Իմ գրվածքները կհայտնաբերվեն նորԻց ու նորԻց:
Երևան • Հեղինակային հրատարակություն • 2014
ՀՏԴ 820(73)-8 Սարոյան ԳՄԴ 84.7ԱՄՆ Ս 281
Անունս Սարոյան է/ Թարգմ.` Սամվել Մկրտչյան.Եր.: Հեղ. Ս 281 հրատ., 2014.- 110 էջ: ISBN 978-9939-0-1150-9
© 2014, Սամվել Մկրտչյան, թարգմանություն, ձևավորում:
Առաջին անգամ լույս է տեսել 1993-ին` «Իմ անունն է Սարոյան» վերտառությամբ («Նաիրի», ISBN 978-5550007747): Տպագրություն` «Անտարես»: William Saroyan, My Name Is Saroyan. Translated into Armenian by Samvel Mkrtchyan. www.samvelmkrtchyan.am © 2014, Samvel Mkrtchyan, translation and design. Printed in Armenia by Antares Media Holding.
վԻԼյամ Սարոյան
Անգլերենից թարգմանեց Սամվել Մկրտչյանը
Աղբյուր` irancartoon.ir
անունՍ Սարոյան Է
Երևան Հեղինակային հրատարակություն 2014
Ծաղկաքաղ Սարոյանի այն գործերից, որոնք տպագրվել են Բոսթընի «Հայրենիք» հրատարակչության պարբերականներում (Hairenik Daily, Hairenik Weekly, The Armenian Review): Նամակներն ու գրախոսությունները չհաշված, Սարոյանը հայ պարբերականներին ուղարկել է 97 պատմվածք, 4 թատերգություն և 5 բանաստեղծություն: Պատմվածքներից 32-ը հետագայում գրողը վերահրատարակել է իր լավագույն ժողովածուներում: Բոլոր այս գործերը հեղինակի կամքի համաձայն հրատարակվեցին նրա մահից հետո՝ 1984-ին՝ ԱՄՆ-ում, Ջեյմս Հ. Թաշչյանի (1922-2006) խմբագրությամբ լույս տեսած «Անունս Սարոյան է» գրքում (My Name is Saroyan. A Collection Edited with a Commentary by James H. Tashjian. HBJ, 1984): Ստորև թագմանված են միայն հայ ընթերցողին անհայտ գործերը՝ պատմվածքներ, չորս բանաստեղծություն, մեկ արձակ բանաստեղծություն, երկու կարճ թատերգություն և գրառումներ:
my name is saroyan Անշուշտ պատշաճությունը դեմ է ամեն բանի, որ մի բան արժե, ու ոչ ոք բան չի կարող անել բացի այն բանից, ինչը մի բան չարժե...
ՉԵՄ ՄԵՌՆՈՒՄ
Վերջապես արեցի այն, ինչի համար երախտապարտ եմ Աստծուն: Երախտապարտ եմ հորս, մորս, նրանց հայրերին ու մայրերին: Երախտապարտ եմ Կոլումբոսին, Գալիլեոյին, Մարկո Պոլոյին, հույներին, իտալացիներին, եգիպտացիներին, մավրերին, իսպանացիներին, հրեաներին, գերմանացիներին, ռուսներին, պարսիկներին, ֆրանսիացիներին, անգլիացիներին, չինացիներին, ճապոնացիներին և մնացած բոլոր ազգերին, հատկապես քրդերին ու բասկերին: Նաև երախտապարտ եմ որդուս և դստերս: Իսկ հիմա կասեմ, թե ինչպես արեցի այդ բանը. միգուցե դուք էլ երբևէ նույնը ուզենաք անել: Նախ՝ փորձել եմ ամեն առավոտ վաղ արթնանալ, և բացի մի երեք-չորս անգամից, երբ կեսգիշերներին ոտնատակ էի տալիս Փարիզը, իսկապես վաղ էի արթնանում, սովորաբար ժամը հինգին, թեպետ պատահում էր, որ չորսին էի աչք բացում, կամ ավելի շուտ, բայց վեր չէի կենում, որովհետև բիստրոն, որտեղ սուրճ էի խմում, միայն ժամը վեցին էր բացվում: Մեկ-մեկ սափրվում էի ու լոգանք ընդունում, բայց հիմ նականում ատամ ներս էի մաքրում, լվանում դեմքս, հագնում հին շորերս ու երեք թաղամաս քայլում՝ սուրճ խմելու: Ճամփին ուտում էի մի հատ թուզ, մի հատ դեղձ, մի հատ ծիրան, երկու կամ երեք սալոր կամ խաղողի մի փոքրիկ ճութ: Առավոտ կանուխ միրգ ուտելը լավ է երկու պատճառով. մրգի համուհոտը հատկապես հաճելի է այդ ժամին, իսկ երբ փորիդ մեջ մրգին ավելացնում ես սուրճ ու ծխախոտի ծուխ, ապա, ինչպես ասում են, կանոնավորություն ես ձեռք բերում, որն այն է, ինչ գրողն
8
վԻԼյամ Սարոյան
