Ekoland 1/2021 by Ecology and Farming

Biokennis week Ekoland special met het programma, van ruim 90 online workshops, en extra informatie.

No.

1/2021

Een uitgave van Uitgeverij van Westering Losse verkoop â&#x201A;Ź 13,49

www.ekoland.nl

Biokennisweek special met omschrijvingen van alle workshops, inclusief sprekers

Bedrijf in Beeld: Boerderij Schoonderbeek van Armando Kok

EKOLAND

JANUARI | NUMMER 1 – 2021

BEDRIJF IN BEELD Al dertig jaar het kalfje bij de koe Als twintigjarige nam Armando Kok in 2012 plotseling Boerderij Schoonderbeek over van zijn vader. Met koeien met hoorns in een familiekudde staat het natuurlijk gedrag van de koe centraal. Een belangrijk uitgangspunt waar hij nog altijd enthousiast op verder bouwt.

EKOLAND INNOVATIEPRIJS

Aandacht voor innovatie tijdens de Biokennisweek

Voormalige winnaars van de Ekoland Innovatieprijs blijven vernieuwen. Hoe komen deze innovatieve boeren en tuinders op hun ideeën? Drie oud-winnaars delen hun ervaringen in de workshop ‘(Bijna) 15 jaar Ekoland Innovatieprijs’.

Inhoud BEDRIJFSVOERING

9 - Regels & wetten Tijdelijk duurt het langst

EKOLAND INNOVATIEPRIJS

BIOKENNISWEEK

21 - Intro 22 - Blokkenoverzicht 26 - Workshops

BIOKENNISWEEK Brengt ruim 90 online workshops

THEMA | BIOKENNISWEEK 2021 AGROFORESTRY

48 - Agroforestry in de akkerbouw

ONDERZOEK

BEDRIJF IN BEELD

50 - Groeikansen scheppen voor kruiden

10 - Aandacht voor innovatie tijdens de Biokennisweek

38 - Al dertig jaar kalfje bij de koe

ONDERZOEK

12 - Werken aan biodiversiteitherstel

OPINIE

42 - P ersoonlijke kantelmomenten inspireren

54 - Wordt vervolgd Niet kopen, wel gebruiken

INTERVIEW

58 - Maatschappelijke waarde van bio melkveehouders

BODEM

60 - S prankenhof verbindt met activiteiten

14 - Solidaire betaling

WATERBEHEER

16 - Conserveren en zuinig zijn

BEDRIJFSVOERING

18 - Hier komen permacultuur en biodynamisch bij elkaar

KLIMAAT

20 - Boer en bodem rijk door koolstofvastlegging? EKOLAND | januari – 2021

44 - V an melkveehouder naar bosboer 46 - R egeneratieve landbouw: grond voor hoop

VASTE RUBRIEKEN

Editoriaal Landbouwberichten Marktberichten Biohuis update

5 6 56 57

BEDRIJFSVOERING

ONDERZOEK

HANDEL & AFZET

62 - M oestuin kasteel De Haar in oude luister hersteld 65 - Certificatieplicht verkoop punten: Skal informeert

Wat wil jij leren? Kijk op www.bioacademy.nl 5 februari – Dronten/Midden van het land

Doorschakelen naar Demeter

Leer de achtergronden en praktijk van de biodynamische landbouw voor het werken onder het Demeter keurmerk. 6 februari – Dronten

Themadag duurzaam leiderschap in de landbouw

Op afspraak: Sparren met een collega-teler als duo-coach: akkerbouw glasteelt fruitteelt

Jij loopt voorop in je streven naar een duurzame landbouw. Maar houd je veerkracht bij tegenslagen? Op deze dag werken we aan jouw persoonlijke leiderschap. 16 februari – Driebergen

Associatieve economie: visie & praktijk

Ontdek het alternatief voor de vrijemarkt economie. Je krijgt nieuwe inzichten vanuit thematische achtergronden en vanuit de winkelpraktijk. Centraal staat de focus op de mens en de samenleving.

Deelnemen? Meld je aan via www.bioacademy.nl Het grootste biologische leeraanbod op één site

VOOR WOORD Leen Janmaat

Open mind

hoofdredacteur

Als mens zijn we erg gehecht aan onze overtuigingen. Trump’s aanhangers zochten toegang tot hun ‘eigen’ congresgebouw om hun waarden en overtuigingen te verdedigen. De mensen in het gebouw, Democraten en Republikeinen, hadden het ‘fout’. Wonderlijk hoe zoiets werkt. Onze overtuigingen worden nog eens versterkt omdat we alleen bevestigingen van onze overtuigingen toelaten. Onwillekeurig sluiten we alle tegenargumenten buiten. Het valt niet mee om met een open mind naar president Trump te kijken, binnen een seconde heb ik er vele (voor)oordelen opgeplakt. In de intervisiegroepen die ik begeleid, beginnen we met beeldvorming: wat is de beginvraag en wat hangt hier allemaal mee samen. Open vragen stellen ofwel LSD (Luisteren Samenvatten en Doorvragen) gebruiken en OMA (Oordeel, Mening en Advies) thuislaten. Dat lukt nog redelijk zolang je de persoon nog niet goed kent, maar met je schoonmoeder wordt het al lastig. Al snel komt er iets van ‘daar heb je haar weer’. Als u dit voorwoord leest druk dan op ‘control alt delete’ en begin dit jaar met een open mind. Sluit iedereen in je hart. Komende Biokennisweek kunnen we onze overtuigingen weer wat bijschaven. Helaas missen we wel veel non-verbale communicatie, handen schudden en een schouderklop zijn vormen van verbinding maken. Verbinding ontstaat wanneer iemand zich ‘gezien’ voelt, dus laten we elkaar eerst een compliment geven en een open vraag stellen: ‘Fijn je te zien, hoe gaat het met je?’.

Voor ons vakblad is het een lastig jaar geweest, niet alleen vanuit privé perspectief, maar ook zakelijk. Happenings in de bio-sector zoals de Biobeurs en Biologische Velddag vormen een belangrijke bron van inkomsten. Adverteerders die het vakblad willen ondersteunen worden steeds schaarser. Ook in onze bio-sector overheerst het gezonde eigenbelang. Dit eigenbelang zal zich verder doorzetten omdat de markt steeds meer in handen komt van reguliere marktpartijen waarbij het rendement van de aandeelhouders voorop staat. Loyaliteit hangt samen met gedeelde waarden, laten we daarom de waarden waarop biologisch is gebouwd centraal blijven stellen. Met economisch rendement, maar zonder hebzucht en aandeelhoudersbelangen. Vanuit islamitisch perspectief zijn beiden ‘haram’. In deze Ekoland doen we alvast de voorschouwingen voor de Biokennisweek en vindt u het programma. Inloggen kan via de website van de Biobeurs. Een terugkerend onderwerp in Ekoland is agro forestry ofwel bosboeren volgens John Heesakkers. En natuurlijk de korte ketens die afgelopen jaar in coronatijd de wind mee hebben. Wat je van dichtbij haalt is het lekkerst. Voor ieder een heel goed, gezond en weerbaar 2021! En wie weet ontmoeten we elkaar digitaal tijdens de Biokennisweek.

COLOFON ISSN: 0926-9142

Aan dit nummer werkten mee

Roos de Adelhart Toorop Maria van Boxtel Niels Heining Christoffel den Herder Kees van Veluw Kees van Zelderen

Hans Akkermans, Diana Beekvelt, Sander Bernaerts, Dick Boschloo, Maria van Boxtel, Egon de Bruin, Maria Buitenkamp, Klaas Eissens, Sytse Gerritsma, Theo Haerkens, Niels Heining, Feitze van der Hoek, Leen Janmaat, Pedro Janssen, Joris van der Kamp, Klarien Klingen, Heleen Klinkert Vadalkar, Colette Laseur, Daniëlle de Nie, Jesse Opdam, Maureen Schoutsen, Elsbeth Smit, Kees van Veluw, Teus Verhoeff, Marcel Vijn, Fransjan de Waard, Kees Water, Paul van der Wees, Emma Westers, Helmer Wieringa,

Bladmanager

Redactie-adres

Uitgever Jaap van Westering

Hoofdredacteur Leen Janmaat

Eindredactie Bernard Faber

Redactie

Annemieke Praamstra

Vormgeving Vilarrica, Baarn

Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

41 ste jaargang nr 1 Advertentieacquisitie Uitgeverij van Westering Vof, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl Abonnementenadministratie Uitgeverij van Westering Vof Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl Druk Drukkerij Veldhuis Media, Raalte ©2021. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad. Ekoland is een uitgave van Uitgeverij van Westering Vof

Abonnementen Ekoland verschijnt 11x per jaar. Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 119,49 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt stilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (bij voorkeur via de website www. ekoland.nl) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeengekomen wordt jaarlijks een factuur ter betaling van het abonnementsgeld toegezonden. Adreswijzigingen s.v.p. vier weken van te voren schriftelijk opgeven aan de abonne mentenadministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee s ervice). Los nummer € 13,49 Het volgende nummer van Ekoland verschijnt rond 19 februari 2021

WWW.EKOLAND.NL EKOLAND | januari – 2021

@vakbladekoland

DE TOEKOMST VAN DE LANDBOUW WORDT GESCHREVEN IN GRONINGEN Food Agro Sustainable Circular Nature Technology in Groningen (Fascinating) brengt verschillende partijen bij elkaar voor een toekomstperspectief van de landbouw Recent besloot de provincie vanuit het Nationaal Programma Groningen de handen ineen te slaan met het programma Fascinating. Het doel van het dit programma is het waarmaken van een circulair landbouwsysteem. Dit systeem ondersteunt een gezond dieet, is in balans met de natuur en brengt welvaart. Het heeft een gesloten stikstofsysteem en is vrij van CO2-uitstoot. Hiervoor is een eiwittransitie nodig en een nieuwe manier van kijken naar waarde. Groningen, van oudsher een landbouwregio, biedt een unieke combinatie van beschikbare landbouwgrond, grootschalige indu-

Warmonderhof training kringloop landbouw

striële infrastructuur, duurzame energie, hooggeplaatste kennisinstellingen en een sterk ontwikkelde chemische industrie en bovenal de wil en cultuur om samen te werken. In de eerste drie jaar wordt een budget van 20 miljoen in de regio geïnvesteerd. Dit wordt bekostigd door de deelnemende organisaties en fondsen uit het Nationaal Programma Groningen. De vier grote landbouwcoöperaties (Agrifirm, Avebe, Cosun en FrieslandCampina), LTO

www.ispt.eu/projects/fascinating

De Bio Borrel lanceert de BioPodcast

veehouder, akkerbouwer of tuinder kunt bepalen hoe je je bedrijf toekomstbestendig kunt maken. Op 19 februari wordt dit vervolgd door een meerdaagse training waar wordt doorgewerkt vanuit het toekomstbeeld van kringlooplandbouw zoals dat op de themadag is geschetst. Meer informatie en aanmelden op: aereswarmonderhof.nl/studeren/trainingen/trainingen-2020-2021/kringlooplandbouw

Begin 2021 geeft de Warmonderhof een training serie “Hoe maak ik mijn bedrijf kringloopgereed?”. Op zaterdag 30 januari wordt gestart met een los te volgen themadag. Kringloop, natuurinclusief, circulair, grondgebonden; de woorden die uitdrukken dat de landbouw snel van karakter verandert, zijn legio. Op deze themadag krijg je een duidelijk beeld van de consequenties van kringlooplandbouw voor de landbouw en de maatschappij. Zodat je als (melk)

Noord en de Provincie Groningen, samen met kennisinstellingen en organisaties in de voedingsindustrie, chemische industrie en de energiesector, onderzoeken hoe de landbouwsector van de toekomst kan worden waargemaakt. Fascinating is een open innovatieplatform en organisaties en maatschappelijke partijen die mede vorm willen geven aan de doelstellingen zijn van harte welkom om deel te nemen.

WUR start agroforestry onderzoek in Lelystad De komende jaren zal in de polder geexperimenteerd worden met bomen hagen tussen eenjarige teelten. Samen met akkerbouwers en het bedrijfsleven wordt onderzoek gedaan naar de functie van bomenrijen op het gebied van bodemvruchtbaarheid, CO2 vastlegging, biodiversiteit, ziekte- en plaagbeheer en extra opbrengsten in de vorm van noten, fruit en hout. In eerste instantie wordt

vooral gefocust op snelgroeiende boomsoorten waarvan de rijen op verschillende afstanden van elkaar worden aangelegd op 15 ha akkerbouw grond. Sensoren meten verschillende factoren die invloed hebben op het microklimaat tussen de rijen, om zo tot een ideale rij afstand te komen. Naast deze snelgroeiende hagen worden hazelnoten aangeplant die volgroeid zullen zijn als de snelgroeiende hagen hun werk hebben gedaan. Zo worden de hazelnoten in hun eerste Jaren beschermd en om uiteindelijke noten te produceren.

Na een succesvolle pilot, is de eerste editie van de 6-delige serie van de BioPodcast gelanceert. Hierin neemt journalist Sander Heijne u mee door de gehele biologische keten, met als eerste deel: Wat betekent de Europese GreenDeal voor u? Onderdeel van deze Greendeal is de zogenaamde Farm to Fork strategy, volgens dit plan moet in 2030 maar liefst 25% van ons voedsel biologisch zijn. Wat betekent dit en welke gevolgen heeft dit plan voor Nederland? In deze eerste aflevering een gesprek met Marian Blom, lobbyist voor de biologische sector en één van de drijvende krachten achter het plan van EuroCommissaris Timmermans. De BioPodcast is een initiatief van de BioBorrel en wordt mogelijk gemaakt door BioNederland, de vereniging van biologische producenten en handel.

Meer info op www.wur.nl

www.debioborrel.nl/debiopodcast

januari – 2021 | EKOLAND

LANDBOUWBERICHTEN

Eerste Nederlandse Nieuw lectoraat kringlooplandbouw bij hogeschool van hall larenstein

Januari 2021 start Hogeschool Van Hall Larenstein met het nieuwe lectoraat ‘Gebieds gerichte transities naar kringlooplandbouw’. Lector Rik Eweg doet namens de hogeschool praktijkgericht onderzoek naar een belangrijke systeemverandering in de landbouw die aansluit op de circulaire

economie. In Living Labs (veldlaboratoria die constant in ontwikkeling zijn) worden projecten opgezet waarbinnen studenten, onderzoekers, (agrarische)ondernemers en andere belanghebbenden gebiedsgericht samenwerken om vorm te geven aan kringlooplandbouw. Het doel is samen te leren en te innoveren in de richting van een economisch, ecologisch en maatschappelijk verantwoord voedselsysteem.

Bio koolzaadolie Op Landgoed Velhorst in de Achterhoek wordt winterkoolzaad geteeld voor culinaire olie. Naast het koolzaad wordt rode klaver als onderteelt mee gezaaid, dit voorkomt nutrient uitspoeling waneer de koolzaad geoogst wordt. Omdat de klaver dan pas gaat bloeien blijven

de akkers aantrekkelijk voor insecten. De koek die overblijft van de persing gaat terug naar de boerderij op het Landgoed als krachtvoer voor de koeien. De koolzaadolie wordt rechtstreeks aan consumenten en lokale ondernemers verkocht.

Nationale eiwitstrategie Om in de behoefte aan plantaardig eiwit te voorzien, wil de Europese Unie minder afhankelijk worden van de import van eiwitrijke gewassen als soja, en meer zelfvoorzienend worden. Daarvoor heeft Minister Schouten eind december de Nationale Eiwitstrategie gepresenteerd. Het doel van de eiwitstrategie is de komende 5 tot 10 jaar in Nederland meer plantaardige eiwitten te telen waaronder aardappelen, gras en vlinder-

bloemigen, zoals veldbonen. Ook wordt er ingezet op de innovatie en ontwikkeling van alternatieve eiwitbronnen voor mens en dier, zoals microbiële eiwitten, insecten en kweekvlees. Reststromen kunnen beter benut worden, aldus Schouten. Dat betekent dus ook het tegengaan van verspilling en het circulair gebruik van reststromen. Uiteindelijk moet ook het aandeel plantaardige consumptie verhoogd worden.

Advertertentie

BEDRIJFSLEIDER (fulltime) Zie jij het als een uitdaging om natuur en landbouw te combineren, op één van de mooiste plekken van Nederland? Hou je van dieren, natuur en kan je zelfstandig de dagelijkse werkzaamheden op het bedrijf uitvoeren en organiseren? Wij zoeken per direct een ervaren bedrijfsleider, je werkzaamheden bestaan onder andere uit melken, weiden, voederwinning, akkerbouw en zorg voor het landschap. We werken hier met een team en we bieden je de begeleiding en ondersteuning die je nodig hebt. Affiniteit met landbouwtechniek is een vereiste, aangezien we alle hooi en akkerbouw werkzaamheden in eigen beheer uitvoeren. Je bent verantwoordelijk voor de werk planning en je draagt de zorg voor een stuk praktische administratie. Woonruimte is aanwezig, salaris afspraken maken we in overleg naar aanleiding van je competenties.

Keizersrande is een natuurboerderij van 130 hectare, midden in het Natura 2000 gebied vlak naast Deventer. Het bedrijf is in 2010 gestart en we melken sinds 2013 gemiddeld 64 koeien. We beheren onze gronden zo dat de gewenste natuurdoeltypen er kunnen ontstaan en zetten ons actief in voor weide en akkervogel beheer, we onderhouden ook de vele landschapselementen die aanwezig zijn op het bedrijf. Op onze akkers telen we granen en stro voor onze dieren en akkerbouwgewassen voor humane consumptie. Over ons land lopen verschillende wandelroutes zodat wandelaars mee kunnen genieten van alles wat er groeit en bloeit. Belangstelling? Mail naar info@keizersrande.nl

De Ekoland Innovatie Koe

BEDRIJFSVOERING

WET- EN REGELGEVING BIEDT VEEL RUIMTE VOOR EXPERIMENTEN

Tijdelijk duurt het langst Vaak gieten we onze plannen in In de bouw en bij gebruik van gebouwen beton. Zo moet het, en niet anders. (en erf) is tijdelijkheid een in de wetgeving opgenomen thema. Architecten en Experimenteren, uitproberen, aannemers leiden je te snel naar plannen leren en aanpassen leidt tot meer die onbuigzaam zijn als beton, wanneer ze klaar zijn. De wet biedt ruimte voor tijbedrijfsmaatwerk. En past bij delijk gebruik, voor een tijdelijk gebouw, tijdelijk maatwerk in regelgeving. voor tijdelijke opslag, voor tijdelijke tenGebruik 2021 voor ‘Het Tijdelijke ten. Ik zie vaak dat ondernemers eerst de bouw rond willen hebben, voordat ze aan Experiment’! TEKST HELMER WIERINGA FOTO JAAP VAN WESTERING

n deze rubriek van april 2019 schreef ik over corona als aanleiding voor het creatief regelen van arbeidsinzet. Experiment met nieuwe (mede)werkers gelukt? Zet die ervaringen nu door in nieuwe verbindingen. Heb je plannen voor educatie, zorg, extra vee, recreatie, mede-ondernemers, nieuwe bodemverbeteraars of iets anders? Experimenteer daar ook eens mee, tijdelijk en misschien kleinschalig. Mijn pleidooi voor het tijdelijke experiment stoelt niet alleen op ‘corona-sympathie’ van regelgevers en klanten, maar past ook in de sfeer van regelgeving. Maar je moet dan uiteraard wel vertellen dat het om een tijdelijk experiment gaat. Heeft u een vraag? Mail die dan naar: kopij@ekoland.nl of hwieringa@landco.nl. Uw vraag blijft anoniem! Voor eerdere en meer a ntwoorden zie: www.landregels.nl

EKOLAND | januari – 2021

educatieve activiteiten beginnen. Hoezo? Een experiment met ‘wat zit er in de sloot’ vinden kinderen ook leuk en leerzaam. Ik zie vaak dat een deel wordt vertimmerd voor een bed-and-breakfast. Hoezo? Een experiment met pipowagens of glampingtenten kan je leren wat gasten verwachten en wat het met je bedrijf doet. Dat geldt ook voor extra vee op je bedrijf, een nieuwe stro-opslag of waterberging. Gebruik investeringsruimte en arbeidstijd om eerst te experimenteren. Zet niet steeds in op een dichtgetimmerd eindplaatje. Na een experiment weet je beter wat je wilt, voor jezelf én van de aannemer of ambtenaar. In het omschakelproces zit ook een tijdelijke fase. Die omschakelperiode is niet alleen technisch nodig (de bodem op orde krijgen) maar is vooral ook bedrijfsmatig nodig (de bedrijfsvoering en de mensen ombuigen). Een extra tak kun je in een vergelijkbare fasering lerend uitproberen. Niet direct de ‘volle mep’ aan investering, areaal of stuks vee, maar een deel. En vertel weer dat het tijdelijk is. Durf de regels te lezen met de bril van tijdelijk of van één seizoen.

