарапынан зейнетақы активтерін инвестициялауға қойылатын талаптардың қатаңдануы нәтижесінде, екінші деңгейдегі банктердегі инвестициялар үлесі 24,4%-ға дейін тӛмендеді. Банк секторындағы тұрақсыздық және дефолтты жағдайлар, күн санап тӛмендеп жатқан зейнетақы активтері кірістілігіне кері әсерін тигізді.

2011 жылы Заңнамалық түзетулер Қорлар мен басқарушы ұйым арасында келісім - шарт жасалған кезде, меншікті капиталдың жеткілікті жиынтық коэффициентінің ең тӛмен мәні Қорлар үшін 60%-дан кем емес, ал басқарушы ұйым үшін 20%-дан кем болмау керек деген шектеулер қойылды. Әдетте, мұндай мәселелерді шешудің жолдары кӛп болған жоқ. Оның бірінші жолы – бұл зейнетақы қорына нақты капитал құю болса, екіншісі – зейнетақы активтерін, капиталын ұлғайтуды талап етпейтін табыстылығы едәуір тӛмен мемлекеттік бағалы қағаздарға салу болды, ал үшінші жолы – мұндай талаптарды қанағаттандыра алмайтын зейнетақы қорларын біріктіру болды, бұған біз 2011 жылдан бері куә болып келеміз. Зейнетақы активтерін мемлекеттік бағалы қағаздарға салуға мәжбүрлейтін басқа факторға, Қордың меншікті капиталының жеткіліктілік коэффициентін анықтаған кезде тікелей ескерілетін, ҚР МБҚ-ры үшін кредиттік тәуекелді есептеген кездегі нольдік коэффициенті жатады. Бұл дегеніміз зейнетақы активтерін белгіленген нормативті шектеулер бойынша, ӛзінің меншікті ӛтімді активтері қаншалықты мүмкіндік берсе, сонша шамада тәуекелдері жоғары инвестицияға салуды жүзеге асыра алатын еді [65]. Мұндай тәуекелді қадамға ЖЗҚ бара қойған жоқ, сондықтан меншікті капиталдың жеткілікті коэффициенті мен кредиттік тәуекелді кӛрсеткіштеріне жасалатын қысымды тӛмендету үшін, қорларға ҚР мемлекеттік бағалы қағаздарына немесе рейтингісі жоғары, алайда кірістілігі тӛмен шетмемлекеттер мен халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына салу тиімді болды. Сондықтан, ЖЗҚның шамамен 60%-ға жуық меншікті қоры есебінен инвестицияланған активтері ҚР МБҚ-ына салынған салымдарды құрады. Зейнетақы активтері портфеліндегі МБҚ үлесін және шет мемлекеттер мен халықаралық қаржы ұйымдарының облигациялары үлесін арттыруының тағы бір себебі – ол кӛптеген қазақстандық эмитенттердің тӛменгі кредиттік сапасы мен отандық қор нарығындағы дефолттық эмитенттердің санының ӛсуі. Мысалы, ҚҚА деректері бойынша, дефолтқа жол берген эмитенттердің борышқорлық бағалы қағаздарының үлесі, 2010 жылдың 1 қаңтарына қалыптасқан жағдай бойынша, зейнетақы активтерінің жалпы кӛлемінің 3,8%ын немесе 71,5 млрд. теңгені құрады.

57

Бұдан кейін де зейнетақы активтері айтарлықтай кіріс әкелген жоқ. Одан кейінгі қадам ҚҚА-ның инвестициялық активтерді шетелдік эмитенттердің бағалы қағаздарына инвестициялауды шектеу болды. 2011 жылдың 1 қаңтарынан бастап Қорлар меншікті және зейнетақы активтердің 40% - на дейін шетелдік бағалы қағаздарға, ал рейтингісі «АА-»-дан тӛмен бағалы қағаздарға 10%-ға дейін инвестициялауға шектеу қойылды. Бұл шектеудің бірінші бӛлігінің соншалықты әсері болмады, себебі шетелдік бағалы қағаздардың үлесі кез келген зейнетақы активінде тіпті 30%-ды да құрамаған. Сондықтан, бір жағынан осы шектеулерді сақтау үшін кейбір қорлар ӛздерінің қолдарында бар салымдарын қысқартса, екінші жағынан зейнетақы активтерін әртараптандыру мақсатында инвестициялар ауқымын кеңейту мүмкіндіктерінен айырылды. Нәтижесінде, ҚҚА зейнетақы активтерінің тәуекелдік қауіптерін барынша азайтуға тырысқанымен, қорлар мен басқару ұйымдарының қызметінің еркіндігі мен активтерінің табыстылығының ӛсу ықтималдығын барынша шектеді. Осы жоғарыдағы аталған барлық себептер зейнетақы активтерінің консервативті стратегия ұстануға мәжбүр етті. Инвестициялаудың мұндай мәжбүрлі – консервативті стратегиясының тиімді де, сондай – ақ тиімсіз жақтары да бар. Тиімді жағына зейнетақы активтерінің басым бӛлігінің, қор нарығындағы бағаның ауытқуына әлсіз әсер ететін сенімді құралдар түрінде болуы, ал тиімсіз жағына МБҚ-дың табыстылығының тӛмендігі мен зейнетақы активтерінің ӛтімділігін шектейтіндігі болып табылады.

10 – сурет – МБҚ-ның орташа табыстылығы, % - бен Ескерту – Дереккӛз: www.kase.kz/ru/marketvaluation

58

Сондықтан, ӛсіп келе жатқан инфляцияға байланысты ЖЗҚ және басқарушы компаниялары үшін, инфляция деңгейіне тікелей байланыстырылған купондар үлкен сұранысқа ие бола бастады. Нәтижесінде, зейнетақы активтері үлесінде табыстылығы (купондық пайыз) шамамен 3,2% - 8,7% құрайтын мемлекет кепілдік берген, тәуекелді қауіпі тӛмен мемлекеттік бағалы қағаздар үлесі артты (10 –сурет). Бұл, пайыздық мӛлшері ӛскен сайын, белгіленген табыстық мӛлшердегі бағалы қағаздар бағасының түсетіндігімен түсіндіріледі (11- сурет).

11 – сурет – МБҚ-ның орташа бағасының %-дағы кӛрсеткіші Ескерту – Дереккӛз: www.kase.kz/ru/marketvaluation

Бұл дегеніміз, бағалы қағаздардың қазіргі пайыздық мӛлшері, дәл осы мӛлшерде қайта шығарылған бағалы қағаздар сияқты табыс әкелуі керек. Бұл жердегі жалпы тәуелділік мынада: пайыздық мӛлшері қаншалықты жоғары болса, бағалы қағаздар бағасы соншалықты тӛмен, немесе керісінше, пайыздық мӛлшері тӛмендеген сайын бағалы қағаздардың бағамдық құны ӛседі [66]. Бұдан МБҚ-ның айналымына қатысты, келесі негізгі ерекшеліктерді баса айту керек:  бір жағынан, ӛзінің табыстылығының тӛмендігіне қарамастан, МБҚ инвесторлар үшін қазіргі кезде ӛтімді құралдардың бірі болып қалғандығы (себебі басқа баламалы бағыттарда инвесторлар не ұсыныспен шектелген, не болмаса реттейтін нормативтермен шектелген);  екінші жағынан, МБҚ қаржы жылындағы республикалық бюджет тапшылығының мӛлшеріне тәуелді екендігі;  сонымен қатар МБҚ арқылы зейнетқы қоры сияқты банктік емес ұйымдардың Қазақстанның қор биржасына қатысу мүмкіндігі. Зейнетақы активтерін басқару стратегиясы 2012 жылдың 1 қаңтарынан 59

бастап, инвестицияға салынатын қаржы құралдарының түрлері мен тәуекелдері бойынша консервативті (акцияларды қоспағанда), қалыпты (акциялардағы 30%дан астам) және агрессивті (акциялардағы 80%-ға жуық) болып бӛлінген мультипортфельдік жүйеге кӛшті (12 – сурет). Сонымен қатар консервативті және қалыпты портфельге кӛшу міндетті болды, ал агрессивті портфель 2015 жылдан бастап ерікті түрде енгізілетін болып жоспарланды.

7.00 6.00 5.00 4.00 3.00 2.00 1.00 0.00

қалыпты инвестициялық портфель жинақталған инфляция деңгейі

консервативті инвестициялық портфель

12 – сурет – 01.01.2013 – 01.02.2014 жылдар аралығындағы консервативті және қалыпты портфелдерді құрайтын активтер табыстылығы мен инфляция деңгейі Ескерту – www.enpf.kz дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған

Консервативті портфель құрылымы тек екі түрлі қаржы құралдарынан: ҚР ұйымдарының мемлекеттік емес бағалы қағаздары, яғни облигациялар мен ҚҰ ҰБ және ЕДБ – дің ұлттық валютамен салынған салымдарды құрады. Қалыпты портфель құрылымындағы үлкен үлесті де осы құралдар құрайды, сондықтан, біздің ойымызша, бұл екі портфель бойынша түбегейлі табыс алшақтығы жоқ сияқты. Дегенмен, қолданыстағы портфельдер бойынша номиналды кіріс коэффициентін салыстыра отырып, қандай болғанда да олардың арасында айырмашылық бар екеніне кӛз жеткіздік. Нәтижесінде бұл кӛрсеткіш бір зейнетақы қоры бойынша кӛп, ал басқасында аз. 12 – суреттен кӛріп отырғанымыздай 2013 жылдың екінші жартысынан бастап консервативті портфель кірісі, қалыпты портфель кірісімен салыстырғанда біршама ӛсіп, қыркүйек айынан бастап консервативік портфель кірістілігі қалыпты портфельден де асып түсті. Консервативті портфелдің 01.01.2012 - 01.02.2013 аралығындағы кірістілігі бойынша «Астана» ЖЗҚ - 4,9%, «ГРАНТУМ» ЖЗҚ - 4,7%, «НефтеГаз-Дем» ЖЗҚ - 4,6%, «Капитал» ЖЗҚ – 3,7%, кӛш бастап келеді. Осы тӛрт қордың арасында консервативті портфель бойынша номиналды табыс коэффициенті 60

қалыпты портфельге қарағанда жоғары. Бұл кӛрсеткіш бойынша ең қатты сезілетін айырмашылық «МЖЗҚ»-да екі еседен кӛп. Қалыпты портфельде аутсайдер пайда болды – бұл «Отан» ЖЗҚ және «Қазақстанның Халық банкі» ЖЗҚ зейнетақы қорлары. Сондықтан бұдан шығаратын қорытынды, ЖЗҚ инвестициялық портфелінің табыстылығы, тек оның құрамына (бағалы қағаздардың түрлері, саны, пайыздық мӛлшері, мерзімділігі т.с.) ғана емес, оны басқару ерекшелігіне байланысты екеніне кӛз жеткізуге болады. Деректерге талдау жасау барысында, ең кіші қорлар активтерінің ӛсімі ірі қорларға қарағанда жоғары екендігін кӛріп отырмыз. Бұл ірі портфельдерге қарағанда, шағын инвестициялық портфельдерді басқарудың біршама жеңіл екендігін білдіреді. Себебі, зейнетақы активтерін инвестициялауға рұқсат етілетін құралдар тізімі шектеулі және қаржы нарығындағы табыстылығы жоғары корпорациялық бағалы қағаздар сыйымдылығы аса үлкен емес. Ал ірі қорлар зейнетақы қорланымының жылдам ӛсетін кӛлемін үнемі инвестицияға салып отыру үшін, рұқсат етілген құралдардың бүкіл спектрін, бірінші кезекте, тұрақты әрі үлкен кӛлемде шығарылып тұратын ҚР Қаржы министрлігінің табысы тӛмен қағаздарын пайдалануға мәжбүр. Сәйкесінше, олардың табыстылығы шағын қорларға қарағанда тӛмен, бірақ салымдардың сенімділігі жоғары (портфельдегі мемлекеттік қағаздардың үлкен үлесінің есебінен).

2013 жылдың басында қазақстандық зейнетақы қорлары ӛздерінің активтерін біріктіру барысында тәуекелдері едәуір жоғары құралдармен жұмысты тоқтатты. Қорлар шетелдік нарықтардан активтерді алып, алтынға, банктік депозиттерге және мемлекеттік емес бағалы қағаздарға салды. Инвестицияларды шектеулер (2012 жылғы желтоқсаннан бастап 2013 жылғы желтоқсан аралығы) енгізілген сәттен бастап барлық зейнетақы активтерінің орташа кірістілігі 2,4% (консервативтік инвестициялық портфелі бойынша 4,0%), 2012 жылы сәйкес кӛрсеткіштер 4,0% (консервативтік инвестициялық портфелі бойынша 1,8%) құрады. 2013 жылы алдыңғы жылдармен салыстырғанда зейнетақы активтерінің кірістілігі тӛмендеді. Сонымен қатар 2012 жылмен салыстырғанда әлемдік нарықтарда алтынның бағасы 27% - ға тӛмендеді, сол кезде 2014 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша ЖЗҚ-ның инвестициялық портфельдердегі алтынның үлесі 3,7% құрады. Ұқсас жағдай, S&P 500, NASDAQ, FTSE 100, Dow Jones эмитенттері әлемдік қор индекстеріне енгізілген бағалы қағаздарға, бағалардың құбылмалығына байланысты шетелдік қор нарықтарында зейнетақы активтерінің есебінен инвестицияға салынған салымдарының кірістілігіне әсер етті. Бұдан басқа, ағымдағы жылы ҚР Қаржы министрлігінің мемлекеттік бағалы қағаздарын орналастыруы ӛткен жылмен салыстырғанда тӛмен бағамен жүзеге асырылды, нәтижесінде мемлекеттік бағалы қағаздарының кейбір шығарылымы бойынша зейнетақы активтерін қайта бағалауда теріс санды кӛрсетті. Зейнетақы активтеріндегі шетелдік акциялардың үлесі 15,9%-ға, шетелдік корпорациялық облигациялардың үлесі 16%-ға қысқарды. ЖЗҚ ӛзінің халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздарына қатысуын 9,8%-ға азайтса, шетелдік мемлекеттік қағаздардағы қатысуын 1,4%-ға қысқартты [67].

61

Сонымен, ЖЗҚ – ы зейнетақы активтерінің инвестициялық портфелінің құрылымын әртараптандыра алмады. Нәтижесінде 2013 жылы зейнетақы активтерінің құрылымы тек 4 түрлі: МБҚ, корпорациялық бағалы қағаздар, депозиттер және бағалы металлдармен ғана шектелді. Оның ішінде қаржы құралдарының тек үш түрі ғана активті (тазартылған алтынмен операция мүлдем болған жоқ) (13 – сурет).

13 – сурет – ЖЗҚ зейнетақы активтерінің инвестициялық портфелінің ағымдағы құрылымы Ескерту – Автормен құрастырылған

Қалыптасқан жағдайды келесідей түсіндіруге болады, яғни 2007-2013 жылдары аралығында зейнетақы активтері құрылымнында тек жоғарыда аталған қаржы құралдарының түрлері ғана тұрақты болған.

2014 жылдың 1 наурызынан орталықтан басқару жүйесі ӛзінің жұмысын іске қосқаннан бастап, зейнетақы активтері құрылымнында біршама ӛзгерістер болды. ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары үлесі алдыңғы жылмен салыстырғанда 5,63% азайып 45,3% құрады, ал ҚР эмитенттерінің корпоративтік бағалы қағаздарының үлесі керісінше 2,8% кӛбейіп 31,4% құрады, сонымен бірге ЕДБ салымдар екі есеге жуық ӛсті. Шетел эмитенттерінің мемлекеттік бағалы қағаздарының үлесі 1,5% тӛмендеді. Зейнетақы қорланымы 2014 жылдың 1 қаңтарынан міндетті - кәсіби зейнетақы жарналарымен толықтылды. Мультипортфелдік басқару жүйесі, яғни консервативті және қалыпты портфельдер жүйесі жұмысын тоқтатты. Номиналды табыс коэффициенті мен инфляция деңгейі 12, 36, 60 айларға есептеу алынып тасталып, олар «ӛтеуге алынған орташа кірістілік коэффициентімен» алмастырылды. Орталықтан басқару барысында кӛптеген мәліметтер мен кӛрсеткіштерге қол жетімділік шектелді. БЖЗҚ - ы 2014 жылды зейнетақы активтерінің кірістілігі 6,3% құрайтын, ал инфляция деңгейінен 7,4% құрайтын кӛрсеткішпен аяқтады.

62

Орталықтан басқару барысында да зейнетақы активтерінің табыстылығы инфляция деңгейін жаппады. Бұл ҚР ҰБ тарапынан қабылданған шешімдердің орындалмағанын білдіреді. Макроэкономикалық деңгейде, зейнетақы капиталы ұлттық экономиканың жалпы жағдайымен ӛзара байланысты екенін кӛрелік. Кесте 9 – 2007 – 2014 жылдар аралығындағы зейнетақы активтерінің үлесінің ЖІӚ қатынасының динамикасы Республика экономикасындағы зейнетақы секторының ролін сипаттайтын салыстырмалы 2007 кӛрсеткіштердің динамикасы Жинақталған зейнетақы 9,4 қаражатының ЖІӚ-ге қатынасы, %-бен Зейнетақы жарналарының ЖІӚ-ге 7,1 қатынасы, %-бен «Таза» инвестициялық табыстың 2,6 ЖІӚ-ге қатынасы, %-бен Ескерту – Дереккӛз: ҚР ҰБ

Жыл 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 8,8

10,9

10,4

10,1

10,5

10,8

11,7

7,4

8,8

8,4

7,6

8,2

8,8

9,5

1,9

2,8

2,6

2,1

2,2

2,2

2,6

Зерттелген уақыт аралығында зейнетақы активтерінің ЖІӚ-ге қатынасы 2007 - 2014 жылдар аралығында 9,4% - дан 11,7 % ӛсті [68].

14 – сурет – 2007 – 2014 жылдардағы жалпы ішкі ӛнім кӛрсеткіші мен зейнетақы активтерінің ӛсімінің динамикасы, % Ескерту – www.enpf.kz дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған

63

14 – суретте зейнетақы активтерінің ӛсімі, ЖІӚ-нің ӛсімінен әлдеқайда жоғары екенін кӛріп отырмыз, олай болса зейнетақы қорланымының Қазақстан экономикасында ішкі инвестиция кӛзі ретінде ролі ӛте зор. Зейнетақы қорланымының ӛсуі, жұмыссыздық деңгейінің азаюына, орташа жалақының ӛсуіне, оның тӛленуінің тұрақтылығына, қолма-қол ақшалардың кӛлеңкелі айналымнан шығуына, сонымен бірге ӛзін - ӛзі жұмыспен қамтылған азаматтардың зейнетақы жарналарын қаншалықты тұрақты аударуына байланысты. Осы аталған кӛрсеткіштер бойынша (жұмыссыздық, экономикада жұмыспен қамтылғандар саны, ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтығандар саны, орташа жалақы деңгейі, зейнетақы жинағы және зейнетақы жарналары) 2007-2014 жж. аралығындағы статистикалық деректер бойынша талдау жасасақ ЖІӚ мен осы алты фактордың арасында тығыз байланыстың бар екенін, оның ішінен екі фактордың тәуелділігін бірге алғанда, яғни Х1 – зейнетақы жарналары мен Х6 – ӛзін-ӛзі жұмыспен қамту жоғары екенін кӛруге болады. Кӛпфакторлы регрессия моделі келесі түрде болады [69]: Ү = -54175,79949+10,4554850*X1+22,62549526*X6 ЖІӚ мен жұмыссыздық ( rx1 x 5  0,93 ); ЖІӚ мен экономикада жұмыспен қамтылғандар саны ( rx1 x 6  0,96 ); ЖІӚ мен ӛзін–ӛзі жұмыспен қамтитын тұрғындар саны ( rx1 x 6  0,75 ); Моделі адекватты Fфакт=209,47 > Fкесте=4,75 теңдеудің параметрлері статистикалық маңызды. Бұл модель параметрлері мынадай мағына береді: Егер экономикадағы жұмыспен қамтылғандар тұрақты жарналар аударып отырса, ал ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтығандардың ішінен зейнетақы қорына жарналарын тұрақты аударып отыратындардың саны Ү ке, бір бірлікке, яғни мың адамға ӛссе, ЖІӚ кӛлемі 10,5 млрд. теңгеге ӛседі екен. Ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтығандар есебінен зейнетақы жарналарын 1 млрд. теңгеге ӛссе жалпы ішкі ӛнім кӛлемі 22,6 млрд. теңгеге ӛседі екен. Болжам жасасақ: Зейнетақы жарналары 3690 млрд. теңге және ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтылған адамдар саны 2635 мың болады делік, онда 2015 жылы жалпы ішкі ӛнім кӛлемі 44 триллион 023 млрд. теңге болады деп болжам жасауға болады.

Yболжам=-54175,79949+10,4554850*3690+22,62549526*2635 = 44 023 млрд. тенге болады. Зейнетақы активтері мен ЖІӚ-ні салыстырғанда, елде жасалатын әрбір 100 теңгеге, 11,7 теңге мӛлшеріндегі зейнетақы активтері қалыптасатындығын кӛруге болады. Бұл кӛрсеткіш 2014 жылы едәуір ӛскен, дегенмен экономикадағы кӛлеңкелі бизнестің әлі де болса сақталғандығынан және зейнетақы қорымен ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтығандарды зейнетақы қорына толық тартпау салдарынан біршама ауытқиды. Екінші жағынан, зейнетақы нарығы 90%-ға бағалы қағаздар нарығының тиімділігіне тәуелді. Сондықтан зейнетақы 64

қоры, қор нарығының айтарлықтай маңызды қатысушысы болып келді. Олардың іс-әрекеті нарықтың кӛптеген сипаттамаларына және оның басқа қатысушыларының мінез-құлқына әсер етеді. Зейнетақы активтерін инвестициялау қор нарығымен тығыз байланысты және осы нарықта бағалы қағаздар бойынша сауда-саттық жүзеге асырылатын болғандықтан, қойылған нормативтік шектеулерге қарамастан оның жағдайы осы активтердің баға динамикасына тікелей әсер етеді. Сондықтан, зейнетақы активтерінің ӛсуі тұтас қаржы нарығының, әсіресе оның қаржы сегментінің (бағалы қағаздардың жергілікті нарығының, корпорациялық және ипотекалық облигациялар нарығының дамуы), сондай-ақ активтермен қамтамасыз етілген бағалы қағаздардың басқа да формаларының дамуына тәуелді. Бұдан, жинақтаушы зейнетақы қоры инфрақұрылымдағы ірі стратегиялық жобаларды қаржыландыру бойынша негізгі қаржы институттарының бірі ретінде ұлттық экономиканың дамуындағы рӛлі ӛте зор екенін кӛруге болады. Дағдарысқа дейін зейнетақы қорлары қор нарығын кӛтеруге кӛп әсерін тигізгенін айта кеткен жӛн.

2007 - 2014 жылдар аралығында зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын талдау барысында осы уақытқа дейін жұмыс істеп келген жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін тежеп келген себептерді анықтадық. Оларға біріншіден әсер еткен әлемдік дағдарыс – жалпы қаржы нарығындағы жағдайдың нашарлауы, яғни барлық қаржы құралдары бойынша табыстылықтың тӛмендеуі болса, екіншіден дағдарыстан кейін экономикада ӛсіп келе жатқан тәуекелді қауіптерге қарсы, Қорлардың қаржылық тұрақтылығын сақтау мақсатында реттеуші органдар тарапынан қойылған нормативтік шектеулер. Үшіншіден, банк секторындағы тұрақсыздық (ЕДБ дефолты) жағдайлар. Тӛртіншіден, зейнетақы активтері кӛлемінің нарық сыйымдылығына сәйкес келмеуі, зейнетақы активтерін инвестициялау барысында бірінші нарықтың нашар дамуы, бағалы қағаздардың екінші қайталама нарығының болмауы, қаржы құралдарының тапшылығынан байланысты зейнетақы активтерін әртараптандыру деңгейінің тӛмендігі, ұлттық валютаның девальвациясы мен ревальвациясы, инфляцияның жоғары деңгейі. Жекеменшік зейнетақы қорларын біріктіргенен кейінгі орталықтан басқару барысында біраз ӛзгерістер болғанымен, зейнетақы активтерінің табыстылығы инфляция деңгейін жаппады. Сондықтан, зейнетақы активтері құрылымындағы мемлекеттік бағалы қағаздар үлесін азайтып немесе оның табыстылық деңгейі инфляцияны жабатындай шаралар қолдану керек. Қазір зейнетақы қорларындағы салымшылардың активтерін мемлекет ӛзі кепілдендіруде, ал инфляция есебінен кеміген салымдарды мемлекет ӛмірбақи толықтырып отыра алмайтыны анық, бұл жағдай ӛз кезегінде ел бюджетіне үлкен салмақ түсіретіні белгілі. Сондықтан, біздің ойымызша бұл тығырықтан шығу еліміздің қор нарығын дамып, бұған отандық компаниялар мен эмитеттерді тарту. Бұл ӛз 65

кезегінде қаржылық құралдардың тізімін кеңейтіп, зейнетақы активтерінің табыстылығын арттыруға жол ашатын еді.

2.2 Зейнетақы активтері Қазақстан Республикасы экономикасының инвестициялық ресурсы ретінде және оны басқару механизмі Қазіргі кезде экономикадағы интеграциялық процестерге тән ерекшелік, ішкі капитал нарығында инвестициялық ресурстардың жаңа кӛздерін табу болып табылады. Мұндай ресурстардың бірі, Қазақстанның зейнетақы капиталы нарығында қарқынды ӛсіп келе жатқан және кез-келген ел мұқтаж, ішкі инвестиция кӛзі болып табылатын зейнетақы активтері. Зейнетақы активтерінің қуаттылығы (ЖІӚ-нің 11,7 құрайды) мен ұзақтығы (35-40 жыл) жағынан қаржы нарығында тек банктердің меншікті капиталының кӛлемімен ғана салыстыруға болады (олар инвестицияны 12-15 жылдық мерзімге жоспарлайды). Зейнетақы активтерін инвестициялау, зейнетақы қорланымының негізгі әдісі болғандықтан, одан түскен табыс міндеттемеге алынған зейнетақы тӛлемдерін жабуға жеткілікті болуы тиіс. Сонымен бірге, зейнетақы активтерін инвестициялау, зейнетақы қорланымын инфляциядан сақтаудың бірден-бір жолы болып табылады. Олай болса, зейнетақы қорланымын сақтау және келешек зейнетақыны тӛлеу міндеттемелерінің орындалуы, инвестицияның нәтижесіне тікелей байланысты. Бұл жұмыста, зейнетақы активтерін басқару деп, зейнетақы активтерін инвестициялауға рұқсат етілген объекттерді ағымдағы басқару, сондай – ақ олардың құрылымын оңтайландыруға бағытталған стратегиялық қайта ӛңдеу деп түсіндіріледі. Зейнетақы қорланымын инвестицияға салу барысында, басқарушы компаниялар ӛздерінің инвестициялық портфелін қалыптастырады. Басқарушы компаниялардың инвестициялық портфелі – бұл, зейнетақы қорланымынан құрылған, басқарушы компанияның сенімді басқаруына алынған активтер. Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен, «Зейнетақы активтерін орналастыру ережелері» бойынша, зейнетақы активтерін басқарудың нақтылы ережелері бар. Бірінші ереже. Зейнетақы активтерін басқару, зейнетақы капиталы нарығының кәсіби қатысушылары: Қорлар (лицензиясы бар) мен инвестициялық портфельді басқарушы ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Екінші ереже. Зейнетақы активтерін инвестициялау негізінде келесі қағидалар жатыр: сенімділік, сақтаушылық, ӛтімділік, кепілдендірілген табыстылық және әртараптандыру. Үшінші ереже. Қорлар және басқарушы компаниялар ӛз кезегінде, зейнетақы активтерін басқару жӛніндегі компанияның сенімділігі мен тӛлем қабілеттігінің экономикалық нормативін сақтауды ӛз міндеттеріне алады. Зейнетақы активтерін басқару процесі белгілі бір механизмге негізделген және басқарушылық шешімдерді әзірлеу мен жүзеге асыру процестерін 66

реттейтін негізгі элементтер жүйесінен құрайды. Бұл жүйеге келесі элементтер кіреді (15 – сурет). Зейнетақы активтерін басқару механизмінің негізгі элементтері

нормативтікқұқықтық реттеу

нарықтық механизмі

Бағалы қағаздар нарығы

сұраныс пен ұсыныс

ішкі механизмі

бағалы қағаздар бойынша - тәуекелі бойынша - эмитенттер бойынша - активтер бойынша

баға және баға белгіленім деңгейі

- басқарушылық бақылау - тәуекелді анықтау және бағалау - мониторинг жүргізу және кемшіліктерді түзету

табыстылық пен тәуекел деңгейі

рейтинг

нақты әдістер мен тәсілдер

экономикалықстатистикалық, экономикалықматематикалық

Стресс-тест Бэк - тест

15 – сурет – Зейнетақы активтерін басқару механизмінің негізгі элементтері Ескерту – [70] дереккӛз бойынша құрастырылған

Нарықтық механизм ең алдымен қаржы нарығында, бірінші кезекте, бағалы қағаздар нарығында қалыптасады. Мұнда нарықтағы сұраныс пен ұсынысқа байланысты, жекелеген зейнетақы активтері бойынша баға және баға белгілеу деңгейі қалыптасады, инвестициялаудағы жекелеген құралдарды пайдалану тиімділігі, активтер табыстылығының орташа нормасы мен оларды пайдалану тәуекелдерінің орташа нарықтық деңгейі анықталады. Зейнетақы капиталы нарығының құралдарының бағасы, қаржы нарығындағы сұраныс пен ұсынысқа тікелей ықпал етеді деп айту қиын, кӛбінесе ол зейнетақы активтерінің портфелін қалыптастыру барысында инвестициялық кіріс мӛлшерімен (нормасымен) анықталады. Зейнетақы капитал нарығында сұраныс пен ұсыныс кӛбінде мемлекетпен реттелініп отырады. Ал зейнетақы капитал нарығы құралдарының бағасына зейнетақы активтерінің инвестициялық портфелінің әртараптандыру деңгейі, басқарушы компаниялардың біліктілігі, портфельдің құрылымы бойынша реттеуші нормалардың деңгейі және зейнетақы активтерінің кірісін анықтайтын ӛзге де факторлар әсер етеді. Нормативтік-құқықтық реттеу. Мемлекеттік реттеу жүйесі зейнетақы активтерін инвестицияға салу барысында мемлекеттік нормативтік-құқықтық актілерді, яғни зейнетақы активтерінің есебінен сатып алуға рұқсат етілген қаржы құралдарының тізбесін және жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық орнықтылығын қамтамасыз ететін нормаларды, сонымен бірге 67

зейнетақы активтерін басқарудың ақпараттық базасы мен жекелеген аспектілер қалыптастыру тәртібін реттеуді қамтиды. Зейнетақы активтерінің портфелін басқару келесі нормативті - шектеулер арқылы жүргізіледі: активтер бойынша, эмитенттер бойынша, қаржы құралдарының түрі бойынша, тәуекелдік деңгейі бойынша және меншіктік шоғырлануы бойынша. Зейнетақы активтері құрылымына қойылатын негізгі талаптарға келесілер жатады:  қордың инвестициялық портфеліндегі бір эмитенттің немесе бір-бірімен байланыстағы эмитенттердің ең жоғарғы үлесі 5% дан аспауы керек, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздарынан басқа;  несиелік ұйымдардың депозиттері (бір банк тобына кіретін несиелік ұйымдар) және осы ұйым шығарған бағалы қағаздардың жалпы сомасы, қордың инвестициялық портфелінің 10% нан аспауы керек;  қордың инвестициялық портфеліндегі қордың аффилирленген тұлғаларымен, басқарушы компаниямен шығарылған бағалы қағаздардың, мамандандырылған депозитарий мен актуарияның максималды үлесі 5 %-дан аспауы тиіс;  шетелдік эмитенттің айналымға шығарылған үлескерлік бағалы қағаздарының мӛлшерінен 5%-дан аспайтын кӛлемдегі, бір ғана шетелдік эмитенттің үлескерлік бағалы қағаздарына инвестициялауға рұқсат етіледі;  қордың инвестициялық портфеліндегі бір эмитенттің акциясының максималды үлесі оның капиталдануының 10% аспауы тиіс;  қордың инвестициялық портфеліндегі бір эмитенттің облигацияларының ең жоғарғы үлесі, олардың айналымдағы жалпы кӛлемінің 10% нан аспауы тиіс, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздарынан басқа;  бір ЕДБ-ның қаржы құралдарына салынған инвестиция кӛлемі ЖЗҚ-ның зейнетақы активтерінің 10%-нан аспауы тиіс;  қордың инвестициялық портфеліндегі бір эмитенттің бағалы қағаздарының ең жоғарғы үлесі, осы эмитенттің капитализациясының 15% нан аспауы керек, Қазақстан Республикасының бағалы қағаздарынан басқа, сонымен қатар, ҚР субъекті шығарған бағалы қағаздардың 15% нан аспауы керек [71]. Тәуекелді дәрежесі бойынша зейнетақы активтерін орналастыру объекттері келесідей салым объекттеріне бӛлінеді:  тәуекелдері жоқ салым объекттері, олар үшін активтерді жоғалту тәуекелдері 10 пайыздан аспайды;  тәуекелдері тӛмен салым объекттері, олар үшін активтерді жоғалту тәуекелдері 10 пайыздан 25 пайызға дейінгіні құрайды;  тәуекелдері жоғарғы салым объекттері, олар үшін активтерді жоғалту тәуекелдері 25 пайыздан 50 пайызға дейінгіні құрайды;  тәуекелді салым объекттері, олар үшін активтерді жоғалту тәуекелдері 50 пайыздан жоғары [72].

