particularly self-efficacy, or belief in one’s competence and ability to act” en “the belief that choices are possible and that actions, individual and collective, can influence outcomes in significant ways.” Jeffrey, één van de geïnterviewde actieve burgers in het ETGACE-onderzoek, ontwikkelde bepaalde capaciteiten in de periode dat hij zelf gediscrimineerd werd. Hij laat bijvoorbeeld mensen ‘zichzelf zijn’ en hij maakt zich niet druk om ‘kleine onbelangrijke zaken’. Zijn persoonlijke ervaringen maken hem een goede buddy voor aids-patiënten. Hij is zich bewust dat zijn ervaringen hem geschikt maken om iets positiefs bij te dragen aan levens van andere mensen. In de context van armoede krijgt dit ‘Vermogen’ een andere invulling: Vele arme gezinnen hebben een lange geschiedenis van afhankelijkheid van professionele maatschappelijke hulpverlening3. Dit heeft een houding gecreëerd van ‘aangeleerde hulpeloosheid’4. De traditionele aanpak van maatschappelijke hulpverlening kan dit fenomeen versterken. Door hen te helpen, bevestigen de sociale werkers dat ze hulp nodig hebben, dat ze het zelf niet kunnen oplossen. Arme gezinnen ontwikkelen zo een bepaald zelfbeeld als ‘slachtoffers’, in de plaats van als probleemoplossers. Ze hebben de neiging om alles over te laten aan anderen, om bij de pakken neer te zitten, en om anderen de schuld te geven wanneer er iets misloopt. Nieuwe ervaringen worden geïnterpreteerd tegen de achtergrond van negatieve ervaringen. Een voorbeeld van zo’n negatieve ervaring met de VDAB van de doelgroep van Leren Ondernemen: “Ik vroeg aan de VDAB of ik een opleiding snit en naad mocht doen. Daarvoor moest ik eerst een IQ-test invullen, met vragen die ik op school nooit had gezien. Ik liet de vragen dus maar blanco. Toen ik terug ging voor mijn resultaten kreeg ik te horen dat ze aan mij niet wilden beginnen omdat ik te dom ben. Dat was zeer ontmoedigend. Ik zei dat ik op een aangepaste IQ-test veel beter zou scoren, maar daar luisterden ze niet naar.” Deze kritiek op de traditionele hulpverlening moet genuanceerd worden: In vele gevallen is er namelijk geen alternatief voor de hulpverlening, zoals bijvoorbeeld een analfabeet hulp nodig heeft bij het invullen van belastingsbrieven en een drugverslaafde medische en psychologische begeleiding nodig heeft om af te kicken. De rol van ‘aangeleerde hulpeloosheid’ wordt bovendien in bepaalde sectoren, zoals de medische sector aan iedereen (niet enkel aan arme gezinnen) opgelegd. Zo lost een arts een gezondheidsprobleem voor ons op; zelf-medicatie en dergelijke wordt –terecht- sterk afgeraden. De houding aannemen van ‘slachtoffer’ kan ook een bewuste keuze zijn: het positioneert gemakkelijker om bij een hulpverlener aan te kloppen als ‘slachtoffer’. Bij sommigen kan dit in extremis zelfs de vorm van gemakszucht aannemen. Het blijft over het algemeen echter stigmatiserend om op een hulpverlener beroep moeten te doen. Als je bijvoorbeeld budgetbegeleiding krijgt van het OCMW, zegt men daarmee impliciet dat je zelf niet in staat bent om je geld te beheren; en dat je hulp moet inroepen om iets eraan te doen. De speciale moeite die wordt gedaan voor uitgesloten groepen, benadrukt net dat ze ‘anders’ zijn dan de rest van de bevolking. Door deze stigmatisering zijn er ook mensen die het liever zelf proberen, dan beroep 3
In de interviews werd gewezen op een contrast tussen grote steden en plattelandsgemeentes. In grote steden zijn mensen bij wijze van spreke totaal omringd door allerlei hulpverlening, in tegenstelling tot mensen op het platteland die soms totaal niet geholpen worden. 4 Het concept ‘aangeleerde hulpeloosheid’ sluit aan bij wat Walgrave (1994) benoemt als ‘algemene hulpeloosheid’. In sommige achtergestelde buurten zijn negatieve ervaringen bijna een collectieve evidentie en wordt falen op maatschappelijk vlak als normaal gezien. Mensen worden hier geconfronteerd met de onvoorspelbaarheid en niet-controleerbaarheid van hun omgeving en voelen zich overgeleverd aan een systeem waarop ze geen vat hebben. Men ervaart iedereen in zijn omgeving als hulpeloos.
9