KGA Magazine Katten, Gedrag & Welzijn 12-2014

Jaargang 12, nummer 12, december 2014

HET K AT TENGEDR AGSADVIESBURE AU: ONAFHANKELIJK EN 100% K AT VRIENDELIJK

Voedselverrijking met natvoer

Spaghetti, rijst of wormen?

Nieuwe auteur: tandheelkundig dierenarts Marnix Lamberts Stichting Zwerfkat Almere voor castratieplicht

Foto Marjolijn van Leeuwen

Inhoudsopgave Kat en kerstvakantie

3

Niet zomaar boos

4

Maestro en Loemba vochten elkaar de tent uit

6

Maupie heeft de tv kapot gesproeid

7

Tussenwervelschijven: kwetsbare schokbrekers

8

Stichting zwerfkat Almere wil castratieverplichting

10

Budgetservice Gedragsadvies

11

Spaghetti, rijst of wormen?

12

Het ‘geheim’ van kattenkruid ontrafeld

14

Voedselverrijking met natvoer Er wordt nogal eens gezegd dat voedselverrijking met natvoer (blik of rauw) niet mogelijk is. Ten onrechte, want het kan wel degelijk.

Er komen steeds meer voerpuzzels van kuststof. Vele daarvan lenen zich niet alleen voor brokjes maar ook voor blikvoer, rauwe voeding of kant-en-klaar vers voer (KVV), een vleesmix. Voorbeelden zijn alle puzzels uit de Cat Activity –reeks, Karlie Northmate Catch, puzzels van Slo Bowl en Kong Classic (neem wel een maat waar een kattenpootje in past). Ook een antischrokbak leent zich prima voor natvoer.

Kliederen Een andere optie is het voer in een beker doen waar de kat het uit moet peuteren. Pas op met porseleinen bekers; scherven in de voeding brengen geen geluk. Gebruik liever een plastic beker. Je kunt allerlei andere dingen verzinnen waar een kat zijn eten uit moet peuteren. Bijvoorbeeld een plastic koker waarin chocoladebolletjes worden verpakt. Is je kat een kliederaar, leg dan een krant of keukenpapier onder de voerpuzzel, zet deze op een groot dienblad of neem na het eten de vloer goed af.

Fijne feestdagen gewenst

De redactie wenst jou en je kat(ten) een mooie kerst en een gelukkig en gezond 2015.

Van maandblad naar zes keer per jaar De redactie heeft besloten om vanaf nu niet meer elke maand een KGA Magazine Katten, Gedrag & Welzijn uit te brengen, maar elke twee maanden. De reden voor deze verandering is tijdgebrek. Het is iedere maand een feest om een nieuw nummer te maken. Een feest zonder kater. Maar wel een dat telkens weer te veel tijd weg knabbelt uit de overvolle agenda van de redactie, vormgever en vaste auteurs.

Het volgende nummer verschijnt in februari 2015.

Voorbeelden van voerpuzzels die geschikt zijn voor natvoer. Foto Elles Nijssen.

Hygiëne Soms gooien mensen vlees of blikvoer binnen een uur weg, omdat het anders niet hygiënisch zou zijn voor de kat. Dit is onzin. In de natuur begraven katten de prooien/ prooidelen die ze over hebben, en eten ze die uren later pas op. Ze kunnen bovendien heel goed ruiken of iets bedorven is. Het is ook niet zo dat als vlees of blikvoer een paar uurtjes staat, er meteen vliegen op afkomen. Probeer het maar eens.

Gedroogd vlees Wie zijn kat alleen vlees wil geven en niks anders, en/of het niet fris vindt om vlees wat langer te laten staan, kan puzzels met vlees aanbieden die de kat meteen kan leegpuzzelen, en daarnaast gedroogd vlees of gedroogde visjes gebruiken om in voerpuzzels of op andere plekjes in huis te verstoppen. Aangezien dat laatste nogal duur kan uitpakken, kan het handig zijn om zelf vlees of visjes te drogen in een droogoven.

Steeds meer mensen doen dat.

2

Voermachine Katten die hun natvoer na een uurtje of zo niet meer lusten, kun je meerdere keren per dag een puzzel met natvoer geven en daarnaast een voermachine met koelelementen gebruiken. Een voermachine is weliswaar saai, maar op deze manier kan de kat toch puzzelen én een redelijk natuurlijk voedingspatroon volgen van vele malen per dag een kleine maaltijd.

beetjes tegelijk en zijn maag is snel leeg. Oók als hij rauwe voeding eet.

Elles Nijssen PS dit artikel is geen pleidooi voor bepaalde typen voeding. Brok, blik of rauw: het is mij om het even. Ik blijf graag ver verwijderd van rauwe discussies over wat de beste voeding is.

Misverstanden Tot slot nog wat aandacht voor misverstanden over rauwe voeding in relatie tot voedselverrijking. De eerste misvatting is dat rauw vlees an sich voedselverrijking zou zijn. Dat is het niet. In het begin kosten kippennekjes of eendagskuikens redelijk wat tijd om op te eten. Maar een geoefende kat doet er echt niet lang meer over. Hap-slik-weg wordt al snel hap-krak-weg; er hoeft niet nauwelijks voor de voeding gewerkt te worden.

Het tweede misverstand is dat als katten rauwe voeding zouden eten, ze maar een of twee keer per dag zouden hoeven te eten, of nog minder vaak, ‘net als leeuwen’. Dat is echt onzin. Katten eten van nature vijftien à twintig keer per dag en hebben snel honger.

Een kat is geen leeuw. Het is een sociaal dier, net als een leeuw, maar een solitaire jager. Hij jaagt op kleine prooidieren, eet kleine

Dit sardientje is razendsnel verorberd. Foto Elles Nijssen.

Kat en kerstvakantie Ga je rond de feestdagen met vakantie? Laat je kat goed verzorgd achter. Liefst thuis, want het is een sterk territoriaal dier.

Doe maar gewoon Zorg dat je kat zo veel mogelijk dezelfde dingen kan doen als normaal. Voor een gewoontedier is dat erg belangrijk. Dat jij er niet bent is al ingrijpend genoeg. Dus kan hij normaal gesproken naar buiten, dan moet dat nu ook kunnen. Uiteraard moet hij tijdens de knaldagen wel binnenblijven voor zijn eigen veiligheid.

