ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ที่ปรึกษา
ISSN : 1905-40-607 วัตถุประสงค
๑. เพือ่ เผยแพรงานดานวัฒนธรรมในจังหวัดเชียงใหม ๒. เพื่อเปนสื่อกลางในการแลกเปลี่ยนเรียนรู กิจกรรมและดําเนินงานดานวัฒนธรรม ระหวางองคกรและเอกชน ๓. เพื่อสงเสริมและสนับสนุนองคกรทองถิ่นที่ ดําเนินงานดานวัฒนธรรมใหกวางขวางยิ่งขึ้น ๔. เพื่ออนุรักษมรดกทางวัฒนธรรม จังหวัดเชียงใหม
สํานักงาน
สภาวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม ศูนยราชการจังหวัดเชียงใหม อ.เมือง จ.เชียงใหม ๕๐๓๐๐ โทรศัพท/โทรสาร. ๐๕๓-๑๑๒๕๙๕, ๐๕๓-๑๑๒๕๙๖
เรื่องในฉบับ
อูจากั๋นกอน ................................................................. ๑ คณะบรรณาธิการ หมาก ..................................................................... ๒ ศรีเลา เกษพรหม ขัน ๕ โกฐาก ............................................................... ๖ รศ.พิเศษ ถาวร เสารศรีจันทร การสืบชะตา ............................................................... ๘ ผศ.จินตนา มัธยมบุรุษ เจดียวัดดงคํา ........................................................... ๑๒ มนัส จันทรกุญชร การบรรพชาอุปสมบทอุทกุกฺเขปสีมา ...................... ๑๖ เฉลิมฉลอง ๖๐๐ ป ชาตกาลพระเจาติโลกราช จรีย สุนทรสิงห บุคคลวัฒนธรรม (พระเทพโกศล) ..............................๒๓ ศิริวรรณ สุขศิริ ของกิ๋นบานเฮา (คั่วผํา และ ยําเตา) ...........................๒๖ วัชรินทร พรหมศรี ขาววัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม .............................. ๒๙ ปานรดา อุนจันทร
ดร.เจาดวงเดือน ณ เชียงใหมมม นายพยูน มีทองคํา นายอินสม ปญญาโสภา ดร.บุญคิด วัชรศาสตร นางวันเพ็ญ ณ เชียงใหม
บรรณาธิการ
ผศ.จินตนา มัธยมบุรุษ รศ.พิเศษถาวร เสารศรีจันทร
บรรณาธิการบริหาร
นายไฟฑูรย รัตนเลิศลบ นางเจียมจิตต บุญสม
กองบรรณาธิการ
นายศรีเลา เกษพรหม นายจรีย สุนทรสิงห นางภัทรา จันทราทิตย นางปานรดา อุนจันทร นางสาววัชรินทร พรหมศรี
การเงิน
นางศิริวรรณ สุขศิริ นายประจัญ สมนาวรรณ
จากปก : การสืบชะตา เปนพิธีกรรมหนึ่งของลานนา
นิ ย มทํ า ในโอกาสต า งๆ เพื่ อ ความเป น สิ ริ ม งคลแก ผูส บื ชะตา เปนการตอดวงชะตาใหยนื ยาวสืบไป รวมทัง้ ใหพนจากเคราะหภัยที่จะกล้ํากรายเขามาในชีวิต ถายภาพโดย : นายจรีย สุนทรสิงห
พิมพที่ : หจก. กลุมธุรกิจแม็กซ (MaxxPRINTING ) ๑๔ ถ.ศิริมังคลาจารย ซ.สายน้ําผึ้ง ต.สุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม ๕๐๒๐๐ TM
โทร. ๐๘๖-๖๕๔๗๓๗๖, ๐๕๓-๒๒๑๐๙๗ moradoklanna@gmail.com http://moradoklanna.com
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
อูจ้ า๋ กั๋นกอ ่ น วารสารวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม ฉบับตอนรับ เดือนพฤษภาคมของปนี้ ซึ่งถือเปนปครบรอบ ๖๐๐ ป ของพระญาติโลกราช ซึ่งเปนกษัตริยลําดับที่ ๑๐ แหง ราชวงศมังราย หวังวาคงยังพอจําประวัติศาสตรกันได สําหรับฉบับตอนรับครบรอบ ๖๐๐ ปของพระ ญาติโลกราช นัน้ พวกเรามีความตัง้ ใจทีจ่ ะนําเสนอเรือ่ ง ราวที่นาสนใจที่เกี่ยวของกันในสมัยของพระเจาติโลก ราช ซึ่งอาณาจักรลานนาขณะนั้นมีความเจริญในทุก ดานไมวาจะดานการทหาร โดยเฉพาะอยางยิ่งดาน ศิลปกรรมการสรางเจดียวัดดงคํา ซึ่งมีนายชางใหญที่ สําคัญ ชือ่ หมืน่ ดามพราคต ผูท เี่ ราจะไดกลาวถึงในเลม วามีความสําคัญเชนไร.......... อาหารพื้นเมือง ที่เกิด จากภูมปิ ญ ญาชาวบาน ทีน่ า ลิม้ ลองในชวงฤดูฝน... และ ก็ยังมีเรื่องหมาก เรื่องขัน ๕ โกฐาก เปนเรื่องนารูนา สนใจทั้งสิ้น นอกจากนี้พวกเรายังไมลืมที่จะนําเสนอเกร็ด ความรู ใ นเรื่ อ งพิ ธี ก ารสื บ ชะตา ซึ่ ง เป น พิ ธี ก รรมที่ เกีย่ วของกับชีวติ คนเรา รวมทัง้ สาระตางๆ ทีน่ า ติดตาม ภายในเล ม ที่ ลื ม เสี ย มิ ไ ด เ ห็ น จะเป น บุ ค คลทาง วัฒนธรรม แนะนําใหรูจักอีกทานหนึ่ง ที่ไดอุทิศเวลา แรงกาย แรงใจใหกับงานวัฒนธรรม มาโดยตลอด
วารสารวัฒนธรรม ยินดีรบั ฟงขอเสนอแนะจากทุกทาน หากทานมีขอคิดเห็นอยากได ไดรับทราบขอมูลขาวสาร ทางวัฒนธรรมในเรือ่ งใด ความคิ วามคิดเห็นของทานจะเปน ประโยชนยิ่งในการนําเสนอสาระ อสาระ เพื่อหมูเฮา ตอไป สวัสดีเจา สวัสดีครับ ปะกั๋นนฉบั ฉบับหนา กองบรรณาธิการ ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๑
หมาก ศรีเลา เกษพรหม สถาบันวิจัยสังคม มหาวิทยาลัยเชียงใหม
แตครั้งโบราณ หมาก คือไมเศรษฐกิจ หมาก เปนไมทมี่ คี า ใชประโยชนทงั้ ตนและผล ผูท มี่ สี วนหมาก จึงทํารายไดใหแกเจาของสวนเปนกอบเปนกํา ดังนั้น ทางรัฐจึงมีการเก็บภาษีสวนหมากนําเงินเขารัฐ และมี ประจําที่ถวายภาษีสวนหมากใหแดวัด เพื่อเปนปจจัย บํารุงวัด บํารุงพระสงฆ ตลอดถึงการเปนคาเลี้ยงดูคน ที่เปนขาวัด นอกจากไดรายไดจากนาบานและปาแลว ก็ ยั ง ได จ ากหมากอี ก ส ว นหนึ่ ง ด ว ย วั ด ที่ สํ า คั ญ จึงพยายามติดตอขาราชการในคุม หรือในโรงคําเพือ่ นํา วั ด นั้ น ๆ ไปบอกบุ ญ ถวายแก ก ษั ต ริ ย แ ละมหาเทวี เมือ่ กษัตริยห รือมหาเทวีรบั สวนบุญของวัดนัน้ แลวจะรับ อุปถัมภวัดนั้น โดยสั่งใหขาราชการทองถิ่นจัดหานา หมูบ า น ปา สวนหมากไวกบั วัด เพือ่ นํารายไดอนั เกิดจาก สิ่ ง เหล า นั้ น ไปบํ า รุ ง รั ก ษาวั ด และยั ง ให จั ด คนไว อุปฏฐากวัด อุปฏฐากพระสงฆ ซึ่งเรียกคนเหลานั้นวา ขาวัด ขาพระ ๒
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ตัวอยางเชน เมือ่ พ.ศ. ๑๙๕๔ กษัตริยเ ชียงใหม และมหาเทวี ท รงหยาดน้ํ า ตกแผ น ดิ น ถวายไร น า และสวนหมาก ใหแดพระสุวรรณมหาวิหารซึง่ เปนวัดๆ หนึง่ ในจังหวัดพะเยา ในจารึกตอนหนึง่ มีวา “แมจะนับ หมากไซร ได ๑๐,๐๐๐ ลําคํา”
หมากในสมัยนัน้ จึงเปนสิง่ ทีม่ คี า ทีจ่ ะนําไปขาย เปนเงินรายไดแกผคู รอบครอง อีกตัวอยางหนึง่ ทีป่ รากฎ ในศิลาจารึก ที่เกี่ยวของกับหมากโดยตรง จนถึงกับมี การรองเรียนเขาไปถึง “โรงคํา” หรือคุมหลวงของ กษัตริย คือเมือ่ ประมาณ๕๐๐ปผา นมาแลวไดมปี ากทาว คนหนึง่ ถอนหมากทีเ่ ปนสมบัตขิ องพระเจา (พระพุทธรูป) ออกไป กษัตริยจึงรับสั่งวา “หมากพระเจาอันปากทาว เอาออก ใหไวกับพระเจาดังเกา”
หมากพระเจา
หมากพระเจ า หมายถึ ง หมากที่ จั ด ถวายแก พระพุทธรูป คนโบราณถือวาพระพุทธรูปเปนตัวแทน ของพระพุทธเจา มีความรูส กึ วาเหมือนกับวาพระพุทธรูป มีชีวิตจิตใจ จึงตองมีการถวายขาวพระเจา ตักน้ําใสตน ถวายพระเจา ทุกวัน นอกจากขาวและน้ําแลว ยังถวาย หมากใหพระพุทธรูปเคี้ยวอีกดวย ดังนั้นจึงจัดภาชนะ สําหรับใสหมากถวายพระพุทธรูป เรียกวา “ขันหมาก พระเจา” ในศิลาจารึก ๑.๕.๑.๑ วัดควาง พ.ศ. ๒๐๓๓ / ค.ศ. ๑๔๙๐ จารึกกลาวถึงของที่จัดถวายบูชา แด พ ระพุ ท ธรู ป ในของบู ช าเหล า นั้ น มี ชื่ อ ขันหมากพระเจาปรากฎอยูดวยวา “เครื่องบูชา พระเจา (มี) ขันหมากเบงทองเครื่องพรอม”
มี ค วามยาวประมาณ ๕๐ เซนติ เ มตร ถ า รวมกั น ๑๐ เสน เรียกวา “หนึ่งหัว” ถารวมกัน ๑๓ เสน นับเปน ๑,๓๐๐ (ไมแนใจวาเปนน้ําหนักหรือจํานวน) ในพิธีสืบชะตา ไมวาจะเปนการสืบชะตาเมือง สืบชะตาบาน ชะตาของคน เพือ่ เปนการตออายุ ตนกลา ของหมากก็จัดเขาในเครื่องครัวเหลานั้น เมื่อเสร็จ พิธแี ลว ก็จะนําตนกลาของหมากไปปลูกในวัดหรือในที่ สาธารณะ ในการแห ค รั ว ทาน ในงานปอยหลวงก็ ดี งานปอยนอยก็ดี รวมถึงการแหครัวทานเกือบทุกอยาง สิ่งหนึ่งควรจะมีคทอตนหมาก ซึ่งคูกับตนเทียน โดยใช ผลของหมากมาแตงเปนพุมใหดูสวยงามคลายกับที่ เมืองสุโขทัยเมื่อ ๗๐๐ กวาป สมัยพระญารวง คือ พอขุนรามคําแหงมหาราช ก็มีการใช หมากมาตกแตง ใหเปนพุม ทางสุโขทัยเรียกวา “พนมหมาก” ใชแห เครือ่ งกฐินหลวง ออกไปทอดวัดอรัญญิก ตามทีป่ รากฎ ในศิลาจารึกหลักที่ ๑ วา มีพนมหมาก และ พนมเทียน
หมากเครื่องประกอบพิธี
หมาก เปนสวนหนึง่ ของเครือ่ งประกอบพิธี หลายอยางเชน ในการจัด “ขันนตง ตั้ง” (ขันครู) ที่แตงดาใหพระสงฆ ผูเ ปนหัวหนาประกอบพิธี หรือ ใหแกอาจารยวัด (มัคนายก) ทีเ่ ปนผูป ระกอบพิธตี า งๆ ขันตัง้ ประกอบดวยเครื่องหลายอยาง มีหมากรวมอยูดวย คือ “หมาก พันสาม” ทีค่ กู บั “เบีย้ พันสาม” หมากที่ ผ า ซี ก แล ว ร อ ยด ว ย เชือกปอ นําไปตากแดดใหแหง นั้นเรียกเสนหนึ่งวา “หนึ่งไหม”
หมากเปนสื่อความรัก
ประเพณี ก ารแอ ว สาวสาว ของผู ช ายล า นนาในสมั ย ก อ น จะแอ ว สาวในเวลากลางคื น หลังจากกิน ”ขาวแลง” (ขาว มื้อเย็น) เรียบรอยแลว คงจะ ประมาณ ๒ ทุมขึ้นไป ฝายสาว
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๓
