Drie generaties WATERBEHEER in de polder Langerak

Vooraf...

Wat ooit als een spontane opwelling begon is inmiddels uitgegroeid tot een serieuze bezigheid: gemalen fotograferen voor de website van de Nederlandse Gemalenen Stichting (NGS) en daarbij het verzamelen wat er op internet aan (historisch) materiaal over een bepaald gemaal te vinden is. Een en ander in samenwerking met de webmaster van de NGS, dhr. Rutger Polderman, van Monumenten Adviesbureau Polderman de Rotterdam.

De ene keer eenvoudig en de andere keer ingewikkeld, maar altijd gaat het om een zoektocht naar de exacte plaats van een gemaal of het verzamelen van informatie.

Bij zo’n zoektocht draait het o.a. om: - de relatie van het gemaal met het geheel van het afwateringsgebied; - de samenhang in het stelsel van watergangen en de historie daarvan; - de situering van het gemaal in het landschap; - de historie van het gemaal en de aandrijving: wind, stoom, diesel en tenslotte elektrisch; - de aard- en opeenvolging van het opvoerwerktuig: scheprad, vijzel, centrifugaalpomp, schroefpomp, enz.

In dit fotoboekje een voorbeeld van zo’n zoektocht: het ensemble van molens en gemalen van de polder Langerak in de Alblasserwaard.

Het overgrote deel van het fotowerk is van mijn hand, op een enkele historische foto na.

Bij het napluizen van de historie van een gemaal is de Rijksdienst Cultureel Erfgoed vaak een belangrijke bron.

Maar lang niet altijd zijn gemalen Cultureel Erfgoed. Dan zijn plaatselijke of regionale Historische Verenigingen en Genootschappen vaak een dankbare bron (zie ook de Bronvermelding). Ook de gearchiveerde kranten leveren soms onverwachte informatie. Maar altijd hou je het gevoel dat de ultime informatie nog ergens gevonden moet worden... Daarom is het resultaat van zo’n zoektocht ook nooit compleet.

Het fotograferen levert visueel gezien het meeste op (dat is ook in de eerste plaats mijn hobby) en is soms een spannende aangelegenheid omdat het je op onverwachte plaatsen en situaties brengt. Menig prikkeldraatje of slootkantje moet worden getrotseerd.

Maar het internetonderzoek is soms, zij het op een andere manier, even spannend!

En... je krijgt en passant ook nog bewondering voor het werk van de gemaal beheerders: de Waterschappen!

Joop Ross, Culemborg, december 2016

De Groote of Achterwaterschap, ter hoogte van Streefkerk/buurtschap De Donk

Inhoud:

Bronvermelding:

- Vooraf...

Catharina L. van Groningen – De Alblasserwaard – 1992.

- Inhoud - Bronvermelding

Wikipedia website.

Website St. Simav.

Website Databank Verdwenen Molens

- Polder Langerak en afwatering

Website Alle Molens.nl

- Oudste geschiedenis

Monumenten register RCE.

- Het belang van het Ensemble

Website VVV Langerak.

Website www.oudemotoren.nl (motoren van Peter).

- De Westermolen

Website Historische Kring Nieuwpoort.

- Het elektrisch Vijzelgemaal

Website van de Nederlandse Gemalen Stichting

- Het gemaalgebouw voor de diesel

Website van Waterschap Rivierenland

- De Crossley dieselmotor

Websites van diverse Regionale Archieven (kranten!)

Historische Vereniging Binnenwaard te Molenaarsgraaf.

- Restauratie in 2002 - Interessante websites

Waterstaatskaarten diverse edities.

Tijdreis 200 jaar Topografie. website Plaatsengids.nl

Polder en afwatering.

De polder Langerak (1050ha) behoort tot de afdeling Overwaard van het voormalige waterschap ‘Alblasserwaard en Vijfherenlanden’ (thans deel van ‘Waterschap Rivierenland’).

