A única. Maria Casarès G - Anne Plantagenet

Cousas de meigas1

O 11 de xullo de 2022 souben que o meu libro A Única, Maria Casarès, publicado en Francia en xaneiro de 2021, ía ser traducido ao galego. Xusto o día anterior, mudára me ao corazón do distrito 14 de París, a un piso que dá ao número 6 da rúa Asseline, onde Maria Casarès viviu vinte anos, até a súa morte en 1996. Dende a miña nova casa, vía ese «burato a rentes do chan» coas súas cristaleiras e o patio cos tres ligustros que describe na súa autobiografía, Résidente privilégiée. Eses arbustos coñeceran a Maria, e ago ra eu case era quen de tocar as súas follas.

«É incrible, non pode ser casualidade», pensei deseguida.

Que alegría tan grande, que honor para este texto exis tir, xusto cen anos despois do seu nacemento, na lingua materna de Maria Casarès, á cal tivo que renunciar, e nesa

En galego no orixinal.

terra da que marchou aos nove anos e á que endexamais regresou. A súa tan amada Galicia, nunca esquecida, pre sente nas súas entrañas, na súa voz, nun tarriño de cristal que contiña area da praia2 de Bastiagueiro, na súa forma de falar o castelán e mesmo o francés, ese famoso acento estranxeiro que os imbéciles lle reprochaban tan a miúdo e que non era tal acento, como comprendín cando tiven ocasión de coñecer Galicia, senón a música da súa terra natal.

Escribín este libro rastrexando as pegadas de Maria Casarès en Francia, en París, en La Vergne –a súa casa de Charente na que tiven a sorte de aloxarme, onde deixei que a miña mente deambulase polas estancias que semella ba que ela acababa de abandonar–, retrocedendo no tempo e remontando o camiño até a meniña empoleirada na árbore no xardín da súa casa na rúa Panadeiras, número 12, na Coruña.

Agora o libro chega a Galicia, e síntome moi feliz e emocionada, coma se fose a máis fermosa das homenaxes, coma se realizase esa viaxe de retorno que Maria Casarès non puido levar a cabo. As meigas3 que asistiron ao seu nace mento xamais a abandonaron, e a min acompáñanme dende

2

En galego no orixinal. (N. da T.)

3 En galego no orixinal. (N. da T.)

hai dous anos coa mesma benevolencia, e compráceme que así sexa.

Miro pola miña fiestra. Observo a casa de Maria. Se ela estivese alí, talvez entrevería a súa silueta entre as pólas, percibiría o eco da súa risa inimitable, sentiría o olor dos seus cigarros.

Mais xaora que está alí.

Ela é Maria Casarès.

Reside aí, no 148 da rúa Vaugirard, viste un impermeable negro e un pequeno chapeu, ambos novos do trinque, e leva a longa melena escura solta sobre os ombreiros. Torna á súa casa e camiña ás presas pola beirarrúa que abeira o Hospital Necker-Enfants malades. Non é quen de contar a de veces ao día, a de veces dende hai case vinte e catro anos, que leva escoitadas esas dúas palabras, enfants malades (nenos enfermos), que contornan o predio no que vive e nunca deberían ir xuntas, o seu predio coma unha penín sula que se alza por riba do centro hospitalario; infindas. Esas palabras están entre as primeiras que deprendeu en francés cando a guerra e o exilio a expulsaron de España e a empuxaron até París, igual que puideron ser Val de Grâce, Jardin des Plantes, Carreau du Temple, agora sabe que nesta cidade mesmo existe unha rúa Paradis (Paraíso) e outra chamada Fidélité (Fidelidade); pero foi a este lugar

do distrito 15 onde chegou en 1936, no medio de vocábulos estranxeiros e enfants malades, a este lugar do mundo no que se detivo e no que aínda está.