68

Зейнетақы активтерінің тәуекелдерін басқару барысында үш негізгі элементтен тұратын схеманы қолданады: тәуекелдерді бағалау, тәуекелдерді ӛлшеу және тәуекелдерге мониторинг жасау [73]. Активтерді басқару барысында кӛптеген тәуекелді қауіптерге кездеседі. Бұларға баға тәуекелі, нарықтық тәуекел, валюталық тәуекел, несиелік тәуекел, құқықтық тәуекел, ӛтімділіктің жойылу тәуекелдігі, пайыздық тәуекел т.б. жатады [74] (Қосымша Ә). Бағалы қағаздар нарығында тәуекелі жоғары болған сайын, зейнетақы активтерін басқару сапасы бойынша, портфельдік менеджментке қойылатын талаптар да жоғары болады. Бұл мәселе, ӛзекті болады, егер бағалы қағаздар нарығы ӛзгермелі болса. Тәуекелді басқару деп, бағалы қағаздардың алуан түрлі жиынтығына белгілі бір әдістер мен технологиялық мүмкіндіктерді қолдануды айтады. Зейнетақы қорының қаржылық құралдары мен тәуекелді сәкестендіру матрицасы (Қосымша Б) берілген. Шынында, қаржыны кез - келген бағалы қағаздарға орналастыру барысында, салынған қаражатты жоғалту қауіпі әрқашанда бар. Бұл жағдайда тәуекелді қауіптер бағамдық та, дефолттық та болуы мүмкін. Бұл жағдайда басқарушы компания, сеніп тапсырылған активтердің құнының ӛсуін 100% ӛз мойнына алады және туындаған бағамдық, дефолттық шығындарды ӛз қаржысынан ӛтейді. Тәуекелді қауіптерді басқару жүйесінде, ақша ағынындарын басқару маңызды орын алады. Бұл инвестициялық портфельдің ӛтімділігін басқару және бақылау болып есептеледі. Ӛтімділікті ұстап тұру бұл біз атап ӛткендей, салымшылар алдындағы міндеттемелерді үзбей ӛтеу үшін қажет. Ішкі механизмі Зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігі мен табыстылығын тексеру және болжалды шығындарды анықтау арқылы Қор қызметінің операциялық және қаржылық тиімділігін қамтамасыз ету. Ішкі басқару жүйесі ӛзара байланысы бар үш элементтен тұрады: 1) басқарушылық бақылау. Қордың ішкі қағидалары мен рәсімдерінің сақталуын, ішкі және сыртқы аудиторлар ұсынымдарының, қаржы нарығындағы қызметті жүзеге асыруға қатысты белгіленген Комитеттің ықпал ету шаралары мен Ұлттық Банк талаптарының орындалуын бақылау, Қор бӛлімшелерінің және қызметкерлерінің ӛздеріне жүктелген функциялары мен міндеттерін орындау барысы туралы уақтылы әрі дәйекті ақпарат беруін, сондай-ақ жұмысты жақсарту жӛніндегі пәрменді әрі тиімді ұсыныстар беруін қамтамасыз ету болып табылады.

2) тәуекелді анықтау және бағалау. Басқарушы ұйымдар үшін, тәуекелді басқару және ішкі бақылау жүйелерін қалыптастыру қағидалары, кӛбінесе баға тәуекелі, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел және ӛтімділік тәуекелі бойынша стресс-тестілеу арқылы жүргізіледі.

3) мониторинг жүргізу және кемшіліктерді түзету. Қордың жауапты бӛлімшелерінің тәуекелдерді жүргізілетін операциялардың түрлері бойынша, белгіленген лимиттерді қаржы құралдарымен жасалатын операциялар бойынша, шығындардың жол берілетін барынша жоғары мӛлшерін, «stop-loss», 69

«take-profit» лимиттерін, гэп-позицияға лимиттерді және инвестициялық портфельдердің түрлерін әртараптандыру бойынша нормаларды бӛлу саясатын орындауын бақылайды. Портфельдің құрылымын талдауға жауапты бӛлімше ақша ағынын және активтер мен міндеттемелерді ӛтеу мерзімдерін бақылауды мыналар арқылы жүргізеді: ақша ағыны және активтер мен міндеттемелерді ӛтеу мерзімдері графигінің кӛмегімен қажетті ақшаны бақылау; VAR моделіне енгізілетін рұқсат етулерді ескере отырып, ӛтеу мерзімдері бойынша кірістілік деңгейлерін анықтау; гэп-позициялар лимитінің сақталуына мониторинг жүргізу Нақты әдістер мен тәсілдер. Зейнетақы активтерін инвестицияға орналастыру барысында, қажетті нәтижелерге қол жеткізетін әдістер мен тәсілдердің ауқымды жүйесі пайдаланылады (экономикалық-статистикалық, экономикалық - математикалық, салыстыру және т.б.). Зейнетақы активтерін басқарудың тиімді механизмі, бұл қорлар мен басқарушы ұйымдар алында тұрған мақсаттары мен міндеттемелерін толықтай орындап, осы басқарудың функцияларын нәтижелі жүзеге асыру болып табылады. Сондықтан зейнетақы активтерін басқару механизмі, бағалы қағаздардың сан алуан түрлерінің жиынтығына қатысты, белгілі бір әдістер мен технологиялық мүмкіндіктерді пайдалана отырып:  бастапқы инвестицияланған қаражаттарды сақтау;  табыстың ең жоғарғы деңгейіне қол жеткізу;  портфельдің инвестициялық бағыттылығын қамтамасыз ету болып табылады. Осыған байланысты, басқарушы ұймдар алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі, қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ететін оңтайлы инвестициялық портфель құру арқылы, зейнетақы активтерін тиімді басқару болып табылады. Инвестициялық портфельді басқару мына тӛмендегі негізгі қағидаларға сүйене отырып жүргізіледі: Активтердің өтімділігі. Ӛтімділікті қамтамасыз ету және салымшылар алдында міндеттемелерді уақытылы атқару мақсатымен, басқарушы ұймдар волатильдігі ең тӛмен және қысқа мерзімді ақша қаражатына тез айналатын, ӛтімді қаржы құралдарының жинақтамасын қалыптастырады. Портфельді әртараптандыру. Әртараптандыру принципіне сәйкес, кейбір салымдардың басқа салымдардан басым болуы мүмкін емес. Активтің шамасы ірі болған сайын, әртараптандыру мүмкіндіктері де кӛп болады. Бұл принцип, салымның түріне байланысты болатын инвестициялық тәуекелдердің бӛлінуіне ықпал етіп, инвестициялық портфельдің тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Активтердің табыстылығы. Басқарушы ұйымдар қолайлы тәуекел деңгейінде, тұрақты табыс алып отыруға тырысады. Жоғары табыс әрқашанда жоғары тәуекелмен байланысты. Инвестициялық портфелінің құрылымын қалыптастыру схемасы берілген (4 – схема).

70

Инвестициялық портфельдің мақсатын анықтау Ӛтімділігі

Әртараптандыру

Табыстылығы

Сақталуы

Сенімділік/басымдық Тәуекелдік деңгейін ескере отырып жоғары табыстылықпен қамтамасыз ету

немесе

Жоғары табыстылықпен қамтамасыз ету деңгейін ескере отырып тәуекелдікті азайту

Инвестициялық портфельдегі активтер құрылымының параметрлерін орнату Ӛтімділігі бойынша бойынша Тәуекелділігі бойынша Кредиттік сапасы бойынша боыншабойынша Түрі бойынша

Мерзімділігі бойынша

Инвестициялық портфель құрамына кіретін активтер

Инвестициялық портфелінің құрамына кіретін активтерге қатысты мүмкі болатын шешімдер жиынын анықтау Табыстылығы бекітілген салымдар (облигациялар, банк депозиттері және с.с.)

Табыстылығы нарықтық салымдар (акциялар және с.с.)

Инвестициялық шектеулерге байланысты инвестициялық портфелдегі активтерді құрылымын іріктеу түрлері

Оңтайлы инвестициялық портфель құру барысында жасалған ұсыныстар

Инвестициялық портфельге мониторинг жасау

4 – схема – Зейнетқы активтерінің инвестициялық портфелінің құрылымын қалыптастыру схемасы Ескерту – Автормен құрастырылған

71

Активтердің сақталуы. Активтер портфелін қалыптастырған кезде, басқарушы ұйымдар серпінділігі (волатильдігі) тӛмен активтерді таңдайды, яғни бастапқы мақсат активтердің сақталуы, содан кейін табыстылығы болып есептеледі; Активтер сенімділігі. Ол үшін басқарушы ұйымдар сенімділігі мен айқындығы нақты деңгейдегі қаржы құралдарын сатып алады. Бұл, зейнетақы қорланымын инвестициялау үшін бағалы қағаздар сапасының деңгейін (мысалы, тек Standard & Poors рейтингісі бойынша сенімділігі ең жоғарғы бағалы қағаздарға инвестициялау) және қадағалауды реттейтін заңдар мен ережелер жүйесі. Соңғы үш жылда қазақстандық эмитенттердің кӛпшілігі ӛздерінің еурооблигацияларымен халықаралық нарыққа шығып отырды. Ең бастысы бұл экономиканы ынталандыру бойынша, мемлекеттік бағдарламалар негізінде әлемдік нарықта қалыптасқан тӛменгі пайыздық мӛлшерлемемен байланысты болған. Мұндай жағдай осы күнге дейін сақталып келеді. Шетелге қаржаттардың бір бӛлігін инвестициялау елдік тәуекелді әртараптандыру үшін қажет.

2.1 параграфта айтылғандай, соңғы жылдары зейнетақы активтерінің құрылымындағы салымдардан, қаржылық құралдардың тек үш түрінің басымдығын байқауға болады (мемлекеттік бағалы қағаздар, банк депозиттері, корпоративті бағалы қағаздар). Бұл зейнетқы активтері құрылымының әртараптандыру деңгейінің тӛмен екенін кӛрсетеді. Жоғарыда талған шекеулерден кейін зейнетақы активтерінің инвестициялық портфельін тиімді басқару мүмкіндігі жоқтың қасы. Сондықтан осы шектеулерді ескере отырып инвестициялық портфельді басқарудың басқа баламалы жолын қарастыру керек. Егер зейнетақы қорланымын инвестициялаудың алуан түрлі нұсқаларын қарастыратын болсақ, онда пайыздық мӛлшерлеме деңгейіне, ӛтімділік деңгейіне және мүмкін болатын тәуекел деңгейіне, сонымен қатар инвестицияға салу мерзімін ескерген маңызды. Сондықтан БЖЗҚ инвестициялық портфельдегі активтерді орналастырудың баламалы нұсқаларын жоғарыдағы қағидаларға сүйене отырып 10 – кестеден кӛрелік. Мемлекеттік облигациялар мерзімділігі бойынша: қысқа мерзімді (1 жылдан – 4 жыл аралығында), орта мерзімді (5 –7 жыл аралығында), ұзақ мерзімді (8 – 30 аралығында) болып бӛлінеді.

72

Кесте 10 – Біріңғай жинақтаушы зейнетақы қордың активтерін орналастырудың баламалы нұсқалары Қаржылық құралдардың түрі

Мерзімі

Жылдық пайыздық мӛлшері

1 2 3 Қазақстан Республикасының МБҚ (инвестициялау шектеуі - 20% кем емес) МБҚ орташа табыстылығы

1 - 4 жыл 5- 7 жыл 8 – 25 жыл қ. 1,5 жыл

жоқ 5,9% 6,9%

Үлесі

Тәуекелді қауіп/ бағалы қағаздардың Рейтингілік бағасы 4 5 6 ҚР Екінші деңгейдегі заңнамасымен банктердің реттеледі кредиттік рейтинг Екінші нарық 49,35% дамымаған

Алматы 6,2% 0,15% әкімшілігі ҚРҰБ құрылымдық 1 жыл 1,8% жоқ ноталары Портфельдегі ҚР МБҚ 6,01% бойынша ӛтеуге шаққандағы, орташа табыс Шетелдік эмитенттердің корпоративтік облигациялары және PPN (құрылымдық ноталар). (инвестициялау шектеуі - 30% кем емес) Шетелдік 28 жыл 6,25% 1,41% эмитенттердің 8 жыл корпоративтік 2 жыл облигациялары PPN (құрылымдық ноталар).

6,06% Шетелдік эмитенттердің 4,38% корпоративтік облигациялары бойынша ӛтеуге шаққандағы, орташа табыс ҚР эмитенттерінің 8,51% 21,38% корпоративтік облигациялары (инвестициялау шектеуі - 30% кем емес)

73

Инвестицияла удың сипаттамасы/ критериялары

Несиелік сенімділігі не/немесе табыстылығы

(Fitch) AAA (Standard & Poor`s) AAA (Moody`s Investors Service) Aa1, Aa3

Эмитенттің тәуекелді / бағалы қағаздардың рейтингілік бағасы, ҚР заңнамасымен бекітілген басқа талаптар

(S & P) BBB-, BB, B+, B, CCC (Fitch) B, BB, BBB+, CCC+ (M`s Investors Service) Ba3, Caa, (KZ_S&P) kzAA-, kzBB+, kzBBB(РФЦА) (РА РФЦА) BBB1 (KZ_FITCH) B(kaz), BB-(kaz)

10 – кестенің жалғасы 1 2 Шетелдік мемлекеттердің МБҚ Халықаралық қаржылық ұйымдардың облигациялары (инвестициялау шектеуі - 35% кем емес)

3 2,13%

4 4,22%

5,83%

4,13%

5 Несиелік сенімділігі не/немесе табыстылық. Шет мемлекетінің егемендік рейтингі

Портфельдегі шетелдік мемлекеттің МБҚ 4,18% мен ХҚҰ облигацияларын ӛтеуге шаққандағы орташа табыстылығы Шетелдік эмитенттердің депозитарлық 0,32% қолхаты Тазартылған алтын (инвестициялау шектеуі - 10% кем емес)

4,26%

JPMorgan Chase 2 жыл 8,12% 4,51% Bank,USD Қазақстан Республикасының ЕДБ депозиттері (инвестициялау шектеуі - 25% кем емес)

Тенгедегі депозиттер 3 жыл 8-10% АҚШ долларындағы 5% депозиттер ЕДБ-гі депозиттер бойынша 7,74% ӛтелуге тиісті орташа ӛлшенген табыстылық Туынды қаржылық құралдар (инвестициялау шектеуі - 5% артық емес)

6 (Moody`s Investors Service) A3, B1, B2, Baa2, (Fitch) AAA (Standard & Poor`s) BBB(KZ_STANDARD &POOR'S) kzBB-

(Fitch CCC

Ratings)

Сапаның халық-аралық стандартқа сәйкестігі

Контрпортнердің рейтингтік бағалауы (Moody`s Investors Service) АА, Аа3

Табыстылығы . Басқа да қаржылық құралдардың алдындағы артықшылығ ы

(KZ_Fitch) АА(kaz), BBB+( kaz) (M`s Investors Service) KZ_В1 (KZ_S&P) kzBB, BBB kzBBB(KZ_FITCH) АА(kaz), BBВ+(kaz)

6,8% 0,64%

Базалық активке қойылатын талаптар (қаржылық құралдарды сатып алуға рұқсат беру) 3,07%

Ақша қаражаты және басқа да активтер Зейнетақы активтерінің барлық 6,31% инвестициялық портфелінің ӛтелуге тиісті орташа ӛлшенген табыстылығы Ескерту – Дереккӛз: www.kase.kz/ru/marketvaluation Инфляция - 7,4%, орташа табыстылық - 6,31%

74

Мемлекеттік облигацияларға салымдар тәуекелі тӛмендігімен сипатталады, қарастырылып отырған кезең үшін (01.10.2013 – 31.12.2014 жж.) бұл құралдардың табыстылығы 4,8%- дан 7,19% - ға дейін ӛсті. Оның себебі ЖЗҚ зейнетақы активтерін БЖЗҚ – на біріктіргенен кейін салымдардың кӛбі ұзақ мерзімді мемлекеттік облигацияларға салынды (МЕУКАМ-072, 084, 96, 108, 120, 132, 144, 156, 180, 240, 300 және МЕУЖКАМ-132, 144, 192 сонымен бірге МЕОКАМ-060). Ұзақ мерзіміді облигациялардың пайыздық мӛлшері қысқа мерзімді облигацияларға қарағанда жоғары болғандықтан, олардың табыстылығы да біршама ӛсті. Соңғы кезеңде қысқа мерзімді облигациялар эмиссиясы қысқартылып, 2014 жылдың соңына инвестициялық портфельдің бар болғаны 8,87% құрады. ҚҰБ қысқа мерзімді құрылымдық ноталарының эмиссиясы мүлдем тоқтатылды. Бұл құралдарға балама құрал ретінде пайыздық мӛлшері жағынан жақын шетмемлекеттердің бағалы қағаздарына салынды. Табыстылығы жағынан МБҚ - ға баламалы құрал ретінде Халқаралық қаржы ұйымдардың бағалы қағаздарын алуға болады, қарастырылып отырған кезең үшін (01.10.2013 – 31.12.2014 жж.) бұл құралдардың табыстылығы 5,23% - дан 7,31% - ға дейін ӛскен. Мұндай салымдардың табыстылығы күтілетін жылдық инфляция деңгейінен тӛмен (7,4%) болғандықтан, инфляциядан болған жоғалтулардың орнын да толтыра алмайды. ҚР субъекттерінің бағалы қағаздарына және муниципалды бағалы қағаздарға орналастырылған салымдар перспективті бағыттарының бірі болып табылады. Мемлекетпен кепілдендірілген инфрақұрылымдық немесе жобалы облигациялар зейнетақы қорлары үшін мінсіз құрал болып табылады, бірақ олар инвестициялық портфельдің бар болғаны 0,13% құрайды. Соңғы кезде қазақстандық еурооблигациялар бағасы ӛсіп келеді. Қазіргі кезде, кӛптеген батыс инвестициялық банктердің талдаушылары қазақстандық еурооблигациялар нарығында бағаның әрі қарай ӛсуін болжап отыр. Корпоративті облигациялар мемлекеттік бағалы қағаздардың табыстылығынан асып түсетін, инвестициялық табыспен қамтамасыз ететін белгіленген табыстылығы бар құралдарға жатады, олардың ішінен ең ӛтімді құал ретінде – еурооблигацияларға ерекше орын берген жӛн. Бұл құралдардың табыстылығы (01.10.2013 – 31.12.2014 жж.) аралығында 7,28% - дан 8,88% - ға дейін ӛскен. Табыстылығы жағынан корпоративті облигацияларға баламалы құрал ретінде ЕДБ салымдарын алуға болады, олардың табыстылығы қарастырылып отырған кезең үшін 6,69% - дан 8,81% - ға дейін ӛскен. ЖЗҚ зейнетақы активтерін БЖЗҚ – на біріктіргенен кейін корпоративтік облигацияларының портфелдегі үлесінің кӛбі «Казкоммерцбанк» АҚ еурооблигациялары, «Ресей Жинақбанкі» АҚ ЕБ облигациялары, «Логиком» АҚ мен «Resmi» АҚ тиесілі болды. Портфелдегі ҚР эмитенттерінің корпоративтік облигациялары бойынша ӛтеуге орташа алынған кірістілік жылына 8,51% құрады. Қазіргі таңда корпоративті облигациялар айтарлықтай тартымды құрал болып табылады. Бұл құралдарға салымдар табыстылықтың белгілі бір 75

деңгейіне кепілдік беретін инвестициялық портфельді құруға мүмкіндік берсе, ал оның жоғарғы ӛтімділігі жеткілікті деңгейде нарықтық тәуекелді тиімді басқаруға мүмкіндік береді. ЕДБ депозиттері де тіркелген табыстылығы бар құралдарға жатады, ал олардың пайыздық мӛлшері қарастырылып отырған кезеңде (7,74%) әдетте корпоративті облигациялардың мӛлшерінен аспайды (8,51%). Бұл құралдар жеткілікті инвестициялық тартымдылыққа ие, банк депозиттері корпоративті облигациялар мен вексельдерге жұмсалынған салымдардың баламасы ретінде қарастырылады, ӛйткені депозиттің ӛтімділігінің шектеулілігі, нарықтық конъюктураның ӛзгерісіне жедел әрекет етуіне мүмкіндік бермейді. Одан басқа, банктер шын мәнінде инвесторлар мен инвестициялардың нақты алушылары арасындағы делдал ретінде танылады, ал ол зейнетақы активтерін орналастыру барысында жүйелі тәуекелді қосымша арттырады. Сол себепті зейнетақы активтерін орналастыру кезінде тікелей қарыз алушыларға ерекше ықылас беріледі. Тәуекел деңгейі жеткілікті түрде қалыпты болған жағдайда ғана, салымдар табыстылықтың жоғарғы деңгейін қамтамасыз ете алады.

2014 жылы зейнетақы активтерінің жалпы кӛлемінде депозиттердің үлесі жоғарлады, ол зейнетақы активтерінің 16,13% құрады. ЕДБ-ға ұлттық валютада инвестициялау кӛлемі ӛсті. Қарастырылып отырған кезеңде келесі бес екінші деңгейдегі банктерде депозиттер ӛтелді: «АТФ Банк» АҚ 9,25 млрд. теңге мӛлшерінде; «БанкЦентрКредит» АҚ 5,48 млрд. теңге мӛлшерінде; «Банк ВТБ» АҚ 1,06 млрд. теңге мӛлшерінде; «Цеснабанк» АҚ 2,00 млрд. теңге мӛлшерінде; «Ресей Жинақбанкі» АҚ 115,72 млн. теңге мӛлшерінде. Мұнымен бірге, есепті кезеңде ЕДБ-ға депозиттер орналастырылмады. ЕДБ депозиттер бойынша ӛтеуге орташа алынған кірістілік жылына 6,79% құрады. Акциялар ең тәуекелді салымдарға жатады, олардың табыстылығы толығымен нарық конъюктурасына байланысты, сондықтан олардың портфельдегі үлесі тӛмен, бірақ та ұзақ мерзімді перспективада бұл құралдарға орналастырылған салымдардың тиімділігі, тіркелген табыстылығы бар құралдардан едәуір жоғары болуы мүмкін. Есепті кезеңде БЖЗҚ портфеліндегі ҚР эмитенттері акцияларының және депозитарлық қолхаттардың үлесі 3,36% дан 3,40 %-ға дейін артты. ҚР эмитенттері депозитарлық қолхаттары мен акцияларының үлесінің артуы зейнетақы активтерінің жалпы кӛлемінің ұлғаюы нәтижесінде туындады. Акцияларға инвестициялау ішінде 18 компаниялар бар, бірақ олардың тек 6 ғана активті. Есепті кезеңде БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфеліндегі шетелдік эмитенттердің акцияларының үлесі портфелдің 0,66% құрады. Қымбат металлдар, әсіресе алтын, басқа қаржы құралдар нарығымен тӛмен корреляцияда болғандықтан, тек инвестициялық портфельді әртараптандыруды қамтамасыз етеді. Инвестициялық портфелдегі алтын үлесі портфелден 5,15 %дан біршама 4,53%-ға тӛмендеді. Есепті кезеңде тазартылған қымбат металлды сату және сатып алу болған жоқ. Есепті айдың басына алтын бағасы бір троя 76

унциясына 1 245,25 АҚШ долларын құрады, мұндайда айдың аяғында алтын бағасы бір троя унциясына 1 209,25 АҚШ долларына дейін тӛмендеді.

16 – сурет – 01.10.2013 – 31.12.2014 аралығындағы БЖЗҚ зейнетақы активтері портфеліндегі қаржылық құралдардың орташа кірістілігі Ескерту – www.enpf.kz дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған

Қымбат металдарды металдық депозитке орналастыру қосымша табыспен қамтамасыз етер еді, бірақ соңғы екі жылда инвестицияға салынған алтын тиісті табыс әкелмеді. Оған қоса, жуырдағы алтын бағасының құлдырауы, мұндай инвестицияның сенімсіздігін туғызды. Алтынға қатысты жағдайда тек баға ӛскен кезде ғана табыс алуға болады, егер ол мүмкін болса. Бүгінгі күні әлемдік қаржылық алаңдағы жағдайдың тәуекелі ӛте жоғары болғандықтан, инвесторлардың басым кӛпшілігі хеджирлеу құралы ретінде қымбат металды пайдаланып отыр. Ал басқарушы ұйымдар ӛз кезегінде қымбат металды инвестициялық портфелдегі қойылған заңнамаға байланысты үлесін сақтап қалуды жоспарлап отыр. Теңге үшін деривативті нарық мүлдем жоқ деуге болады, яғни мұндай еурооблигацияларды шығаруды хеджирлеу ӛте проблемалы және қымбатқа түседі. Вексельдер МБҚ табыстылығынан асып түсетін табыстылықты қамтамасыз етеді, қанағаттарлы ӛтімділікке ие, жеткілікті түрде сенімді құрал болып табылады. Активтерді орналастырудың мұндай баламалы нұсқалары тиімді тетік болып саналмайды, дегенмен тығырықтан шығу жолының бірі болып есептеледі. Жоғарыда баяндалғандарға сүйене отырып, зейнетақы активтеріне тән келесі ерекшеліктерді атап ӛткен жӛн: 77

 зейнетақы құралдарының бағасы, зейнетақы активтерінің портфелін құру нәтижесінде қалыптасатын инвестициялық табыстың кӛлемімен (нормасымен) ӛлшенеді;  тікелей құралдарға сұранысты қалыптастыру қолданыстағы заңнамалық нормаларға сүйенеді (зейнетақымен қамтамасыз етудің қоғамдық табиғатына сүйеніп мәжбүрлі жолмен);  зейнетақы капиталы нарығындағы сұраныс пен ұсыныс кӛп жағдайда мемлекетпен реттеледі;  қаржылық сипатына келсек зейнетақы активтері, зейнетақы капиталы нарығындағы қаржы құралдарының тәуекелінің тӛмендігімен, реттелетіндігімен және тӛменгі табыстылығымен сипатталады;  зейнетақы капиталы нарығының құралдарының алуан түрлілігі айтарлықтай емес, соған қоса оның түрлері және мәні нақты заңмен реттеледі және нарықтық конъюктура ӛзгерісіне онша ұшырамайды;  құралдар бағасына зейнетақы қорының инвестициялық портфелінің әртараптандыру дәрежесі, портфельді басқарушының кәсіби біліктілігі, портфельдің мазмұны бойынша реттеуші нормалардың деңгейі және зейнетақы қорының барлық портфелінің табыстылығын анықтайтын басқа факторлар әсер етеді;  зейнетақы активтері мемлекеттік әлеуметтік саясатты жүзеге асыруда оның негізгі құралы болып табылады;  инвестициялық ресурс ретінде зейнетақы активтері ел экономикасын қымбат емес, ұзақ мерзімді инвестициялық ресурстармен қамтамасыз етеді. Жоғарыдағы айтылғандарды ескере отырып, осы бӛлім бойынша келесідей қорытынды жасауға болады: Қазіргі жағдайда зейнетақы активтерін басқару ерекшелігі, инвестициялық портфель құрылымына белгілі бір талаптар, яғни инвестициялық портфельдегі құралдардың әртүрлі категориялары бойынша максималды үлесіне алдын-ала шектеулер қою болып табылады. Зейнетақы активтері мемлекет тарапынан қатаң бақылауда болады:  активтер бойынша (қор портфеліндегі активтердің белгілі бір түріне қойлған жоғарғы шектеулер);  тәуекелі бойынша (бағалы қағаздың минималды қолайлы тәуекелі);  меншіктік шоғырлану бойынша (жекелеген компанияның жалпы активтер кӛлеміндегі жоғарғы шектеулері);  эмитенттер бойынша (портфельдегі жекелеген компаниялардың активтер үлесіне деген жоғарғы шектеулері);  бағалы қағаздар түрі бойынша (бағалы қағаздардың жекелеген түрлеріне қойылған жоғарғы шектеулер). Бұл шектеулер ішкі қаржы нарығының дамуы мен жетілуіне байланысты әлсізденуге тиісті. Активтердің нарықтық немесе бағалау құнының ӛзгеруінен және эмитент мүлігі құрылымының ӛзгеруінен инвестициялық портфельге қойылатын 78

талаптар бұзылған жағдайда басқарушы компания инвестициялық портфель құрылымына қойылатын талаптарға сәйкес, активтер құрылымына түзету енгізеді. Зейнетақы активтерін басқару тетігіне келсек, активтер (акциялар) портфелін қалыптастыру барысында, волатильдігі ең тӛмен активтер таңдалады, яғни бастапқы мақсат болып, активтердің сақталуы, содан кейін табыстылығы есептеледі. Басқарушы ұйымдар сенімді және ӛте қысқа мерзімде ақша қаражатына айналатын ӛтімді қаржы құралдарының құрылымын қалыптастырады. Басқарушы ұйымдар тәуекелі қолайлы деңгейінде тұрақты табыс алуды кӛздейді. Бағалы қағаздарды сатып алмас бұрын, басқарушы ұйымдар оларды баламалы қаржы құралдарымен мұқият салыстырады және дұрыс шешім қабылдайды. Стратегияларды қолданудың тимділігі кӛбінесе инвестициялық қызметтің басыңқыларын анықтай алуға және мақсаттар мен негізгі қағидаларды құрамдастыра білуге байланысты. Мақсат – инвестициялардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қазіргі жағдайда, инвестициялық портфельдегі құралдардың әрбір категориясының ең кӛп үлесіне алдын ала шектеулер қойылғандықтан, инвестициялық портфельдің құрамына қойылатын талаптарды орындау, зейнетақы активтерін басқарудың ерекшелігі болып табылады.

2.3 Зейнетақы активтерін басқару тиімділігін бағалау Қазіргі кезеңде зейнетақы активтерін тиімді басқару мәселесі тек дамушы ғана емес, сондай-ақ дамыған экономикаға да тән. Зейнетақы активтері инвестицияның бірден бір кӛзі болып табылатындықтан, оны басқаруды бағалаған кезде инвестицияны бағалау әдістері қолданылады. Бұл әдістер екі топқа бӛлінеді: дисконттауға негізделген және дисконттауды есепке алмайтын (статистикалық). Бұл әдістер шетелдік және отандық әдебиеттерде де кеңінен қарастырылған [75]. Әлемдік тәжірибеде зейнетақы активтері тиімділігінің алуан түрлі аспектілерін сипаттайтын әдістер бар. Бұл әдістерге  (бета) коэффициенті, волатильдік кӛрсеткіш, Шарп және Сортино, VaR және R 2 коэффициенттері жатады:   -коэффиценті, зейнетақы активерінің табыстылығына нарықтың әсер ету дәрежесін кӛрсетеді. Зейнетақы активтерінің  -коэффиценті мәні 0-ге жақын болған сайын, нарықтық конъюктураға байланысты оның табыстылығы да тӛмен болады;  зейнетақы активтерінің волатильдік кӛрсеткіші, қандай да бір активке әсер ететін инвестициялар тәуекелін анықтайды. Активтердің бұл кӛрсеткіші жоғары болған сайын, инвестициялау тәуекелі де жоғары болады деп есептеледі; 79

Сортино және Шарп коэффициенттері, тәуекелмен ӛлшенетін зейнетақы активтерінің табыстылығын кӛрсетеді. Бұл кӛрсеткіштер жоғары болған сайын, табыстылық пен тәуекелдік тұрғысынан алғанда, зейнетақы активтері тиімді басқарылады;  VaR коэффициенті – бұл тәуекелдің құндық ӛлшем кӛрсеткіші деп аталады. Оны келесідей түсіндіруге болады: алдағы айдағы инвестицияға орналастырылған зейнетақы активтерінің нәтижесінен болған зиянның 95% құрайтын ықтималдығы VaR пайыздарынан аспайды.  зейнетақы активтерінің R 2 кӛрсеткіші (детерминация коэффициенті) нарық динамикасы мен активтер құнының динамикасы арасындағы ӛзара байланыстың тығыздығын кӛрсетеді. Дегенмен, жоғарыда кӛрсетілген әдістердің кӛпшілігі қор нарығы дамыған, тұрақты экономика үшін жасалған болатын. Дағдарыс кезеңдерінде табыстылық пен зейнетақы қорланымын сақтау арасындағы балансты таңдау ерекше маңызға ие болды. Себебі бұл жылдары активтерді басқару тек нарық үшін ғана емес, инвесторлар үшін де айтарлықтай күрделі болды. Қаржы дағдарысы кезінде Қазақстанда ғана емес, барлық елдерде зейнетақы активтерін басқаруда барлық кемшіліктер айқындала бастады. Нақтырақ айтсақ зейнетақы активтерін басқарудағы әлсіздік: алуан түрлі қаржы құралдарына салынған инвестиция салдарын бағалай алмаушылық, дефолтты және ірі қаржы институттарының қайта құрылымдауын болжай алмаудан білінді. Сонымен бірге бұл, жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржылық тұрақтылық кезінде, құлдырау жағдайына қажетті қорды (запастарды) уақтылы құра алмауында. ЖЗҚ мен басқарушы ұйымдар қызметін пруденциалдық реттеудің жаңа амалы тәуекелдерді ӛлшеуге негізделді. Қаржы ұйымдарында бүгінгі күнде тәуекелдерді талдаудың кеңінен таралған әдісі, стресс – тестілеу болып саналады. Халықаралық Валюта Қоры стресс – тестілеуді «макроэкономикалық кӛрсеткіштердің ӛзгерісіне, немесе ерекше, бірақ болуы мүмкін болатын оқиғаларға портфельдің сезімталдығын бағалау әдістері» ретінде қарастырады [76]. Халықаралық есеп айырысу Банкіне сәйкес «стресс – тестілеу – ерекше, бірақ болуы мүмкін оқиғаларға қатысты қаржылық институттардың ӛзінің әлсіздігін бағалау үшін қолданатын әртүрлі әдістерін сипаттайтын термин» [77]. Стресс-тестілеудің ресми анықтамасы [78]: «стресс - тестілеу түрлендірілген fstress(*) факторлық бӛлумен шығарылған gstress( yt  1) бӛлінуі», яғни стресс - тестілеуді жүргізудің мақсаты, жаңа («стрестік») тәуекелді факторларының мәнін табу болып табылады. Осының негізінде портфель табыстылығы жаңадан бӛліп таратылады және сәйкесінше стрестік жағдай кезінде инвестицияға салынған зейнетақы активтерінің мүмкін болатын жоғалтулары бағаланады. Анықтамада стресс-тестілеу кезіндегі сценарий бойынша «бағалау моделі» ӛзгертілмейді деп, болжанғаны туралы атап ӛту керек. Стрестік сценарийлар келесілерден тұрады [79]: 

80

1) тарихи деректерге қарағанда ықтималдығы жоғары «Естен тандыру» жағдайды модельдеу; 2) бұрын болмаған «Естен тандыру» - ды моделдеу; 3) қарапайым ӛзара байланыстар (немесе паттерндер), белгілі бір оқиғалар кезінде мүлдем жоқ болып кететіндей мүмкіндікті сипаттайтын «Естен тандыру» - ды модельдеу; 4) болашақта болуы мүмкін құрылымдық ӛзгерістерді сипаттайтын «Естен тандыру» - ды модельдеу. Стресс - тестілеу әдістерінің кӛп түрлері бар, оларды келесідей жіктеуге болады (17 – сурет). Стресс - тестілеу

Бірфакторлы

Кӛпфакторлы

Тарихи

Гипотетикалық

Жүйелік емес

Нашар сценарий бойынша

Субъективтік сценарий бойынша

Жүйелік

«Корреляциялық»

Экстремалдық мән теориясы

«Монте Карло» әдісі

17 – сурет – Стресс – тестілеу әдістерінің жіктемесі Ескерту – [80] дереккӛзі негізінде жасалған

Жинақтаушы зейнетақы қорлары мен зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар үшін, тәуекелді басқару және ішкі бақылау жүйелерін қалыптастыру қағидалары, кӛбінесе баға тәуекелі, пайыздық тәуекел, валюталық тәуекел және ӛтімділік тәуекелі бойынша стресстестілеу арқылы жүргізіледі. Баға тәуекелі бойынша стресс - тестілеу нарықтық қайта бағалауға жататын, яғни «әділ құны бойынша бағаланатын» нәтижесі Қордың пайда немесе залалында танылатын, «сату үшін қолда бар» және нарықтық бағасы бар құралдарға жүргізіледі. Қаржы құралдарының санаты - бұл ретте қаржы құралдары түрлері мен экономика секторы бойынша топтастырылады. Қаржы құралының ағымдағы құнының тӛмендеу сценарийі 0%-5%, 5%-10%, 10%-20%, 20%-30% және 30% астам аралығында қаржы құралдарының әр санаты үшін, тек бір жорамалданған сценарий таңдалады.