De afwatering van de Overwaard (globaal het oostelijk (hoge) deel van de Alblasserwaard) loopt via de Ammersche Boezem en de Groote of Achterwaterschap naar Elshout (Kinderdijk), alwaar geloosd wordt op de Lek. De afwatering van de gemalen bij Langerak zit op het systeem van de Overwaard.

Het westelijke deel van de Alblasserwaard heet waterstaatkundig de Benedenwaard. Dit deel loost via de Graafstroom en de Alblas op rivier de Noord en via een aftakking bij Alblasserdam via de Nieuwe Waterschap bij Elshout eveneens op de Lek. De genoemde watergangen bij Elshout lopen parallel aan elkaar en werden voorheen bemalen door de beroemde molens van Kinderdijk.

G

ro

te

of

Ac ht

er w

at er s

ch ap

Huidige situatie gemaal en molen Langerak

Topografische kaart met (een deel van) de watergangen voor de afwatering van de polder Langerak.

situatie Âą 1850

...

Historische kaart waarop de Achtkantemolen, de Oostermolen en de Westermolen omstreeks 1850

Oudste geschiedenis.

Het belang van het ensemble.

Voor de intrede van gemechaniseerde bemaling had de polder Langerak drie molens: de (nog bestaande) Westermolen (vermoedelijk uit 1652), de Oostermolen (uit 1832) en de Achtkante Molen (ook wel Broekmolen genoemd) uit1810 die iets noordelijker gesitueerd was.

De Achtkante molen (ook wel Broiekmolen genoemd) werd in 1940 bij oorlogshandelingen in brand geschoten en daarna gesloopt.

Gemaal Langerak is van belang voor de bemalingsgeschiedenis van Nederland, als voorbeeld van een poldergemaal met de bijzondere combinatie van een scheprad en dieselmotor aandrijving.

Belangwekkend is ook de uitzonderlijk late toepassing van een scheprad. Dit is een kenmerkend aspect van de ontwikkeling van de bemalingstechniek in de Alblasserwaard, waarbij veel gemalen werden uitgerust met de eerder gebruikte schepraderen van de vervangen windmolen bemaling (zie bijvoorbeeld ook het gemaal van Timmer te Giesen Nieuwkerk).

De waarde wordt verder bepaald door de gave staat van de Crossley dieselmotor en het geheel van het ensemble bestaande uit drie generaties bemalingstechniek op een eeuwen oud lozingspunt.

Om de afwatering van de polder te verbeteren werd de Oostermolen in 1939 gesloopt waarna er op de fundamenten een motorgemaal (dieselgemaal) met scheprad werd gesticht.

Dit motorgemaal werd in 1978 buiten gebruik gesteld en vervangen door een elektrisch vijzelgemaal, wat iets ten westen staat van het motorgemaal.

Het dieselgemaal is vanaf november 1989 geregistreerd als Rijksmonument onder nummer 510016.

Situering van het gemaal: Nieuwpoortseweg 2, 2967 LB, Langerak.

De Westermolen

De Westermolen is tegenwoordig, na restauraties, nog in prachtige staat en volledig maalvaardig.

De molen is eigendom van SIMAV: Stichting tot Instandhouding van Molens Alblasserwaard en Vijfherenlanden.

Op de foto hierboven de historische situatie met Wester- en Oostermolen.

De Achtkante (of Broek-) molen stond enige honderden meters daar achter. Geheel rechts staat nog een klein weidemolentje.

Zie ook de afbeelding van het SIMAV bord

Het Ensemble met de Westermolen, het Vijzelgemaal (groen) en het Dieselgemaal; de machinistenwoning geheel rechts is minder interessant.

Kruirad van de Westermolen

Geschiedenis van de drie molens

De Westermolen, kijkrichting Oost-West met zicht op de polder Langerak.

De molenaar krijgt hulp bij het ‘afzeilen’ van de molenwieken.

Kruibalken en scheprad van de Westermolen

Het elektrisch vijzelgemaal.