է ուզում, երբ նստում է գրելու: Սուրճ խմելիս կամ վաճառասեղանի մոտ կամ դրսում՝ մայթին, աչքի էի անցկացնում փարիզ յան «Հերալդ Թրիբյունը», ապա «Փարիզ Թըրֆ»-ում ուսում նասիրում էի նախորդ օրվա ձիարշավի արդյունքները: Անկողնուց վեր կենալուց մի ժամ հետո նստում էի գրասեղանի առաջ ու սկսում գրել: Ինքս ինձ պարտավորեցնում էի օրական առնվազն վեց էջ գրել, բայց միառժամանակ անց, ինչպես և սպասում էի, մեկ էլ տեսնում էի, որ ավելի շատ եմ գրել՝ միանգամից ինը էջ: Երկու անգամ գերակատարեցի գործս՝ աշխատելով երեկոյան, երբ երեխաներս կինո էին գնացած լինում, իսկ ես մտածում էի՝ հետաքրքիր է, կարո՞ղ եմ մի բան հասցնել անել նրանց բացակայությամբ: Հավել յալ գլուխներից մեկը Աստծուն ուղղված նամակի պես մի բան էր: Մյուս գլխի մասին մոռացել եմ: Ամեն առավոտ, գործս անելուց հետո, միացնում էի էջերն ու դնում թղթապանակի մեջ: Յուրաքանչյուր շաբաթվա վերջում ստանում էի յոթ գլուխ, հաշվում էի էջերն ու հանում թղթապանակից. առաջին շաբաթվա աշխատանքը կազմում էր 45 էջ, երկրորդինը՝ 47, երրորդինը՝ 59, չորրորդինը՝ 69, գործի վերջին երեք օրերին գրում էի ևս 37 էջ, այսպիսով ընդհանուրն ստացվում էր 250 էջ՝ գումարած-հանած վեց-յոթ էջ: Յուրաքանչյուր էջ բաղկացած էր մոտավորապես 50 տողից, իսկ յուրաքանչյուր տող 1011 բառից. ընդհանուրն ստացվում էր 500 բառ՝ յուրաքանչյուր էջին, ինչպես ասում են: Այսպիսով ստացվում է 125000 բառից բաղկացած մի գիրք, որն այնքան էլ շատ չէ, բայց քիչ էլ չէ: Սիրում եմ մշակել գիրքը. սա գրելուն հավասար մի բան է, ավելին` ամենից կարևոր մասն է, ու ես անպայման մի օր մշակելու եմ այս գիրքը: Եթե չմշակեմ, թող իմացվի, որ անուշադիր էի, որ ես գրելիս գիտակցաբար ճապաղ տողեր եմ թույլ տվել՝ գերադասելով դրանք շտկել ավելի ուշ, երբ կուզենամ գիրքը տեսնել որպես ամբողջություն: Հաճախ այնպիսի գրելաոճ եմ ընտրել, որը, գիտեմ, բոլորովին դուր չի եկել ընթերցողին, արտահայտությունները կրկնվել են, միտքը պարզ չի եղել, թեպետ պարզության կարիքն առանձնապես չեմ զգացել, մանավանդ որ պարզությունը կարող է միապաղաղություն դառնալ, ինչը և, վստահ եմ, հաճախ պատահել է: Նոր գլուխ գրելիս ամեն անգամ անհրաժեշտ էր լինում մի տուփ ծխախոտ ծխել:
անունՍ Սարոյան Է
Հետո հանդիպում էի երեխաներիս՝ քննարկելու օրվա գործերը: Հետևում էի, որ նրանք հետևեն իրենց, մատիտանկարներ ու ջրանկարներ անեն, գրեն, կարդան, ուշադիր նայեն իրերին, հստակ մտածեն, ցուցասրահներ գնան, զբոսնեն ու լավ ժամանակ անցկացնեն: Մեկ էլ տեսար՝ երեքով մի տեղ էինք թռչում, հանուն արտասահմանում՝ Փարիզի փողոցներում լինելու արկածի, իսկ գրպաններիս փողը հերիքում էր անհրաժեշտ բաների համար` սնունդ, խմիչք, շոր, կոշիկ, գրքեր, ամսագրեր, թատրոնի տոմս և այլն, և այլն: Տղաս 150 դոլարով Պիկասոյի մի հիանալի գծանկար գնեց, իր փողով, որ, ինչպես ինքն ասաց, հավաքել էր ամբողջ կյանքում: Նկարում թռչուն է պատկերված, խաղաղության թռչուն. այսպես նա գրեց իր մորն ուղղված նամակում, որն ուզեց բարձրաձայն կարդալ ինձ համար: Հարյուր դոլարով նա Մատիս գնեց, այսպես ասած, հունական մի գլուխ: Երկու նկարներն էլ շրջանակով են, ապակու տակ ու անգին: Երբեմն իրար հետ կռիվ էինք տալիս` մանր կռիվներ, մեծ կռիվներ, իսկ մի երկու անգամ՝ շատ մեծ կռիվներ: Ամենամեծ կռիվներն, իհարկե, որդուս հետ էին, որը, ինչպես մեր ընտանիքում են ասում, կյանքը կռիվ էր սարքել: Այս կռիվը, ինչպես ինքս եմ ասել նրան, անհրաժեշտ է տղայի համար, երբ նա սկսում է ինչ-որ բան հասկանալ: Օրինակ, մի օր նա ասաց, որ երբ յոթ, թե ութ, թե ինը տարեկան էր կամ գուցե նույնիսկ տասը կամ տասնմեկ, հաճախ մտածել է՝ այս մարդն ու կինը իմ հայրն ու մայրը չեն, որովհետև հնարավոր բան չէ: Երկու-երեք անգամ աղջիկս մեծ տիկին էր դառնում, պրիմադոննա, ով պարզապես տանել չէր կարողանում իր տգետ, նվաստ, անտանելի, անտաշ ու անարդար հորը: Մեկ-մեկ էլ ինքս էի ապուշանում՝ մտածելով, որ երեխաներս անարժան են, իրենց մոր հաշվով. ես մեղք չունեի, ոչ էլ ընտանիքս էր մեղավոր, ոչ էլ իմ սերունդը՝ աշխատասեր, հպարտ, խելացի, ստեղծագործ, առողջ ու զավեշտական աղքատները, ովքեր անտարակույս նույն դասակարգի մեջ մնացին՝ անկախ նրանից, թե ինչպես փող աշխատեցին կամ ինչքան ունեն: Վերջին հաշվով, ես սիրում եմ նրանց` իրենց սխալներով հանդերձ կամ գուցե նույնիսկ հենց սխալների համար եմ սիրում և հուսով եմ, որ այդ սերը փոխադարձ է: Մի քանի անգամ տղայիս հետ տաքսի էինք նստում ու
9
10
վԻԼյամ Սարոյան