É o final dunha xeira pesada, estéril e estrañamente axi tada, escribirá anos máis tarde na súa autobiografía. Maria Casarès regresa da Maison de la Radio, onde polas tardes grava Macbeth con Alain Cuny, na versión francesa de Louis Jouvet e en todas as linguas, pois agora xa é políglo ta, pero hoxe os técnicos estaban de folga e pasaron horas esperando no estudio, en baluto. Unha leoa engaiolada, fumando cigarro tras cigarro. Ao cabo tiña os nervios de pun ta. Xa cando nena, consentida, malcriada, protexida por demais, pequena burguesa educada coma unha princesa, non unha nena enferma, Maria adoitaba sufrir eses extravagantes ataques de ira, esas perdas de control que só o seu pai, cunha mirada, cun ademán, sabía apouvigar; o seu pai, esa intelixencia superior. Ten que acalmar eses nervios, dixeron os seus profesores cando se presentou por vez primeira no Conservatorio e a suspenderon por unani midade, e ademais fala o francés coma unha vaca española. Pediulle a Cuny que a deixase na praza Cambronne, pre cisaba airearse e estirar as pernas, Cuny que grita, berra, berrega diante do micrófono até lle rebentar os tímpanos, como lle confiou nunha das súas últimas cartas, a media dos de decembro, a Camus, a quen llo conta todo, ou case todo. Descendeu polo bulevar Garibaldi, mais, no canto

de coller por Pasteur para chegar a Vaugirard, torceu pola rúa Sèvres, bordeando o Hospital Necker-Enfants mala des, co propósito de entrar na súa rúa polo bulevar Montparnasse. Dende alí, ao lonxe, vese o seu fermoso edificio de estilo Haussmann, maxestoso, inexpugnable, máis alto ca todos os inmobles do arredor, e o sexto andar, coas súas incontables fiestras e o longo balcón continuo, o seu, o seu pombal, a súa casa.

Malia que vai un tempo bastante maino para a estación, o impermeable e o sombreiro non son de todo apropia dos para este comezo de xaneiro; axeitaríanse mellor, de feito, serían perfectos, a Camaret­sur­Mer, onde a Maria lle aprace ir en agosto despois de Aviñón, pois non so porta a fogaxe, onde se viu, unha española que detesta a calor e adora a Bretaña. Así a todo, lévaos postos, con orgullo, desafiante, e ninguén a fará entrar en razón, unha española do Norte, do océano, de Galicia, son os agasallos que recibiu no Nadal, os agasallos de Camus. Bo Nadal, doce amor! Quizais non te poida telefonar, pero se teño un momento de soidade fareino. Ponte guapa e sé feliz, con ese bonito rostro cheo de luz que tanto amo. E non te esquezas do teu compañeiro, que entrará, invisible, no ágape (se o hai) e collerá con dozura a túa man, querida. Dentro duns días, unha vaga de frío glacial, curta pero intensa, abaterase so bre o país, con xeadas xeneralizadas, neve, temperaturas espectacularmente negativas, menos doce graos na rexión

parisiense, e Maria xa non levará o impermeable. Mais, polo de agora, fixo a promesa de mantelo até o retorno de Camus, ese serán, esa noite, mañá, non o sabe con certeza. Vaina chamar. Talvez por iso camiña apurada. Ou talvez non.

Non lle apetece que a aborden, que a interpelen, que a identifiquen, que a persigan cazadores de autógrafos, admiradores, peor, admiradoras, xa que son as mulleres as que lle escriben as cartas máis afervoadas e as que mostran un impudor inaudito cando lle dirixen a palabra na entrada dos artistas. Nin que a acose ninguén. Unha muller more na, feble e soa, aínda nova, avanzando a pasiños apurados, case ás carreiras, pola beirarrúa. En España, os homes asu biaban e lanzaban estentóreos comentarios ao paso dunha figura feminina, o cal formaba parte dunha representación pública cuxos papeis Maria coñecía e aceptaba cando vivía alí; en Alxeria tamén sucedía, segundo Camus, que é apaixonado e por veces inxusto coma un español, pero en Francia, en París, onde todo é máis insidioso e responde a códigos que ela aínda non está segura de comprender, amósase arisca, cunha timidez enfermiza, e prefire que na rúa a deixen en paz. A maior parte do tempo é así. Neste ano acabado de estrear, nesta nova década, Maria Casarès é unha actriz de cinema á que se viu sobre todo con Carné, Bresson, Cocteau, a canda Gérard Philipe ou Jean Marais, que aparece con regularidade en reportaxes e programas de