Laat minimaal eenmaal per dag iemand langskomen om je kat te verzorgen en met hem te spelen. Het is voor zijn gezondheid en welzijn erg belangrijk dat hij altijd toegang heeft tot voeding, of in elk geval vele eetmomenten per dag kan hebben. Voerpuzzels en voermachines met meerdere compartimenten zijn hier zeer geschikt voor.

Koude kerst?

Veel kattenbaasjes zetten als ze met vakantie gaan de verwarming uit om energiekosten te besparen. Vaak wordt voor de frisse lucht een inbraakveilig bovenluik op een kier gezet. Met als gevolg dat het ijskoud wordt. Voor het welzijn van een kat is het beter als de temperatuur niet onder de 15 graden komt. Zet dus niet de verwarming uit en het raam open.

Gebruiksaanwijzing Laat voor de verzorger een ‘gebruiksaanwijzing’ achter. Wat krijgt je kat precies te eten, en wanneer? Wat voor medicijnen krijgt hij?

Wat vindt hij leuk om mee te spelen? Wat moet je oppas allemaal doen om ervoor te zorgen dat de kat het zo prettig mogelijk heeft?

Vermeld ook de gegevens van je dierenarts. Zorg dat er een reismand klaarstaat. Je weet maar nooit!

Elles Nijssen & Marcellina Stolting

Foto Elles Nijssen.

3

Niet zomaar boos Vroeger kwam kater Pim regelmatig op schoot en liet hij zich graag onder zijn kin kriebelen, vertelt zijn eigenares me tijdens het eerste consult. De laatste tijd eet hij zijn bakje minder snel leeg. Van zijn waterbak daarentegen lijkt hij niet genoeg te krijgen. Ineens plast hij overal in huis, wat is dat nu weer?

MARNIX LAMBERTS Marnix Lamberts is tandheelkundig dierenarts, eigenaar van en werkzaam bij Dierenkliniek Europaplein in Amsterdam. Hij is voorzitter van de Werkgroep voor Veterinaire Tandheelkunde. Zijn verdere expertisegebieden zijn het kop-halsgebied, de kno en de neurologie.

Pims eigenares heeft er maar een extra kattenbak bij gekocht en deze in een andere kamer gezet. Maar dat mag niet baten. Hij komt enorm gefrustreerd over.

En het lijkt ook wel of hij in de loop der tijd alleen maar bozer is geworden. Toen hij laatst wat leek te normaliseren en ze hem liefkozend over zijn kopje wilde aaien, had ze haar eerste beet te pakken. Wat een schrik! Pim was eerst een sympathieke kat, maar heeft zich nu ontpopt als een extreem agressief type. Wat is er aan de hand?

Gedragsprobleem?

Zijn eigenares weet niet meer wat ze ermee aanmoet. Ze raadpleegt eerst een gedragstherapeut. Deze vertelt helaas niet dat Pim eerst naar de dierenarts moet om te kijken of zijn agressie misschien een medische oorzaak heeft, en komt langs voor een huisbezoek. Tijdens dat bezoek bekijkt ze Pims leefomgeving en neemt ze een vragenlijst door. Als hij van zijn brokken probeert te eten, lijkt hij wel onder stroom te staan. De gedragstherapeut adviseert daarom om hem te laten onderzoeken op eventuele neurologische afwijkingen. En zo komt hij bij mij terecht.

Door het lint Op de onderzoekstafel bijt hij bijna mijn onderarm eraf. Hij gaat volledig door het lint. Helemaal als ik tijdens het onderzoek zijn bek open. Dan blijkt zijn mondholte wel erg rood van kleur en vooral erg pijnlijk. Bovendien komt me een enorme stank tegemoet. Omdat zelfs met alle katvriendelijke maatregelen een goede inspectie onmogelijk is, besluit ik om, in overleg met zijn eigenares, onder narcose verder te kijken.

Veertien gebitselementen Eenmaal onder narcose kom ik een aantal afgebrokkelde kiezen tegen, vooral achterin de mondholte. Dit zijn zogeheten FORL-kiezen. FORL staat voor feline odontoclastic resorptive lesions. Tegenwoordig mogen we dat niet meer zo noemen omdat een dergelijk proces niet alleen bij katten voorkomt en daarbij altijd door odontoclasten - cellen die dentine (tandbeen) afbreken - veroorzaakt wordt.

Dus noemen we dit resorptive lesions, RL’s. Het is een verschijnsel waarbij de odontoblast (= de cel die het dentine/tandbeen vormt) omgevormd wordt tot een odontoclast. Nog steeds is het niet duidelijk wat deze omzetting veroorzaakt.

Er zijn aanwijzingen voor een genetische achtergrond, maar ontstekingsmediatoren (signaalstoffen uit de ontstekingsreactie) lijken ook invloed te hebben. Het fenomeen kan aan alle tanden voorkomen. Soms zijn zelfs alle elementen aangedaan. Vaak zie je het minder agressief toeslaan als alleen beide of een van beide eerste premolaren in de onderkaak aangedaan zijn, wat meestal een goede prognose geeft voor de rest van het gebit.

Pim is zichzelf weer De enige oplossing voor dit probleem is extractie (het trekken) van de aangetaste elementen. Bij Pim zijn dat er veertien. Dat klinkt erg rigoureus maar is ĂŠcht de enige manier om het voor de kat weer dragelijk te maken. In mijn praktijk zie ik wekelijks enorm veel katten voor gebitsproblemen, vaak door FORL/RL. Ze komen binnen als

4

onhandelbare agressoren, maar na genezing laten ze zich zo weer in de bek kijken. Je ziet dat ze zelfs weer hun vacht verzorgen en ook weer aankomen, zeker als ze van ellende al erg vermagerd waren.

allerlei psychologische, gedragsmatige conclusies trekt en soms zelfs besluit tot euthanasie. Beide gebeurt in de praktijk maar al te vaak. Breek me de bek niet open!

Pim is niet gezien door het Kattengedragsadviesbureau.

Dit werkt uitsluitend op doorverwijzing van de dierenarts.

Bij probleemgedrag moet altijd eerst een medische oorzaak worden uitgesloten.

Met Pim ging het precies zo. Zijn agressie is inmiddels verleden tijd. Hij is weer zijn oude, vriendelijke zelf en plast niet meer in huis. Het verhaal van Pim laat zien dat agressieve katten altijd eerst goed medisch onderzocht moeten worden voordat men

Over Marnix Lamberts en Dierenkliniek Europaplein Marnix Lamberts is tandheelkundig dierenarts. Hij is eigenaar van en werkzaam bij Dierenkliniek Europaplein in Amsterdam. Hij is voorzitter van de Werkgroep voor Veterinaire Tandheelkunde.

