Unha volta ao mundo G - Joseba Sarrionandia / Ares

Unha historia de verdade

–Quero unha historia de verdade, avoa!

–Unha de As mil e unha noites…?

–Non, contos como eses xa mos contaches moitas veces. Avoa, ti que es? Xerezade ou unha profesora de Historia?

–Son profesora de Historia na universidade e cando me xubilen…

–É dicir, aos estudantes cóntaslles historias de verdade e despois, cando chegas á casa, cóntasme a min fábulas.

–Acaso non son fermosos os meus contos?

–Bonitos de máis, abúrrome coas historias bonitas! E xa me decatei de que me miras de esguello cando estás a contarmas, como se fose babeca.

–Nena!

–Xa non son unha nena! Quero saber Historia, con H maiúsculo.

–Pero as historias de verdade sempre están mesturadas con contos e fábulas.

–Queres dicir que os historiadores son uns mentireiros?

–Pois, querendo ou sen querer, ao contar o que aconteceu empréganse datos erróneos, opinións, mitificacións. Explícase unha visión. A verdade total e obxectiva é imposible.

–Daquela, tamén hai mentiras nos libros?

–Abofé que si. Quen escribe un libro é, como calquera outra persoa, sabio e ignorante ao mesmo tempo. A pesar do esforzo por saber o máximo e explicalo do mellor xeito, todos os libros oscilan entre o que sabemos e o que non.

–De que trata ese libro de aí?

–Son debuxos que narran a primeira volta ao mundo en barco.

–E foron nese barco que asemella unha casca de noz?

–É unha nao, un barco daquel tempo. Tiña o casco redondo, con temón de codaste na popa e castelo na proa.

–Empregaban velas grandes, non si?

–As naos tiñan tres mastros: o trinquete e o maior, que levaban velas cadradas; e a mesana, que levaba unha vela latina.

–E quen foi nese barco que deu a volta ao mundo?

–A viaxe foi longa e complicada. Partiron cinco naves, con douscentos trinta e sete tripulantes, pero volveu só unha nao, con dezaoito persoas a bordo. Este barco que deu a volta ao mundo chamábase Victoria. E o certo é que, en realidade, non partiran para conseguir isto.

Dos poucos que regresaron, un chamábase Juan Sebastián Elcano e era de Getaria, unha vila mariñeira do País Vasco.

–Coñecíchelo?

–Non son tan vella, rapaza! Isto aconteceu no pasado, hai cinco séculos. Hai moito tempo.

–Por que as historias sempre falan do pasado?

–E de cando queres que falen?

–Pois do presente.

–Dende o punto de vista da física, non existe o presente. O que vemos tamén é pasado: esa antena do tellado que ves dende a túa fiestra tamén estás a vela un intre despois, unha vez transcorrido o tempo que tardou a imaxe en chegar

á túa retina. Canto máis lonxe, máis tarde recibirás o acontecido: cando ves unha estrela pola noite, ese raio está a chegar aos teus ollos despois de miles de anos.

–Queres dicir que todo é pasado.

–Non, imos cara ao futuro, pero convivimos co pasado, estamos formados de pasado. Imos cara a adiante pero mirando cara a atrás.

–Avoa, non estou de acordo!

–Con que non estás de acordo?

–Eu vivo no presente: nin onte nin mañá. Só vivo agora mesmo: este ano, este mes, esta semana, este día, esta hora e este segundo…

–Cómpre explicarche as cousas con coidado, non aceptas facilmente o que non podes crer. A literatura baséase nun pacto de credibilidade entre o narrador e o lector. Á hora de facer historia non ten por que existir esa confianza e son inevitables os peros…

–As peras?

–Non, os peros. Pero é unha palabra que se emprega para expresar certa contrariedade ou dúbida do que foi expresado con anterioridade, mais non implica incompatibilidade. É dicir, serve para construír un diálogo. Para as doutrinas do pasado era unha «palabra maldita».

–Pois a min si me gustan os peros.

–Xa o vexo.

mariñeiro que perdeu o seu barco O

–Había estaleiros nestas costas, onde non faltaba a madeira, nin os cravos, nin os carpinteiros. Construíanse fermosas naves para botalas ao mar, para buscar ronseis. Juan Sebastián Elcano seica foi dono dunha nao de duascentas toneladas. Era un tempo en que aquel que tiña un barco ía na procura de ronseis.

–Ronseis?

–Ronsel de barco no mar, auga remexida e escuma que deixa unha embarcación na superficie da auga. Quen tivese un barco procuraba camiños no mar.

–Elcano era navieiro?