REGELS

& WETTEN Hoe om te gaan met regelgeving

Bij grond vinden, starten of opvolgen zit diezelfde ‘speelruimte’. In de opvolging moet een bedrijf eerst leren om arbeid én inkomen te verdelen. Als dat de overlater niet lukt (‘ik ben onmisbaar en er is geen tweede inkomen’) is opvolging niet realistisch. Ook bij startend grondgebruik is tijdelijkheid een breekijzer in regelgeving, en is er dus ruimte om de bodem en de klant te leren kennen. Bij ‘middelengebruik’ van hulpstoffen voor bodem, gewas en dier spelen de toepassingsgebieden van elk middel een rol. Dat probeer je misschien eerst ook beter eens uit op een paar hectare. Benut de onderzoekkracht die biologisch zo kenmerkt en die met de Ekoland Innovatieprijs wordt ondersteund. Mijn wens voor 2021: bekijk je plannen en wensen eens door de bril van ‘Mijn Tijdelijk Experiment’! Helmer Wieringa is partner in Land & Co

Workshop Biokennisweek 23 - Spoedcursus bio regelgeving voor omschakelaars – dier Vrij 22 jan | 16.00 – 16.30 uur | Online Met Berdi Doornebosch 87 - Spoedcursus bio regelgeving voor omschakelaars – plant Di 19 jan | 10.00 – 10.30 uur | Online Met Berdi Doornebosch Andere relevante Workshops 55 - Routekaart bedrijfsovername: 56 - Toegang tot land 51 - Bioboer zoekt Bioboer Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl

SCH

2020

BIO

E LAN

BIOLOGISCHE LANDBOUW IS INNOVATIEF, MAAR WAT INSPIREERT DIE VERNIEUWENDE BOEREN?

2020 2021 G ISC

E LAN

SCH

VATIEPR NO2020 I

BIO

VATIEPR I

Voormalige winnaars van de Ekoland Innovatieprijs, Lankerenhof, de Raw Milk Company en ERF BV blijven vernieuwen. Hoe komen deze innovatieve boeren en tuinders op hun ideeën? Wat werkt, wat kan beter? Drie oud-winnaars delen hun ervaringen in de Biokennisweek in de workshop ‘(Bijna) 15 jaar Ekoland Innovatieprijs: innovatie in de biologische sector’.

BIO

Aandacht voor innovatie tijdens de Biokennisweek

HE LAN

TEKST JESSE OPDAM & MARIA VAN BOXTEL FOTO’S VLNR JORIS VAN DER KAMP, KLAAS EISSENS & EMMA WESTERS

e Ekoland Innovatieprijs eert de vernieuwers in de biologische landbouw. Vanwege corona kan de jury op dit moment geen gezamenlijke bedrijfsbezoeken afleggen bij genomineerde bedrijven. Oud-akkerbouwer en jurylid Lex Kruit: “Onze gezamenlijke jurybezoeken zijn wel cruciaal om onderbouwd een winnaar te kunnen kiezen.” De jury - bestaande uit Mirjam Hilgerman, Lex Kruit, Bart Fokkens, Maria van Boxtel, Geertje Schlaman en Kees van Veluw – heeft daarom samen met de uitgevers van Ekoland - Jaap van Westering en Annemieke Praamstra - besloten de prijs uit te reiken op de Biologische Velddag 2021. Dit uitstel betekent dat aanvullende kandidaten voor de Ekoland Innovatieprijs kunnen worden aangemeld tot 1 april 2021. Jurybezoeken vinden plaats in mei. De winnaars van de Ekoland Innovatieprijs krijgen ook dit jaar weer een geldbedrag. De Rabobank ondersteunt de prijs voor innovatieve koplopers in de agrarische sector met 1.500 euro voor de eerste,

750 euro voor de tweede en 250 euro voor de derde prijs. De firma Kopersporen sponsort de prijs met de bekende koperen schop en plantschepjes. Aanmelden kan via www.ekoland.nl. Aandacht voor innovatie is er uiteraard ook tijdens de Biokennisweek. Jurylid Kees van Veluw is blij dat de oud-winnaars kennis en inzichten willen delen. “Hun kennis en ervaring brengt de hele sector vooruit. Vaak beginnen ze met kleine stapjes te innoveren, maar blijkt het uiteindelijk een totaalaanpak die slim samenhangt. En die in samenhang met natuurlijke processen werkt. Goed waarnemen van natuur, dieren en planten, dat hebben veel winnaars met elkaar gemeen.” Juist van de waarnemingen van anderen kun je iets leren. “Doe daarom mee met de workshop ‘(Bijna) 15 jaar Ekoland Innovatieprijs: innovatie in de biologische sector’.” Maak kennis met drie van de oud-winnaars: Welmoed Deinum van de Graasboerderij, Erwin Westers van

Horaholm en Jaco Burgers van ERF BV. Laat je voor je eigen innovatie inspireren door deze ondernemers! Tijdens de workshop in de Biokennisweek zullen de drie oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs hun innovatie delen via video en een gesprek in de studio. Wat is hun prijswinnende innovatie? Wat ontwikkelen ze verder nog aan nieuwe ideeën? Hoe komen ze op hun ideeën? Wat werkt goed, wat kan nog beter? Doe inspiratie op en leer van hun ervaringen.

Geïnspireerd geraakt en heb jij of ken jij ook zo’n innovatief biologisch bedrijf? Meld je dan aan voor de Ekoland Innovatieprijs 2021 via www.ekoland.nl!

januari – 2021 | EKOLAND

EKOLAND INNOVATIEPRIJS D E LAN

SCH

2020

TI G IOVA EPRD N SCHE LANI

Winnaars aan het woord in de Biokennisweek

VATIEPR I

E LAN

SCH

2020

VATIEPR I

E LAN

SCH

2020

BIO

VATIEPR I

BIO

Workshops Biokennisweek 31 - (Bijna) 15 jaar Ekoland Innovatieprijs: innovatie in de biologische sector Wo 20 jan | 15.30 - 16.00 uur | Online Met oudwinnaars Welmoed Deinum, Jaco Burgers en Erwin Westers. Mmv juryleden Maria van Boxtel en Kees van Veluw

2e prijs | Graasboerderij

1e prijs | Team Erf BV

2e prijs | Horaholm

Welmoed Deinum, van Graasboerderij uit het Friese Sondel, won in 2013 de tweede prijs samen met haar ouders Joke Ensingen Sierd Deinum. Een groot aantal kleine stapjes naar natuurlijke begrazing is de kern van hun innovatie. Zij laten hun koeien hun eigen voer ophalen en sluiten helemaal aan bij natuurlijke ritmes en processen. Dat verdient navolging door andere melkveehouders. Met hulp en inspiratie van Ado Bloemendal zijn ze overgestapt naar het Pure Grazesysteem. Het tijdstip van afkalven is verschoven naar het voorjaar. Dat heeft als groot voordeel dat de stijgende voerbehoefte van lacterende melkkoeien parallel loopt met de stijgende productie van de grasklaverweide. Met stripgrazen wordt de gras-klaver-kruiden-weide zeer efficiënt gebruikt. Tevens wordt de bodemstructuur minder belast. Antibiotica, krachtvoer en graan worden niet gebruikt: alleen gedroogde luzernebrok wordt bijgevoerd. De natuurlijke graasmethode levert lekkere melk, voedzame kaas en heerlijk vlees en draagt bij aan biodiversiteit.

Jaco Burgers vertelt over de zoektocht naar biodiversiteit in de grootschalige akkerbouw. De eerste prijs werd in 2020 toegekend aan zijn Team ERF BV uit Lelystad, omdat akkerbouwbedrijf ERF BV (Exploitatie Reservegronden Flevoland) experimenteert met strokenteelt op grotere schaal en de vernieuwing in gewasdiversteit onderbouwt met harde onderzoeksresultaten. De bedrijfsmatige aanpak van strokenteelt geeft goede resultaten: met strokenteelt is ERF minder afhankelijk van de grillen van de natuur, ziekten en plagen. ERF spreidt op deze manier risico’s, terwijl het geen extra arbeid kost. ERF deelt deze kennis actief en werkt zo aan een robuuste, biodiverse landbouw. ERF gaat verder: in samenwerking met Flevolandschap werken ze aan de integratie van teelt en natuurbeheer. En verkennen ze de kansen voor agroforestry op een grootschalig akkerbouwbedrijf. Telkens weer een innovatie uitproberen, toevoegen aan het eigen bedrijf en de kennis en ervaring verspreiden: dat kenmerkt ERF. (Zie ook artikel Agroforestry in de akkerbouw op pag. 48)

Erwin Westers werkt met zijn vader Harm aan regeneratieve akkerbouw in Noord-Groningen. In 2020 ging daarom de tweede prijs naar hun bedrijf Horaholm, waar ze radicaal kiezen voor plantaardige bemesting – aangevuld met een beetje dierlijke mest. Dat kan door succesvolle oppervlaktecompostering. Horaholm werkt aan plantaardige bemesting met een innovatief en uitgekiend systeem met groenbemesters, hakselen en oppervlaktecompostering met toevoeging van fermenten om de vertering in de bodem optimaal te houden. Erwin, Harm en Riet Westers realiseren zo met plantaardige bemesting en een zeer bescheiden gift dierlijke mest verbetering van de bodemstructuur, verhoging van het humusgehalte en een rulle kruimellaag. Deze unieke manier van oppervlaktecompostering geeft heel weinig verliezen en goede bedrijfsresultaten. En dat bij een uitstekende productkwaliteit. Als gastbedrijf voor trainingen over regeneratieve landbouw – mede gegeven door Duitse adviseurs – deelt de familie Westers haar innovatieve aanpak in Nederland.

EKOLAND | januari – 2021

van Schulp

Ervaar de gezondheidsvoordelen van zuivere sappen

Schulp Krachtsap: In 9 gezonde varianten. Schulp Vruchtensappen | www.schulp.nl

@vakbladekoland

Ekoland is er altijd, overal, al 41 jaar lang! Onafhankelijk, kritisch en betrokken. Abonneer je nu via onze Neem nu een abonnement via onze website en ontvang €10,website voor € 104,99 i.p.v. € 114,99 41 korting. 11 x per jaar ligt en je ontvangt een jaar lang er dan weer een nieuwe Ekoland in de bus. Ekoland in je brievenbus.

www.ekoland.nl

Bel Pim Clotscher voor meer info: 06-83521185

ONDERZOEK Meerwaarde van de bioboer Deel 5 | Biodiversiteit

HOE KAN EEN BIOBOER BIJDRAGEN AAN HET GROTE GEHEEL?

Werken aan

biodiversiteitherstel

Foto Remy Remmerswaal

Zowel de overheid als veel maatschappelijke organisaties werken aan biodiversiteitherstel. In 2018 is het Deltaplan biodiversiteitherstel van start gegaan. De landbouw speelt een centrale rol hierin. Wat drijft een biologische boer om aan biodiversiteit te werken? TEKST FEITZE VAN DER HOEK & LEEN JANMAAT | FOTO SYTSE GERRITSMA Grutto

cologie is een van de pijlers van biologische landbouw. Een biologische boer maakt immers gebruik van natuurlijke processen en biedt ruimte voor natuur ofwel biodiversiteit. Hoe dit wordt ingevuld hangt af van het bedrijf zelf, maar vooral van de inbedding van het bedrijf in zijn omgeving. Veel biologische veehouders pachten of huren land van natuurorganisaties. Binnen de pachtovereenkomst zijn afspraken vastgelegd betreffende het beheer van de percelen. Dit varieert van soort bemesting tot maaidata. Ook biodynamische melkveehouder Sytse Gerritsma beheert natuurland, zijn bedrijf is gevestigd in Elahuizen in Friesland. Er worden 80 koeien gemolken op 70 hectare grasland. Hiervan is 12 hectare particulier natuurbeheer. Voor Sytse is het grote plaatje belangrijk. Zijn bedrijf is immers maar een postzegel in het grote geheel. Zodoende is hij op zoek naar een houdbaar systeem binnen zijn bedrijfsvoering. “Het mooie is dat juist door het laten van dingen je als bedrijf en als persoon kan groeien.” Hier haalt hij ook zijn

EKOLAND | januari – 2021

werkplezier uit en kracht vandaan. Deze manier van boeren zorgt voor vitale voeding maar ook niet onbelangrijk, voor een goed inkomen voor hemzelf en zijn gezin. In de visie van Sytse is biodiversiteit een gevolg is van het bedrijfssysteem. “Door deze werkwijze profiteer je als bedrijf van biodiversiteit. Daarnaast creëer ik een bedrijf waar een natuurlijk evenwicht is. Juist dit natuurlijke evenwicht is voor mij belangrijk in mijn bedrijfsvoering”. Een biologische bedrijfsvoering biedt ruimte voor biodiversiteit. In specifieke weidegebieden is het beheer gericht op het beschermen en stimuleren van weidevogels. Dit vraagt specifieke maatregelen zoals moment van maaien en het beschermen van nesten tijdens het broedseizoen. De overleving van weidevogels hangt echter samen met beschikbaarheid van voedsel. Afhankelijk van het weer is er meer of minder voedsel beschikbaar (zie kader). Vanwege de droogte leidde dit in Friesland afgelopen jaar tot een slecht broedseizoen. Naast de droogte speelt ook nestpredatie een rol bij de slechte broedresultaten.

Het voedsel van volwassen weidevogels bestaat voor zo’n 80 procent uit regenwormen. Regenwormen zijn niet zo voedzaam, vandaar dat vogels grote aantallen wormen moeten eten om voldoende voedingsstoffen binnen te krijgen. Ze zijn beweeglijk en zitten ook nog eens vol met grond. Regenwormen leven van organisch materiaal. Ondergronds zijn dit plantenwortels, afgestorven plantendelen of bodemorganische stof, bovengronds gebruiken ze het aanwezige strooisel. Vogels met een lange snavel, zoals grutto’s en scholeksters zijn tastjagers. Ze prikken op goed geluk, zonder te kijken met hun snavels in de grond om regenwormen te pakken. Goudplevieren en kieviten zijn zichtjagers. Ze hebben een korte snavel en grote ogen en pakken prooien die boven de grond komen. Naast regenwormen hebben weidevogels ook insecten op het menu staan. Bron: Voedsel voor weidevogels

Workshops Biokennisweek 92 - Meerwaarde van de bioboer Do 21 jan | 13.00 - 14.00 uur | Online Met Leen Janmaat en Goaitske Iepema In dit project worden de meerwaarden van biologische landbouw in beeld gebracht, obv beschikbare kennis en wetenschappelijke literatuur. Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl 13

Foto: Fabian Kemps Verhage

TOEKOMSTBOERIN ELSKE HAGERAATS OP ZOEK NAAR EERLIJK LOON

Solidaire

betaling Elske Hageraats van CSA Ommuurde Tuin ging bij boeren langs op zoek naar boereninitiatieven voor een eerlijk uurloon. Ze werkt daarbij samen met vereniging Toekomstboeren, de WUR en het CSA Netwerk Nederland. De verhalen die ze noteerde voegt ze samen in een boekje dat deze winter uit zal komen. Ze wil daarmee collega-boeren inspireren om ook een eerlijk uurloon te realiseren. TEKST KLARIEN KLINGEN | FOTO’S OMMUURDE TUIN

Het is gemakkelijk om tegen een ui te zeggen dat ‘ie ‘t niet waard is, maar een stuk moeilijker om tegen een medemens te zeggen dat hij geen minimumloon verdient.

Elske (links) op bezoek bij Jolke op de Kattendorfer Hof in Duitsland: de grootste CSA van Europa met 450 ha land en vijf eigen (!) winkels.

olgens de cijfers van het CBS verliezen we gemiddeld 14 boerderijen per dag in Nederland. In de tijd dat het melkquotum eraf ging was dat zelfs 22 boerderijen per dag. Hoe kan dat? Elske Hageraats: “Die afname komt niet omdat we een gebrek hebben aan goede infrastructuur, goede educatie of techniek – Nederland blinkt daar zelfs in uit. Het gaat om het financiële aspect, de kosten stijgen en ons inkomen is heel laag, vaak zelfs onder het minimumloon.” Elske ging rondvragen bij collega’s hoe dat bij hen zit. Uit de vele gesprekken en bijeenkomsten bleek dat bijna alle CSA-boeren onder het minimumloon verdienen. Elske: “De overheid wil dat zzp’ers, zoals ook veel

boeren zijn, recht krijgen op een bruto minimumloon van zestien euro per uur. Dat is ongeveer een tientje aan loon en de rest is voor belasting, verzekeringen, pensioen en vakantiegeld. Het minimumloon is er niet voor niets, dat hebben we ingevoerd omdat we vinden dat mensen daar recht op hebben. Als wij, boeren, bij gaan houden hoeveel we eigenlijk per uur verdienen, werken veel van ons – inclusief ikzelf – onder het minimumloon. Kosten stijgen en ons inkomen is veel te laag. Daardoor moeten duurzame boeren soms stoppen, durven gangbare boeren niet om te schakelen en kunnen toekomstige boeren niet starten. Als we praten over ‘duurzame landbouw’, zou met stip op één moeten staan: een eerlijk loon voor de boer. We kunjanuari – 2021 | EKOLAND

INTERVIEW

Elske Hageraats, met data van het CBS 2020

“We kunnen eindeloos praten over gesloten kringlopen – maar zonder eerlijk loon kunnen we gewoon niet vooruit.”

nen eindeloos praten over goede teelttechnieken en gesloten kringlopen – maar zonder eerlijk loon kunnen we gewoon niet vooruit.” Samen met studenten van de WUR is Elske op zoek gegaan naar boereninitiatieven in België, Duitsland en Nederland waarbij wordt gewerkt aan het genereren van een eerlijk loon voor de producent. “Allemaal praktische voorbeelden, die je als boer zelf door zou kunnen voeren op je bedrijf.” Zo hoorde Elske bijvoorbeeld van het succesvolle systeem Bieterrunde (‘veilingronde’) in Duitsland: “De Bieterrunde begint met de transparante presentatie van de kosten. Ten eerste de kosten voor het komende seizoen voor de tuinderij, zoals zaden, extra compost, bemesting, materialen, onderhoud enzovoort. En ten tweede een salaris van de boer boven het minimumloon. Vervolgens worden oogstaandeelhouders bijeen geroepen en gevraagd om een bedrag door te geven om deze kosten te dekken, voorafgaand aan het seizoen. De oogstaandeelhouders mogen zelf bepalen hoeveel ze betalen, zodat iedereen kan bijdragen naar draagkracht, ongeacht inkomen. Worden de kosten in deze eerste ronde niet gedekt? Dan komt er een tweede veilingronde.

In de uitgave ‘Solidaire betaling en andere boereninitatieven voor een eerlijk loon’ staan inspirerende verhalen en voorbeelden over hoe je als boer een eerlijk loon kunt realiseren. Het boekje is gemaakt door Elske Hageraats en komt deze winter beschikbaar. Schrijf je in als lid of vriend van vereniging Toekomstboeren of het CSA Netwerk om op de hoogte te blijven.