ก็จะเตรียมงานไวทําตอนกลางคืน เชน การทอผา งงานเย็บปกถักรอย ถามีหมากก็จะเตรียมผลหมาก ใใสกระดงไว เพือ่ ทําการผาและเสียบทําเปน “รอย” ดวย เชือกปอ สิ่งที่ตองเตรียมอีกอยางหนึ่งก็คือ แอ็บหมาก (ห (หรือขันหมากคือเชีย่ นหมาก) ๒ สํารับ ชุดหนึง่ สําหรับ ตอนรับแขกทั่วไป อีกชุดหนึ่งเปนของสวนตัวเรียกวา “แอ็ “ บหมากสาว” ที่จะเก็บไวใหแก “ตัวพอ” คือคูรัก ของนางไดเคี้ยวเทานั้น การพูดเกี้ยวพาราสีระหวาง บาวสาว จะพูดผานแอ็บหมาก ถาพูดกันโดยตรงอาจจะ ทําใหเกิดอายกันได เหมือนกับวาจะใหแอ็บหมาก เปนพยานรัก เชนฝายชายถามเปนคาวขอเคี้ยวหมาก ฝายหญิงจะตอบรับเปนคาวเหมือนกันวา “กินเทอะๆ พลูนึ่งเมืองเถิน บกลัวคอเอิม กินเทอะพี่อาย”
ฝาดของหมาก ยาฉุ น ปู น ใบพลู และเปลื อ กก อ ประมาณ ๓ วัน อาการคันของคนนั้นก็ทุเลาเบาบางลง และหายไปในที่สุด “ขี้หมาก” (ชานหมาก) ของผาขาว จึงกลายเปนของศักดิ์สิทธิ์ มีการใหบูชากันถึงคําละ ๕ บาท
หมากมีสวนเกี่ยวของกับเครื่องยศ
จ ะ เ ห็ น ว า เ ค รื่ อ ง ย ศ ที่ พ ร ะ เจ า แ ผ น ดิ น พระราชทานใหแกขา ราชการ มี “แอ็บหมาก” เปนหนึง่ ในนัน้ ดวย ถึงหมากจะไมเกีย่ วของโดยตรงกับเครือ่ งยศ แตแอ็บหมากที่ไดรับพระราชทานก็เปนภาชนะเพื่อใส หมาก เครือ่ งยศสมัยกอนนัน้ นอกจากดาบเงินดาบคํา หากเงินหอกคํา และอืน่ ๆ อีกหลายอยาง ยังมีอกี อยาง คือ แอ็บหมากเงิน หรือ แอ็บหมากคํา และบางชุดก็มี หมากเปนสมุนไพรรักษาโรค กระโถนเงินหรือคําดวย เพื่อเปนที่รองรับน้ําหมาก คนสมัยกอนเชือ่ กันวาการเคีย้ วหมาก ทําใหฟน ตัวอยางเชน กษัตริยอังวะเคยพระราชทานเครื่องยศ แข็งแรงทนทาน ปจจุบนั นีก้ ย็ งั พอจะสังเกตเห็นผูเ ฒาผูแ ก อายุ ๗๐-๘๐ ทีเ่ ปนคนเคีย้ วหมากมากอน ฟนของทาน หา เหลานัน้ สวนใหญยงั มีอยูเ ต็มปากและไมคอ ยมีปญ เรือ่ งฟนซึง่ ก็จะมีการทําความสะอากฟนวันละหลายครัง้ ขณะที่หมากยังอยูในปากเขาจะเอาเปลือกหมากแหง ขัดฟนดานหนาใหสะอาดและเปนเงางามหมากยังใช แกไอและระคายคอไดดว ย เมือ่ เกิดไอ เจ็บคอหรือคันคอ เนื่องจากหวัด ไมวาเกิดขึ้นกับเด็กหรือผูใหญ คนใน สมัยโบราณจะอม “ตับหมาก” อาการไอก็จะทุเลาลง (คงเพราะความฝาด) และในสวนของผดผืน่ คันนัน้ ก็อาจ ใช ห มากรั ก ษาดรคผดผื่ น คั น ได ที่ ข า พเจ า เคยเห็ น ใใหกับมังพลซะแพ็็ก ผูครองเมืองเชียงรายเมื่อประมาณ มากับตา คือ เมือ่ ประมาณพ.ศ. ๒๕๒๔ นัน้ มี “ผาขาว” พ.ศ.๒๒๗๐ เครือ่ งยศเหลานัน้ มีแอ็บหมากคํารวมอยูด ว ย (ชีปะขาว) จากจังหวัดลําพูน เดินสัญจรไปพักตามวัด ขาราชการในเชียงใหมในชวงหลังนี้ก็มี “แอ็บหมาก” รับรักษาโรคตางๆ เชนปวดหลัง ปวดเอว ปวดขอ ประจําตําแหนง คนทีม่ ตี าํ แหนงสูงหนอย และมีความดี ปวดกระดูก เปนตน โดยใชไมเทาที่อางวาเปนไมเทา ความชอบ เจานายจะใหคนรับใช คอยถือแอ็บหมากให ของครูบาเจาศรีวิชัย เคาะไปตามที่ปวด มีคนเปนโรค อีกดวย เชนครั้งหนึ่งแมเจาทิพพเกสร สั่งพระยาพรหม ผื่นคันมาขอผาขาวชวยรักษาให ผาขาวคงจะไมเคย โวหารแตงคาวเรื่อง เจาสุวัตรนางบัวคํา ปรากฏวาแตง รักษาโรคคันดังกลาวมากอน แตเพื่อรักษาความเปน ไดถกู ใจแมเจา แมเจาจึงประทาน “แอ็บหมาก” ใหเปน อาจารยไว จึงแกปญหาดวยการคายชานหมากออก รางวัล สวนคนรับใชหิ้วแอ็บหมากมิไดประทานใหตอ ใหคนผูนั้นนําไปทาบริเวณที่คัน คงเปนเพราะความ มามีราชการพระยาพรหมไดเขาเฝาแมเจา แมเจาสังเกต
๔
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
วาไมเห็นแอ็บหมากของพระยาพรหม จึงถามขึ้นวา หมากเสียบ ทําไมไมเอาแอ็บหมากมาดวย พระยาพรหมก็ทูลตอบ หมากเสียบ คือ หมากดิบทีน่ าํ มาผา ดวยปฏิภาณกวีวา “มีแอ็บไวเหมือนตุมีหวี เปนมีตั๋วมี เป น ชิ้ น แล ว ร อ ยเป น แถวยาวตากแห ง บมีคนอุม” แมเจาชอบพระทัยจึงประทานอายคอมขมุ เรียกหมากไหม คนโบราณมีธรรมเนียม เปนคนถือแอ็บหมากใหแกพระยาพรหม การเสียบหมากที่ไดมาตรฐานของตลาด คือหมากที่รอยเปนเสน ๑ ไหม หรือ มีคําสั่งใหทําลายสวนหมาก ๑ เสนตองมี ๓๖ คํา ๑๐ ไหมผูกรวมกัน สวนหมากถู ก ทํ า ลายก อ ให เ กิ ด ความวุ น วาย เปน ๑ หัว ทัว่ ลานนา ในครัง้ ทีจ่ อมพล ป.พิบลู สงคราม เห็นปญหา ของหมากโดยมี ผู ค นถ ม น้ํ า หมากเรี่ ย ราดตามถนน หนทางทั่วไป ทําใหดูสกปรกแกบานเมือง จึงสั่งใหตัด ตนหมากตนพลูทิ้งทั่วประเทศ ในลานนาจึงมีคนที่ เคี้ยวหมากเดือดรอนกันไปทั่ว จึงตองแอบปลูกตน หมาก ตนพลูไวในสวนที่ลับตา ปจจุบันคนที่เคี้ยวหมากจะมีแตคนแกๆ ที่เคย เคี้ยวมาแลวเทานั้น ไมมีใครเคี้ยวหมากเพื่อสืบตอ หรื อ อนุ รั ก ษ ก ารเคี้ ย วหมากไว ใ ห ลู ก ให ห ลานเห็ น ในอนาคตถึงจะไมมีคนเคี้ยวหมากใหเห็นแลวก็ตาม แตการใชหมากเพือ่ อยางอืน่ จึงควรจะชวยกันอนุรกั ษไว เชนการใชหมากเปนเครื่องประกอบพิธี ใชหมากเปน เครื่องสักการะ ใชหมากเขารวมกับขบวนแหตางๆ โดยทําเปน “ตนหมากเบง” หรือพุมหมากไปดวย
หมากเบง
คือ พุมหมากที่จัดเพื่อถวายเปนเครื่องสักการะ บูชาพระพุทธรูป หรือใชในพิธีตางๆ คูกับตนดอก และตนเทียน หมากเบงใชลูกหมากสดจํานวน ๒๔ ลูก เสียบไมปกไวรอบโครงของพุม
หมากสุบ
หมากสุบ คือ หมากที่ทําไวเปนคําๆ สําหรับพก ติดตัวไปทําไรทาํ นาทําสวนหรือพกไปในการเดินทางไกล เพือ่ ความสดวก แตถา หลายวันตองหิว้ แอ็บหมากติดตัว ไปดวย
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๕
ขัน ๕ โกฐาก เมือ่ เราเขาไปรวมศาสนพิธที างพระพุทธศาสนา ในวันพระ วันศีล หรือวันสําคัญทางศาสนาของคนลานนา ภายในวิหารซึ่งเปนสถานที่ทําบุญประกอบพิธีกรรม ทางศาสนา จะเห็ น พานบรรจุ ด อกไม ห ลายชนิ ด มีลักษณะแตกตางกัน เชน พานสามเหลี่ยม พาน ทําดวยไม พานทําดวยเงิน พานทําดวยทองเหลือง พาน ทําดวยหวาย เปนตน พานดอกไมตางๆ ดังกลาว คนลานนา เรียกวา “ขันดอก” คือพานสําหรับใสดอกไม เพื่อสักการบูชา สิ่ ง ที่ ต นเคารพนั บ ถื อ คํ า ว า “ขั น ” ที่ เ ป น คํ า นาม ในภาษาลานนา หมายถึง พาน ซึง่ มีหลายประเภท เชน ขันตั้ง ขันโตก ขันขอศีล ขันนําตาน ขันแกวตังสาม ขัน ๕ โกฐาก เปนตน ขันแตละชนิดมีวัตถุประสงค การใชแตกตางกันไปขึ้นอยูกับกิจกรรมหรือพิธีกรรม นั้นๆ ขั น ที่ อ ยากจะนํ า มาเล า สู กั น ในครั้ ง นี้ คื อ “ขัน ๕ โกฐาก” เพียงเอยชื่อวาขัน ๕ โกฐาก คงมีคน จํานวนไมนอย โดยเฉพาะคนรุนใหม อาจจะไมเคย ไดรไู ดเห็นมากอน เพราะขันหรือพานชนิดนีจ้ ะจัดใหมี ในพิธีทางศาสนาที่สําคัญๆ เทานั้น ปจจุบันดูเหมือน จะลดนอยลงไปทุกที ๖
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
รองศาสตราจารยพิเศษถาวร เสารศรีจันทร นายกสมาคมสหธรรมเชียงใหม กรรมการสภา มจร. วิทยาเขตเชียงใหม กรรมการบริหารสภาวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม กรรมการพุทธสมาคมจังหวัดเชียงใหม
ขัน ๕ โกฐาก บางแหงเรียกวา ขันแกว ๕ โกฐาก หมายถึง พานดอกไมที่จัดดอกไมไวในพานเดียวกัน เปน ๕ สวน หรือ ๕ กอง ที่จัดดอกไมไว ๕ สวน หรือ ๕ กอง มีวัตถุประสงคเพื่อบูชาสิ่งสําคัญในพระพุทธ ศาสนา ๕ ประการ ไดแก ๑. บูชาพระพุทธเจา ๒. บูชาพระธรรม ๓. บูชาพระสงฆ ๔. บูชาบิดามารดา ครูอาจารย ๕. บูชาพระกัมมัฏฐาน วัตถุประสงคสําคัญการใชขัน ๕ โกฐากของคน โบราณ ก็เพือ่ ตองการรําลึกถึงพระคุณของพระรัตนตรัย บิดามารดา ครูอาจารย แลพระกัมมัฏฐาน ดวยความ สํานึกถึงคุณงามความดี และ ดวยความกตัญูกตเวที จึงจัดขัน ๕ โกฐากเพือ่ สักการบูชา สิง่ สําคัญ ๕ ประการนัน้ พรอมกัน
ขัน ๕ โกฐาก นําไปใชในโอกาสตางๆ ดังนี้
๑. ใชในงานมหกรรมฉลองสมโภช เชนงาน ปอยหลวงวิ ห าร ปอยหลวงกุ ฏิ ปอยหลวงเจดี ย
ปอยหลวงอุโบสถเปนตน ในงานปอยหลวงดังกลาว พระสงฆผูเปนประธานในพิธีจะโยงพาน คือถือขัน ๕ โกฐาก ชูขน้ึ กลาวคํานมัสการกอนจะเจริญพระพุทธมนต ๒. ใชในการประกอบพิธอี บรมสมโภช หรือพิธี พุทธาภิเษกพระพุทธรูปทีส่ รางใหม หรือในพิธปี ลุกเสก วัตถุมงคล เปนตน ๓. ใช ป ร ะ ก อ บ ก า ร นํ า ก ล า ว น มั ส ก า ร พระรัตนตรัย เวลาจะเริ่มบําเพ็ญภาวนาของอุบาสก อุบาสิกาในวันสมาทาน ถืออุโบสถศีล ๔. ใช ห ลั ง จากพระสงฆ ทํ า วั ต รสวดมนต ประจําวันแลว กอนจะบําเพ็ญสมาธิภาวนา พระสงฆ ผูเ ปนประธานจะโยงพาน ถือ ขัน ๕ โกฐาก ชูขน้ึ กลาวคํา นมัสการ
ลักษณะของขัน ๕ โกฐาก
ขัน ๕ โกฐาก ทําดวยวัสดุแตกตางกันตามความ นิยมของทองถิ่น เชนทําดวยเงิน ทําดวยทองเหลือง ทําดวยไมแกะสลัก ทําดวยหวาย เปนตน มีความสูง ประมาณ ๑๕ นิ้ว กวางประมาณ ๑๕-๒๐ นิ้ว เวลา จะนําดอกไมธูปเทียนใสลงบนพาน จะแบงออกเปน ๕ สวนเทาๆ กัน
ความหมายของ ๕ โกฐาก