81

Пайыздық тәуекел бойынша стресс - тестілеу нәтижесі портфельдің кірістілік кӛрсеткіштеріне келесі 2 ай кӛлемінде әсер етуі мүмкін, тек құбылмалы сыйақы мӛлшерлемесі бар құралдар үшін жүргізіледі. Пайыздық тәуекел бойынша стресс-тестілеу барысында қаржы құралдары мерзімі ӛтеуге дейін деп бӛлінеді. Борыштық бағалы қағазды ӛтеуге дейінгі мерзім 6 айдан кем емес, 6-12 ай, 12-18 ай, 18-24 ай және 24 айдан астам қаржы құралдары бірнеше сценарийлерге ұшырауы мүмкін. Қаржы құралының ағымдағы құны, купонды сыйақының пайыздық мӛлшерлемесінің тӛмендеу сценарийі 0%-2%, 2%-4%, 4%-6% және 6% астам аралығында жүргізіледі. Валюталық тәуекел бойынша стресс - тестілеу тек номиналды құны шетел валюталарына индекстелген, шетел валютасы және теңгемен берілген қаржы құралдары бойынша жүзіледі. Шетел валютасына қатысты теңгені нығайту сценарийі 1%-3%, 3%-5%, 5%-7%, 7%-13%, 13%-20% және 20% астам аралығында кӛрсетіледі. Өтімділік тәуекелі бойынша стресс-тестілеу ӛтімді активтер мӛлшерінің азайуына болжам жасалады. Активтерден пайыз бойынша түскен түсімді қоспағанда тӛлемдер, аударымдар, ӛсімпұл мен айыппұлдар 0%-1%, 1%-2%, 2%-3%, 3%-4%, 4%-5%, 5%-6%, 6%-7%, 7%-8%, 8%-10% сценарийінің бірі бойынша жүргізіледі. Қордың меншікті активтерінің ӛтімділік тәуекелі бойынша стресс-тестілеу жүргізу барысындағы ӛтімді активтер тізімі [81] берілген. Баға тәуекелі бойынша стресс-тестілеуді жүргізу үшін зейнетақы активтерінің құрамына кіретін «ҚазМұнайГаз» Барлау Ӛндіру» АҚ 01.05.2012 01.05.2014 жыл аралығындағы қор биржасынан алынған акциясының орташа бағасы алынды (18 – сурет).

18 – сурет – «ҚазМұнайГаз» Барлау Ӛндіру» АҚ акциясының орташа бағасының қарқыны Ескерту – Дереккӛз:www/kase.kz

82

Баға тәуекелін, «ҚазМұнайГаз» Барлау Ӛндіру» АҚ акциясының орташа бағасының нашар мәні – 8303 мың теңге деп алып стресс-тестілеу жүргізсек, онда стрестік жағдайда осы акция пакеті бойынша болжалды залал 38% құрауы мүмкін екенін есептелді.

2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтеріне пайыздық тәуекел және баға тәуекелі бойынша жүргізілген стресс-тестілеу қорытындысы (Қосымша В) берілген. Стресс-тестілеу жүгізгеннен (екі айдан) кейін, тәуекелдерді ӛлшеу тиімділігін тексеру үшін, Қор кезең соңында болжамды есептеулер нәтижесін, нақты алынған нәтижемен салыстыруға және болжамды деректердің дұрыстығын бағалау үшін бэк-тестілеу жүргізеді. Инвестициялық комитет қаржы құралдармен жүргізілген операцияларға қатысты инвестициялық шешімдер қабылдау үшін, тұрақты бэк-тестілеу нәтижелерін жиі пайдаланады. Бэк – тестілеу берілген модель немесе сценарий бойынша болжам жасаудың қолайлы ара қашықтықтығын кӛрсетеді.

2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» жинақтаушы зейнетақы қорының портфеліне пайыздық тәуекел бойынша жүргізілген бэк – тестілеу нәтижесі, 11кестеде берілген. Кесте 11 – «Капитал» ЖЗҚ – ның зейнетақы активтеріне пайыздық тәуекел бойынша бэк – тестілеу Борыштық бағалы қағазды ӛтеуге дейінгі мерзім

СТРЕСС ТЕСТИНГ 01.01.2013

БЭК ТЕСТИНГ 01.01.2014

6 айдан кем емес (МБҚ) 6 айдан кем емес (КБҚ) 6-12 ай (КБҚ) 12-18 ай (МБҚ) 24 айдан астам (МБҚ) 18-24 ай (КБҚ) 12-18 ай (КБҚ) 24 айдан астам (КБҚ) 6-12 ай (МБҚ) 18-24 ай (МБҚ)

-3 438 049,29 0,00 0,00 -15 730 061,11 -7 681 626,61 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 -26 849 737,01

-302 275,00 0,00 0,00 -1 599 827,39 -768 162,66 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 -2 670 265,05

Стресстік жағдайдағы активтердің құны 227 297 144,02 0,00 0,00 826 721 544,05 645 738 894,24 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 1 699 757 582,31

Шығын жиынтығы: Ескерту – www.npfcapital.kz дереккӛзі негізінде автормен есептелген

Стресстік жағдайдағы активтен болған шығын, % -0,13%

-0,19% -0,12%

-0,16%

Таңдалған сценарий бойынша қаржы құралдарының ағымдағы құнына, тұтыну бағаларының индексіне байланыстылған ӛзгермелі купондық мӛлшерлемедегі бағалы қағаздар алынды. Алдыңғы есеп беру кезеңінде, бэк – тестілеу бойынша меншікті портфель стресстік сценарийға ұшыраған жоқ. Стресстік сценарий ретінде, купонды сыйақының пайыздық мӛлшерінің тӛмендеуінің 0% дан 2% дейінгі аралықтары алынды.

83

Пайыздық тәуекел бойынша бэк – тестілеудін нәтижесі стресстік актив құнынан (1 699 757 582,31 теңге) жоғалтулар -2 670 265,05 теңгені, яғни - 0,16% құрады.

2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» жинақтаушы зейнетақы қорының портфеліне баға тәуекелі бойынша бэк – тестілеу, 12 - кестеде берілген. Кесте 12 – «Капитал» ЖЗҚ – ның зейнетақы активтеріне баға тәуекелі бойынша бэк - тестілеу Қаржы құралдарының санаты

СТРЕСС ТЕСТИНГ 01.11.2013

БЭК ТЕСТИНГ 01.01.2014

Стресстік активердің құны

0,00 0,00 0,00 Мемлекеттік бағалы қағаздар 0,00 0,00 0,00 Орталық (Ұлттық) банк Бақа да қаржылық 0,00 0,00 0,00 бірлестіктер Мемлекеттік қаржылық емес 0,00 0,00 0,00 бірлестіктер Корпоративтік үлестік бағалы -1 163 323,47 68 203,10 5 816 617,34 қағаздар Басқа да депозиттік -1 163 323,47 68 203,10 5 816 617,34 бірлестіктер Мемлекеттік емес қаржылық 0,00 0,00 0,00 емес бірлестіктер -1 163 323,47 68 203,10 5 816 617,34 Шығын жиынтығы: Ескерту – www.npfcapital.kz дереккӛзі негізінде автормен есептелген

Стресстік жағдайдағы активтен болған шығын, %

1,17% 1,17%

1,17%

Бэк – тестілеуге қаржылық құралдардың ағымдағы құнына «сату үшін қолда бар» және «саудаға арналған» санаттары бойынша сыныпталған құралдар кіреді, сондықтан мемлекеттік бағалы қағаздардан және корпоративтік борыштық қаржылық құралдардан тұратын портфель баға тәуекеліне ұшырамайды. Корпоративтік үлестік қаржылық құралдар, бэк – тестілеуге байланысты, стресстік сценарийға ұшыраған жоқ. Сценарийге қаржы құралының ағымдағы құнының тӛмендеуінің 10% - дан 20% аралығы алынды. Баға тәуекелі бойынша бэк – тестілеудін нәтижесі стресстік актив құнынан (5 816 617,34 теңге) жоғалтулар 68 203,10 теңгені, яғни 1,17% құрады. Зейнетақы активтері үшін ең жоғарғы қауіпті нарықтық тәуекел тӛндіреді. Нарықтық тәуекел – бұл нарықтық факторлардың ӛзгеруі салдарынан зейнетақы активтері құнының тӛмендеу тәуекелі. Нарықтық тәуекелдер макроэкономикалық жағдайларға байланысты, яғни дәлірек айтсақ нарықтық тәуекелдер кӛздері, қаржы жүйесінің макроэкономикалық кӛрсеткіштері болып табылады. Жүргізілетін стресс-тестілеудің мақсаты белгілі бір стрестік жағдайларда ЖЗҚ осалдығын бағалау болып табылады. Қаржы мекемелер жүйесінде біріктірілген стресс-тестілеуді жүргізудің екі әдісі бар. Бірінші әдісі бойынша 84

әрбір Қор жеке тестіленеді, содан кейін нәтижелері біріктіріледі. Екінші әдіс модель құруға арналған бастапқыда біріктірілген кіріс деректеріне сүйенеді. Бағалау моделінің құралы ретінде регрессиялық талдау әдісін таңдап, макроэкономикалық факторлардың ЗАШБ-не әсерін айқындау мақсатымен, 01.01.2014 жағдайына жұмыс істеп тұрған ЖЗҚ стресс-тестілеу жүргізейік [82]. Біздің ұсынынатын әдістемеде, ЖЗҚ да стресс-тестілеуді жүргізіу бірінші әдіске негізделетін болады. Тәуелді айнымалы y ретінде 2001 – 2013 жж. кезеңіне нақты ЖЗҚ бойынша ЗАШБ ӛсімін алайық (13 – кесте). Кесте 13 – ЗАШБ ӛсіміне әсер ететін макроэкономикалық кӛрсеткішер Жыл

2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

ЗАШБ ӛсімі

Нақты ЖІӚ

Нақты еңбекақы индексі

Инфл яция

Тұтыну Жұм Экономикад Ӛзін-ӛзі бағасын ысcы а жұмыспен жұмысп ың здық қамтылғанда ен қамту индексі р 229,32 3096,19 111,1 6,4 105,9 10,4 6361,8 2535,4 262,23 3565,88 110,9 6,6 106,4 9,3 6374,7 2389,2 299,72 4128,89 107,0 6,8 106,9 8,8 6715,6 2527,8 313,52 5056,10 114,6 6,7 107,6 8,4 6971,0 2531,1 327,57 6438,16 111,7 7,5 108,6 8,1 7085,8 2477,5 355,71 8406,36 110,3 8,4 110,8 7,8 7446,3 2483,5 429,67 11125,36 116,1 18,8 143,0 7,3 7631,1 2657,6 355,45 13266,87 99,0 9,5 139,0 6,6 7647,9 2657,7 444,18 16244,17 103,2 6,2 61,0 6,6 7704,6 2664,6 460,83 18240,39 107,6 7,8 117,0 5,8 8114,2 2704,7 463,27 23405,67 107,1 7,4 155,0 5,4 8301,6 2720,2 475,48 25373,71 107,0 6,0 103,0 5,3 8540,3 2693,5 477,95 32146,89 101,9 4,8 94,0 5,2 8570,7 2620,9 Ескерту – Дереккӛз: http://invest – market.kz және stat.gov.kz

Макроэкономикалық кӛрсеткіштер ретінде келесі факторлар таңдалды: x1 – нақты бағадағы ЖІӚ, млрд. теңге; x 2 – алдыңғы жылға қатысты %-бен нақты еңбекақы индексі; x 3 – инфляция деңгейі, %-бен; x 4 – тұтыну бағасының индексі, %-бен; x 5 – жұмыссыздық, %-бен; x 6 – экономикада жұмыспен қамтылғандар саны, (адам); x 7 – ӛзін–ӛзі жұмыспен қамтитын тұрғындар саны, (адам). Бірінші қадамда нақты ЖЗҚ үшін, нәтиже беретін белгі (ЗАШБ ӛсімі) мен таңдалған факторлар арасындағы корреляциялық тәуелділік, сонымен қатар мультиколлинеарлық байланысты анықтау үшін, сол факторлардың ӛз-ара корреляциялық тәуелділігі талданды. Корреляциялық матрицалардан алынған қажетті нәтижелер 14 – кестеде келтірілген. Кестедегі нәтижелер кӛрсеткендей, барлық ЖЗҚ бойынша «ЗАШБ ӛсімі» мен «ЖІӚ», «Жұмыссыздық», «Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны», «Ӛзін-ӛзі жұмыспен қамту саны» факторлары арасында тығыз байланыстылық 85

бар екені кӛруге болады. x i және x j факторлардың ӛзара бір–бірімен байланыстылығын талдау мультиколлинеарлық байланыстың бар екенін кӛрсетеді: ЖІӚ мен жұмыссыздық ( rx1 x 5  0,93 ); ЖІӚ мен экономикада жұмыспен қамтылғандар саны ( rx1 x 6  0,95 ); ЖІӚ мен ӛзін–ӛзі жұмыспен қамтитын тұрғындар саны ( rx1 x 6  0,73 ); жұмыссыздық пен экономикада жұмыспен қамтылғандар саны ( rx 5 x 6  0,98 ); жұмыссыздық пен ӛзін–ӛзі жұмыспен қамтығандар саны ( rx1 x 6  0,79 ); экономикада жұмыспен қамтылғандар саны мен ӛзін – ӛзі жұмыспен қамтығандар саны ( rx1 x 6  0,81 ). Сыртқы макроэкономикалық кӛрсеткіштер барлық ЖЗҚ үшін бірдей болғандықтан, олардың барлық мәндері корреляциялық матрицаларда әрбір ЖЗҚ бойынша сақталады. Матрицалар тек нәтижелі фактор «ЗАШБ ӛсімі» корреляция коэффициенттері бойынша ажыратылады. Факторлардың ӛзара тәуелділігінің тығыздығы, теңдеу сапасын нашарлатады және мультиколлинеарлық факторлардың регрессия коэффициенттерінің мәнсіздігіне әкеліп соқтырады. Осыған байланысты макроэкономикалық кӛрсеткіштердің белгілі бір жиынында, тек бірфакторлы стресс-тестілеу жүргізуге болады. Бірфакторлы стресс-тестілеу мәні, Қор (портфелі) қызметінің шығыс кӛрсеткіштеріне тәуекелді факторларының бірінің ӛзгеруін бағалау барысында кӛрінеді. Стресс-тестілеуді жүргізу үшін тәуелсіз эконометрикалық теңеулер жүйесін құрайық [83]. Онда әрбір тәуелді айнымалы y (белгілі бір ЖЗҚ-ның ЗАШБ ӛсімі) бірфакторлар жинағының функциясы (бірфакторлы модель жағдайында – сол бір фактор) ретінде қарастырылады:  y1  a1  b1 x  Отан  y  a b x  НПФ _ НБК 2 2  2  y 3  a3  b3 x  Атамекен   y 4  a 4  b4 x  Капитал  y 5  a5  b5 x  Улар  Умит   y 6  a6  b6 x  Нефтегаз  Дем  y 7  a7  b7 x  НПФ _ Астана   y8  a8  b8 x  Республика  y  a  b x  Грантум 9 9  9  y10  a10  b10 x  ГНПФ

86

(1)

Кесте 14 – Корреляция коэффициенттерінің жиынтық кестесі Кӛрсеткіштер ЖІӚ, млрд. теңге Жұмыссыздық, % Экономикада ЗАШБ ӛсімі жұмыспен қамтылғандар саны, адам Ӛзін-ӛзі жұмыспен қамту, адам Жұмыссыздық, % Экономикада жұмыспен қамтылЖІӚ ғандар саны, адам Ӛзін-ӛзі жұмыспен қамту, адам Экономикада жұмыспен қамтылғандар саны, адам Жұмыссыздық Ӛзін-ӛзі жұмыспен қамту, адам Экономикада жұмыспен қамтылғандар Ӛзін-ӛзі жұмыспен саны, адам қамту, адам Ескерту – Автормен есептелінген

Отан 0,79 -0,94

ҚХБ Атамекен Капитал 0,94 0,92 0,82 -0,97 -0,98 -0,95

Ұлар 0,89 -0,96

Нефт Астана 0,95 0,96 -0,99 -0,99

Респ Грантум МЖЗҚ 0,89 0,96 0,94 -0,9 -0,98 -0,99

0,88

0,98

0,97

0,94

0,96

0,98

0,99

0,89

0,98

0,98

0,67 -0,93

0,84 -0,93

0,86 -0,93

0,73 -0,93

0,81 -0,93

0,83 -0,93

0,81 -0,93

0,9 -0,93

0,81 -0,93

0,83 -0,93

0,95

0,95

0,95

0,95

0,95

0,95

0,95

0,95

0,95

0,95

0,73

0,73

0,73

0,73

0,73

0,73

0,73

0,73

0,73

0,73

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,98

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

-0,79

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

0,81

89

Кесте 15 – Регрессиялық модельдердің параметрлері мен критерийлерін есептеу нәтижелері ЖЗҚ атауы

Отан

Коррел Детерми яция нация коэффи коэффиц циенті иенті - 0,94 0,88

Регрессия коэффи циенті

«а» пара метрі (ЗАШБ/%)

Фишер критер иясы, F

Стьюдент критериясы, t

(ЗАШБ/%)

-31,72

378,1

ҚХБ ЖЗҚ

- 0,97

0,95

- 68,8

910,7

Атамекен

-0,98

0,96

-73

959,24

Капитал

-0,95

0,89

-40,27

430,92

Ұлар Үміт

-0,96

0,91

-49,8

740,44

НефтеГазДем Астана ЖЗҚ Республика

-0,99

0,98

-66,25

877,19

-0,99

0,98

-34,4

465,14

-0,90

0,82

-37,3

342,89

Грантум

-0,98

0,96

-43,65

591,07

МЖЗҚ

-0,99

0,98

-52,29

727,5

Ескерту – Автормен есептелінген

90

84,38 tа=14,6; tв=-9 242,63 tа=27,5; tв=-15,5 346,5 tа=32,7; tв=-18,6 98,3 tа=14,1; tв=-9,9 118,7 tа=21,7 tв=-10,9 548,28 tа=41,4 tв=-23,4 441,6 tа=43,4 tв=-24,04 51,3 tа=8,79 tв=-7,16 291,23 tа=30,9 tв=-17,06 695,6 tа=49,05 tв=-26,37

Аппроксим ацияның орташа қатесі 7%

ДарбинУотсонның критериясы, DW 1,5

5%

2,5

4%

1,6

9%

1,7

4%

1,7

4%

1,5

3%

1,5

10%

1,5

4%

2,0

3%

2,4

«ЗАШБ ӛсімі» кӛрсеткішімен тығыз байланыста болатын факторлар ішінен нарықтық тәуекел кӛрсеткіші ретінде «жұмыссыздық» факторын алайық, себебі ол кез келген ЖЗҚ үшін корреляция коэффициентінің ең жоғарғы мәніне ие (кесте 14). 1- ші жүйені шешу және ai , bi параметрлерін табу үшін ең тӛменгі квадраттар әдісі қолданылады. Есептеулер нәтижесі нақты ЖЗҚ бойынша, параметрлік теңдеулерден және оларды бағалау критерилерінен тұратын жиынтық кестеде келтірілген (15 – кесте).

15 – кесте кӛрсеткендей, «Деректерді талдау, Регрессиялық талдау» құралының кӛмегімен орындалған есептеулер, «ЗАШБ ӛсімі» талданатын белгі «жұмыссыздық» факторымен тығыз байланысты кӛрсететінін, барлық корреляция коэффициенттері 0,9 жоғары (тең) екенін растады. Детерминация коэффициенті, вариация факторының белгі (признак) вариациясына қалай әсер еткенін кӛрсетеді. Барлық ЖЗҚ - лары бойынша ЗАШБ ӛсімінің ӛзгеруі (орта есеппен 90%-ға) жұмыссыздық деңгейінің ӛзгеруімен түсіндіріледі. Есептеліген Фишер критериінің мәндері айтарлықтай шекті мәнінен ( Fкр = 4,67) асады және аппроксимацияның орташа қатесі 3% - 10% аралығында болуы, құрылған модельдердің баламалығын білдіреді, яғни «ЗАШБ ӛсімі» «жұмыссыздық» факторына сандық жағынан тәуелді екені нақты сипатталған. Стьюдент критериінің мәні « a » параметрі сияқты, « b » параметрі (регрессия коэффициенті) модуль бойынша шекті мәнінен ( t кр = 2,1) асады. Осыдан « a » параметрлері мен « b » регрессия коэффициенттері барлық жүйе теңдеулерінде маңызды. DW критериінің мәндері бойынша алынған есептеулер және Дарбин –Уотсонның d1  1,08 және d1  1,36 кестелік статистика мәндері негізінде, тәуелсіз регрессиялық теңдеулер жүйесі үшін келесі шарттың орындалуы дәлелденген: d1  DW d 2  DW  4  d 2 . Бұл автокорреляция қалдықтарының жоқтығын және құрылған модельдің сапалылығын кӛрсетеді. Есептелінген параметрлер негізінде стресс-тестілеу жүргізу үшін тәуелсіз регрессиялық теңдеулер жүйесінің түрі келесідей:  y1  378,1  31,72 x  Отан  y  910,7  68,8 x  НПФ _ НБК  2  y3  959,24  73x  Атамекен   y 4  430,92  40,27 x  Капитал  y5  740,44  49,8 x  Улар  Умит (2)   y 6  877,19  66,25 x  Нефтегаз  Дем  y 7  465,14  34,4 x  НПФ _ Астана   y8  342,89  37,3 x  Республика  y  591,07  43,65 x  Грантум  9  y10  727,5  52,29 x  ГНПФ 91

Қорытындылаушы кезеңде (2) жүйесі негізінде екі нұсқа бойынша стресстестілеуді жүргізейік: 1) деректердің ең нашар сценарий бойынша. Стресс – тестілеудің бұл сценарий бойынша, тәуекелді анықтайтын фактор ең нашар мәнді қабылдайды (белгілі бір тарихи уақыт кезеңіне, мысалы: талдау жасалатын кезеңде жұмыссыздық деңгейі ең жоғарғы мәнге тең болды). Бұл мәнді жүйе теңдеуіне қойып және алынған нәтижелерді базалық нұсқамен салыстыра отырып шығыс кӛрсеткіш мәнін қайта есептейміз. Осыдан ЖЗҚ қызметі кӛрсеткішіне нарықтық тәуекел факторларының бірінің әсерін бағалай аламыз. Қарастырылатын кезеңде 2001–2013 жж. жұмыссыздық деңгейінің ең жоғарғы мәні 10,4 % тең болды.

2) субъективті сценарий бойынша. Бұл сценарий бойынша факторлардың ӛзгеру диапазоны эксперттің пікіріне негізделеді (экономист–аналитиктің, топ менеджердің және т.б.). Субъективті сценарий бойынша стресс-тестілеу жүргізу үшін экономист-аналитиктердің сыни (критикалық) және пессимисттік шолуына тоқталайық. Берілген вариантта жұмыссыздық деңгейі, «Қазақстандағы шынайы жұмыссыздық 3 есе ресми мәліметтен жоғары» деген [84] дереккӛзге негізделген. Бұл мақалада былай делінген «Еңбек нарығы саласында жаңғыртудың басты мәселесі, ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтитындар және жұмыссыздықтың нақты кӛлемін тіркеу жүйесін түбегейлі ӛзгерту болып табылады. Осы жылдан бастап, ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтитындарды «ӛнім беретін жұмыспен қамтылғандар» және «ӛнім бермейтін жұмыспен қамтылғандар» деп екіге бӛлінуі соңғы жаңалықтардың бірі болып саналады». Соңғы топқа 980 мың адам жатады. Шынында, бұл жұмыссыздар, және олардың есебінен еліміздегі жұмыссыздықтың нақты деңгейі ресми статисткика кӛрсеткендей 5,2% емес, 16,8% тең. Теңдеулер жүйесі (2) негізінде стресс-тестілеу әрбір сценарийі бойынша Excel де жүргізілген есептеулер (қосымша Г) нәтижесі 16 – кестеде берілген. Жұмыссыздық деңгейінің мәні 10,4 тең болған кезде «Деректер бойынша ең нашар» сценарий арқылы жүргізілген стресс-тестілеу, ЗАШБ ӛсімінің барлық қорлар бойынша кемігенін кӛрсетті. Ӛсу қарқынының мәні кӛрсеткендей, ЗАШБ - ның мәні 2013 жылы 53%дан 130% дейін тӛмендеген. Мұндай жағдайда кӛбінесе «Республика» ЖЗҚ зардап шегеді, ӛйткені бұл қорда ЗАШБ ӛсімі тӛмендеп қана қоймай, теріс мәнді кӛрсетеді, яғни залалға ұшырайды, шығын (залал) 130% құрайды. Субъективті сценарий бойынша жұмыссыздар сияқты «ӛнім бермейтін» ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтуды есептеген кезде, барлық қорлар бойынша ЗАШБ ӛсімі теріс санға кетеді, яғни барлық қорлар залалға ұшырайды. Бұл шығындар «ӛнім бермейтін» жұмыссыздық сияқты, 980 мың ӛзін-ӛзі жұмыспен қамтыған адамдар, зейнетақы жүйесімен қамтылмағандығынан, зейнетақы жарналарын тӛлемейтіндігінен пайда болған. Сондықтан, жасырын жұмыссыздық – ЖЗҚ елеулі нарықтық тәуекелдерінің бірі. 2014 жылы барлық ЖЗҚ - лары ӛздерінің активтерімен және оларда осы уақытқа дейін жиналған барлық тұйытқылды мәселелерімен, тәуекелдерімен қоса БЖЗҚ құрамына кірді.

92

Кесте 16 – Екі сценарий бойынша стресс – тестілеу нәтижелері Қорлар

Базалық 2013 ж. ЗАШБ ӛсімі

1

2

Деректердің нашар сценарийі бойынша (х =10,4) ЗАШБ ЗАШБ Ӛсім ӛсімі ӛсімінің қарқыны, абсолюттік % ауытқуы 3 4 5 48,212 - 152,648 -75 195,18 -363,56 -65 200,04 -367,4 -64 12,112 -194,65 -94 222,52 -255,43 -53

Отан 200,86 ҚХБ ЖЗҚ 558,74 Атамекен 567,44 Капитал 206,77 Ұлар Үміт 477,95 НефтеГазДем 540,67 188,19 Астана 296,32 107,38 ЖЗҚ Республика 145,4 -45,03 Грантум 373,39 137,11 МЖЗҚ 458,58 183,71 Ескерту – Автормен есептелінген

Субъективті сценарийі бойынша (х=16,8) ЗАШБ ЗАШБ Ӛсім ӛсімі ӛсімінің қарқыны, абсолюттік % ауытқуы 6 7 8 -154,79 -355,65 -177 -245,14 -803,88 -143 -267,16 -834,6 -147 -245,61 -452,38 -218 -96,2 -574,15 -120

-352,48 -188,94

-65 -64

-235,81 -112,78

-776,48 -409,1

-143 -138

-190,43 -236,28 -274,86

-130 -63 -59

-283,75 -142,25 -150,92

-429,15 -515,64 -609,50

-295 -138 132

93

БЖЗҚ алдында стресс-тестілеуді жүргізу қажеттілігі туындағанымен, мұндай қысқаша тарихы бар БЖЗҚ үшін стресс-тестілеу айлық деректерді жинау арқылы жүргізуге болады, бірақ туындайтын ең үлкен мәселенің бірі, ол макроэкономикалық кӛрсеткіштер бойынша айлық деректерді жинау қиынға соғады. Қорыта келгенде, БЖЗҚ табыстылығына, нарықтық тәуекелдің әсерін бағалау бойынша стресс-тестілеуді жүргізудің келесі әдістемесін ұсынуға болады: 1) айлық табыстылыққа (ЗАШБ ӛсіміне) әсер ететін макроэкономикалық кӛрсеткіштерді бӛліп кӛрсету маңызды. Мысалы, мұнай бағасы, теңге бағамы, инфляцияның айлық деңгейі, екінші деңгейлі банктердің ұзақ мерзімді салымының депозиттер бойынша мӛлшерлемелері және т.с.с; 2) тәуелді айнымалылар мен макроэкономикалық кӛрсеткіштер арасындағы корреляциялық тәуелділіктің бар болуын зерттеу. Мультиколлинеарлыққа макроэкономикалық факторлардың жиынтығын тексеру; 3) стресс – тестілеуді жүргізудің құралы ретінде регрессиялық модельдерді құру; 4) стресс – тестілеуді жүргізудің сценарийларын жасау; 5) стресс – тестілеу нәтижелеріне баға беруді жүргізу; 6) стресстік жағдайлардан сақтандыру бойынша тиісті ұсыныстарды жасау. Сонымен, әлемдік тәжірибеде зейнетақы активтерін басқаруды бағалау әдістері ӛте кӛп. Бірақ олардың кӛпшілігі экономикасы тұрақтанған, серпінді түрде дамып келе жатқан қор нарығына арналып жасалған. Екінші бөлім бойынша тҧжырым 2007 - 2014 жылдар аралығында зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын талдау барысында осы уақытқа дейін жұмыс істеп келген жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін тежеп келген себептері анықталды. Оларға: әлемдік дағдарыс – жалпы қаржы нарығындағы жағдайдың нашарлауы, реттеуші органдар тарапынан қойылған нормативтік шектеулер, банктік сектордағы тұрақсыздық (ЕДБ дефолты) жағдайлар, зейнетақы активтері кӛлемінің нарық сыйымдылығына сәйкес келмеуі, зейнетақы активтерін инвестициялау барысында бірінші нарықтың нашар дамуы, бағалы қағаздардың екінші қайталама нарығының болмауы, қаржы құралдарының тапшылығынан байланысты зейнетақы активтерін әртараптандыру деңгейінің тӛмендігі, ұлттық валютаның девальвациясы мен ревальвациясы, инфляцияның жоғары деңгейі. Жекеменшік зейнетақы қорларын біріктіргенен кейінгі орталықтан басқару барысында біраз ӛзгерістер болғанымен, зейнетақы активтерінің табыстылығы инфляция деңгейін жаппады. Сондықтан, зейнетақы активтері құрылымындағы мемлекеттік бағалы қағаздар үлесін азайтып немесе оның табыстылық деңгейі 94

инфляцияны жабатындай шаралар қолдану керектігі және қор нарығын дамып, бұған отандық компаниялар мен эмитеттерді тарту сияқты тығырықтан шығу жолары ұсынылды. Қазіргі жағдайда зейнетақы активтерін басқару ерекшелігі, инвестициялық портфель құрылымына белгілі бір талаптар, яғни инвестициялық портфельдегі құралдардың әртүрлі категориялары бойынша максималды үлесіне алдын-ала шектеулер қою болып табылады. Олар: активтер бойынша, тәуекелі бойынша, меншіктік шоғырлану бойынша, эмитенттер бойынша және бағалы қағаздар түрі бойынша. Сондықтан, активтер (акциялар) портфелін қалыптастыру барысында, волатильдігі ең тӛмен активтер таңдалады, яғни бастапқы мақсат болып, активтердің сақталуы, содан кейін табыстылығы есептеледі. Басқарушы ұйымдар сенімді және ӛте қысқа мерзімде ақша қаражатына айналатын ӛтімді қаржы құралдарының құрылымын қалыптастырады. Басқарушы ұйымдар тәуекелі қолайлы деңгейінде тұрақты табыс алуды кӛздейді. Бағалы қағаздарды сатып алмас бұрын, басқарушы ұйымдар оларды баламалы қаржы құралдарымен мұқият салыстырады және дұрыс шешім қабылдайды. Стратегияларды қолданудың тимділігі кӛбінесе инвестициялық қызметтің басыңқыларын анықтай алуға және мақсаттар мен негізгі қағидаларды құрамдастыра білуге байланысты. Мақсат – инвестициялардың қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Қазіргі жағдайда, инвестициялық портфельдегі құралдардың әрбір категориясының ең кӛп үлесіне алдын ала шектеулер қойылғандықтан, инвестициялық портфельдің құрамына қойылатын талаптарды орындау, зейнетақы активтерін басқарудың ерекшелігі болып табылады. Зейнетақы активтерін басқарудағы әлсіздік: алуан түрлі қаржы құралдарына салынған инвестиция салдарын бағалай алмаушылық, дефолтты және ірі қаржы институттарының қайта құрылымдауын болжай алмаудан болады. ЖЗҚ мен басқарушы ұйымдар қызметін пруденциалдық реттеудің жаңа амалы тәуекелдерді ӛлшеуге негізделген. Осы мақсатта берілген бӛлімде стресс-тестілеу анықтамасы мен жіктемесі беріліп, тестіленетін сценарий қарастырылды. Зейнетақы активтерінің құрылымына кіретін акциялардың қор биржасындағы орташа бағасы бойынша, 2 жыл ішіндегі ең тӛмен тарихи айлық бағасы бойынша баға тәуекеліне стресс-тестілеу жүргізілді. Есептеулер мынаны кӛрсетіп отыр, стрессті жағдайда акциялардың аталған пакеті бойынша келтірілген залал 38%-ды құрайды. Мысал ретінде, 2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» Жинақтаушы зейнетақы қорының портфеліне пайыздық тәуекел және баға тәуекелі бойынша стресс-тестілеу, сонымен бірге оған сәйкес пайыздық тәуекел және баға тәуекелі бойынша бэк – тестілеу жүргізілді.

95

Баға тәуекелі бойынша таңдалған стресстік сценарийге қаржы құралдарының ағымдағы құнының тӛмендеуінің 10% - дан 20% аралығы алынды. Баға тәуекелі бойынша бэк – тестілеудін нәтижесі стресстік актив құнынан (5 816 617,34 теңге) жоғалтулар 68 203,10 теңгені, яғни 1,17% құрады. Ал пайыздық тәуекел бойынша таңдалған стресстік сценарий ретінде, купонды сыйақының пайыздық мӛлшерінің тӛмендеуінің 0% дан 2% дейінгі аралықтары алынды. Пайыздық тәуекел бойынша бэк – тестілеудін нәтижесі стресстік актив құнынан (1 699 757 582,31 теңге) жоғалтулар -2 670 265,05 теңгені, яғни - 0,16% құрады.

2014 жылдың 1 қаңтарына жұмыс жасаған ЖЗҚ - ның, екі сценарий бойынша тәуелсіз регрессиялық теңдеулер жүйесі негізінде зейнетақы қорларының нарықтық тәуекеліне стресс-тестілеу жүргізілді. БЖЗҚ үшін қазіргі кезеңде стресс-тестілеуді жүргізудің қиындықтары да аталып ӛтті. БЖЗҚ құрылымына кіретін зейнетақы активтерінің айлық мәліметтері бойынша стресс-тестілеу жүргізу туралы ұсыныстар жасалды.