գնում Փարիզի ձիարշավարաններից մեկնումեկը: Երբ տեսնում էինք, թե ինչպես է մեր ընտրած ձին առաջինը գալիս, նայում էինք իրար ու ձեռք սեղմում: Նաև տարվում էինք ու վատ զգում, պարտությունը մեզ տխմար վիճակում էր դնում, գոնե մի պահ: Օրվա վերջին արշավի ժամանակ երեք անգամ ճիշտ ձի ընտրեցինք, ասել է թե՝ հետ բերեցինք փողը, կամ գուցե մի քիչ շահեցինք: Սիրում էի ձիարշավարան գնալ, որովհետև սիրում էի քաղաքից դուրս լինել, մոռանալ աշխատանքս, ճիշտ ձի ընտրել և ուրախանալ կամ տխրել իմ գուշակությունից: Ես հիվանդացա ինչոր բացիլով ու տակավին հիվանդ եմ, թեև այլևս կատաղի հիվանդ չեմ: Երեխաներս նույնպես հիվանդացան, և միայն վերջին օրը դուստրս, սեղանին դնելով իմ և նրա պատրաստած ճաշը, ասաց. - Մեր մեջ ինչ-որ բացիլ կա, ինչ-որ բանաստեղծ կամ չգիտեմ ինչ: Ասացի. - Վաղն առավոտյան երբ վեր կենանք՝ գրված կլինի, գիրքն ավարտված կլինի: - Չե՞ս կարող որևէ տեղ կանգ առնել: - Չէ, թեև սա այն գիրքն է, որ կարելի է կանգ առնել, ամեն ինչ հնարավոր է, թեև հենց սկզբից փորձել եմ այնպես գրել, որ արդյունքում գիրքը ինչ-որ ձև ստանա: - Բայց չի՞ լինում, որ վերջին պահին մտածես, որ պետք է հետաձգել գործը: - Ոչ, այս գիրքը վաղն առավոտյան ավարտված կլինի. հաղթանակ, պարտություն կամ ոչ ոքի: Նա գոհ մնաց, որովհետև եթե ես գիրք չեմ գրում, եթե ես չեմ աշխատում, ապա կարող ենք մի տեղ գնալ: Այսօր երեխաներիս հետ կքննարկեմ, թե ուր գնանք և ինչպես: Կարմիր ավտոմեքենաս «Գևորգ 5-րդ» հյուրանոցի գարաժում է: Հինգ ամիս առաջ այն գնեցի Բելգրադում, Մեքսիկայի դեսպանի առաջին օգնականից, և այդ գնումն ինձ հասցրեց այս պահին կամ, ավելի ճիշտ, վերջին հինգ ամիսների անսպասելի իրադարձություններին, որոնք կանխորոշված չէին: Եթե մեքենան գնած չլինեի, մայիսին մի պիես գրած չէի լինի, կամ այս գիրքը, քանի որ այն ամբողջովին փոխեց ծրագրերս, որոնք փետրվարին կազմել էի Նյու Յորքում: Այն ինձ տարավ դեպի ազատություն, թեև այդ ազատությունը վտանգավոր էր. նախ մոլախաղի ցանկություն
անունՍ Սարոյան Է
առաջացավ, ապա՝ անհրաժեշտություն: Գրավը, խմիչքը, հաղթանակն ու պարտությունը արագացրին մահը, որ միշտ իմ մեջ է եղել, իսկ մի անգամ այն համարյա ինձ դուրս շպրտեց: Երազիս մեջ` շնչահեղձ ու սարսափալից, աշխարհի ծայրից եղբայրս եկավ, ոչ միայն ոգին, այլև մարմինը, ու հարցրեց՝ հո չե՞մ մեռել: Մի պահ չգիտեի՝ մեռե՞լ եմ, թե՞ ոչ: Գուցե եղբորս հարցն արդե՞ն իմ մահն էր: Գուցե մարդ հենց այդպե՞ս է մեռնում, ինչպես որ ինքս էի մեռել շնչահեղձ քնի մեջ: Քո հարազատը, որին ճանաչել ես ծննդյան օրից, հանկարծ վայրկենապես ու կատաղի հայտնվում է կողքիդ՝ սիրով, որը մեծ սեր է իր զայրույթի մեջ. քո իսկ արյունը՝ ձախողման համար քեզ վրա կատաղած, և բացատրություն պահանջում քո ձախողման պատճառած վշտի համար` փորձելով միաժամանակ ժպտալ, հավատալ, որ ինքը շատ չի ուշացել և դու կկարողանաս պատասխանել, որ չես մեռել: Նման բան ինձ հետ պատահած չկար: Արթնացա ու զարմացա: Փարիզում, որտեղ իսկապես չեմ սիրում լինել, ընդունեցի քաղաքի պայմանները, ինչպես որ փողոցներում է հայտարարված: Մի քիչ փող, որ հետ էի գցել, դեռ ապրեցնում էր, բայց շուտով մի բան պիտի արվեր, և այդ ամենին դիմակայելու միտքն ինձ դուր չեկավ: Ուստի վիճակահանության տոմսեր գնեցի՝ հուսալով, որ հիսուն միլիոն ֆրանկ կշահեմ, կվերցնեմ փողն ու ոչ մեկին չեմ ասի. կդառնամ ու կքշեմ դեպի Վալենսիա: Տոմսերից մեկն իսկապես շահեց՝ 50 սենթ մաքուր եկամուտ: Նստեցի աշխատելու ու մի պիես գրեցի փողի համար: Ես չմեռա: Երեխաներիս բերեցի իմ տուն,- ոչինչ, որ այն ժամանակավոր է,- և հիմա մենք կքննարկենք ուր գնալ և ինչպես անցկացնել ամառվա մնացած մասը: Այդպես էլ չիմացա, թե ուր կորավ «Փարիզ րիվյու»-ի թղթակիցը, որն ինձնից պարտքով ձայնագրիչ վերցրեց: 1933
11
12
վԻԼյամ Սարոյան