คําวา “๕ โกฐาก” คือ ๕ สวน หรือ ๕ ชอง การนําดอกไมใสลงในพานโดยแบงออกเปน ๕ สวน มีความหมายของแตละสวน หรือแตละโกฐาก ดังนี้ ๑. โกฐากที่ ๑ คือสวน ที่ ๑ ไดแก ดอกไม กองที่ ๑ เพือ่ สักการบูชาพระพุทธเจา เรียกวาพุทธรัตน โกฐาก ๒. โกฐากที่ ๒ คือสวน ที่ ๒ ไดแก ดอกไม กองที่ ๒ เพื่อสักการบูชาพระธรรมอันเปนคําสอนของ พระพุทธเจา เรียกวา ธรรมรัตนโกฐาก ๓. โกฐากที่ ๓ คือสวน ที่ ๓ ไดแก ดอกไม กองที่ ๓ เพื่อสักการบูชาพระสงฆผูปฏิบัติดีปฏิบัติชอบ เรียกวา สังฆรัตนโกฐาก ๔. โกฐากที่ ๔ คือสวน ที่ ๔ ไดแก ดอกไม
กองที่ ๔ เพื่อสักการบูชาบิดามารดา ครูอุปชฌาย เรียกวา ครุฎฐานิรัตนโกฐาก ๕. โกฐากที่ ๕ คือสวน ที่ ๕ ไดแก ดอกไม กองที่ ๕ เพือ่ สักการบูชาพระกัมมัฏฐาน เรียกวา กัมมัฏฐาน โกฐาก ในศาสนพิธี หรือพิธีกรรมทางศาสนาของชาว พุทธลานนา เมื่อมีการใชขัน ๕ โกฐาก จะมีคํากลาว บูชา ดังนี้ ปถมโกฐากเบื้องตนหัวที ขอบูชาพระสากยมุนีตนสักสวาด ทุติยโกฐากวิภาคถวนสอง ผูขาปูนปองใสเกลา ไหวพระโลกุตตรธรรมเจา ๙ ประการ ปริยัติธรรมโอฬารเลิศแลวใสบริสุทธิ์ ตติยโกฐากวิภาคอันถวนสาม ผูขาประณามสังฆชินบุตรตนประเสริฐ อันเกิดเปนอริยมรรค อริยผล อริยบุคคลตนวิเศษ จตุตถโกฐากถวนสี่ นอมเนตรวันทาบิดามารดา อาจาริยะผูส ง่ั สอน ปญจมโกฐากวิภาคถวนหา ผูขาขอนอมรับพระกัมมัฏฐาน สมาธิญาณ ดวงวิเศษ ดวยใจนอมหลิ่งวันทา
สรุปความวา ขัน คือพานที่ใชในศาสนพิธี หรือ พิธีกรรมทุกชนิด จัดเปนสื่อ หรือเครื่องมือการเรียนรู อยางหนึ่ง ซึ่งมีวัตถุประสงคเปนไปตามพิธีกรรมนั้นๆ ประโยชนทไี่ ดกค็ อื เปนสือ่ ทีจ่ งู ใจใหคนเขามารวมในพิธี เกิดฉันทะ และศรัทธาในใจ เมื่อรูความหมาย และ ความสําคัญของขัน คือพานดอกไมแตละชนิดแลวทําใหรู และเขาใจถึงวัฒนธรรมของทองถิ่นนั้นๆ ขัน ๕ โกฐาก จัดเปนสวนหนึ่งของวัฒนธรรม ของคนลานนาที่มีฐานเกิดมาจากคําสอนในพระพุทธ ศาสนา คือการเคารพสักการบูชาพระรัตนตรัย ซึ่ง ชาวพุทธถือวาพระรัตนตรัยเปนรัตนะคือแกววิเศษที่มี คุณคายิง่ ควรแกการเคารพนับถือ และทําการสักการะ บูชาตลอดกาล ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๗
การสืบชะตา ผศ.จินตนา มัธยมบุรุษ กรรมการบริหารสภาวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม
การสืบชะตา ถือเปนพิธีกรรมหนึ่งของลานนา ที่นิยมทําในโอกาสตางๆ เพื่อความเปนสิริมงคลแกผู สืบชะตา เปนการตอดวงชะตาใหยนื ยาวสืบไป รวมทัง้ ใหพน จากเคราะหภยั ทีจ่ ะกล้าํ กรายเขามาในชีวติ ใหมี พลานามัยสมบูรณแข็งแรง การสืบชะตามีหลายประเภท เชน สืบชะตาคน ทั้งคนเดียวหรือหมูคณะ ซึ่งตอมา จะเรี ย กว า เป น การสื บ ชะตาหลวง สื บ ชะตาบ า น (สงเคราะหบา น) สืบชะตาเมือง และสืบชะตาสัตวเลีย้ ง เชน ควาย มา ชาง เปนตน แตความหมายของการ สื บ ชะตาสั ต ว เ ลี้ ย งมี วั ต ถุ ป ระสงค อั น สํ า คั ญ คื อ ถือเปนการขอขมาสัตวเลี้ยง อันเนื่องจากการใชงาน ตลอดทัง้ ป อาจจะลวงล้าํ กล้าํ เกินดวยการทุบตี การสื บ ชะตา เป น การผสมผสานทั้ ง พุ ท ธ พราหมณ และฮินดู เครื่องประกอบพิธีจะเต็มไปดวย สัญลักษณท่ชี วยใหเราเขาถึงวิธีคิด วิธีเปรียบเทียบกับ คนในสังคมเปนอยางดี ในครั้งนี้จะขออนุญาตจําลอง ภาพการสืบชะตาเจาดวงเดือน ณ เชียงใหม ในวันที่ ๒๒ พฤษภาคม พ.ศ.๒๕๕๒ ซึง่ มีอายุครบ ๘๐ ป ในวันนัน้ ณ วัดสวนดอก พระอารามหลวง ดวย ๘
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
เครื่องสืบชะตา
เครือ่ งสืบชะตา เครือ่ งบูชาครู สะตวง ๙ หอง บูชา นพเคราะห บายศรีผูกขอมือ เปนฝมือของพระสงฆ วัดเชียงมั่น ซึ่งถือวาจัดไดครบถวน งดงาม เครือ่ งสืบชะตา สามารถแบงไดเปน ๔ ประเภท คือ ๑. ประเภททีใ่ ชแทนคนผูส บื ชะตา คือ ไมคา้ํ ใหญ ๓ เลม ไมค้ําเล็กจํานวนเทาอายุ +๑ ๒. ประเภทใชแทนรางกายคน ไดแก กระบอก ขาวสาร กระบอกน้ํา เทียน ตุงคาคิง สีสายคาคิง (ฝายสายสิญจน) ชอนอย ตุงไชย ๓. ประเภทใชสอย ไดแก บันได ๗ ขั้น ไมขัว (สะพาน) หมอน้าํ กระบวย เสือ่ หมอน หมาก พลู บุหรี่ เมี่ยง ๔. ประเภทใชเปนอาหาร ไดแก ตนกลาไมตางๆ เชน หนอกลวย หนอออย งอกมะพราว ตนหมาก ตนกุก สวนบายศรีนนั้ สําหรับใชในการฮองขวัญ บายศรี จึงเปนสิ่งทํารับขวัญใหมาชื่นชมดอกไม เปนการบํารุง จิตใจ
พระสงฆมหาเถรานุเถระ จํานวน ๑๙ รูป ทีน่ มิ นต มาเจริญพระพทธมนต ดร เจาดวงเดือน พระพุทธมนต ในงานสืบชะตา ดร.เจ ณ เชียงใหม ณ พระวิหารหลวง วัดสวนดอก พระอารามหลวง วั น ที่ ๒๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๕๕๒ เวลา ๐๙.๓๐ – ๑๑.๐๐ น. ๑. พระเทพวิสุทธิคุณ วัดบุพพาราม ๒. พระเทพสิทธาจารย วัดพระธาตุศรีจอมทองวรวิหาร ๓. พระเทพโกศล วัดศรีโสดา พระอารามหลวง ๔. พระเทพวรสิทธาจารย วัดพระธาตุดอยสุเทพ ราชวรวิหาร ๕. พระราชเจติยาจารย วัดเจดียหลวง วรวิหาร ๖. พระราชเขมากร วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง ๗. พระโพธิรังษี วัดดอยสะเก็ด ๘. พระสิงหวิชัย วัดพระสิงห วรมหาวิหาร ๙. พระครูอุปถัมภศาสนคุณ วัดปาแพง ๑๐. พระครูวิสุทธิสังฆการ วัดศรีดอนไชย ๑๑. พระครูปริยัติยานุศาสน วัดฝายหิน ๑๒. พระมหาเกษม เขมาภินนฺโท วัดทาสะตอย ๑๓. พระครูสุวัตถิ์ปญญาโสภิต วัดหัวขวง ๑๔. พระครูโฆสิตปริยัตยาภรณ วัดปาแดง ๑๕. พระครูพิพิธสุตาทร วัดสวนดอก พระอารามหลวง ๑๖. พระใบฎีกาสิทธิพันธ เตชธมฺโม วัดสวนดอก พระอารามหลวง ๑๗. พระชัยวรวงศ อิทฺธิมนฺโต วัดประทานพร ๑๘. พระมหาสมชาย ปภากโร วัดเชียงมั่น ๑๙. พระมหาสงา ธีรสํวโร วัดผาลาด เจ า พิ ธี ที่ ทํ า พิ ธี สื บ ชะตาให กั บ เจ า ดวงเดื อ น ณ เชียงใหม ในครั้งนี้ คือ ศาสตราจารยเกียรติคุณ ดร.มณี พยอมยงค ศิลปนแหงชาติ
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๙
พิธีสืบชะตา
ศาสตราจารย ดร.มณี พยอมยงค ศิลปนแหงชาติ ไดกลาวคําปดเคราะห อัชชะชัยโส อัชชะชัยโย อัชชะในวันนีก้ ม็ าเปนวันดี ศรีใสบเศรา กอนจะเรียกเอาขวัญ แหงพระลูกแกวเจา ว า มาๆ บั ด นี้ ก็ เ ถิ ง กาละเวลาอั น เหมาะผู ข า ขอป ด เคราะหราย ตังหลาย หื้อ ออกจากกายแหงเจา บวา เคราะหปเดือนวันยามนั้นเลา จุงตกออกจากกายาเจา ไปเสียเมื่อยามวัน บวาเคราะหปเดือนวันยามรายกาจ เคราะห ป าทะราชะดิ น จร เคราะห เ มื่ อ นั่ ง เมื่ อ นอน เหนื่อย เคราะหอันเมื่อยไขปวยกายา เคราะหนานา อุบาทว เคราะหนพฆาดตัวจน เคราะหลมฝนปวเปา เคราะห ใ หม เ ก า เมิ น นาน เคราะห เ มื่ อ คื น บ หั น เคราะห เ มื่ อ วั น บ ฮู อย า ได ม าซุ ก มู บ มู อ ยู ใ นต น ตังเคราะหกงั วลรอนไหม ขาจักไดไลดไี ป สัพพะเคราะห สัพพะภัย เคราะหปายในหือ้ ถอนออก เคราะหปายนอก หื้อถอยหนี เคราะหราวีแกนกลา เคราะหตางหลัง อยามาถา เคราะหปายหนาอยามาติด เคราะหปาผิด หื้อเปนโทษ เคราะหรายโฉดฉกรรจ เคราะหหลายอัน หลายสิง่ จุง ดับมวยมิง่ หนี เคราะหตางเหนืออยามาปก เคราะหวันตกอยามาหยอก เคราะหวันออกอยาใกล เคราะหตางใตจุงหลีกหนีไกล หื้อตกไปตามเสนไหม หื้ อ ไหลไปตามเส น ฝ า ย จุ ง ยกย า งย า ยไปสู เ มื อ งผี ผูขาจักดาเคราะหหื้อหนี จักตี่เคราะหหื้อแลน ดวย ทิ พ พะมนต แ ก ว แก น อาคมของศรี โ คดมต น วิ เ ศษ อันพระพุทธเจาเทศนเปนกถาวา สัพพะทุกขา สัพพะภะยา สัพพะโรคา วินาสันตุ ฯ ๑๐
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
มั ง คละเสฏโฐ มั ง คละจั ย โย มั ง คละสั ม ภู โ ต อัชชะจัยโย อัชชะในวันนีก้ ห็ ากเปนวันดี เปนวันศรีลาํ้ เลิศ เปนวันมังคะละอันประเสริฐมีมา แมนวาโหราจารยเจา ตังหลาย ทานก็มาชวย กั๋นลง ฟาตี๋แสงเรียบเรียงไว ก็นับวาไดเศษ ๔-๕-๖-๒ ไลยามกองเขาใสก็ซ้ําวาได วันดี ๑๒ ราศรี ก็มาตั้งอยูฤกษ เปนวันอุตตะมะพฤกษ อันใหม อาทิตย จันทร ใสไลตวยมา ในวันนีน้ าก็ซาํ้ มาเปน วันมหาลาภาจัยเรืองโรจน เปนวันอุตตะมะโชติรงุ เรืองไร เปนวันปจัยยามปอด เปนจันทรรอดจากภัยยา ปนจาก โรคาพยาธิ์ เปยธิอุบาทวก็มาคลายหนีไกล วันเปงก็มา หมดใส วันไตก็มาหมดปอด วันนีเ้ ปนยอดแหงพญาวัน กอนตี่ผูขาจักขอเจิญขวัญ ดร.เจาดวงเดือน ณ เชียงใหม ผูขาก็จักขอกลาวจี้เถิงการเรียกขวัญแกทาน อันวาขวัญ นีน้ ามนุษยเกิดมาก็ยอ มมีทง้ั ความดี ความตุก ความโศก เปนไปตามโลกแหงวงเวียนกรรม แลวแตการกระทําของ ทานแตละผู บัดนี้ขอหื้อทาน จุงไดมีโจคมีไจย บัดนี้ ฝูง หมูทานตังหลายก็ไดตกแตงมายังบุปผาลาจา ดวงดอก พรอมกับดวยบายศรีอันใสบเศรา ไดมาเอาดอกนานา ตั ง ดอกเก็ จ เก า และเก็ ด ตะหวา พร อ มด ว ยดอก นานาหลายหลาก เอามาใส ขั น บายศรี ตกแต ง ดี ตังของกิ๋นนานา หลายหลาก มีจิ้นลาบ ของคาวหวาน มีตังหมาก เมี่ยง มูลี ของกิ๋นดีๆ มีมาก เอามาเจิญ เอาขวัญมารับลาภลาภา เพื่อจักเจิญเอาขวัญของเจา มาพร อ มเลี้ ย ง มาเสวยหมากเมี่ ย งและของนานา บัดนี้จักขอเรียกเอาขวัญเกศาแหงทานเจา ขวัญนั้นเลา สามสิบสองขวัญ เจาจุง รีบเร็วมา นับตัง้ แตวนั นีไ้ ปแลวนา ขอหื้อทานเจา จุงประกอบไปดวย โจคป โจคเดือน โจควัน โจคยาม แมจะอยูก็ขอหื้อมีไจย ครั้นทานไป ก็ขอหือ้ มีโจค หือ้ พนจากความทุกขโศกนานา นับตัง้ แต วันนี้ไปแลว ขอหื้อทานเจาจุงไดคลาดแคลวจากภัยยะ กังวลอนตราย และจุง ประกอบไปดวยโจคนานา ไหลมา หาทานเจา ตั้งแตบัดนี้ไปแลวเลา จุงหื้อไดอยูเจริญดี ชัยยะตุภะวัง ชัยยะมังคะลัง