Zijn verdere expertisegebieden zijn alle aandoeningen van het kop-halsgebied, de kno en de neurologie. Hij is de oprichter van de Pet Travel Clinic. Dit is een reisservice voor huisdieren en een kenniscentrum op het gebied van exotische infectieuze aandoeningen bij huisdieren. Naast kleine katten behandelt hij in verschillende dierentuinen ook grote katten aan hun gebit.

betere resultaten mee dan met de reguliere insulines die in ons land voor deze dieren voorhanden zijn.

Van kleins af aan heeft Marnix altijd ‘tussen de katten’ gezeten.

Hij blijft het intrigerende dieren vinden. Tijdens zijn coschap pathologie in de San Diego Zoo in Californië heeft hij definitief de sneeuwpanter als zijn favoriete katachtige omarmd. Tegenwoordig komen de katten uit de buurt graag bij hem en zijn gezin over de vloer omdat ze zich daar veilig en welkom voelen! www.facebook.com/dierenartsamsterdam

Dierenkliniek Europaplein heeft de Lantus-insuline geïntroduceerd in Nederland. Daar boekt zij bij diabeteskatten beduidend

5

Maestro en Loemba vochten elkaar de tent uit Wat te doen als je katten opeens gruwelijk gaan vechten na drie jaar in vrede samenzijn? De ‘resetknop’ staat uit.

Ze knokken elkaar de tent uit. Ze maken elkaar en jouzelf het leven zuur en je herkent je dierbare vriendjes niet meer terug.

Er zijn vele weken verstreken tussen wanhoop en hoop. De wekelijkse verslagen naar Marcellina Stolting van het Kattengedragsadviesbureau hebben me enorm geholpen. Ook de frequente telefoontjes gaven me steeds weer de moed om het niet op te geven. Weet dat als je eenmaal met kattengedragstherapie begint, je ook volledig moet meegaan in het deskundige advies. Denk nou niet dat je het zelf wel beter weet.

Katten zijn complexe wezentjes.

Uithuisplaatsing is geen optie en deskundige hulp is een vaag terrein. Dan is het kiezen geblazen. Ik heb bewust gekozen voor kattengedragstherapie van het Kattengedragsadviesbureau.

Mijn vriendjes zijn na intensieve therapie en ‘spelregels’ weer terug naar een acceptabel gezellig niveau. Dikke vriendjes zullen ze misschien niet meer worden, maar het is weer heerlijk om thuis te komen. De rust is terug. Met dank aan Marcellina Stolting.

Daarmee is niet gezegd dat de problemen als sneeuw voor de zon verdwijnen. Ik heb al dertig jaar setjes van twee katten in huis en dacht hun taal te spreken, maar het is serieus hard werken om katten met gedragsproblemen te leren begrijpen.

Oók met gedragstherapie.

Emmy Koolen

6

Maupie heeft de tv kapot gesproeid Maupie sproeit af en toe in huis. Onlangs heeft hij de tv kapot gesproeid.

Een dure grap dus. Hoe voorkomt meneer de Vries dat dit opnieuw gebeurt?

Wat een ellende! Tv kapot. En reken maar dat Maupie ook stuk zit. Geestelijk en/of lichamelijk. In huis sproeien is een teken van ziekte en/of stress en/of angst.

Misschien wel alle drie tegelijk. Van stress kunnen katten namelijk ziek worden.

En ziekte zorgt voor stress. Angst levert altijd stress op. En dus meer kans op ziekte.

Sorry, ellendiger kan ik het niet maken.

Als eerste moet worden uitgesloten dat die arme, arme Maupie ziek is. Katten zijn zo goed in het verbergen van hun pijn en ellende dat hun mensen er vaak niets van doorhebben. Maupie is voor zover ik kan nagaan nog niet bij de dierenarts geweest.

Zijn urine is ook niet gecontroleerd. Dit moet absoluut gebeuren, en wel zo snel mogelijk! De dierenarts heeft wel een reinigingsmiddel voor het sproeisel geadviseerd.

Nou, dat schiet lekker op, maar niet heus.

ELLES NIJSSEN Elles Nijssen is verbonden aan het Kattengedragsadviesbureau en werkt voor de Budgetservice Gedragsadvies.

Zij schrijft over kattengedrag voor De Telegraaf en kattenblad Majesteit en zet zich in voor de FWF. facebook.com>EllesNijssen Kattengedragsdeskundige

Maupie sproeit al een paar jaar. Dat hij de tv te grazen heeft genomen is niet gek; elektrische apparaten zijn vaak favoriete sproeiobjecten. Waarschijnlijk onder meer omdat ze lekker warm worden en dan de sproeilucht goed verspreiden. Belangrijk, want sproeisel is eigenlijk een schreeuw om hulp. Noem het maar een ‘pee’-mail.

Soms komt er een vreemde kat in huis. Ondanks het chipluik. Zorg dat dit niet meer gebeurt! In Maupies beleving kan dit een indringer zijn die een regelrechte bedreiging vormt voor zijn overleving. Stress! Angst! Sproeien! Als de katten niet vechten, zegt dat niks. Plak de ramen tot op kathoogte af met ondoorzichtig plakplastic, zodat Maupie ook katten in de tuin niet meer ziet. Hang een Feliway-verdamper op, dat werkt geruststellend. Maar eerst naar de dierenarts. Veel succes!

Deze poes is aan het droogsproeien: het gedrag van sproeien, zonder sproeisel. Sproeien gebeurt meestal met een rechtopstaande, trillende staart en trappelende achterpoten. Foto’s Linda Beumer.

7

Tussenwervelschijven: kwetsbare schokbrekers JACHA HEUKELS Orthomanueel dierenarts Jacha Heukels behandelt regelmatig katten met onverklaard (probleem)gedrag door niet-herkende wervelstandproblemen of gewrichtsklachten. Katten laten deze behandeling goed toe. Gemiddeld zijn 2 à 3 behandelingen nodig. Zij werkt met de methode Aharon. orthomanueeldierenarts.nl

Rug- of nekklachten die ontstaan door een probleem met de tussenwervelschijf zoals een uitpuiling ofwel discushernia, komen wel eens voor bij katten.