96

3 БІРЫҢҒАЙ ЖИНАҚТАУШЫ ЗЕЙНЕТАҚЫ ҚОРЫНЫҢ АКТИВТЕРІН БАСҚАРУ ЖҤЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 3.1 Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры және оның Қазақстан зейнетақы жҥйесін дамытудағы рөлі Қазақстан Республикасында зейнетақы жүйесіне жүргізілген кезекті реформа, жинақтаушы зейнетақы жүйесін жетілдіруде жарым-жартылай емес, түбегейлі ӛзгерістер жүргізудің қажеттігін кӛрсетті. Зейнетақы жүйесін екі мәселені қанағаттандыру мақсатында жетілдіру қажет болды, бұл, зейнетақы тӛлемінің жоғары деңгейін және зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің екі онжылдықтағы тәжрибесі, ел экономикасының жағдайына бейімделуі бойынша шешілмеген және даулы мәселелерді шешті, дегенмен де кейбір олқылық жақтарын айта кеткен жӛн. Соңғы жылдары, қазақстандық бағалы қағаздар нарығында орын алған беталыс, зейнетақы активтерін инвестициялау секторында күрделі мәселелер тұғызды..Бұл, қор нарығының кӛлемінің жеткіліксіздігі мен зейнетақы қаражаттарын инвестициялауға рұқсат етілген бағалы қағаздар түрлеріне қойылған шектеулер. Ӛз кезегінде қор нарығының сыйымдылығы, қазақстандық бағалы қағаздар нарығына қаржы тарту бойынша эмитенттердің ынтасы мен мүмкіншілігіне тәуелді екенін ескерсек, қазіргі уақытта отандық қор нарығы, қазақстандық эмитенттердің бағалы қағаздарын орналастыратын негізгі алаң болмай отыр. Оған дәлел ретінде, азулы қазақстандық эмитенттердің соңғы жылдары, бағалы қағаздарының ірі кӛлемде шығарылымын шетелдік сауда алаңдарына орналастыруында. Бағалы қағаздар нарығында ӛтімділігі жоғары, сапалы қаржылық құралдарының жетіспеушілігі, қарқынды ӛсіп келе жатқан зейнетақы активтерінің ағынын қабылдауға, және оны тиімді орналастыруға, Қазақстан қор нарығының мүмкіндігі жоқ екендігін кӛрсетті (жылдық МЗЖ сомасы шамамен 2,5 млрд. долл. құрайды). Сондықтан, зейнетақы жинағын тәуекелі тӛмен және бірыңғай бағалы қағаздарға салынғандығын, ал олардың 70% – 90% тек мемлекеттік бағалы қағаз екенін айта кеткен жӛн. Бұл, зейнетақы жинағы есебінен тәуекелі жоғары салымдар жасауға сенімсіз, тіпті кейде күмәнді компаниялар мен банктердің бағалы қағаздарын сатып алуға итермеледі. Сонымен қатар, ЖЗҚ-ның аффилирленген болуы, зейнетақы активтері табысына кері ықпал етті. Жинақтаушы зейнетақы қорларының бірсыпырасы, банктермен еншілес ұйымдар болғандықтан, қорлар аффилирленген компаниялардың бағалы қағаздарын сатып алуға мәжбүр болды, ал ол компаниялардың біразы дефолтқа ұшырады. Соның салдарынан жинақтаушы зейнетақы қорлары да айтарлықтай шығынға ұшырады, ал дефолтты компаниялардың кӛпшілігі, жинақтаушы қорлардың акционерлері еді. Бұл дегеніміз, теориялық жағынан зейнетақы қорланымын салымшылардың мүддесіне қайшы «арзан ақша» ретінде пайдалану қауіпі болды.

97

Алдыңғы бӛлімдерде айтылып кеткендей, зейнетақы нарығының қызметін және оның дамуын тежейтін кӛптеген мәселелер туындағанын кӛріп отырмыз, оның бірі тӛменгі табыстылық жағдайында шығын деңгейінің жоғарылығы, зейнетақы активтерін инвестициялауды әртараптандыру деңгейінің тӛмендігі, реттеу шаралары мен дамыту мақсаттарының арасында ӛзара сәйкестіктің жоқтығы (тиімді емес нормативтер, аффилирленген тұлғалар), қаржылық құралдардың тапшылығы және зейнетақы активтері орналастырылған жекелеген нарықтардың тұрақсыздығы. Сонымен бірге, зейнетақы жүйесінің халықты жеткілікті түрде қамтуды ұйымдастыра алмауы. Жүйенің стратегиясы кӛбінесе басқа қорлардан салмшыларды тарту, яғни зейнетақы активтерін кӛп жұмылдыру есебінен табыс табуды алға қойды. Бұндай стратегия 2006 – 2012 жылдары айқын байқалады (17 – кесте). Кесте 17 – Бір қордан екінші қорға аударылған зейнетақы қаражатының 2006 – 2012 жылдар аралығындағы ӛсу динамикасы Жыл

Бір қордан екінші қорға аударылған қаражат, млрд. теңге 2006 72,5 2007 137,3 2008 209,8 2009 325,1 2010 710,3 2011 1 107,7 2012 1 405,6 Ескерту – Дереккӛз: www.enpf.kz

Алдыңғы жылмен салыстырғандағы ӛзгерісі млрд. теңге % – бен 64,8 89,3 72,5 52,8 115,3 54,9 385,2 118,5 397,4 55,9 297,9 26,9

17 – кестеден кӛріп отырғанымыздай қордан қорға аудару қарқыны жыл сайын еселеп ұлғайып отырған. Оның себебі, менеджерлердің еңбекақысы тікелей қорға тартылған салымшылардың қаражат сомасының пайыздық мӛлшеріне байланысты болды. Бұдан басқа, зейнетақы қорлары зейнетақы активтері кӛлемінің 0,5% құрайтын комиссиялық сыйақыға иелік етсе, ал зейнетақы активтерін басқарушы компаниялар 15% комиссиялық сыйақыға ие болды. Бастапқыда, зейнетақы қорланымының деңгейі тӛмен кезде, мұндай сыйақы мӛлшері ынталандыру рӛлін атқарды. Бірақ, кейінгі кезде бұл шама 4 трлн. теңге жеткенде, әрбір сыйақы пайызының салмағы айтарлықтай ӛсті. Зейнетақы қорларының қызметкерлерінің материалдық әл-ауқаты тек аударымдар сомасына байланысты болған кездегі бұл жайт, барлық жүйе қызметкерлеріне қолайлы болды. Таза инвестициялық табыстың ӛсу динамикасы мен комиссиялық сыйақының ӛсу динамикасын салыстырсақ, зейнетақы активтеріне түсетін инфраструктуралық ауыртпалықтың деңгейін 19 – суреттен кӛруге болады (қосымша Ж).

98

19 – сурет – Жинақтаушы зейнетақы қорларының 2007 – 2013 жылдардағы таза инвестициялық кірісі мен комиссиялық сыйақысының ӛсу динамикасы Ескерту – Дереккӛз: www.afn.kz, 2014 жылдың деректері жарияланбаған

19 – сурете келтірілген деректер, 2009 жылдан басқа жылдары инвестициялық таза табыстың ӛсу қарқынының, зейнетақы жинағы бойынша қызмет кӛрсеткені үшін алатын қорлардың комиссиялық сыйақысының ӛсу қарқынынан тӛмен екендігі және бұл комиссиялық сыйақының ӛсуі мен зейнетақы активтеріне түсетін инфраструктуралық ауыртпалықтың ӛсуі, бір – біріне сай еместігін куәландырып тұр. Зейнетақы жүйесіне жүргізілген реформалар, жасы бойынша алатын зейнетақыға қол жеткізу мүмкіндігінің тӛмендігі, зейнетақы жүйесінен тыс қалыптасатын макроэкономикалық, демографиялық, әлеуметтік-еңбек және сол сияқты басқа да факторларға тәуелді екенін кӛрсетті. Жас шамасының құрамы бойынша халық санын сараптаудың нәтижесі бойынша, 1990-2014 жылдары Қазақстан халқының орташа жасы жалпы 23,1 -ден 31,5 жасқа дейін ӛскен [85]. Егер 1999 және 2014 жылдар аралығында жас топтарының құрылымын салыстырсақ (сурет 24), онда болашақта 50 жастан асатындардың саны 14 жасқа дейіңгі жастар тобының санынан кӛп болады. Ұзақ қаржылық тұрақтылық тұрғыдан қарағанда, Қазақстан Республикасының (басқа дамыған елдердегідей) зейнетақы жүйесіне келетін негізгі қауіптің бірі, елде күтілетін демографиялық пропорцияның нашарлауының салдары, сондықтан қарттарға жәрдем кӛрсету жӛнінде мәселелер кӛтеріліп, зейнетақы жүйесіне жаңа талаптар қойыла бастады. 2013 жылдан бастап Қазақстанда жұмыс істейтін адамдардың санының азайғандығы, ал зейнеткерлер санының ӛскені байқалады және бұл процесс 2026-2027 жылға дейін жалғасады.

99

Сондықтан Қазақстан әзірше дамудың стационарлық түріне жататын елдер қатарына қосылады, бірақ демографиялық тоқырау жағдайында стационарлықтан регрессивтік түрге кӛшуі байқалады (20 – сурет).

20 – сурет – ҚР халқының жасы бойынша топтық құрылымы Ескерту – ҚР статистика жӛніндегі агенттігі деректері бойынша жасалған

Есептеулер бойынша 2013 жылдан бастап 1995 жылдан кейін дүниеге келген жастар (ол кезде бала туу деңгейі тӛмен болатын), кәмелетке толып жұмыс жасау жасына жетеді. Осы кезеңде, соғыстан кейін туылған кӛптеген адамдар жұмыс істейтіндер қатарынан шығып, зейнеткерлер қатарына қосылады. Бұлар 1948 жылы туылған ерлер мен 1953 жылы туылған әйелдер. Егер 2013 жылы жұмысқа қабілетті жастағы адамдардың саны жалпы тұрғындардың 63,6 % құраса және оның ішінде 31,7% әйелдер болса, ал 2030 жылы жұмыс істей алатын жастағы адамдардың саны 58,3 % тӛмендейді, оның ішінде әйелдердің саны 26,5 % тӛмендейтін болады. Екінші жағынан, зейнетке шығу жасының гендерлік алшақтығы зейнетақылық тӛлем мӛлшеріне қатты әсер етеді. Бұл әйелдердің еңбекақы деңгейіне және ерлер мен әйелдердің ӛмір сүру жасының айырмашылығына байланысты. Қазіргі кезде әйелдердің орташа еңбекақысы, жалпы Қазақстан экономикасы бойынша, ерлер еңбекақысының 66% нан 68 % құрайды (18 – кесте). «Казпотребнадзор» бірлескен ұйымымен зерттеу агенттігі «Рейтинг. kz» бірлесе отырып, зейнетке шыққаннан кейінгі ӛмір сүру ұзақтығы бойынша 60 елдің рейтингісін жасаған [86]. Қазақстан бұл рейтинг бойынша 53 орында тұр.

18 - кестеде осы тізімнен 19 ел іріктеліп алынды. Іріктеуге қазақстандық зейнетақы жүйесін қалыптастыруға негіз болған, яғни жинақтаушы зейнетақы жүйесінің кейбір элементтері алынған елдер және кейбір ТМД елдері кірді.

100

Кесте 18 – Зейнетке шығу жасы және ерлер мен әйелдердің болжамды ӛмір сүру ұзақтығы Ел

Орташа Қартайуы Болжамды ӛмір Зейнеткер Джини зейнетақы бойынша сүру ұзақтығы жасында ӛмір Индекс (жалақ-ң зейнетке шығу сүру ұзақтығы і мӛлшерін жасы (%) ен 50% ) ерлер әйелдер ерлер әйелдер ерлер әйелдер Чили $388 65 60 76 82 11 22 56,5 Швеция $2000 65 65 79 83 14 18 25,0 Ұлыбритания $700 68 60 77 82 9 22 32,3 Франция $700 67 65 78 85 11 20 32,7 Дания $2800 67 67 78 86 11 19 24,8 Италия $583 67 65 78 84 11 19 32,0 Польша $445 65 60 73 80 8 20 34,2 Германия $1200 67 67 11 17 27,0 78 84 Норвегия $1542 67 67 78 83 11 16 34,0 АҚШ $1164 65 65 76 81 11 16 47,7 Ресей $285 60 55 66 75 6 20 42,0 Жапония $717 70 70 79 86 9 16 37,6 Литва $128 62,5 58,5 68 78 6 20 34,0 Беларусь $175 60 55 63 75 3 20 27,2 Украина $142 60 55 62 75 2 20 27,5 Болгария $280 63 65 70 77 7 12 45,3 Казахстан $210 63 58 65 74 2 16 28,4 Азербайджан $202 62 57 64 71 2 14 33,7 Латвия $298 65 65 67 78 2 13 35,7 Ескерту – Дереккӛз: Индекс Джини – Distribution of family income — Gini index, The World Factbook, CIA, updated on 2013

18 - кестеде кӛрсетілген деректер бойынша, ең жоғарғы зейнетке шығу жасы Жапонияда бекітілген, ерлер үшін де, әйелдер үшін де 70 жас, сонымен қатар Жапонияда ӛмір сүру ұзақтығы да ең жоғары – (ерлер – 79 жас, әйелдер – 86 жас). Ең тӛменгі зейнетке шығу жасы ерлер – 60, әйелдер – 55 ТМД елдерінің кейбірінде сақталған (Украина, Ресей, Белорусия). Зейнетке шыққаннан кейін ең тӛменгі ӛмір сүру ұзақтығы ерлер үшін Украинада, Әзербайжанда, Қазақстанда, Латвияда – бар болғаны 2-ақ жыл, ал Болгарияда әйелдер үшін 12 жыл. Статистикалық жинақ бойынша Қазақстанда зейнетке шыққаннан кейін ӛмір сүру ұзақтығы жалпы – 16 жыл, орташа – 9 жыл кӛрсетілген [87]. Егер іріктеудің медиальді мәнін қарастырсақ, онда зейнетке шығу жасы топтың орташа мәнінен тӛмен (ерлер үшін 63  65 , әйелдер үшін 58  65 ), ал күтілетін ӛмір сүру ұзақтығы одан да тӛмен, әсіресе ерлерде 65  76 (11 жыл), әйелдерде 74  80,5 (6,5 жыл). Ал, Қазақстанда зейнетке шыққаннан кейінгі ӛмір сүру ұзақтығы, осы таңдалған 60 елдің ішінде ең тӛмені (9 жыл). Сондықтан 2018 жылдан кейін, әйелдердің зейнетке шығу жасының кӛтерілуіне байланысты, зейнетке шыққаннан кейінгі ӛмір сүру 101

ұзақтығының рейтингі бойынша Қазақстан, бұл орыннан да тӛмен жылжитын болады. Ресей ғалымдарының айтуынша, (демография Институті жүргізген зерттеулер арқылы экономикалық түрде анықталды), зейнетке шығу жасын дұрыс таңдаған жағдайда, зейнеткер жасында болудың күтілетін ұзақтығы шамамен 15 жыл болуы керек [88].

18 – кестедегі Джини индексі, таңдалған елдердің табыс кӛрсеткіштерінің теңсіздігі бойынша салыстыруға мүмкіндік береді. Индекс жоғары болған сайын қоғамдағы табыс кӛрсеткіші бойынша жікке бӛліну күштірек екені байқалады. Ең жоғарғы шамасы 100% абсолютті теңсіздікті кӛрсетеді (барлық табыс бір адамда, ал қалғандарының табысы – нӛл). Кесте деректері бойынша, тұрғындардың ең жоғарғы табыс теңсіздігі Чилиде (56,5), ең азы Швецияда (25,0) [89]. Бұрынғы ТМД елдерінің ішінде бұл индекстің жоғарғы мәні Ресейде (42), 2013 жылғы анықтамалықтар деректері бойынша, индекстің мәні Қазақстанда 28,4% тең, ең тӛменгі мәні Белорусияда 27,2%. 2001 – 2013 жылдар аралығында Қазақстанда индекс 0,339 дан 0,284 дейін, яғни 1,2 есеге қысқарды. Джини индексінің бұндай шамасы ҚР-да табыстың бӛлінуінің әр түрлі екенін және айқын әлеуметтік шиеленістің жоқтығын білдіреді. Мың жылдық даму мақсатты бағдарламасы бойынша, Джини индексінің мәндері келесідей бӛлінеді [90]:  0,2 ден 0,3 – орташа қалыпты теңсіздіктің шегі;  0,3 ден 0,4 – елеулі теңсіздік;  0,4 ден 0,5 – қоғамдағы табыс теңсіздігі айтарлықтай байқалады. Жоғарыда келтірілген талдауға байланысты, зейнетақы рефомасының жаңа сатысына кӛшкенде, бюджетке түсетін ауыртпалықты азайтуға тырысып қана қоймай, әлеуметтік жағдайға қалай әсер ететінін де есепке алу керек. Бұқара халықтың құрылымындағы демографиялық ығылыстар ғана емес, зейнетақы жүйесінің бюджеттік қаржыға тәуелділігінің артуы да зейнетақы заңдылығын қайта қарауға түрткі болып отыр. Алғашында ұсынылған әйелдердің зейнеткерлік жасын бірден 63 жасқа кӛтеру туралы Заң жобасы халықтың наразылығын туғызды және әлеуметтік ауыртпалықты арттырды. Осыған байланысты, Ел басы ӛзінің 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстанның дамуының негізгі бағыты» атты халыққа жолдауында, мемлекет пен ҚР халық банкісіне жинақтаушы зейнетақы жүйесін жетілдіруді тапсырды. Осы айтылғандардың барлығы Қазақстанның зейнетақы жүйесін жетілдірудің ӛзектілігін білдірді, нәтижесінде 2013 жылдың 21 маусымындағы № 105- V «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» ҚР Заңы қабылданып, оны іске асыру бойынша, ҚР Үкіметінің 2013 жылының 31 шілдесіндегі қаулысымен Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры (БЖЗҚ) құрылды.

102

Барлық 9 жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтері жинақталды. Мұнда жинақтаушы жүйенің барлық қағидалары сақталды, яғни жеке зейнетақы шотындағы зейнетақы активтерін сақтау және кӛбейту, кастодиан-банкте берілді (ҚР Ұлттық банкі). Қазақстан Республикасының Үкіметі, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының жалғыз акционері, ал ҚР Үкіметіне қарайтын Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының акцияларын сенімді басқару, ҚР Ұлттық банкісіне жүктеді. БЖЗҚ –ның мақсаты, кӛпдеңгейлі модельді сақтай отырып, азаматтардың зейнетақымен қамтамасыз ету саласындағы біртұтас мемлекеттік саясатын қалыптастыру, зейнетақы тӛлемдерін алған табыстарына және елдегі тыныс тіршілік деңгейінің ӛсуіне сәйкестігін, сонымен қатар зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Қабылданған заңға сәйкес БЖЗҚ міндетті зейнетақы жарналарын, міндетті - кәсіби зейнетақы жарналарын және ерікті зейнетақы жарналарын тартуды жүзеге асыратын болды. БЖЗҚ құрудың мақсаты, бұл зейнетақы жүйесінің сенімділігі мен қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету еді. Мемлекет бір жағынан азаматтардың зейнетақы жинақтарын сақтауға кепілдік берсе, екінші жағынан зейнетақы активтерінің инвестициялық табыстылығын арттыру үшін, шаралар қолданатын болады. Зейнетақы активтерін басқару стратегиясы келесі принциптердің негізінде құрылды: салымшылардың (алушылардың) зейнетақы жинақтарын сақтау; орта және ұзақ мерзімді перспективада салымшылардың (алушылардың) зейнетақы жинақтары ӛсімінің тұрақтылығын қамтамасыз ету; табыстылық пен тәуекелдің оңтайлы балансын сақтай отырып инвестициялауды әртараптандыру; жанжақты талдау негізінде зейнетақы активтерін инвестициялау кезінде бірігіп (коллегиялы) шешім қабылдау. Зейнетақы жүйесін жаңғырту барысындағы алғашқы жаңалық, бұл ауыр және зиянды кәсіппен айналысатын тұлғалар үшін міндетті - кәсіби зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесін енгізді. Осыған байланысты, міндетті зейнетақы жарнасына қосымша еңбекақы тӛлеу қорынан 5% жұмыс беруші есебінен міндетті - кәсіби зейнетақы жарнасын тӛлеу енгізілді. Бұл біріншіден, ауыр және зиянды кәсіппен айналысатын тұлғалардың болашақтағы зейнетақы жинағын тезірек ӛсірсе, екіншіден олардың зейнетақы тӛлемдерін ерте алуына мүмкіндік береді. Бұл отандық зейнетақы жүйесіне келесідей оң нәтижелер береді деген болжам бар:  ӛзін-ӛзі қаржыландыру және зейнетақы жүйесінің тұрақтылығын арттыру;  зейнетақы қорына аударымдарды жүзеге асыру кезінде жұмыс берушімен жасалған салықтық жеңілдіктерді қамтамасыз ету (кәсіби зейнетақы жоспарлары үшін, үкіметпен салықтық жеңілдіктер қарастырылуы тиіс);  азаматтарға зейнетке шығу уақытын және зейнетақы тӛлемдерінің нұсқасын таңдау еркіндігін, олардың зейнетақымен қамтамасыз ету деңгейін жоспарлау мен ұлғайтуға мүмкіндік беру; 103

 мемлекет, жұмыс беруші және жұмысшы сияқты негізгі субъекттер арасындағы әлеуметтік әріптестікті іске асыру, сонымен қатар бір мезетте әлеуметтік (зейнетақы кӛлемін арттыру және еңбек нарығын тұрақтандыру) және қаржылық (зейнетақы қорланымын арттыру және экономикалық ӛсуді инициализациялау) міндеттерді шешу. Зейнетақы жүйесін жаңғыртудағы келесі жаңалықтың бірі, бұрын орын алған зейнетақы қорларының бекітілген комиссиялық сыйақысын, бүгінгі күні оның мӛлшерін екі есеге қысқарту (инвестициялық табыстан алынған сыйақыны 15% дан 7,5% дейін, ал зейнетақы активтерінен 0,05% дан 0,025%-ға дейін) болып табылады. Бұл зейнетақы активтеріне түсетін инфраструктуралық ауыртпалық деңгейін екі есеге тӛмендетуге мүмкіндік беріп отыр. Зейнетақы жүйесін жаңғырту барысындағы келесі ірі ӛзгеріс, әйелдердің зейнетке шығу жасын 2018 жылдан бастап, жылына 6 айдан қоса отырып, 58 жастан 63 дейін кӛтеру. Әйелдердің зейнетке шығу жасының 10 жыл ішінде (2027 ж. дейін) 58 ден 63 ке кӛтерілуі, мемлекет бюджетіне қалай әсер ететінін толығырақ қарастырайық. Кейінгі кезде, бұқаралық ақпарат құралдарында зейнетақы заңнамасындағы ӛзгерістер бойынша жасалған болжамдық зерттеулер мен есептеулер пайда болды. Ұсынылып отырған зерттеу жұмысының ерекшелігі, ол зейнеткер әйелдерді жасы бойынша топқа (категорияға 5 жылдан) бӛліп, олардың санын болжау және әр топ үшін, тӛленетін ынтымақтастықты зейнетақы мен оған сәйкес қордан алынатын тӛлемдердің мӛлшерін есептеу болып табылады. Әйелдердің санын жасы бойынша 5 жылдан топқа бӛлу жӛніндегі деректер статистикалық жинақтан алынды. Топ ішінде әйелдердің жасы бойынша бӛліну саны жӛнінде ақпарат жоқ. Бірақ, топқа бӛлу уақыт аралығы (5 жыл) аз болғандықтан, топ ішінде әйелдердің жасы бойынша бӛлінуі бірдей деп, ұйғаруға болады. Онда, логикалық пайымдау арқылы, жасы базалық жылға (бұл, статистикалық ақпарат бар соңғы жыл) жататын әйелдердің 4 / 5 осы топта (жас категориясында) қалады, ал 1 / 5 – келесі топқа ӛтеді деп, тұжырым жасауға болады. Содан кейін осы топқа алдыңғы топтың 1/5 бӛлігі ӛтеді. Бұл алгоритм бойынша жас тобына қарай әйелдер санын болжамды түрде бӛлу кестесі құрастырылды. Оның ішінен әйелдердің әрбір жас тобына қарай ӛлім – жітім коэффициентін есепке ала отырып, қазіргі зейнеткерлермен 2027 жылға (яғни әйелдердің зейнетке шығатын жасы 63 жасқа тең болатын жыл) зейнетке шығатындар туралы мәліметтер іріктелінді [91]. Келесі жылы базалық жылда әйелдердің 3 / 5 бӛлігі қалып, 2 / 5 бӛлігі келесі жас категориясына кӛшеді, т.с.с., осылайша, алдыңғы топ түгелдей ағымдағы жас категориясына кӛшеді. Сондықтан есептеу алгоритмін 2027 жылға дейін қайталаймыз. Осы алгоритм бойынша жасына қарай топқа бӛлінген әйелдер санын болжау кестесі құрылды (19 - кесте).

104

Кесте 19 – Топ бойынша әйелдердің ӛлім – жітім коэффициенті Жасы Барлығы 55-59 Жалпы 8,94 16,17 Әйелдер 7,71 9,78 Ескерту – Дереккӛз: [92]

60-64 23,3 14,81

65-69 33,06 22,68

70-74 49,81 37,63

(промилл бойынша) 75-79 80-84 85+ 76,31 122,57 203,96 63,85 113,03 205,37

19 - кестеден, зейнетке шыққан зейнеткерлер мен 2027 жылы зейнетке шығатындар (яғни, зейнетке шығу жасы 63 жыл) жӛнінде деректер, әрбір топтағы ӛлім-жітім коэффициентін есептей отырып алынған. Кестеден байқағанымыздай барлық топта әйелдер санының ӛсуі байқалады, әсіресе бірінші үш топта, және де әрбір топта соғыс кезінде және соғыстан кейінгі алғашқы жылдарда туылған әйелдер санынан тұратыны байқалады. Зейнеткер жасындағы және зейнетке шығатын жастағы әйелдер санының топ бойынша бӛлінуінің болжамды динамикасы (Қосымша Д) келтірілген.

2018 жылға дейін зейнетке 58 жастан шығатын болғандықтан, 55-59 жастағы топтан жасы 58-59 және 59-60 аралығындағы әйелдер ғана зейнеткерлерге жатады, сонымен, бұл барлық топтағы әйелдердің 2/5 деп есептейік. Осындай ұйғарым бойынша қарастырып отырған әрбір жыл үшін зейнеткер әйелдердің болжамды саны есептеліп шығарылды. Оның үстіне есептеудің екі нұсқасы 2027 жылға дейін зейнеткерлік жасы 58 және 2018 жылдан бастап жаңа жас цензіне сүйеніп есептеу жүргізілді. Нәтижелерді одан әрі кӛрнекті ету үшін екі жас цензі 58 жас және жаңа 63 жас бойынша екі нұсқаны салыстырудың диаграммасы құрылды (21 – сурет).

21 – сурет – Зейнеткер әйелдер санының динамикасын салыстыру Ескерту – Автормен құрастырылған

105

25 – суреттен 58 жастан бастап зейнетке шығатын әйелдердің санының ӛсетінін, ал 63 жастан шығуға кӛшкенде зейнеткер әйелдердің саны біртіндеп тұрақталатындығын кӛруге болады. Жаңаша шарт бойынша, яғни 63 жастан бастап зейнетке шығатын болғанда, зейнетке шығатын әйелдер санының кемуі әрбір жыл үшін 20 кестеде келтірілген. Кесте 20 – Зейнеткер – әйелдер санының кемуі Жыл 2018 2019 2020 2021 ...

2024 2025 Әйелдер саны 47 527 95 876 145 049 195 044 ... 330 548 376 587 Ескерту – Дереккӛз: [93]

2026

2027

423 396 470 976

Келтірілген деректер, жас цензінің ӛзгеруіне байланысты 2027 жылы зейнетке шықпаған әйелдер саны шамамен 500 мың адамды құрайтынын кӛрсетті. Кӛптеген авторлар, зейнетақы реформасына байланысты бюджет үшін үнемдеуді есептеген кезде, 2013 жылдағы 42 319 теңгені құрайын орташа зейнетақыға және кейінгі жылдарда жыл сайынғы орташа зейнетақының 12%-ға ӛсуіне сүйенеді. Бірақ, шындығында зейнетақының ынтымақтастықты бӛлігі (базалық зейнетақыны есептемегенде) жай қарқынмен ӛзгереді. Ал келешекте (2020 ж. бастап), зейнетақының бұл бӛлігі тіпті кемитін болады, себебі ынтымақтастықты зейнетақыны есептегенде ӛтілі 1998 жылға дейін ғана есептелінеді.

2005 жылдың шілде айынан бастап енгізілген зейнетақының екінші бӛлігі – базалық зейнетақы, тиісті қаржылық жылға республикалық бюджет туралы заңмен бекітіліп, жыл сайын кӛбейіп отыр. 2013 жылы базалық зейнетақы ең тӛменгі еңбекақының 50 % құрады және ол әдетте инфляция коэффициенті шамасына қарай кӛбейтіледі. Жасалынған ескертулерге байланысты, орташа зейнетақы есептеуде, және оны одан әрі нақты болжау жасау үшін, зейнеткер-әйелдердің жас топтары 2018 жылдан 2027 жыл аралығында жүргізілді. Базалық зейнетақымен қоса, ынтымақтастықты зейнетақыны есептеу үшін, Excel-де алгоритм әзірленді. Осы алгоритм негізінде келесі қорытынды кӛрсеткіштер: «Белгіленген зейнетақы тӛлемдері», және «Теңге түріндегі базалық зейнетақыны қосқандағы зейнетақы тӛлемдері», «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» ҚР Заңына сәйкес автоматты түрде есептелінеді. Есептеудің екі нұсқасы қарастырылды, біріншісі – ескі схема бойынша 58 жаста зейнетке шығу; екіншісі зейнеткерлік 63 жасқа біртіндеп кӛшу. ҚР Статистика агенттігінің деректері бойынша 2013 жылғы орташа еңбекақы шамасы 100 000 теңге деп алынды. 2014-2027 ж.ж аралығындағы орташа жылдық еңбекақы деңгейі келтірілген мәліметтер негізінде 20072013ж.ж есептелінген еңбекақының орташа ӛсу қарқыны (ӚҚорт = 100,5%) негізінде анықталды.

106

Зерттеліп отырған жылдардағы орташа еңбекақы, ең тӛменгі айлық есеп кӛрсеткіші (АЕК), жалақының тӛменгі мӛлшері (ЖТМ), базалық зейнетақы бойынша Республикалық бюджет туралы Заңға сәйкес, әр жыл сайынғы ӛсу есебінен зейнетке шығу мезетіне, жас топтары бойынша зейнетақының орташа мәндері есептелінді. Орташа зейнетақыны зейнетке шығатын немесе шыққан әйелдер санына кӛбейте отырып, жас цензіне байланысты бюджеттен тӛленетін келесі сомаларды алдық. Осы есептеулердің негізінде, бюджетке келтірілген үнемдеудің болжамды сомалары алынды. Осылайша, бірінші жылға үнемдеу 3 млрд. теңгені құрап және 2027 жылы 45 млрд. теңгеге жететіні, одан кейін тұрақтанатыны есептелді. Ӛтпелі кезеңдегі үнемдеудің барлығы 207 млрд. теңгені құрайды. Бұл талдаудан байқайтынымыз әйелдердің зейнетке шығу жасын ұлғайту, жасы бойынша тағайындалған зейнетақыдағы гендерлік теңсіздікті азайтады, бірақ бюджетке оң нәтиже беруі ұзаққа созылмайды. Алғашқыда бюджет тапшылығы уақытша азаюы мүмкін, себебі зейнетке шығатындардың саны аз, сонан сон зейнетке шығатындардың «кейіңге қалдырылған» легі кӛбейеді. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құру – зейнетақы жүйесінің қаржылық жағдайын тұрақтандыруға бағытталған, зейнетақы жүйесін жетілдірудің бір бӛлігі болып табылады. Олар:  зейнеткерлік жасында лайықты ӛмір сүру деңгейін қанағаттандыратын зейнетақы тӛлемдерінің теңдестігімен қамтамасыз ету;  зейнетақымен қамсыздандырудың ең аз кепілді жүйесін одан әрі жетілдіру арқылы, еңбекке қабілетті жастағы азаматтардың экономикалық белсенділігін арттыру;  зейнетақы жүйесінің ортақ және жинақтаушы жүйелеріне қатысу ӛтілін есепке ала отырып, базалық зейнетақыны біржолғы қайта есептеу арқылы зейнеткерлерге зейнетақы тӛлем мӛлшерін жоғарылатуға мүмкіндік беру;  кӛп деңгейлі (ынтымақтастық, міндетті, ерікті) зейнетақы жүйесін сақтау және оның жеке компоненттерін жетілдіру барысында зейнетқы қорланымын ұлғайту;  зейнетақы жүйесінің ерікті компоненттерін, сонымен бірге ӛмірлік зейнетақы тӛлемдерін (зейнетақы аннуитеті) жетілдіру арқылы зейнетақы жүйесінің тиімділігін арттыру;  зейнетақыны еңбекақының 40% кем емес индикатор деңгейімен сәйкестігін сақтау және арттыру барысында кедейлікті жою;  халықтың 80%-ға дейін жинақтаушы зейнетақы жүйесімен қамтылуын жүзеге асыру;  зейнетақы қорланымын сақталуын қамтамасыз ету. БЖЗҚ-ы біріншіден, болашақ зейнеткерлердің ынтымақтастық зейнетақы бӛлігінің тӛмендеп жатқанында, Ұлттық қордан трансферт мӛлшерін едәуір қысқартуға мүмкіндік берсе, екіншіден зейнетақы мӛлшерін кӛбейтуді және оны сақтауды, сонымен бірге орнын толтыру коэффициентінің ӛсуін ӛзінің жауапкершілігіне алып тұрғаннан кейін, зейнетақы жүйесіне қатысуға тек жұмысшыларды ғана емес, сонымен қатар жұмыс берушілерді де тарту 107

кӛзделіп отыр. Бұл қадам, ынтымақтастық зейнетақы бӛлігінің қысқарған мӛлшерін ӛтеп қана қоймай, сонымен бірге оны ұлғайтуға мүмкіндік береді. Зейнетақы жүйесін жаңғыртудың басқа құрамдастары сияқты, БЖЗҚ әлеуметтік аясында жаһандану мен демографиялық тенденциялардың жағымсыз әсерін жеңу үшін, бірқатар мемлекеттік шараларды жүзеге асыруы тиіс, басқаша айтқанда тек қана экономикалық дағдарысқа емес, әлеуметтік дағдарысқа да қарсы тұру шаралары міндеттелген. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құрудағы негізгі жетістіктер:  зейнетақы активтерін сақтау және есепке алу қызметіне байланысты операциялық шығындардың тӛмендеуі;  әкімшілік шығындардың азаюы;  комиссиялық сыйақылардың екі есеге азаюы;  дағдарыстың алдында кейбір қорларда болған және соның салдарынан шығынға ұшыраған, аффилирленген тұлғалармен келісім жүргізуде туындайтын тәуекелді қауіптің жойылуы;  жүйенің тиімділігін тӛмендеткен салымшылардың бір қордан екінші қорға кӛшуінің жоқтығы. БЖЗҚ құрудың жетістіктерімен қоса жағымсыз жақтары да бар, оларға біріншіден, нарықтық экономикалы ел үшін, қаржы жүйесінде ірі монополистің пайда болуы, айтарлықтай кері қадам басу болып табылады. Біз білетініміздей, бірнеше зейнетақы қорларының жұмыс істеуі кез-келген елдің экономикасының даму негізін құрайтын, ашық бәсекелестік жағдай жасауға бағытталған болатын. Расында да, зейнетақы қорларының барлығы бірдей жақсы нәтиже кӛрсеткен жоқ, бірақ та әр салымшының Қорды таңдау құқығы болды. Бәсекелестіктің жоқтығы, қызмет кӛрсету сапасының тӛмендеуіне әкеп соқтыруы мүмкін. Сонымен қатар, азаматтардың жинақталған зейнетақылық қаражаты үшін тәуекелдік қауіп те жоғарлайды. Екіншіден, тәжірибе кӛрсеткендей, мемлекеттік монополия, әдетте басқарудың жоғары тиімділігін кӛрсетпейді. Зейнетақы жинағының бір ғана Қорда болуы (жаңа қорланым құрылым ӛте ауқымды) оның жұмысында бюрократтық басымдықтың болуы ықтимал. Үшіншіден, қаржы нарығындағы жұмыс жасау тәртібінің түбегейлі ӛзгеруі, Қазақстанның халықаралық имиджіне нұқсан келтіруі мүмкін. Инвесторлардың мүддесінің бұзылуы және жеке Қорлардың жойылуы елдің саяси рейтинг деңгейінің тӛмендеуіне және халықаралық инвесторлардың Қазақстаннан кетуіне ықпал етуі мүмкін. Тӛртіншіден, жинақтаушы зейнетақы қорын ұлттандыру, зейнетақы реформасына сенімсіздік тудырады және инвестициялық жағдайды едәуір нашарлатады. Қорыта келгенде, зейнетақы жүйесінің дамуына кедергі болған бірнеше мәселелер айқындалды. Олар ең алдыменен менеджменттің тиімсіздігі, халықтың жеткілікті түрде жүйеге тартылмауы, шығындардың инвестициялық табыстан жоғары болуы т.б.