เมื่อพระสงฆมาครบองคแลว ผูสืบชะตา และแขกเหรื่อที่มา ไหวพระรับศีล และรับพรกัน แลวจึงเริ่มพิธีสืบชะตา ในระหวางที่ จะทําพิธีสืบชะตา ผูจะสืบชะตานั่งอยูในทามกลางเครื่องบูชา ผูจะสืบชะตาประเคนขันครูแกพระสงฆผูเปนประธานแลว เอาดายสายสิญจนพันรอบศีรษะตน คนละ ๓ รอบ ปลายหนึ่ง อยูที่ฐานพระพุทธรูปพาดผานรอบโขงชะตาแลวจึงวกเขามาใชพัน ศีรษะ พระสงฆจะเอาอีกปลายหนึ่งของดายสายสิญจนพาดไปให พระสงฆทุกรูปถือไว แลวจึงเอามารวมกันอีกปลายหนึ่งที่ฐาน พระพุทธรูป ตอจากนั้น ศาสตราจารย ดร.มณี พยอมยงค ผูเปนเจาพิธี กลาวคําอาราธนาพระปริตรแลวพระสงฆรูปที่ ๓ จะกลาวชุมนุม เทวดา (สัคเค กาเม) การสวดชุมนุมเทวดานี้ไมมีในพระไตรปฎก มากอนเปนของเพิ่มเติมภายหลัง แสดงใหเห็นวาพิธีสืบชะตา เปนพิธีที่รวมเอาความเชื่อในลัทธิ และศาสนาหลายอยางเขามา ไวดวยกัน ขณะที่พระสงฆสวด อาจารยวัดจะนําเอา ดายชุบน้ํามัน และเทียนคาคิงออกไป จุดไฟ และจุดเทียนเล็กในถาดทีเ่ ตรียม ไวดวย บทสวดที่ ใ ช ใ นพิ ธี สื บ ชะตา จะใชบทสวดอินตะชาตา (สวดเทวชาตา) สวดอุณหิสสะวิชัยและสวด สักกัตฺวา การเจริ ญ พุ ท ธมนต แ ละจุ ด เที ย น ๓ เลม คือ เทียนสืบชะตา เทียนมหาโชค และเทียนมหาลาภ เมื่อเสร็จพิธี ก็ จ ะใช ด า ยสายสิ ญ จน ผู ก ข อ มื อ เจาดวงเดือน ณ เชียงใหม พระครู อุ ป ถั ม ภ ศ าสนคุ ณ เทศน ธ รรม สารากริวิชานสูตร หลังจากพิธสี บื ชะตาเจาดวงเดือน ณ เชียงใหม ประเคนเครื่องไทยทาน พระสงฆ อนุ โ มทนา เป น เสร็ จ พิ ธี สื บ ชะตา ในเวลา ๑๑.๐๐ น. ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๑๑
เจดียว์ ัดดงคํา หมูที่ ๑ ตําบลแมยวม อําเภอแมสะเรียง จังหวัดแมฮองสอน
มนัส จันทรกุญชร
ผูอํานวยการโรงเรียนบานน้ําดิบ อ.แมสะเรียง จ.แมฮองสอน
เจดียองคที่ตั้งตระหงานอยูในโรงเรียนชุมชนบานน้ําดิบแหงนี้ เปนปริศนาทีอ่ ยูใ นใจของบุคคลทัว่ ไป และถูกถามเสมอถึงความเปนมา ดวยความสงสัยในประวัติขององคเจดียที่ตั้งอยูมาอยางยาวนาน หลายชั่วคน จึงเปนคําถามที่นําไปสูการคนควาเพื่อใหไดคําตอบ เปาหมายในการไขความกระจางจึงมุงไปที่ผูสูงอายุในหมูบาน จุ ด หมายแรกของการสื บ ค น คํ า ตอบที่ ไ ด รั บ นั้ น เป น ข อ มู ล เดียวกันวา “ตั้งแตจําความไดก็เห็นเจดียองคนี้แลว แมกระทั่ง ปู ยา ตา ยาย ก็ใหคําตอบเชนเดียวกัน” ฉะนั้นการที่จะให ระบุแนชัดถึงประวัติของเจดียหรือพระธาตุที่ตั้งอยูนี้นั้น ไมสามารถกระทําไดดว ยการสัมภาษณและคําบอกเลา ดวยขอจํากัดของคนรุนปจจุบัน
๑๒
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ขอสันนิษฐานที่มีความเปนไปไดสูงมาจากการ พิจารณารูปทรงขององคเจดียซ งึ่ เปนทรงระฆัง และเปน ศิลปกรรมในสมัยลานนา จึงเกี่ยวเนื่องถึงเมืองยวมใต และพระเจาติโลกราช ผลของการสืบคนจากเอกสาร ตามแหลงตางๆ มีขอมูลที่บันทึกไวเกี่ยวของนอยมาก โดยลําดับการณนับเนื่องจากสมัยอาณาจักรลานนา ครัง้ พระเจาติโลกราชยังไมไดทรงครองแผนดิน มีนามวา “ทาวลก” ดังนั้นจึงขอเสนอประวัติความเปนมาของ อําเภอแมสะเรียงและพระราชประวัติของพระเจาติโลก ราช เพื่อใชเปนวิจารณญาณในการวินิจฉัยถึงที่มาของ องคเจดีย แมสะเรียงมีชอื่ ในประวัตศิ าสตรวา “เมืองยวม ใตหรือเมืองยวม” เคยเปนทีต่ งั้ ของชุมชนมาประมาณ ๕๒๐ ปเศษ พระเจาติโลกราชหรือดิลกมหาราชกษัตริย อันดับที่ ๑๐ แหงราชวงศมงั ราย แตครัง้ ครองเมืองพราว ตอมาตองพระอาญาของพระเจาสามฝง แกนพระราชบิดา ใหเนรเทศมาครองเมืองยวมนี้ชั่วระยะหนึ่ง (สงวน โชติสุขรัตน. คนดีเมืองเหนือ) ตามพงศาวดารหรือ ตํานานพืน้ เมืองฉบับของอาจารยไกรศรี นิมมานเหมินทร กลาวไวตอนหนึง่ วา ครัง้ เมือ่ เยาวววยั พระเจาติโลกราช มีพระสหายชื่อหมื่นด้ําพราคต ซึ่งเปนคนเมืองยวม เคยตรัสแกหมื่นด้ําพราคตไววา “หากกูเปนใหญ กู จั ก ตั้ ง มึ ง ให เ ป น เสนา” และเมื่ อ พระองค เ สวย ราชสมบัติครองเมืองเชียงใหม ก็ทรงแตงตั้งใหหมื่น ด้ําพราคตเปนเสนาบดีสมดั่งที่ตรัสไว หมืน่ ด้าํ พราคตมีความเกีย่ วของอยางไรกับเจดีย องคนี้ จากหนังสือพงศาวดารโยนก พระยาประชา กิจกรจักร (แชม บุนนาค) หนา ๓๔๗ และหนังสือ ตํานานพื้นเมือง ๖ เชียงใหม ฉบับเชียงใหม ๗๐๐ ป ตลอดทั้งหนังสือตํานานพื้นเมืองเชียงใหม ประชุม ตํานานลานนาไทย ๑-๒ หนังสือคนดีเมืองหเนือ โดย สงวน โชติสุขรัตน กลาวกันวาจุลศักราช ๘๔๔ ปขาล จั ต วาศก (พ.ศ.๒๐๒๕) หมื่ น ด้ํ า พร า คตหรื อ สหะ เสนาบดีผูเปนนายชางใหญปวยถึงอนิจกรรม โปรดให ทําฌาปนกิจ ณ เมืองยวมใต แลวกอเจดียบรรจุอัฐิธาตุ ไวที่นี่
หมื่นด้ําพราคตผูนี้ปรากฏในตํานานตางๆ กัน ดังนี้ ตํานานโยนกเรียกวา หมื่นด้ําพราคต ชินกาล มาลินีปกรณวา สีหโคตรเสนบดี ตํานานพระธาตุ วัดเจดียหลวงวา หมื่นด้ําสีหโคตรตํานานพื้นเมือง เชียงใหมวา หมื่นด้ําพราคต ทานผูนี้เปนนายชางเอก ทีพ่ ระเจาติโลกราชโปรดใหเปนนายชางเอกอํานวยการ บูรณเจดียองคใหญกลางเวียงเชียงใหม คือเจดียหลวง หรือมีชื่อเรียกอีกอยางหนึ่งวา โชติการาม ซึ่งเปนงาน ชิ้นสําคัญที่ทานผูนี้ไดฝากไวในโลก จนปรากฏอยูจน ทุกวันนี้ หมื่นด้ําพราคต เปนบุคคลสําคัญคนหนึ่งที่มี สวนชวยเหลือพระเจาติโลกราช ในการสรางความเปน ปกแผนทางพุทธศาสนาใหแกลา นนาไทย เชนเดียวกับ หมื่นโลกสามลาน หรือดงนคร ซึ่งเปนบุคคลสําคัญ ในดานขุมกําลังทหารและการปกครอง หมืน่ ด้าํ พราคต เคยไปลั ง กา เพื่ อ จํ า ลองแบบอย า งโลหะปราสาท และรัตนเจดีย ณ เมืองลังกาทวีปโพนมา แลวใหหมื่น ด้ําพราคตเปนผูอํานวยการปฏิสังขรณกุฏิมหาธาตุ หรือเจดียลักษรบุราคม (เจดียหลวง เชียงใหม) ปที่ หมื่นด้ําพราคตเดินทางไปยังเมืองลังกาทวีปนี้ คือ ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๑๓
พ.ศ.๒๐๒๐ (ดูหนังสือตํานาน าน โยนก ของพระยาประชากิกิจ กรจั ก ร - แช ม บุ น นาค) ค) ฉบับพิมพ พ.ศ.๒๔๖๙ หนา ๒๔๓ – ๒๔๔) น อ ก จ า ก จ ะ เ ป น ผู อํ า นวยการปฏิ สั ง ขรณ พระมหาธาตุ เจดี ย ห ลวง ห มื่ น ด้ํ า พ ร า ค ต ยั ง ไ ด ทํ า การหล อ พระพุ ท ธรู ป ทองสั ม ฤทธิ์ อ งค ใ หญ หนักประมาณ ๓๓ แสน ใ ห มี ลั ก ษ ณ ะ เ ห มื อ น พระพุทธรูปแบบลวปุระ (คือพระเจาแคงคม วัดศรีีเกิด ปจจุบนั ) พระเจาติโลกราชทรงโปรดใหหมืนด้าํ พราคต หรือสีหโคตรเสนา กับอาณากิจจาธิบดีมหาอํามาตย (คือหมื่นด้ําพราอาย) เปนผูทําการหลอที่วัดปาตาล มหาวิ ห าร ทางทิ ศ ตะวั น ตกเฉี ย งใต เ มื อ งเชี ย งใหม (วาคือวัดตโปทารามหรือวัดร่ําเปงปจจุบัน) บางทาน ก็ ว า ป า ตาลนั้ น เป น วั ด ร า งอยู ท างด า นใต โรงเรี ย น วัฒโนทัยพายัพปจจุบัน จากผลงานชิ้นสําคัญ ๒ ชิ้นนี้ แสดงวาหมื่น ๑๔
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ด้าํ พราคตหรือสีหโคตรเสนาบดีทา นนี้ เป น ทั้ ง นายช า งสถาปนิ ก และ นั ก ประติ ม ากรรมลื อ ชื่ อ ไม แ ต ในอดีตสมัยเทานัน้ แมในปจจุบนั นี้ ก็ ย ากที่ จ ะหานายช า งและนั ก ประติ ม ากรรมที่ ส ร า งผลงานไว เทียมทานได ดังนัน้ หมืน่ ด้าํ พราคต จึ ง เ ป น ผู ค ว ร แ ก ก า ร ย ก ย อ ง สรรเสริญผูหนึ่ง เฉพาะอยางยิ่ง หมื่นด้ําพราคตทานนี้ เปนชาว เมื เมองยว อ งยวม และเมื่ อ ท า นถึ ง แก อนิจกรรมไปแลว อัฐิของ ทท า นก็ ไ ด บ รรจุ ไว ใ นกู ที่ เ องยวมใต ซึง่ อาจจะเปน เมื เ ยรางแหงใดแหงหนึ่ง เจดี ใ เ วณเมื อ งยวมใต ในบริ นี้ เ อง ท า นถึ ง อนิ จ กรรม เมื่อป พ.ศ.๒๐๒๕ ปรากฏ ใ น ตํ า น า น โ ย น ก ว า “ลุ ศั ก ราช ๘๔๔ ป ข าล จัตวาศก ว หมืน่ ด้าํ พราคตหรือ สีหเสนาบดี เ ผูเ ปนนายชางใหญ ปวยถึ ย งอนิจกรรม โปรดใหทาํ ฌาปนกิ ฌาป จ ณ เมื อ งยวมใต ให ก อ เจดี ย บ รรจุ อั ฐิ ไ ว ณ ที่นั้น” ผู เรีี ย บเรี ย งเข า ใจว า เจดี ย องคนี้เปนที่บรรจุอัฐิ ธาตุ ข องหมื่ น ด้ํ า พร า คตด ว ย หลักฐานทางประวัติศาสตรในการครองเมืองยวมใต ของพระเจาติโลกราชและหมื่นดําพราคต รวมทั้งการ ตรวจสอบรูปทรงขององคเจดียแ ลว จึงยิง่ มีความเชือ่ มัน่ เปนอยางมาก และแมทานจะลวงลับไปแลวเปนเวลา ๕๒๗ ปมาแลวก็ตาม แตผลงานของทานยังคงปรากฏ แกสายตาของชนรุน หลังจนกระทัง่ ทุกวันนี้ และจะคงอยู ตอไป จนชั่วลูกชั่วหลานชั่วกาลนาน และดวงวิญญาณ ของท า นแม น จะสิ ง สถิ ต อยู แ ห ง ใดก็ ค งจะชื่ น ชมกั บ