EKOLAND | januari – 2021

De leden worden gevraagd om een hoger bod. Dit gaat net zo lang door totdat alle kosten zijn gedekt. Fantastisch concept!” Dit biedrondesysteem wordt inmiddels toegepast op meerdere CSA’s door heel Europa. Urgenci is een internationaal netwerk van CSAinitiatieven, waar CSA-netwerk Nederland lid van is. CSA-netwerk Nederland vertegenwoordigt zo’n negentig CSA-initiatieven in Nederland. In Nederland is het idee voor solidaire prijs echt nog pionierswerk. Elske: “Als de overheid zzp’ers zou verplichten om die zestien euro per uur te moeten vragen, zou dat betekenen dat wij de prijs van onze groenten ineens twee keer zo duur moeten maken. Veel mensen zouden dan waarschijnlijk naar de supermarkt gaan, waar je ‘dezelfde’ producten voor een veel te lage prijs vindt. We moeten dus andere manieren vinden om toch aan een eerlijk, ten minste minimumloon te komen”. Uit de verschillende voorbeelden in het boekje komt iets heel interessants naar voren. “De mens is als het ware in tweeën gesplitst. Enerzijds zit er een ‘consument’ in ons, die gaat voor ‘t goedkoopste, want dat geeft financiële zekerheid. Anderzijds zit er een ‘burger’ in ons, die gaat voor duurzaamheid, eerlijkheid, dierenwelzijn, tegen klimaatverandering enzovoort. Daarom hoor je mensen vaak roepen dat boeren beter moeten werken aan de bodem, dierenwelzijn en ‘t klimaat, en gaan diezelfde mensen vervolgens een kiloknaller bij de Jumbo halen. Hoe kunnen wij, boeren, nou die ‘burger’ in de mens aanspreken in laats van die consument die voor goedkoop gaat? Het antwoord is: transparantie over je kosten en je tijd. Verkoop niet een ui, verkoop de uren die het jou kost om die ui te produceren. Dan richt je je niet meer op de consument, maar spreek je de burger aan, omdat je vraagt om een eerlijk loon. Het is immers makkelijk om tegen een ui te zeggen dat ‘ie ‘t niet waard is, maar een stuk moeilijker om tegen een medemens te zeggen dat hij geen minimumloon verdient. En weet dat mensen er werkelijk geen flauw idee van hebben hoeveel tijd en geld het kost om voedsel te produceren!” Elske Hageraats is tuinder bij CSA Ommuurde Tuin Renkum en docent Agro-ecologie in Praktijk. Klarien Klingen is tuinder bij CSA de Wilde Peen Ede en actief bij Toekomstboeren. Vereniging Toekomstboeren werken met agro-ecologie en voedselsoevereiniteit vernieuwend samen met natuur en met maatschappij. Ons werk steunen kan door lid te worden (boeren) of vriend te worden (burgers) op toekomstboeren.nl

Workshop Biokennisweek 67 - Solidaire betaling en andere boereninitiatieven voor een eerlijk loon Ma 18 jan | 14.00-14.30 uur | Online Met Elske Hageraats en Klarien Klingen Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl 15

DE VOELBARE EFFECTEN VAN KLIMAATVERANDERING VRAGEN OM EEN HERBEZINNING OP DE IRRIGATIEPRAKTIJK

Conserveren

en zuinig zijn

Ongekende droogteperiodes zijn de laatste jaren eerder regel dan uitzondering. Telers gaan grenzen over om hun gewassen te redden en beregenen met leidingwater, aangevoerd water en te zout water. Er is fors aanspraak gemaakt op grondwatervoorraden. De investeringen in materiaal, diesel en tijd zijn enorm. Klimaatverandering is tastbaar en een herbezinning op waterbeheer is noodzakelijk. TEKST & FOTO’S | SANDER BERNAERTS

et ‘lozen en hozen’ ofwel snel wegpompen bij regen en inefficiënt en grote hoeveelheden beregenen bij droogte is niet een duurzaam antwoord. Er is meer aandacht nodig voor het conserveren en zuinig omgaan met goed water. Waterbeheer - zeker in een polder - is vooral gericht op de afvoer: een teveel aan water moet snel kunnen worden afgevoerd. Helaas betekent dit ook dat goed water vaak snel buitendijks wordt gepompt. Conserveren van goed water begint met begrijpen hoe de stromingen goed water lopen en bekijken hoe ze kunnen worden beheerst. Op gebiedsniveau maar vaak ook op boerderijniveau. ECmetingen van verschillende waterlopen rondom een boerderij laten regelmatig grote verschillen zien. Met plaatsen van schotten, regelbare stuwen en afsluiters kan goed water langer worden vastgehouden. Conserveren van water verdient overal aandacht en zeker in gebieden waar goed water schaars is. Wanneer beregend wordt uit zoetwaterbellen is het belangrijk dat zoveel mogelijk water kan infiltreren. Omgekeerde drainage kan helpen om de waterafvoer uit het perceel te vertragen en daarmee verdroging van het perceel te voorkomen. In gebieden met te zout water kan regenwater worden opgeslagen

in bassins of silo’s. Uit regenwateropslag kan natuurlijk niet onbeperkt worden beregend maar dit maakt wel cruciale beregeningsbeurten mogelijk. Ook de bodemstructuur speelt een belangrijke rol bij de conservering. Op alle grondsoorten is de hoeveelheid opneembaar vocht in de bodem afhankelijk van de bodemstructuur en de bewortelbare zone. Steeds vaker is het probleem van verzilting zichtbaar. Hoewel… Vaak is het probleem van zoutgehalte vaak juist niet zichtbaar. Tijdens droge periodes kan water in gebieden bij de kust soms snel in zoutgehalte of EC stijgen tot waardes die boven de schadedrempel liggen. Planten nemen voornamelijk water op door osmose. Doordat water verdampt vanuit de bladeren stijgt de osmotische waarde (EC) in de plantencellen aan de oppervlakte. Door osmose wordt het water in de plantencellen aangevuld met water uit naburige cellen en uiteindelijk door het vatenstelsel van de plant uit de wortel. Als het zoutgehalte in de omgeving van de wortels hoog is wordt de opname door osmose uiteraard bemoeilijkt. Schade door beregenen met hogere EC’s kan lang ongemerkt blijven. Op veel plekken is het belangrijk om het zoutgehalte te blijven volgen gedurende het seizoen. Een ECmeter kost enkele tientjes. Dit inzicht is

cruciaal om te kunnen beoordelen of het water (nog) geschikt is. Bij grensgevallen is het belangrijk de hoeveelheid millimeters te beperken. Is het water structureel te zout of kan er bij lange droogteperiodes niet worden gerekend op een voldoende kwaliteit dan is opslag van zoet water en zelfs ontzilting een optie. Ontzilting wordt in Nederland voor open teelten nog vrijwel niet toegepast maar kan toch haalbaar zijn. Naast de investering moet wel verantwoord met de reststroom van water met een hoge concentratie zout worden omgegaan. Voorkomen van beregening. Met een goed aangepaste landbouwpraktijk is beregening minder snel nodig. Boeren in een gebied waar niet kan worden beregend, gebruiken, misschien vaak onbewust, slimmigheden die problemen met droogte voorkomt. Het gaat bijvoorbeeld om grondbewerking zodra de bodem bekwaam is en voordat schaars bodemvocht is verdwenen. In dit soort gebieden worden in het voorjaar zelden diepe grondbewerkingen uitgevoerd. Of aardappels poten en direct de ruggen maken. Ook direct na bodembewerking zaaien. Goed zaaien plantwerk is hierbij ook cruciaal. Zaai en plantkouters dienen scherp te zijn. Een aandrukwiel direct achter de zaaikouter en kluitenruimers januari – 2021 | EKOLAND

WATERBEHEER Beregening met boom

Foto: Landbouwmechanisatiebedrijf van den Ende

Zoetwaterbassin

Conserveren van water verdient overal aandacht en zeker in gebieden waar goed water schaars is. Regelbare stuw in een polder

kunnen een beregeningsbeurt (of slechte opkomst) voorkomen. Verschillen tussen merken en type machines zijn groot: is de ene boer standaard aan het beregenen na het planten, bij de andere is dat door een andere plantmachine nooit nodig. Op de juiste diepte bewerken in het voorjaar is een waar vakmanschap. Een laagje goed verkruimelde grond voorkomt uitdroging maar er dient nog altijd in de vaste ondergrond te kunnen worden gezaaid. En ook niet ploegen (goed uitgevoerd) geeft in het voorjaar winst op het gebied van bodemvocht. Enerzijds omdat de capillaire opstijging verbeterd en een mulch de verdamping beperkt. Anderzijds omdat de bodem egaler vochtig blijft omdat de bodem vlakker ligt dan na ploegen of spitten. Zuinig beregenen. Vaak is de capaciteit van beregening beperkt. Bij droogte wordt met iedere haspel haast 24 uur per dag beregend. Ook tijdens uren dat de verliezen van de beregening groot zijn. Dit probleem is nauwelijks oplosbaar al is het soms wel mogelijk beter te kijken naar de prioriteiten. Niet in alle gewassen is een beregening (tegen kosten van ca € 200,-/ha) even renderend of belangrijk. Zo is beregening in bijvoorbeeld rode biet, sluitkool en pompoen niet snel renderend. Door kritisch te zijn wordt bespaard op EKOLAND | januari – 2021

water, kosten en arbeid en kan efficiënter worden beregend in de andere gewassen. Ook met betere techniek is minder water nodig. Een goed voorbeeld van efficiënter beregenen is het gebruik van een beregeningsboom. Hiermee kan vaak met vijf millimeter minder een beter resultaat worden behaald. Voordeel is ook dat de kans op verslemping van de toplaag en het ontstaan van een korst afneemt. Ook de effectiviteit van de watergift neemt toe. In toenemende mate is er interesse voor dripirrigatie. Met drips wordt water door slangen op of in de bodem afgegeven. Een gift van bijvoorbeeld vier millimeter volstaat dan vaak om de bodem vochtig te krijgen. Dripslangen liggen best onder de oppervlakte waardoor schade door wild beperkt blijft en slangen niet uitzetten bij veel zon. De slangen kunnen ook diep worden gelegd (bijvoorbeeld 40 cm) waar ze mogelijk wel 10 jaar meegaan. RTK GPS vereenvoudigd de toepassing. In biologische teelt zijn slangen aan de oppervlakte uiteraard lastig in verband met mechanische onkruidbestrijding. Hiervoor moeten wellicht nog creatieve oplossingen worden bedacht. Toch biedt het wel perspectief, zeker in teelten waarbij water een grote rol speelt in de kwaliteit of opbrengst. Uit proeven in de gangbare teelt is er regelmatig sprake geweest van spectaculaire meeropbrengsten. Vanwege deze

meeropbrengsten kan verwacht worden dat deze techniek ook in biolandbouw zijn weg wel gaat vinden. Met dripirrigatie wordt niet alleen water efficiënt gebruikt, het vraagt ook veel minder arbeid en brandstof. ‘Biologische landbouw moet gebaseerd zijn op levende ecologische systemen en kringlopen, met hen meewerken, ze versterken en in stand houden’. Zo luidt één van de vier beginselen van biologische landbouw van IFOAM. Hoewel er in de normeringen geen eisen worden gesteld aan het waterbeheer, is verantwoord omgaan met water hiermee ook een belofte waaraan een biologisch bedrijf zich impliciet heeft verbonden. Verantwoord door bijvoorbeeld conserveren en zuinig zijn. Sander Bernaerts is adviseur biologische akkerbouwen groenteteelt bij Naturim

Workshop Biokennisweek 6 - Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt wo 20 jan | 14.30-15.00 uur | Online Met Sander Bernaerts 34 - Irrigatie en waterbeheer in open teelten: hoe omgaan met klimaatverandering? vrij 22 jan | 12.00-12.30 uur | Online Met Sander Bernaerts Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21 of op www.bio-beurs.nl 17

DE DOOR SCHAKELAAR

NIET DE KWEKERIJ MAAR EEF EN JAN MOESTEN OMSCHAKELEN

permacultuur en biodynamisch bij elkaar

Hier komen

Na een zoektocht langs verschillende bedrijven vonden Jan Kroes en Eef Willems hun gedroomde plek. Ze namen de arnicakwekerij van Henk Pleiter over en maken er nu stukje bij beetje hun eigen bedrijf van. Naast permacultuur laten ze zich leiden door de principes van biodynamische landbouw. TEKST & FOTO’S | LEEN JANMAAT

et was een onaangekondigd bezoek op een warme zomerdag, maar het enthousiasme was er niet minder om. Jan en Eef nemen me mee voor een rondleiding over de kwekerij en laten de vorderingen zien van de verbouwing. In de wintermaanden geeft Eef nog les aan de zeevaartschool in Enkhuizen. Voordat ze uiteindelijk landden in het Drentse dorp Dwingeloo, hebben ze jaren gevaren met hun zeilboot. Ze organiseerden met hun bedrijf Tooluka avontuurlijke reizen. Dit van het uiterste noorden tot aan Antarctica. Het roer ging om en het bedrijf staat nu in de verkoop.

De hoofdmoot van de kwekerij bestaat nog uit het kweken van arnica, maar dit aandeel zal afnemen licht Eef toe: “We zijn vooral gevallen voor deze 18

plek, de arnica kregen we erbij. Het kweken en onkruidvrij houden vraagt veel arbeid, daar hebben we nu onvoldoende tijd voor.” Een deel van de meerjarige kruiden wordt uitgegraven en krijgt een nieuwe bestemming. Wat voor grond arnica vraagt is niet helemaal duidelijk, zand met leem lijkt een goede combinatie. In het verleden werd de bodem tot grote diepte omgekeerd voordat de arnica werd gezaaid (zie Ekoland nr 9/2011). Jan en Eef overwegen nu om de planten eerst op te kweken, de nieuwe tunnelkas is hiervoor vrij gemaakt. Door het planten vraagt het onkruidvrij houden in de beginfase van de teelt minder tijd. “We willen het werk zoveel mogelijk zelf doen en niet afhankelijk zijn van externe medewerkers.”

januari – 2021 | EKOLAND

Cultivator

Wortels

Naast arnica zijn er ruim 100 soorten inheemse planten te vinden, waaronder veel vlinderplanten. Dit deel van de kwekerij wordt nog verzorgd door Daniël van der Velden. Hij is op het bedrijf gebleven en heeft vele jaren ervaring opgebouwd in het kweken van vele soorten inheemse planten. De verkoop van de planten gebeurt zowel lokaal vanaf het bedrijf als op bestelling waarbij de dozen met planten per post worden verstuurd. Van de arnica worden zowel de bloemen als wortels verkocht. Uit het extract worden meerdere verzorgingsproducten en geneesmiddelen gemaakt, zo is Weleda zeer geïnteresseerd in planten van de kwekerij. Maar dit jaar viel er weinig te oogsten. Ook arnica heeft te lijden van de droogte, de planten kwamen maar moeilijk tot bloei. Om deze reden is er tijd en geld gestoken voor aanleg van irrigatie en beregening. Hoewel de kwekerij zowel Skal als Demeter gecertificeerd is, moesten Eef en Jan zelf nog omschakelen. Niet alleen maar het vak leren, maar ook biodynamische aspecten meenemen in de bedrijfsvoering. Inmiddels is de koperen preparatenton in gebruik, een deel van de preparatenplanten groeit al op de kwekerij zelf. “In de doorschakelcursus hebben we kennis gemaakt met biodynamische landbouw en wat hier allemaal mee samenhangt. In de biodynamische landbouw horen ook landbouwhuisdieren een plek te krijgen, daarom hebben we plek gemaakt voor varkens op de kwekerij. In oktober zijn onze Adviseurs voor biodynamische landbouw Bedrijven die al langer biologisch boeren, zijn vaak op zoek naar een volgende stap. Biodynamisch kan een optie zijn, maar hoe doe je dat en kan dit wel uit? Bij het overdragen van deze specifieke kennis spelen adviseurs een belangrijke rol. Vandaar het initiatief om adviseurs die actief zijn in het biologische veld, te voorzien van specifieke kennis en kunde over bd-landbouw. Tijdens de Biokennisweek is er ruimte om hierover van gedachten te wisselen. Heeft u interesse volg dan de workshop of neem contact op met leenjanmaat57@gmail.com. EKOLAND | januari – 2021

Zaaibed

BEDRIJFSVOERING

“We willen het werk zoveel mogelijk zelf doen en niet afhankelijk zijn van externe mede werkers.”

vier Tamworth-biggen gekomen, zij helpen ons met het verwijderen van onkruiden.” Zowel het achterstallig onderhoud als het onkruid wieden vraagt veel tijd en aandacht. “Gelukkig zijn er collega’s bereid om in raad en daad bij te staan. Zo is ook Jan Graafland, tuinman van Weleda Nederland hier geweest en heeft ons geadviseerd. Om tijd te besparen planten we de meerjarige arnicaplantjes opnieuw uit op schoffelafstand, want onkruiden wieden kost erg veel tijd. We willen met onze varkens en vrijwilligers erbij de achterstanden wat inlopen. De wilde plantenhoek is nu redelijk op orde, maar de arnica kan nog wel wat handen gebruiken. Dat dit deel gaat afnemen hebben we al besloten. We gaan de kwekerij wat breder trekken, dus meer ruimte voor de andere inheemse planten en ook een deel van het areaal inrichten als voedselbos. In de zorg voor een levende bodem komen biodynamische landbouw en permacultuur hier bij elkaar.”

Workshops Biokennisweek 54 - Kennis en kunde voor biodynamische adviseurs Ma 18 jan | 13.30-14.00 uur | Online Met Leen Janmaat en Petra Derkzen 80 - Doorschakelcursus Vrij 22 jan | 11.30-12.00 uur | Online Met Leen Janmaat Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl 19

KLIMAAT

ZLTO-BOEREN KRIJGEN BETAALD VOOR CO2-OPSLAG IN BODEM IN PILOT MET WINDPARK

Boer en bodem rijk door koolstofvastlegging? Zeeuwind bouwt een groot energiepark rond de Krammersluizen bij Tholen. Deze energiecoöperatie wil lokaal iets terugdoen ter compensatie van de impact die dit project heeft op de omgeving en ziet kansen in CO2-vastlegging door boeren. TEKST NIELS HEINING | FOTO HANS AKKERMANS

oen de directeur van Zeeuwind las over het concept van CO2-vastlegging in landbouwbodems, zag hij hier een prachtige kans. Via het project Carbon Farming kwam Zeeuwind in contact met het ZLTO om te onderzoeken wat mogelijk was met boeren rond het windpark. ZLTO-leden op de omliggende eilanden kregen de vraag om zich op te geven en mee te doen met de koolstofvastleggingspilot. Biologisch akkerbouwer Hans Akkermans uit Sint-Annaland meldde zich aan en tekende dit voorjaar een vijfjarig contract met ZLTO en Zeeuwind.