108

Таза инвестициялық табыстың ӛсу қарқынының, қорлардың зейнетақы жинағы бойынша қызмет кӛрсеткені үшін алатын комиссиялық сыйақысының ӛсу қарқынынан тӛмен екені нақты мәліметтермен дәлелденді. Қазақстанға келіп жеткен демографиялық жағдай және зейнетақы жүйесінің қаржылық тұрақтылық деңгейінің тӛмендігі, зейнетке шығу жасын ұлғайтудың объективті қажеттілігімен түсіндірілді. Бұл шара екі себепке байланысты қажет деп саналады. Біріншісі, әйелдер үшін зейнеткерлік жастың ұлғаюы, оларға ұзағырақ жұмыс істеу мүмкіндігін береді және алатын зейнетақы кӛлемі, жинақталған зейнетақы қаражаты кӛлеміне тікелей байланысты болатын ӛздерінің жинақтарын кӛбейтуге мүмкіндік алады. Екіншісі, реформа ұзақ мерзімді болашақта бюджет қаражаттарын одан әрі тиімді жұмсауға мүмкіндік береді. Жүргізілген есептеулер кӛрсеткендей, 2027 жылға дейін бюджет қаражаттарының үнемдеуі 207 млрд. теңгені құрайды. Содан кейін бұл процесс тұрақтандырылады. Бұл шараның мүмкіндігі тұрғындардың ӛмір сүру ұзақтығының ӛсу қарқыны мен соның салдарынан қазіргі зейнеткерлердің ӛмір сүру жасының ұлғаюымен үйлеседі. Зейнетақы жүйесін жаңғыртудың келесі ірі қадамы, Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорын құру болды. Сонымен бірге БЖЗҚ-на зейнетақы мӛлшерін кӛбейту және оны сақтау, орнын толтыру коэффициентінің ӛсуін қамтамасыз ету, сонымен бірге ынтымақтастық жүйеден зейнетақы тӛлеу барысында Ұлттық қордан трансферт мӛлшерін едәуір қысқарту шаралары бойынша үлкен сенім артады. Зейнетақы жүйесіне жұмыс берушiлердi тарту қажеттілігі осыдан барып туады.

3.2 БЖЗҚ қаржылық активтерін басқару моделін әзірлеудегі экономикалық-математикалық әдістер Активтерді тиімді басқарудың қаржылық стратегиясын әзірлеу, құрылған бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының алдында тұрған концептуалды міндеттердің бірі болып табылады. Қазіргі кезеңде, аталған мәселе бойынша шешім қабылдау, бірқатар нұсқаларды әзірлеу мен талдауға негізделген, ал ол экономикалық-математикалық модельдеусіз мүмкін емес. Зерттеліп отырған объекттер мен субъекттердің, экономика мен қаржының қолданбалы математикалық модельдерін құрудың іргетасы, статистикалық деректер болып табылады. Деректер экономикалық байланыстарың мәнін ашып кӛрсетіп, ӛзара келісімді болуы керек [94] сондықтан, математикалық модельдерді құруға арналған ақпараттық базаны алдын ала дайындау аса қажетті мәселе. Мысалы, ӛлшем бірліктері және маштабы әр түрлі деректерді бір ӛлшем бірлікке келтіру, оларды арнайы процедуралардың кӛмегімен стандарттау, кейбір жағдайларда мәтіндік деректердің орнына олардың сандық дәрежелерін енгізу, кейде біртектес деректер кӛп болса, онда оларды алдын ала топтастыру, дәрежелерін сақтай отырып ірілендіру, уақыт аралығының бірлігінде топтастыру қажет болады. Сондықтан, эмитенттері бойынша топтастырылған БЖЗҚ-ның ресми сайтында (www.enpf.kz), ұсынылған зейнетақы активтердің құрылымы 109

(01.07.2014 ж.), бастапқы деректер қызметін атқарады. БЖЗҚ инвестициялық портфелінің құрамына кіретін бағалы қағаздар рейтингі әр түрлі агенттіктердің (Moody's, Standard & Poor's және Fitch) бағалауларында келтірілгендіктен, бағалауды салыстыру үшін олар сараланды (21 – кесте). Кесте 21 – Рейтинг пен тағайындалған дәрежелердің сәйкес келуі Moody's

Aaa Aa1 Aa2 Aa3 A1 A2 A3

Baa1 Baa2 Baa3 Ba1 Ba2 Ba3

B1 B2 B3 Саа

Ca C

Standard & Poor's

Дәреже

Рейтингтің сипаттамасы

Ең жоғары сапа. Бұл дәрежедегі рейтингтер қаржы міндеттемелерін ӛтеудің тек жоғары қабілеттілігі жағдайында ғана беріледі.

AA+ Дефолтқа ұшырау мүмкіндігі ӛте тӛмен. Қаржы AA 8 міндеттемелерін ӛтеуге деген қабілеттіліктің ӛте AAжоғарылығы. Жағымсыз жағдайлар әсеріне ұшыраушылығы тӛмен.

A+ Дефолтқа ұшырау мүмкіндігі ӛте тӛмен. Қаржы A 7 міндеттемелерін ӛтеу қабілеттілігі – жоғары. Бірақ, Aаталған қабілеттілік айтарлықтай жоғары рейтингтерге қарағанда, кӛбіне жағымсыз экономикалық жағдайларға ұшырағыш келеді.

BBB+ Дефолт тәуекелін күтудің тӛмендігі. Қаржы BBB 6 міндеттемелерін ӛтеу қабілеттілігі баламалы түрде BBBбағаланады, бірақ жағымсыз экономикалық жағдайлардың әсер ету ықтималдығы ӛте жоғары.

BB+ Уақыт ағынымен бірге экономикалық жағдайлардың BB 5 жағымсыз ӛзгеру жағдайында дефолт тәуекеліне BBосалдылық. Бірақ, бизнестің икемділігі немесе қаржы икемділігі, қаржы міндеттемелеріне қызмет кӛрсету мүмкіндігін береді.

B+ Дефолттың айтарлықтай тәуекелі. Дәл осы кезеңде B 4 қаржы міндеттемелері орындалады, бірақ тӛлемдерді Bжалғастыру қабілеттілігі экономикалық жағдайдың нашарлауына байланысты әлсіз болады. ССС+ 3 Тӛменгі сапа, алып-сатарлықтың жоғары деңгейі, ССС эмитенттің ӛз міндеттемелерін орындай алмауының СССүлкен тәуекелі.

CC 2 БҚ-ның ең тӛмен сапасы. Кредит тәуекелінің ӛте C жоғары деңгейлері. Сол немесе басқа формада дефолттық ықтималдықтың жоғарылығы.

D 1 Дефолтты жағдай. Қызметін тоқтату немесе тарату сияқты ӛзге де ресми процедураларың басталуы. Ескерту – Рейтинг сипаттамасы негізінде автормен саралау жүргізілді AAA

9

Топтау эмитенттер бойынша жүргізілді, ал топтың ішіндегі деректер бағалы қағаздардың түрлері және сәйкестендіргіштері (идентификациясы), рейтингі, атаулы және ағымдағы құны, жалпы кӛлеміндегі үлес салмағы бойынша жүргізілді. Деректердің кӛлемі 735 жазбаны құрайды. Алайда, 110

деректерді бейнелеудің мұндай түрі, яғни эмитенті, бағалы қағаздар түрі, рейтингі, мерзімділігі бойынша сыныптау объекттерінің кӛпшілігі бір біріне сәйкес келеді, олар тек сәйкестендіргіштері арқылы ғана ажыратылады. Мұндай түрдегі деректер, тікелей қойылған міндеттерді шеше алмайды, себебі сыныпталу нәтижесінде әр түрлі зейнетақы активтері тобының айырмашылығын нақты анықтай алмайтын кластерлер алынады. Сондықтан Excel құралдары арқылы деректер қайта топтастырылды. Сыныптау объекттері ретінде эмитенттері кӛрсетілген бағалы қағаздардың түрлері анықталды. Бір топқа рейтингі мен мерзімділігінің мәндері бірдей, бір аттас объекттер жатқызылды, топтар бойынша қор биржасының ресми сайтының прайспарақшалары негізінде (www.kase.kz) орташа табыстылық, сондай-ақ активтердің жалпы ағымдағы құнының (топтың) үлесі есептелді. Қаржы құралдарының сәйкестендіргіштері иерархиялық түрде, келесі деңгейдегі сәйкес топтармен байланыстырылды. Сонымен, жекелеген бағалы қағаздарды емес, мерзімділігі және сәйкестендіргіші әр түрлі, бірақ бір түрдегі бағалы қағаздар тобын сыныптау объектісі ретінде таңдап алып, олардың санын 107-ге дейін азайта алды. Сыныптау белгісі ретінде портфель «рейтингісі», «мерзімділігі», портфельдің жиынтық ағымдағы «құнының үлес салмағы» және топ бойынша «орташа табыстылық» кӛрсеткіштері анықталды.

21 – кестеден кӛріп отырғанымыздай, сипаттамасы бірдей, бірақ әр түрлі агенттіктер рейтингісінің категориясы бойынша бір дәреже берілді [95]. Әдетте, әрбір категорияға рейтингтік бағалаудың үш деңгейі кіреді. Мемлекеттік бағалы қағаздар үшін 10 дәрежесі қабылданды, ал рейтингі жоқ эмитенттердің бағалы қағаздары үшін 0 дәрежесі белгіленді. «Мерзімділік» кӛрсеткішіне тӛмендегідей дәрежелер тағайындалды:  қысқа мерзімді – 1;  орта мерзімді – 2;  ұзақ мерзімді – 3. Сонымен, БЖЗҚ зейнетақы активтері құрылымын модельдік портфельдердің бірнеше түріне бӛлу мақсатында, Statistica 6.0 пакетінде кӛпӛлшемді кластерлеуді жүргізу үшін ақпараттық база алдын – ала дайындалды. Кластерлік талдаудың кӛпӛлшемді сыныптау әдісін қолданар алдында, корреляциялық талдаудың кӛмегімен сыныптаудың бастапқы белгілерінің ӛзара байланысы бағаланды. Корреляциялық матрица 22 – кестеде берілген. Кесте 22 – Сыныптаулар белгісінің корреляциялық матрицасы Рейтингі

Мерзімділігі

Рейтингі 1 Мерзімділігі -0,17677 1 Үлесі 0,317991 Табыстылығы -0,56964 Ескерту – Автормен есептелген

Үлесі

0,0296276 1 0,057839 -0,315029704 1

111

Табыстылығы

22 - кестеден кӛріп отырғанымыздай, факторлар арасындағы мультиколлинеарлық (сыныптаулар белгісімен) байланыс байқалмайды, бұл ары қарай евклидтік метрикамен кластерлік талдау әдісін қолдануға мүмкіндік береді [96]. Ары қарай БЖЗҚ-ның инвестицияға салынған зейнетақы активтерінің құрылымын әр түрлі типтегі модельдік портфельдерге бӛлу нұсқаларын алу үшін, иерархиялық агломеративтік және « k -орташалар» әдістері қолданылды [97]. Иерархиялық агломеративтік кластерлеудің мәні: шағын кластерлерді біртіндеп жүйелі түрде үлкен кластерлерге біріктіруде, яғни бастапқы кезде әрбір объект (эмитент/БҚ тобы) кластер болып табылады. Келесі кезеңдерде ӛздерінің белгілері бойынша барынша ұқсас объекттер жаңа кластер құра отырып бірігеді. Кластерлерге біріктірудің бірқатар ережелері бар. Кластерлерді тұрғызу үшін бұл жұмыста Ward әдісі (әдебиетте сондай-ақ Уорд әдісі ретінде танымал) таңдап алынды. Мақсатты функциялардың минималды ұлғаюына әкелетін (квадраттардың топтық сомасының ішінде) кластерлердің әр жерде бірігуі, бұл әдістің артықшылығы болып табылады, яғни ӛздерінің қасиеттері бойынша айтарлықтай байланыспайтын кластерлер бірігеді. Сыныптау нәтижесі иерархиялық әдісте арнайы сызба – дендрограмма түрінде айқын кӛрінеді. Дендрограмма – иерархияның түрлі деңгейлерінде ӛзгеретін объекттердің салынған тобы болып табылатын бұтаққа ұқсас диаграмма [98].

22 – суретте объекттерді 4 белгісі бойынша кластерлеу дендрограммасы берілген.

Кластеризациялау объектісі 1 кластер 2 кластер 1 кластер

3 кластер 2 кластер

4 кластер

5 кластер 3 кластер

22 – сурет – белгісі бойынша кластерлерге біріктіру дендрограммасы Ескерту – Statistica 6.0 пакетінде автор құрастырған

112

Дендрограмма кӛрсетіп отырғандай, 30-ға дейінгі евклидтік арақашықтық деңгейіндегі инвестициялық портфель құрылымында, бес кластерді бӛліп кӛрсетуге болады. Иерархияның келесі деңгейінде бірінші және екінші кластер 50 бірліктегі евклидтік арақашықтықта бірігеді, 3 және 4 кластерлер 48 бірліктегі арақашықтықта бірігеді, кластерлердің 5-тобы 90 бірліктегі арақашықтықта 3 және 4-кластерге бірігуден қалыс қалады. Егер иерархияның осы деңгейінде 1 және 2-кластерді бір кластер, 3 және 4-кластерді екінші кластер, ал 5-кластерді үшінші кластер ретінде қарастыратын болсақ, онда БЖЗҚ – ның зейнетақы активтерінің құрылымы бойынша үш модельдік портфельді қалыптастыруға болады. Кластерлердің құрылымының әрқайсысын бӛлу және талдау барысында, оның мәнін негіздеу зерттеудегі келесі қадам болып табылады. Бірақ біздің жағдайда орын алатын статистикалық жиын кӛп болған жағдайда, кластерлер құрамын анықтау және иерархиялық агломеративті әдісте құрылымды сыныптауды бағалау айтарлықтай кӛп еңбекті қажет ететін процесс. k -орташалар әдісінің иерархиялық процедураларадан ерекшелігі, арақашықтықтар матрицасын немесе объекттер арасындағы ұқсастықтарды есептеуді және сақтауды қажет етпейді, бірақ сыныптау объекттерінің үлкен кӛлемінде, кластерлерге бӛлудің маңыздылығын бағалауға арналған дисперсиялық талдау процедураларымен қоса пайдаланылуы мүмкін, бірақ кластер санын алдын ала беруді талап етеді. Сондықтан кластерлеу объекттерін үлкен кӛлемде кластерге бӛлген кезде екі әдісті де үйлестіру қажет деп санаймыз, яғни дендограммадағы кластерлер санының ықтимал варианттарын алдын ала бағалап, содан кейін k -орташалар әдісінің кӛмегімен талдауды жалғастыру қажет. k -орташалар әдісімен, мұндағы k  3 болғанда, сыныптау жүргізу нәтижесіне сәйкес, кластердің белгілері бойынша орташа мәннің келесі сызбасын алдық (23 – сурет).

Plot of Means for Each Cluster 14 12 10 8 6 4 2 0 -2 -4 rating

urgeney

percentage

profitability

Cluster 1 Cluster 2 Cluster 3

Variables

23 – сурет – БҚ-ды 4 белгісі бойынша 3 кластерге біріктірген кездегі орташалар сызбасы Ескерту – Statistica 6.0 пакетінде автор құрастырған

113

Сызбадан кӛріп отырғанымыздай, барлық үш кластердің «мерзімділігі» кӛрсеткіші бойынша сәйкес келетін орташа және «үлес» кӛрсеткіші бойынша орташаларға жақын мәндері бар. Диссперсиялық талдау нәтижелері 23 – кестеде берілген. Кесте 23 – Дисперсиялық талдау нәтижелері Between df Within df Рейтингі 758,04 2 266,39 104 Мерзімділігі 2,18 2 50,46 104 Үлесі 22,12 2 246,66 104 Табыстылығы 478,11 2 395,75 104 Ескерту – Автормен Statistica 6.0 пакетінде есептелінген

F 147,97 2,25 4,66 62,82

signif 0,00 0,11 0,01 0,00

23 – кестеден кӛріп отырғанымыздай, «мерзімділік» және «үлес» кӛрсеткіштері бойынша, кластерлер арасындағы айырмашылықтар квадратының сомасы (Between) кластерлер ішіндегі айырмашылықтар квадратының (Within) сомасына қарағанда аз, сондай-ақ «мерзімділік» кӛрсеткіші үшін Фишердің кесте мәні Fкр  2,25 мәні Fкр  3,94 аз, соңғы нәтиже негізінде орташалар теңдігі туралы гипотеза қабылданады. Осыған қарап, аталған кӛрсеткіш бойынша бӛлудің аса маңызды еместігін байқауға болады. «Үлес» кӛрсеткіші бойынша Фишер критерийі кластерлердің орташалар айырмашылығының бар екендігін кӛрсетеді, бірақ кластерлер арасындағы айырманың квадраттарының қосындысының, топ ішіндегі квадраттар қосындысынан артықтығы және осы белгі бойынша сызбадағы орташалар шамасының жақындығы, аталған фактордың онша маңызды емес екендігін кӛрсетеді. Дәл ондай зерттеу, яғни сыныпталған белгілері бойынша бес кластерге бӛлу, «мерзімділік» кӛрсеткішінің маңызды еместігін және «үлес» кӛрсеткішінің ықпалы әлсіз екендігін кӛрсетті. Сондықтан, «мерзімділік» және «үлес» кӛрсеткіштерін кластерлерге сыныптау кезінде алып тастау керек. Сонымен, БЖЗҚ-ның активтері құрылымының қарастырылған кӛрсеткіштерінің ішінен кӛпӛлшемді кластерлеу әдісі негізінде, модельдік портфельдерді бӛліп кӛрсету үшін екі белгі: рейтинг пен табыстылық пайдаланылуы мүмкін. 24 - суретте екі белгі бойынша кластерлерге біріктіру дендрограммасы берілген.

114

1 кластер

2 кластер

3 кластер

24 – сурет – белгісі бойынша кластерлерге біріктіру дендрограммасы Ескерту – Statistica 6.0 пакетінде автормен құрастырған

Дендрограммадан кӛріп отырғанымыздай, екі белгі бойынша сыныптау жасау кезінде, үш кластер анық ерекшеленеді, k – орташалар әдісімен БЖЗҚның зейнетақы активтері құрылымында біртектес активтердің үш тобын бӛліп кӛрсету туралы гипотезаны тексеріп кӛрейік.

Statistica 6.0 пакетінде құрастырылған кластерлер және олардың орташалары бойынша сызба 25 – суретте бейнеленген.

Plot of Means for Each Cluster 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 rating

profitability

Cluster 1 Cluster 2 Cluster 3

Variables

25 – сурет – белгісі бойынша 3 кластерге бӛлген кездегі орташалар сызбасы Ескерту – Statistica 6.0 пакетінде автормен құрастырылған

115

25 – суреттен кӛріп отырғанымыздай, кластерлер бір-бірінен белгілерінің орташа мәндері бойынша алшақ орналасқан. Сонымен қатар, бірінші кластердің рейтингісі ӛзге екеуімен салыстырғанда біршама тӛмен, бірақ табыстылығы айтарлықтай жоғары. Үшінші кластерде рейтинг айтарлықтай жоғары, ал табыстылығы тӛмен. Алынған бағалардың қаншалықты маңызды екенін 24 – кестеде берілген дисперсиялық талдаудың нәтижелеріне қарап айтуға болады.

25 – суреттен кӛріп отырғанымыздай, Фишер критерийінің есептелген мәні екі белгі бойынша да 3,94-ке тең, яғни критикалық мәнінен айтарлықтай жоғары, сәйкесінше орташалар мәндері бойынша кластерлердің айырмашылығы айтарлықтай маңызды. Кесте 24 – Екі белгісі бойынша кластерлеудегі дисперсиялық талдаудың нәтижелері Between df Within df рейтингі 729,35 2 304,84 104 табыстылығы 536,27 2 355,97 104 Ескерту – Автормен Statistica 6.0 пакетінде есептелінген

F 124,41 78,34

signif.

0,00 0,00

Осылайша, жүргізілген сыныптау негізінде БЖЗҚ-ның инвестициялық портфелі құрылымында «рейтингісі» және олардың құрамына кіретін бағалы қағаздарының «табыстылығы» бойынша ерекшеленетін активтердің үш кластерін бӛліп кӛрсете аламыз. Бірінші кластерді 58,06%-ды орташа рейтингі бар бағалы қағаздар құрайды; 9,68%-ды рейтингі тӛмен, алыпсатарлығы жоғары деңгейдегі бағалы қағаздар құрайды; 32,26%-ды ешқандай рейтингі жоқ, яғни тәуекелі жоғары бағалы қағаздарды құрайды. Аталған кластерде БҚ-ды «мерзімділік» кӛрсеткіші бойынша бӛлу тӛмендегі диаграммада кӛрсетілген (26 – сурет).

26 – сурет – БҚ-ды мерзімділігі бойынша кластерге бӛлу Ескерту – Автормен есептеліп құрастырылған

116

Бағалы қағаз түрлері бойынша, негізінен банктер мен ҚР аса ірі емес корпорациялық компаниялардың облигациялары басым болып отыр. Жай және артықшылығы бар акциялардың саны – 16%-ды құрайды. Сондай-ақ депозиттік қолхаттар мен банктерге салынған салымдар да бар.

1-кластер бойынша бағалы қағаздардың табыстылығы басқаларға қарағанда біршама жоғары, ол орта есеппен алғанда 8,7%-ды, ал тәуекелі (стандартты ауытқуы) 1,6% құрайды. Екінші кластерге банктер мен ірі қазақстандық корпорациялардың акциялары, кейбір банктерің депозитке салған салымдары, сондай-ақ мемлекеттік қағаздардың аз ғана мӛлшері кірді (МЕКАМ және шетелдік эмитенттер). Мерзімділігі бойынша, кластерде ұзақ мерзімді бағалы қағаздар 65,79%-ға; орта мерзімді бағалы қағазар 15,79%-ға; және қысқа мерзімді бағалы қағаздар 18,42%-ға басымдау. Кластер бойынша орташа табыстылық 5,5%-ды, ал тәуекелі (стандартты ауытқу) 1,9% құрады. Негізінен сапасы орташа қағаздардың барлығының ресми тағайындалған рейтингі бар. Moody's агенттігі қолданатын сыныптауларға сәйкес, категориялар бойынша кластерге кіретін қағаздардың рейтинг бойынша орналастыру 27 – суретте кӛрсетілген.

27 – сурет Үшінші кластерге кіретін бағалы қағаздар рейтингі Ескерту – Автормен есептеліп құрастырылған

Үшінші кластер 74%-ы табыстылығы аса жоғары емес мемлекеттік бағалы қағаздардан тұрады. Қалған 3%-ын бағалы металдар, шетелдік эмитенттер қағаздары 18% және 5%-ын рейтингі жоғары «Самұрық Қазына» және «Бәйтерек басқарушы компаниясы» құрайды. Аталған кластерге кіретін бағалы қағаздар табыстылығының орташа деңгейі 3,1%-ға тең, ал тәуекелі (стандартты ауытқу) 1,6% құрады. Біз білетіндей, рейтинг анықтама бойынша [99] тәуекелге кері пропорционал, яғни үшінші кластерге кіретін БҚ-дың тәуекелі, бірінші және екінші кластерге кіретін эмитенттердің бағалы қағаздарына қарағанда тӛмен 117

деген қорытынды жасауға болады. Сонымен қатар, табыстылығы орта есеппен, бірінші кластер бойынша жоғар. Жүргізілген кластерлеуге сәйкес, БЖЗҚ біртектес активтердің тобының үш түріне біріктіруге болады:  орташа табыстылығы 8,3% болатын, орташа рейтингтен рейтингсізге дейінгі қағаздарды қамтитын, бірінші кластер негізінде құрылған қалыптыагрессивті портфель;  сапасы орташа бағалы қағаздардан тұратын, екінші кластер негізінде құрылған қалыпты-консервативті портфель, барлық қағаздардың халықаралық агенттіктер тағайындаған рейтингі бар, портфельдің орташа табыстылығы – 5,5% тең;  үшінші кластерге, мемлекеттік қағаздар мен рейтингі жоғары қағаздардан тұратын және орташа табыстылығы 3,1%-ды құрайтын консервативті портфель сәйкес келеді. БЖЗҚ-ның инвестициялық портфелінің құрылымын құрайтын активтерді модельдік портфельдің үш түріне бӛлу, жалпы алғанда күрделі, бірақ модельдік портфельдердің инвестициялық стратегиясын анықтауға мүмкіндік береді. Алайда, шетелдік зейнетақы қорларының тәжірибесінде әдетте, бес модельдік портфельді бӛліп кӛрсететуге болады. БЖЗҚ-ның ағымдағы зейнетақы активтері құрылымын бес портфельге кластерлеу Фишер критерийі бойынша, алынған бӛлудің маңыздылығына қарамастан, ӛздерінің кейбір кӛрсеткіштері бойынша кластерлердің бір-біріне айтарлықтай жақын екендігін кӛрсетті және бірдей инвестициялық профильді бейнелейді, бұған 28 - суреттегі сызба айғақ бола алады: 1,2,3-кластерлер рейтинг бойынша, ал 4 және 5 кластерлер табыстылығы бойынша жақын.

Plot of Means for Each Cluster 14

12

10

8

6

4

2

0

-2

-4 rating

profitability

Cluster 1 Cluster 2 Cluster 3 Cluster 4 Cluster 5

Variables

28 – сурет – белгісі бойынша 5 кластерге бӛлген кездегі орташалар сызбагі Ескерту – Statistica 6.0 пакетінде автормен құрастырылған

118

Мұны, қазіргі таңда зейнетақы салымдарына қойлған заңнамалықнормативтік шектеулердің салдарынан, БЖЗҚ құрылымында біртиптес активтердің кӛп болуымен түсіндіруге болады. Бүгінгі күнде БЖЗҚ активтері құрамы, табыстылығы мен тәуекелді деңгейі бойынша модельдік портфельдің үш түрін (активтердің үш тобын) ғана қалыптастыруға болады. Тәуекел мен рейтинг арасында кері пропорционал байланыстың бар екендігін ескере отырып, тәуекел ықтималдығын есептеуге арналған 3-ші формула арқылы тәуекел тобын бағалауға кӛше аламыз.

Ti  1  ranki / 100

(3)

мұндағы: Ti – БҚ-дар тобының i тәуекел ықтималдығы; rank i – БҚ-дар тобының i рейтингі дәрежесі. БЖЗҚ-ның жарияланған инвестициялық құрылымы негізінде қалыптасқан модельдік портфельдер (активтердің біртектес тобы), зейнетақы қорының барлық салымшыларының мүдделерін толығымен қанағаттандырады деп айтуға болмайды. Әр түрлі инвесторлардың табыстылық пен тәуекелді оңтайлы үйлестіру туралы, әртүрлі ерекшеленетін пікірлері болады. Әдебиет кӛздерінен кӛріп отырғанымыздай [100], кез келген инвестордың мінез-құлқы, кӛбіне оның жасына байланысты болады. Жас инвесторлардың басым кӛпшілігі (20-35 жасқа толғандар) ӛсуге бағытталған инвестициялық стратегияға басымдық береді, салымшылар үшін қаржылық құралдар 40 жыл ішінде инвестицияланады. Мұндай инвесторлар, алып-сатарлық акцияларды және жылдам ӛсетін акцияларды пайдалануға бейім. Орта жастағы инвесторлар (3550 жасқа толғандар), инвестициялану уақыты 15-20 жыл, бағалы қағаздар бағамының ӛсуіне әлі де болса бейімделмегенімен, инвестициялаудың аз да болса алыпсатарлық сипаты бар стратегиясына ақырындап кӛшіп жатыр. 50 жастан жоғары инвесторлар, инвестицияланатын мерзімі 15 жылдан тӛмен, ӛсу сапасына бейімделген құралдарды пайдаланады және ағымдағы табысқа, түсімдердің маңызды кӛзі ретінде баса назар аударады. Инвестор зейнетке шығар алдындағы жасқа келген кезде оның инвестициялық портфелі ӛте консервативті бола бастайды. Кӛпӛлшемді талдау әдісі негізінде зейнетақы активтерінің басым кӛпшілігі облигацияларды құрайтын болғандықтан, алыпсатарлық тез ӛсетін акциялар мүлде жоқ деп айтуға болады. Сәйкесінше, 35 жасқа дейінгі БЖЗҚ инвесторларына дәл қазіргі кезде орташа табыстылығы 8,3%-ға жететін қалыпты-агрессивтік портфель ұсынылуы мүмкін. Бұл инфляцияның күтіліп отырған деңгейінен біраз жоғары (5,5% - 6%). Аталған портфель бойынша тәуекелдің ықтималдығы айтарлықтай жоғары, оның мәні [0,5-1] аралығында. Қалыпты-консервативті инвесторға (35 жастан жоғары 50-ге дейін) әзірге табыстылығы 5,5% ке тең, тәуекелдің ықтималдығы [0,3-0,5] аралығындағы, екінші типтегі модельдік портфельді ұсынуға болады. Біз қарастырып отырған күнге (01.07.2014) табыстылық инфляция деңгейінен шамамен сәл ғана кӛп (5% құрайды) және 2014 жылғы болжанып отырған мәннен аз.

119

Консервативті портфель – ең сенімді, оны зейнетақы жасындағы (50-ден асқан) азаматтарға ұсынуға болады. Бірақ оның табыстылығы инфляцияны жаппайды, сонымен қатар ол ұзақ мерзімді бағалы қағаздардың кӛп бӛлігін қамтиды, ал бұның аға буын ӛкілдерін қанағаттандырмайтындығы анық. Айта кететін бір жайт, ұсынылған шешімнің жай сұрыптау мен бӛлуден негізгі айырмашылығы, кӛпӛлшемді кластерлеуді әрбір портфельде пайдаланған кезде, қазіргі таңда БЖЗҚ зейнетақы активтері құрылымындағы бағалы қағаздардың нақты түрлерінің құрамы кӛрсетіледі, сонымен қатар кластерлерге біріктіру екі негізгі кӛрсеткіш (табыстылық пен тәуекел) бір уақытта ескеріле отырып жүргізіледі. Портфель құрылымына кіретін активтерді құрамы бойынша талдау БЖЗҚ-ның негізгі мәселелердін, яғни бағалы қағаздар түрінің біртектілігін мен сапасын ашып кӛрсетті. Сонымен қатар, зейнетақы активтерінің орташа табыстылығы жоғары емес, тек бір модельдік нұсқада ғана, ол күтіліп отырған инфляцияны (2014 жылы 7,4% құрайды) жабады. БЖЗҚ зейнетақы активтері құрылымында облигациялардың, оның ішінде мемлекеттік облигациялардың пайызы басым (жалпы барлық база бойынша 81% құрайды). Негізінен бағалы қағаздар ұзақ мерзімді, олардың портфельдегі үлесі орта есеппен 60%-ға жетеді, бұл зейнеткерлік жастағы инвесторлар үшін онша тартымды емес. Жоғарыдағы зерттеулерден шығатын қорытынды, БЖЗҚ-ның зейнетақы активтері құрылымы бойынша үш моделдік портфель ғана құруға болатынын, оның ішінде тек біреуі инфляция деңгейін жабатынын кӛрдік. Қысқа уақыт аралығында активтерінің құрылымын ӛзгерту қиын, сондықтан жасалған зерттеу негізінде, ынтымақтастық зейнетақының қысқарған бӛлігін қазіргі зейнетақы активтерінен түскен кіріс кӛлемі толық ӛтей алмайды және орнын толтыру коэффициентінің 40% - дан кем емес деңгейіне қолдау жасай алмайтыны анық. Сондықтан зейнетақы жинағын қорландырудың басқа кӛзін, яғни жұмыс берушіні тарту арқылы (шартты-жинақтаушы қосымша компонент енгізу арқылы) үш құрамдасқа негізделген: мемлекет – жұмысшы - жұмыс берушi жүйеге кӛшу бұл мәселе шешімін табады деп тұжырым жасауға болады. Табыстылық пен тәуекелдік критерийі бойынша зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын бағалауды таңдау, америкалық ғалым Марковицтің классикалық моделіне негізделеді [101]. Марковица теориясының негізінде, күтілетін табыстылық пен тәуекел деңгейінің үйлесімді сұранысын барынша қанағаттандыратын және күтілген табыстылықта тәуекелді тӛмендетуді қамтамасыз ете алатын портфельді қалыптастыру мүмкіндігі жатыр. 60-жылдары Джек Трейнер, Уильям Шарп, Джон Литнер мен Ян Моссин бір-біріне тәуелсіз дайындаған САРМ (Capital Asset Price Model) моделі Г.Марковицтің портфельдік теориясына толықтыру болды. Әдебиеттерде Шарп моделі ретінде белгілі САРМ моделі барлық жиындардың ішінен активтерді таңдау үшін қолданылады, ал ары қарай Г.Марковиц моделінің кӛмегімен оңтайлы портфель қалыптастырылады. Алайда, Г.Марковиц пен У. Шарп модельдері ұлттық экономиканың тұрақты 120

ӛскен кезеңінде әзірленді. Олар дамудың бірқалыпты қарқынына тән шетелдік нарықтарда жақсы жұмыс жасайды, алайда дамушы нарықта Марковиц пен Шарп модельдерін тікелей қолдануға келмейді. Әсіресе, Қазақстанның қор нарығы үшін олар, портфельдер бойынша модельдік қателіктер мен болжап болмайтын залалдарға әкелуі мүмкін. Бұл, бірінші кезекте, табыстылықтың тұрақсыздығымен, ішкі ақпараттарға қатты ықпал етумен, нормативтік-құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, шикізат салаларының жалпы даму қарқынына ықпал етуімен, осы нарықтардың ерекшеліктері және даму қарқынымен түсіндіріледі. Бұл модель тұрақсыз қор нарығы үшін түрлендіріліп, «Квази-Шарп» моделі деген атауға ие болды. Аталған модель негізінде, Шарп моделіндегідей, жеке бағалы қағаздарың қор индексімен байланыстығы емес, осы активтерден тұратын бүкіл жеке-дара портфельдің табыстылығымен ӛзара байланыстылығы жатыр. «Квази-Шарп» моделінің негізгі болжамдары келесідей: Бағалы қағаздардың табыстылығы, табыстылықтың математикалық болжамы ретінде есептеледі (мұндай болжам Шарп моделі үшін де ортақ болып табылады).