ผลงานของทาน ศึง่ ยังคงอยูต ราบเทาทุกวันนีแ้ ละตลอดไป ชั่วกาลปาวสาน สําหรับประวัติของพระเจดียเกาแก ที่ประดิษฐานอยูในโรงเรียนชุมชนบานน้ําดิบ ผูเรียบ เรียงไดไปสอบถามจากพอหนานหลา จอมใจ ซึ่งเคย เปนมัคนายกวัดน้ําดิบ แลวมีความสอดคลองกันกับ ประวัติพระเจาติโลกราช พอหนานหลาเลาวาพระเจา ติโลกราชตองอาญาถูกเนรเทศมาอยูเ มืองยวมใต เขาใจ วาพระเจาติโลกราชคงจะใหกอเจดียบรรจุอัฐิของหมื่น ด้ําพราคตไว เพราะเทาที่สังเกตดูในอําเภอแมสะเรียง ทั่ ว ทุ ก สารทิ ศ ไม ป รากฏว า มี เจดี ย ร า งเก า แก อ ยู เ ลย มี แ ห ง เดี ย วที่ ป ระดิ ษ ฐานอยู ใ นโรงเรี ย นชุ ม ชนบ า น น้ําดิบเทานั้น โรงเรียนชุมชนบานน้ําดิบแตเดิมเปนวัด ทีม่ ชี อ่ื วาวัดคํา บางทานเรียกวัดคํารองไผแจ หลักฐานกุฏแิ ละพระวิหารไมปรากฏใหเห็น นอกจากกําแพงวัดเทานั้น สวนองคเจดีย กรมศิลปากรไดทาํ การบูรณะ เมือ่ วันที่ ๑๕ เดือนกันยายน ถึงเดือนธันวาคม พ.ศ. ๒๕๔๘ แล ว เสร็ จ ในส ว นขององค เจดี ย เทานัน้ ในสวนของกําแพงแกวและบริเวณ รอบนอกยั ง คงรองบประมาณสํ า หรั บ ทําการบูรณะตอไป เจดียองคนี้เปนของ คู บ า นคู เ มื อ งเป น ที่ เ คารพสั ก การะ ของชุมชนบานน้ําดิบ และบริเวณใกล เคียงตลอดมา จากหลักฐานและเหตุการณตาง ที่ไดนําเสนอมาแลวนั้น เปนการคนควา เพื่อใหไดขอมูลอันเปนประโยชน ในอัน ที่ ใ ช สํ า หรั บ สั น นิ ษ ฐานถึ ง ที่ ม าของ องค เจดี ย ซึ่ ง มี อ ยู แ ห ง เดี ย วในจั ง หวั ด แมฮองสอน เรื่องตางๆ ที่ไดจากการ สื บ ค น อาจกล า วได ว า เป น ที่ บ รรจุ อั ฐิ ของหมื่นด้ําพราคต นายชางเอกแหง อาณาจักรลานนา ซึง่ อยูท วี่ จิ ารณาญาณ ข อ ง แ ต ล ะ บุ ค ค ล จ ะ มี ค ว า ม เ ห็ น เปนเชนไร
ที่มา : ตํานานโยนก ของพระยาประชากิจกรจักร (แช ม บุนนาค) ฉบับพิมพ พ.ศ.๒๔๖๙ หนา ๒๔๓-๒๔๔) หนังสือพงศาวดาร โยนก ไทยพระยาประชา กิจกรจั กรี (แชม บุนนาค) หนา ๓๔๗ หนังสือตํานานพื้นเมือง ๖ เชียงใหม ฉบับเชียงใหม ๗๐๐ ป หนังสือตํานานพื้นเมืองเชียงใหม ประชุมตํานานลานนาไทย ๑-๒ หนังสือคนดีเมืองเหน ือ โดยสงาน โชติสุขรัตน นาย หล า จอม ใจ หมู ที่ ๑ บ า นน้ํ า ดิ บ อ.แม ส ะเรี ยง จ.เชียงใหม ตํานานพื้นเมืองฉบับของอาจารยไกรศรี นิมมานเหมินทร ผูเรียบเรียง นายมนัส จันทรกุญชร ผูอํานวยการโรงเรียนบานน้ําดิบ อ.แมสะเรียง จ.แมฮองสอน
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๑๕
การบรรพชาอุปสมบทอุทกุกเฺ ขปสีมา เฉลิมฉลอง ๖๐๐ ปี ชาตกาลพระเจาติโลกราช จรีย สุนทรสิงห
กรรมการบริหารสภาวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม
อาณาจักรลานนา ทีเ่ คยยิง่ ใหญไพศาล ในอดีต มั่งคั่งร่ํารวยดวยทรัพยากร....ดอยใหญ....ไพรกวาง.... ทองทุง ตระการ...แมนาํ้ ลําธารสดใส....บานเมืองนอยใหญ มีความเจริญสูงสุด จะอยูใ นรัชสมัยของ พระเจาติโลกราช (พ.ศ.๑๙๘๕ - ๒๐๓๐) นับเปน ยุคทองของลานนา พระเจาติโลกราช กษัตริยอ งคท่ี ๑๐ แหงราชวงศ มังราย เปนโอรสองคที่ ๖ ในจํานวนโอรส ๑๐ พระองค ของพระญาสามฝ ง แกน ประสู ติ เ มื่ อ พ.ศ.๑๙๕๒ (จ.ศ.๗๗๑) เมื่อพระชนมายุได ๓๓ ชันษา พ.ศ.๑๙๘๕ (จ.ศ.๘๐๔)เสนาอํามาตยทั้งหลายก็อภิเษกใหเสวย ราชสมบั ติ ใ นเมื อ งเชี ย งใหม พระเจ า ติ โ ลกราช สิ้ น พระชนม เ มื่ อ พ.ศ. ๒๐๓๐ (จ.ศ.๘๔๙) เสวย ราชสมบัติได ๔๕ ป รวมสิริพระชนมายุได ๗๘ ชันษา แม เ กื อ บตลอดเวลา ๔๕ ป ในรั ช สมั ย ของ พระองค จ ะเจอกั บ ศึ ก สงคราม ทั้ ง ศึ ก ด า นตะวั น ตก ตะวันออก ศึกเหนือ ศึกใต รวมทัง้ ศึกภายใน ภายนอก ก็ตาม พระองคทรงมีพระปรีชาสามารถ ในการสงคราม สามารถสรางความมัน่ คงในเขตลานนา สรางความเขมแข็ง ในอาณาจั ก รแล ว ขยายอํ า นาจยึ ด เอาหั ว เมื อ ต า งๆ มากมาย ในสมั ย พระเจ า ติ โ ลกราช พระพุ ท ธศาสนา มี ค วามเจริ ญ รุ ง เรื อ งยิ่ ง พระองค ท รงเลื่ อ มใส ๑๖
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ภาพจากพิพิธภัณฑติโลกราช ม วัดอินทขีล (สะดือเมือง) อ.เมืองเชียงให
และทํานุบํารุงพระพุทธศาสนา ทรงผนวชชั่วคราว ณ วัดปาแดงมหาวิหาร ทรงสรางวัดหลายวัด อาทิ วัดราชมณเฑียร วัดปาตาล วัดมหาโพธาราม (วั ด เจ็ ด ยอด พระอารามหลวง) วั ด ป า แดง มหาวิหาร ทรงสรางวิหารวัดเจดียหลวง ปฏิสังขรณ พระเจดียหลวง เมื่อ พ.ศ.๒๐๒๒ และเกิดแผนดินไหว ในสมั ย พระนางจิ ร ประภาเมื่ อ พ.ศ.๒๐๘๘ ทํ า ให ยอดเจดียหักพังลงมา ดังที่เห็นในปจจุบัน
พระเจดียหลวง วัดเจดียหลวงวรวิหาร
ทรงหล อ พระพุ ท ธรู ป สํ า คั ญ หลายองค อาทิ พระเจ า แข ง คม ที่ วั ด ป า ตาล ป จ จุ บั น อั ญ เชิ ญ มา ประดิ ษ ฐานเป น พระประธานในวิ ห ารวั ด ศรี เ กิ ด
อําเภอเมืองเชียงใหม พระเจาทองทิพย หลอดวย ทองคําผสมทองแดง มีสใี สสุกปลัง่ ขนาดหนาตัก ๑๔.๕ นิ้ว เปนที่ระลึกในการทําสังคายนาพระไตรปฎกเมื่อ พ.ศ.๒๐๒๐ ที่วัดมหาโพธาราม(เจ็ดยอด พระอาราม หลวง) ปจจุบนั นีพ้ ระเจาทองทิพยประดิษฐานทีว่ ดั พระ สิงห วรมหาวิหาร เชียงใหม
เปนวิธีบวชที่พระพุทธเจาทรงอนุญาตใหพพระสาวก ระสาวกก บวชกุลบุตรเมื่อครั้งตนพุทธกาล ซึ่งใชเปนวิธธีีบรรพชา รรพชชา สามเณรมาจนถึงปจจุบันและ ญัตติจตุตถกักัมมอุ มออุป สัมปทา เปนวิธีอุปสมบททามกลางหมูสงฆททีี่ครบองค รบอองค กําหนด ในเขตที่ ชุมนุมสงฆที่เรียกวา สีมา อยางใน งใน ปจจุบันนี้ สี ม า พระญาณกิ ต ติ เ ถระ ได ร จนาไว นาไว ใ น สังกรวินิจฉัย พระวินัยปฎกวา “สีมาเปนเขตแดน ขตแดน ที่ศักดิ์สิทธิ์และสําคัญที่สุดของพระสงฆฆ คูกับ พระอุโบสถ ใชเปนที่ทําสังฆกรรม”
ชนิดของสีมา
๑.พัทธสีมา คือเขตแดนที่สงฆกําหนดขึ้นเอง ตัง้ อยูบ นแผนดิน ใชสงิ่ ตางๆ เปนนิมติ หรือเครือ่ ง หมาย เชน ตนไม ภูเขา แมน้ํา จอมปลวก ศิลา(หิน) เปนตน สวนมากใชศลิ าทําเปนแทงกลมหรือแปดเหลีย่ ม เพราะ มัน่ คงกวาอยางอืน่ เชน สีมาของวัดเจ็ดยอด วัดพระสิงห พระเจาแขงคม พระเจาทองทิพย เปนตน แตในปจจุบันนิยมหลอดวยคอนกรีต เชน สีมาของวัดศรีโสดา สีมาวัดดับภัย อ.เมืองเชียงใหม ทีก่ ลาวมาเปนเพียงสวนหนึง่ ทีพ่ ระองคมพี ระราช สําหรับนิมติ ทีเ่ ปนลูกกลม และการตัดลูกนิมติ เพิง่ ไดรบั ศรัทธา อุปถัมภค้ําจุนพระพุทธศาสนา ตลอดพระสงฆ อิทธิพลจาก ภาคกลาง องคเจาใหไดรับการศึกษา เปนการ สืบอายุ จรรโลง พระศาสนาใหยืนยาวมาถึงปจจุบัน ในวาระทีป่ ระสูตกิ าลของพระเจาติโลกราช ครบ ๖๐๐ ป ในป พ.ศ.๒๕๕๒ นี้ คณะสงฆ จั ง หวั ด เชี ย งใหม ร ว มกั บ จั ง หวั ด เชี ย งใหม องคการบริหารสวนจังหวัดเชียงใหมเทศบาล นครเชียงใหม สภาวัฒนธรรมจังหวัด เชียงใหม สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหมและหนวย งานที่ เ กี่ ย วข อ ง พร อ มทั้ ง ศรั ท ธาประชาชน ทุ ก หมู เ หล า ได จั ด บรรพชาอุ ป สมบท บนสี ม า สีมาวัดเจ็ดยอด สีมาวัดพระสิงห กลางน้ํา ที่เรียกวา อุทกสีมา หรือ อุทกุกฺเขปสีมา เป น การฟ น ฟู ป ระวั ติ ศ าสตร แ ห ง กษั ต ริ ย ล า นนา เพื่อใหพระภิกษุสามเณร ศรัทธาประชาชน นักเรียน นิสติ นักศึกษา รําลึกถึงพระราชกรณียกิจและสํานึกใน พระมหากรุณา ธิคุณของบูรพกษัตริย ขอยอนกลาวถึงการอุปสมบทกุลบุตร เพือ่ ใหเปน พระภิ ก ษุ ใ นพระพุ ท ธศาสนานั้ น มี ๓ วิ ธี ด ว ยกั น คื อ เอหิ ภิ ก ขุ อุป สั ม ปทา พระพุ ท ธเจ า อุ ป สมบท ดวยพระองคเอง โดยตรัสวา “ทานจงเปนภิกษุมาเถิด” สีมาวัดศรีโสดา สีมาวัดดับภัย ติสรณคมนูปสัมปทา อุปสมบทดวยไตรสรณคมน ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๑๗
อยางไรก็ดีการกําหนดเขตสีมานั้น ตองใหอยู รอบอุ โ บสถที่ ส ร า งขึ้ น ภายในเขตวิ สุ ง คามสี ม า (วิสงุ คามสีมา คือ อาณาเขตภายในวัดทีพ่ ระเจาแผนดิน ประกาศพระราชทานใหแกสงฆ) เชน วัดฝายหิน อ.เมืองเชียงใหม ไดรับพระราชทานวิสุงคาม สี ม า เมื่ อ วั น ที่ ๑๑ พฤศจิ ก ายน พ.ศ.๒๕๒๐ กวาง ๒๐ เมตร ยาว ๔๐ เมตร ผูกพัทธสีมา วันที่ ๑๕ เมษายน พ.ศ.๒๕๓๐ ๒.อพัทธสีมา ไดแกเขตชุมนุมสงฆที่สงฆไมได กําหนดขึ้นเอง แตถือเอาตามเขตที่เขากําหนด ไวตาม ปรกติของบานเมือง อาจจะเปน เขตบาน แมน้ํา นิคม สําหรับ อุทกุกฺเขปสีมา ก็ถือวาเปนอพัทธสีมา
โบสถวัดปาแดงมหาวิหาร พระเจาติโลกราชโปรดเกลาใหสรางขึน้ ทับบริเวณทีก่ ระทําการฌาปนกิจศพของพระราชบิดาและพระราช มารดาแลวนําอัฐิไปบรรจุไว ณ มณฑปที่สรางหางออกไป เล็กนอย
อุทกุกฺเขปสีมา