De bedrijven die meedoen tekenen ervoor om jaarlijks 30-40 ton CO2 per jaar op te slaan in hun bodem. De boeren tekenen een contract, maar kunnen de concrete acties zelf invullen: “Als deelnemende boer heb ik zelf de vrijheid om te kiezen uit een maatregelenpakket. Dit hoeven niet perse maatregelen te zijn die ik hiervoor nog niet nam.” Het maatregelenpakket is opgesteld door ZLTO binnen het Europese Carbon Farming project en gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek naar koolstofvastlegging in landbouwbodems. Akkermans: “Het is een heel gemixt gezelschap dat meedoet. Melkveehouders, akkerbouwers, gangbaar en bio. Dat groepje levert leuke discussies op over het thema. Die kennisontwikkeling is voor mij al heel waardevol.” Vijf jaar vooruit kijken is wel een uitdaging voor A kkermans: “Ik ben sinds 2016 mijn percelen aan het omschakelen naar biologisch, en ben dus nog een hoop aan het uitvinden. Die doelen moet ik wel halen, maar met welke maatregelen hangt af van het bouwplan en dat ligt nog niet klaar voor komende jaren.” Het afgelopen jaar voldeed Akkermans aan de doelstellingen door onder meer het toepassen van NKG op sommige percelen, het aanvoeren van vaste mest en compost en het inzaaien van groenbemesters. Akkermans ziet veel potentie in dit soort afspraken met een derde partij rond koolstofvastlegging, maar ziet ook dat er nog veel moet gebeuren voordat dit een structurele vorm van inkomsten oplevert. “Voor mij is de motivatie van dit project niet zozeer financieel, maar zit de winst hem vooral in het opdoen van kennis. Ik ben bang dat als we als landbouwsector niet zelf het initiatief nemen koolstofvastlegging gaat leiden tot allerlei verplichtingen waar geen inkomsten tegenover staan. Het gaat de komende jaren nog een groot discussiepunt worden over hoe we de CO2-vastlegging kunnen verwaarden. De hoofdactiviteit blijft voor mij voedsel produceren, maar ik merk dat ik wel bewuster bezig ben met het CO2-verhaal en daardoor ook met de bodem.” Niels Heining is projectleider bij Bionext

Bedrijfsgegevens Hans Akkermans Plaats | Sint-Annaland Areaal | 58 hectare Grondsoort | klei Bouwplan | suikermais, grasklaver, consumptie aardappelen, quinoa, bloemen- en groentezaadteelt, cichorei, peulvruchten, akkerranden

Workshops Biokennisweek 28 - Hoe worden boer en bodem rijk door koolstofvastlegging Wo 20 | 12.30 – 13.30 | Online Met Hans Akkermans en Heleen Klinkert Wat doet Hans op zijn bedrijf, het LBI presenteert de laatste onderzoeksresultaten en wat zijn de kansen voor een verdienmodel. Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf de volgende pagina, of op www.bio-beurs.nl

januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

VANUIT DE VIRTUELE LOBBY HEEFT DE BEZOEKER TOEGANG TOT STANDS EN WORKSHOPSRUIMTES

Biokennisweek brengt

ruim 90 online workshops

Dit jaar geen Biobeurs, maar een online Biokennisweek. De ingang van het digitale platform vind je op de website van de Biobeurs. Inloggen kan vanaf een computer of laptop, smartphones en tablets zijn hiervoor niet geschikt. In deze Ekoland vind je het programma-overzicht. Welke workshops wil je zeker volgen? Eenmaal binnen kun je shoppen, standhouders spreken en andere bezoekers op het platform ontmoeten! TEKST EN FOTO’S LEEN JANMAAT

it jaar geen beursplattegrond maar een virtuele lobby als centrale plek. Hier kom je binnen en kun je verkennen wat er allemaal is te doen. Vanuit deze lobby kun je verschillende kamers binnengaan. Klik even met je muis op de deur en je bent binnen. Vanuit de lobby kun je ook standhouders bezoeken, ze staan je persoonlijk te woord en tonen hun waar via filmpjes of andere digitale hulpmiddelen. Ook kun je vooraf afspraken maken en direct praten met standhouders (vergelijkbaar met zoomen). Ook de workshopsruimtes zijn via de lobby bereikbaar, je wordt zelfs binnengeleid door een dame die de deur opent. Het thema van de Biokennisweek is klimaat, vandaar dat er meerdere workshops over het onderwerp terugkomen. Ook de boerentroonrede volgt de klimaatlijn. De aftrap in deze speciale workshop wordt gedaan door Edith Lammerts van Bueren (voorzitter van de Bio-Academy) waarna we kennis maken met het bedrijf Groote Voort in Lunteren met de befaamde Remeker kaas. Pa Jan Dirk en zoon Peter van de Voort nemen de toehoorders mee in wat hen drijft. Naast de bedrijfsontwikkeling en veranderingen in relatie tot het klimaat gaan zij in op de vraag waarom hun kaas zo speciaal en smaakvol is. Op internationaal niveau, staat dit jaar Denemarken centraal, voor deze digitale editie schuift ‘Mister Organic’ Paul Holmbeck aan voor een debat. Als directeur van Organic Denmark leidde hij Denemarken naar de grootste verkoop van biologische voedingsmiddelen ter wereld. Hij belicht de belangrijkste lessen uit Dene-

EKOLAND | januari – 2021

marken en bespreekt ze met D66-politicus en Tweede Kamerlid Tjeerd de Groot. Als deelnemer word je uit gedaagd aan de discussie deel te nemen. Op dezelfde dag komen drie oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs aan het woord, zij delen hun innovatie via film en gesprek in de studio. Wat is hun prijswinnende innovatie? Wat ontwikkelden ze verder nog aan nieuwe ideeën? Hoe komen ze op hun ideeën? Wat werkt goed, wat kan nog beter? Ben je of ken je zelf een innovatieve boer? Meld je jezelf en/of anderen dan aan bij Ekoland als kanshebber voor de Ekoland Innovatieprijs 2021! De BioAcademy is dit jaar de trekker van het workshopprogramma. De website van de BioAcademy leid je ook door naar de Biokennisweek. Op de website zelf vind je een uitgebreid aanbod van scholing, cursussen, trainingen en activiteiten over biologische landbouw. Begin dit jaar wordt de website vernieuwd zodat het aanbod overzichtelijker en beter toegankelijk wordt voor de bezoeker.

Workshop-overzicht Biokennisweek Workshops maandag 18 januari 2021 | 10.00 - 19.30 uur 10.00-10.30 uur

Online workshop

20. Wat betekent certificatie plicht voor mijn marktkraam?

10.30-11.00 uur

1100-11.30 uur

70. Triodos Bank: een andere kijk op grond

100. Zuivel workshop Speciaal voor winkeliers van de bio speciaalzaak!

68. Start je eigen voedselcoöperatie

39. Slachten op de boerderij in België en Nederland

46. Hoe kunnen we de belasting van biologische bedrijven met bestrijdingsmiddelen verminderen

Online workshop

11.30-12.00 uur

12.00-12.30 uur

12.30-13.00 uur

13.00-13.00 uur

13.30-14.00 uur

90.Balans in zorg, eerlijkheid, ecologie en gezondheid

63. Boerderijwinkel, Groenteabonnement, webwinkel of boerenmarktkraam: slim je eigen producten verkopen

94. Informatiebijeenkomst GLB, met een biologisch perspectief

29. Naar een klimaat neutrale biologische sierteelt

15. Wijzigingen in de wetgeving voor de biologische rundvee houderij

54. Kennis en kunde voor Biodynamisch adviseurs

10. Op weg naar bio teelt: wat komen we tegen?

Workshops dinsdag 19 januari 2021 | 10.00 - 17.00 uur 10.00-10.30 uur

Online workshop

87. Spoed cursus bio regelgeving voor om schakelaars – plant

10.30-11.00 uur

1100-11.30 uur

11.30-12.00 uur

66. Ketenaanpak voor meer biologisch zaad

101. Zuivel workshop Speciaal voor winkeliers van de bio speciaalzaak!

44. Elke boer kan biogas leveren

65. Hoe kunnen voedselgemeenschappen lokaal biologische markten versterken?

72. Warmere bodem; een uitdaging voor pompoen

73. Sonettbeyond s ustainability

12.00-12.30 uur

12.30-13.00 uur

13.00-13.00 uur

13.30-14.00 uur

45. Fermen tatie in de biologische sector

38. De gezondheid van jouw biologische big naar het hoogste niveau

16. Nieuwe EU bio wergeving. Wat betekent dit voor de pluimvee houder?

50. Kostprijs verlagen via natuurlijke kringlopen

74. Van boer tot bakker tot bord

62. Zwavelvoorziening biologische melkveebedrijven

Van verpakken naar duurzaam verpakken

5. Ruim je CO2 op en draag bij aan een Nederlands, groen initiatief

januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

14.00-14.30

14.30-15.00 uur

15.00-15.30 uur

15.30-16.00 uur

16.00-16.30 uur

16.30-17.00 uur

25. Duurzaam en circulair verpakken

58. BIOFRUITNET Europees kennisnetwerk biologische fruitteelt

33. De 8 meest gestelde vragen over groen bemesting

59. Masterclass Strokenteelt

18. Nieuwe bio wetgeving vanaf 2021: wat moet ik weten?

55. Routekaart bedrijfsovername: Stapsgewijs naar start of overname

67. Solidaire Betaling en andere boeren initiatieven voor een eerlijk loon

14. Traceerbaarheid voor telers en kleine verwerkers

14.00-14.30

14.30-15.00 uur

15.00-15.30 uur

15.30-16.00 uur

16.00-16.30 uur

16.30-17.00 uur

71. Verleid je klant; Culinaire activiteiten op de boerderij

97. Steward Ownership: ondernemen zonder eigenaar

85. Doorzaaien productiekruiden in grasland; toch mogelijk?

88. Koeien en Kruiden

75. ‘Proef het Streekplein’ Online kookdemonstratie / online proeverij

36. De jongvee check: geef opvolgers de beste start

14. Traceerbaarheid voor telers en kleine verwerkers

56. Toegang tot land: hoe kom je aan grond?

60. Wat is voedings kwaliteit?

21. Wat betekent de registratie- of certificatieplicht voor mijn webshop?

17.00 -19-00 uur

19.00-19.30 uur 19. Wat betekent certificatie plicht voor mijn biologische speciaalzaak?

Klimaat Gezondheid Omschakelen Regelgeving Biodiversiteit

EKOLAND | januari – 2021

Workshop-overzicht Biokennisweek Studiouitzending woensdag 20 januari 2021 | 10.00 - 16.30 uur 10.00-10.30 uur

Studio uitzending

10.30-11.00 uur

24. Boerentroonrede: waar bedrijf en klimaat samenkomen

1100-11.30 uur

11.30-12.00 uur

12.00-12.30 uur

12.30-13.00 uur

13.00-13.00 uur

13.30-14.00 uur

1. Klimaaturgentie: (bio-) boeren tussen hoop en wanhoop

2. Is agroforestry de oplossing? In gesprek met boeren

12. Gelderland stimuleert bio boeren via de supermarkt

28. Meet & greet de Koolstof boeren van de Biobeurs

86. Koolstofvastlegging in akkerbouw en veehouderij

11. Starten in bio. Wat komt erbij kijken?

Studiouitzending donderdag 21 januari 2021 | 10.00-21.30 uur 10.00-10.30 uur

Online workshop

10.30-11.00 uur

1100-11.30 uur

11.30-12.00 uur

53. Biologische landbouw: kansen voor ondernemerschap?

12.00-12.30 uur

12.30-13.00 uur

51. Bioboer zoekt Bioboer: bedrijfsovername en starten

13.00-13.00 uur

13.30-14.00 uur

92. Wat levert een biologisch bedrijf op aan biodiversiteit en visa versa?

Workshops vrijdag 22 januari 2021 | 10.00-16.30 uur 10.00-10.30 uur

10.30-11.00 uur

1100-11.30 uur

Online workshop

26. Een grondig gesprek over regeneratieve landbouw

95. Een regio merk voor lokale producten in de supermarkt

30. Eerste mileuresultaten Biologische melkveehouderij zijn bekend

Online workshop

22. Wat zegt de nieuwe EUverordening over plantaardig uitgangsmateriaal?

40. Slimme oplossingen voor vliegenoverlast in de stal

11.30-12.00 uur

12.00-12.30 uur

12.30-13.00 uur

13.00-13.00 uur

13.30-14.00 uur

8. Omschakelen en wetgeving

89. Hoe vergroten we de zichtbaarheid van de bioboer?

41. Core Oganic: Europees onderzoek voor de biologische landbouw

81. Drie jaar convenant robuuste aardappelrassen: hoe nu verder?

93. Biologisch en stikstof: de feiten

80. Doorschakelen naar Demeter, durft u het aan?

34. Irrigatie en waterbeheer in open teelten: hoe omgaan met klimaatverandering?

64. Hoe rendeert uw biologische varkens houderij?

Advertertentie

BIOKENNISWEEK

14.00-14.30

99. Perspectief Omschakeling Biologische Melkvee houderij

14.00-14.30

14.30-15.00 uur

15.00-15.30 uur

6. Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

15.30-16.00 uur

16.00-16.30 uur

31. Innovaties in de biologische sector: (bijna) 15 jaar Ekoland Innovatieprijs

52. Inzichten in consumentenen aankoopgedrag: wat drijft hen?

Klimaat Gezondheid Omschakelen Regelgeving Biodiversiteit

14.30-15.00 uur

15.00-15.30 uur

15.30-16.00 uur

16.00-16.30 uur

16.30-17.00 uur

13. Bacteriën vertellen waarom biodiverse teelt waars nog gezonder is

77. Risicoanalyse door bedrijven??

32. Verkiezingen: To bio logisch or not to biologisch

47. Voer, mest en strooisel. Hoe sluiten we de biologische kringloop?

98. Triodos Bank: een andere kijk op grond

57. Pitches en uitreiking Bio-product Verkiezing 2021

14.00-14.30

14.30-15.00 uur

15.00-15.30 uur

15.30-16.00 uur

16.00-16.30 uur

96. Klimaaturgentie: (bio) boeren tussen hoop en wanhoop, deel2

103. Wat betekent 100% Bio grondstofen voor de samenstelling van voer

35. De stal van de toekomst is buiten

49. Meer doen met bodem leven: van producten naar teelt strategie

23. Spoedcursus bio regelgeving voor om schakelaars – dier

61. Wetenschappelijke onderbouwing van Bokashi

43. Bedrijfskundige realiteit van voedsel bossen

EKOLAND | januari – 2021

17.00-19.0 uur

104. Biokwis: ‘To bio or not to bio’

19.30-21.30 uur

4. Film vertoning: Nieuw Groen presenteert; Kiss the Ground

Biokennis week In dit nummer het programma van ruim 90 online workshops

Workshop-programma Biokennisweek 08 - O mschakelen en wetgeving

01 - Klimaat-urgentie: (bio-)boeren tussen hoop en wanhoop

Vrij 22 jan | 11.30 - 12.00 uur

Wo 20 jan | 11.00 - 11.30 uur Klimaatverandering wordt steeds tastbaarder én urgenter. Hoe verhouden we ons ertoe als sector? Zijn we zichtbaar genoeg? Moeten we ons activistischer opstellen? En hoe houden we elkaar binnen de bio-beweging gezond en gemotiveerd in deze tijd van klimaatdepressie en landschapspijn? Ronald van Marlen zet de zaken op scherp, geïnspireerd door Extinction Rebellion. Lian Kasper geeft handvatten voor het navigeren tussen hoop en wanhoop in je eigen poging om een steentje bij te dragen. Sprekers: Ronald van Marlen - Timeli; Lian Kasper - Land & Co

02 - Is agroforestry de oplossing? In gesprek met boeren Wo 20 jan | 11.30 - 12.00 uur Agroforestry is het integreren van bomen en struiken in dierlijke en plantaardige productiesystemen, onder meer vanwege de ecosysteemdiensten die ze verlenen. Zo kan agroforestry bijdragen aan klimaatadaptatie en -mitigatie en het verhogen van de biodiversiteit. Dat klinkt mooi, maar hoe gaat dat in de praktijk? En wat kunnen we leren van boeren die hier reeds mee zijn gestart? In deze workshop gaan we gezamenlijk in gesprek met een aantal agroforestry-pioniers. Sprekers: Evert Prins - Louis Bolk Instituut; Piet Rombouts - Stichting Agroforestry Nederland; John Heesakkers - Janmiekeshoeve

04 - F ilmvertoning: Nieuw Groen presenteert; Kiss the Ground Do 21 jan | 19.30 - 21.30 uur De oplossing voor het klimaatprobleem is dichterbij dan je denkt. De film “Kiss the Ground” laat zien welke rol de grond onder onze voeten speelt in het opruimen van CO2 en het herstel van de natuur. Daarin is een cruciale rol weggelegd voor herstellende landbouw én consumenten. Na afloop van de film wisselen we ideeën en gedachten uit. De film wordt je aangeboden door Nieuw Groen. Nieuw Groen is er voor bedrijven en particulieren die hun CO2-uitstoot willen opruimen via Nederlandse, groene initiatieven, zie www.nieuw-groen.nl. Aanmelden voor deze film kan via deze link Spreker: Heleen Klinkert Vadalkar - Nieuw Groen

05 - Ruim je CO2 op en draag bij aan een Nederlands, groen initiatief Di 19 jan | 11.00 - 11.30 uur De oplossing van het klimaatprobleem ligt onder onze voeten. Door de bodem minder te verstoren en bomen te planten, kunnen agrarische ondernemers een aanzienlijke hoeveelheid CO2 vastleggen. Het jonge bedrijf Nieuw Groen vertaalt de CO2-vastlegging naar een financiële waarde en verbindt de groene initiatieven met bedrijven en particulieren die hun CO2-voetafdruk willen verkleinen. In deze workshop komen de ondernemers aan het woord die CO2 vastleggen en de bedrijven die hun CO2-voetafdruk willen verkleinen. Heleen Klinkert, oprichter van Nieuw Groen gaat in op de totstandkoming van dit nieuwe verdienmodel voor groene initiatieven. Spreker: Heleen Klinkert Vadalkar - Nieuw Groen; Groene ondernemer - voedselbosbouwer, agroforestry, permanent grasland; Afnemer - bedrijf dat CO2 compenseert via groen initiatief

Wanneer een ondernemer overweegt over te stappen naar biologische productie komt daar van alles bij kijken. Denk aan aanpassing stalinrichting en -bezetting, investering in landbouwmachines bijv. voor onkruidbeheersing, afzetkanalen vinden en je de regels eigen maken. Het begint met een plan waarin je alle elementen meeneemt en het effect op je bedrijfsresultaat. In deze workshop geven Thomas Schara en Gerdine Kaptijn van Bionext u een indruk van de relevante aspecten en kunt u vragen stellen. Sprekers: Thomas Schara - Bionext; Gerdine Kaptijn - Bionext

10 - O p weg naar bio teelt: wat komen we tegen? Ma 18 jan | 11.00 - 11.30 uur Gedurende het proces dat een teler wilt gaan omschakelen naar een biologische bedrijfsvoering zijn er veel overwegingen te maken. In deze workshop lopen we een aantal belangrijke facetten van het omschakelproces langs met de keuzemogelijkheden en diens gevolgen. Dit gaat van de bouwplankeuze met de bijbehorende investeringen en arbeidsfilm tot de afzet van het biologische product. Sprekers: Anthon Bom en Jochem Noordermeer - Delphy

11 - Starten in bio. Wat komt erbij kijken? Wo 20 jan | 13.30 - 14.00 uur

06 - Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt Wo 20 jan | 14.30 - 15.00 uur Omschakelen van gangbaar naar biologisch is zeker geen kleinigheid. En hoewel velen voor u deze stap al gezet hebben, omschakeling is voor elk bedrijf en ondernemer anders. Maar “bio” biedt zeker mooie perspectieven in o.a. afzet, economie, uitdaging maar zeker ook werkplezier. Tijdens de workshop vertelt Gerard van Mastwijk - een jonge biologische boer uit Zevenhoven (ZH) - over zijn omschakeling naar bio. Afgelopen teeltjaar had van Mastwijk zijn eerste biologische teelten. Waarom heeft hij de keuze gemaakt voor de omschakeling en hoe verging zijn eerst “bio” teeltjaar? Bedrijfsadviseur Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op omschakelen, de markt en de biologische werkwijze. Spreker: Sander Bernaerts - Naturim

Als je besloten hebt om te schakelen naar biologische landbouw, gaat je bedrijf op de schop. Biologisch is meer dan stoppen met kunstmest en gewasbescherming. Er is niet één nieuwe manier van telen, je bedrijf daagt je uit en met je creativiteit en innovativiteit ontwikkel je weer een bedrijf dat bij je past. Ingrid Veeman organiseert iedere winter een

januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

Oriëntatiecursus Biologische Landbouw met gespecialiseerde sprekers en bezoeken aan innovatieve biologische akkerbouwers en groentetelers. Biodynamisch teler Joost van Strien is één van hen. In deze workshop praat Ingrid met Joost over zijn ontwikkeling nádat hij omschakelde van gangbaar naar biologisch. Joost: “Het nemen van de beslissing om om te schakelen vond ik het moeilijkste. Toen ik de knop omhad, ging ik vanzelf steeds verder en inmiddels werk ik nu klimaatpositief!” Ingrid bespreekt met Joost de keuzes die hij maakte bij de veranderingen in zijn bedrijf en ze gaan wat dieper in op de manier waarop Joost met o.a. compostzaaien en plantaardige mest werkt aan een krachtige bodem, zijn basis voor een gezonde teelt. Spreker: Joost van Strien - Zonnegoed Mmv Ingrid Veeman - Biologisch Netwerk

12 - G elderland stimuleert biologische boeren via de supermarkt! Wo 20 jan | 12.00 - 12.30 uur

Hoe kan je de afzet van biologische producten vergroten? Provincie Gelderland onderzocht dit in samenwerking met retailers. De eerste resultaten zijn veel belovend Sprekers: José van Gerven - Prov. Gelderland; Bart Fischer en René Cruijsen - Eko Holland Mmv Michaël Wilde - Bionext

13 - B acteriën vertellen waarom biologisch zeer waarschijnlijk nog gezonder is. Do 21 jan | 14.00 - 14.30 uur Leidt de biologische productiewijze tot gezondere producten? Er zijn aanwijzingen dat een product geteeld in een biodiverse omgeving goed is voor het immuunsysteem van mensen. Marco van Es, onderzoeker met 20 jaar ervaring in de probiotica, deelt zijn hypothese met u. Spreker: Marco van Es - Winclove Mmv Marian Blom - Bionext

14 - Traceerbaarheid voor telers en kleine verwerkers Ma 18 jan | 14.30 - 15.00 uur Hoe zorgt u ervoor dat uw producten altijd traceerbaar zijn? En waarom is dat belangrijk? In deze workshop gaan we in op het belang van de traceerbaarheid en hoe u dit als kleine ondernemer kunt inrichten. We richten ons met name op boeren en ambachtelijke bereiders die traceerbaarheid en ingangscontrole vaak als een overbodige administratieve last ervaren. Sprekers: Marian Blom - Bionext; Ingeborg de Groot en Klary Bolt - Skal Biocontrole