Omdat de tussenwervelschijf en zenuwweefsel niet zichtbaar zijn op een röntgenfoto, kan een diagnose stellen lastig zijn. Daarbij verbergen veel katten rugpijn. Reden genoeg om hier extra alert op te zijn.

Tussen de twee opeenvolgende wervels van de rug en nek zit de tussenwervelschijf (figuur 1a). Deze elastische kraakbeenring doet dienst als schokbreker en heeft een zachte kern. Bij het ouder worden slijt deze ring geleidelijk. Hij wordt dan minder elastisch en kan verkalken (figuur 1b). De schokdempende werking in de rug en nek vermindert. Er ontstaat een relatieve wervelinstabiliteit. Het lichaam probeert deze te compenseren door nieuw bot te vormen aan de onderkant van de wervellichamen. Daardoor verbinden de wervels zich op termijn met elkaar.

Dit heet spondylosis deformans, ofwel spondylose. Deze afwijking is wel zichtbaar op een röntgenfoto.

Verlamming Slijtage van de tussenwervelschijf en wervelinstabiliteit kunnen leiden tot verschillende problemen. Ten eerste kan de buitenste ring van de tussenwervelschijf scheuren. Het materiaal van de kern komt dan in het wervelkanaal terecht, drukt op het ruggenmerg, en beschadigt het. Dit wordt een Hansen type 1 discushernia genoemd en heeft vaak acute en ernstige symptomen tot gevolg, zoals verlamming.

Discushernia De tussenwervelschijf kan ook langzaam uitpuilen in het wervelkanaal en op het ruggenmerg, de zenuwen en bloedvaten drukken. Dit is een chronisch type, of Hansen type 2 discushernia. Deze leidt meestal tot meer geleidelijke symptomen van pijn en soms zwakte.

Instabiliteit in de wervelkolom door een versleten tussenwervelschijf kan ten slotte leiden tot wervelstandafwijkingen, zoals een kanteling of rotatie van een of meer wervels. Hierdoor verhoogt de druk op de tussenwervelschijf en is er meer kans op het ontstaan van een discushernia (figuur 1c).

Een discushernia kan ook het gevolg zijn van een traumatisch incident, zoals een val of een aanrijding.

Zwakte De symptomen kunnen acuut of geleidelijk ontstaan, afhankelijk van het type hernia en de lokalisatie. Een discushernia in de nek of lage rug veroorzaakt meestal pijn, zelden neurologische uitvalsverschijnselen. Een hernia midden in de rug treedt vaak acuter op en kan leiden tot zwakte of verlamming van de achterpoten.

Pijn verbergen Sommige katten laten het heel duidelijk merken als zij rugpijn hebben. Ze staan en lopen met een kromme rug en blazen, grommen of slaan bij aanraking van de pijnlijke plek. Veel katten verbergen chronische pijn echter en uiten rugpijn op een subtiele manier. Bijvoorbeeld in gedragsveranderingen zoals humeurigheid, minder spelen, moeilijk springen, zich niet meer wassen met als gevolg klitten in de vacht, agressie naar huisgenoten of juist door zich af te zonderen.

8

Niet zichtbaar op röntgenfoto Op een röntgenfoto zijn de tussenwervelschijven en het ruggenmerg niet zichtbaar. De diagnose discushernia kan daarmee dus niet worden gesteld. Er kunnen wel aanwijzingen voor gevonden worden, bijvoorbeeld een vernauwing van de tussenwervelruimte of verkalking van de tussenwervelschijf. Een röntgenfoto van de rug is belangrijk om andere oorzaken uit te sluiten, zoals een wervelfractuur of een wervelbotinfectie. Een bevestiging van de diagnose discushernia is mogelijk met een CT- of MRI-scan.

Behandelmogelijkheden De behandeling bestaat uit medicatie en rust, orthomanuele therapie of chirurgie. De keuze van de behandeling is afhankelijk van de ernst van de symptomen, de lokalisatie en het type discushernia. Belangrijk is dat afwijkende wervelstanden zo snel mogelijk worden gecorrigeerd door een orthomanuele dierenarts. Hierdoor zal het dier sneller en beter herstellen. Bij pijn zonder neurologische uitval is de prognose goed. Bij ernstige neurologische uitval zoals verlamming, is deze minder gunstig.

Hoe vaak?

Hernia’s van de tussenwervelschijf komen relatief weinig voor bij katten. De reden is niet volledig duidelijk. De bouw van de buitenste kraakbeenring van de tussenwervelschijf verschilt met die van honden, en dit beschermt de kattenrug mogelijk tegen hernia’s. Omdat katten de symptomen vaak maskeren en er weinig CT- of MRI-scans van ze worden gemaakt, is het echter mogelijk dat tussenwervelschijfhernia’s toch meer voorkomen dan we denken.

Boterpootjes voor inprenting woonomgeving?

Maak dat de kat wijs!

Sommige docenten kattengedrag maken er echt een potje van.

Ze vertellen hun leerlingen de raarste dingen die nergens op gebaseerd zijn en getuigen van een ernstig gebrek aan kennis over katten.

Onlangs gehoord van een verbijsterde leerling: als een kat na een verhuizing voor het eerst naar buiten gaat, moet je boter op zijn pootjes smeren. Hij zal dan vaak gaan zitten, zijn pootjes aflikken en daarbij om zich heen kijken. Zo kan hij zijn nieuwe omgeving inprenten.

Dit is klinkklare nonsens. Katten oriënteren zich in de eerste plaats via geur. Ze maken een geurkaart van hun omgeving.

Die geurkaart wordt niet beter van boter. Een verhuizing levert in de regel veel stress op. Viezigheid op de poten gesmeerd krijgen is alleen maar een extra stressfactor.

Dit soort beweringen is een teken dat een docent geen verstand heeft van katten en dus beter een ander vak kan zoeken.

En dat hij boter op zijn hoofd heeft. Misschien vindt hij het lekker om dat er zelf af te likken

Is er een ‘kattenwijsheid’ waar jij aan twijfelt? Mail ons en wie weet komt jouw vraag de volgende keer in Maak dat de kat wijs!