***
1932-ն էլ սպառվեց ու ընկավ: Պատուհանի մոտ կանգնած նայում էի տարվան. մեկ ուրիշ ծխախոտ. հունվար. մարմինս սառած է, միտքս՝ անարև ու դժգույն: Արձակ. երիտասարդը քայլում է քաղաքի փողոցներով, գիրք է կարդում: Հանկարծ գիտակցում եմ, որ այդ երիտասարդը ես եմ: Տարօրինակ է՝ տակավին ողջ լինել: Ինչպե՞ս պատահեց, որ նորից քաղաքում եմ, քայլում եմ ու գիրք կարդում: Գիրք. զվարճալի է՝ տակավին սիրահարված լինել տպագիր տառին: Պատմվածք. քնելու տեղ չկա (հեռավոր սարսափը, հենց լսելիքի շշունջը, որ ցանկացած իրական ձայնից ավելի է տարածվում): Տասնմեկից տասը պակաս: Հազում եմ: Եթե կողքից նայես, հանուն անաչառության, անպայման կզգաս, որ յուրաքանչյուր կենդանի մարդ հիվանդություն է, հետևաբար կհասկանաս, որ ողջ լինել նշանակում է հիվանդ լինել, քանզի կյանքը մի շարունակական վեճ է մահվան հետ. վեճ, որը վաղ թե ուշ տանուլ ենք տալիս: Պատմվածք. մենք բլուրների միջև ենք, հովտում, մեր կլիման լավն է, թեև հաճախ մթնոլորտը հեղձուցիչ է: Մեր եկեղեցիները շատ են, մեր փողոցները՝ լայն ու սալարկված: Տասը տարի առաջ մեր քաղաքում ընդամենը երկու երկնաքեր կար, այսօր՝ վեցը, իսկ Փըսիֆիք Սաութվեսթ Բիլդինգը տասնհինգ հարկ ուներ: Մեր ոստիկանական տեղամասը բավականին որակյալ է, հանցագործություններն՝ աննշան, ոճիրն ու ինքնասպանությունը՝ հազվադեպ: Հրաշալի շրջանային հիվանդանոց ունենք, մեր ժողովուրդը լավ է ապրում: Բայց կա մի դասակարգ, որը փչացնում է մեր հեղինակությունը՝ աղմկարար ու անտաշ մարդիկ: Մենք տգեղության մեր բաժինն ունենք (որտե՞ղ չկա) և գեղեցկության մեր բաժինը (որը հազվագյուտ բան է),
անունՍ Սարոյան Է
այնպես որ` ինչ էլ կատարվի մեր քաղաքում, մեր կյանքերը պիտի չար ու բարի լինեն: (Բռնել, եթե հնարավոր է, փոքրիկ քաղաքի ողջ բնակչության էությունն ու ինքնությունը. կլիմա, սոցիալական իրադարձություններ, սոցիալական չարիք և այլն, և այլն): Օրվա նորություններով ճյուղավորված պատմություն. առաջնորդող հոդվածներ. պատերազմ Մանջուրիայում, բազմաթիվ սպանվածներ, անուններ. իրադարձություններ Եվրոպայում. հրդեհ, փոթորիկ, նավաբեկություն, առևանգում, թալան. բովանդակ պատկերը. իրազեկություն. լրագրերում չարձանագրված անցքերի նրբին գնահատական. երկխոսություններ, պատանեկան սիրային գործեր, բավականին ճկուն, ոչ մի ձեռքսեղմում. որոշ դեպքերում՝ ոչ մի զգացմունք. նաև քարոզ, անչափ բարեպաշտ: Հրդեհն ինձ հետաքրքրում է: Արձակի անզուգական ոճ, պարզ, ըստ իմաստի՝ բարդ ու խորախոր. ոչ թե այն, ինչ ասում է, այլ այն, ինչ նկատի ունի և այլն: Ծրագիր. անթնանալ վեցին, կես ժամ զբոսնել, յոթին նախաճաշել, աշխատել վեպի վրա, օրական 1000 բառ, ավարտել ժամը տասին, կարդալ կամ հանգստանալ, թեթև ճաշ, միջօրեն նվիրել պատմվածքներին ու քննադատությանը (թատերգությանը և այլն), երեկոյան՝ կրոն. բարձրաձայն երգել «Տեր, Քեզ եմ մոտենում» երգը. ոչ մի հեգնանք:
13
14
վԻԼյամ Սարոյան
Մեր լռությունը նախկինում երաժշտություն է եղել: Լռությունը հիմա թախիծ է: Քամու հետ հինավուրց սարսափն է հածում փողոցում, բարձրացնում գերեզմաններից երեկվա լրագրերն ու փոշու հետ քշում նրանց՝ խառնելով շշնջացող գորշ ու մեռած տերևների բանակին: Անձրևի հետ քաղաքի աշտարակները արցունք են թափում: Հերոսությանը վերաբերող գիրք. անվախություն, կույր անձնազոհություն, անձնական պատահարներ, պատերազմ և խաղաղություն: Արվեստ և քաղաքականություն. Ֆրանսիան և Անգլիան՝ անվերջ պատերազմելիս, արվեստի միջոցով անվերջ շփվելիս. այլ ազգեր: Բացականչություն՝ ի զե՜ն: Վիլ յամ Սարոյան ծնված 1908 թվի օգոստոսի 31-ին ողջ ու առողջ 1933-ի ապրիլի 23-ին 24 տարեկան 8 ամսեկան 23 օրական 8984 օր 8984 գիշեր 215,616 ժամ 12,936,960 րոպե 776,217,600 վայրկյան Թըրբըր. ես իմ աջ ձեռքը կտայի, միայն թե կարողանայի ձեզ նման ջութակ նվագել, միստր Բոլենսկա: Մերի Փեթի. տղամարդ և կին, շատ ծեր: Հետո եկավ հարավաֆրիկյան հոլանդացիների պատերազմը և դուք: Վ. Սթայգ. էդ կեղտոտ շանը մի շնորհքով նամակ գրիր: Նորից. արդարության նախարար՝ մեղադրյալ. ամեն ինչ կարգին է, Սփադ: Ես կապացուցեմ, որ դու ստոր ապուշ ես: Նորից. շքեղ տուն. ծառայապետ: Սըր, ինձ 10 սենթ պարտք եք: Եվ պատերը ցնցվեցին. դռները տապալվեցին. երկիրը պտտվեց, Հերիխոն: Տներն օրորվեցին. փոքրիկ տղաները գլխապատառ փախան, ճչալով՝ Հերիխո՜ն, Հերիխո՜ն, Հերիխո՜ն, դու ապրում ես, դու ապրում ես, դու ապրո՛ւմ ես, Հերիխոն: Ապրիլ, 1933
15