EKOLAND | januari – 2021

15 - W ijzigingen in de wetgeving voor de biologische rundveehouderij Ma 18 jan | 13.00 - 13.30 uur

interactief ingerichte presentatie verwerft de deelnemer aan de hand van praktijkvoorbeelden en meerkeuzevragen inzicht in de wijzigingen van de nieuwe bio-verordening. Wees ingespeeld op de wetswijziging, ontvang praktische handvaten, kortom: mis deze presentatie niet! Sprekers: Anne Groen en Ellis van Diermen Précon Food Group

19 - Wat betekent certificatieplicht voor mijn biol. speciaalzaak? Ma 18 jan | 19.00 - 19.30 uur

De nieuwe biologische EU-verordening heeft impact op uw bedrijfsvoering. Wat houdt deze impact in en wat betekent dit dan voor mijn bedrijf? De experts van Bionext (Gerdine Kaptijn) en Skal Biocontrole (Dirk Smits) geven u een korte update van de belangrijkste wijzigingen in de wetgeving voor biologische rundveehouderij. Gaat u deelnemen aan dit webinar en hebt u vragen waar u in ieder geval antwoord op wilt hebben? Stuur u vragen dan vóóraf in. Zo kunnen we de inhoud zo specifiek mogelijk maken en inrichten op de vragen die u hebt. (kaptijn@bionext.nl) Sprekers: Dirk Smits - Skal Biocontrole; Gerdine Kaptijn - Bionext

De - nieuwe - biologische EU-verordening heeft impact op uw bedrijfsvoering. Wat houdt deze impact in en wat betekent dit dan voor mijn bedrijf? Skal en BioNext gaan samen in gesprek. Per sector pakken ze de belangrijkste wijzigingen bij de kop. Gaat u deelnemen aan dit webinar en hebt u vragen waar u in ieder geval antwoord op wilt hebben? Stuur u vragen dan vóóraf in. Zo kunnen we de inhoud zo specifiek mogelijk maken en inrichten op de vragen die u hebt. Sprekers: Yvonne Servaas - Bionext; Sara Kuijer - Skal Biocontrole

20 - Wat betekent de Skal certificatieplicht voor verkooppunten voor mijn marktkraam? Ma 18 jan | 10.00 - 10.30 uur

16 - N ieuwe EU bio wetgeving. Wat betekent dit voor de pluimveehouder? Di 19 jan | 13.00 - 13.30 uur Het mag bekend zijn dat we te maken krijgen met een nieuwe biologische verordening. Maar met welke praktische zaken moet je als pluimveehouder rekening houden? Skal en Bionext schetsen gezamenlijk de belangrijkste wijzigingen in de nieuwe bio wetgeving en praktische gevolgen daarvan voor pluimveebedrijven. Sprekers: Josina Hoetelmans - Skal Biocontrole; Hans Fuchs - Bionext

18 - Nieuwe bio wetgeving vanaf 2021: wat moet ik weten? Ma 18 jan | 16.00 - 16.30 uur Bent u al ingespeeld op de nieuwe bio-verordening van 1 januari 2021? Dit is de opvolger van de basiswetgeving, de Verordening Nr. 834/2007. Wat betekent deze wetswijziging voor het labelen van biologische levensmiddelen en productieregels? In deze hands-on

Vanaf 2021 geeft Skal invulling aan certificatieplicht voor verkooppunten van biologische producten. Wat betekent dat voor jou als marktkraamhouder of voor jullie als biologische markt? Miriam van Bree, Breedeblik en Maria van Boxtel, Land & Co gaan in gesprek met marktkraamhoudster Tineke van de Berg van Stadsboerderij Almere over de impact van de nieuwe regelgeving op marktkraamhouders. Daarnaast zal Sara Kuijer van Skal Biocontrole uitleg geven over de eisen en verwachtingen. Sprekers: Tineke van den Berg - Biologische Boerenmarkt Almere; Sarah Kuijer - Skal Biocontrole; Miriam van Bree - Breedeblik; Maria van Boxtel - Land & Co 27

21 - Voor webshops geldt sinds 2019 een registratie- of certificatieplicht voor verkoop van biologische producten. Wat betekent dit voor mijn webshop?

zoals PP, rPP, PET of rPET en dat onderbouwen wij met een LCA. A TOP heeft ook 2020 een prestigieuze prijs behaalt; de ECMA Innovation Award voor het verpaskken van zacht fruit. A TOP altijd op zoek naar nog opgeloste problemen in verpakkingen. de innovaties dragen direct bij aan de doelstellingen van het Plastic Pact. Spreker: Aad Hoekstra en Adriaan Verbeek A TOP B.V.

Di 19 jan | 16.00 - 16.30 uur Voor webshops geldt sinds 2019 een registratie- of certificatieplicht voor verkoop van biologische producten. Wat betekent dit voor u betekent hoort u tijdens de webshop. Vooraf u verdiepen in wat er bij komt kijken? Leest u dan de volgende blog alvast: https:// www.skal.nl/blog/online-biologischeproducten-verkopen. Sprekers: Yvonne Servaas - Bionext; Sara Kuijer en Richard Soons - Skal Biocontrole

]

22 - Wat zegt de nieuwe EUverordening over plantaardig uitgangsmateriaal? Vrij 22 jan | 10.00 - 10.30 uur De nieuwe biologische verordening biedt nieuwe mogelijkheden voor plantaardig uitgangsmateriaal. Zo kunnen heterogeen uitgangsmateriaal en zaad van bedrijven in omschakeling worden toegevoegd aan de Biodatabase. Tegelijkertijd worden de regels voor het gebruik van gangbaar uitgangsmateriaal verder aangescherpt. Ingeborg de Groot van Skal en Maaike Raaijmakers van Bionext nemen de belangrijkste wijzigingen met u door. Sprekers: Ingeborg de Groot - Skal Biocontrole; Maaike Raaijmakers - Bionext

23 - Spoedcursus bio regelgeving voor omschakelaars - dier Vrij 22 jan | 16.00 - 16.30 uur In deze spoedcursus geeft Doornebosch Advies je een overzicht van de belangrijkste biologische regelgeving waar je rekening mee moet houden als omschakelaar. Het gaat dan om de Europese biologische regelgeving, nationale regelgeving zoals de landbouwkwaliteitswet en bepalingen uit de Skal reglementen. De belangrijkste wijzigingen in de nieuwe biologische regelgeving die ingaat per 1 januari 2022 worden ook meegenomen. Uiteraard is er ook de mogelijkheid om vragen te stellen. Specifiek voor ondernemers in de dierlijke sectoren. Spreker: Berdi Doornebosch - Doornebosch Advies

26 - Een grondig gesprek over regeneratieve landbouw Vrij 22 jan | 10.00 - 10.30 uur

24 - B oerentroonrede Waar bedrijf en klimaat samen komen Wo 20 jan | 10.00 - 10.30 uur De boerentroonrede van dit jaar staat in het teken van klimaat. Ingeleid door Edith Lammerts van Bueren (voorzitter van de Bio-Academy), geven Jan Dirk en Peter van de Voort hun visie op de ontwikkeling van hun bedrijf Groote Voort in Lunteren met de befaamde Remeker kaas. Steeds vaker stellen boeren uit de omgeving vragen over hun bedrijf. En vooral bij extreme weersomstandigheden, die steeds vaker voorkomen door klimaatverandering. Vragen tijdens perioden van extreme regenval over hoe het mogelijk is dat de koeien van Groote Voort wel naar buiten kunnen, terwijl boeren uit de omgeving drassig grasland hebben dat onbegaanbaar is voor hun koeien. Of juist vragen, tijdens perioden van extreme droogte, over waarom het grasland van Groote Voort nog steeds zo groen is. De kwaliteit van de bodem van Groote Voort speelt een hoofdrol in dit verhaal. Een rijk bodemleven met een hoog waterdoorlatend en watervasthoudend vermogen. Jan Dirk en Peter nemen je graag mee in hun drijfveren en de antwoorden die zij hun collegaboeren geven. Maar ook gaan zij in op de vraag waarom hun kaas zo ongelofelijk lekker is dat ze de vraag telkens niet kunnen bijhouden. Kortom, een inspirerend verhaal uit de praktijk die laat zien hoe bedrijf en klimaatverandering kunnen samenkomen. Spreker: Jan | Dirk van der Voort - Remeker kaas Mmv Edith Lammerts van Bueren, - BioAcademy

25 - D uurzaam en circulair verpakken Ma 18 jan | 14.00 - 14.30 uur A TOP world’s greenest packaging ontwikkelt duurzame en circulaire verpakkingsinnovaties met name voor de AGF. Met zorg en liefde geteelde biologische producten verdienen een verpakking die gemaakt is van rPAPER. rPaper is duurzamer dan alle plastic varianten

Regeneratieve landbouw. Het begon met een paar eigenwijze boeren die het helemaal anders deden. Zij gingen rigoreus voor het leven, ondergronds èn bovengronds, en wisten zo de lat een flink stuk hoger te leggen: voor koolstofopbouw, waterberging, gezondheid van bodem, plant, dier en product, biodiversiteit, en ook rendement. Inmiddels groeit de beweging mondiaal en levert de regeneratieve praktijk ook wetenschappelijke inzichten. Wie deelt onze ambitie om dit spoor ook in Nederland te blijven trekken? Sprekers: Daniëlle de Nie - Stichting Wij.land; Fransjan de Waard - De Waard Eetbaar Landschap

28 - Meet & greet de Koolstofboeren van de Biobeurs Wo 20 jan | 12.30 - 13.00 uur Meet and greet met de 3 biologische ondernemers uit regio Zwolle die de CO2-uitstoot van de Bio-beurs hebben gecompenseerd door maatregelen te treffen die CO2 vastleggen. De ondernemers worden geïnterviewd en deelnemers hebben de gelegenheid om vragen te stellen. Sprekers: Jeroen Neimeijer - Biologische varkenshouder; Harold van Vilsteren - Biologische melkveehouder; Joost van Dam - Biologische melkveehouder Mmv Heleen Klinkert Vadalkar - Bionext januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

29 - Naar een klimaatneutrale biologische sierteelt Ma 18 jan | 12.00 - 12.30 uur De biologische sierteelt is groeiende. Daarmee neemt ook de druk toe om het aanbod te verbreden en het teeltseizoen te verlengen. Bijvoorbeeld met kasteelt of producten uit het buitenland. Hoe zorgen we ervoor dat de sector klimaatvriendelijk blijft? Kunnen droogbloemen en bollen op pot hierin een rol spelen? En kan de logistiek niet efficiënter? Diverse deskundigen uit de sector geven hun visie en tips voor een klimaat neutrale biologische sierteelt. Sprekers: Toma van den Bosch - Toma Bloemenservice; John Huiberts - Huiberts biologische bloembollen; Teler van bloemen onder glas - nader te bepalen Mmv Maaike Raaijmakers - Bionext

30 - E erste milieuresultaten Biologische melkveehouderij zijn bekend Vrij 22 jan | 11.00 - 11.30 uur

31 - I nnovatie in de biologische sector: (Bijna) 15 jaar Ekoland Innovatieprijs Wo 20 jan | 15.30 - 16.00 uur

34 - I rrigatie en waterbeheer in open teelten: hoe omgaan met klimaatverandering? Vrij 22 jan | 12.00 - 12.30 uur Als de hitte, droogte en heftige regenbuien van de laatste 5 jaar ons tonen wat klimaatverandering werkelijk inhoudt, is dat hoogst zorgelijk. Goed en genoeg water als belangrijke productiefactor is lang niet altijd meer vanzelfsprekend. In deze workshop aandacht voor irrigatie en anticiperen op de klimaatverandering. Aandacht voor beperken van (water)verliezen, “water-spaarzaam telen”, nieuwe manieren van irrigeren en het probleem van verzilting en hoe hiermee om te gaan. Spreker: Sander Bernaerts - Naturim

35 - D e stal van de toekomst is buiten De Ekoland Innovatieprijs eert de vernieuwers in de biologische sector. In deze workshop een podium voor deze pioniers: drie oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs delen hun innovatie via film en gesprek in de studio. Wat is hun innovatie? Wat ontwikkelden ze verder nog aan nieuwe ideeën? Hoe kwamen ze op hun ideeën? Wat werkt goed, wat kan nog beter? Doe inspiratie op en leer van hun ervaringen. Sprekers: Drie oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs Mmv Maria van Boxtel en Kees van VeluwJuryleden Ekoland Innovatieprijs

Vrij 22 jan | 15.00 - 15.30 uur

32 - Verkiezingen: To biologisch or not to biologisch Do 21 jan | 15.00 - 15.30 uur

Als biologische melkveehouder wilt u toch ook weten waar u staat met uw milieuresultaten, Daarom doet u er goed aan om de Kringloopwijzer in te vullen. Dit programma is zeker nog niet volmaakt. En is nog niet in alle gevallen goed ingericht is voor de Bio-bedrijfsvoering, Toch komen er duidelijke en heel goede resultaten uit. Het is van ernorm groot belang om deze resultaten te verzamelen, analyseren en bundelen. Dat is dit jaar al gebleken. U draagt actief bij, zodat uw belangenorganisaties hun visie en beleid beter onderbouwen. Deze workshop laat de eerste resultaten zien. Spreker: Kees Water - Ekopart

EKOLAND | januari – 2021

Gesprek met beurs-deelnemers over de politieke inzet van Bionext en het 10-puntenplan. Met speciale aandacht voor onze inzet richting de Tweede Kamer verkiezingen.

33 - D e 8 meest gestelde vragen over groenbemesting Ma 18 jan | 15.00 - 15.30 uur Wij willen met jou het gesprek aangaan over eerlijke prijzen voor rustgewassen. Aan tafel zit onder andere ook een graanverwerker, teeltexpert, akkerbouwer en veehouder. We staan stil bij het nut van rustgewassen in rotaties én de functie van deze teelten in de biologische kringloop. Ook duiken we dieper in de verschillen tussen rustgewassen. Daarna nodigen we je uit om in discussie te treden over wat een eerlijke prijs is en hoe we dit kunnen realiseren. Sprekers: Christoffel den Herder - Ceres Horti Advice; Thea van Beers - Onderzoeker Agrifirm; Gratia Meijers - Agrifirm BioTeam; Erik Nagelhoud - Specialist akkerbouw Agrifirm Mmv Arend Zeelenberg - Agrifirm BioTeam

Het effect van de stal op de boekhouding, de ROI, de werkdruk en het vermogen. Hoe ziet die “stal” er uit. Wat is het effect van buiten op de diergezondheid? Spreker: Ado Bloemendaal - Pure graze

36 - D e jongvee check: geef opvolgers de beste start Di 19 jan | 14.00 - 14.30 uur Gezonde kalveren groeien op tot sterke vaarzen. Maar hoe zorg je dat elk jong dier zich ontwikkelt tot een waardige opvolger? Tijdens deze workshop geven wij je handvatten en tools om beter inzicht te krijgen in de ontwikkeling van jouw jongvee. We gaan het hebben over de pens-ontwikkeling bij jonge dieren en het hoogtemeten. Kortom, alles wat jij moet weten voor een sterk start van je jongvee. Sprekers: Sjaak de Kleijne en Wilbert Swinkels - Adviseurs jongvee Agrifirm Mmv Arend Zeelenberg - Agrifirm BioTeam

37 - N atuurlijke diergezondheid: hoe pak ik dat aan? Di 19 jan | 14.30 - 15.00 uur

zou willen verbeteren. Door experts en deelnemers kennis en ervaringen uit te laten wisselen, verlaat jij de workshop met handvatten om de gezondheid van jouw gespeende biggen te verbeteren. Spreker: Adriaan van den Bogert en Arend Zeelenberg- Agrifirm BioTeam

39 - M obiel Slachten op de boer derij in België en Nederland: hoe ver zijn we? Ma 18 jan | 11.00 - 11.30 uur

Samen met Biohuis is Bionext aan de slag met een project om het gebruik van natuurlijke middelen door biologische veehouders te stimuleren. Er is nog veel onbekend over de werking en de toelating van natuurlijke middelen. Daarom brengen we samen met dierenartsen, Platform Natuurlijke Veehouderij, Wageningen Food Safety Research, veehouders en Skal Biocontrole in kaart welke middelen werkzaam zijn en gebruikt mogen worden in de biologische sector. Bent u benieuwd naar de eerste resultaten en hoe u ook aan de slag kan met natuurlijke middelen? Meld u dan aan voor deze workshop! Sprekers: Dierenarts; Veehouder; Platform Natuurlijke Veehouderij Mmv Gerdine Kaptijn - kaptijn@bionext.nl

38 - D e gezondheid van jouw biologische big naar het hoogste niveau Di 19 jan | 12.30 - 13.00 uur

In 2017 hebben meer dan 20 Europese landen geïnvesteerd in 12 onderzoeksprojecten voor de biologische landbouw en voeding. Nederlandse onderzoekers doen mee in projecten over pluimvee-uitlopen, biggezondheid, kalf bij de koe, richtlijnen voor biologische verwerking, nieuwe teelt in minder warme kassen, en strokenteelt bij vollegrondsgroenten. Nu de projecten hun afronding naderen geven we u enkele hoogtepunten. Sprekers: Marian Blom - Bionext; Monique Bestman - Louis Bolk Instituut; Gerben Messelink - Wageningen University & Research

Vrij 22 jan | 14.30 - 15.00 uur

Transport van levende dieren naar het slachthuis, is een doorn in het oog van veel veehouders en consumenten. De laatste dag van de dieren is er één vol stress met veel negatieve effecten op hun welzijn. Een mobiele slachteenheid die naar de boerderij komt, biedt een oplossing voor een respectvolle en dierwaardige slacht. Ruud Pothoven (Coöperatie Mobiel Slachten - NL - varkens) en Paul Verbeke (BioForum - BE - pluimvee) leggen uit hoe een mobiele slachteenheid kan gaan werken en we gaan in discussie met de deelnemers over de beste implementatie. Sprekers: Ruud Pothoven - Coöperatie Mobiel Slachten; Paul Verbeke - BioForum vzw

Vrij 22 jan | 10.30 - 11.00 uur APPI heeft een compleet systeem ontwikkeld waarbij alle levensfasen van ongewenste vliegen op natuurlijke wijze worden aangepakt. Door de oplossingen in combinatie met elkaar in te zetten wordt de overlast van vliegen in stallen beperkt. Spreker: Joenie van der Vliet - APPI Biologische oplossingen voor dieren Mmv Joenie van der Vliet

Vrij 22 jan | 12.30 - 13.00 uur

43 - Bedrijfskundige realiteit van voedselbossen

40 - Slimme oplossingen voor vliegenoverlast in de stal

Als biologische varkenshouder doe jij er alles aan om de gezondheid van jouw dieren op het hoogste niveau te houden. Tijdens deze interactieve workshop horen we graag van jou wat jouw uitdagingen zijn en wat jij graag

41 - Core Organic: Europees onder zoek voor de biologische sector

Voedselbossen worden door veel gangbare en deels ook biologische boeren sceptisch bekeken. Voedselbossen worden door de veelal wat groenere voorstanders als een ultieme vorm van kringlooplandbouw gezien. Maar zelfs wat groenere boeren en biologische fruittelers hebben wel hun twijfels over het verdienmodel van het voedselbos. In deze workshop gaat Wouter van Teeffelen (WTE Fruitadvies) op de bedrijfseconomische en bedrijfskundige aspecten van een voedselbos. Ook uit het oogpunt dat zowel voedselbossers als de wat meer traditionele biologische agrariërs nog veel van elkaar kunnen leren. www.wevideo.com/ Spreker: Wouter van Teeffelen - WTE Fruitadvies

44 - E lke boer kan biogas leveren Di 19 jan | 11.30 - 12.00 uur Er zijn in Nederland nog niet veel mestvergisters bij veehouders te vinden. Terwijl onze 16.000 melkveehouders en 4.000 varkenshouders in Nederland in potentie 1 miljard m3 aardgas equivalent per jaar kunnen produceren. Door een directe mestafvoer met mestvergisting reduceren veehouders hun emissies en verlagen zij de CO2 footprint van hun bedrijf. Het digestaat is weer inzetbaar in de veevoer-mestkringloop en houdt de bedrijfsvoering circulair. Met kleinschalige mestvergisting op het erf, distributie van biogas vanaf het erf naar de eindklant kan elke boer biogas producent worden. In de workshop bespreken we hoe dit past bij de (biologische) veehouder. Spreker: Paul Eijkman - BASgas BV

januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

45 - Fermentatie in de biologische sector Di 19 jan | 12.00 - 12.30 uur

47 - V oer mest en strooisel. Hoe sluiten we de biologische kringloop? Do 21 jan | 15.30 - 16.00 uur