9

Stichting zwerfkat Almere wil castratieverplichting In het augustusnummer van dit magazine stond een artikel waarin meerdere organisaties en personen die zich inzetten voor kattenwelzijn, pleiten voor een castratie-, chip- en registratieverplichting in Nederland, gecombineerd met de invoering van een katvriendelijk foksysteem. Het doel hiervan is het kattenoverschot oplossen, dat tot zo veel nodeloos kattenleed en zo veel nodeloze overlast leidt.

lopen. Ze gaan zwerven of zorgen voor ongewenste kittens die gedumpt worden. Wij willen dat er in Nederland een castratie-, chip- en registratieverplichting komt, zodat de zwerfkattenpopulatie en het dierenleed dat hieruit voortkomt drastisch kunnen afnemen.’

Werk jij voor een Nederlandse organisatie die zich inzet voor katten en tegen kattenleed, en wil jouw organisatie zich aansluiten bij het pleidooi? Mail de redactie.

De volgende instellingen en personen hebben het pleidooi ‘Wij willen een castratieverplichting’ ondertekend: • Stichting Vier Voeters • Stray AFP • Feline Welfare Foundation • Kattengedragsadviesbureau • Felinova • Denise van Lent, MSc Biologie, gespecialiseerd in hersenen en gedrag • Elles Nijssen, kattengedragsdeskundige & schrijver over kattengedrag

Kernpunten ‘Wij willen een castratieverplichting in Nederland’ • wettelijke castratieverplichting: alle poezen en katers castreren • wettelijke verplichting om katten te chippen • wettelijke verplichting om chips te registeren • alleen vrijstelling van castratieverplichting voor erkende fokkers middels een vergunningensysteem • voor deze erkenning gelden hoge wettelijke eisen op het gebied van gezondheid, gedrag en welzijn in de cattery • fokkers stimuleren om rasloze katten te fokken • een goed foksysteem van rasloze katten voorkomt dat deze katten een zeldzaamheid worden.

Stichting Zwerfkat Almere heeft zich onlangs bij dit pleidooi aangesloten. De stichting: ‘Veel katten zijn op straat beland doordat hun baasjes om financiële redenen niet meer voor ze kunnen zorgen. Medische behandelingen worden uitgesteld, waardoor katten te lang ongechipt en ongecastreerd buiten

Adverteren in dit magazine:

Elke kat gelukkig!

Met een advertentie in dit magazine bereik je niet alleen duizenden kattenliefhebbers, maar ook mensen uit alle doelgroepen die zich professioneel bezighouden met katten, zoals dierenartsen, paraveterinairen, asielmedewerkers, medewerkers van dierspeciaalzaken en gedragstherapeuten. Inmiddels heeft dit magazine meer lezers dan de meeste papieren kattenbladen.

Waar heeft een kat behoefte aan?

Weet jij het? Vul de enquête in. Op de Facebookpagina ‘Elke kat gelukkig’ vind je handige tips.

Dé manier om je doelgroep te bereiken

Elke kat gelukkig! wil eigenaren stimuleren om elk jaar met hun kat naar de dierenarts te gaan voor een APK (Algemene Poezen Keuring) en om meer spullen aan te schaffen waarmee hun dier meer ‘kat’ kunnen zijn. Zo wordt elke kat gelukkig!

Wil je meer weten over de mogelijkheden en tarieven, mail dan naar info@kattengedragstherapie.nl.

Kattenoppasservice ook last minute

Krijgt jouw kat elk jaar een APK?

Niet alleen tijdens vakanties, maar ook daarbuiten staat de Kattenoppasservice voor je klaar. Er zijn oppassers in de volgende regio’s: Aalsmeer, Amstelveen, Amsterdam, Apeldoorn, Breda, Groningen, Haarlem, Lelystad, Naarden, Purmerend, Roosendaal, Spijkenisse, Vinkeveen, Wormer en Zoetermeer.

Kat elke

gelukkig!

Wilt je vrijblijvend kennismaken met een oppas? Dat kan. Bel dan 020-4230947 of mail naar info@kattenoppasservice.nl KGA_folder_dierenarts_f.indd 1

10

10-11-14 15:45

Budgetservice Gedragsadvies Wel tips, geen therapie • Heb je een probleem met je kat maar wil je geen gedragstherapie?

• Wil je weten of je nog meer kunt doen om zijn leven te veraangenamen?

• Wil je zo veel mogelijk doen om gedragsproblemen te voorkomen?

Dan is de Budgetservice Gedragsadvies misschien wat je zoekt! Op het moment dat het jou schikt kan een van de adviseurs je een huisbezoek van één uur brengen.

Vooraf krijg je een vragenlijst gemaild, om de adviseur een beeld te geven van wat je met het advies wilt bereiken en het probleem in kaart te brengen.

Alle actuele nieuwtjes over katten, gedrag en wetenschap vind je op onze Facebookpagina. Ook te bekijken als je niet zelf op Facebook actief bent.

Vertoont je kat probleemgedrag, dan moet een medische oorzaak uitgesloten zijn.

Anders heeft gedragsadvies geen zin. Waarom? De kans dat probleemgedrag wordt veroorzaakt door een medischprobleem waar je als baasje niets van merkt, is minstens 50%!

Op het kaartje zie je in welke regio’s er gedragsadviseurs zijn. Is er geen adviseur in jouw regio?

Tegen meerkosten kan vaak de adviseur uit dedichtstbijzijnde regio komen.

Op ons Youtube-kanaal vind je veel filmpjes over kattengedrag. Ingedeeld op thema en voorzien van uitleg.

Kijken dus!

De kosten binnen je regio bedragen € 75,-, inclusief reiskosten.

Mail voor meer informatie naar info@kattengedragstherapie.nl

KGA biedt kennis op eigen locatie Wist je dat het Kattengedragsadviesbureau ook kennis op locatie biedt?

Dat kan in allerlei vormen: een incompanytraining, inclinic, scholing op de werkvloer, een lezing op locatie, je zegt het maar!

(advertentie)

De garanties van het Kattengedragsadviesbureau • 100% katvriendelijk advies •b ehandeling op basis van de nieuwste wetenschappelijke ontwikkelingen •b ehandeling door de meest ervaren en meest succesvolle kattengedragstherapeut van Nederland en België • zorgvuldige anamnese metuitgebreide vragenlijst en drie uur durende gedragsobservatie • versuffende middelen als valium en Clomicalm worden niet geadviseerd • alle katten en problemen worden behandeld voor één duidelijke prijs.

11

Spaghetti, rijst of wormen?

De drie meest voorkomende wormen bij katten zijn spoelwormen, lintwormen en haakwormen.

MARIEKE KNIES Marieke Knies is dierenarts bij Dierenziekenhuis Drechtstreek in Dordrecht.