անունՍ Սարոյան Է
ԵՓՐԱՏ ԳԵՏԻՆ Իմ Եփրատը դեռ հոսո՞ւմ է վեհապանծ, Ուր սարերն են նրան սնում շառաչով. Անցնո՞ւմ է նա հովիտները մոռացված, Որոնց անվերջ կարոտում եմ հառաչով. Փրփրո՞ւմ է, շաչո՞ւմ, ինչպես տիրակալ, Թե՞ ցամաքած՝ սոսկ դարձել է առասպել: Թեկուզ լինեն այս մտքերը իրական, Իմ հոգու մեջ նրանց դժվար է զսպել: Նա վարարել, տաք ափերն է ողողել, Հովացրել է սիրտս կանչով իր վայրի. Թևերն հոգու դեռ ոչ ոք չի խողխողել, Լույսը երբեք հոգու խինդը չի այրի: Նա հոսում է, սակայն, ավաղ, նրան ես Երազներիս մեջ եմ տեսնում մշտապես: 21 հունվարի, 1993
16
վԻԼյամ Սարոյան
ՎԱՆԱ ԼԻՃ Ախ, Վանա լիճ` մի ծով անծիր, անհատակ, Որին հայրս միշտ նայել է կարոտով, Մեր սրտերն արդ միանում են աղոթքով. Նրա արյունն իմ մեջ ծնեց բովանդակ Սարսափները, երբ նա թողեց ամեն ինչ Ու հրաժեշտ տվեց տանն իր շնչասպառ: Մեր տխրության խորհրդանիշ դարձած լիճ, Հանգիստ չունեն քո ալիքներն անսպառ: Հայրս լքեց հոգու հողը հավիտյան, Ու երկինքը, որտեղ լեգենդն իր մնաց. Թեպետ շուտով այս աշխարհից նա գնաց, Երկնում մնաց որպես ջահել ուրվական, Որ մշուշում դեռ նայում է քեզ լացով, Մեր արցունքի ու ցավերի լիճ ու ծով: 7 ապրիլի, 1933
17
անունՍ Սարոյան Է
ՏՈՒՆԸ
Իմ հորեղբորորդին եկավ իր ջարդված «ֆորդով», քաշեց վթարային արգելակը, որովհետև սովորականը բանի պետք չէր. մեքենան ցնցվեց, շնչասպառ եղավ ու անշարժացավ: Նա դուրս եկավ, մոտեցավ հետնադռանը, մի քիչ կանգնեց ու նայեց երկնքին: Հետո բարձրացավ աստիճաններով ու մտավ խոհանոց, որտեղ ես սափրվում էի: - Փառավոր օր է լինելու,- ասաց: - Հիանալի է,- ասացի ես: Նա իրեն մի գավաթ սուրճ լցրեց, նստեց ու սկսեց նախաճաշել: Հաց, կարագ, սուրճ, հայկական պանիր ու սև ձիթապտուղ: Սրբեցի դեմքս, ինձ համար էլ սուրճ լցրեցի ու սկսեցի ուտել: Սրճամանը մեծ էր. ինքը չորս գավաթ կխմեր, միայն թե սրճամանում էլ սուրճ չկար: Երբ տնից դուրս եկանք, լույսը դեռ չէր բացվել: - Փառավոր նախաճաշ էր,- ասաց նա: Ինքս էլ հաստատեցի փաստը: - Խմելու բան կա՞,- հարցրեցի: - Գարեջուր,- ասաց:- Վեց շիշ: Արկղի մեջ են, թաց քաթանով եմ փաթաթել, որ չտաքանա: - Սառույց չե՞նք կարող ճարել: - Ինչի չէ,- ասաց նա:- Բայց կհալչի: - Լավ,- ասացի:- Գարեջուրն ընթրիքից առաջ կխմենք: Մինչև ժամը տասը չի հալչի, չէ՞:
18
վԻԼյամ Սարոյան
- Լուսաբացից հետո շատ շոգ է լինում,- ասաց նա: - Տաք գարեջուր չեմ սիրում,- ասացի: - Գիտեմ, թե էս ժամին որտեղից կարող ենք սառույց ճարել: - Հեռո՞ւ է,- հարցրեցի: - Չէ: - Բռնակով միացնե՞մ շարժիչը: - Չէ, ասաց:- Ես ինքս: Էս շարժիչը միայն ես եմ միացնում: Միացրեց, իսկույն նստեցինք ու ճամփա ընկանք: - Ինչքան գիտեմ, էն կողմերում առու չկա,- ասացի: - Մի հատ կար,- ասաց:- Հիմի երևի չորացել է: - Հրացանները վերցրե՞լ ես: - Բա ոնց,- ասաց:- Եթե էդ քսաներկու տրամաչափով մի բանի կպնես, համարիր, որ բախտդ բերել է: - Ինչո՞ւ: - Անտերը լավ նշան չի բռնում,- ասաց: - Կարող է բռնողի՞ց է: - Ես լավ եմ նշան բռնում,- ասաց:- Ինձնից չէ: Քսան յարդից ճագարի վրա նշան բռնեցի ու վրիպեցի: - Երևի աչքիցդ է,- ասացի: - Ասում եմ աչքս լավն է,- ասաց:- Ըստ նշանի՝ ճագարի ականջին պիտի խփեի: - Ես,- ասացի,- երեսուն յարդից կխփեմ, ճագարի ականջին: - Մենակ թե ոչ էս քսաներկուսով,- ասաց: - Ասում ես, էլի: Իսկ մյո՞ւսը: - Մյուսը լավն է,- ասաց: - Նշանը կարգի՞ն է,- հարցրեցի: - Չէ, բայց դրան նշան պետք չէ: - Հա՞: Հին «ֆորդը» չխչխկալով իջավ Վենտուրա Ավենյուով, հետո դանդաղեց, իմ հորեղբորորդին քաշեց վթարային արգելակը, և մեքենան ցնցվեց ու շնչասպառ կանգ առավ «Ածուխ և սառույցի» դիմաց, որի լույսը վառվում էր: Նայեց ապակու միջից ու տեսավ, որ ինչ-որ մեկը քնած է աթոռին: Հետո թակեց դուռը: Մարդը մոտեցավ դռանն ու հարցրեց. - Ի՞նչ եք ուզում: - Փենսիլվանիայի ածուխ,- ասաց իմ հորեղորորդին: - Հիմա ածուխ կլինի՞- ասաց մարդը:
անունՍ Սարոյան Է