televisión ou fotografada nas revistas; é ben coñecido o seu queixo aguzado, os seus cabelos da cor do acibeche, a súa cintura de avespa, pero antes ca nada é unha actriz de teatro. Théâtre National Populaire (o tnp). Jean Vilar. Unha voz cavernosa, grave. Un corpo en movemento, un corpo receptáculo que as imaxes non logran fixar. Rara vez fermosa, agás nos planos que captan a efémera verdade das táboas, ausente de si. Actriz tráxica. Intimidatoria. Fascinante. Dura. A miúdo vestida de negro. Apaixonada e por veces inxusta. Fedra. María Tudor. En Orphée, aos vinte e oito anos, era a Princesa, encarnación da Morte. Dende esta mañá trémenlle as mans, esas mans torpes, que hoxe non lle serven para nada máis que para lle recor dar os seus famosos nervios incoercibles, para lle poñer diante dos ollos unha mancha que só ela ve, imposible de borrar. Lady M. O inferno é sombrizo.4 Se o seu pai estive se alí... O seu pai, Santiago Casares Quiroga, varias veces ministro, derradeiro presidente do Consello de Ministros da República española até o golpe de Estado perpetrado por Franco o 18 de xullo de 1936, acusado, consonte a versión oficial que a súa filla rebate por completo, de ne garse a armar os obreiros, de incapacidade para lidar coa situación, de incompetencia e de ser responsable do

4 Frase de Macbeth, de William Shakespeare, Acto V, Escena I. Citamos pola tradución ao galego de Miguel Pérez Romero, Vigo: Editorial Galaxia, 2006. (N. da T.)

estalido da guerra civil. Morto no exilio catro anos despois ca a súa muller, en 1950, desautorizado, reprobado, o ano de Orphée. Orfa. Esa dor que non cederá endexa mais. O pai morreu no seu dormitorio, na súa cama, que Maria lle deixara ao final. Non lle poñen medo as pan tasmas. As pantasmas poboan Galicia e os contos da súa infancia, forman parte da vida na mesma medida ca os soños, as lembranzas, os pesares, a morte. Maria acepta por enteiro a presenza deses corpos impalpables, igual que acepta a vida con todo o que contén: separacións, gloria e dó, sol y sombra.5 Desexa a segunda, sen resistencia, simplemente. En 1951 Camus anotou esta cita dela nos seus Carnets: Se hoxe atopasen un remedio contra a morte, non o aceptaría. A miña dor (a morte do seu pai e da súa nai), a miña felicidade (o seu amor) só teñen sentido se eu tamén debo ir alá abaixo. Camus coñécea mellor ca ninguén no mundo. Di que posúe o xenio da vida. Apetito de ogro, risa escandalosa, sensualidade ardente, sono profundo, longo, reparador, sen interrupción. Maria déitase tarde e nunca se ergue antes do mediodía. Non ben esperta, le o correo e ás veces engádelle algunhas liñas á carta que escribiu a véspera polo serán, ao regresar do teatro, nesa paréntese de calma, de soidade, denantes do ritmo frenético que retoma decontado despois do xantar.