Zij studeert bij de European School for Advanced Veterinary Studies om European Master of Small Animal Veterinary Medicine te worden. Al haar keuzevakken gaan over kattengeneeskunde. Zelf heeft Marieke drie katten.

Spoelworm Nummer een in de wormen-topdrie is de spoelworm (Toxocara). De volwassen wormen leven in de darmen. Ze zien eruit als postelastiekjes of spaghetti en zijn vijf à tien centimeter lang.

Vrouwelijke spoelwormen kunnen tot wel 200.000 eitjes per dag leggen, die microscopisch klein en erg kleverig zijn. Hierdoor blijven ze niet alleen makkelijk aan de poten of vacht plakken, maar ook onder je schoenen. In elk eitje ontwikkelt zich een larve. Dit kan veertien dagen tot soms jaren duren. In jouw omgeving liggen waarschijnlijk honderden miljoenen eitjes te wachten op hun kans…

Kittens raken na hun geboorte via de

12

moedermelk besmet met deze wormen.

Elke poes heeft zogenaamde rustende larven in haar lichaam. Ook als ze goed wordt ontwormd! Deze larven worden actief zodra ze drachtig is en worden uitgescheiden in haar melk.

Volwassen katten worden besmet door het oplikken van wormeneitjes - bijvoorbeeld tijdens het poetsen of buiten rondsnuffelen - of het eten van besmette prooidieren.

Bij volwassen katten leiden worminfecties met spoelwormen meestal niet tot lichamelijke verschijnselen. Kittens kunnen één of meer van de volgende symptomen laten zien: doffe vacht, opgezette buik, lusteloosheid, diarree en/ of gewichtsafname.

Lintworm De meest voorkomende lintwormsoorten

bij katten zijn Dipylidium caninum en Taenia taeniaformis. Taenia wordt overgebracht door het opeten van besmette, kleine knaagdieren.

Dipylidium wordt overgebracht door vlooien. Vlooienlarfjes voeden zich onder andere met Dipylidium-eitjes. De kat besmet zich door het inslikken van een besmette vlo. Naast wormenbestrijding is vlooienbestrijding dus ook erg belangrijk.

Lintwormen kunnen enkele millimeters tot tientallen centimeters lang worden. Ze bestaan uit een kop, hals en een groot aantal rijstkorrelachtige segmenten (proglottiden). Deze zijn allemaal gevuld met eitjes en worden uitgescheiden met de ontlasting. Je vindt ze in de vacht of op ligplekken.

De enige klacht die lintwormen soms veroorzaken is jeuk aan de anus.

Haakwormen De meest voorkomende haakworm is Ancylostoma tubaeforme. Het zijn kleine (5-18 mm) wormen. Besmetting kan optreden door het opnemen van besmette larven uit de omgeving of via de moedermelk. Ook kunnen de larven door de huid

heen dringen en zo via de bloedbaan de darm bereiken. De volwassen wormen haken zich vast in de wand van de dunne darm en voeden zich met bloed. Met name bij kittens kan bij een forse besmetting bloedarmoede ontstaan.

Ook diarree, lusteloosheid en gewichtsverlies kunnen optreden.

Ontwormen Het is belangrijk om regelmatig te ontwormen.

• Kittens: starten met drie weken, vervolgens elke twee weken: met 5 en 7 weken, dan maandelijks tot zes maanden.

• Volwassen katten: ten minste vier keer per jaar.

Slechts jaarlijks of twee keer per jaar ontwormen heeft waarschijnlijk geen significante invloed op de preventie van infecties binnen een populatie. In risicosituaties kan er zelfs voor gekozen worden om maandelijks te ontwormen.

Als een eigenaar niet wil ontwormen, dan kunnen maandelijkse of driemaandelijkse ontlastingsonderzoeken een alternatief zijn.

Misvattingen • ‘Mijn kat komt niet buiten, dus hoeft niet ontwormd te worden.’ Dit is niet waar, omdat er altijd contact is met de buitenwereld, bijvoorbeeld via je eigen schoenen of via zand en stof dat door de wind wordt meegenomen. Wormeitjes zijn microscopisch klein en kleverig en worden makkelijk overal mee naartoe gevoerd.

• ‘Ik zie niets aan de ontlasting van mijn kat, dus hij heeft geen wormen.’ Zeker bij volwassen katten zorgen worminfecties meestal niet voor ziekteverschijnselen.

Dit zegt echter niets over het wel of niet aanwezig zijn van een worminfectie. Ook zijn de wormen niet zichtbaar in de ontlasting, omdat ze normaal gesproken in de darmen leven. Alleen bij ernstige infecties of na het ontwormen zijn er soms wormen zichtbaar in de ontlasting.

• ‘Mijn kat heeft net in de kamer gepoept.

Zo kan mijn kind een wormbesmetting oplopen!’ Nee, eitjes van spoelwormen zijn pas na enkele weken besmettelijk.

Verse ontlasting levert dus geen direct risico op voor besmetting.

Richtlijnen voor parasitaire infecties

Hoe vaak moet ik mijn kat ontwormen?

Op zoek naar verantwoorde informatie over parasieten zoals wormen, vlooien en teken? Kijk dan eens op de site van de ESCCAP (European Scientific Counsel Companion Animal Parasites). Deze organisatie geeft eigenaren en dierenartsen eenduidige informatie over het voorkomen en verhelpen van parasitaire infecties bij huisdieren.

De ESCCAP adviseert om katten te ontwormen op basis van hun risicogroep.

Het risico op een wormeninfectie wordt bepaald door wel/niet buitenkomen, jagen, rauw vlees eten en je woongebied.

Wil je weten in welke risicogroep jouw kat valt? Raadpleeg dan dit handige keuzediagram.

Voor dierprofessionals heeft de ESCAPP wetenschappelijke richtlijnen ontwikkeld.

Voor consumenten zijn er online folders over parasietenbestrijding en de risico’s van huisdierparasieten voor de mens.

Wil je liever niet ontwormen als je niet zeker weet dat je kat een wormeninfectie heeft, dan kun je via je dierenarts of via internet een wormcheckkit bestellen en de ontlasting bij een laboratorium laten controleren. Je krijgt dan ook advies over wanneer de volgende check nodig is. Een wormcheckkit kost via internet € 20,50.