Fermentatie is een succesvolle, natuurlijke methode voor de conservering en opwaardering van diverse (regionale) grondstoffen en reststromen in verschillende diersectoren. Het heeft een positief effect op zowel de smakelijkheid en nutriëntenbenutting van de gefermenteerde grondstoffen als ook op de darmgezondheid van dieren. Deze presentatie gaat over de mogelijkheden, onze ervaringen, behaalde resultaten en ook hoe bacterie-preparaten helpen bij een voorspelbaar fermentatieproces. Met deze kennis kan eenieder eenvoudig fermentatie op het eigen bedrijf toepassen. Spreker: Achim Tijkorte en Corine Walvoort Reudink

Samen met Biohuis is Bionext afgelopen jaar gestart met het project Koplopers in Kringlooplandbouw. In pilotgroepen wordt door boeren samengewerkt aan concrete oplossingen om de kringloop in de biologische sector beter te sluiten. Laat u inspireren door de verhalen van deze koplopers: Jan van den Broek is vleesveehouder en natuurboer in Hilvarenbeek. Hij gaat aan de slag met het optimaal verwaarden (en uitwisselen) van maaisels uit natuurgebieden. Pipie van Oyen-Smits is akkerbouwer en vleesveehouder in Drimmelen. Pipie heeft olifantsgras aangeplant dit voorjaar om dit te gaan gebruiken en uitwisselen als bio-strooisel voor andere veehouderijen. Sprekers: Jan van den Broek - Vleesveehouder; Pipie van Oyen-Smits - Akkerbouwer; Gerdine Kaptijn - Bionext Mmv Marjolein Keuning

Boekhouding; balans en W&V Rekening Return on investment in de landbouw (ROI) Werk jij voor het bedrijf of werkt het bedrijf voor jou? De koeien als medewerkers Werkdruk en footprint verlagen door minder mechanisatie ROI verhogen door de dieren als medewerkers te zien. Hoe toe te passen op het primaire landbouwbedrijf? Spreker: Ado Bloemendaal - Pure graze

51 - Bioboer zoekt Bioboer: bedrijfsovername en starten Do 21 jan | 12.00 - 13.00 uur

Vrij 22 jan | 15.30 - 16.00 uur

Ma 18 jan | 11.30 - 12.00 uur

EKOLAND | januari – 2021

Di 19 jan | 13.30 - 14.00 uur

49 - M eer doen met bodemleven: Van producten naar teeltstrategie

46 - H oe kunnen we de belasting met bestrijdingsmiddelen op bio bedrijven verminderen Uit ons recente onderzoek is gebleken dat er zelfs in natuurgebieden en op biologische bedrijven een zorgelijke belasting met bestrijdingsmiddelen is,. Die stoffen kunnen ervoor zorgen dat de insectenfauna en avifauna negatief beïnvloed worden en dat het dus voor landbouwbedrijven moeilijker kan worden om biologisch te werken. Er zijn diverse manieren waarop bestrijdingsmiddelen onbedoeld landbouwbedrijven kunnen verontreinigen. Dat heeft ook Bionext herkend. In de workshop zullen we ingaan op recente onderzoeksresultaten en ook ingaan op de vraag hoe ver we zijn met plannen ter vermindering van het gebruik van gangbaar stro en mest in de biologische landbouw. Sprekers: Jelmer Buijs - Buijs Agro-Services; Margriet Mantingh - Mantingh Environment & pesticides

50 - Kostprijs verlagen via natuurlijke kringlopen

Er komen steeds meer producten op de markt om het bodemleven te stimuleren en te herstellen. Een positieve ontwikkeling. Bodemleven is cruciaal voor het beschikbaar maken van nutriënten, groei van vitale wortels en bodemstructuur: nodig voor de teelt van gezonde gewassen. Maar, hoe weten we welke producten het beste kunnen worden toegepast?. Dr. Ir. Jacqueline Baar geeft graag een overzicht van producten, en laat zien welke producten kunnen worden ingezet in een passende teeltstrategie. Spreker: Dr. Ir. Jacqueline Baar - Soil Best BV

Boer zoekt boer: Nieuwe boeren zijn enthousiast voor de landbouw en ervaren ondernemers willen best graag ruimte bieden. Doe mee met deze inspirerende bijeenkomst over bedrijfsovername of starten. In deze workshop geven we aansprekende voorbeelden van overname en nieuwe boeren en tuinders - nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Kom ook speeddaten op de workshop van Landgilde, Toekomstboeren en NAJK. Stel jouw vraag in de speeddate en ontmoet hier je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Sprekers: Klarien Klingen - Toekomstboeren; Diverse boeren; Eke Folkerts - NAJK; Maria van Boxtel - Landgilde

52 - Why the Danish crave Organic, and the Dutch not (yet) Wo 20 jan | 16.00 - 16.30 uur

spreker is er volop gelegenheid tot het stellen van vragen. We sluiten af met een paneldiscussie met de aanwezige sprekers. Sprekers: Han Kavelaars - Nautilus; Jan Groen - Bionext; Wouter Klaasse Bos - Biologisch Akkerbouwbedrijf Klaasse Bos Mmv Miriam van Bree - CIV Groen Agro praktijkcluster

56 - T oegang tot land: hoe kom je aan grond? Di 19 jan | 15.00 - 15.30 uur

54 - K ennis en kunde voor Biodynamisch adviseurs Ma 18 jan | 13.30 - 14.00 uur

How do we realise an organic 25% market share by 2030? We turn to the case of Denmark for much needed advice. The Danish achieved the world’s highest organic share and the most well-developed organic market. Did you know that over 52% of consumers buy organic every week? We’ll dive deep into our neighbour’s case and figure out why the Dutch aren’t there (yet). Our guests for this day: Paul Holmbeck (DK) Tjeerd de Groot & you! Sprekers: Paul Holmbeck - Director Holmbeck EcoConsult; Tjeerd de Groot - Lid Tweede Kamer Mmv Helen Kranstauber en Kevin Corcoran FoodCabinet

53 - B iologische landbouw: kansen voor ondernemerschap? Do 21 jan | 09.30 - 12.00 uur Thema: Ondernemerschap in de biologische sector - Wat voor perspectief biedt de biologische landbouw aan de ondernemer van de toekomst? Hoe ziet de markt eruit en wat betekent het voor de ondernemer om om te schakelen naar biologisch? Biologisch is een sterk keurmerk, wat meerwaarde oplevert voor de boer of teler. Maar het vraagt ook veel van de teler: in de teelt, maar ook in het realiseren van de afzet. - Wat is de marktontwikkeling van biologisch? Hoe ziet de markt in Nederland eruit, hoe zijn de trends in het buitenland? Jan Groen, voorzitter van biologische branchevereniging Bionext en directeur van Green Organics belicht de belangrijkste ontwikkelingen, zowel in de markt als in het beleid. Han Kavelaars is voorzitter van biologische afzetcoöperatie Nautilus Organic, de enige 100% biologische telerscoöperatie van Nederland. Hij vertelt over de meerwaarde van gezamenlijk optrekken in de afzet van je producten. Wouter Klaasse Bos is een jonge biologische akkerbouwer uit de Flevopolder. Hij gaat in op de uitdagingen van de biologische teelt: wat is er zo mooi aan en wat valt er tegen? Na elke 32

Biodynamische landbouw kent een rijke landbouwcultuur en gaat op onderdelen verder dan biologisch. Wat heb je als adviseur nodig om bedrijven die doorschakelen te begeleiden. Waar is kennis beschikbaar en hoe kan ik hierin verder ontwikkelen. In deze workshop brengen we adviseurs en andere erfbetreders bij elkaar en delen onze kennis en ervaringen. Te beginnen met een korte introductie over achtergronden en waarden van biodynamische landbouw Sprekers: Leen Janmaat - Werkendeveld; Rienk ter Braake - Certivision

Toegang tot land, hoe kom je aan grond om te starten of uit te breiden? Kopen, pachten, overnemen, samenwerken in een onderneming: er zijn veel mogelijkheden om bedrijfsuitbreiding of start mogelijk maken. Kun jij zo ook je bedrijf starten of uitbreiden? Met aansprekend filmportret van de drie tuinders van de Stroom: hoe kwamen zij aan grond? In deze workshop vol praktische voorbeelden doe je inspiratie op voor je eigen start. Ontvang ook gratis de brochure ‘toegang tot land voor duurzame landbouwbedrijven’ en ga zelf aan de slag. Sprekers: Maria van Boxtel - Land & Co; Marcel Vijn - Wageningen UR

57 - Pitches en uitreiking Bioproduct Verkiezing 2021 Do 21 jan | 16.30 - 17.00 uur

55 - Routekaart bedrijfsovername: Stapsgewijs naar start of overname Ma 18 jan | 16.30 - 17.00 uur Wil je starten of overnemen in de landbouw? Ben je ervaren ondernemer en wil je starters de ruimte te geven? Zoek je opvolging of heb je een opvolger? Stapsgewijs naar een succesvolle start of overname met de routekaart bedrijfsovername van Landgilde. Samen met biologische boeren ontwikkelden we deze nieuwe tool: welke vragen beantwoord ik als overnemer en welke als overdrager. Wat spreken we samen af. We spreken ook over de lastige punten: Hoe draag je succesvol over? Na deze workshop vol praktijkvoorbeelden weet je: welke vragen moet ik in ieder geval beantwoorden bij overname? Spreker: Lian Kasper - Landgilde Mmv Maria van Boxtel - Landgilde

Met de Bio-productverkiezing laten we zien hoeveel mooie innovaties er jaarlijks uit de biologische sector komen. De keuze voor het beste product wordt dit jaar gemaakt door het publiek én een vakjury. Een maand lang hebben consumenten kunnen stemmen op hun favoriete product. De top 5 die hieruit is gekomen, geeft tijdens deze ‘workshop’ een 3-minuten pitch voor de vakjury en alle bezoekers van de BioKennisWeek. De vakjury kiest de winnaars. Naast de jury-prijzen komt er ook een publieksprijs. Wie mag zijn product een jaar lang ‘Bio-product van 2021’ noemen? Kijken!!! Sprekers: Michael Wilde - Bionext; Anneke Ammerlaan - Vision on Food; Ronald van Marlen - NaNa Bio januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

58 - BIOFRUITNET Europees kennisnetwerk biologische fruitteelt Ma 18 jan | 14.30 - 15.00 uur

Toelichting op dit Europees Horizon 2020 project. Verzamelen en bundelen van bestaande kennis voor de praktijk. Verbinden van de biologische fruitsector in heel Europa om succesvolle maatregelen en methoden voor iedereen toegankelijk te maken. De focus ligt op ziekten en plagen en de mogelijkheden deze te beheersen. Technische informatie komt beschikbaar via video’s, podcasts en e-learning cursussen. Informatief en makkelijk toegankelijk. Er zijn 15 partnerorganisaties uit 12 landen van Europa. Delphy is projectpartner. delphy.nl/research/biofruitnet/ Spreker: Gerjan Brouwer - Delphy

60 - W at is voedingskwaliteit? Di 19 jan | 15.30 - 16.00 uur Wat is voedingskwaliteit? Zoveel mogelijk goede voedingsstoffen en zo min mogelijk slechte voedingsstoffen? Die visie op voeding lijkt niet meer te kloppen. Communiceren over voedingsstoffen is achterhaald, omdat stoffen interactie hebben met elkaar. In de presentatie leren we je waarom het belangrijk is om een product in zijn totaliteit te bekijken en wat de invloed is van bewerking. Bovendien liggen er kansen, met name in de bio branche, om breder te communiceren dan voeding als verzameling voedingsstoffen. Sprekers: Christianne de Kort - Stichting Demeter; Paul Doesburg - Crystal Lab

Vrij 22 jan | 14.00 - 14.30 uur

Bokashi wordt al enige jaren onder meer in de landbouw toegepast. Agriton heeft een meerjarig onderzoek lopen bij proefboerderij SPNA. We willen in deze voordracht onder meer ingaan op dit onderzoek en andere onderzoeken die al zijn uitgevoerd. Bijvoorbeeld over het effect op de bodem en gewas en duurzame aspect. MmvJan Feersma Hoekstra - Agriton

62 - Z wavelvoorziening biologische melkveebedrijven Di 19 jan | 13.00 - 13.30 uur

Het telen van akkerbouwgewassen in stroken heeft verschillende voordelen: ziektes verspreiden zich minder snel door het gewas, de populatie natuurlijke plaagbestrijders neemt toe en de algehele biodiversiteit neemt toe. Onderzoeker en strokenteeltexpert Dirk van Apeldoorn (WUR) neemt ondernemers mee in de praktische stappen naar dit teeltsysteem. Na afloop van zijn presentatie is er gelegenheid tot het stellen van vragen. Spreker: Dirk van Apeldoorn - WUR Mmv Heleen Klinkert Vadalkar - Bionext

EKOLAND | januari – 2021

Ma 18 jan | 13.00 - 13.30 uur

61 - W etenschappelijke onderbouwing van Bokashi

59 - Masterclass Strokenteelt Ma 18 jan | 15.30 - 16.00 uur

63 - B oerderijwinkel, Groente abonnement, webwinkel of boerenmarktkraam: slim je eigen producten verkopen

Zwaveltekort treedt steeds vaker op, vooral tijdens een koud voorjaar. Dit wordt o.a. waar genomen door het wegvallen van bijvoorbeeld witte klaver. Melkveehouders kunnen dit probleem tackelen door vroeg in het jaar zwavel toe te dienen op hun grasklaverpercelen. In deze presentatie worden de mogelijkheden van het natuurlijk mineraal Polyhaliet toegelicht met het oog op een hoger eiwitgehalte, meer drogestof opbrengst en een betere smakelijkheid van de eerste en tweede snede. Sprekers: Lex Slootweg, Frank Duijzer en Roel Bloemert - ICL

Groenteabonnement, marktkraam, boerderijwinkel: verkoop, hoe doe je dat? Linda Duijndam startte een tuinderij en voegt succesvol assortiment toe aan het vlees en zuivel op de boerderij van haar ouders. Want: je eigen,producten verkopen is het mooiste wat er is. Maar hoe doe je dat? Linda deelt haar eigen passie voor mooie producten, slimme winkelinrichting en goed klantencontact. Met tips van Maria van Boxtel en Iris van de Graaf, Spreker: Linda Duijndam - Hoeve Biesland Mmv Maria van Boxtel - Land & Co; Iris van de Graaf - Van Eigen Erf

64 - Hoe rendeert uw biologische varkenshouderij? Vrij 22 jan | 12.30 - 13.00 uur Biologische bedrijven vergelijken op basis van voerwinst en saldo is lastig. ABAB Accountants en Adviseurs heeft met het productieresultaat per €1.000 huisvesting het ideale kengetal om het rendement van uw onderneming op het geïnvesteerd vermogen inzichtelijk te maken. Met dit kengetal bent u in staat het rendement van uw bedrijf te vergelijken met collega-ondernemers in de biologische varkenshouderij, een gangbare zeugenhouder of een vleesvarkenshouder met Beter Leven 1-ster. Sprekers: ing Remco Janssen en André Klemans - ABAB Accountants en Adviseurs

65 - Hoe kunnen voedselgemeen schappen lokaal biologische markten versterken? Di 19 jan | 10.30 - 11.00 uur Voedselgemeenschappen staan steeds meer in de aandacht. Consumenten vinden er de verbinding met de lokale omgeving en lekker en gezond eten, maar ook voor boeren zijn er volop voordelen: er kunnen afspraken gemaakt worden op basis van wederzijdse 33

betrokkenheid, eerlijke prijzen, en duurzaamheid. In deze workshop leren we aan de hand van het voorbeeld van voedselcoöperaties in Overijssel over concrete stappen die je als consument en boer kan nemen om een voedselgemeenschap te starten. Sprekers: Estella Franssen - Stichting de Ulebelt, initiatiefnemer voedselcoöperaties Overijssel; Henk Renting - Voedsel Anders Mmv Klarien Klingen - Project Goed Punt!

Eerlijk loon!

71 - Verleid je klant; Culinaire activiteiten op de boerderij Di 19 jan | 14.00 - 14.30 uur

66 - Ketenaanpak voor meer biologisch zaad Di 19 jan | 10.30 - 11.00 uur

68 - S tart je eigen voedselcoöperatie Ma 18 jan | 11.30 - 12.00 uur

Bj de raskeuze van biologische boeren, spelen afnemers een belangrijke rol. Daarbij hebben ze ook invloed op de vraag of biologisch uitgangsmateriaal wordt gebruikt of niet. Zeker bij de teelt van industriegewassen zoals spinazie en bonen waar de prijsdruk groot is. Samenwerking tussen ketenpartijen is dan essentieel om het gebruik van biologisch zaad te stimuleren.In deze workshop leggen verschillende bedrijven uit hoe ze dit aanpakken en bespreken we de mogelijkheden om nog meer ketenpartijen te betrekken. Sprekers: Heleen Bos - Rijk Zwaan; Jan Groen - Green Organics; Carel Bouma - lid van de expertgroep voor biologisch uitgangsmateriaal Mmv Maaike Raaijmakers - Bionext

67 - S olidaire Betaling en andere boereninitiatieven voor een eerlijk loon Ma 18 jan | 14.00 - 14.30 uur Samen met vereniging Toekomstboeren, de WUR en het CSA Netwerk Nederland, is Elske Hageraats (tuinder Ommuurde Tuin) de boer opgegaan, op zoek naar boereninitiatieven om een eerlijk uurloon te kunnen genereren. De inspirerende (!) voorbeelden zijn samengevoegd in een boekje dat deze winter uit zal komen. Praat mee en ontdek hoe je als boer een eerlijk uurloon kan realiseren. Spreker: Elske Hageraats - Ommuurde Tuin Renkum Mmv Klarien Klingen - Vereniging Toekomstboeren 34

Vers, echt en eerlijk eten, van boeren uit de buurt. Heel populair. Klinkt als lastig? Niet als je het samen doet, in een voedselgemeenschap! Je kunt hem zelf starten. Hoe werkt dat dan, in de praktijk? En hoe zet je zoiets op? Vanaf 15 huishoudens kan je je eigen voedselcoöperatie starten als volledige vervanging van de supermarkt. Als burgergroep of als boer met een korte keten. In deze workshop gaan we in gesprek met ervaren voedselcoöperatiestarters Bregje Hamelynck van biologische Permacultuur-tuinderij Ûs Hof, en initiatiefnemer van de eerste voedselcoöperatie van Friesland Ûs Iten. En Iris van de Graaf, Van Eigen Erf. Sprekers: Bregje Hamelynck - Us Hof; Hilde Delbecque - Vlaamse Voedselteams Mmv Iris van de Graaf - Van Eigen Erf

70 - T riodos Bank: een andere kijk op grond

Oogstfeestmaal, kookworkshop, zelf kruiden plukken: er zijn allerlei manieren om klanten vast te houden met culinaire activiteiten op de boerderij. Josèt Vermeer, Sprankenhof, , vertelt over haar culinaire activiteiten om klanten te vinden en te binden. Doe je het zelf of werk je samen met chef-koks? Wat biedt je aan? Wat zijn de kosten aan materialen en arbeid? Hoe werk je slim samen in werving en boeking van gasten? Workshop onder begeleiding van Maria van Boxtel, Land & Co en Iris van de Graaf, Van Eigen Erf. Spreker: Joset Vermeer - Sprankenhof Mmv Maria van Boxtel - Land & Co; Iris van de Graaf - Van Eigen Erf

72 - Warmere bodem; een uitdaging voor pompoen Di 19 jan | 11.00 - 11.30 uur

Ma 18 jan | 10.30 - 11.00 uur De kwaliteit van onze landbouwgrond raakt de laatste decennia steeds verder uitgeput. De oorzaak: intensief gebruik van grond, gebruik kunstmest in plaats van organische mest, zware machines. De opbrengsten van producten van de grond staan niet in verhouding tot de kosten van de grond. Omdat Landbouwgrond nu te duur is, is het financieel onaantrekkelijk voor een transitie naar een gebalanceerd ecosysteem. Voor de transitie naar biologische landbouw is een systeemverandering nodig waarbij we anders gaan kijken naar de waarde van grond. Grond zou voor lange tijd en tegen een acceptabele prijs beschikbaar moeten zijn voor ondernemers om een ecologisch gebalanceerd bodemgebruik te realiseren. Sprekers: Liesbeth Soer - Triodos Regenerative Money Centre; Paul Kortekaas - Triodos Bank

Door klimaatverandering worden de zomers gemiddeld warmer en krijgen we met meer weersextremen te maken. Deze extremen zorgen voor nieuwe uitdagingen in de pompoenteelt; ziektes die voorheen in de Benelux weinig problemen veroorzaakten in combinatie met een hogere infectiedruk. In deze workshop zullen we ingaan op deze bekende

januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

(en ook nieuwe) pathogenen en de volgende vragen beantwoorden:- Hoe zijn ziektes/plagen in de pompoenteelt te herkennen? - Hoe verspreiden deze zich? - Wat kunt u als teler doen om deze te voorkomen? Spreker: Ronald Wilterdink - Vitalis Biologische Zaden B.V. Mmv Jannie Dingemans - Vitalis Biologische Zaden B.V.