1) Жеке-дара эталондық портфель ретінде барлық қарастырылған, бірдей бӛлікке бӛлінген бағалы қағаздардан тұратын портфель алынды. Шарп моделінде бенчмарк (эталондық портфель) ретінде қор индексімен сипатталатын нарықтық портфель алынады. Қазақстандық нарық үшін бұл индекс KASE, ресейлік қор нарығы үшін – РТС индексі (RTSI), америкалық қор нарығы үшін – S&P500. Бағалы қағаздардың табыстылығы жеке-дара портфельдің табыстылығына тура пропорционал. Бұл болжам нарықтық портфель үшін Шарп моделінде орын алады [102].

2) Бағалы қағаздардың тәуекелі, жеке-дара портфель табыстылығының ӛзгеруіне байланысты, бағалы қағаздар табыстылығының ӛзгеру деңгейі ретінде есептеледі. Осыған ұқсас Шарп моделі үшін есептеу нарықтық портфельге байланысты жүзеге асырылады.

3) Тәуекелсіз мӛлшері ретінде Шарп моделіндегідей мемлекеттік міндеттемелер емес, жеке-дара портфельдің орташа табыстылығы алынады.

4) Бағалы қағаздар табыстылығының жеке-дара портфель табыстылығымен және осы бағалы қағаздардың «Квази-Шарп» моделіндегі тәуекелмен байланысы сызықтық регрессия функциясының кӛмегімен сипатталады. Бағалы қағаздар табыстылығының формуласы келесідей:

Ri  Ri  i ( Rsp  Rsp ) мұндағы: Ri - i -бағалы қағаздың табыстылығы;

Ri - i -бағалы қағаздың орташа табыстылығы;  i - табыстылық теңдеуіндегі регрессиялық коэффициент; Rsp - жеке-дара портфельдің табыстылығы; 121

(4)

Rsp - жеке-дара портфельдің орташа табыстылығы.

Регрессиялық коэффициент  i жеке-дара портфель табыстылығы (ӛз ӛлшем бірлігінде) ӛзгерген кезде, бағалы қағаз табыстылығының деңгейі қаншалықты ӛзгеретіндігін кӛрсетеді. Бета коэффициентінің мәні қаншалықты жоғары болса, жеке-дара портфельдің табыстылығы ауытқыған кезде бағалы қағаздың табыстылығы соншалықты қатты ӛзгереді. Бұл коэффициент Шарп моделіндегідей тәуекел деп аталады. Бірақ, «Квази-Шарп» моделіндегі жалпы тәуекел, жеке-дара портфель мен қалдықтың тәуекелі (  ri ) табыстылығы тӛмендеген кезде, бағалы қағаздар табыстылығының сызықтық регрессиялық орташа квадраттық ауытқуы ретінде есептелетін, табыстылықты тӛмендетудің  -тәуекелінен қалыптасады. Сонымен қатар, қалдық тәуекелі сызықтық регрессияға сәйкес келмейтін тәуекел ретінде анықталады. i -бағалы қағаздың табыстылығы мен жалпы тәуекелін 4 - формула бойынша анықтауды ескере отырып, «Квази-Шарп» моделіндегі инвестициялық портфельдің табыстылығы мен тәуекелі келесі формулалармен есептеледі: N

N

i 1

i 1

R p   ( Ri * Wi )  ( Rsp  Rsp ) *  (  i * Wi )

(5)

мұндағы: Rp - инвестициялық портфельдің табыстылығы; Wi - салмақ (портфельдегі i -бағалы қағаздың үлесі) Wi  0 ; N

W

i

i 1

p 

1 N

 ( i 1

N

i

* Wi ) 2 *  sp2   ( ri2 * Wi 2 )

(6)

i 1

мұндағы:  p - инвестициялық портфельдің тәуекелі;  sp - жеке-дара портфельдің стандартты ауытқуы (тәуекелі);  ri - қалдық тәуекелі ( i -қағаздың сызықтық регрессияға қатысты стандартты ауытқуы). Портфельдің табыстылығын (5) мақсатты функциясы ретінде қабылдап, және тәуекелдік  reg шектеу қоя отырып, оны максимумға жеткізуге ұмтылуды, «Квази-Шарп» моделі негізінде оңтайлы портфельді іздестіруді келесі формуламен кӛрсетуге болады: N

N

i 1

i 1

 ( Ri * Wi )  ( Rsp  Rsp ) *  (  i * Wi )  max N

N

i 1

i 1

 (i *Wi )2 * sp2   ( ri2 *Wi 2 )   reg Wi  0 N

W i 1

i

1

122

(7)

Сол кезде табыстылықтың белгіленген деңгейінде ( R reg ) портфельдің жалпы тәуекелді тӛмендету үшін, оңтайлы портфельді қалыптастырудың кері міндеті (обратная задача) болып келесілер табылады: N

 ( i 1

N

i

* Wi ) 2 *  sp   ( ri2 * Wi 2 )  min i 1

N

 ( R *W )  ( R i

i 1

i

sp

N

 Rsp ) *  (  i * Wi )  Rreg

(8)

i 1

Wi  0 N

W i 1

i

1

Қазақстандық қор биржасының ресми сайтында жарияланған, жыл ішіндегі барынша ӛтімді акциялар тізіміне кіретін акциялардан оңтайлы агрессивті портфелін қалыптастыру үшін «Квази-Шарп» моделін қолданамыз.  ҚазТрансОйл (KZTO),  Қазақтелеком (KZTR),  ҚазКоммерцБанк (KKGB),  KAZAKHMYS PLС ( GB_KZMS),  Қазақстанның халықтық жинақтаушы банкі (HSBK),  «Кселл» АҚ (KCEL). Бұл акциялар 2014 жылғы 09 қаңтардағы БЖЗҚ құрылымының құрамына да кіреді. Бұл акциялардың бағасын белгілеу бойынша деректер, ай сайын Қазақстан қор биржасының ресми сайтынан, 2013 жылғы қыркүйек пен 2014 жылғы қыркүйек аралығында алынды. Есептеу құралы ретінде Excel-2007 функциялары мен қондырғыларын пайдаланамыз [103]. Ең бірінші, тӛмендегі формуланы пайдалана отырып, деректер негізінде БҚ-ның ай сайынғы табыстылығын есептейміз Ri 

P i  Pi 1 Pi 1

(9)

Орташа мән функциясының кӛмегімен, акциялардың әрбір түрі бойынша таңдап алынған бүкіл кезең ішіндегі табыстылықтың орташа мәнін есептеп шығарамыз. Жеке-дара портфельдің анықтамасына байланысты тең бӛлікте алынған, пайдаланылатын акциялардың жиынтығынан құралған, t кезеңі ішіндегі жекедара портфель табыстылығының формуласы, портфельге кіретін i -бағалы қағаздардың орташа табыстылығына тең болады (10): N

Rspt 

R i 1

t i

(10)

N

мұндағы: Rspt - жеке-дара портфельдің t кезеңі ішіндегі табыстылығы;

Rit - i -бағалы қағаздың t кезеңі ішіндегі табыстылығы; N - портфельді құрайтын бағалы қағаздар мӛлшері.

123

Жеке-дара портфельдің әрбір айдағы табыстылығы негізінде жеке-дара портфельдің жыл ішіндегі орташа табыстылығын анықтаймыз: T

Rsp 

R t 1

t sp

(11)

T

мұндағы: Rsp - T кезеңіндегі жеке – дара портфелінің орташа табыстылығы; Rspt - жеке-дара портфельдің t кезеңі ішіндегі табыстылығы; Т - қарастырыған уақытша кезең саны.

БҚ мен жеке-дара портфельдің табыстылығын, сондай-ақ олардың сәйкес орташаларын есептеу нәтижелері 25 - кестеде берілген. Кестенің соңғы жолында бағалы қағаздардың түрі бойынша табыстылықтың орташа мәні есептелген, ал соңғы есептеу жолы мен бағананың қиылысындағы ұяшықта жеке-дара портфельдің орташа табыстылығы тұр (0,049). Кесте 25 – Бағалы қағаздар мен жеке-дара портфельдің табыстылығын есептеу

KZTO KZTK -0,008 0,003 0,094 0,005 0,040 0,002 0,238 -0,117 0,127 0,026 -0,036 0,002 -0,025 0,005 -0,004 0,001 -0,055 0,013 0,037 0,003 -0,013 0,075 0,036 0,002 Ескерту – есептелінген

ti кезеңі бойынша жеке портфельдің KKGB RDGZ KCEL GB_KZMS HSBK табыстылығын 0,015 -0,006 0,006 -0,133 0,035 -0,012 0,025 0,379 0,065 -0,020 0,043 0,084 -0,073 -0,257 0,010 -0,152 0,143 -0,041 0,157 0,416 0,014 -0,022 0,081 0,110 0,060 0,174 0,072 0,406 0,074 0,134 0,062 -0,191 -0,099 0,068 -0,091 -0,041 0,238 0,147 0,004 -0,086 0,076 0,051 0,009 -0,004 0,081 0,050 -0,024 0,016 -0,086 -0,209 -0,003 0,180 0,168 0,001 0,679 0,372 0,003 0,120 0,060 0,182 0,197 0,147 0,000 -0,035 0,001 0,053 0,117 0,088 0,014 0,034 0,052 0,049 Автормен www.kase.kz акция котировкасы деректері бойынша

Акциялар табыстылығының жеке-дара портфель табыстылығының ӛзгеру деңгейіне тәуелділігін (ӛзгеру сезімталдығын), әрбір i -бағалы қағаз үшін тӛмендегі формула бойынша есептелетін бета коэффициенті (  ) кӛрсетеді: T

i 

 [( R t 1

t i

 Ri )  ( Rspt  Rsp )

T

 (R t 1

t sp

(12)  Rsp )

124

2

Енді «Квази-Шарп» моделі бойынша жалпы тәуекелді анықтау үшін, сызықтық регрессияға қатысты табыстылықтың шашыраңқылығын кӛрсететін, қалдық тәуекелін тӛмендегі шама арқылы есептеп шығару керек: T

 ri 

 (R

t i

t 1

 R   i  ( Rspt  Rsp ))2 T

(13)

Алгоритмдері мен  i және  ri коэффициенттері Excel-де есептелінген. Осы бағалы қағаздардан тұратын инвестициялық портфельді қалыптастыру үшін, жеке-дара портфельдің ӛзінің тәуекелін есептеу қажет: T

 sp 

 (R t 1

t sp

 Rsp ) 2

(14)

T

Алынған нәтижелерді бір кестеге жиынтықтаймыз (26-кесте). Кесте 26 – БҚ-дың табыстылығы мен тәуекелінің жиынтық нәтижелері Атауы

 - коэффициенті

Орташа Тәуекел қалдығы табыстылығы (%) (%) KZTO 0,8746 3,58 0,46 KZTK 0,0450 0,17 0,19 KKGB 2,6892 11,67 2,00 RDGZ 3,7420 8,81 1,27 KCEL 0,3547 1,39 0,20 GB_KZMS 1,7377 3,41 1,89 HSBK 0,1669 5,15 0,47 Ескерту – Автормен Қазахстан қор биржасының деректері бойынша есептелінген

Квази-Шарп моделінің барлық параметрлері есептелді, енді оны, тәуекелін шектеу арқылы инвестициялық портфельдің табыстылығын максималды мәнге жеткізуге қатысты тура есепті шеше отырып, оны оңтайлы портфельді іздестіру үшін қолдана аламыз. Тәуекелге қойылатын шектеуді 5% мӛлшерінде белгілейміз. Есептеу құралы ретінде Exсel-дің «Поиск решения» қондырмасын пайдаланамыз. Нәтижесінде, зейнетақы активтері 5%-дан аспайтын тәуекелдік шектеуде, 8% құрайтынын ең жоғары табыстылық (барынша ӛтімді акциялардан тұратын) әкелетінін, ал қорланым құрылымы келесідей: 57% – Ұлттық банктің жай акциялары, 32% – ҚазКоммерцбанктікі және 11% «Қазмұнайдың барлау және ӛндіруі» компаниясының жай акциялары. ҚазКоммерцбанктің акциялары және «Қазмұнайдың барлау және ӛндіру» компаниясының акциялар табыстылығының мәні айтарлықтай жоғары, сонымен қатар олардың тәуекелдік коэффициенттерінің мәні де біршама жоғары. Ұқсастығы жағынан БЖЗҚ-ғы және сонымен бірге 2014 жылғы 23 қыркүйектегі KASE B* индекс сериясы тізімінің мүшесі болып табылатын 125

облигациялар жиынынан қалыптасқан зейнетақы активтерінің құрылымының нұсқасы таңдалған. Бастапқы жеке-дара портфельге (бастапқы құрылымы) тең үлесті келесі мемлекеттік және корпорациялық облигациялар кірді (27-кесте). Кесте 27 – Облигациялардың жеке-дара портфелінің құрылымы Эмитенттер

Товарлық код

Портфелдің орташа жылдық табыстылығы, % 2,9 4,7 8,40 6,99

ҚР Қаржы министрлігі (МБҚ) МЕКАМ ҚР Қаржы министрлігі (МБҚ) МЕУЖКАМ «Kaspi Bank» АҚ CSBNb11 «НГСК КазСтройСервис» АҚ KASSb2 «Ұлттық компания «КазМунайГаз» АҚ KMGZb4 8,28 «Қазақстандық Ипотекалық Компания» АҚ KZIKb24 8,15 «Маңғыстау Электр торабын тарату компаниясы» АҚ MREKb7 5,96 «Самрук-Энерго» АҚ SNRGb1 5,68 «Орта-Азиалық жылу - энергия компаниясы» АҚ CTECb1 10,95 Ескерту – www.kase.kz/ru/index_bonds дереккӛзі бойынша құрастырылған

27 - кестеде берілген деректер негізінде есептелген жеке-дара портфельдің орташа табыстылығы 5%-ға тең болды. Квази-Шарп моделі бойынша есептеудің нәтижесінде, зейнетақы активтерінің келесі қорланым құрылымын алдық: CSBNb11 KZIKb24 MREKb7 CTECb1

– – – –

30%, 30%, 30%, 10%.

Тәуекелі шамамен 3% -ды құрайтын шектеумен, табыстылығы 7,75% тең. Қазіргі уақытта, БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерінің құрылымының құрамының 16%-на дейін банк депозиттеріне салынған, мысалы, зейнетақы активтері, әдетте ұзақ мерзімге, 5-10 жылдан астам уақытқа салынады. ҚР Ұлттық банк деректеріне сүйене отырып, соңғы жылдың 2013 жылғы қыркүйектен 2014 жылғы қыркүйекке дейінгі заңды тұлғалар үшін, депозиттер бойынша мӛлшерлеме қарқынын қарастырамыз (29 – сурет).

126

9 8 7 6 5 4 3 2 1 0

8,4

7,8

7,7 6,6

6,7

7,3

6,6

6,5

6,6

5,8 4,8

4,8

Заңды тұлғалар бойынша депозит пайыздарының қарқыны Жылдық орташа пайызы

29 – сурет – Екінші деңгейдегі банктердің депозиттері бойынша орташа мӛлшерлемелер динамикасы Ескерту - Автормен ҚР Ұлттық банкінің деректері бойынша құрастырылған

29 - суреттен кӛріп отырғанымыздай, ҚР екінші деңгейлі банктеріндегі депозиттер бойынша пайыздық мӛлшерлеме орта есеппен жылына 6,3%-ды құрайды, стандартты ауытқу шамасы 1,1% тең. Пайыздық мӛлшерлеме 8%-дан аспады, бірақ 4%-дан тӛмен түспеді деп айтуға болады. Яғни қорланым құрылымының бірінші нұсқасының табыстылығы сияқты, депозитке салынған салымдардың табыстылығы да 8%-дан аспайды. Сондықтан, барынша ӛтімді акциялардан тұратын қорланым құрылымының бірінші нұсқасы, 5% - дан аспайтын қолайлы тәуекелдік деңгейінде, 8%-ды құрайтын табыс әкелуі мүмкін. Облигациялардан қалыптасқан қорланым құрылымының екінші нұсқасының табыстылығы 7,75% - дан тӛмен, болжалды тәуекел деңгейі 3%дан аспайды. Үшінші нұсқа – банктерге салынатын салымдар да табыстылық аралығының 8%-ан аспауы тиіс, бұл жағдайда салымдар тәуекелін бағалау қиынға соғады, себебі БЖЗҚ мен банктер арасындағы қарым-қатынасты білдіретін деректер жеткіліксіз. Зейнетақы активтерінің табыстылығының шектеулілігі, ондағы бағалы қағаздарының сапасының тӛмендігімен және қаржы нарығының дамымағандығымен, сонымен бірге зейнетақы жүйесінің ӛзінің құрылымының жеткілікті түрде дамымағанымен түсіндіріледі.

127

3.3 БЖЗҚ аясында зейнетақы активтерді тиімді басқарудың стратегиялық аспектілері Зейнетақы активтерін басқарудың негізгі мақсаты зейнетақы жинақтарын сақтау және зейнеткерлік жасқа келгенде лайықты деңгейде зейнетақы тӛлемдерімен қамтамасыз ету болып табылады. Басқару функцияларын табысты жүзеге асырудың бірі зейнетақы активтерін инвестицияға салу барысында оны әртараптандыру болып табылады, сондықтан да инвестициялауға арналған қаржы құралдарының ауқымы кең болу керек. Табыстылығы мен тәуекеліне байланысты құралдар: консервативті, қалыпты – консервативті және агрессивті болып бӛлінеді. Инвестициялаудың консервативті құралы капиталдың сақталуына кепілдік береді және жылдық табыстылығы 5%–8% құрайды. Оларға жататындар:  мемлекеттік бағалы қағаздар;  эмитенттердің рейтингі А-дан тӛмен емес облигациялары (халықаралық рейтингтік агенттіктердің бағалауы бойынша);  депозиттер;  асыл металдарға салынған салымдар. Қалыпты - консервативті (үйлестірілген стратегия) – тәуекелдігі орташа, табыстылығы 10%-15% құрайды. Қалыпты - консервативті құралдарға жататындар:  пайлық инвестициялық қорлар;  ірі компаниялардың облигациялары;  ірі компаниялардың акциялары. Агрессивті стратегия жоғары тәуекелді, жоғары табыстылықты (18%-дан астам) құрайды. Агрессивті құралдар – бұл:  бағаның ауытқуына айтарлықтай әсері бар, шағын және орта компаниялардың акциялары;  опциондар мен фьючерстер;  валюта нарығы;  бизнес. Инвесторлардың тәуекелдерге деген кӛзқарасы (қатынасы) әр түрлі болғандықтан, қаржылық бағытта дамудың баламалы түрін таңдауға мүмкіндік береді. Мақсатқа қол жеткізу тактикасына байланысты қорландыру бағыттары да консервативті (жинақтау), қалыпты – консервативті (теңгерімді), агрессивті болып бӛлінеді. Консервативті немесе жинақтау бағыты, тәуекелі аз кірістілігі тӛмен, шамамен 5% - 8% кепілдік береді. Қалыпты – консервативті(теңгерімді) бағыты - тәуекелдігі орташа, кірістілігі 10% - 15% құрайды, ешқандай кепілдік берілмейді. Ал, агрессивті бағыт тәуекелі ӛте жоғары, кірістілігі 18% - дан артық ешқандай кепілдігі жоқ.

128

3.2 - тарауда айтылып ӛткендей, шетелдік және кейбір ресейлік жекеменшік зейнетақы қорларының тәжірибесінде, әдетте, инвесторлардың бес түрі қарастырылған және инвестициялық портфель құру барысында оған сәйкес стратегиялық бағыттар да қалыптастырылады (30 – сурет). Қаржы стратегиялары

Агрессивті

Қалыптыагрессивті

Қалыпты

Қалыптыконсервативті

Консервативті

30%-ға дейін консервативті құралдар

20-40% консервативті құралдар

35-50% консервативті құралдар

50-75% консервативті құралдар

80%-дан бастап консервативті құралдар

50-70% қалыптыконсервативті

40-65% қалыптыконсервативті

40-55% қалыптыконсервативті

20-45% қалыптыконсервативті

20%-ға дейін қалыптыконсервативті

20 %-ға дейін агрессивті құралдар

15%-ға дейін агрессивті құралдар

10%-ға дейін агрессивті құралдар

5%-ға дейін агрессивті құралдар

Агрессивті құралдар жоқ

30 – сурет – Қаржы стратегиялары мен оған сәйкес келетін портфельдер Ескерту – Дереккӛз: [104]

2.1 параграфте аталып ӛткендей, 2012 жылдың бас кезінде Қазақстанда зейнетқы активтерін басқару барысында, консервативті және қалыпты портфельдерге бӛлу енгізілген болатын. Бӛлу автоматты түрде жүргізілді, зейнеткер жасындағылар жинағы консервативтік портфелге түссе, қалған салымшылардың жинағы – қалыпты портфельге түсті. Жинақтаушы зейнетақы қорларының консервативті инвестициялық портфелінің құрылымы (2012 жылғы қалған 10 қордан) шартты түрде үш негізгі топқа бӛлінді:  50%-дан кем емес тәуелсіз (суверендік) деңгейдегі борышқорлық бағалы қағаздар;  40%-дан аспайтын корпорациялық (немесе ақша нарығы) деңгейдегі борышқорлық бағалы қағаздар;  10%-дан тӛмен емес ӛзге де қаржы құралдары. Акциялар консервативті портфель құрамына кірген жоқ. Консервативті портфель құрамына акциялар кірген жоқ. Орта есеппен жинақтаушы зейнетақы қорына қатысты лимиттік құрам бойынша қалыпты портфельге қойылатын талаптар мынадай болды: «кері РЕПО» операциясын қосқанда 20%-дан кем емес ҚР Қаржы министрлігі мен ҚР Ұлттық Банкінің 129

МБҚ, 30%-дан аспайтын шетелдік мемлекеттердің МБҚ, облигациялар түріне байланысты 10%-40%-дан аспайтын облигациялар, 30%-дан аспайтын үлескерлік құралдар, 40%-дан аспайтын ақша нарығының құралдары, 10%-дан аспайтын ӛзге де құралдар [105]. Ал агрессивті портфельді 2015 жылға қарай қалыптастырады деп болжам жасалған. Алайда, бір-бірімен аффилирленген зейнетақы қорлары мен банктер, эмитенттер ақша ағынымен айналысып, олар активтерін кӛбінесе қаржыгерлер тілінде «қоқысты облигациялар» деп аталатын қағаздарға салды. Ал бұл эмитенттер, бірінен кейін бірі дефолтқа ұшырап, Ұлттық Банктің бағалауы бойынша, бағалы қағаздары шамамен 100 млрд. теңге кӛлеміндегі сомаға дейін құнсыздануы орын алды [106]. Стратегиялық корпорациялық басқарудың жазылған қағидалары тек қағаз жүзінде қала берді. Нәтижесінде, ЖЗҚ-ның инфляция деңгейімен салыстырғандағы табыстылығы 2012 жылы еке есеге құлдырады. Қорлардың 2011–2014 жылдардағы кірістілігінің динамикасы 31 - суретте берілген.

8 7 6 5 4 3 2 1 0

2011

2012

2013

2014

31 – сурет – 2010–2014 жылдардағы ЖЗҚ мен БЖЗҚ кірістілігінің динамикасы, пайызбен Ескерту – www.enpf.kz және www.nationalbank.kz дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған

Бұл жағдайдың ары қарай жалғасуы макро - қаржылық коллапсқа әкелетін еді, осыған байланысты үкімет зейнетақы жүйесін жаңғырту және Бірыңғай зейнетақы қорын құру туралы шешім қабылдады, нәтижесінде 2014 жылы барлық қорлардың қосылуымен аяқталды. Инвесторлар (тӛлеушілер) мен БЖЗҚ-ның ӛзара байланысу схемасы кӛрсетілген (5-схема).

130

Зейнетақы активтерін басқару жӛніндегі кеңес

Ұсыныста р

Инвестор (салымшылар)

ҚР Ұлттық Банкі (Басқарушы компания)

Басқару нәтижелері

БЖЗҚ

ақша

Агенттер (жұмыс берушілер)

ақша

хабарлама

ЗТМО (жеке шоттар)

түсімдер туралы ақпарат

хабарлама

Салық органдары

5 – схема – Инвестордың және БЖЗҚ ӛзара байланысу схемасы Ескерту – www.enpf.kz/1 дерккӛзі негізінде құрастырылған

Осы уақытқа дейін салымшыларда ӛз жинақтарын басқарудың бір ғана мүмкіндігі болған еді, ол – салымшының зейнетақы қорын таңдауы. Схемадан кӛріп отырғанымыздай, инвестордың ӛз активтерін орналастыру туралы пікірі ескерілмеген, онда таңдау мүмкіндігі жоқ. Бүгінгі күні БЖЗҚ –ның қандайда бір бағалы қағаздарға салу керек немесе қандай кӛлемде алу керек деген сияқты мәселелерді, сонымен бірге оның қандай да бір портфельдерді қалыптастыру туралы шешім қабылдауға құқығы жоқ. БЖЗҚ шын мәнінде ЗТМО мен Ұлттық Банктен алынған деректер негізінде зейнетақы активтерінің қозғалысы туралы ақпарат беретін, статистика органының функциясын атқарып отыр. Басқару жӛніндегі барлық мәселелерді Ұлттық Банктің Инвестициялық Комитеті шешеді, ал қабылданып жатқан шешімдерге тек зейнетақы активтерін басқару жӛніндегі кеңес қана ықпал ете алады. Ол кеңестің мүшелерін ҚР Президенті тағайындайды. Ұлттық Банк Басқармасы бекіткен «БЖЗҚ инвестициялық декларациясында» зейнетақы активтерін басқару стратегиясы келесі тұжырымдамада жазылған: «Инвестициялау стратегиялары белгіленген тәуекелдер деңгейінде әртүрлі қаржы құралдары түрлерінің - үлестік құралдардың, борыштық құралдардың және ӛзге де құралдардың оңтайлы үйлесуі есебінен инвестициялардың ӛсімін қамтамасыз ету арқылы, БЖЗҚ кӛзделген инвестициялық мақсаттарын орындауға бағытталған. Бұл ретте зейнетақы активтерінің құнын жоғары ықтималдылығымен сақтап қалуды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін тәуекел деңгейі алынады» [107].

131

Зейнетақы активтерін қорландырудың негізгі стратегиялық бағыты консервативтік қаржы құралдарына орналастыру болды: бұларға МБҚ-ға салынған инвестициялар, квазимемлекеттік сияқты сектордың бағалы қағаздары, екінші деңгейдегі банктердің депозиттері, «кері Репо» операциялары жатады. Бір ЕДБ-ның қаржы құралдарына салынған инвестиция кӛлемі БЖЗҚның зейнетақы активтерінің 10%-нан аспауы тиіс. БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін ЕДБ салымдарына инвестициялау мына талаптарды сақтай отырып жүзеге асырылады: 1. ЕДБ-ның меншікті капиталының (ҚР ҰБ интернет-ресурсында жарияланған) соңғы күндегі мӛлшері, барлық ЕДБ-ның меншікті капиталының орташа мәнінен асып түсуі керек. Барлық ЕДБ-ның меншікті капиталының орташа мәні, барлық ЕДБ-ның меншікті капиталының есептелген сомасы ретінде, олардың санына бӛлінгенге тең; 2. ЕДБ-да «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша рейтингтік бағасының немесе ӛзге халықаралық рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингтік бағасының болуы; 3. Қазақстан Республикасының заңнамаларына сәйкес ЕДБ үшін белгіленген пруденциялық нормативтерді сақтау жӛніндегі талаптарды орындау. БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін ЕДБ салымдарына орналастыру, 5 жылдан 10 жылға дейінгі мерзімді құрайды. Салымдар бойынша сыйақының ең тӛмен мӛлшері, салымды орналастыру мерзіміне және ЕДБ-ның кредиттік рейтингісіне тәуелді болатын, сыйақының базалық мӛлшерлемесі мен ең тӛмен деңгейде белгіленген сыйлықақыға тәуелді Декларацияға сәйкес есептеледі [108]. БЖЗҚ зейнетақы активтерін шетелдік эмитенттердің айналымға шығарылған үлескерлік бағалы қағаздарының мӛлшерінен 5%-дан аспайтын кӛлемдегі, бір ғана шетелдік эмитенттің үлескерлік бағалы қағаздарына инвестициялауға рұқсат етіледі. Экономикалық және қаржылық жағдайдың жағымсыз циклдік ӛзгеруі нәтижесінде пайда болған инвестициялық тәуекелдерді азайту үшін, БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерінің инвестициялық портфельдерін қаржы құралдарының түрлері, эмитенттері, экономика секторлары, БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін инвестициялау лимиттеріне сәйкес, елдер және валюталар бойынша әртараптандыру жүзеге асырылады. Әрбір бабы бойынша шектеу кӛрсетілген БЖЗҚ-да қалыптасқан портфельдің құрылымы бойынша талаптар (қосымша З) берілген. Қазақстан-жаңалықтары АА хабарлағандай, жекешеленген жинақтаушы зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін БЖЗҚ шоғырландырғанан кейін ҚР ҰБ, кірістілігі «инфляция плюс» - ті қамтамасыз ететін, мерзімділігі 5-10 жылдар аралығындағы банк депозиттеріне орналастырамыз, ал инвестицияға салу ашық аукцион арқылы жүзеге асырылады және банктердің рейтингі ескеріледі делінген [109]. Бірақ қаржы секторы тарапынан БЖЗҚ - ның 132

активтерін инфляция деңгейін жауып, оның үстіне аз да болса кірістілікпен қамтамасыз ететіндей жоғары пайызды бірде – бір Банк бере қойған жоқ. «Қазақстанның Ұлттық банкі 2014 жылдың соңына қарай Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерінің күтілген табыстылығы 6-6,5%-ды құрайтындығын айтты» [110]. ҚР Ұлттық экономика министрлігі де инфляцияның ӛсу ықтималдығын жоққа шығармайды. Нәтижесінде БЖЗҚ-ның 2014 жылдың нәтижесі бойынша орташа табыстылығы 6,31% құрады. БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жӛніндегі 2015 жылдың 1 қаңтарына арналған ақпарат 28-кестеде берілген.

133

Кесте 28 – Қаржы құралдарының түрлері және олардың үлестері бойынша БЖЗҚ портфелінің құрылымы 01.04.14 жылға ағымдағы құн, млрд. теңге 1 879,44 134,71 76,54

ҚР МБҚ Шетелдік мемлекеттердің МБҚ ХҚҰ ҚР эмитенттерінің корпоративтік 847,48 облигациялары Шетелдік эмитенттердің корпоративтік 41,48 облигациялары PPN (құрылымдық ноттар) 71,20 ҚР эмитенттерінің акциялары және 177,16 депозитарлық қолхаттары Шетелдік эмитенттердің акциялары 12,49 және депозитарлық қолхаттары Туынды құралдар Депозиттер 275,90 РЕПО 11,51 Инвестициялық шоттағы ақшалар 266,77 Басқа активтер (тӛлем шоттарындағы ақшалар) Зейнетақы активтерінің барлығы 3 963,68 Ескерту – Дереккӛз: www.enpf.kz/9886

47,42% 3,40% 1,93%

01.12.14 жылға ағымдағы құн, млрд. теңге 2 034,95 75,65 83,42

46,11% 1,71% 1,89%

01.01.15 жылға ағымдағы құн, млрд. теңге 1 913,90 74,32 82,47

21,38%

1 155,81

26,19%

1,05%

93,19

1,80%

01.04.14 үлесі

01.12.14 үлесі

01.01.15 үлесі

Зейнетақы активтерінің ӛсімі

42,35% 1,64% 1,82%

-5,95% -1,75% -1,14%

1 219,45

26,98%

5,51%

2,11%

93,86

2,08%

0,71%

51,21

1,16%

48,47

1,07%

-5,34%

4,47%

142,50

3,23%

145,48

3,22%

2,09%

0,32%

10,62

0,24%

8,99

0,20%

-15,36%

6,96% 0,29% 6,73%

- 2,46 711,81 2,33 27,72

-0,06% 16,13% 0,05% 0,63%

- 4,50 710,20 53,39 150,77

-0,10% 15,71% 1,18% 3,34%

83,26% -0,23% 2193,69% 443,89%

-

26,44

0,60%

22,76

0,50%

-13,92%

100%

4 413,19

100,00

4 519,56

100,00%

2,41%

134

28-кестеден кӛріп отырғанымыздай, аталған кезең үшін БЖЗҚ – ның зейнетақы активтерінің инвестициялық портфелін ӛтеуге алынған орташа кірістілігі жылына 5,15%-дан 7,61%-ға дейін артты. Соңғы айда БЖЗҚ зейнетақы активтері портфелі бойынша туындаған ӛзгерістерді 29 - кестеден кӛруге болады. Кесте 29 – БЖЗҚ зейнетақы активтері портфелі бойынша туындаған ӛзгерістер Мӛлшері, млрд. теңге ҚР облигациялары KZT 76,82 ҚР акциялары KZT 4,54 ҚР акциялары USD 0,47 Жиынтығы: 81,83 Ескерту – Дереккӛз: http://www.enpf.kz/9886 Эмитент

Валюта

Сатып алынғандардың орташаалынған кірістілігі, жылына, % 9,72%

9,12%

2015 жылдың 1 қаңтарына БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфеліндегі негізгі үлесті ҚР МБҚ құрайды, олардың кӛлемі есепті кезеңде 121,05 млрд. теңгеге азайып, 1913,90 млрд. теңгені, ал олардың портфелдегі үлесі 42,35 % құрады. Есепті кезеңде БЖЗҚ портфелінде ҚР МБҚ ӛтеуге алынған орташа кірістілік жылына 7,42 %-дан 7,19 %-ға дейін азайды. Шетелдік мемлекеттердің мемлекеттік бағалы қағаздары есепті айда кӛлемі 1,32 млрд. теңгеге тӛмендеп, 74,32 млрд. теңгені құраған, ал олардың портфелдегі үлесі 1,71 %-дан 1,64%-ға дейін тӛмендеді. Есепті кезеңде 1,82 млрд. теңге сомасына шетелдік мемлекеттердің МБҚ ӛтелген болатын, сатып алулар мен сатылған жоқ. БЖЗҚ портфелінде шетелдік мемлекеттердің МБҚ ӛтеуге орташа алынған кірістілік жылына 1,90%-дан 2,03%-ға дейін артты. Халықаралық қаржы ұйымдарының облигацияларының кӛлемі есепті айда 0,95 млрд. теңгеге азайып, 82,47 млрд. теңгені құрады, ал олардың портфелдегі үлесі 1,89% -дан 1,82% - ға азайды. БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфелінде Халықаралық қаржы ұйымдарының облигацияларын ӛтеуге орташа алынған кірістілік жылына 7,33% -дан 7,31%-ға дейін тӛмендеді. Қазақстан Республикасының ЕДБ депозиттерге салымдардың есепті айда кӛлемі 1,61 млрд. теңгеге азайды және 710,20 млрд. теңгені құрады. Портфелдегі олардың үлесі 16,13%-дан бастап 15,71%-ға дейін тӛмендеді. Есепті кезеңде БЖЗҚ зейнетақы активтерінің жалпы сомасы шамамен 6,16 млрд. теңгеге ЕДБ салымдары ӛтелді.Есепті кезең үшін БЖЗҚ ЗА портфелінде ЕДБ салымдарын ӛтеуге орташа алынған кірістілік ӛзгерген жоқ және жылына 8,81% құрады. Есепті айда ҚР эмитенттерінің корпоративтік облигацияларының кӛлемі 63,64 млрд. теңгеге артып, 1 219,45 млрд. теңгені құрады, ал олардың портфелдегі үлесі 26,19%-дан 26,98%-ға дейін ұлғайды. Есепті кезеңде орташа алынған кірістілік жылына 9,72% құрайтын жалпы кӛлемі 76,82 млрд. теңгеге ҚР эмитенттерінің корпоративтік облигациялары сатып алынған болатын.