13

Het ‘geheim’ van kattenkruid ontrafeld Sommige katten veranderen in een soort woeste minileeuw als zij kattenkruid krijgen. Andere doen er niets mee. Hoe komt dat? En wat is precies het effect van dit kruid?

DENISE VAN LENT Denise van Lent is bioloog. Zij is master of science, gespecialiseerd in hersenen en gedrag. Ze heeft wetenschappelijk onderzoek gedaan naar obesitas bij katten in samenwerking met het Kattengedragsadviesbureau.

Denise heeft twee katten.

Kattenspeeltjes zijn vaak verrijkt met catnip ofwel kattenkruid. Dit wordt ook wel kattenmunt (Nepeta cataria) genoemd. Het bevat namelijk delen van een plant die behoort tot de muntfamilie.

Alle planten maken chemische stoffen aan met verschillende eigenschappen.

Bijvoorbeeld stoffen die bestuivende insecten lokken of vraatzuchtige insecten juist afweren. Een voorbeeld van dit laatste is nepetalactone. Dit wordt gemaakt in plantendelen die voor insecten lekker zijn, zoals het blad en de steel.

Een bijwerking van deze stof is dat hij katten juist aantrekt.

Nepetalactone Nepetalactone komt niet alleen voor in kattenmunt, maar ook in de houtige delen van kamperfoelie (Lonicera tartarica) en kattentijm (Teucrium marum).

Minder bekend zijn de takjes van de Japanse kiwiboom (Actinidia polygama), die verkocht worden onder de naam matatabi. Dat bevat naast neptalactone nog een stof die aantrekkelijk is voor katten, namelijk dihydroactinidiolid.

Kattenkruidgedrag Nepetalactone is een vluchtige olie. Dit zorgt ervoor dat het neusweefsel hiermee in aanraking kan komen. Het werkt in op het genotscentrum in de hersenen en zorgt voor een prettig gevoel. Daarnaast heeft het een prikkelend effect op de gebieden in en rond de hypothalamus.

Deze regelt gedrag dat te maken heeft met eten, jagen en seks. Door prikkeling van dit gebied vertoont een kat gedrag dat te maken heeft met eten, jagen of seks. Dit typische kattenkruidgedrag kan bijvoorbeeld bestaan uit snuiven, likken en kauwen (eetgedrag), met het lichaam en de kop tegen het speeltje wrijven of hevig over de grond rollen (seksueel), met de achterpoten trappelen, in het speeltje bijten en soms ook in de eigenaar (jachtgedrag). Dit jachtgedrag wordt vaak onterecht aangezien voor agressie.

Receptormoeheid Het effect van kattenkruid duurt gemiddeld vijf à vijftien minuten. De reactie op de geur wordt minder heftig naarmate het kruid vaker wordt aangeboden. Er treedt dan receptormoeheid op doordat de receptoren steeds dezelfde prikkel krijgen.

Ze worden dan ongevoelig. Zo zorgt het lijf ervoor dat het gevoelig blijft voor nieuwe, andere geuren, omdat die iets vertellen over de omgeving. Een brandlucht waarschuwt bijvoorbeeld voor gevaar.

Aangeboren (on)gevoeligheid Geschat wordt dat 20-30% van de katten ongevoelig is voor nepetalactone. Zij missen de hiervoor benodigde receptoren.

Wel of niet beïnvloed worden door kattenkruid is aangeboren. Ondanks hun speelse karakter reageren kittens overigens de eerste zes maanden van hun leven over het algemeen niet op kattenkruid. Dit heeft waarschijnlijk te maken met het feit dat hun hersenen nog niet volgroeid zijn.

Er zijn nog meer kruiden die katten aantrekken. Daarover meer in het volgende nummer!

Genieten op een bedje van kattenkruid.

14

Roofdier!

Mijn naam is Célia en van kleins af ben ik de allergrootste dierenvriend. Ik heb op dit moment een konijn en een poes.

Ik vind jullie info over katten ontzettend goed! Maar, lieve mensen, ik heb één vraag: waarom altijd foto’s van een kat die een konijn of vogel of een ander dier gevangen heeft?

Ik als grote dierenliefhebber schrik me altijd rot. Als ik zo’n plaatje zie, denk ik: getver! Ik vind het zo zielig voor het andere beestje. Begrijp me niet verkeerd, maar zou het niet wat vriendelijker kunnen? In het novembernummer staat een foto van een kat die een konijn gevangen heeft. Op de tweede foto ziet je een stuk gezicht en snuit van het konijn. Ik vind een foto waarop je delen van het vernielde lichaampje van een dier ziet, niet fijn om naar te kijken. Ook denk ik dat er meer mensen zijn die ook zo denken, in elk geval dierenvrienden.

Ze leven om te doden en doden om te leven. Met mensen knuffelen vinden ze vaak fijn, maar als ze mogen kiezen tussen knuffelen en killen wordt het toch echt het laatste.

In het voer dat eigenaren aan hun katten geven, zit meer wreedheid en leed dan het onthoofde konijntje heeft moeten doorstaan.

Alleen staat bijna niemand daarbij stil. Aan de vee-industrie kleeft veel dierenleed.

Dierenliefhebbers die ervoor willen zorgen dat hun kat minder dierenleed veroorzaakt, kunnen het beste voeding met biologisch vlees erin kopen. Ook dat is niet vrij van dierenleed. Biologisch gehouden dieren kunnen maar tot op beperkte hoogte leven zoals hun natuur ze ingeeft. En ze komen op een onnatuurlijke manier aan het hun einde.

Met vriendelijke groet, Célia Cristina

Het onthoofde konijntje dat in het vorige magazine stond, heeft een goed leven gehad. Hij hoefde ook niet opgepropt met soortgenoten een lange, angstige rit naar een slachthuis mee te maken om daar aan zijn einde te komen. Hij heeft een kans gehad om te ontsnappen. Dat neemt niet weg dat het triest is dat hij is gepakt door de kat.

Bedankt voor je reactie Célia! Het doel van de rubriek Roofdier! is laten zien dat katten roofdieren en carnivoren zijn. Nogal wat katteneigenaren realiseren zich dat niet, en beschouwen hun kat vooral als een gezellige knuffelaar. Dit veroorzaakt onbedoeld nogal wat kattenleed. Een kat moet bijvoorbeeld dagelijks kunnen jagen of spelen (alsof-jagen). Kan dat niet, dan ondervindt hij daarvan veel stress.

Célia, speciaal voor jou deze keer een foto met een goede afloop.