อุทกุกเฺ ขปสีมา หรือ อุทกสีมา เปนอพัทธสีมา ที่กําหนดเขตขึ้นในน้ํา แบงตามชนิดของน้ํา ที่กําหนด เปนสีมา ได ๓ อยาง ๑.นทีสมี า คือเขตแดนทีส่ งฆกาํ หนดบน แมนา้ํ เชน แมนา้ํ ปง กลาวคือแมนา้ํ นัน้ จะตองมีนา้ํ ไหลผานได ตลอดเวลา ไมมีตัน ไมขาดแหงในฤดูฝน ๒.สมุทรสีมา คือเขตแดนในทะเลมหาสมุทร พระอุโบสถวัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง อ.เมืองเชียงใหม การกําหนดเขตเริ่มตนของสีมา ใหกําหนดชายฝงที่ มี แ นว กํ า แพงที่ เ ป น เขตวิ สุ ง คามสี ม า ล อ มพระอุ โ บสถ น้ํางวดสุด หรือตามภาษาราชการวา “น้ําลงเต็มที่” แทงนิมติ ทําดวยศิลารอบพระอุโบสถ ฝงอยูภ ายในแนวกําหนด ๓.ชาตสระสีมา ตองเปนสระที่ผูหนึ่งผูใดมิได เขตวิสุงคามสีมาที่ไดรับพระราชทาน ขุดทําไว เปนสระที่เกิดขึ้นเอง เต็มไปดวยน้ําที่มาได รอบดาน มีน้ําพอใชในฤดูฝนอยูเสมอ
ขนาดของสีมา
มี พ ระพุ ท ธานุ ญ าตให กํ า หนดขนาดสี ม า ตามความจําเปน ไมใหเล็กหรือใหญเกินไป ขนาด เล็กสุดใหพระสงฆเขานั่งหัตถบาส (นั่งตรงยื่นแขน ออกไปจับตัวของอีกคนหนึ่งได) ไดไมต่ํากวา ๒๑ รูป เพราะสังฆกรรมบางอยาง เชน อัพภาน คือพระสงฆ สวดระงับอาบัติ รับภิกษุผูตองอาบัติสังฆาทิเสส ที่ได ทําโทษตนเองแลวกลับคืนเปนผูบริสุทธิ์ ตองใชสงฆ จํานวน ๒๐ รูป กับผูตองอาบัติอีก ๑ รูป รวมเปน ๒๑ รูป ขนาดใหญที่สุดไมเกิน ๓ โยชน (นาจะเปน อุ ท กุ กฺ เขปสี ม า (ศรชี้ ) ทั ศ นี ย ภาพมองจากฝ ง แม น้ํ า ป ง ๓ ตารางโยชน เทากับ ๖๐ ไร ...ผูเขียน) ดานตะวันตก บริเวณถนนหนาเทศบาลนครเชียงใหม ๑๘
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ระยะหางจากฝงของสีมาน้ํา
อุ ท กุ กฺ เขปสี ม า จะต อ งมี ร ะยะห า งจากฝ ง ไมนอยกวาการวักน้ําสาดโดยรอบแหงบุรุษผูมีกําลัง ปานกลาง (ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา) สําหรับสถานที่นั้น จะใชเรือก็ไดแพขนานก็ได ซึ่งจะตองผูกไวกับหลักหรือทอดสมอหรือผูกกับตนไม ที่เกิดขึ้นในแมน้ํา จะผูกเรือหรือแพกับกิ่งของตนไม ทีข่ นึ้ อยูบ นตลิง่ ทีย่ นื่ ลงไปในแมนา้ํ ไมได หรือจะทําเปน บันไดยืน่ ทอดไปหาเรือหรือแพก็ได แตตอนสวด สมมุติ สีมาจะตองดึงบันไดใหขาดออกจากเรือนั้น จะใชเรือ ที่เคลื่อนที่เปนสีมาทําสังฆกรรมไมได
ความแตกตางของอุทกสีมากับพัทธสี ทธสีมา
อุทกสีมาหรือสีมาน้าํ มักจะเปนสีมาทีสมมติ ส่ มมติขนึ้ ใชเฉพาะกิจในการทําสังฆกรรมแตละครั้ง เมื่อจะ จะทํ ะทํา สังฆกรรมครัง้ หนึง่ ก็ทาํ พิธสี มมติครัง้ หนึง่ โดยกํ ยกําหนด หนด เอาเวลาที่สงฆนั่งหัตถบาสอยูเทานั้น พอลุลุุกจากที จากกท่ี หรือละหัตถบาส ก็เปนอันสิน้ อายุเขตสีมานัน้ จะใชใหหมม ก็ตองสมมติขึ้นใหม ในการสมมติอุทกสีมาแต แตละครง แต ละคร ะครัรั้ง ไมจาํ เปนตองสวดถอน เพราะถือวาเปนสถานทีทีบ่ ริสทุ ธิ์ อยูแ ลว แมจะเคยทําอุทกสีมา ณ สถานทีเ่ ดียวกันั มากอน ก็ถือวาอายุแหงอุทกสีมานั้นหมดไปแลว กลายเป ลายเปน แมน้ํา หนองน้ํา หรือ มหาสมุทรในสภาพปกติ กติไปแลว ในสมัยโบราณจึงนิยมทําสังฆกรรมในอุทกสีมา เพราะ เชื่อวาบริสุทธิ์มากกวาพัทธสีมา สํ า หรั บ การทํ า พั ท ธสี ม าต อ งสวดถอนพื้ น ที่ เสียกอน เกรงวาพื้นที่นั้นเปนบริเวณสีมาที่ถูกสมมติ มากอน จะทําใหสีมาที่สมมติขึ้นทีหลังใชไมได เพราะ เป น สี ม าสั ง กระ (สี ม าที่ ค าบเกี่ ย วกั น ) ถื อ ว า เป น สีมาวิบตั ิ การทํากรรมใดๆ ในสีมาวิบตั ิ ก็เปนกรรมวิบตั ิ ดวยทั้งหมด
แพจัดสรางขึ้นในแมน้ําปง บริเวณทาน้ําหนาวัดศรีโขง (ทาเรือ หางแมงปอง) ฝงตรงขามกับเทศบาลนครเชียงใหม จัดเปน อุทกุกฺเขปสีมา ชนิดนทีสีมา มีขนาดกวาง ๙.๖ เมตร ยาว ๑๙.๒ เมตร ปูพื้นดวยไมอัดขนาด ๑.๒ คูณ ๒.๔ เมตร หนา ๑๐ มิลลิเมตร จํานวน ๖๔ แผน ยึดติดกับโครงที่วางบน ถังน้าํ มันขนาด ๒๐๐ ลิตร จํานวน ๑๒๘ ลูก มีสะพานทอดจากฝง ชวงปลายของสะพานสามารถเลื่อนเขา - ออกเพื่อใหแยกสวน จากแพซึ่งยึดติดกับเสาหลักปองกันการเลื่อนไหล มุงหลังคา ด ว ยใบคา มี ร ะยะห า งจากฝ ง ไม น อ ยกว า ผู ช ายที่ มี กํ า ลั ง ปานกลางอยูบนฝงวักน้ําสาดไปไมถึงตัวแพตามพุทธบัญญัติ พระสงฆ กํ า ลั ง ทํ า การอุ ป สมบทกุ ล บุ ต รบนอุ ท กุ กฺ เขปสี ม า หรืออุทกสีมา กลางแมน้ําปง ในวันที่ ๔ กรกฎาคม ๒๕๕๒
ตอนเย็นวันที่ ๓ กรกฎาคม พ.ศ.๒๕๕๒ พระสงฆ ๒๕ รูป มี พระเทพโกศล เจาคณะจังหวัดเชียงใหม เปนประธาน นั่ง หัตถบาสสวด สมมุติเขตสีมาบนแพ เพื่อใชเปนอุทกสีมา พระสงฆออกจากหัตถบาสบนอุทกุกเฺ ขปสีมา เดินขึน้ ฝง หลังจาก เสร็จการอุปสมบทกุลบุตรในแตละชุด เมือ่ วันที่ ๔ กรกฎาคม ๒๕๕๒ สําหรับอุปสมบทกุลบุตร ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๑๙
พระเทพสิทธาจารย ทีป่ รึกษาเจาคณะจังหวัดเชียงใหม ลงอุทกุกเฺ ขปสีมา เพือ่ เปนพระอุปช ฌาย
การอุปสมบทบนสีมากลางน้าํ ในครัง้ นี้ นอกจาก เปนสวนหนึ่งของงานที่จัดขึ้นเปนการเฉลิมฉลองวาระ ๖๐๐ ปชาตกาลของพระเจาติโลกราชแลว ยังเปนการ เฉลิมพระเกียรติถวายแดพระบาทสมเด็จพระเจาอยูห วั มีผูเขาอุปสมบท ๘๖ คน จุดศูนยกลางของงานอยูที่ วัดเจ็ดยอด พระอารามหลวง ในฐานะสถานที่กระทํา สังคายนาพระไตรปฎกครั้งที่ ๘ ของโลก (เปนครั้งแรก ของเมืองไทย) และเปนที่ประดิษฐานสถูปบรรจุอัฐิ พระเจาติโลกราชที่พระยอดเชียงราย กษัตริยราชวงศ มังรายองคที่ ๑๑ พระราช นัดดาทรงสรางเมื่อ พ.ศ. ๒๐๓๐ พระราชเขมากร (สอาด ขนฺติโก) รองเจาคณะ จังหวัดเชียงใหม เจาอาวาสวัดเจ็ดยอดฯ ในฐานะกรรมการ และเจาของสถานที่ ไดรับความรวมมือจากพระมหา เถรานุเถระ และศรัทธาประชาชนทุกหมูเหลา อาทิ พอเมืองเชียงใหม นายอมรพันธุ นิมานันท จึงทําให งานบวชบนสีมากลางน้ํา สําเร็จลุลวงไปดวยดี
พระเทพวรสิทธาจารย รองเจาคณะภาค ๗ ลงอุทกุกเฺ ขปสีมา เพือ่ เปนพระอุปช ฌาย พระราชเขมากร
พระราชเขมากร รองเจาคณะจังหวัดเชียงใหม ลงอุทกุกเฺ ขปสีมา เพือ่ เปนพระอุปช ฌาย ๒๐
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
สถูปบรรจุอัฐิพระเจาติโลกราช
ดร.เจาดวงเดือน ณ เชียงใหม ประธานสภาวัฒนธรรม จังหวัดเชียงใหม รวมงานอุปสมบทอุทกุกเฺ ขปสีมา
ประวัติศาสตรไดบันทึกเรื่องราวพิธีกรรมการ กรรมการร บวชบนสีมากลางน้ํา หรืออุทกุกฺเขปสีมามาเป เปนเวล เวลา ลา ชานานแลว ตามความปรากฏในพงศาวดารโยนก ารโยนนก เรียบเรียงโดยพระยาประชากิจกรจักร (แชม บุนนนาค) นาค)) ววา พระญากือนา กษัตริยเ ชียงใหมราชวงศมงั รายองค ยองคท ี่ ๗ (พ.ศ.๑๙๑๐-๑๙๓๑) ทรงแตงราชทูตไปขอพระสุสุมนเถร นเถระ ระ จากพระญาลิไทกรุงสุโขทัย พระญากือนาเสด็ด็จมารับ พระสุ ม นะเถระและสามเณรกั ส สปะผู เ ป นหลาน น หลาน ที่วัดพระยืน เมืองหริภุญไชย ตอมาไดทรงอาราธนา อาราธนา ใหทาํ สังฆกรรมอุปสมบทกุลบุตรดวยวิธอี ทุ กุกกฺเฺ ขปสีมา ทสามเณร นายอมรพันธุ นิมานันท ผูว า ราชการจังหวัดเชียงใหมและภริยา นาย โดยสมมติสมี าในแมนาํ้ ระมิงค (น้าํ ปง) อุปสมบทสามเณร ไพฑูรย รัตนเลิศลบ วัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหมและศรัทธาสาธุชน กั ส สปะเป น องค แรก หลั ง จากนั้ น จึ ง บวชลู ก หลาน เตรียมมอบผาไตรแกนาคเพือ่ ทําการอุปสมบทอุทกุกเฺ ขปสีมาทีท่ า น้าํ ชาวลําพูนและชาวเชียงใหมเปนจํานวนมาก หนาวัดศรีโขง
นาคเขาแถวรอรับผาไตรจากเจาภาพเพือ่ ทําการอุปสมบท อุทกุกเฺ ขปสีมาทีท่ า น้าํ หนาวัดศรีโขง
วันที่ ๓ ก.ค. ๕๒ เวลา ๑๘.๐๐ น. แหลกู แกวจํานวน ๕ คน เพือ่ เผยแพรประเพณีดง้ั เดิมของชาวลานนา กอนทีจ่ ะนุง ขาวหมขาว เตรียมเขาพิธอี ปุ สมบท จากสถานีรถไฟเชียงใหมไปยังขวงประตูทา แพ
นายอมรพันธุ นิมานันท ผูว า ราชการจังหวัดเชียงใหม เปนเจาภาพมอบผาไตรแกนาคเปนคนแรก
วันที่ ๓ ก.ค. ๕๒ โกนหัวทีว่ ดั เจ็ดยอด เตรียมบรรพชาอุปสมบทบนอุทกสีมาในวันรุง ขึน้ ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๒๑
วันที่ ๔ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๕๒ นาคลงเรือที่ทาวัดชัยมงคล แหทวนขึ้นตามลําน้ําแมปง ไปยังอุทกุกฺเขปสีมา ทาน้ําหนาวัด ศรีโขง ตลอดทางทีเ่ รือกําลังแลนทวนสายน้าํ มีการเรียกขวัญนาค (ฮองขวัญลูกแกว) ตามประเณีโบราณของชาวลานนา โดย นายสนั่น ธรรมธิ
๒๒
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
พ.ศ.๑๙๖๗ รัชสมัยพระญาสามฝง แกน พระราช บิดาขอพระเจาติโลกราช มีพระมหาเถระชาวเชียงใหม หลายรูป ชักชวนภิกษุชาวเขมรเดินทางไปเมืองลังกา ได ไ ปอุ ป สมบทใหม บ นอุ ท กสี ม าเรื อ ขนาน ที่ ท า ยาปาปฏฏะนะ ศึกษาพระธรรม วินัยตามแบบลังกา เป น เวลา ๖ ป เมื่ อ กลั บ เมื อ งเชี ย งใหม พํ า นั ก อยู วัดปาแดงมหาวิหาร เมื่ อ ป พ.ศ.๒๔๔๙ พระสงฆ เชี ย งใหม ถู ก รวบรวมการปกครองเข า กั บ ส ว นกลาง ไดรบั ขนบธรรมเนียมพิธกี รรมตางๆ แบบสวนกลาง ทําใหการอุปสมบทแบบอุทกสีมาเริม่ หมดความนิยม เพราะได มี ก ารขอพระราชทานวิ สุ ง คามสี ม า เพื่อทําการผูกเปนพัทธสีมา และการใชลูกนิมิต แบบกลมก็ ถู ก นํ า มาใช ใ นเขตล า นนาจวบจน กระทั่งปจจุบัน.