73 - Sonett beyond sustainability Virtual walkthrough Di 19 jan | 11.30 - 12.00 uur You always wanted to know more about the values of Sonett, get to know the company and see where all the products are manufactured. You are curious what are the differences between conventional detergents and Sonett Products? Join us for a short virtual walk through Sonett followed up by a Q&A with Rebecca and Oliver. Mmv Rebecca Kramer and Oliver Gross - Sonett

74 - Van boer tot bakker tot bord. Di 19 jan | 12.30 - 13.00 uur

kenstein, feta van Hansketien, wijn uit Dieren en nog veel meer. Maak kennis met smaakvolle, biologische producten uit de regio. Met productpresentatie van de boeren en tuinders zelf: luister naar de verhalen van deze bijzondere producenten. En leer hoe je deze lekkere producten kan bestellen voor jouw groothandel of winkel. Sprekers: Alle producenten van het Streekplein Mmv Caro Niestijl - Ecostoof

77 - Risico-analyse voor biologische bedrijven: wat verandert er in de nieuwe verordening? Do 21 jan | 14.30 - 15.00 uur De nu geldende regels voor biologische productie verplichten verwerkende bedrijven in food en feed om een plan te hebben waarin je de risico’s omschrijft die de biologische status van je product kunnen bedreigen. Deze verplichting wordt in de nieuwe verordening uitgebreid. Bionext en Skal geven aan wat de wijzigingen zijn en hoe zo’n plan er uit kan zien. Sprekers: Marian Blom - Bionext; Jan-Wicher Krol - Skal Biocontrole

zich in Nederland lijken te vestigen. Door het aanpassingsvermogen van Phytophthora is resistentiemanagement essentieel en is doorontwikkeling van het robuuste rassenpakket noodzakelijk. Spreker: Geert Kessel - WUR Mmv Niels Heining - Bionext

85 - Doorzaaien productiekruiden in grasland; toch mogelijk? Di 19 jan | 15.00 - 15.30 uur

80 - Doorschakelen naar Demeter, durft u het aan? Vrij 22 jan | 11.30 - 12.00 uur Gerard Hardeman vertelt hoe ze hun extreem korte keten hebben opgezet en hoe deze in de dagelijkse praktijk functioneert. Sprekers: Gerard Hardeman - Gerard&Suus; Sven Verbeek - De 2Gebroeders

75 - ‘Proef het Streekplein’ Online kookdemonstratie Di 19 jan | 16.30 - 17.00 uur

Biodynamische landbouw kent een rijke landbouwcultuur en gaat op onderdelen verder dan biologisch. In deze landbouwcultuur staat de bodem centraal en wordt het landbouwbedrijf gezien als een levend organisme. Naast de achtergronden van biodynamische landbouw, komen ook praktische maatregelen aan de orde. Hoe kom ik in aanmerking voor het Demeter certificaat? Spreker: Leen Janmaat - Louis Bolk Instituut; Petra Derkzen - Stichting Demeter

81 - D rie jaar convenant robuuste aardappelrassen: hoe nu verder? Vrij 22 jan | 13.00 - 13.30 uur

Kok Linde van de Graaf kookt met de heerlijke producten van het streekplein. Proef mee - op afstand - van haar heerlijke gerechten. Met vlees van de stiertjes van Boerderij EycEKOLAND | januari – 2021

Drie jaar geleden tekende de biologische aardappelsector het convenant versnelde transitie naar robuuste aardappelrassen. Nu, drie jaar later, zijn de robuuste rassen gemeengoed. Zijn er nieuwe afspraken nodig om de behaalde resultaten te waarborgen? Welke stappen moeten er nog gezet worden in het rassenpakket en wat kunnen telers bijdragen aan het behoud van de resistenties? Geert Kessel (WUR) presenteert de onderzoeksresultaten uit de demovelden met robuuste aardappelrassen waarin hij laat zien of nieuwe phytophthorastammen

Het doorzaaien van productiekruiden leek lange tijd een lastige opgave. Traditionele methoden slaagde er niet in om een voldoende groot aandeel kruiden homogeen in de grasmat te krijgen. De voordelen van het doorzaaien ten opzichte van herinzaai zijn echter behoorlijk groot. Weinig tot geen verlies van organische stof in de bodem en het behoud van de goede grassen. Met dit als vertrekpunt is er in 2019 een proef aangelegd waarin verschillende doorzaaimethoden getest zijn. De resultaten hiervan lijken veelbelovend voor het doorzaaien van productieve kruiden. Spreker: Pedro Janssen - Louis Bolk instituut

86 - K oolstofvastlegging in akkerbouw en veehouderij Wo 20 jan | 13.00 - 13.30 uur Het project Slim Landgebruik is sinds 2018 actief o.a. met het meten van koolstofvastlegging op praktijkbedrijven in de akkerbouw en de veehouderij in een 8-tal netwerken verspreid door het land. In deze workshop geven we een inkijkje in de aanpak en maatregelen die toegepast worden. En natuurlijk laten we een overzicht van de resultaten zien. Sprekers: Jan-Paul Wagenaar en Leen Janmaat - Louis Bolk Instituut

87 - S poedcursus bio regelgeving voor omschakelaars - plant Di 19 jan | 10.00 - 10.30 uur In deze spoedcursus geeft Doornebosch Advies je een overzicht van de belangrijkste biologische regelgeving waar je rekening mee moet houden als omschakelaar. Het gaat dan om de Europese biologische regelgeving, nationale regelgeving zoals de landbouwkwaliteitswet en bepalingen uit de Skal reglementen. De belangrijkste wijzigingen in de nieuwe biologische regelgeving die ingaat per 1 januari 2022 worden ook meegenomen. Uiteraard is er ook de mogelijkheid om vragen te stellen. Specifiek voor ondernemers in de plantaardige sectoren. Spreker: Berdi Doornebosch - Doornebosch advies

Schrijf je dan in voor deze workshop waar we samen op zoek gaan naar de missing link. Sprekers: Gemma Stanski; Tessa Eeftink; Harrie Janssen - Hazelbroekhoeve; Durk Oosterhof - Obio

93 - Biologisch en stikstof: de feiten Vrij 22 jan | 13.30 - 14.00 uur

90 - A lgemene normen biologisch zuivel Ma 18 jan | 12.00 - 12.30 uur Voldoen de huidige algemene normen biologische zuivel aan wat jij ervan verwacht? Heb jij een sterke mening over de algemene normen biologische zuivel die jij graag zou willen delen? Volg dan deze interactieve workshop waarbij we samen gaan kijken naar de kwaliteitsnormen. Sprekers: Harrie Jansen - Hazelbroekhoeve; Durk Oosterhof - Ik ben bio

92 - W at levert een biologisch bedrijf op aan biodiversiteit en visa versa? Do 21 jan | 13.00 - 14.00 uur

Op verzoek van Biohuis, en gefinancierd door het ministerie LNV, hebben onderzoekers van de WUR zich verdiept in de stikstofemissies van biologische veebedrijven. Op grond van literatuur en gesprekken met betrokkenen uit de sector, brengt de WUR in een eerste ‘Quickscan’ de plussen en minnen van de biologische productiewijze in kaart, wat betreft de stikstofemissies. Presteren biologische veehouderijen beter of slechter dan gangbare en waar zitten dan de eventuele verschillen? Presentatie door WUR onderzoeker Gerard Migchels. Met bijdragen van onderzoekster Marleen Plomp. Na de presentatie is er gelegenheid voor vragen en opmerkingen. Sprekers: Gerard Migchels en Marleen Plomp - Wageningen Universiteit Mmv Maria Buitenkamp - Bestuurslid Biohuis

88 - K oeien en kruiden Di 19 jan | 16.00 - 16.30 uur Kruidenrijk grasland staat momenteel volop in de belangstelling, zowel vanuit het oogpunt van functionaliteit voor het melkveebedrijf als biodiversiteit. Binnen het project ‘Koeien en Kruiden’ is de afgelopen 3 jaar onderzoek gedaan naar de voordelen voor de boer, de inpasbaarheid in de bedrijfsvoering en biodiversiteit. Hier presenteren we resultaten van de demo’s op praktijkbedrijven en een experiment met verschillende kruidenmengsels en management. Sprekers: Nyncke Hoekstra en Anne Jansma Louis Bolk Instituut

89 - Ik ben bio. Vrij 22 jan | 12.00 - 12.30 uur In 1972 werd de koepelorganisatie IFOAM voor biologische landbouw opgericht. Vanaf de jaren 90 zien we dat er in Europa meer aandacht is voor de biologische landbouw. 30 jaar later is het percentage biologische landbouwareaal iets meer dan 4.1%. Vergeleken met andere landen loopt Nederland achter. Wat is de missing link? Denk jij het te weten?

94 - I nformatiebijeenkomst GLB, met een biologisch perspectief Ma 18 jan | 13.30 - 14.00 uur Vanuit het project de meerwaarde van de bioboer brengen we in kaart wat een biologisch bedrijf oplevert aan maatschappelijke diensten. Eén van deze diensten is biodiversiteit. Professor David Klejin van Wageningen Universiteit vertelt over biodiversiteit op (biologische) bedrijven en wat dit oplevert. Ook geeft hij tips voor boeren. Melkveehouder Sytse Gerritsma laat zien hoe hij dit toepast op zijn melkveebedrijf en vertelt over zijn zoektocht naar een houdbaar systeem binnen zijn bedrijfsvoering. Via de chat kunnen deelnemers meepraten en vragen stellen. Sprekers: David Kleijn - Leerstoelhouder Plantenecologie en Natuurbeheer Wageningen Universiteit; Sytse Gerritsma - BD melkveehouderMmv Goaitske Iepema - Hogeschool van Hall Larenstein

Het Gemeenschappelijk Landbouw Beleid (GLB) van de EU gaat veranderen. Wat is de positie van Bio in het nieuwe GLB? De Europese Commissie en het Europees Parlement leggen veel vertrouwen bij de biologische landbouw. Nederland zoekt hoe dit vertrouwen vorm te geven binnen het GLB. In deze workshop een overzicht van de plannen. Hoe zit het met de basisbetaling en de eco-maatregelen? Zijn er veranderingen in betalingen voor natuurbeheer, zoals de ANLb vergoedingen? Laat je informeren en laat je suggesties achter. Spreker: Ad Tabak - Ministerie LNV Mmv Pipie Smits van Oyen - Biohuis

95 - E en regio merk voor lokale producten in de supermarkt Vrij 22 jan | 10.30 - 11.00 uur Samenwerking tussen lokale (bio-) producenten en supermarkten is best lastig. Hoe regel je de logistiek, hoe verdeel je de marges, hoe

januari – 2021 | EKOLAND

BIOKENNISWEEK

regel je continuïteit? En hoe voorkom je dat je als producent opgaat in de massa en niet meer onderscheidend bent in het schap? Een unieke samenwerking tussen 10 supermarkten en (bio-)producenten uit de omgeving van Deventer brengt hier verandering in. Door samen te werken aan logistiek, assortimentsopbouw, marketing en een eerlijke prijs voor alle schakels in de keten. De producten worden onder een gezamenlijk merk in de supermarkt gepresenteerd. Van de regio, voor de regio. Dit voorjaar in het schap, nu al op de Bio Kennisweek. Mis dit niet. Sprekers: Hans Kok - Jumbo Colmschate; Arjuna Huis in ‘t Veld - De Melkbrouwerij Mmv René de Bruin - SPN/Streekwijzer

96 - K limaat-urgentie: (bio-)boeren tussen hoop en wanhoop, deel 2 Vrij 22 jan | 14.00 - 14.30 uur Nagesprek n.a.v. de gelijknamige workshop op woensdag 20 januari 11.00. Klimaatverandering wordt steeds tastbaarder én urgenter. Hoe verhouden we ons ertoe als sector? Zijn we zichtbaar genoeg? Moeten we ons activistischer opstellen? En hoe houden we elkaar binnen de bio-beweging gezond en gemotiveerd in deze tijd van klimaatdepressie en landschapspijn? Ronald van Marlen zet de zaken op scherp, geïnspireerd door Extinction Rebellion. Lian Kasper geeft handvatten voor het navigeren tussen hoop en wanhoop in je eigen poging om een steentje bij te dragen. Sprekers: Ronald van Marlen - Timeli; Lian Kasper - Land & Co

97 - Steward Ownership: ondernemen zonder eigenaar Di 19 jan | 14.30 - 15.00 uur

volgens de statuten niet zo makkelijk meer worden verkocht of geërfd. De ondernemers mogen zolang ze willen en kunnen het bedrijf naar eigen inzicht voeren. Winst is geen persoonlijk doel, maar een middel om de idealen te realiseren. Merle Koomans (Odin) en Hans van den Broek (The Shore) zijn beide directeur van steward owned bedrijven. Ze interviewen elkaar over deze bijzondere bedrijfsvorm en over Coöperatie Sleipnir waarbij beide bedrijven zijn aangesloten. Sprekers: Merle Koopmans - Odin; Hans van den Broek - The Store

98 - T riodos Bank: een andere kijk op grond Do 21 jan | 16.00 - 16.30 uur De kwaliteit van onze landbouwgrond raakt de laatste decennia steeds verder uitgeput. De oorzaak: intensief gebruik van grond, gebruik kunstmest in plaats van organische mest, zware machines. De opbrengsten van producten van de grond staan niet in verhouding tot de kosten van de grond. Omdat Landbouwgrond nu te duur is, is het financieel onaantrekkelijk voor een transitie naar een gebalanceerd ecosysteem. Voor de transitie naar biologische landbouw is een systeemverandering nodig waarbij we anders gaan kijken naar de waarde van grond. Grond zou voor lange tijd en tegen een acceptabele prijs beschikbaar moeten zijn voor ondernemers om een ecologisch gebalanceerd bodemgebruik te realiseren. Sprekers: Liesbeth Soer - Triodos Regenerative Money Centre; Paul Kortekaas - Triodos Bank

99 - P erspectief omschakeling Melkvee Wo 20 jan | 14.00 - 14.30 uur

In Steward Owned bedrijven is het financiële eigendom en de zeggenschap over het bedrijf strikt van elkaar gescheiden. Alle aandelen worden ondergebracht in een stichting of coöperatie, die daarmee officieel eigenaar wordt van de onderneming. Het bedrijf is als het ware van zichzelf of van iedereen en kan

en evt. aandachtspunten. In de workshop laten we zien wat er zoal aan de orde komt en hoe dit werkt. Sprekers: Kees Water - Ekopart; Edith Finke DLV-Rundvee Advies

100 - Z uivel workshop 101 - Speciaal voor winkeliers van de bio speciaalzaak! Ma 18 jan | 11.00 - 11.30 uur Di 19 jan | 11.00 - 11.30 uur Tijdens deze workshop willen we winkeliers en zuivelmedewerkers van de winkels vertellen waarin de zuivel in de bio speciaalzaak zich onderscheidt van supermarkt bio. Wat maakt de zuivel die in de bio speciaalzaak zo bijzonder? Wat betekent boerderijzuivel? Wat is onderscheidend aan biodynamische zuivel? Weet je het verschil tussen een roer en een standyoghurt? Hoe wordt onze kwark gemaakt? Wat is zo bijzonder aan onze vanillevla? Wat is het verschil tussen Kefir en Acidophilus? Wat is zo bijzonder aan Yomio en onze yoghurts? Wat is het verschil tussen Demeter boter, boeren boter en grasboter? En uiteraard is er ruimte voor alle vragen! Sprekers: Edwin Crombags en Klaas de Lange - Weerribben Zuivel

103 - Wat betekent 100% biologische grondstoffen voor de samenstelling van mijn voer? Vrij 22 jan | 14.30 - 15.00 uur Vanaf 1 januari 2022 moeten alle biologische voeders uit 100% biologische grondstoffen bestaan. In sommige sectoren wordt zelfs gesproken over 100% EU-grondstoffen. Zijn er voldoende biologische grondstoffen beschikbaar? Wat betekent dit voor de samenstelling? Tijdens deze interactieve workshop gaan Wim Krajenbrink en Stefan Regelink hier uitgebreid op in. Ook is per sector een specialist aanwezig om uw vragen te beantwoorden. Sprekers: Wim Krajenbrink en Stefan Regelink - AgruniekRijnvallei Biologisch

104 - B iokwis: ‘To bio or not to bio’ Do 21 jan | 17.00 - 17.30 uur

Kees Water (Ekopart) en Edith Finke (DLVRundvee Advies), voeren veel omschakelgesprekken. Tijdens deze gesprekken krijgt u op basis van uw bestaande bedrijfsstructuur en uw management een praktische doorkijk op de perspectieven voor de omschakeling. U krijgt hierbij zicht op de te benutten kansen EKOLAND | januari – 2021

Weet jij alles van biologisch en vind je jezelf een echte biokenner? Speel dan de Biokwis ‘to bio or not to bio, that’s the question’ en wordt de eerste thuiswinnaar. Organisatie Bionext

BOUWEND OP OUDE IDEALEN ONTWIKKELT ARMANDO KOK BOERDERIJ SCHOONDERBEEK VERDER

Al dertig jaar het kalfje bij de koe 38

januari – 2021 | EKOLAND

BEDRIJF IN BEELD

Als twintigjarige nam Armando Kok in 2012 plotseling de boerderij over van zijn vader. Met koeien met hoorns in een familiekudde staat het natuurlijk gedrag van de koe centraal. Een belangrijk uitgangspunt waar hij nog altijd enthousiast op verder bouwt. Een van de doelen is om in de komende jaren een toekomstbestendige stal te realiseren, die past bij deze visie. TEKST NIELS HEINING | FOTO’S COLETTE LASEUR

p de vraag van de fotograaf waar Armando Kok zich op z’n gemak voelt voor de foto, hoeft hij niet lang na te denken. Voor we het weten staat hij met een grote glimlach tussen de koeien in de stal. Trots kijkt hij naar hoe de moeders snel hun kalfje opzoeken en er omheen gaan staan. “Normaal blijven ze altijd rustig liggen als ik de stal in stap, met vreemden erbij zijn ze meteen op hun hoede.” Het is een van de gevolgen van het beleid om kalfjes bij de koe te houden in een zogenaamde familiekudde. Armando: “Ik heb het gevoel dat de beesten meer natuurlijk gedrag ontwikkelen doordat ze de verzorgende moedertaak hebben. Ze krijgen een stukje instinct terug. Ik denk dat het behoud van de hoorns daar ook mee te maken heeft.” Dat herontwikkelen van dit instinctmatige gedrag, daar gaat wel een generatie overheen, zag Armando: “Als een kalf zelf door haar moeder is verzorgd, neemt het dit verzorgende ook mee wanneer ze zelf afkalft. Als boer moet je dus wel wat geduld hebben als je het probeert. Daarom denk ik dat het belangrijkste criterium is dat de melkveehouder het echt moet willen. Of het een succes wordt hangt helemaal af van de boer, koeien willen wel.”