5 En castelán no orixinal. (N. da T.)

As súas cartas son abundantes, ateigadas desa luz que entra por todos os recantos do piso, desa enerxía infatigable coa que Maria encadea as obras de teatro, os papeis, as postas en escena, as xiras, as gravacións, os ensaios, unhas cartas que durante moito tempo tiveron a Camus como principal destinatario, cando non exclusivo. Camus, prefi re chamarlle así cando fala del con terceiros, deixando que os demais lle chamen Albert, esperando dese modo manter a súa intimidade a distancia, discreta, en segredo. Gústalle ese apelido, que comeza igual ca o seu, Camus, o grande home público, e non meu querido amor, meu aposto prín cipe cheo de encantos. Aínda que nestes últimos anos lle escribe menos, menos ca na época na que o facía case aco tío, cando a súa correspondencia constante era a maneira que atoparan para compartiren a cotiandade, para viviren xuntos. Ou para non viviren xuntos. Escríbense menos, e pronto haberá dous meses que non se ven. Imaxinabas que chegaría un tempo no que estariamos separados? Camus marchou a mediados de novembro á súa casa de Lour marin, en Vaucluse, para traballar no seu novo libro, Le Premier Homme. E tamén para estar con Mi, a moza que agora é a súa amante, á que instalou non moi lonxe da súa casa, pero iso Maria se cadra non o sabe. En cambio, si sabe que a súa esposa, Francine, e os seus dous fillos che garon a finais de decembro para pasaren as festas en familia, e que retornará a París un día destes. Confirmoullo

na última carta que recibiu del, datada o 23 de decembro. Dende entón non tivo máis novas, pero non hai razón para preocuparse, xa que nesta época o correo adoita ser máis lento e Camus ten menor liberdade de move mentos cando a súa tribo anda preto. Sen esquecer que o 1 de xaneiro caeu en venres. E logo veu a fin de semana. Hoxe é luns, seguro que chegará unha carta ao piso, ou un telegrama, e se non chamará á tarde e Ángeles daralle a mensaxe cando ela chegue. Incluso lle terá preparado algún dos seus pratos favoritos para celebrar o seu regre so, e xa no oco da escaleira Maria ulirá esa mestura típica de especias mediterráneas que Camus adora. Ou talvez xa está alí e espera por ela para darlle unha sorpre sa. Talvez por iso camiña apurada. Ou talvez non. Esta mañá ergueuse co pé esquerdo, sen un motivo especial. Dende entón, Maria arrastra unha sorte de malestar impreciso do que non consegue desembarazarse. Cada arrinque de ano, é certo, devólvea inevitablemente á morte dos pais: a nai, en xaneiro; o pai, en febreiro. Os seus tan queridos pais. Tamén viviu, a finais de novembro, a desaparición fulminante de Gérard Philipe, ao que estivo tan unida na época na que rompeu con Camus e pasaba dun amante a outro nunha tentativa desesperada, e va, de esquecer. Gérard, demasiado novo para morrer, nado a finais de 1922, coma ela, con apenas uns días de diferenza. Sensación de paso do tempo, de fatiga xeral,

consecuencias dunha axenda demasiado cargada, período de descanso momentáneo e medo ao baleiro cando non está no escenario todos os seráns, primeiras dúbidas, crítica furibunda de François Mauriac, indeleble, contra a súa interpretación de lady M que minou a súa confian za. No espello, o seu rostro que se vai engurrando, duro, a súa voz cada vez máis grave, trémula, fuma demasiado. Quedará xa atrás a súa carreira? Maria Casarès chegou aos trinta e sete anos. Non ten fillos, nin tampouco pa rella oficial, querida, miña beleza, miña luz, nunca casou, aínda que se comprometeu dúas veces. Señorita Casarès. Deixou España hai vinte e tres anos e xurou non regresar namentres Franco estivese vivo.