135

Мұндайда БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфелінде 14,17 млрд. теңге сомасына ҚР эмитенттерінің корпоративтік облигациялары ӛтелді, 0,89 млрд. теңге сомасына ҚР эмитенттерінің корпоративтік облигациялары сатылды. Есепті кезең үшін БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфелінде ҚР эмитенттерінің корпоративтік облигацияларын ӛтеуге орташа алынған кірістілік жылына 9,69%-дан 8,88%-ға дейін азайды. Есепті айда шетелдік эмитенттердің корпоративтік облигацияларының кӛлемі 0,66 млрд. теңгеге артып, 93,86 млрд. теңгені, ал олардың портфелдегі үлесі 2,11%-дан 2,08%-ға дейін тӛмендеді. 2014 жылғы желтоқсанда шетелдік эмитенттердің корпоративтік облигацияларын сатып алу және сату болған жоқ. Есепті кезең үшін БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфелінде шетелдік эмитенттердің корпоративтік облигацияларын ӛтеуге орташа алынған кірістілік 7,28% құрады. Есепті айда шетелдік эмитенттердің PPN (құрылымдық ноталар) кӛлемі 48,47 млрд. теңгені құрап, олардың портфелдегі үлесі 1,07% құрады. Есепті кезеңде шетелдік эмитенттердің PPN (құрылымдық ноталар) 0,76 млрд. теңге сомасына ӛтелген, сатып алулар және сатулар болған жоқ. ҚР эмитенттерінің акциялары және депозитарлық қолхаттары есепті айда кӛлемі 2,97 млрд. теңгеге ұлғайып, 145,48 млрд. теңгені құрады, ал олардың портфелдегі үлесі 3,23%-дан 3,22%-ға дейін тӛмендеді. Есепті кезеңде 4,54 млрд, теңге сомасына ҚР эмитенттерінің акциялары және 0,47 млрд. теңге сомасына депозитарлық қолхаттар сатып алынған болатын. Шетелдік эмитенттердің акциялары және депозитарлық қолхаттары есепті айда кӛлемі 1,63 млрд. теңгеге азайып, 8,99 млрд. теңгені құрады, ал олардың портфелдегі үлесі 0,24%-дан 0,20%-ға дейін тӛмендеді. Туынды қаржы құралдары 2015 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфелінде жалпы сомасы 325 млн. долл. форвард бар. Инвестициялық қызметтің нәтижелері 2014 жылғы желтоқсан айы үшін БЖЗҚ-ның зейнетақы активтері бойынша есептелген инвестициялық табыс 47,44 млрд. теңгені құрады. Инвестициялық табыс/шығын құрылымына келсек: ЕДБ салымдар бойынша инвестициялық табыс 5,11 млрд. теңгені құрады, бағалы қағаздар бойынша инвестициялық табыс 41,43 млрд. теңгені құрады, «Кері РЕПО» операциялары бойынша инвестициялық табыс 2,26 млрд. теңгені құрады, валюталық шоттардан инвестициялық шығын 32,64 млн. теңгені құрады. Туынды құралдардан түскен инвестициялық шығын 1,33 млрд. теңгені құрады. 2014 жылғы желтоқсан үшін БЖЗҚ шартты зейнетақы бірлігінің ӛсу қарқыны 1,03% құрады. 2014 жылдың басынан бастап БЖЗҚ шартты зейнетақы бірлігінің ӛсу қарқыны 6,31% құрады. Тазартылған асыл металдар есеп беру кезеңінде сатып алынбады және сатылмады. БЖЗҚ-ның зейнетақы активтерінің портфеліндегі туынды қаржы құралдарының үлесі есеп беру күнінде портфельдің 0,01%-ды құрады.

136

Мұндай жылдық қорытынды, БЖЗҚ – ның қызмет кӛрсеткені үшін алынатын комиссиялық пайыздың тӛмендеуімен, МБҚ-дың табыстылығының аз да болса ӛсуімен, портфель құрылымын «қоқысты облигациялардан» тазартумен, ЕДБ салымдарының үлесінің басымдығымен және оның пайызының 8,67%-салынуымен түсіндіріледі. Кӛрсетілген кезең үшін (сәуір-желтоқсан) зейнетақы шартты бірлігінің ӛсімі 2,91% ғана құрады. Мұнымен бірге осы кезең үшін жинақталған құнсыздану деңгейі 4,00% артты. Ал 2014 жылдың нәтижесі бойынша БЖЗҚның күтілген зейнетақы табысы 6,31%, ал жылдық инфляция деңгейі 7,4% құрады. Егер ЖЗҚ – ның активтерінің орташа табыстылығын БЖЗҚ активтерінің соңғы бір жылдық орташа табыстылығымен салыстырсақ, БЖЗҚ орташа кірісі ӛскенін байқауға болады. Сонымен жинақтаушы зейнетақы қорларының табыстылығы соңғы 7 жылда тек 2009 жылы ғана инфляция деңгейін жауып отыр. Зейнетақы активтері портфелінің құрылымын талдау барысында, 50%-ын МБҚ, ал акциялардың (агрессивті бағалы қағаздар 5%-ды құрайды) алып жатқандығын кӛрсетті, сәйкесінше, БЖЗҚ зейнетақы активтерінің портфелін схемаға сәйкес қалыпты-консервативті типке жатқызуға болады.

3.2 - параграфте жүргізілген жіктеу бойынша, БЖЗҚ активтерінің құрылымы орташа табыстылығы – 5,5% болатын, қалыпты-консервативті портфелге бӛлінген. Дәл осындай кірістілікті Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің қалыптастырған портфелі кӛрсетті. Бұл кластерлік әдіспен жүргізілген жіктеу нәтижелері барабарлығын растайды. Сондықтан, зейнетақы активтерінің қорланым құрылымын ӛзгерту арқылы инвестицияға салынған салым бойынша 8,3% кірістілік алуға болады, бірақ қорланым құрылымының бұл нұсқасы үлестік бағалы қағаздар бойынша ҚР ҰБ қойған шектеулерінен асып кетеді.

2014 жылы БЖЗҚ зейнетақы активтерінің кірістілігі 6,3% құрады, яғни ол инфляция деңгейінен 7,4% тӛмен болды. Азық-түлік ӛнімдері (зейнеткерлер үшін маңызды), үшін 8% - ға жетті. 2014 жылы жинақталған зейнетақы қаражатының кірістілігі мен инфляция бойынша арасындағы алшақтық 1,1% ды құрады. Сондықтан, 2014 жылға арналған зейнетақы салымдарының кірістілігін ӛсіру бойынша ҚР ҰБ «инфляция плюс» саясаты күмәнді болып қала берді [111]. Осы тарауда кӛрсетілгендей, зейнетақы жүйесінің қаржылық күйреу қаупі, үкіметтің орталықтандырылған жинақтаушы зейнетақы қорын құру және БЖЗҚ – ның зейнетақы активтерін орналастыруға арналған құралдар тізімін шектейтін, қатаң шаралар енгізу жӛніндегі батыл шараларды қабылдауға мәжбүр етті. Осы жағдайда 2014 жылы 1 тамызда ҚР Ұлттық Банкінде инвесторлардың жас ерекшеліктерін ескерместен қалыпты-консервативті портфель қалыптастырылды. Біз жүргізген модельдік есептеулер, БЖЗҚ-ның қаржы құралдарының құрылымында табыстылығы жоғары потрфельдерді қалыптастыруға 137

болатындығын, бірақ рұқсат етілген қаржы құралдарына реттеуіш орган тарапынан қойылған лимиттік шектеулердің бұзылатындығын кӛрсеті. Біздің пікіріміз бойынша, қаржы стратегиясы инвесторлардың мүдделеріне байланысты, зейнетақы активтерінің тиімді орналасуын қамтамасыз етуі және инвесторлардың жасына сәйкес қызығушылықтарын ескере отырып, олардың табыстылық пен тәуекел қатынасы бойынша әр түрлі инвестициялық бағыттағы портфельдерді қалыптастыруы тиіс. Инвестор (салымшы), қазіргі таңда таңдау құқығынан айырылған, бұл зейнетақы активтерін орталықтан басқаруының жағымсыз жақтарының бірі болып табылады. Осыған байланысты, зейнетақының жинақталған бӛлігінің табыстылығын арттыру үшін, БЖЗҚ-ның салымшы - инвесторларының жас мүддесіне байланысты, инвестициялық опцияларды таңдау барысында қаржылық құралдар нарығын кеңейту, сонымен бірге әр түрлі қаржы құралдарына салу үшін икемді лимиттік шектеулер әзірлеу қажет деп санаймыз. БЖЗҚ-ның салымшы - инвесторлардың мүддесіне байланысты, зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын кеңейту, қандай да бір деңгейде азаматтардың ӛз зейнетақыларының қорланымын қай жерде, қалай жүзеге асыруды таңдауға қатысты бұзылған конституциялық құқықтарын ӛтейтін еді, басқа жағдайда ең болмағанда жинақтарын сақтауға мүмкіндік беретін еді. Алайда, ұзақ мерзімді перспективада болашақ зейнеткерлер үшін ынтымақастық зейнетақы компонентінің қысқаратынын ескерсек, қазіргі зейнетақы жүйесі жарналары есебінен қалыптастырылған жинақталған бӛлігінің кірістілігін арттырғанның ӛзінде, жалпы алғанда зейнетақы мӛлшерінің тӛмендеуін толық ӛтей алмайды деп ойлаймыз. Сондықтан, зейнетақы активтерін басқарудағы тәуекелдерді азайту үшін, зейнетақы жүйесіне «жұмыс берушi» деген жаңа қатысушысы енгізу арқылы қосымша құрамдас компонент енгізу қажеттілігі туды. Болашақ зейнетақы жүйесінің құрылымы 32 - суретте берілген. Ынтымақтастық компоненті Мемлекеттік базалық компоненті

Шарттыжинақтаушы компоненті 5%

Ерікті компоненті

Зейнетақы жүйесі

Жинақтаушы компоненті 10%

32 – сурет – Болашақтағы зейнетақы жүйесінің құрылымы Ескерту – Автормен құрастырылған

138

Бұл компонентті енгізу зейнетақының ортақ мӛлшерінің азаюымен және зейнетақы тӛлемдері кӛздерін әрі қарай әртараптандыру қажеттілігімен, ұзақ мерзімді демографиялық трендтерімен және экономикалық даму циклділігімен, «мемлекет - жұмыс беруші – жұмысшы» арасындағы зейнетақымен қамсыздандыру үшін жауапкершілікті бӛліп таратуды әрі қарай оңтайландырумен байланысты. Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің жаңа құрылымын 6 – схемадан кӛруге болады.

6 – схема – Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамтамасыз ету жүйесінің жаңа құрылымы Ескерту – Автормен құрастырылған

Сонымен қатар, қаржылық тұрақтылықты, зейнетақы жүйесінің айқындығын қамту, міндетті және ерікті сияқты зейнетақы жүйесімен халықтың қамтылуын кеңейту, зейнеткерлік жасындағы кіріс кӛздерін әртараптандыру (мемлекеттік, жекеменшік, кәсіби, ортақ және жинақтаушы), зейнетақы қызметтерінің қол жетімді және сапалы болуын қамтамасыз ету, зейнетақы активтерін инвестициялық басқару айқындығын арттыру болып табылады. Шартты – жинақтаушы компонент - бұл жұмыс берушілердің ӛз қызметкерлерінің пайдасына 5% жарналары есебінен зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтау және ынтымақтастық қағидаларына негізделіп қалыптастырылады [112].

139

Шартты міндеттемелерді есепке алу БЖЗҚ-да ашылған жеке шоттарда жүргізіледі. Жинақтар шартты болып табылады, себебі мұраға қалдырылмайды және жүйеге қатысушының меншігі болып табылмайды. Жарналар капиталданады және қаржы құралдарына инвестицияланады, бұл ретте кіріс инвестициялық қызметтің нәтижелеріне, сондай-ақ қаржы нарықтарының жай-күйіне байланысты қалыптасатын болады. Зейнетақы тӛлемдеріне құқық басталатын ең тӛменгі ӛтіл 5 жылды құрайды. Белгіленген зейнеткерлік жасқа жеткен кезде ғана тӛлемдер жүргізіледі. Зейнетақы тӛлемдері ӛмір бойы жүргізіледі. Зейнетақы тӛлемдерін индекстеу мӛлшері демографиялық құрамдас бӛлікке және жүйенің қаржылық кӛрсеткіштеріне тәуелді болады. Инфляция деңгейін ескере отырып, жарналардың сақталуы бойынша мемлекеттік кепілдіктер шартты-жинақтаушы құрамдас зейнетақыға қолданылмайды. Концепцияда зейнетақы тӛлемдері ӛмір бойы жүзеге асырылады делінген, біздің ойымызша, бұл аспект толық әлі жолға қойылмаған. Шартты жинақтау компонент бойынша тӛлем мӛлшері зейнетке шыққанан кейінгі ӛмір сүрген жылының орташа статистикалық мәні мен зейнеткерлік жасқа жеткен шағындағы шоттағы жинақталған сомаға байланысты. Егер, зейнеткерлікке шыққаннан кейін, орташа статистикалық мәннен ұзақ ӛмір сүретін болса, онда осы компонент бойынша одан әрі тӛлемдер қандай қаражат кӛзінен алынатыны бегісіз. Жұмыс беруші жұмыс істемейтін азаматтарға жарна аудармайтыны анық. Яғни, бұл тӛлемдер ӛмір сүрудің орташа статистикалық жасқа жетпегендер есебінен құрылған қоры арқылы жүзеге асырылатын шығар деген болжам айтуға болады. Әрине, бұл аспект азаматтар үшін ашықтықты және заң жүзінде жетілдіруді талап етеді. Ҥшінші бөлім бойынша тҧжырым Бӛлімдегі нақты мәліметтерде шығындардың инвестициялық табыстардан асып түскендігі, зейнетақы активтерін басқару және қызмет кӛрсетудегі ӛндіріп алатын комиссиялық сыйақыларының жыл сайынғы ӛсімі инвестициялық табыстың ӛсу қарқынына қарағанда жоғары екендігі кӛрсетілген. Сондай-ақ зейнетақы активтерінің табыстылығының тӛмендігі бағалы қағаздар түрлері бойынша қор нарығының тарлығымен, зейнетақы активтерінің құрылымына қойылған шектеулермен, банктердің кӛпшілігі қорлармен аффилирленгенімен, зейнетақы жүйесінің бүкіл халықты толықтай қамтымауымен түсіндіріледі. Сондықтан, ЖЗҚ-ын БЖЗҚ-ға біріктіру бұл жаңғырту тұрғысынан жасалған ірі қадам болып табылады. Ол бірқатар оң ӛзгерістер әкелуі тиіс: аффилирленген мәмілені жою және салымшылардың бір қордан екіншісіне ауысуын тоқтату; комиссиялық сыйақы мӛлшерін, сонымен бірге жалпы әкімшілік шығындарды екі есеге азайту, салымшылар шоттарының табыстылығын бақылау және мониторингі; инвестициялық салымдарды ішкі нарықта да, сол сияқты сыртқы қор нарықтарында да әртараптандыру. Алайда, біздің пікіріміз бойынша, БЖЗҚ-ны құрудың жағымсыз факторлары да бар. Олардың ең негізгілері: бәсекелестіктің жоқтығы, 140

салымшылардың таңдау жасау мүмкіндігінің, яғни құқығының бұзылғандығы, жалпы алғанда ел беделінің түсуі, зейнетақы реформасына деген сенімнің азаюы. БЖЗҚ-ның қалыптасқан құрылымына байланысты, салымшылардың әр түрлі жастағы буындарын қанағаттандыратын инвестициялық оңтайлы портфельді қалыптастырудың ықтимал нұсқаларын есептеп шығарылды. Есептеу үшін кӛп ӛлшемді статистикалық талдау әдістері және Квази-Шарп оңтайлы моделі қолданылды. Облигациялардан қалыптасқан қорланым құрылымының екінші нұсқасының табыстылығы 7,75%-дан тӛмен, болжалды тәуекел деңгейі 3%-дан аспайтыны дәлелденді. Банктердегі салымдар да табыстылық шегінің 8%-ынан аспай тұр, мұндай жағдайда салымдардың тәуекелдігін бағалау ӛте қиын, БЖЗҚ мен банктердің ӛзара қарым-қатынас мәселесі жеткілікті дәрежеде зерттелмеген. Инвестициялық портфель табыстылығының шектеулілігі, бағалы қағаздарының сапасымен және қор нарығының дамымағандығымен түсіндіріледі. Осыған байланысты, біз БЖЗҚ-ның қаржы стратегиясы инвесторлардың мүдделерін ескере отырып, зейнетақы активтерін тиімді орналастыруды қамтамасыз етуі тиіс деп есептейміз. Ол үшін портфельдің әрбір типіне арналған қаржы құралдарының түрлері бойынша лимиттік шектеулерді әзірлеу қажет. Бұл бұл жағынан, жас инвесторлар үшін Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдары инновациялық-индустриялық даму бағдарламасына кіретін келешекті инфрақұрылымдық жобалармен байланысты компания акцияларын қосқанда, үлестестік құралдар сегментін кеңейту болса, екінші жағынан отандық ӛндірістің дамуына, жұмыс орнын ашуға жағдай жасайтын болады. Консервативтік портфельді ұстанатын зейнеткерлік алдындағы және зейнеткерлік жастағы адамдар үшін портфельдің ЖЗҚ-да болған сияқты ұзақ мерзімді МБҚ-ды емес, керісінше, орта және қысқа мерзімді қағаздарды қамтығаны дұрыс, сонымен қатар портфельдің табыстылығы ҚР ҰБ-ның «Инфляция плюс» бағдарламасына сәйкес келу үшін бұл МБҚ-дың табыстылығын 8%-ға дейін жеткізу және одан асып түсіру қажет. Әр түрлі типтес портфельдерді енгізу қандай да бір деңгейде азаматтардың ӛз зейнетақыларын жинақтауды қай жерде жүзеге асыратындығын таңдауға конституциялық құқықтарының бұзылуын ӛтейтін еді. Ол үшін, қаржы құралдарына орналастыру барысында лимиттік шектеулерді, салымшылардың мүдделерін ескере отырып жасау, құралдарды орналастырудың ашықтығы мен ақпараттық қолжетімдігін қамтамасыз ету қажет. Зейнетақы активтерін қорландыру кірістілігінің тӛмендігінің дәлелденгені жинақтаушы зейнетақы жүйесін жаңғырту қажеттілігіне негіздеме болып табылады. Зейнетақы жүйесіне шартты – жинақтаушы құрамдас компонентін енгізу уақтылы және ынтымақтастық жүйеден тӛлеу бӛлігінің біртіндеп қысқаруы мен жабылуы жағдайында зейнетақы тӛлемдерін азайуынан сақтандыруға кӛмектеседі.

141

ҚОРЫТЫНДЫ Диссертацияда жүргізілген зерттеулер келесідей тұжырымдамалар мен ұсыныстар жасауға мүмкіндік береді: 1. Зерттеу барысында «зейнетақы жүйесі» түсінігіне анықтама берілді. Зейнетақы жүйесінің қаржы тұрақтылығы мен тиімділігіне, Қазақстанның қазіргі жағдайында тек ынтымақтастықты немесе тек жинақтаушы жүйесі негізде қол жеткізу мүмкін еместігі нақтыланды. Екі түбегейлі әр түрлі жүйелер арасында кӛптеген алшақтықтардың барын, олардың әрқайсысының кемшіліктері мен артықшылықтарын бӛліп кӛрсетіп, «міндетті ынтымақтастықты-жинақтаушы» зейнетақы жүйесін сақтау және оның құрамдас компоненттерін (мемлекет – жұмысшы – жұмыс беруші тарапынан) жетілдіру барысында ұсыныстар жасалды.

2. Ӛзара байланысты «зейнетақы жинағы», «зейнетақы активтері», «зейнетақы капиталы», «зейнетақы резерві» түсініктерінің экономикалық мазмұны нақтыланды. Зейнетақы активтерін басқарудың әдістемелік құралдары ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттей келе, зейнетақы жинағын – табыс (кіріс) алу мақсатында ӛзге де қаржы құралдарына салынатын зейнетақы жарналары ретінде, зейнетақы активтерін – табыс (кіріс) алу мақсатында басқарушы компанияға берілген, зейнетақы жарналары мен инвестициялық кірісітің жиынтығы ретінде, зейнетақы капиталы – табыс (кіріс) алу мақсатында инвестициялық процеске қатысатын және жаңа құн жасайтын жинақталған зейнетақы қаражаты ретінде, зейнетақы резерві – кіріс пен шығыс арасындағы тепе теңдікті сақтайтын, белсенді нарықтың болуын қамтамасыз ететін жинақталған зейнетқы жинағының бір бӛлігі ретінде нақтыладық.

3. Қазақстанның қаржы нарығындағы қаржы құралдарының жетіспеуіне байланысты, инвестициялық портфельді басқарудың әлемдік тәжірибеде кең тараған ортақ әдістерін пайдалана отырып, зейнетақы активтерін басқаруға мүмкіндік жоқ (зейнетақы қорлары ӛздерінің қаражатын нарықтағы қол жетімді қаржы құралдарына ғана салуға мәжбүр болды), сондықтан негізгі зерттеу зейнетақы активтері бойынша қалыптасқан портфель құрылымын талдауға және бағалауға бағытталған.

4. Орталықтан басқару жағдайында зейнетақы активтерін қорландыру құрылымын талдау барысында келесідей негізгі жүйелік себептер айқындалды: қаржы нарығындағы жағдайдың нашарлауы, яғни барлық қаржы құралдары бойынша табыстылықтың тӛмендеуі; банк секторында жағдайдың нашарлауы және тұрақсыздығы (ЕДБ дефолты); қаржы құралдарының тапшылығына байланысты зейнетақы активтерін әртараптандырудың тӛмен деңгейі; зейнетақы активтері кӛлемінің нарық сыйымдылығына сәйкес келмеуі; зейнетақы жүйелерін пруденциялық реттеу жүйелерінің барабар еместігі; ұлттық валютаның девальвациясы мен ревальвациясы; инфляция деңгейінің жоғарылығы. Осы себептерді жеңілдету барысында ұсыныстар берілген.

5. Зейнетақы активтерін басқару мемлекет тарапынан қатаң бақылауда болғаны: активтер бойынша (қор портфеліндегі активтердің белгілі бір түріне 142

қойлған жоғарғы шектеулер); тәуекелі бойынша (бағалы қағаздың минималды қолайлы тәуекелі); меншіктік шоғырлану бойынша (жекелеген компанияның жалпы активтер кӛлеміндегі жоғарғы шектеулері); эмитенттер бойынша (портфельдегі жекелеген компаниялардың активтер үлесіне деген жоғарғы шектеулері); бағалы қағаздар түрі бойынша (бағалы қағаздардың жекелеген түрлеріне қойылған жоғарғы шектеулер) анықталды.

6. Қор биржасындағы акциялардың орташа ӛлшенген бағалары негізінде 2 жыл ішіндегі ең тӛмен тарихи айлық бағаның сценарийі бойынша ЖЗҚ құрылымына кіретін акцияларға баға тәуекеліне стресс-тестілеу жүргізілді. Есептеулер стресті жағдайда акциялардың аталған пакеті бойынша келтірілген залал 38%-ды құрайтындығын кӛрсетіп отыр. Екі сценарий бойынша тәуелсіз регрессиялық теңдеулер жүйесі негізінде зейнетақы қорларының нарықтық тәуекелдігіне стресс-тестілеу жүргізу әдістемесі әзірленді және мақұлданды. БЖЗҚ құрылымына кіретін зейнетақы активтерінің айлық мәліметтері бойынша стресс-тестілеу жүргізу туралы ұсыныстар жасалды.

7. Зейнетақы жүйесін жаңғырту қажеттілігі айқындалды: шығындардың инвестициялық табыстардан асып түсуі, қорлардың зейнетақы жинақтары бойынша қызмет кӛрсеткені үшін ӛндіріп алатын комиссиялық сыйақыларының жыл сайынғы ӛсімі инвестициялық табыстың ӛсу қарқынына қарағанда жоғары екені, менеджменттің тиімсіз жұмысы, банктердің мен кӛптеген қорлармен аффилирленгені. БЖЗҚ-ны құрудың жағымды аспектілері анықталды: аффилирленген мәмілені жою және салымшылардың бір қордан екіншісіне ауысуын тоқтату; салымшылар шоттарының табыстылығын бақылау және мониторингі; салымдарды ішкі нарықта да, сол сияқты сыртқы қор нарықтарында да әртараптандыру. БЖЗҚ-ның әлсіз тұстары да кӛрсетілді: бәсекелестіктің жоқтығы, салымшылардың таңдау жасау мүмкіндігінің жоқтығы, жалпы алғанда ел беделінің түсуі, зейнетақы реформасына деген сенімнің азаюы.

8. Зейнетақы активтерінің қорланым құрылымын қалыптастырудың мүмкін болатын нұсқалары есептеліп шығарылды. Кӛп ӛлшемді статистикалық талдау әдісі мен Квази-Шарп оңтайландыру моделі қолдану арқылы ағымдағы қорланым құрылымындағы зейнетақы активтерінің тәуекел деңгейіне қойылған шектеулер 5%-дан аспайтын жағдайда ең жоғары ықтимал табыстылығы 8%ден жоғары болуы мүмкін еместігі есептелді. Сондықтан зейнетақы жүйесінің компоненттерін жетілдіру немесе қосымша компонент енгізудің қажеттілігі, болашақта азаматтарды лайықты зейнетақымен қамтамасыз ету тәукелдерін сақтандыруға негіздеме болатыны баса айтылды.

9. Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін дамытудың негізгі бағыттары тұжырымдалды. Инвесторлардың мүдделерін ескере отырып, зейнетақы активтерін тиімді инвестициялауды қамтамасыз етуі тиіс БЖЗҚ-ның қаржы стратегиясы жӛнінде ұсыныстар жасалды. Жинақтаушы компонентінің кірістілігін арттыру үшін олар Қазақстан Республикасының 2015-2019 жылдары 143

инновациялық-индустриялық даму бағдарламасына кіретін, келешекте инфрақұрылымдық жобалармен байланысты компания акцияларын қосқанда, үлесттік құралдар сегментін кеңейту қажеттілігі. Ұзақ мерзімді МБҚ-дың бір бӛлігін орта және қысқа мерзімді қағаздармен алмастыру қажеттігі, сонымен қатар портфельдің табыстылығы ҚР ҰБ-ның «Инфляция қосу» бағдарламасына сәйкес келу үшін, МБҚ-дың табыстылығын 8%-ға дейін жеткізу немесе одан жоғарлатудың қажеттілігі.

144

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ««Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа жолдауы // http://www.akorda.kz/.

2 Адамбекова А. А. Қазақстан қаржы нарығы секторларының ӛзара іс – қимылы және олардың реттелуі. оқу құралы – Алматы: Экономика, 2012. – 426 б.

3 Баймуратов У.Б., Тулепбаев К. Пенсионная реформа: итоги, проблемы// Банки Казахстана. -2002.- №7 - С.36-42.

4 Аманбаев М. Н. Қазақстанда зейнетақымен қамсыздандыру: оқу құралы.- Алматы: Экономика, 2012. – 251 с.

5 Куценко В. В. Пенсионное обеспечение в России: история, состояние, перспективы.– Новосибирск: НГА ЭиУ, 1996. – С.

6 Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы № 136-I «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы.

7 Дегтярь, Л. С. Роль государственной социальной политики в обеспечении гендерного равенства в зарубежных странах// Труд за рубежом. 2002 – 352 с.

8 Волгин Н.А. Социальная политика; учебник / под общ. ред. Н.А. Волгина. – М.: Издательство «Экзамен», 2003. - 736 с.

9 Роик В. Пенсионная реформа: институциональный подход / Роик В. Человек и труд. - 2001. - № 1. - С.54-57.

10 Шишкин С.В. Экономика социальной сферы. М.:ГУ ВШЭ. 2003.-367 c.

11 Травина Д., Дмитриева М. Экономический словарь. – М.,19997 - С 12 Седова Л.М. Вопросы финансовой устойчивости пенсионной системы.

- М.: Финансы и кредит, 2008. - №19 (307).- С. 67–74.

13 Тулепбаев K. M. Новая модель пенсионного обеспечения населения Казахстана: теория, методология и механизмы реализации: автореф. док. экон. наук. – Алматы: Изд-во Института экономики MOH PK, 2007. – 214 с.

14 Искакова З.Д. О совершенствовании государственной политики в области пенсионного обеспечения граждан Республики Казахстан//Успехи современного естествознания –№10- 2014. С. 42-48.

15 Жантаева А. А. Финансовые проблемы современной казахстанской пенсионной системы// Тезис докл. межд. науч. – практ. конф. «Иссык Кульского форума бухгалтеров и аудиторов стран Центральной Азии» г. Бишкек. – Киргизская Республика, 2013.– №2.– С. 37–43.

16 «Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы» 1997 жылғы 20 маусымдағы Қазақстан Республикасының Заңы.

17 http://www.almatyobl.stat.kz/ru/stat_agency/ 18 http://tengrinews.kz/private_finance/stoimost-pensionnogo-annuiteta-v2014-godu-udvoitsya-249977/ 19 Н. Ә. Назарбаев Мемлекет басшысы «Нұр Отан» партиясының XVI съезінде сӛз сӛйлеу барысында мемлекеттілікті нығайтудың бес 145

институционалды реформасын атады.//http://m.ortcom.kz/news/n-nazarbaevmemlekettilikti-nighaiotudin-bes-institutsionaldi-reformasin-algha-tartti.5449 20 Коровкин В. В. Пенсионная система индивидуальной капитализации. М.: Магистр Инфра – М, 2013.- 495 с.

21 Валинурова Л.С. Оценка условий и возможностей инновационного развития регионов // Экономика и управление. – 2005. -№3.- С. 29.

22 Мажара Е. Н. Рынок пенсионного капитала: реальность или иллюзия? (региональный аспект) // Экономика и управление. - 2005. - № 3. - С. 46-49.

23 Орынбаев К. Каков инвестиционный климат, такова и отдача // Финансы и кредит.- Алматы, 2004.- № 5. - С.35-36.

24 Яблукова Р. З. Финансовый менеджмент: в вопросаз и ответах. - М:. Проспект, 2004 - 240 с.

25 Федоров Л. В. Пенсионный фонд Российской федерации, учебник 2– здание. – М.: 2013 - 395 с.

26 Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамсыздандыру туралы 2013 жылғы 21 маусымдағы № 105-V Заңы.

27 Интернет ресурс //http://viborfonda.kz/index/strakhovoj_annuitet/0-6.

28 Омирбаев С. М. и коллектив аторов: Р. Д. Акашев, А. М. Курманов, С. К. Кудайбергенова, С. М. Омирбаев, Финансы социального обеспечения: учебное пособие - Астана, 2012. – 292 с.

29 Моисеев С. Р. Финансовая статистика: денежная и банковская. учебник. –М.: КНОРУС, 2008. – 24 с.

30 Салин В.Н. Статистика финансов: учебник – М.: Финансы и статистика, 2000. – 705 с.

31 Мұқтарова Қ. С., Мылтықбаева А. Т. Инвестициялық жобаларды басқарудың теориясы мен әдістемесі: оқу құралы – Алматы: Қазақ университеті, –2011.– 91 б.

32 Бригхем Ю., Гапенски Л. Финансовый менеджмент: полный курс: -2т./ пер. с англ. под ред. В.В. Ковалева. - СПб.: Экономическая школа, 2004. - Т. 2.669 с.

33 Роберт В. Колб, Риккардо Дж. Родригес. Финансовые институты и рынки / пер. 2-го амер. издания. - М.: Дело и сервис, 2003. – 688 с.

34 Недосекин А. О., Анализ перспектив инвестирования российских пенсионных капиталов: силы, слабости, возможности, угрозы, на сайтеhttp://www.finansy.ru/publ/inv/001.htm.

35 Карл Маркс. Капитал. т. 1, гл. 5 «Процесс труда и процесс увеличения стоимости», раздел 2 «Процесс увеличения стоимости», С. 206.

36 Парканский А. Зурабовский К.// ФельдПочта. - 2004. - № 34. -14 июня, www.feldpost.ru.