- Լավ: Սառույց կվերցնենք: - Ինչքա՞ն,- հարցրեց մարդը: - Ինչքա՞ն եք ունենում առավոտ կանուխ: - Ինչպես միշտ,- ասաց մարդը:- Լսիր, էս ի՞նչ հաշիվ է: Նա հորանջեց ու արթնացավ: - Տասը սենթի սառույց տուր,- ասաց իմ հորեղբորորդին: Մարդը չքվեց ու կես րոպեից վերադարձավ քաթանե տոպրակով: - Քլունգ ունե՞ս,- հարցրեց իմ հորեղբորորդին: - Իհարկե,- ասաց մարդը: Նա սառույցը բերեց մեքենայի մոտ, իմ հորեղբորորդին այն դուրս քաշեց տոպրակից ու դրեց ոտնակին: Հետո վերցրեց քլունգը, սկսեց ջարդել սառույցն ու կտորները դրեց գարեջրի շշերի արանքը: Տասը սենթը տվեց մարդուն, ու վերջիս վերադարձավ իր աթոռին: Սառույցի կտորները տեղավորելուց հետո իմ հորեղբորորդին միացրեց շարժիչն, ու շարժվեցինք: Շրջանային հիվանդանոցից թեքվեցինք հյուսիս, հետո օրը բացվեց: Երկինքը մաքուր էր, հիվանդանոցը շատ տխուր տեսք ուներ: - Երբևէ հիվանդանոց ընկե՞լ ես,- հարցրեց նա: - Հա,- ասացի: - Ի՞նչ հիվանդություն էր: - Ոչ մի,- ասացի:- Հիվանդի էի այցելում: - Ո՞ւմ: - Քերոբին հիշո՞ւմ ես, ողորմած հոգուն: Կարող է չհիշես: Փոքր էիր: - Հիշում եմ,- ասաց: - Դե նրան էի այցելում: - Ի՞նչ հիվանդ էր: - Թոքաբորբ,- ասացի: - Ի՞նչ տեսակ մարդ էր: - Լավ մարդ էր,- ասացի:- Խաղող էի տանում նրան, թուզ, դեղձ: Ջահել մեռավ: Քառասուն չկար: Ես տասը թե տասնմեկ տարեկան էի: Երբ Քլովիս հասանք, արևն արդեն բարձրացել էր, ու քաղաքը շատ գեղեցիկ երևաց: Հորեղբորորդիս չորս թե հինգ անգամ պտտվեց քաղաքի շուրջը: - Ինչի՞ էիր նրան այցելում,-- հարցրեց: - Ոնց թե,- ասացի,- Հիվանդ էր: Երբ առողջ էր, միշտ
19
20
վԻԼյամ Սարոյան
այցելում էր Սան Բենիտո Ավենյուի մեր տունը: Լավ տղա էր: Շատ էր խմում ու թուղթ խաղում, բայց լավ տղա էր: Հարազատ եղբայրը հիվանդանոց չէր գալիս, ինքս էի գնում: Գիտեր, որ պիտի մեռնի, գիտեր, որ ես էլ գիտեմ, որ կմեռնի ու միշտ ժպտում էր, երբ խաղող էի տանում: Դու լավ չես հիշում նրան: - Գիտեմ, որ ապրում էր:- ասաց,- Հետո մեռավ: Դեմքըբանը չեմ հիշում: - Քեզ էլ հեռավոր հորեղբայր է գալիս, ոնց որ ինձ,ասացի: - Ոնց որ թե նրան չէին սիրում: - Դժվար էր ապրում,- ասացի:- Հողագործությունից խելքը բան չէր կտրում: Միշտ կիրակիները մեր տուն էր գալիս: Իմ հորեղբորորդին քաշեց վթարային արգելակն ու կանգնեց մի խանութի մոտ: Քաղաքը դատարկ էր: - Ուզո՞ւմ ես մի քիչ ոտքով ման գանք,- հարցրեց: - Չնախաճաշե՞նք: - Փող ունե՞ս: - Մի դոլար քսան սենթ,- ասացի: - Լավ, եթե մի տեղ գտնենք: - Խոզապուխտ ու ձու կուտենք: - Ձվածեղ,- ասաց նա: - Առաջինը ես ասացի: Դուրս եկանք մեքենայից ու քայլեցինք փողոցով: Առանձնապես մի քաղաք չէր. տխուր փայտե տներ՝ տխուր փողոցներում, տխուր ցուցափեղկեր, տխուր դռներ, ցուցանակներ: Իսկ քաղաքից երևում էին խաղողի այգիները: Քաղաքն ինքը տխուր էր, բայց շատ հաճելի էր վաղ առավոտյան այնտեղ լինել: Իմ հորեղբորորդին անցավ մի խրճիթի ետև, որը դատարկ էր ու վարձու: - Քեզ պատմե՞լ եմ էն սևամորթի մասին, որը մի անգամ բժշկի է գնում,- հարցրեց նա: - Չէ,- ասացի:- Ինձ էն է դուր գալիս՝ որ ասում է, թե կնիկս էստեղ լիներ՝ ձին էլ կփրկեինք, սելն էլ: - Էդ էլ է լավը,- ասաց:- Էս երկրի կատակներն ավելի շատ եմ սիրում, քան լուրջ բաները: Լուրջ բաներն էլ են ծիծաղելի, բայց ծիծաղելի են, որովհետև ծիծաղելու համար չեն: Հիշո՞ւմ ես էն տղային, որ քաղաք եկավ, մի մեծ վրան խփեց ու սկսեց քարոզ կարդալ:
անունՍ Սարոյան Է
- Էն վերածնության քարոզի՞չը,- ասացի:- Ո՞նց չեմ հիշում: - Լավ տղա էր: Չէր սիրում, երբ հատակին թեփ էին լցնում, չէր սիրում փայտե նստարաններն ու կտավե տանիքները: Եկեղեցու նման չէր: Բայց անկեղծ մարդ էր: Քարոզները շատ ծիծաղելի էին: Մահու չափ վախեցել էինք: Վերադարձանք գլխավոր փողոցը, մի խորտկարան գտանք, որը փակ էր: Քաղաքում կենդանի շունչ չկար, թեպետ արևը բարձրացել էր, ու շոգը սկսվում էր: Սպասենք մինչև կբացեն, ասաց նա,- թե՞ դաշտում ուտենք ու գարեջուր խմենք: - Ինչ իմանաս, թե քանի ժամ հետո են բացելու,- ասացի: - Բա էլ ինչի՞ համար են էս տեղը բացել,- ասաց:- Կուզեի սրա տիրոջը տեսնել: Հետաքրքիր է, ի՞նչ տեսակ տղա է: - Երևի ասող-խոսող տղա է,- ասացի: - Ասող-խոսողը հեչ,- ասաց:- Ուզում եմ ասել՝ ի՞նչն է դրան ստիպել էս խուլ քաղաքում