Ao cabo, sobran os motivos para comezar mal este día e, no 148 da rúa Vaugirard, conseguiu contaxiarlle a an gustia a toda a súa casa. Maria non vive soa, non o aturaría, sería incapaz. Na vivenda están Juan e Ángeles, unha parella de españois ao seu servizo dende hai doce anos. Arriba, nun estudio que aluga no sétimo, aloxa dende hai anos un vello amigo do seu pai, outro exiliado español, Sergio Andión, coñecido como o tío Sergio, e, nun cuarto de servizo, a Dominique Marcas, unha das súas fanáticas adoradoras, á que acolleu tras despedir a anterior. Contra o mediodía, cando o teléfono soou no piso e Ángeles lle tendeu o aparello, tremendo tamén ela, es la policía, quieren

hablarle,6 a horrible sensación da que non conseguía liberarse alcanzou o seu paroxismo, coma un acceso fulmi nante de febre. Maria estivo a piques de desmaiarse. Un terrible presentimento. Non sei por que, agardaba o peor. Era para anunciarlle que Dominique rompera o pulso ao esvarar na beirarrúa e que debía quedar hospitalizada uns días para recibir tratamento. Maria expresou o seu alivio en voz alta, sen miga de culpabilidade. Logo, na compaña de Ángeles, a primeira hora da tarde foi ao Hôtel-Dieu levarlle unhas cousas á malpocada denantes de marchar correndo á Maison de la Radio para se reunir con Cuny, en baluto.

Dun hospital a outro. Hôtel-Dieu. Enfants malades. Actriz tráxica. Morena. Negra. Se callar, non sempre to mou as decisións correctas. Este ano estrearase Le Testa ment d’Orphée, cuxa rodaxe rematou en decembro e onde encarna, unha vez máis, a Princesa, a Morte. Pese ao res pecto que sente por Cocteau e á lealdade que lle profesa, non lle gustou moito o primeiro filme, hai dez anos, que nunca cita nas entrevistas, e non espera gran cousa deste, con seu guión confuso e esa recovaxe de celebridades que non son actores profesionais, que non interpretan, que se limitan a facer deles mesmos, naturais. Maria Casarès non comprende esa moda que reina no cinema dende hai algúns anos. Secasí, apenas adoita mencionar a súa carreira

na gran pantalla, ou aproveita para botar pestes contra Robert Bresson e Les Dames du bois de Boulogne, no cal tiña, con todo, o papel protagonista, escrito para ela. Sitúa o teatro moi por riba, o teatro sen igual, sen comparanza posible, unha entrega total que lle permite exhibirse, namentres que o cinema, coida, a obriga a se repregar en si mesma, a unha especie de petrificación, sen lle deixar marxe ningunha de manobra. Sexa como for, o cinema non recorre a ela dende hai case dez anos. Le Testament d’Orphée é unha excepción, porque Cocteau recuperou os actores de Orphée e ela é a Morte. Maria Casarès leva a etiqueta Traxedia pegada na fronte. Representa a Shakes peare, a Claudel, a Camus, a Corneille, a Racine. Exalta ción. Paixón. Heroísmo. Van ver as súas bágoas, escoitar os seus berros. É unha boa actriz, unha grande actriz? A crítica, unánime nos seus comezos, moza prodixio, brillante, xenial, ídolo do teatro de París, a nova Réjane, agora está dividida. Casarès conta cuns cantos detractores que lle reprochan o seu estilo esaxerado, pasado de moda, e que se burlan do trémolo exaltado. Española, xa que logo, á forza tempestuosa, ardente, macabra. Do Norte, do océano, de Galicia. Nada que ver. Naceu na Coruña, que soa tan doce en galego e tan repulsivo en francés, La Corogne, igual ca carogne (depravada) ou charogne (prea).