Deze prooizoekende kat heeft tevergeefs zitten wachten bij een muizenholletje. De familie muis bleef veilig binnen. Er zijn geen slachtoffers gevallen.

De foto van het onthoofde konijn in het vorige nummer heeft een harde boodschap: katten zijn killers. Beroepsmoordenaars.

Foto Elles Nijssen.

15

Cursusoverzicht KGA Kattendagen De KGA Kattendagen vinden regelmatig plaats in Nederland en België, met steeds verschillende verdiepingsthema’s op het gebied van kattengedrag. Deze cursusdagen zijn geschikt voor iedereen die professioneel met katten werkt, en voor kattenliefhebbers.

Wat je relatie tot katten ook is, je doet altijd kennis op waarmee je direct aan de slag kunt.

Dag

Datum

Waar

Docenten

Wat leer je

Doelgroep

Prijs

Zaterdag & Zondag

6&7 december

Amsterdam

Marcellina Stolting

Kattenverzorging

Kattenoppassers, kattenverzorgers, kattenfokkers, katteneigenaren en paraveterinairen.

€ 85,- per dag

Zaterdag

13 december

Sint-Job België

Marcellina Stolting

Kattenwelzijn verbeteren in asiel

Asiel- en pension medewerkers

€ 85,-

Zaterdag & Zondag

3 & 4 januari

Scherpenheuvel België

Denise van Lent Marcellina Stolting

Eet & Gedragsproblemen

Dierenartsen, paraveterinairen, katten eigenaren

€ 110,- per dag

Zondag

11 januari

Eemnes

Aukje Swarte, Els Peeters, Marcellina Stolting

Drachtpreventie

Dierenartsen, paraveterinairen, katteneigenaren

€ 110,-

2015

Accreditatie KNMvD is aangevraagd.

Zondag

25 januari

Amsterdam

Marcellina Stolting

Kittenverzorging voor gastgezinnen

Gastgezinnen, pleegmoeders

€ 85,-

Zondag

8 februari

Amsterdam

Marcellina Stolting

Katse communicatie

Iedereen die meer kattencommunicatie wil leren

€ 95,-

Zaterdag & Zondag

14 & 15 februari

Amsterdam

Jet Bijen, Marcellina Stolting, Wendy Govers-van Tiel

Katvriendelijke vachtverzorging

Trimmers, fokkers, paraveterinairen, katteneigenaren

€ 95,- per dag

Foto Elles Nijssen.

16

Meer info

Winterlezingen Agressie naar mensen voorkomen en verhelpen Datum: vrijdag 12 december 2014 Tijd: 20.00-21.45 uur Prijs: € 22,50

Kattenconflicten voorkomen en verhelpen Een nieuwe kijk op conflicten tussen katten Datum: vrijdag 9 januari 2015 Tijd: : 20.00-21.45 uur Prijs: € 27,50

Pijn herkennen Datum: vrijdag 9 januari 2015 Tijd: : 20.00-21.45 uur Prijs: € 27,50

Hoe inschrijven? Vraag een inschrijfformulier aan bij info@kattengedragstherapie.nl Docent: Marcellina Stolting (kattengedragsdeskundige & docent kattengedrag) locatie: Kattengedragsadviesbureau, Joris Ivensplein 108, 1087 BP Amsterdam

Gratis Katten Advies Lijn Heb jij een vraag over je kat?

Blijf er niet mee rondlopen! Bel de gratis Katten Advies Lijn 020-4160883. Elke dinsdag van 17.00-18.00 uur professioneel en katvriendelijk advies.

Lukt het je niet om op dit tijdstip te bellen?

Dan kun je ook gratis je vraag stellen • op het Forum kattengedrag http://kattengedrag.forumup.nl • aan dierenvriend@telegraaf.nl (mogelijk wordt je vraag dan in de krant beantwoord) • bij de Sophia Kattenbond Wil je liever op een ander moment bellen?

Dan kun je een betaalde bel- of Skype-afspraak maken op een geschikter moment.

Dat kan via info@kattengedragstherapie.nl.

17

MAGAZINE Dit magazine wordt maandelijks kosteloos verspreid vanaf 2002 en heeft inmiddels meer dan 15.000 abonnees, zowel professionals als niet-professionals. Onder de professionals zijn (medewerkers van) dierenspeciaalzaken, asiels, kattentrimsalons, dierenartsenpraktijken, kattenfokkers, en producenten en toeleveranciers van kattenbenodigdheden. Je vindt het Kattengedragsadviesbureau ook op Facebook, Twitter, Youtube en www.kattengedragstherapie.nl.

COLOFON

CONTACTGEGEVENS

Dit magazine is een uitgave van het Kattengedragsadviesbureau.

Websites: http://www.kattengedragstherapie.nl http://www.kattengedragcentrum.nl

Redactie: Elles Nijssen en Marcellina Stolting Eindredactie Elles Nijssen Opmaak: Karin Jansen Aan dit nummer werken mee Marnix Lamberts Denise van Lent Jacha Heukels Linda Beumer Emmy Koolen Stichting zwerfkat Almere Marieke Knies Célia Cristina ©Kattengedragsadviesbureau.

Overname van artikelen is niet toegestaan zonder onze schriftelijke toestemming.

Wil je het magazine niet meer ontvangen? Stuur dan een e-mail met in de berichtregel ‘Uit adresbestand verwijderen’. Indien je juist abonnee wilt worden, is het sturen van een e-mail eveneens voldoende.

Forum: http://kattengedrag.forumup.nl E-mailadressen: info@kattengedragstherapie.nl kattengedragstherapie@gmail.com (voor grote bestanden: foto’s en filmpjes) Cursusinformatie en inschrijvingen: info@kattengedragstherapie.nl Skype: kattengedragstherapie.nl (op afspraak) Katten Advies Lijn telefonisch spreekuur: 020 - 4160883 (dinsdag van 17.00-18.00 uur) Kattengedragsadviesbureau: 020 - 3308780 Katten Cursus Centrum: 020 - 4160547 Website Kattenoppasservice: http://www.kattenoppasservice.nl Telefoonnummer Kattenoppasservice: 020 - 4230947 Het Kattengedragsadviesbureau is een Aequor-erkend leerbedrijf

Adverteren Wil je meer weten over de mogelijkheden en tarieven?

Stuur dan een mail naar info@kattengedragstherapie.nl of bel: 020-3308780.

18