บุคคลวัฒนธรรม สถานะปจจุบัน ชื่อ พระเทพโกศล ฉายา พฺรหฺมวณฺโณ อายุ ๗๔ ป พรรษา ๕๔ ดํารงตําแหนง ๑. เจาคณะจังหวัดเชียงใหม ๒. เจาอาวาสวัดศรีโสดา พระอารามหลวง ๓. ประธานสภาวิทยาเขต มหาวิทยาลัยมหาจุฬา ลงกรณราชวิทยาลัย (มจร.) วิทยาเขตเชียงใหม ๔. ผูอ าํ นวยการสํานักงานบริหารโครงการพระธรรม จาริกสวนภูมิภาค วัดศรีโสดา อ.เมืองเชียงใหม จ.เชียงใหม ๕. เจาสํานักศาสนศึกษาวัดศรีโสดา แผนกธรรม - บาลี ๖. ผูจัดการโรงเรียนสมเด็จพระพุทธชินวงศ แผนก สามัญศึกษา ๗. ประธานกรรมการบริ ห ารมู ล นิ ธิ วั ด ศรี โ สดา (มศ.ส.) ๘. ประธานกรรมการบริ ห ารมู ล นิ ธิ ก ารศึ ก ษา และเผยแผพระพุทธศาสนาภูมิภาคลุมแมน้ําโขง (มพ.ข.) มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตเชียงใหม
พระเทพโกศล
(สังวาลย พฺรหฺมวณฺโณ น.ธ.เอก, ป.ธ.๖, M.A, ศศ.ด., พธ.ด.)
สถานะเดิม ชื่อ สังวาลย นามสกุล ของฉัน เกิดวันพฤหัสบดีที่ ๑๑ เมษายน พ.ศ.๒๔๗๘ ขึ้น ๘ ค่ํา เดือน ๕ (เดือน ๗ เหนือ) ปกนุ เปนบุตรของ นายพรหม - นางบุญ ของฉัน ณ บานขี้เหล็กนอย เลขที่ ๑๗ หมู ๑ ตําบลขี้เหล็ก อําเภอแมริม จังหวัดเชียงใหม บรรพชา วันพฤหัสบดีที่ ๒๙ เดือนมิถุนายน พ.ศ.๒๔๙๓ ขึ้น ๑๕ เดือน ๘ (เดือน ๑๐ เหนือ) ปขาล ณ วัดอุดม ชัยราษฎร ตําบลขี้เหล็ก อําเภอแมริม จังหวัดเชียงใหม พระอุปชฌาย เจาอธิการคุณา คุณวโร วัดสันคะยอม ตําบลขี้เหล็ก อําเภอแมริม จังหวัดเชียงใหม อุปสมบท วันเสารที่ ๑๘ เดือนมิถุนายน พ.ศ.๒๔๙๘ แรม ๑๓ ค่ํา เดือน ๗ (เดือน ๙ เหนือ) ปมะแม ณ วัดสําเภา ต.ศรีภูมิ อ.เมือง จ.เชียงใหม พระอุปช ฌาย พระเทพสิทธาจารย วัดพระธาตุดอยสุเทพ ราชวรวิหาร ต.สุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๒๓
วิทยฐานะ พ.ศ.๒๔๙๓ ประถมศึกษาปท่ี ๔ โรงเรียนบานขีเ้ หล็ก อ.แมริม จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๔๙๗ น.ธ.เอก สํานักเรียนศึกษาวัดรัตนาราม อ.แมริม จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๐๙ ป.ธ.๖ สํ า นั ก เรี ย นวั ด เบญจมบพิ ต ร กรุงเทพฯ พ.ศ.๒๕๒๑ ปริญญาโท (M.A.) สาขาประวัติศาสตร และโบราณคดี มหาวิ ท ยาลั ย มคธ ประเทศอินเดีย พ.ศ.๒๕๔๖ ป ริ ญ ญ า ศิ ล ป ศ า ส ต ร ดุ ษ ฎี บั ณ ฑิ ต กิตติมศักดิ์ สาขาวิชาการพัฒนาชุมชน จากมหาวิ ท ยาลั ย ราชภั ฏ เชี ย งใหม จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๔๙ ป ริ ญ ญ า พุ ท ธ ศ า ส ต ร ดุ ษ ฎี บั ณ ฑิ ต กิตติมศักดิ์ สาขาวิชาสังคมสงเคราะห จาก มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราช วิทยาลัย ความชํานาญการพิเศษ วิชาภาษาลานนา วิชาภาษาบาลี วิชาภาษาอังกฤษ นวกรรม ปาฐกถา เทศนาธรรมแบบบรรยาย เทศนาธรรม แบบพื้ น เมื อ งเหนื อ จั ด ทํ า นโยบาย แผนงาน โครงการบริหารการศึกษา วิทยากรบรรยายทั่วไป สมณศักดิ์ พ.ศ.๒๕๒๙ ไดรับแตงตั้งเปน พระครูปลัดสุวัฒน พุทธิคุณ ฐานานุกรมของพระพุทธิวงศ วัดเบญจมบพิตรฯ พ.ศ.๒๕๓๐ ไดรบั พระราชทานตัง้ สมณศักดิ์ เปนพระ ราชาคณะชัน้ สามัญ ที่ พระสุนทรพุทธิ ธาดา พ.ศ.๒๕๔๑ ไดรับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เปน พระราชาคณะชัน้ ราช ที่ พระราชวิมลเมธี พ.ศ.๒๕๕๐ ไดรับพระราชทานเลื่อนสมณศักดิ์เปน พระราชาคณะชัน้ เทพ ที่ พระเทพโกศล งานการปกครอง พ.ศ.๒๕๓๐ เจาอาวาสวัดศรีโสดา ต.สุเทพ อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๒ รั ก ษาการแทนเจ า อาวาสวั ด สํ า เภา อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๒ รองเจ า คณะอํ า เภอเมื อ งเชี ย งใหม จ.เชียงใหม ๒๔
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
พ.ศ.๒๕๓๓ พระอุปชฌาย อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๔ รั ก ษาการแทนเจ า อาวาสวั ด สวนดอก พระอารามหลวง พ.ศ.๒๕๓๗ เจ า คณะอํ า เภอสั น ป า ตอง – แม ว าง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๙ หั ว หน า พระวิ น ยาธิ ก ารและสั ง ฆการ จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๔๑ รองเจาคณะจังหวัดเชียงใหม พ.ศ.๒๕๔๖ รองเจาคณะภาค ๗ พ.ศ.๒๕๕๑ รั ก ษาการแทนเจ า อาวาสวั ด ศรี โ สดา พระอารามหลวง พ.ศ.๒๕๕๒ เจาอาวาสวัดศรีโสดา พระอารามหลวง ปจจุบัน มีพระภิกษุจําพรรษา ๖๔ รูป สามเณร ๔๐๕ รูป ศิษยวัด ๑๐ คน อารามิกชน ๑๙ คน พ.ศ.๒๕๕๒ เจาคณะจังหวัดเชียงใหม งานการศึกษา พ.ศ.๒๔๙๘ ครูสอนแผนกธรรม สํานักเรียนวัดพันอน อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๑๑ ครู ส อนวิ ช าศี ล ธรรมพระพุ ท ธศาสนา โรงเรียนวัดเบญจมบพิตร กรุงเทพฯ พ.ศ.๒๔๑๒ ครู ส อนแผนกบาลี วั ด เบญจมบพิ ต ร เขตดุสิต กรุงเทพฯ พ.ศ.๒๕๓๐ เจาสํานักศาสนศึกษาวัดศรีโสดา อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๐ ผูรับใบอนุญาตโรงเรียนผูใหญ(ชาวเขา) วัดศรีโสดา เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๐ กรรมการตรวจขอสอบธรรมสนามหลวง พ.ศ.๒๕๓๑ พระปริยัตินิเทศก อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๓ ผูจัดการโรงเรียนสมเด็จพระพุทธชินวงศ พระปริ ยั ติ ธ รรมแผนกสามั ญ ศึ ก ษา วัดศรีโสดา อ.เมือง จ.เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๓ รองคณบดี คณะครุศาสตร มหาวิทยาลัย มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขต เชียงใหม พ.ศ.๒๕๓๙ ผูช ว ยรองอธิการบดีฝา ยวิชาการ มหาวิทยาลัย มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขต เชียงใหม พ.ศ.๒๕๔๑ รองอธิการบดี มหาวิทยาลัยมหาจุฬา ลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขตเชียงใหม
พ.ศ.๒๕๔๑ ผูแทนแมกองธรรมสนามหลวง จังหวัด เชียงใหม พ.ศ.๒๕๔๖ ผูแ ทนแมกองธรรมสนามหลวง คณะสงฆ ภาค ๗ พ.ศ.๒๕๔๖ - ๒๕๕๑ เป น กรรมการอํ า นวยการ คณะกรรมการอบรมบาลี ก อ นสอบ คณะสงฆภาค ๗ จังหวัดเชียงใหม ลําพูน แมฮองสอน พ.ศ.๒๕๔๘ - ๒๕๕๑ กรรมการที่ปรึกษาอบรมบาลี กอนสอบคณะสงฆ ภาค ๔ พ.ศ.๒๕๕๒ ประธานสภาวิ ท ยาเขต มหาวิ ท ยาลั ย มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย วิทยาเขต เชียงใหม งานเผยแผพระพุทธศาสนา พระเทพโกศล มีผลงานดานการเผยแผมากมาย ทั้ ง ในประเทศ และต า งประเทศ ผลงานโดดเด น เป น รู ป ธรรม ได แ ก ก ารเผยแผ พ ระพุ ท ธศาสนา แกชาวเขาในถิน่ ทุรกันดารของภาคเหนือและภาคกลาง บางจังหวัด ทานเปนพระธรรมจาริกรุนแรกเริ่มตั้งแต พ.ศ.๒๕๐๘ ทานจัดตั้ง “ศูนยอบรมศีลธรรมและ สงเสริมพระพุทธศาสนาบนพืน้ ทีส่ งู ” ตามหมูบ า น ชาวเขาหลักและหมูบานบริวาร รวม ๒๓ แหง จัดตั้ง “อาศรมพระธรรมจาริ ก ” เพื่ อ เผยแผ พ ระพุ ท ธ ศาสนาแกชาวเขา ในโครงการพระธรรมจาริก ๑๙๕ แหง ในจังหวัดเชียงใหม ลําพูน แมฮองสอนลําปาง นาน พะเยา เชียงราย ตาก แพร กําแพงเพชร สุโขทัย กาญจนบุรี เพชรบูรณ มีพระธรรมจาริกปฏิบตั งิ านปละ ๓๐๐ รูป เปนหัวหนา “ศูนยอบรมพระพุทธศาสนา พระภิ ก ษุ ส ามเณรชาวเขา” มี ห น า ที่ รั บ ผิ ด ชอบ ควบคุม ดูแล ฝกอบรมพระภิกษุสามเณรชาวเขาที่อยู ประจําวัดศรีโสดา รวมกับมหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณ ราชวิทยาลัย จัดโครงการ “พระบัณฑิตอาสาพัฒนา ชาวเขาธรรมจาริก” เผยแผพระพุทธศาสนาบนพืน้ ทีส่ งู ๕๐ แหง ทีก่ ลาวมาเปนเพียงสวนหนึง่ ของงานดานการ เผยแผซึ่งมีมากมายไมสามารถนํามากลาวในที่นี้ งานสาธารณูปการ พระเทพโกศล ไดทําการกอสรางถาวรวัตถุ ภายในวัดศรีโสดา เฉพาะในระหวาง พ.ศ. ๒๕๔๒ – พ.ศ.๒๕๕๑ ไวถึง ๒๖ รายการ อาทิ กุฏิพักสงฆ กุฏิ รับรอง กุฏิพระธรรมจาริก กําแพง อาคาร ๑๐๐ ป
ส ม เ ด็ จ พ ร ะ ศ รี น ค ริ น ท ร ห อ ง น้ํ า ห อ ง ส มุ ด “ดุสติ านนท” โรงครัว ฯลฯ รวม ๒๖ รายการ เปนเงิน ๒๘,๔๓๕,๐๒๘ บาท นอกจากนี้ พระเทพโกศล ยังเปนประธานจัดหา เงินทุนกอสราง บูรณปฏิสังขรณถาวรวัตถุ โดยเฉพาะ อย า งยิ่ ง ที่ วั ด หนองกู คํ า และวั ด อุ ด มชั ย ราษฎร ต.ขี้เหล็ก อ.แมริม จ.เชียงใหม เปนกรรมการจัดหา เงิ น ทุ น บู ร ณปฏิ สั ง ขรณ แ ละสร า งอนุ ส าวรี ย พ ระสิ ริ มังคลาจารยพุทธสถานเชียงใหม ครบ ๕๐ ป อ.เมือง จ.เชียงใหม เปนประธานจัดหาทุนกอสราง อาคารศึกษา พระพุทธศาสนา ที่พักผูปฏิบัติธรรม ลานปฏิบัติธรรม ศู น ย วิ ป ส สนากรรมฐานนานาชาติ บ า นศรี วั ง ธาร ต.ปาไผ อ.สันทราย จ.เชียงใหมฯลฯ รวมเปนเงิน ๓๐,๙๒๗,๘๐๐ บาท พระเทพโกศล นอกจากจะมีหนาที่ปกครองดูแล วัดวาอารามและพระสงฆสามเณรทัว่ ทัง้ จังหวัดเชียงใหม ในฐานะ “เจาคณะจังหวัด” แลว โดยเฉพาะอยางยิ่ง “วัดศรีโสดา พระอารามหลวง” มีภิกษุสามเณร จํ า พรรษาเกื อ บ ๕๐๐ รู ป ส ว นมากเป น ลู ก หลาน ชาวไทยภู เขาเผ า ต า งๆ ให ไ ด รั บ การศึ ก ษาทั้ ง ทาง คดี โ ลกคดี ธ รรม ตลอดจนรั ก ษาขบบธรรมเนี ย ม วัฒนธรรมประเพณีอันดีงามดั้งเดิมของแตละชนเผา ผนวกกับความรูที่ไดศึกษาเลาเรียน ผสมผสานกับ วัฒนธรรมของชาวลานนา กลับไปเผยแพรใหบุคคล ในมาตุภูมิไดรับทราบและปฏิบัติ อันเปนทางหนึ่ง ในการเผยแผหลักธรรมคําสอนของพระพุทธศาสนา