Unha muller soa, apurada, que camiña pola rúa. A súa rúa. Acaba de abandonar o bulevar Montparnasse e enfila cara ao metro Falguière, vixiante, atenta a onde pon os pés, non quere esvarar e acabar tamén ela en urxencias. Poida que teña algo de frío co seu novo impermeable, e o pequeno sombreiro non lle tapa as orellas, pero ten tanta gana de gustarlle a Camus, quen llos regalou! Este pensamento é tan alegre e protector! Os agasallos de Nadal dese home ao que ama como ama a vida, ao que leva dentro dende hai máis de quince anos, amante, fillo, irmán, pai, amigo, cómplice, compañeiro dende sempre, marido non, Maria Camus, Maria Casarès Camus, Maria Camusarès, non. En realidade, mercounos ela co cheque que Albert lle enviou con ese propósito, consonte os seus convenios, trinta mil francos. Maria preferiría agardar o seu regreso, intercambiar os presentes mirándose en fite, corpo contra corpo, oh, que pracer abrir os paquetes xuntos, probar o chuvasqueiro e camiñar meneándose diante del, ler na súa ollada a aprobación e o desexo, tanto lle tería esperar até principios de xaneiro con esta perspectiva, esta promesa no fondo do corazón. En España, os Reis Magos traen os agasallos o 6 de xaneiro, aínda que ela, filla única, consentida e educada no seo dunha familia progresista, tamén recibía o aguinaldo o 25 de decembro, co pai disfrazado de Papá Noel. Pero Camus turrara, quería que tivese o regalo na súa ausencia, nas súas dúas últimas cartas volvera sobre o tema

do impermeable, era evidente que significaba moito para el, coma se se sentise culpable de non estar con ela, de pasar as festas con outra muller, a súa esposa, e cos fillos, de ocupar na súa vida un lugar total, pero disimulado, na sombra. Cando chegue o momento, teremos que retirarnos a un sitio bonito e vivir por fin xuntos días de traballo e tenrura. Coma se temese non estar alí para a Epifanía e lle recomendase ás claras non esperar por el, vivir sen el.

Maria alza a mirada cara á súa casa. Esa vista que tanto lle prace. O seu longo balcón continuo aberto ao ceo de París e as pombas, que dá a volta a todo o piso, a rúa e o patio, a calella cega do Enfant­Jésus, onde gusta de tomar baños de sol e de afundir as mans na terra das súas flores e cultivos en testos, dominando a cidade. A súa querida nai, que durante a guerra a observaba dende alá arriba, coas mans apreixando a balaustrada con motivos ornamentais, e a angustia que Maria lle causou unha noite na que non chegara á casa co toque de queda, mentres os alemáns vixiaban abaixo; cando por fin a vira aparecer, acompañada por unha patrulla, a piques estivo de lanzarse ao baleiro. Hai uns anos, alguén lles tirou nese balcón unha serie de fotos a ela e a Camus, un solleiro mediodía. El pásalle o brazo polos ombreiros, ela recolle o pelo nun moño improvisado, e fuman, os dous vestidos con batas anoadas sobre o que se adiviña que son pixamas. As súas faces espelidas, aínda coas marcas do sono, vense orgullosas e

satisfeitas. Son os rostros duns acabados de casar á mañá seguinte da noite de vodas. Cando chegue o momento ese amor brillará á luz do día. Polo de agora poida que sexa demasiado pronto e o mun do pequeno de máis. Ninguén sabe nin é quen de medir o poder, o alcance do sentimento que os une, desafiando os anos e as propias contradicións. Centos de cartas, unha correspondencia de máis dun millar de páxinas. Un home e unha muller que se recoñeceron e se elixiron, que se xuraron respecto, lealdade e amor eterno, malia as congoxas do comezo, as discusións, as dúbidas, os longos e sucesi vos períodos de separacións profesionais, familiares, conxugais, as renuncias, as tentacións externas, as pulsións, as aventuras, as atraccións, os verdadeiros frechazos, os amoríos paralelos. Malia a turbulenta actualidade, o ruxi do dunha guerra, pasada ou vindeira, endexamais lonxe. Ela, unha actriz célebre, libre e intransixente, da que se di que é autoritaria, colérica. El, un escritor célebre, comprometido, rebelde, cuxa obra se caracteriza pola esixen cia moral e unha elevada idea da xustiza, casado con outra. Ao principio, Maria rexeitou esta situación e fíxolle unhas escenas terribles. Logo decidiu, a repelo, vivir ese amor, asumilo por completo, sol y sombra, con muller e fillos. Camus nunca deixará a Francine, a súa esposa; é unha fan tasía na que lle gusta proxectarse cando lle escribe chegará o día, cando chegue o momento, como para se tranquilizar