37 Шалгимбаева Н. Т., Абдугапиров А. И., Елеукенов Д. Д. Применение международных стандартов финансовой отчетности в Казахстане. - Алматы 2013 .- с.

38 Попов А.А. Пенсионные системы США и России: эволюция и попытка реформ // США-Канада: экономика, политика, культура. -2001. № 3. - С. 3-13.

146

39 Хольцер П. Инвестиционная деятельность пенсионных фондов в Казахстане: факты, проблемы и рекомендации - Вашингтон: Всемирный банк, 2009. – 96 с.

40 https://www//OECD Global Pension Statistics.

41 https://www//2013 OECD – Pension Markets in Focus 42 Хольцман Р., Хинц Р. Обеспеченная старость в XXI веке: пенсионные системы и реформы в международной перспективе. США. Первое издание, 2001.

43 Ерошенков С. Г. Мировой опыт пенсионных реформ: проблемы реформирования.//Интернет ресурс - 2012 . –http://www.net.ru 44 История Латинской Америки. Вторая половина XX века. М.: Наука, 2004. – 365 c.

45 Накопительная пенсионная система Чили провалилась www.prostobank.ua, 20.08.2008 46 Дегтярь Л. С., Мировой опыт реформирования пенсионных систем: концептуальные подходы и практические действия. – М.: ЭПИКОН, 1999. – 14 с.

47 Могилко С. В., Недосекин А. О. Реформировние системы пенсионного обеспечения: мировой опыт (на сайте http://sedok.narod.ru/sc_group.html).

48 Зырянова Т. В. Зарубежный и отечественный опыт регулирования пенсионной системы / Т. В. Зырянова, Е. М. Кот // Бухгалтерский учет в бюджетных и некоммерческих организациях. – 2007. – № 2. – С. 45-50.

49 Рудакова И. Е, Реформа Российской пенсионной системы: теория, практика, зарубежный опыт. Электронный журнал. http://archive.econ.msu.ru/journal/issues/2011/2011.

50 Журнал «NEWS.TTS.LT». «Могут ли литовцы надеяться на пенсии датчан?: Международный индекс пенсионных систем показывает, что у Дании лучшая система социального страхов...», Интернет ресурс //news.tts.lt 51 Алексеев Д., Коншин Д. Инвестирование пенсионных активов в странах ОЭРС// пенсионные фонды и инвестиции: – 2004. С.77-80 с.

52 Особенности развития накопительной пенсионной системы. //Данные по странам мира и выводы для Российской Федерации Отделение ОЭСР по негосударственному пенсионному страхованию//электронный отчет www.napf.ru/files/77222.

53 Бровинская М. В Сингапуре система пенсионного обеспечения названа самой социальной//finance.obozrevatel.com/analytics-and-forecasts/htm.

30.05.2012.

54 Inderst G. Pension Fund investment in Infrastructure, OECD Working Papers on Insurance and Private Pensions, № 32-2009. Р. 14.

55 http://www.oecd.org/insurance/privatepensions/40537843.pdf 56 http://www.pref.hokkaido.lg.jp/kz/ksk/foreign/russian_live_GHI.htm 57 О пенсионном обеспечении в странах Содружества // Общество и экономика. 2010. № 2. С. 150-159.

147

58 Global Pension Asset Study.Towers Watson. электр. ресурс// http://www.towerswatson.com/Global-Pensions-Asset-Study-2014.

59 Global Age Watch Index. Электронный ресурс.

URL: //www.helpage.org/globalagewatch/population-ageing-data/global-ranking-table 12.10.2014.

60 Дегтярь Л.С. Пенсионные реформы в развитых странах: новейшие тенденции и выводы для России // Пробл. прогнозирования. М.: , - 2012. -№2. С. 101-111.

61 http://www.newtimes.kz/.

62 http://www.nationalbank.kz/?docid=176&switch=kazakh 63 http://www.enpf.kz/9788 64 «Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарға арналған пруденциалдық нормативтер, және оларды есептеу әдістемесі туралы», 2009 жылғы 5 тамыздағы № 181 Қаулысы (24.12.12. берілген ӛзгерістер мен толықтыруларымен).

65 http://www.kase.kz/files/normative_base/repo_kaz.pdf 66 Жантаева А. А. Накопительная пенсионная система Республики Казахстан, актуальные проблемы и пути их решения//Межд.науч.-практической конф.: «Наука и образование в XXI веке».– Россия (Тамбов), 2013.– С.7-13.

67 Жантаева А. А. Доходность пенсионного фонда зависит от отечественного рынка ценных бумаг//Материалы межд. науч.-прак. конф. VI Рыскуловские чтения: «Социально – экономическая модернизация Казахстана в условиях глобальной финансовой нестабильности». – Алматы, «Экономика», 2012. – С. 164–178.

68 http://www.enpf.kz/12179 69 www.nationalbank.kz 70 Рахметова Р.У. Краткий курс эконометрики. – Алматы: КазЭУ, 2012, – 78 с.

71 Бланк И.А. Управление активами и капиталом предприятия. - К.: НикаЦентр, Эльга, 2003. – 448 с.

72 «Зейнетақы активтерін инвестициялық басқару жӛніндегі қызметті жүзеге асыратын ұйымдардың және жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін жүзеге асыру ережесін бекіту туралы» 2009 жылғы 5 тамыздағы №189 Қаулысы.

73 Перечень нормативных правовых актов Республики Казахстан, http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V090005794_#z5 74 ҚР ҰББ «Жинақтаушы зейнетақы қорларына және зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарға арналған тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерін қалыптастыру қағидаларын бекіту туралы» 2012 жылғы 24 ақпандағы № 76 Қаулысы.

75 Шапкин А. С., Шапкин В. А. Экономические и финансовые риски: оценка, управление, портфель инвестиций. – М.: «Дашкова и К», 2013. - 531 с Ефимова О. В. Финансовый анализ: современный инструментарий для 148

принятия экономических решений, учебник. - М.: Издательство Омега-Л, 2010.

– 351 с.

76 Алескеров Ф.Т., Андриевская И.К., Пеникас Г.И., Солодков В.М. Анализ математических моделей Базель II. –М.: - 2010. – 286 с.

77 Blaschke W., Jones T., Majnoni G., Peria S-M. «Stress Testing of Financial Systems: An Overview of Issues, Methodologies, and FSAP Experience», IMF Working Paper, 2001.

78 «Stress testing by large financial institutions: current practice and aggregation issues», BIS, 2000.

79 Strategic management in international development financial institutions.

Edited by V. D. Andrianov Consult banker Publishing. Moscow 2012 – 267 c.

80 Алескеров Ф.Т., Андриевская И.К., Пеникас Г.И., Солодков В. М. Анализ математических моделей Базель II. – 2-е изд., испр.–М.: ФИЗМАТЛИТ, 2013. – 296 с.

81 Андриевская И. К., Алескеров Ф. Т., Андриевская И. К. и др. Анализ математических моделей. Базель II. – М.: Физматлит, 2013. –148 с.

82 ҚР ҚРА «Зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдарға арналған пруденциалдық нормативтер, және оларды есептеу әдістемесі туралы», 2009 жылғы 5 тамыздағы № 181 Қаулысы (24.12.12. берілген ӛзгерістер мен толықтыруларымен).

83 Коровкин В. В. Пенсионная система индивидуальной капитализации. М.: Магистр Инфра – М, 2013.- 495 с.

84 Рахметова Р. Ӛ. Экономикадағы математикалық модельдер мен әдістер. Оқу құралы-Алматы: Экономика, 2008. – 236 б.

85 Исаев Т. Реальная безработица в Казахстане в 3 раза выше официальной//http://forbes.kz/finances/finance/realnaya_bezrabotitsa_v_rk_v_3_raz a_vyishe_ofitsialnoy.

86 Кусаинова А. Е Анализ дифференциации населения по уровню доходов за 2001-2013 годы //Экономика и статистика №1: Агентство РК по статистике. Астана, - 2013.

87 Предварительные данные за 2013 год. //Статистический сборник. стр.

38. Интернет-ресурс: http://www.stat.gov.kz Астана 2014 г 88 Сулейменов О. Пенсионный возраст: повысить, нельзя оставить? // Электронный ресурс: http://www.kursiv.kz/news/ 89 «Женщины и мужчины Казахстана»// Статистический сборник. – Астана: Агентства РК по статистике, 2012. – 127 с.

90 Анализ возрастных особенностей смертности в Казахстане // Отчет Научно-исследовательского института экономики и информатизации транспорта, телекоммуникации – Астана, 2011. – 36 с.

91 Анализ дифференциации населения по уровню доходов за 2001-2013 годы //Экономика и статистика №1: Агентство РК по статистике Астана 2014 г 92 Прогнозные оценки результатов изменений пенсионной системы Республики Казахстан//Вестник университета «Туран». – Алматы, 2014. – №2(62).– С.194-199.

149

93 Электронная версия бюллетеня «Население и общество»/ http://demoscope.ru/weekly/archives.php.

94 Жантаева А. А. Модернизация пенсионной системы Казахстана и необходимость создания ЕНПФ//Вестник Каз ЭУ – Алматы, 2014. – №3 – С.124 –131.

95 Елисеева И. И. Практикум по эконометрике. – М.: «Финансы и статистика», 2001. –189 с.

96 Хорев А.И., Совик Л.Е., Леонтьева Е.В. Рынок ценных бумаг: учебное пособие. - М.: ВГУИТ 2014. - 205 с.

97 Дубров А. М., Мхитарян В. С., Трошин Л. И. Многомерные статистические методы. – М.: Финансы и статистика, 2003 - 402 с.

98 Вулков Э.А. Основы статистического анализа.– М.: Форум, 2008. – 464 с.

99 Хачумов М. В. Расстояния, метрики и кластерный анализ // Искусственный интеллект и принятие решений. М.: – 2012. – № 1. – С. 81–89.

100Алиев А.Т., Сомик К.В. Управление инвестиционным портфелем: Учебное пособие Дашков и К - 2013 год - 159 с.

101 Гитман Л. Дж., Джонк М. Д. Основы инвестирования. – М.: Издательство «Дело», 1997. –1008 с.

102 Markowitz H. Portfolio selection // Journal of Finance. – 1952. – March. – P. 77–91.

103 Жантаева А. А. The Computational Model of Financial Portfolios in the CAPM//World Applied Sciences Journal – Пакистан (Elsevier, Нидерланды) – 2013. – V.22.–Iss. 12. – P. 1801–1805.

104 Мэри Джексон, Майк Стонтон. Финансовое моделирование в Microsoft Office Excel и VBA: углубленный курс. – 352 с.

105 Никитушкина И. В., Макарова С. Г., Судников С. С. Оценка эффективности инвестиционных проектов: учебное пособие. - М.: МАКС Пресс, 2011. -136 с.

106 Жантаева А. А. Финансовые стратегии для эффективного управления активами в рамках ЕНПФ// Тезис докл. межд. науч. – практ. конф. «Иссык Кульского форума бухгалтеров и аудиторов стран Центральной Азии» г. Бишкек. – Киргизская Республика, 2015.– №2.– С. 31–37.

107 Электронный ресурс//http://www.shygys.stat.kz/dok/gossl/posl.html.

108 Интернет ресурс //http://viborfonda.kz/index/strakhovoj_annuitet/0-6.

109 Инвестиционная декларация единого накопительного пенснонного фонда. Утверждена постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 6 мая 2014 года № 75.

110 Электронный ресурс//http://www.shygys.stat.kz/dok/gossl/posl.html.

111 Доходность ЕНПФ вырастет до 6,5% к концу 2014 года// «www.strategy 2050.kz».

112 Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының зейнетақы жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасы» 2014 жылдың 18 маусымда № 841 Жарлығы.

150

ҚОСЫМША А 2007-2010 жылдар аралығында жинақтаушы зейнетақы жүйелерінде қабылданған дағдарысқа қарсы ықпал ету шаралары Міндетті зейнетақы жүйесіне аударылатын зейнетақы жарналары мӛлшерлемесінің ӛзгеруі АҚШ Польша Румыния Литва Эстония Латвия

Сингапур Венгрия

Австралия Венгрия

Словакия Германия

Испания Италия Венгрия Түркия, Словакия, Венгрия Словакия

Жұмыс берушілерге жұмысшылардың зейнетақы жоспарларына аз жарна тӛлеуге рұқсат беру 2010 жылдан бастап еңбекақыдан алынатын жарнаның мӛлшерлемесі 7,3%дан 3%-ға дейін тӛмендеуі 2010 жылдан бастап еңбекақыдан алынатын жарнаның мӛлшерлемесі 2,5% дан 2%-ға дейін тӛмендеуі Жарналар мӛлшерлемесі 2009 жылы 5,5%-дан 2010 жылы 2%-ға дейін тӛмендеді, 2012-2014 жылдары 6%-ға дейін артты Міндетті зейнетақы жарнасының 2011 жылы 2%-дан, 2012 жылы 4% - ға оралуы, ағымдағы қысқартуларды ӛтеу мақсатында 2014-2017 жылдары 2деңгейдегі жарналар 6%-ға дейін артуы. Жарналар мӛлшерлемесі 2009 жылы 8%-дан 2%-ға азайды, мӛлшерлемелерді 2010 жылғы қаңтарда 4%-ға дейін және 2011 жылғы қаңтарда 6%-ға кӛтеру (осы уақытқа дейін жарналар мӛлшері 2010 жылы 10%-ға дейін) жоспарланып отыр Жұмыс берушілер жарнасының мӛлшерлемесін табыстан 14,5%-дан 15,5%ға дейін ӛсіру 52 жастан асқан тұлғаларға 2008 жылдан 2009 жылдың соңына дейін мемлекеттік бірінші деңгейге қайтып келуге рұқсат берілді. Соның нәтижесінде 60 мың адам жеке қорлардан 100 млрд. форинтті аударды. Зейнетақы қорланымына қол жетімділік Кейбір отбасылық және медициналық шығындарды тӛлеу мүмкін болмаған жағдайда қорланымға шектеулі кіруге рұқсат етілді Жеке ЗҚ-дағы инвестициялардың шетелдік активтерге рұқсат етілген үлесінің азаюы, мемлекеттік облигацияларға сұраныстың кӛбеюіне әкеліп соқтырды, және дағдарыстың нағыз қызған кезінде пайдалылыққа қатаң талаптар енгізу, ЗҚ-ның акциялардан бас тартуға әкелді. Ақпаратты ашу жӛніндегі қосымша талаптар Кейбір жоспарлар үшін баспана сатып алуды қаржыландыру үшін қолжетімділікке рұқсат етіледі Реттейтін талаптардың ӛзгеруі ЗҚ мониторингісіне және тәуекелдік-менеджментке қойылатын талаптардың күшеюі Инвестицияларды әртараптандыру жӛніндегі талаптарды қатаңдату Жеке ЗҚ-дағы инвестициялардың шетелдік активтерге рұқсат етілген үлесінің азаюы, мемлекеттік облигацияларға сұраныстың кӛбеюіне әкелді Ақпаратты ашу жӛніндегі қосымша талаптар, бірінші іріктеу (2008 жылғы қаңтар-маусым) және екінші іріктеу (2008 жылғы қараша – 2009 жылғы маусым) Дағдарыстың нағыз қызған кезінде пайдалылыққа қатаң талаптар енгізу ЗҚның нарықтағы акциялардан шығуына әкелді

151

Нидерланды Қазақстан Мексика, Польша Чехия, Венгрия

ЗҚ директорлар кеңесіндегі кәсіпқой қамқоршылар, 100% құрамына дейін (талқыланады) ЖЗҚ портфельдеріндегі МБҚ үлесін ұлғайту жӛніндегі ҚҚА талаптары. 2009 жылдың 01 сәуірінен бастап, ЖЗҚ портфельдеріндегі МБҚ үлесі 20%-ға, ал 2009 жылдың 01 қазанынан бастап – 30%-ға жетуі тиіс. ЗҚ басқаруға жұмсалатын шығындардың азаюы Басқаруы компаниялардың комиссияларына шекті мән белгіленді

Клиенттердің қордан қорға жиі ауысуына айыппұлдар енгізілді, бұл қордың клиенттерді ӛздеріне тарту шығындарын азайтады Тӛлемді жарнадан түсетін 2,1-2,8%-бен + пайдадан түсетін 2%-дың орнына Польша жарнадан түсетін 3,5%-ға айырбастау. Клиенттердің бір қордан екінші қорға ӛтуіне шектеулер енгізілді. Ескерту – Дереккӛз: ВБ2009, ЦСР 2009, ЦМИ, http://www.ipe.com, http://www.pensiondevelopment.org

152

ҚОСЫМША Ә Жинақаушы зейнетақы қорының тәуекелдері сыныптамасы Тәуекелдердің түрлері Нарықтық тәуекел

Баға тәуекелі

Валюталық тәуекел

Пайыздық тәуекел

Ӛтімділіктің жойылу қауіпі Несиелік тәуекел

Елдік тәуекел

Құқықтық тәуекел

Пайда болу кӛздері қаржы нарықтарының қолайсыз қозғалыстарына байланысты шығыстардың (шығындардың) пайда болу тәуекелі. Нарықтық тәуекелдің макроэкономикалық негізі бар, яғни қаржы жүйесінің макроэкономикалық кӛрсеткіштері нарықтық тәуекелдердің дерек кӛзі болып табылады қаржы нарықтарында қаржы құралдарының нарықтық құнына әсер ететін жағдайлар ӛзгерген жағдайда туындайтын қаржы құралдары құнының ӛзгеруі салдарынан шығыстардың (шығындардың) пайда болу тәуекелі Қор қызметін жүзеге асырған кезде шетел валюталары бағамдарының ӛзгеруіне байланысты шығыстардың (шығындардың) пайда болу тәуекелі. Шығыстардың (шығындардың) қауіптілігі валюталар бойынша құндылығын кӛрсетудегі позицияларды асыра бағалаудан туындайды сыйақы мӛлшерлемелерінің қолайсыз ӛзгеруі салдарынан шығыстардың (шығындардың) туындау тәуекелі, оған: - орналастырған активтер мен тартылған міндеттемелерді (белгіленген сыйақы мӛлшерлемелері болған кезде) қайтару және ӛтеу мерзімдерінің сәйкессіздігінен шығыстардың (шығындардың) пайда болуына; - ӛзге тең жағдайларда ұқсас бағалық сипаттамасы болатын құралдардың бір қатары бойынша алынатын және тӛленетін сыйақыны есептеу мен түзетудің түрлі әдістерін қолдануға байланысты тәуекелдер (негізгі тәуекел) кіреді Қордың ӛз міндеттемелерін ықтимал орындамауына не уақтылы орындамауына байланысты тәуекел. Бағалы қағаздардың активтер ретінде ӛтімділігін жоғалту тәуекелі олардың, тӛмен шығасыларымен және қолайлы бағалар бойынша тез сатылу қабілетімен айқындалады эмитенттің негізгі қарызды және сыйақыны салымшыға дер кезінде тӛлемеуінен туындайын шығын. Бұл қауіп және де қарсылас әріптестің қаржылық құралдары бойынша ӛзінің міндеттемесін орындамауынан да болады корпоративтік контрагенттер ӛздерінің шетелдік міндеттемелерін орындай алмауынан немесе орындауға ниет білдірмеуінен туындаған; бұл тәуекелдің пайда болу себептері: ӛкіметтің арнайы ықпалынан, әлеуметтік-саяси ӛзгерістерден, табиғи апаттардан, сыртқы болжап болмайын қауіптердерден (әлемдік дағдарыс, мұнай бағасының ӛзгерісі т.с.с.) туындайды Қордың ҚР заңнамасының талаптарын бұзуы не Қор практикасының ӛздерінің ішкі құжаттарына сәйкес келмеуі салдарынан, ал ҚР резиденті еместерімен қарым-қатынасында – басқа мемлекеттер заңнамасының талаптарын бұзуы салдарынан шығыстардың пайда болу тәуекелі ішкі процестерді жүзеге асыру, ақпараттық технологиялар мен жүйелердің жұмыс істеуі барысында қызметкерлер тарапынан жол

153

берілген кемшіліктердің немесе қателіктердің нәтижесінде шығыстардың (шығындардың) пайда болу тәуекелі, оған: - жауапкершілікті бӛлуді, есеп беру және басқару құрылымын қоса алғанда Қордың анық емес және тиімсіз ұйымдық құрылымына; - ақпараттық технологиялар саласындағы тиімсіз стратегияларға, саясатқа және стандарттарға, программалық қамтамасыз етуді пайдаланудағы кемшіліктерге. Қор тәуекелі қаржы құралының нарықтық құнының ӛзгеруіне байланысты, нарықтық тәуекелі бар қаржы құралдары бойынша тәуекел; Бағамдық бағамдық тәуекел, уақыт ішінде актив бағасының тӛмендеуінен болатын тәуекел шығын Дефолттық дефолттық – міндеттеме бойынша тӛлемнің болмау қауіпі не/немесе тәуекел қарыздың негізгі сомасының қайтарылмау қауіпі Ескерту – Дереккӛз:[73] Операциялық тәуекел

154

ҚОСЫМША Б Зейнетақы қорының қаржылық құралдары мен тәуекелді сәкестендіру матрицасы №

1

Заңнамамен рұқсат етілген инвестицияға салынатын қаржы құралдары Ақша қаражаттары

2

Банк салымдары

3

Депозиттік сертификаттар

4

6

ҚР мемлекеттік бағалы қағаздары ҚР субъектерінің мемлекеттік бағалы қағаздары Муниципалдық облигациялар

7

Корпоративтік облигациялар

8

Акциялар

9

Ипотекалық бағалы қағаздар

5

10 Шет мемлекеттер үкіметінің бағалы қағаздары 11 Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы қағаздары 12 Шет елдік компаниялардың акциялары 13 Шет елдік компаниялардың облигациялары

14 Шетелдік инвестициялық Қорларының акциялары (үлестік жарнасы) 15 Шет мемлекеттердің МБҚ салынатын инвестициялық қорлардың индекстелген үлестік жарналары (акциялар, үлестер), шетел

Нарықтық тәуекел және ӛтімділік тәуекелі шетелдік валюта үшін валюталық тәуекел шетелдік валюта үшін валюталық тәуекел шетелдік валюта үшін валюталық тәуекел  пайыздық тәуекел  ӛтімділік тәуекелі  пайыздық тәуекел  ӛтімділік тәуекелі  пайыздық тәуекел  ӛтімділік тәуекелі  пайыздық тәуекел  ӛтімділік тәуекел  Қор тәуекелі  ӛтімділік тәуекелі кредиттік тәуекел                   

пайыздық тәуекел ӛтімділік тәуекелі валюталық тәуекел пайыздық тәуекел ӛтімділік тәуекелі валюталық тәуекел Қор тәуекелі ӛтімділік тәуекелі валюталық тәуекел Қор тәуекелі пайыздық тәуекел ӛтімділік тәуекелі валюталық тәуекел Қор тәуекелі ӛтімділік тәуекелі валюталық тәуекел Қор тәуекелі ӛтімділік тәуекелі валюталық тәуекел

155

Кредиттік тәуекел есеп айырысу шоты ашылған Банктің кредиттік тәуекелі Банктің кредиттік тәуекел Банктің кредиттік тәуекел маңыздылығы тӛмен кредиттік тәуекел кредиттік тәуекел муниципалдық ұймдастырудың кредиттік тәуекел эмитенттің кредиттік тәуекел

қарыз алушының кредиттік тәуекелі қарыз алушылардың кредиттік тәуекелі Халықаралық қаржылық ұйымдардың кредиттік тәуекелі

эмитенттің кредиттік тәуекелі

индектік немесе қор портфеліне кіретін эмитенттердің кредиттік тәуекелі

эмитенттерінің акциялары мен облигациялары 16 Заңнамамен рұқсат етілген РЕПО операциясы

17 Басқа да активтер, оның ішінде құрылымдық ӛнімдер

 Қор тәуекелі  РЕПО мәмілелерімен қамтамасыз ету  пайыздық тәуекел Тәуекелді құралдардың сипаттына тәуелді

контрагенттің кредиттік тәуекелі (екінші бӛлігін орындамаған жағдайда)

міндеттемелері ӛнімнің құрамына кіретін контрагенттердің немесе эмитенттердің кредиттік тәуекелдері Ескерту – [73] дереккӛзіy бойынша автормен құрастырылған

156

ҚОСЫМША В 2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық активтеріне стресс-тестілеу жүргізу Кесте В1 – 2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» Жинақтаушы зейнетақы қорының портфеліне пайыздық тәуекелі бойынша стресс-тестілеу Борыштық Қаржы Купонды сыйақының пайыздық мӛлшерлемесінің тӛмендеу сценарийі бағалы құралының қағазды ағымдағы құны ӛтеуге 0 - 2% 2% - 4% 4% - 6% 6% астам дейінгі мерзім 6 айдан 227 297 144,0 -3 438 049,3 -3 438 049,3 -6 876 098,6 -6 876 098,6 -9 396 932,5 -9 396 932,5 кем емес 6-12 ай 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 12-18 ай 897 957 452,3 -15 730 061,1 -15 730 061,1 -31 460 122,2 -31 460 122,2 -38 690 473,6 -38 690 473,6 18-24 ай 0,0 0,0 0,0 0,00 0,0 0,0 0,0 24 айдан 645 738 894,2 -7 681 626,6 -7 681 626,6 -15 363 253,2 -15 363 253,2 -19 255 523,3 -19 255 523,3 астам Борыштық бағалы қағазды ӛтеуге дейінгі мерзім Ескерту – www.npfcapital.kz дереккӛзі негізінде автормен есептелген

157

Таңдалған сценарий бойынша шығын (теңгемен) -3 438 049,3 0,0 -15 730 061,1 0,0 -7 681 626,6 -26 849 737,0

Кесте В2 – 2014 жылдың 1 қаңтарына «Капитал» Жинақтаушы зейнетақы қорының қаржылық активтеріне баға тәуекелі бойынша стресс-тестілеу Қаржы құралдарының санаты

Қаржылық құралдард ың ағымдағы құны (тенгемен)

Қаржы құралының ағымдағы құнының тӛмендеу сценарийі

0%-5%

5% - 10%

10% - 20%

Мемлекеттік 0 0 0 0 0 бағалы қағаздар Орталық (Ұлттық) 0 0 0 0 0 банк Бақа да қаржылық 0 0 0 0 0 бірлестіктер Мемлекеттік 0 0 0 0 0 қаржылық емес бірлестіктер 5 884 820 294 241 294 241 588 482 588 482 Корпоративтік үлес тік бағалы қағаздар Басқа да депозиттік 5 884 820 294 241 294 241 588 482 588 482 бірлестіктер Мемлекеттік емес 0 0 0 0 0 қаржылық емес бірлестіктер Шығын жиынтығы: Ескерту – www.npfcapital.kz дереккӛзі негізінде автормен есептелген

158

20% - 30%

Таңдалға н сценарий бойынша 30% шығын астам (теңгемен ) 0 0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1 176 964

1 176 964

1 765 446

1 765 446

1 176 964

1 176 964

1 176 964

1 765 446

1 765 446

1 176 964

0

0

0

0

0

1 176 964

ҚОСЫМША Г Теңдеулер жүйесі (2) негізінде стресс-тестілеу әрбір сценарийі бойынша Excel де жүргізілген есептеулер

159

160

ҚОСЫМША Д Зейнеткер жасындағы және зейнетке шығатын жастағы әйелдер санының топ бойынша бӛлінуінің болжамды динамикасы 600000

500000

55-59

400000

60-64 65-69

300000

70-74 75-80

200000

80-85 85+ 100000

0

Сурет Д1 – Әйелдер санының топ бойынша бӛлінуінің болжамдық динамикасы.

Сурет Д2 – Зейнетақының ынтымақтастықты (базалық зейнетақыны есептемегенде) бӛлігінің тӛмендеуінің болжауы Ескерту – Автормен құрастылған

161

ҚОСЫМША Ж Жинақтаушы зейнетақы қорының таза инвестициялық табысы мен комиссиялық сыйақысының ӛсу динамикасы Жыл

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Таза инвестициялық табыс сомасы млн. теңге

Алдыңғы жылмен салыстырғандағы ӛзгерісі млн. % тенге

339 712 105 594 306 940 -32 772 481 661 174 721 571 366 89 705 555 055 -16 311 667 363 112 308 756 902 89 539 Ескерту – Дереккӛз: ҚРК

Комиссиялық сыйақы, млн. теңге

45,1 -9,6 56,9 18,6 -2,9 20,2 13,4

71 921,4 75 018,3 114 893,6 142 275,0 147 964,0 183777,5 216737,4

162

Алдыңғы жылмен салыстырғандағы ӛзгерісі млн. % тенге 25 838,4 3 096,9 39 875,3 27 381,5 5 689,0 35813,5 32959,9

56,0 4,3 53,1 23,8 3,9 24,2 17,9

Таза инвестициялық табыстың үлесі, ЗЖ 28,1 21,6 25,9 25,3 20,9 21,0 20,3

ҚОСЫМША И БЖЗҚ инвестициялық портфелінің құрылымына қойылатын талаптар №

1

2

3

4

5

Қаржы құралының түрлері

Борышқорлық құралдар ҚР Қаржы министрлігі және ҚР Ұлттық Банкі шығарған ҚР МБҚ (басқа мемлекеттердің заңнамаларына сәйкес айналысқа шығарылған ақшаларды қосқанда), сондай-ақ Кері РЕПО» операциясының мәні болып табылатын бағалы қағаздарды қосқанда, ҚР Үкіметінің кепілдігімен шығарылған бағалы қағаздар Шетелдік мемлекеттердің орталық үкіметтері, соның ішінде мемлекеттік мәртебесі бар бағалы қағаздар 1) «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша «ВВВ-»-ден тӛмен емес тәуелсіз рейтингілі немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингілі 2) «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша «ВВВ-»-ден бастап «В»-ге дейінгі тәуелсіз рейтингілі немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингілі ҚР жергілікті атқарушы органдары шығарған және Қазақстандық қор биржасының ресми тізіміне енген облигациялар Екінші деңгейдегі банктерді қоспағанда, ҚР эмитенттерінің мемлекеттік емес борышқорлық бағалы қағаздары 1) «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша «В-»-ден тӛмен емес рейтингтік бағасы немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің, ұқсас деңгейіндегі рейтингтік бағасы бар немесе «Standard & Poor’s» агенттігінің ұлттық шкаласы бойынша «kzВ-»-ден тӛмен емес рейтингтік бағасы немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингтік бағасы бар борышқорлық бағалы қағаздар 2) квязимемлекеттік сектор субъектілері шығарған борышқорлық бағалы қағаздар 3) олар бойынша Қазақстандық қор биржасының ресми сайтына енген мемлекеттік кепілдігі немесе тапсырысы бар ҚР ұйымдарының инфрақұрылымдық облигациялары 4) Қазақстандық қор биржасының ресми тізіміне енгізілген борышқорлық бағалы қағаздар Келесі халықаралық қаржы ұйымдары шығарған үлескерлік бағалы қағаздары: - Халықарылық қайта құру және даму банкі;  Еуропалық қайта құру және даму банкі;  Америкааралық даму банкі;

163

Инвестициялау лимиті (зейнетақы активтерінен %-бен) 100%-дан кӛп емес 20%-дан аз емес 50%-дан кӛп емес

40%-дан кӛп емес 25%-дан кӛп емес

15%-дан кӛп емес

10%-дан кӛп емес 15%-дан кӛп емес

15%-дан кӛп емес

10%-дан кӛп емес 5%-дан кӛп емес 3,5%-дан кӛп емес

35%-дан кӛп емес

№

Қаржы құралының түрлері

 Халықаралық есеп айырысу банкі;  Азиялық даму банкі;  Африкалық даму банкі;  Халықаралық қаржы корпорациясы;  Ислам даму банкі;  Еуропалық инвестициялық банк;  Еуразиялық даму банкі 6 Шетелдік ұйымдары шығарған мемлекеттік емес үлескерлік бағалы қағаздар: 1) «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша «ВВВ-»-ден тӛмен емес рейтингтік бағасы немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингтік бағасы бар 2) «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша «ВВВ-»-ден бастап «В»-ге дейінгі рейтингтік бағасы немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингтік бағасы бар 7 Ргіncіраl ргоtесtеd поtes, «Standard & Poor’s» агенттігінің халықаралық шкаласы бойынша рейтингтік бағасы «А-»дан тӛмен емес немесе рейтингтік бағасы ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі ұйымдар шығарған Үлескерлік құралдар 8 Қазақстан Республикасының ұйымдары және шетелдік ұйымдар шығарған үлескерлік бағалы қағаздар, соның ішінде 1) ҚР ұйымдары шығарған жай және артықшылықты акциялар, ҚР ұйымдары шығарған акцияларға депозитарлық қолхаттар 2) шетелдік ұйымдар шығарған жай және артықшылықты акциялар, шетелдік ұйымдар шығарған акцияларға депозитарлық қолхаттар 9 Салымдарды қосқанда, екінші деңгейдегі банктердің қаржы құралдары Ӛзге құралдар 10 Асыл металдар нарығының Лондон қауымдастығында (London bullion market association) қабылданған халықаралық сапа стандарттарына сәйкес келетін және аталған қауымдастықтың құжаттарында «Лондонның сапалы жеткізілімі» («London good delivery») стандарты ретінде белгіленген тазартылған асыл металдар мен металлдық депозиттер, соның ішінде ҚР резидент емес банктеріндегі және он екі айдан аспайтын мерзімге «Standard & Poor’s» агенттігінің «АА-»-дан тӛмен емес рейтингтік бағасына ие немесе ӛзге рейтингтік агенттіктердің бірінің ұқсас деңгейіндегі рейтингісіне ие 11 Зейнетақы активтері есебінен сатып алуға рұқсат етілген қаржы құралдары олардың базалық активі болып

164

Инвестициялау лимиті (зейнетақы активтерінен %-бен)

30%-дан кӛп емес 30%-дан кӛп емес

20%-дан кӛп емес

3%-дан кӛп емес 20%-дан кӛп емес 20%-дан кӛп емес 5%-дан кӛп емес 15%-дан кӛп емес 50%-дан кӛп емес 30%-дан кӛп емес

10%-дан кӛп емес

10%-дан кӛп емес

№

Қаржы құралының түрлері

табылатын опционды, форвардты, свопты, фьючерсті қосқандағы туынды қаржы құралдары, шетелдік валюта және есептік кӛрсеткіштер (индекстер): 1) егер туынды қаржы құралдары инвестициялық тәуекелін хеджирлеу үшін қолданылған жағдайда; 2) Есептік кӛрсеткіштер (индекстер): Валюталық нетто-позиция 1) АҚШ долларындағы, еуродағы және ағылшын фунт стерлингіндегі ашық валюталық позиция 2) Ӛзге валюталар бойынша ашық валюталық позиция Ескерту – БЖЗҚ декларациясы негізінде жасалған

165

Инвестициялау лимиті (зейнетақы активтерінен %-бен)

Шектеусіз 10%-дан кӛп емес 50%-дан кӛп емес 50%-дан кӛп емес 10%-дан кӛп емес