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๒๕
ของกิ๋นบา้ นเฮา
คั่วผํา และ ยําเตา
วัชรินทร พรหมศรี
อาหารทีจะขอแนะนําในฉบับนี้ เปนการนําภูมปิ ญ ญาชาวบาน ในชนบทมาใชเพือ่ การเลีย้ งชีพ ทีส่ ามารถ นําเอาสาหราย หรือสิ่งมีชีวิตใกลตัวมาทําเปนอาหารไดอยางนาทึ่ง เตาเปนสาหรายสีเขียวมีลักษณะเปนเสนชื่อ Spirogyra spp. หรือ เตา หรือ เทาน้ํา มาเปนอาหารหรือที่ ชาวบานเรียกกัน “ยําเตา” เตา หรือ เทาน้าํ เปนพืช ตระกูลสาหราย เปนสิง่ มีชวี ติ ตัง้ แตขนาดเล็กๆ เพียงเซลลเดียว ไปจนถึงขนาดใหญโตลอยเปนแพอยูใ นน้าํ สามารถสังเคราะหแสงเองได จึงดํารงชีวติ คลายพืช มีอยูท วั่ ไปแหลง ทีข่ น้ึ ซึง่ สวนใหญจะเปนทองนาหรือน้าํ ไหลเอือ่ ยๆ เตาจะขึน้ อยูเ ปนกระจุกหรือเปนแพสีเขียวสด จับดูจะลืน่ มือมาก เนื่องจากมีสารเมือกหุมอยูนอกผนังเซลล นิยมรับประทานกันในภาคเหนือและภาคตะวันออกเฉียงเหนือ
ยําเตา
เครื่องปรุง สวนผสม ๑. เตา ๒ ถวย ๒. ปูนา ๒๐ ตัว ๓. มะแวง ๒๐ ลูก ๔. ตะไครซอย ½ ถวย ๕. พริกขี้หนู ๒๕ เม็ด ๖. มะเขือพวง ๒๐ ลูก ๗. มะเขือขื่นซอย ๑ ถวย ๘. ใบขิงซอย ๑ ชอนโตะ ๙. ขาหั่น ๑ ชอนชา ๑๐. ปลาราตมสุก ๔ ชอนโตะ ๑๑. กะป ๑ ชอนชา ๒๖
๑๒. ผักไผ ๑๓. เกลือปน ๑๔. ผักชี ๑๕. ตนหอม เครื่องเคียง ๑. ผักบุง ๒. ยอดมะระขี้นก ๓. ผักจุมปา ๔. ผักแวน ๕. ผักกระถิน
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๒ ชอนโตะ ๑ ชอนชา ๑ ชอนโตะ ๑ ชอนโตะ
วิธีทํา ๑. นําเตามาลางน้าํ คอยๆ ลางทีละนิดๆ จนสะอาด ชาวบานเขาก็กลัวไขพยาธิอยูเ หมือนกัน จึงเห็นเขา ประดิ ด ประดอยในการล า งอยู น านทุ ก บ า น ที เ ดี ย ว แต โ อกาสที่ จ ะมี ไข พ ยาธิ น อ ยมาก เนือ่ งจากผนังเซลลลน่ื มากจนอะไรๆ ก็เกาะไมได หลังจากนั้นก็นํามาผึ่งน้ําในตะแกรง ๒. ซอยหอมแดง ตะไคร ใบขิงออน มะเขือเปราะ ใหเปนชิ้นเล็กๆ เด็ดตนหอม ผักชี รอไว ๓. ตมปลา ปูนา กับน้ําปลาราใหสุก เมื่อสุกแลว แกะเนื้ อ ใส ค รกโขลกรวมกั บ กะป มะแว ง พริกขี้หนูพอใหเขากัน ๔. ตักคลุกกับ “เตา” ที่สะเด็ดน้ําแลว ปรุงรสดวย น้ําปลา มะนาวใหมีรสชาติตามชอบ ๕. ใสหอมแดง ตะไคร ใบขิงออน มะเขือเปราะ คลุกใหเขากัน โรยหนาดวยผักชี ตนหอม อื้อฮือ!! นากินไมใชเลน แตมีขอจํากัดนิดหนึ่ง คือเมือ่ ปรุงเสร็จแลวตองรับประทานกันในเวลานัน้ เลย อยาทิ้งไวนาน ไมอยางนั้นน้ําในเตาจะออกมามาก จนยําเตาขึ้นอืดแลวก็จะไมอรอย ประโยชน ใหโปรตีน วิตามินเอ และสารอาหารอื่น
คั่วผํา
ไมเพียงแต “เตา”หรือเทาน้ําเทานั้น ยังมีสาหรายขนาดใหญอีกหลายชนิดที่มีการนํามาเปนอาหาร เปนอาหารพื้นบาน อีกชนิดหนึ่งที่มักจะอยูในประเภทใกลเคียงกันกับ “ยําเตา” “ผํา” เปนไมน้ํา มีขึ้นอยูตามแหลงน้ําที่เปนน้ํานิ่ง เชน บึง และหนองน้ําธรรมชาติทั่วไป ลักษณะเปน สีเขียวขนาดเล็ก ใบเปนกอนกลมสีเขียวลอยอยูเหนือผิวน้ํา มีขนาดของตนรวมเสนผานศูนยกลางประมาณ ๐.๑-๐.๒. มม. ซึง่ มีขนาดเล็กมาก ดูเผินๆ คลายไขปลา แตเปนสีเขียวจํานวนแสนหรือลานตน ลอยกระจายคลุม ผิวน้ําเปนแพ มีชื่อเรียกอยางอื่นอีก คือ ไขน้ํา (กลาง), ไขผํา (อีสาน) และไขแหน (ทั่วไป) ชาวชนบทถาพบขึ้น บริเวณไหน จะใชสวิงชอนขึ้นมาลางน้ําใหสะอาด แลวใชเปนสวนผสมของแกงออมใสปลาเนื้อออน แกงไก แกงเนือ้ รวมกับผักชนิดอืน่ ๆ รสชาติมนั อรอยมาก บางคนใชตาํ กินสดๆ คลายสมตํามะละกอ หรือใสตม ยําทุกชนิด มีผูนําไปใสไขเจียวหมูสับ เพิ่มรสชาติไดเด็ดขาดมาก โดยเฉพาะรับประทานกับขาวสวยรอนๆ สุดยอดจริงๆ ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๒๗
เครื่องปรุง ผําหรือไขน้ํามากพอสมควร เนื้อหมู ๒ ขีด พริกแหง ๓-๔ เม็ดหรือพริกขี้หนูแหง หัวหอม ๓ หัว กระเทียม ๒ หัว ตะไคร ๑ ตน ขา ๓ แวน กะปดี ๑ ชอนโตะ น้ํามันพืช ๒-๓ ชอนโตะ ใบมะกรูด วิธที ํา
เอาผําหรือไขนา้ํ ลางน้าํ ใหสะอาด ใสถถว ยเตรียม ไว พริกแหง ๓-๔ เม็ดหรือพริกขี้หนูแหงก็ได (แชน้ํา จนนิ่ม บีบใหแหง) หัวหอม ๓ หัว กระเทียม ๒ หัว ตะไคร ๑ ตนหั่นฝอย ขา ๓ แวน กะปดี ๑ ชอนโตะ เกลือปนนิดหนอย ใสครกตําใหละเอียดเขากันดี กระทะใสน้ํามันพืช ๒-๓ ชอนโตะ ยกตั้งไฟ พอ รอนตักน้ําพริกในครกลงไปผัดพรอมกับเนื้อหมูหั่น ๒ ขีด พอน้ําพริกที่ผัดมีกลิ่นหอมจึงใสผําหรือไขน้ําที่ลาง สะอาดแลวลงไปผัดดวย ปรุงรสดวยผงปรุงรส น้ําปลา พอสุกตักใสถวย โรยหน า ด ว ยใบมะกรู ด หั่ น ฝอย รั บ ประทานร อ นๆ จะอรอยไดรสชาติ และไดธาตุเหล็กเปนของแถม ประโยชน เปนอาหารทีม่ โี ปรตีนและธาตุเหล็กสูงมาก
๒๘
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ขา่ ววัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม่ ปานรดา อุนจันทร
สํานักงานวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม และสภา วัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม มอบรางวัลศิลปนพื้นบาน ผูม ผี ลงานดีเดนทางวัฒนธรรมประจําป ๒๕๕๒ ในงาน วันอนุรักษมรดกไทย ๒ เมษายน ณ ลาน THINKING PARK ซึ่งมี องคการบริหารสวนจังหวัดเชียงใหม เปน เจาภาพในการจัดงานดังกลาว
นายอมรพันธุ นิมานันท ผวจ.เชียงใหม เปนประธาน ในพิธีถวายสักการะดําหัวกูเจาหลวงเชียงใหม และกูเจานาย ฝายเหนือ ที่บริเวณกูเจาหลวงเชียงใหม ภายในวัดสวนดอก (พระอารามหลวง) โดยมีเจานายฝายเหนือ และแขกผูม เี กียรติ เขารวมพิธี ซึ่งมีขบวนแหทางวัฒนธรรมลานนา เมื่อวันที่ ๑๗ เมษายน ๒๕๕๒ ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๒๙
สภาวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม ฐานะเจาภาพ การจั ด ประชุ ม สภาวั ฒ นธรรมภาคเหนื อ ได ใ ห ก าร เลี้ ย งต อ นรั บ อาหารค่ํ า แก ค ณะกรรมการบริ ห าร สภาวัฒนธรรมภาคเหนือ ณ ศูนยวัฒนธรรมเชียงใหม ซึ่ ง ได รั บ การดู แ ลอย า งอบอุ น จากคุ ณ จุ ม พล ชุ ติ ม า หลังจากนั้นพาคณะฯเขารวมชมวิถีชีวิต สัตวกลางคืน ณ สวนสัตวไนทซาฟารี ทางสภาวั ฒ นธรรมจั ง หวั ด เชี ย งใหม จึงขอขอบคุณเจาของสถานทีเ่ ปนอยางสูง ที่ไดใหการตอนรับเปนอยางดียิ่ง
นางฉวีรี ตั น เกษตรสุนทร เลขาธิกิ ารคณะ กรรมการวัฒนธรรมแหงชาติ เขารวมพบปะ กล า วขอบคุ ณ และให กํ า ลั ง ใจในการทํ า งาน สําหรับ คณะกรรมการบริหารสภาวัฒนธรรม ภาคเหนื อ ในการประชุ ม ครั้ ง ที่ ๒/๒๕๕๒ ระหวางวันที่ ๒๑ – ๒๒ พฤษภาคม ๒๕๕๒ ณ หองพันตน โรงแรมโลตัสปางสวนแกว อําเภอ เมืองเชียงใหม จังหวัดเชียงใหม และไดรวม แสดงมุทิตาจิต ประธานสภาวัฒนธรรมจังหวัด เชียงใหม ในโอการครบรอบ ๘๐ ป วันพฤหัสบดี ที่ ๒๑ พฤษภาคม ๒๕๕๒ นายภาคินัย ณ เชียงใหม รับมอบเงินสดในนาม สภาวัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม จํานวน ๑๐,๐๐๐ บาท พรอมกระเปา Beverly Hills Polo Club จํานวน ๓ กลองใหญ จากนายพงษศักดิ์ โชติธาดา กรรมการผูจัดการ บริษัท Thesis International Co., Ltd. ที่บริเวณลานกิจกรรม หนาหาง โรบินสัน ศูนยการคา เซ็นทรัล พลาซา มีดารา หนุมหลอ โฬม พัชตะ และ วัชระ ตันตรานนท มารวม งานดวย ๓๐
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
ส ั ฒ นธรรม คณะกรรมการบริิ ห ารสภาวั จ.เชียงใหม ไดจัดพิธีรดน้ําดําหัว ประธานสภา วัฒนธรรมจังหวัดเชียงใหม ดร.เจาดวงเดือน ณ เชียงใหม ประจําป ๒๕๕๒ ณ ศูนยวฒ ั นธรรม เชี ย งใหม โดยภายในงานนอกจากพิ ธี ร ด น้าํ ดําหัวแลว ยังมีการแสดงฟอนรํา และการแสดง ทางวัฒนธรรมอื่นๆอีกมากมาย จากเครือขาย วัฒนธรรมอําเภอ สรางความประทับใจใหแก ผูเขารวมงานอยางมาก เมื่อวันที่ ๒๕ เมษายน ๒๕๕๒
จัังหวััดเชีียงใหม ใ จััดงานมุทิตาจิต ในโอกาสครบรอบ ๘๐ ป ดร.เจาดวงเดือน ณ เชียงใหม ประธานสภาวัฒนธรรมคนแรก ของประเทศไทย โดยจัดพีธที าํ บุญสืบชะตา ณ วิหารหลวง วัดสวนดอก พระอารามหลวง ในวันที่ ๒๒ พฤษภาคม ๒๕๕๒ มีบรรดาญาติวงศา แขกผูมีเกียรติ หนวยงานภาครัฐ เอกชน เขารวมแสดงมุทิตาจิต อยางเนือ่ งแนน และการจัดกิจกรรม สืบสาน อนุรกั ษวฒ ั นธรรมลานนา ระหวางวันที่ ๒๒ – ๒๔ พฤษภาคม ๒๕๕๒ ณ สํานักสงเสริม ศิลปวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยเชียงใหม
สํ า นั ก งานวั ฒ นธรรมจั ง หวั ด เชี ย งใหม จัดโครงการสาธยายพระไตรปฎกเฉลิมพระเกียรติ สมเด็จพระเทพรัตนราชสุดาฯ สยามบรมราช กุมารี เนื่องในโอกาสวันคลายวันพระราชสมภพ ๒ เมษายน เพื่อสงเสริมใหประชาชนไดเขารวม กิจกรรมทางศาสนา และมีโอกาสอานพระไตรปฎก ซึง่ เปนคัมภีรส งู สุดทีร่ วบรวมหลักธรรมคําสอนใน พระพุทธศาสนา ณ วัดเจ็ดยอด (พระอารามหลวง) ในระหวางวันที่ ๒๑- ๒๕ เมษายน ๒๕๕๒ ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒
๓๑
๓๒
ฉบับที่ ๑๒ พฤษภาคม - สิงหาคม ๒๕๕๒