a si mesmo. Escribir o futuro é tentar dirixilo. Mais Maria sabe que non se pode controlar. Non hai ninguén no balcón. Como sempre lle apraceron ese tipo de supersticións que embelecen os actos máis ordinarios, pouco antes pensara que, se algunha silueta aparecía no sexto, camiñando dun lado a outro, fuman do un cigarro, axexando o seu regreso, Ángeles, Juan, tío Sergio, alguén da súa casa, iso significaría que había boas novas. Se era o seu amado, xaora, excelentes. As súas mans trementes. Dende a mañá, ese malestar crecente, in comprensible, e agora a absurda impresión, a medida que avanza cara ao 148 da rúa Vaugirard, de escoitar un timbre de xeito intermitente. Seguro que é a canseira. Cando non actúa, Maria le moito, pezas teatrais e novelas, sae pola noite, asiste a espectáculos. Polo día, entre gravación e gravación, vai ver exposicións, corre dun recullo a outro da capital, curiosa por todo, sedenta. Gozar de cada minu to da vida, vivir o instante presente o máis intensamente posible, tan intensamente coma sobre o escenario, o ins tante presente co que comporta de matices de variadas cores e de escuridade, até caer exhausta e durmir saciada. Mañá volverá visitar a Dominique no Hôtel­Dieu antes de acudir á Maison de la Radio, coa esperanza de que a folga non se prorrogase. Para entón, necesariamente, terá xa algunha noticia de Camus. Sígote paso a paso, até a tumba, e máis alá, a non ser que eu vaia diante. Que importa! Un

só corazón baterá en nós e seguirá a escoitarse, connosco desaparecidos, no misterio do mundo. Estas palabras na súa última carta arrepiárona, a ela, a galega, a fatalista. Escribir a morte é tentar conxurala. Pero Maria sabe que non se pode. Baixou o ritmo denantes de chegar debaixo da súa casa, aínda coa esperanza de que alguén saíse ao balcón. En van. Estas crenzas puerís e outros pensamentos máxicos, ao cabo, máis que tranquilizala, agoníana. Porén, si que se sente un timbre, escóitao con maior nitidez agora que entra no predio, non está na súa cabeza, nin na rúa, nin onda os Enfants malades, é o timbre dun teléfono, e Maria axiña ten a certeza de que procede do seu piso, de arriba, do sexto. Coma se a porta estivese aberta. Coma se fose alí, no limiar, e non no balcón, onde alguén esti ve se a esperar por ela e espreitase o seu regreso, este luns 4 de xaneiro de 1960, ao empardecer. Maria Casarès sobe os pisos do 148 da rúa Vaugirard, o seu refuxio, a súa patria des que perdeu o seu país, a súa cabana secreta, como empoleirada nunha árbore xigante, onde sempre se sentiu a salvo, intocable. No entanto, sabe, comprendeu, que iso rematou. Sabe, mesmo antes de chegar ao sexto, e cando pon o pé no relanzo e com proba que, en efecto, a porta da casa está aberta, e cando ve a Ángeles saír correndo de repente dende o vestíbulo cara ao cuarto do lado, e a Micheline, a súa axente, senta

da alí nunha cadeira improvisada, mastigando na boca, no corazón, a frase que esta vai pronunciar, buscando inutilmente como enunciala de maneira que se atenúe o seu significado, namentres o teléfono segue a soar e ninguén o colle.

–Morreu Albert.

A frase que Maria escoitará todo o tempo que lle queda de vida.

Ao leito, ao leito, ao leito. Petan na porta. Ven, ven, ven. Dáme a man. O que está feito, feito queda. Ao leito, ao leito, ao leito.7

Unha vida sen el.

7 Macbeth, de William Shakespeare, Acto V, Escena I. (N. da T.)