խորտկարան բացել: - Կարող է մեծ ախորժակ ունի,- ասացի:- Պստիկ տղա է՝ մեծ ախորժակով: Չի ուզում սոված մնալ, երբեք: Ուզում է, որ միշտ կողքին ուտելու բան լինի, ու խորտկարան է բացել: Բանը բանից որ անցավ՝ ամեն ինչ կուտի: - Լավ, հարցը լուծեցինք,- ասացի:- Կարող ենք չսպասել: Վերադարձանք «յաբուին», նա գործի գցեց շարժիչը, ու մենք քաղաքից դուրս եկանք: Բլուրները գորշ էին ու չոր: Խոտը՝ նույնպես մեռած ու չոր: Մի տասը մետր գնացինք ու հետո հասանք իմ հորեղբորորդու ասած հիանալի տեղը: Իսկապես լավ տեղ էր: Զով էր, շատ հաճելի, թեպետ եղանակը տոթ էր: Բլրալանջերին իրենք իրենց աճած ծառեր կային, ստվեր, իսկ ծառերի տակ՝ խոտ, որը դեռ չէր չորացել: Երեք հատ տավարի մսով բրդուջ կերանք յուրաքանչյուրս ու մի-մի շիշ գարեջուր խմեցինք: Հետո վերցրինք հրացանները, ընթրիքի մնացած մասը, բացի գարեջրից, ու սկսեցինք քայլել: Գարեջուրը սառն էր ու հաճելի: Բրդուջը շատ համեղ էր: Մոտ մեկ ժամ քայլեցինք, բայց որսահարմար բան չգտանք, ու իմ հորեղբորորդին քսաներկու տրամաչափոցով կրակեց մի սպիտակ թիթեռի վրա ու վրիպեց: - Տեսա՞ր,- ասաց:- Նշանին ինչ-որ բան է եղել: - Էստեղ տուր էդ անտեր հրացանը,- ասացի:
21
22
վԻԼյամ Սարոյան
Կրակեցի թիթեռի վրա ու վրիպեցի: - Ձայնը լավն է,- ասացի: - Հա, քսաներկու տրամաչափոցի ձայն է: - Ո՞ր գրողի ծոցն է էդ առուն,- հարցրի: - Ի՞նչ առու: - Ո՞նց թե ինչ առու,- ասացի:- Առուն: Ասում էիր՝ առու կա: - Չեմ կարծում, թե մեջը հիմի ջուր լինի,- ասաց: - Եթե ջուր չկա՝ առու էլ չկա:- ասացի: Հանկարծ նա կրակեց մյուսով. տեսա, թե ինչպես մի ճագար թռավ ու փախավ: - Չէ,- ասաց նա,- վերջին պահին որոշեցի, որ անմեղ կենդանուն չեմ սպանի: Ասենք թե սպանեմ՝ ի՞նչ օգուտ: Երկու ժամ քայլեցինք, մինչև որ գտանք առուն: Մեջը մի քիչ ջուր կար, բայց լճացած էր ու գարշահոտ: Բայցևայնպես, նստեցինք սառը խոտին ու զրուցեցինք: Նա էլ հարցրեց շրջանային հիվանդանոցում մահացածի մասին: Քերոբը՝ մեր հեռավոր հորեղբայրը: Պատմեցի, իսկ նա պատմեց մի տղայի մասին, որը խեղդվել էր Թոմփսըն Դիթչում: Նրա ընկերն էր՝ Հարլան Բիչ անունով: - Հիանալի տղա էր,- ասաց: Հանգիստ էր ու հաճելի: Պառկեցի մեջքի վրա ու նայեցի երկնքին: Շատ խենթ տարիներ էին եկել ու անցել: Շատ խենթ բաներ էին պատահել: Հիմա նորից սեպտեմբեր էր և շատ հաճելի: Սա իմ հովիտն էր, էստեղ էի ես ծնվել: Հողն ու երկինքը իմ տունն էին: Այս ջերմաստիճանը: Իմ հորեղբորորդին: Նրա խոսելաձևը: Նրա հողերը: Մարդիկ, որոնց հիշում էր: Նայեցի երկնքին ու հիշեցի Նյու Յորքը: Մոտ մի տարի առաջ այնտեղ էի ապրել, երբ քսան տարեկան էի, բայց թվաց, թե տասը տարի է անցել կամ քսան, կամ հարյուր: Թվաց, թե ամենևին այնտեղ չեմ ապրել, կամ միայն երազումս եմ տեսել՝ ամառվա ու ձմեռվա մի երկար երազ՝ խեղդուկի, տոթի, խոնավության, խենթ շինությունների, խենթ ամբոխների, խենթ մետրոների, սարսափելի ցրտի, ձյան, քամու և անարև երկնքի մասին: Անտունություն, քաոս, խեղդուկ, ոչ մի շնչելու օդ, հետո՝ սև երկինք, հետո՝ սպիտակ ձյուն, հետո՝ սառնամանիք: Խելագար քաղաք: Հորեղբորորդիս անգլերեն էր խոսում, ես՝ մերթ անգլերեն, մերթ՝ հայերեն: Հետո ինքն էլ սկսեց ինձ պես խոսել, իսկ ես անցա միայն հայերենին:
անունՍ Սարոյան Է
- Խեղճ Քերոբ,- ասաց նա:- Խեղճ, խեղճ, խեղճ: Մարդը կար, քայլում էր՝ հիմի չի քայլում: Նա շփեց ձեռքերի ափերը, որը հայերեն նշանակում է, որ գործն ավարտված է: - Վերջացավ,- ասաց: - Արի հաց ուտենք,- ասացի: - Հաց ուտենք ու հիշենք,- ասաց: Բոլոր բրդուջները կերանք: Հետո գնացինք դեպի մեքենան, որպեսզի գարեջուր խմենք: Ճամփին ոչ մի կենդանի ու թռչուն չկար: Մի քիչ երգող թռչուններ կային, բայց նրանց վրա չկրակեցինք: - Արի ողջունենք էս աշխարհի բացակա բնակիչներին,ասաց նա: - Ազնիվ միտք է,- ասացի: Բարձրացրինք հրացաններն ու փողերը պահեցինք դեպի երկինք: - Անցավորների կենացը,- ասաց նա: Կրակեցինք: Ձայնը կիսախելագար էր ու կիսաողբերգական: - Քերոբի կենացը,- ասացի: Կրակեցինք: - Հարլան Բիչի կենացը,- ասաց նա, ու կրակեցինք: - Բոլոր նրանց կենացը, ովքեր մի ժամանակ ապրել են էս աշխարհում ու մահացել,- ասաց նա: Կրակեցինք: Մյուսը տասն անգամ ավելի մեծ աղմուկ էր հանում, քան քսաներկու տրամաչափանոցը: - Տուր էդ հրացանը,- ասացի: Փոխանակեցինք հրացանները: - Հիմի ո՞ւմ հերթն է,- ասաց: - Հորս պատվին,- ասացի ու ինչքան ուժ ունեի՝ սեղմեցի ձգանը: Հրաշալի կրակոց է: - Իմ հոր կենացը,- ասաց: Կրակեցինք: - Պապիս կենացը,- ասացի: - Իմ պապի կենացը,- ասաց նա: - Գրիգոր Լուսավորիչի կենացը,- ասացի: - Պետրոս Դուրյանի կենացը: - Րաֆֆիի կենացը: Մի քիչ քայլում էինք, անվանում մեկին ու կրակում:
23
24
վԻԼյամ Սարոյան
- Անդրանիկի կենացը,- ասաց նա: - Խեչոյի կենացը: - Խեղճ Խեչո,- ասաց նա հայերեն: - Մուրադի կենացը,- ասացի: Ողջունեցինք հայ զինվորներին, ուսյալներին, գրողներին, հոգևորականներին, բոլոր մահացած մեծերին: Լավ աղմուկ էինք բարձրացրել, բայց ամեն ինչ կարգին էր, որովհետև շուրջբոլորը մարդ չկար: Երբ հասանք մեքենային, գարեջուրն էնքան էլ սառը չէր, բայց էլի հաճելի էր: Խմեցինք, ու իմ հորեղբորորդին գործի դրեց շարժիչը: Բլուրներից իջանք դեպի տաքուկ, խաղաղ ու գեղեցիկ հովիտը, որը մեր տունն էր աշխարհում՝ ժամանակի մեջ: Մեր ապրելու ժամանակի մեջ: 24 հուլիսի, 1936
Հերոսության դերն, օրինակ, մահկանացությունը վայելելու կարողության ընդլայնումն է, որը և հավասար է դրամատան գործավարի կամ դռնապանի գործին: Նշանաբանը ծառայությունն է՝ ձեզ գոհացնելն է մեր նպատակը: Եթե լավ եք զգում մեզ մոտ՝ հայտնեք ուրիշներին: Եթե լավ չէք զգում՝ մե՛զ հայտնեք:
ԱՆՑԱԾ ՕՐԵՐԻ ԳՐԱՌՈՒՄՆԵՐ
26
վԻԼյամ Սարոյան
Աշխարհի աչքերն ու ականջները Մի օր` 1935 թվի նոյեմբերին, Սան Ֆրանսիսքոյի երկինքն առավոտյան սև էր, ու քաղաքում չկար ոչ մի լույս: Փողոցի լույսերը չէին վառվում, և առավոտյան, երբ քաղաքը մարդաշատ էր, գիշեր էր, բայց չկար գիշերվա ազատությունն ու անդորրը: Հանգստի ժամ էր, որովհետև առավոտն ու գիշերը ձուլվել էին, բայց մարդիկ քաղաքում էին ու աշխատանքի էին գնում, ինչպես ցանկացած ուրիշ օր: 23 նոյեմբերի, 1935
27
անունՍ Սարոյան Է
Վերջին պատերազմից հետո և հաջորդից առաջ Մարդիկ, ովքեր հետաքրքրվում էին արձակով, պոեզիայով, գեղանկարչությամբ ու շատ այլ բաներով, պատերազմից հետո կարծես դադարեցին ստեղծագործել. փոխարենը մեծ հաճույք էին ստանում սրանց մասին խոսելուց՝ զրույցն այդ դարձնելով իրենց կյանքի գլխավոր նպատակը: Խաղաղությունը երևի անհնարին է կամ, համենայնդեպս, անցանկալի. մարդիկ հավանաբար ատում են բախման կերպը, բայց ոչ բախման բուն գաղափարը: Նրանք ատում են զենքերը, որոնց պատճառած վնասը մեր օրերում այնքան վերացական ու անիմաստ է, որ հաղթանակը բարոյապես անհնար է դառնում: Մարդիկ ատում են զինյալ պատերազմը, ատում են տնտեսական պատերազմը, բայց անվերջ պատերազմ են ուզում: Մյուս կերպն են ուզում: 24 մայիսի, 1936
28
վԻԼյամ Սարոյան
Շնորհակալություն ուշադրության համար Գրականության դերը մարդկանց դիմանալու կարողության ընդլայնումն է կամ գուցե երկրիս երեսին նրանց ներկայության հաճույքը ուժեղացնելը, բայց սա ցանկացած այլ գործի նպատակն է. գործ, որով եթե չզբաղվեինք, կդառնայինք կամ գող, կամ մարդասպան, կամ ձանձրալի ու նյարդաթուլագար մարդ: Հերոսության դերն, օրինակ, մահկանացությունը վայելելու կարողության ընդլայնումն է, որը և հավասար է դրամատան գործավարի կամ դռնապանի գործին: Նշանաբանը ծառայությունն է՝ ձեզ գոհացնելն է մեր նպատակը: Եթե լավ եք զգում մեզ մոտ՝ հայտնեք ուրիշներին: Եթե լավ չեք զգում՝ մե՛զ հայտնեք: Շնորհակալություն ուշադրության համար: 24 օգոստոսի, 1936
անունՍ Սարոյան Է
Հորս ընկերոջ հուշերը Երբ գալիս էի, ասաց, հին երկրից Նոր Յորք, ընկերներս ասին՝ ազնիվ մարդու համար էստեղ շատ փարա կա, բայց եկա հասա Բրոդվեյ ու փարա չտեսա, մենակ ղալաբալախ: Փարա չտեսար, մենակ ղալաբալա՞խ, հարցրեցի: Ի՞նչ փող, ինչ բան, ասաց: Մենակ ղալաբալախ: Գիտես էլի, հայերեն խոսում ես, չէ՞: Բա ոնց, ասացի: Հայ եմ, հայերեն էլ չխոսե՞մ: 11 հունիսի, 1937
Գիրքը ձեռք բերելու համար` զանգեք 055 48 81 80
29