–Quizais se consideraba comerciante. Pero cómpre ter en conta que a palabra «mercador», naquel tempo, abarcaba unha serie de tarefas diferentes: comerciante, transportista, mariñeiro enriquecido, contrabandista, corsario, pirata…

–Empezas dicindo mercador e acabas dicindo ladrón.

–Daquela, os comerciantes marítimos, no océano Atlántico e no Mediterráneo, movíanse nun contexto de conquistas e pirataría. O comercio facíase con armas, que eran necesarias tanto para defenderse como para atacar. Ten en conta que, aínda agora, a unha persoa que subministra e explota un barco segue a chamárselle armador.

–Neste contexto bélico foi no que Elcano perdeu o seu barco.

–E como perdeu o seu barco?

–Din que non recibiu o que lle debía o rei de España e quedou sen cartos para pagar á tripulación da súa nao.

–Os mariñeiros defenderon os seus salarios. Unha folga obreira!

–Daquela non había sindicatos, non lle chamarían así, pero debeu ser algo semellante.

–E que fixo entón Elcano?

–Seica vendeu o barco a uns banqueiros savoianos.

–Pagou os soldos, mercou un barco pequeno e despois, co gañado con ese barco, mercou outro máis grande?…

–Si, pero a vida é algo máis complicada ca unha partida de Monopoly. A venda do barco a banqueiros savoianos era un delito grave porque os savoianos formaban parte do bando inimigo do rei de España. Juan Sebastián Elcano cometeu un delito grave, sabéndoo ou sen se decatar. Vendeu o barco ao inimigo.

–E entón?

–Unha cousa é segura: tivo que desaparecer das costas italianas. Quizais volveu á casa porque a súa nai vivía alí e tamén tiña alí un neno pequeno, un fillo que tivo sen casar.

–Daquela volveu á casa…

–Pois non o sabemos, ás veces non é doado volver á casa.

–Como cres que era a costa do Cantábrico naquela época?

–Sería como a de agora, pero sen coches nin teléfonos móbiles. E quizais podían verse baleas pasando polo mar.

–Eran terras pobres, de poucas hortas e pouco gando nas ladeiras das montañas. O trigo apenas se producía, nin vides nin oliveiras. O que si había eran bosques e minas de ferro. Ou sexa, que había oficios de máis proveito ca a labranza e a gandaría.

–Que oficios?

–Carpinteiros, por exemplo, e ferreiros. Construíanse barcos. A madeira e o ferro eran os materiais básicos para a construción de barcos.

–Xa sei para que facía falla o ferro: cravos para unir os taboleiros de madeira e áncoras para deter o barco. E o armador necesitaría tamén artillaría e municións, que se facían con ferro.

–Nos estaleiros precisábanse tamén calafates, que pechaban con estopa e brea os espazos entre os taboleiros para que non entrase a auga. Houbo estaleiros nas ribeiras de todos os portos do litoral cantábrico, construían carabelas, naos e todo tipo de embarcacións. E moita xente saía ao mar neses barcos. Uns marchaban lonxe, outros quedaban a navegar o litoral, outros dedicábanse á compravenda e ao contrabando. Imaxino que a meirande parte deles serían mariñeiros. Sabes cal era o peixe máis grande e máis apreciado?

–A balea!

–Exactamente! Eran moitos os baleeiros. Sexa como for, a xente vivía mirando o mar.

–Nós tamén vivimos mirando o mar, avoa.

–Non será verdade!

–Onte paseamos pola praia e mañá, se vai bo tempo, teremos clases de surf.

–O mar para ti é un sitio para xogar. A xente, naquel tempo, vivía nunha situación de escaseza. Era a necesidade a que empurraba a xente ao mar e a vivir lonxe.

A Casa de Contratación

–O río Guadalquivir pasaba polo centro de Sevilla e, como o río, tamén pasaban por Sevilla todas as contas do reino. Alí estaba a Casa de Contratación, centro de todos os negocios relacionados coa carreira de Indias. Xuntábanse alí todo e todos: era cámara de comercio marítimo, oficina de aduanas, almacén de saída e entrada de mercadorías, academia de xeografía, escola naval, axencia de correos, tribunal de almirantado…

–E que fixo Elcano ao chegar a Sevilla?

–Chegou e atopou aloxamento axiña, quizais na casa de Juan Arrieta, que por cama e comida ao día cobraba cento tres marabedís.

–Que é un marabedí?

–O marabedí era unha moeda de cobre, doce marabedís correspondían a un real de prata e dezaseis reais de prata equivalían a un escudo de ouro.

–E déronlle os cartos que lle debían? Detivérono?

–Debeu de estar ao bordo do perigo. Pero tiña amigos dentro da Casa de Contratación, contadores e tesoureiros, como Juan López de Recalde e Domingo de Ochandiano.