Het automatisch elektrisch vijzelgemaal werd gebouwd in 1978 en heeft een capaciteit van 110 m3 p/min bij een opvoerhoogte van 0,9 m. Het gemaal is voorzien van een V-vormig krooshek. Opvallend is het ontbreken van een krooshekreiniger.

Het gemaalhuis is van een geprefabriceerd type wat in de Alblasserwaard (maar ook daar buiten) veel voorkomt. De goot voor de vijzel is afgedekt met roosters en lijkt minder geschikt voor vismigratie. De uitstroom gaat middels een duiker onder een smalle toegangsweg door.

Evenals het schepradgemaal en de Westermolen slaat het gemaal uit op de Vliet. Oppervlakte van het bemalingsgebied, de polder Langerak, 1050 ha.

Het gemaal is geheel geautomatiseerd en wordt via een telemetrisch netwerk op afstand bediend, uitgaande van de door het Waterschap Rivierenland vastgestelde polderpeilen.

Beheerders bord van het voormalige Hoogheemraadschap, afdeling de Overwaard. Thans is het gemaal in beheer bij het Waterschap Rivierenland.

N-W zijde (inlaat zijde) met V-vormig krooshek.

Gemaal Oostzijde met de inlaat watergang uit de polder.

Gemaal Zuid-Oostzijde met Vijzeltunnel

De (vaag zichtbare) schroefvormige vijzel met afdekroosters.

Overzicht Vijzelgemaal met Westermolen; kijkrichting Oost-West

Instroomwatergang met zicht op de polder Langerak.

Uitstroom watergang de Vliet. In de verte de poldermolen van Goudriaan.

Duiker onder de weg t.b.v. de uitstroom; aan het vijzelgemaal nog juist zichtbaar de terugslagklep.

Het gemaalgebouw.

Het gebouw van het schepradgemaal is geplaatst op de oorspronkelijke fundering van de Oostermolen. De kades van de voor- als de achterwaterloop en het scheprad behoorden eveneens tot de voormalige Oostermolen.

Het gebouw is een eenvoudig eenlaags machinehuis, op een vierkante plattegrond opgetrokken in rode machinale baksteen. Het overkragend tentdak steunt op houten klampen en is gedekt met gesmoorde Tuile de Nord dakpannen. Op het dak staan twee kleine gemetselde schoorstenen.

Boven de muuropeningen is langs drie gevels een sierband uitgemetseld. In de voorgevel (west) is een gekoppeld zesruits venster geplaatst. De linkerzijgevel (noord) heeft een staand vierruits venster en de achtergevel een houten deur onder een bovenlicht en een liggend negenruits venster.

Het gebouw is ingedeeld in een voorportaal en een machineruimte en heeft de kenmerken van de Amsterdamse School. Dergelijke gebouwen zijn van een bekend type in de Alblasserwaard.

De dienstwoning uit de jaren vijftig, ten zuiden van het schepradgemaal is voor de monumentenbescherming van minder belang.

Gemaalgebouw Noord-Westzijde.

Gemaalgebouw Oostzijde met toegangsdeur. De vertikale buis is de machine uitlaat.

Gemaalgebouw Oostzijde met toevoerwatergang, kroosrooster en scheprad.

Gemaalgebouw Westzijde met scheprad en afvoergoot.

Scheprad met gietijzeren wateras en stalen schoepen, diameter 5,75 m.

Inlaatzijde met toevoergoot naar scheprad.

Scheprad met uitslaand water.

Detail schepradlager met smeernippel.

De dieselmotor.

In het gemaal staat een liggende ééncylinder Crossley dieselmotor, type HDE 11 van 50/60 p.k. bij 270 r.p.m. De motor verbruikt bij normaal bedrijf van ca. 19 liter dieselolie per uur.

Met het typenummer is iets bijzonders. De ‘E’ in het typenummer slaat op een geschiktheid voor het opwekken van elektriciteit. Daar is in de toepassing in Langerak geen sprake van. Het vermoeden bestaat dan ook dat de dieselmotor vòòr de plaatsing in gemaal Langerak elders is gebruikt.

Aan de motor is een vliegwiel gekoppeld met op dezelfde as een handbewogen frictie koppeling voor het aandrijven van de verdere delen, nodig om het schoepenwiel buiten het gebouw op gang te brengen. Deze verdere delen bestaan uit een aangehangen schijfwiel dat belast is met een brede drijfband welke via een spanwiel een groot schijfwiel aandrijft. Dit geheel beweegt het rondsel dat aangrijpt in een groot zogenaamd visgraattandwiel, wat op zijn beurt direct is gekoppeld aan het schoepenwiel buiten. Verder is nog aanwezig een installatie om lucht te pompen voor startdoeleinden en een zoetwaterkoelpomp.

Zoals gezegd werd voor het gemaal het scheprad van de oude Oostermolen gebruikt. Wel werd het scheprad vergroot zodat het een capaciteit kreeg van 90-100 m3 p/min. Bij een opvoerhoogte van 0,9 m. Het was een smeedijzeren scheprad met houten schoepen en een diameter van 5,75m.

Door op de onderste link op de laatste pagina te klikken kan de lezer de Crossleymotor zien en horen funktioneren.

De liggende ĂŠĂŠncylinder Crossley dieselmotor.

Zuigerstang met krukas; de beschermkap is even weggenomen.

Rondsel voor de aandrijving van het visgraat tandwiel, wat in directe verbinding staat met het scheprad.

Overzicht aandrijfas met vliegwiel en schijfwiel voor de aandrijving van het tandwiel/scheprad

Automatische smeerolie verdeler.

Brandstofpomp (dieselolie).

Brandstofregelateur

Compressor t.b.v. startlucht.

Aandrijfas met vliegwiel, aandrijfwielen en aandrijfriem-spanner.

Details met o.a. het luchtfilter met logo Crossley Brothers en fabrieksplaatje.

Restauratie in 2002.

Restauratie in 2002.

Nadat in 1978 het electrische vijzelgemaal was gebouwd werd het dieselgemaal buiten bedrijf gesteld en kwam het in handen van de Stichting Dieselgemaal Langerak. Via een donatie van het Prins Bernhardfonds en nog aangevuld door de gemeente Langerak kon deze stichting het gemaal in 2002 laten restaureren.

De oude fundering van de Oostermolen werd gerestaureerd. Het metselwerk van de oude molenwaterloop was zo slecht dat dit geheel moest worden vervangen en opnieuw opgetrokken (ook weer in metselwerk).

De afvoerwaterloop werd dichtgezet en vervangen door een betonnen buis onder de weg door ten behoeve van de uitwatering.

Het scheprad werd vervangen door een scheprad met een gietijzeren wateras met stalen schoepen.

Aan het gebouw werden de oorspronkelijke stalen kozijnen uit 1939 vervangen door hout. Het interieur van het gebouw is oorspronkelijk gebleven.

Het schepradgemaal is thans geheel bedrijfsvaardig.

De Waterstaatskaart 5e editie (1981) geeft aan dat het gemaal kan dienen als reserve bemaling.

Het Ensemble vanuit de lucht

Restauratie van de aanvoerwatergang.

Fundering van de oude Oostermolen, waarop het dieselgemaal werd gebouwd.

Het gemaalgebouw hier nog met stalen ramen, 1993

Interessante websites om verder te lezen. klik op een van de intems om verder te gaan

- website Ned. Gemalen Stichting - website SIMAV - Tijdreis 200 jaar Topografie - Database verdwenen molens - website Alle Molens - Monumentenregister Rijksdienst Cult. Erfgoed - website Oude motoren (motoren van Peter) - Catharina L. van Arnhem ‘Alblasserwaard’ - Waterschap Rivierenland - Beeldbank Rijksdienst Cult. Erfgoed - Werkende Crossley dieselmotor