Deze manier van werken hoefde Armando niet helemaal zelf uit te vinden. Vader Gerard Kok schakelde het bedrijf al in 1991 om naar een biologische bedrijfsvoering en sinds 2007 ook naar biologisch dynamisch. “Ik ben erin opgegroeid. De kalfjes zijn de afgelopen vijftien jaar niet meer gescheiden geweest. Ik kan me ook nog herinneren dat m’n vader in 1994 of 1995 zei: ‘Dit wordt de laatste koe waar ik de hoorns van weghaal’, die laatste koe zonder hoorns hebben we toen nog een hele tijd gehad.” Opgroeien op Schoonderbeek betekende niet dat Armando niet de ruimte kreeg om een eigen plan te trekken. “Ik ben tijdens de studie EKOLAND | januari – 2021

heel bewust stages gaan doen op gangbare bedrijven. Even uit de bubbel, dat was mijn manier om uit te vinden wat ik zelf wilde. Van die stages ben ik zeker niet dommer geworden, maar ik trok wel de conclusie dat de manier van werken van mijn vader goed aansluit op wat ik zelf belangrijk vind. Ik volg de lijn van m’n vader, maar doe ook dingen op m’n eigen manier, ik ben wel een beetje eigenzinnig.”

“Je kunt wel zeggen dat ze hier een vrije opvoeding krijgen.”

Zo is hij met de fokkerij een andere weg ingeslagen. “Vroeger hadden we altijd een stier. Ik vind dat principe heel mooi, maar de genetische variatie werd te smal.” Toen het stierenverblijf ook niet meer voldeed aan de SKAL-normen is de stier weggedaan. “Toen ben ik overgestapt op KI. En dat vind ik heel leuk om te doen, kijken naar hoe ik koe kan krijgen die het goed doet in de familiekudde en tegen een stootje kan.” Hij is tevreden over de huidige kruising tussen Holstein, MRI en Brown Swiss: “We hadden hiervoor een kruising van ongeveer de helft Fries-Hollands en de helft Holstein. Met KI heb ik toch meer mogelijkheden en heb ik ook MRIJ en Brown Swiss ingekruist. Ik houd niet zo van raszuivere koeien. De koeien hier zijn gemiddeld zes jaar oud, dat ga ik met zuivere Holstein niet redden. De kruising bevalt heel goed, maar met Brown Swiss moet ik oppassen dat ze niet te mak worden.” Lachend: “Ik wil nog wel graag het overwicht hebben.” Het streven is naar rust in de stal met zo min mogelijk wisselingen. De koeien kalven in principe in de stal af, tenzij het te onrustig wordt. Daarna blijven de kalfjes tenminste twee maanden bij de moeder in de stal. Na die tijd beginnen ze te puberen en wordt het lastig ze onder controle te houden. “Rennen ze de weg op, of moet ik ze uit de wei van de buren halen,” 39

zegt Armando glimlachend. “Daarnaast drinken ze dan ook wel heel veel melk weg bij de koe. Als transitieperiode zet ik de kalveren in een hokje aangrenzend aan de stal, waar ze eerst nog minimaal anderhalve week onbeperkt kunnen zogen en daarna bouw ik het in minimaal anderhalve week af, door ze eerst alleen ‘s nachts te laten zogen en uiteindelijk nog maar een uurtje. Ik laat ze in de kudde gewoon heel erg hun gang gaan. Dat is een andere manier van werken, ik moet accepteren dat ik niet alles kan controleren. Je kunt wel zeggen dat ze hier een vrije opvoeding krijgen.” Van deze vrije opvoeding ziet hij veel voordelen. “Het belangrijkste is voor mij het natuurlijke gedrag dat de koeien kunnen vertonen. Daarnaast bespaar ik veel tijd door de kalfjes zo los te laten. De moeder neemt in het begin bijna al het werk uit handen. En de kalfjes groeien als kool. Ze drinken wel tien liter melk per dag met hoge vetgehaltes. Ook beginnen ze veel eerder met grazen dan kalfjes die apart worden gehouden.” Als ander belangrijk voordeel noemt hij het werkplezier. “Ik vind het prachtig om de kalfjes en de koeien zo samen in de stal te zien, of als ik de koeien ga halen en we lopen met z’n allen terug. Dat voelt goed en heel natuurlijk.” Voor de toekomst ziet Armando het bouwen van een nieuwe stal als grote uitdaging De huidige stal is een omgebouwde hellingstal die er al veertig jaar staat. De hellingstal was een mooi idee, maar werkte niet 40

Bedrijfsgegevens Boerderij Schoonderbeek

Maatschap van Armando en moeder Rosa Kok. Ar beid | Armando doet het meeste werk rond de koe en het land, en runt het bedrijf alleen Ar eaal | 45 ha, waarvan 7 ha natuurbeheer Grondsoort | Zand Gewassen | Grasklaver, mais en triticale Veestapel | 50 stuks melkvee plus bijbehorend jongvee Ras | Driewegskruising met Holstein, MRIJ, Brown Swiss Productie | 6.500 liter per koe per jaar Afzet | Melk via Eko-Holland naar Zuiver Zuivel Website | www.ekoe.nl

januari – 2021 | EKOLAND

BEDRIJF IN BEELD

Of het een succes wordt hangt helemaal af van de boer, de koeien willen wel. met melkvee. “Je hebt een hele hoge bezettingsgraad nodig om te zorgen dat de mest genoeg naar beneden wordt getrapt. Maar met zo’n hoge bezettingsgraad houd je de uiers niet schoon en krijg je daar problemen mee. Zoals ik het nu voor me zie is potstalsysteem ideaal voor een familiekudde.” De nieuwe stal moet ongeveer twee keer zo groot worden en ruimte geven aan zestig melkkoeien en aan het jongvee. “Ook wil ik het ligoppervlakte vergroten van zes naar tien tot twaalf vierkante meter per koe. Op die manier hoop ik de koeien schoner te houden en daarmee uierziektes tegen te gaan.” Ook de melkput is aan vervanging toe: “De oude staat er nu ruim veertig jaar, de melkinstallatie is 25 jaar oud. Het werkt, maar het houdt niet over.” Voor de financiering van de nieuwe melkstal heeft hij een goed verhaal nodig voor de bank. Daarom stelde hij drie jaar geleden duidelijke doelstellingen op. “Mijn doel was om in vijf jaar tijd van 5200 naar 6200 liter per koe te gaan en genoeg ruwvoer te produceren van eigen land om zelfvoorzienend te zijn voor zestig stuks melkvee.” De doelstelling van 1000 liter is al binnen drie jaar ruimschoots gehaald. “Ik zit nu op 6500 liter, maar als de nieuwe stal er is, moet dat volgens mij nog een heel stuk omhoog kunnen.” In een normaal jaar verwacht Armando dat het in principe moet lukken om genoeg ruwvoer van de 45 hectare huiskavel te halen voor vijftig melkkoeien. Door de droogte van dit jaar, wordt het echter wel spannend EKOLAND | januari – 2021

of hij niet hoeft bij te kopen. Om straks genoeg ruwvoer van het land te halen voor zestig melkkoeien ligt er nog wel een uitdaging. “Het lukt hier niet goed om de klaver in de percelen te houden. Daardoor zie ik de productiviteit van de oudere percelen te veel omlaag gaan en moet ik wel opnieuw inzaaien. Dat is eigenlijk zonde, want het zijn mooie kruidenrijke percelen. Hoe de graslanden beter in balans te houden is nog een zoektocht: “De bodem speelt een belangrijke rol, maar het is lastig en complex om daar aan te werken. Als je tien bodemexperts vraagt naar de grond te kijken, zullen ze tien verschillende dingen zeggen.” Naast de graslandpercelen teelt Armando op zes hectare voedergewassen in rotatie. “Afgelopen jaren mais en wintertriticale. Dit doe ik vooral om het land voor te bereiden op de nieuwe inzaai van grasklaver. Secundair kan ik het goed gebruiken voor de krachtvoer- en strobehoefte.” Wat het boer zijn zo mooi maakt voor hem is de verscheidenheid van werkzaamheden. “Ik ben nooit gedwongen om dit vak te kiezen, maar ik wist al vrij snel dat ik dit wilde. Ik heb er geen moment spijt van. Ik ben met het land bezig, met de koeien, ik kan zelfs de administratieve klusjes waarderen af en toe,” lacht Armando. “En ik vind het heerlijk om m’n eigen planning te maken. M’n vriendin woont hier ook, maar die heeft verschillende kledingzaken hier in de regio. Dat vind ik wel lekker, dat het ’s avonds niet alleen maar over koeien gaat.” 41

Heeft u oo k een antelmo k ment geh ad in uw boeren leven en w ilt u die delen? Neem cont akt op met ke es.vanvelu w@ wur.nl

Om-of doorschakelen is niet alleen een rationele beslissing, sterker nog, er gaat vaak een diepgaand inzichtmoment aan vooraf. Daarover wordt naar mijn gevoel te weinig gesproken en deze inzichten worden te weinig gedeeld terwijl ze juist zo inspirerend zijn en kunnen helpen om een goede beslissing te maken. TEKST KEES VAN VELUW | FOTO MART-JAN DE JONG

OMSCHAKELEN IS NIET ALLEEN EEN RATIONELE BESLISSING

Persoonlijke kantelmomenten inspireren

n het contemplatieve onderwijs, onderwijs gebaseerd op reflectie, worden drie persoonlijkheden centraal gesteld. De eerste is de rationele persoonlijkheid. Dat is iemand die objectief ontwikkelingen beoordeelt en vaak het probleem of de vraag reduceert tot de vraag of iets financieel aantrekkelijk is. Bijvoorbeeld de vraag om wel of niet om te schakelen naar biologische landbouw. De tweede is de sociale persoonlijkheid. Dat is iemand die zijn beslissingen laat afhangen van de mensen om hem heen: hun afwijzing of instemming is belangrijk voor de beslissing. De beslissing om te stoppen met spuiten is, zo heeft een collega van mij bij de WUR in een onderzoek gevonden, sterk afhankelijk van de vraag: ‘Wat zullen mijn buren er van vinden als ik stop met spuiten?’. De derde persoonlijkheid wordt gevormd door de eigen visie, het eigen gevoel, de eigen intuïtie en idealen. Iedereen heeft deze drie lagen om zich heen. Het zijn als de rokken van een

ui: aan de buitenkant zit de rationele laag, daaronder de sociale laag en diep middenin zit het eigen ik. Het afpellen van die rokken om bij je eigen ik te komen is niet makkelijk. Net als bij het pellen van uien geeft dat nog wel eens een traantje. Gek geluid. Ik vind dit model fantastisch. Zo is het wel of niet omschakelen naar een duurzamere manier van boeren ook echt een vraag die op alle drie niveaus om reflectie vraagt. Mijn vader had legkippen op de batterij en een koppel scharrelkippen. Als puber raapte ik de eieren en ik voelde aan dat die kippen op de batterij een rotleven hadden vergeleken met de scharrelkippen. De kippen op de batterij maakten een raar geluid dat ik niet hoorde bij de scharrelkippen. Ik begon na te denken over de vraag: ‘Wat is nu een goed welzijn voor dieren?’. Volgens mijn vader was het simpel: kippen leggen eieren dus ze zijn gelukkig! Daar

“ Plotseling stapte er een geit uit de groep naar voren.”

januari – 2021 | EKOLAND

OPINIE

om het gewas dood te spuiten. Dat deed ik vol overgave. Toen ik na twee dagen de percelen inspecteerde vond ik dat het niet voldoende afgestorven was en besloot ik om nog een keer te spuiten. Ik sprong weer op mijn tractor en begon te rijden. Ik naderde het einde van een perceel en zag daar een fazant op haar nest zitten broeden tussen half doodgespoten planten. Ik stopte en keek de fazant aan. De fazant keek mij aan en ik meende in haar ogen verdriet en vertwijfeling te zien: ‘Wat doe je me aan met dat gespuit?’. Haar blik raakte me intens. Ik ben naar huis gereden en heb het mijn vrouw verteld. Het kwartje was gevallen’.

Ik ben naar huis gereden en heb het mijn vrouw verteld, het kwartje was gevallen.

had ik als puber niet van terug maar de vraag bleef me boeien en dat was een reden om Zoötechniek te gaan studeren aan de WUR. Een bevredigend antwoord vond ik pas toen ik, inmiddels docent bij de vakgroep Alternatieve Landbouw, een les aan het voorbereiden was over Dierenwelzijn en daarbij op een artikel stuitte van Francoise Wemelsfelder over diereigen gedrag. Zij beschreef dat ook dieren die drie lagen van persoonlijkheid hebben. En als een donderslag begreep ik waarom mijn vader maar gedeeltelijk gelijk had. Hij had een fysiologisch dierbeeld: als de kip een ei legt is ze gelukkig. Dat is het rationele of fysiologische ‘trucje’ van de kip. Maar dat een kip ook een sociaalen zelfs een persoonlijk ik heeft, zag mijn vader niet. En ik opeens wel: een kip alleen is niet gelukkig en elke kip heeft haar eigen persoonlijkheid. Iedereen die een paar kippen heeft ziet verschil in gedrag tussen de dieren. Dat artikel was voor mij een kantelmoment, een omschakeling. Vanaf toen stond ik anders in mijn schoenen en had ik een ander dieren mensbeeld. Inspireren. Nu is mijn omschakelmoment nog niet zo schokkend. Ik heb in de loop der jaren vele omschakelmomenten van boeren verzameld. Het moment waarop ‘het binnenste van hun ui’ geraakt werd en hun sociale en rationele ik een andere afweging gingen maken. Het zijn momenten die erg inspirerend zijn voor anderen, die zoeken naar een andere invulling van hun boerenleven. Daarom wil ik er een aantal met u delen. De fazant. ‘Ik verbouw aardappelen en elk jaar is de strijd tegen fytoftora heftig. Om te voorkomen dat de schimmel vanuit het blad de knol intrekt, besloot ik EKOLAND | januari – 2021

De geit. ‘Op een dag kwam er een blinde en autistische jongen met zijn twee begeleiders op bezoek bij mijn geiten. We dachten dat het leuk was om midden tussen de geiten te gaan staan zodat de jongen de geiten echt ontmoette. Maar het ging mis. De jongen wist niet waar hij was, het rook anders, er schuurden dieren langs zijn benen. Hij verloor opeens de controle over zichzelf, hij zakte naar de grond, raakte in paniek en rolde over het stro heen, schreeuwend, met schuim op zijn mond. De geiten stoven geschrokken opzij. De jongen lag stil maar gilde nog wel. Zijn begeleiders stonden vastgenageld aan de grond: wat gebeurt hier? Een paar seconden deed niemand iets. Plotseling stapte er een geit uit de groep naar voren, ging naast de jongen staan, drukte zich zachtjes tegen het liggende lichaam van de jongen aan en begon zacht en vragend te mekkeren. De jongen zag niks maar voelde de warmte van de geit en hoorde het mekkeren. Hij bewoog zijn hand en begon heel weifelend de geit te aaien, eerst zijn kop toen zijn hele lijf, de geit bleef zachtjes mekkeren en vragen. Binnen een minuut was de jongen weer bij zinnen, hij ging weer staan en alle geiten kwamen weer om hem heen. De sfeer was totaal omgeslagen, iedereen was weer gelukkig’. Vanaf dat kantelmoment besloot de boer om zijn oude geiten niet meer af te voeren. Ze mogen gewoon op het bedrijf blijven totdat ze van ouderdom op sterven. Ir Kees van Veluw is werkzaam bij het LBI en de WUR

Workshop Biokennisweek Laat je inspireren Er zijn dit jaar veel workshops over omschakelen Denk daarbij aan workshop 6, 8, 10, 11, 12, 23, 31, 51, 52, 53, 54, 55, 56 enzovoort. Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl 43

Foto: Paul van der Wees

INTERVIEW MET JOHN HEESAKKERS VAN BOSBOERDERIJ JANMIEKESHOEVE

Van melkveehouder naar bosboer

Foto Egon de Bruin

John Heesakkers ondergaat een intensieve transformatie van melkveehouder naar ‘bosboer’. Op zijn bedrijf in Mariahout realiseert hij waar de veelbesproken documentaire ‘Kiss the Ground’ voor pleit: een vorm van landbouw waarbij voedselproductie hand in hand gaat met het verrijken van de biodiversiteit en het afremmen van klimaatverandering. Heleen Klinkert van Nieuw Groen ging met hem over deze koersverandering in gesprek. TEKST HELEEN KLINKERT VADALKAR | FOTO’S EGON DE BRUIN, PAUL VAN DER WEES, HELEEN KLINKERT VADALKAR

John Heesakkers

Kun je iets vertellen over de geschiedenis van je bedrijf? “Mijn familie boert al zeven generaties op deze plek. ‘Janmiekeshoeve’ verwijst naar Jan, zoon van Mieke, één van mijn voorouders van grootmoederskant. Mijn grootouders hadden een gemengd bedrijf, mijn ouders hebben zich gericht op het melkvee. We molken 75 koeien en de opfok van het jongvee was uitbesteed aan een opfokker. In 2011 zijn we omgeschakeld naar biologisch.” Hoe ziet het bedrijf er nu uit? “We hebben in totaal zestig hectare grond in gebruik, waarvan we op termijn ruim achttien hectare willen inzetten voor agroforestry, waarbij we onder meer notenbomen, tamme kastanjes, olijfwilgen, honingbessen en frambozen aanplanten. De aanplant gebeurt in fases, verspreid over een periode van een aantal jaren. Voorwaarde voor het ontwerp was dat we machinaal moeten kunnen oogsten. We zitten hier op zand en om de droge zomers door te komen hebben we druppelirrigatie aangelegd. We hebben ook een kleine biologische boomkwekerij opgezet, voor de eigen aanplant. Daarnaast hebben we dertig zoogkoeien en 249 leghennen in een mobiele kippenkar. De eieren worden afgezet via Udea onder het concept GeluksVogel.” 44

Welk proces heb je doorlopen van melkveehouder naar ‘bosboer’? “In 2012 hebben we met subsidie vanuit het ‘Stimuleringskader blauwgroene diensten’ drie wandelpaden over onze percelen aangelegd en een hakhoutbosje en knotwilgen aangeplant en een grote weidevogelpoel gerealiseerd. We zagen toen hoe snel de natuur zich ontwikkelde en kregen veel enthousiaste reacties van bezoekers. Hierdoor veranderde mijn kijk op het bedrijf en kwam ik in een ander netwerk terecht. Daar werd ik gewezen op het boek ‘Herstellende landbouw’ van Mark Shepard. Zijn gedachtengoed sloot aan bij de richting die we ingezet hadden: werken in en met de natuur. Landbouw en natuur staan vaak tegenover elkaar, ik wil graag een brug slaan. Oorspronkelijk was het plan om een aantal percelen aan de bosrand samen te voegen met de aankoop van zeven hectare grond van de buren. Op die grond wilden we een overgang creëren tussen bos en landbouwgrond door agroforestry. Maar met de bank kwamen we er helaas niet uit. Ze vonden een lening voor zeven hectare agroforestry te riskant, aangezien ze geen beeld hadden bij het concept en de inkomsten op lange termijn. Toen hebben we bij het GOB (Groen Ontwikkelfonds Brabant) aangeklopt, dat ondernemers met een natuurin-

Nieuw Groen verbindt lokale ondernemers voor klimaatimpact. Nieuw Groen is er voor agrarische ondernemers die aan de slag willen met agroforestry en de CO2 die ze daarmee vastleggen tot financiële waarde willen brengen. Bezoek www.nieuw-groen.nl of stuur een mail naar welkom@nieuwgroen.nl voor meer informatie.

januari – 2021 | EKOLAND

Honingbes

clusief businessplan tegemoetkomt. In die tijd speelden er ook verschillende zaken op het melkveebedrijf. We stonden voor een aantal grote investeringen en er was geen opvolger in beeld. Toen hebben we besloten om te stoppen met melken en de fosfaatrechten te verkopen en het aantal hectares in ons plan voor het GOB uit te breiden naar achttien. Inmiddels hebben we een akkoord van het GOB en zijn we aan de slag gegaan. De nieuwe weg die we zijn ingeslagen, geeft ons de kans om een nalatenschap op te bouwen, die in de toekomst met weinig inspanning kan worden voortgezet. Dat vind ik een mooie gedachte. Met het agroforestrysysteem creëren we een groene corridor tussen twee bosgebieden. We planten een grote verscheidenheid aan vruchtdragende bomen en struiken, waarvan we op den duur gaan oogsten voor menselijke consumptie en creëren zo een rijk leefgebied voor allerlei insecten, vogels, zoogdieren en amfibieën. Ik vind het geweldig om onze omgeving op deze manier te ontwikkelen.” Voor de aanvraag bij het GOB moest je een natuurinclusief businessplan schrijven. Kun je daar meer over vertellen? “Het genereren van een gezinsinkomen uit het bedrijf staat voorop. Een businessplan opstellen was niet eenvoudig, omdat er nog niet veel bekend is over de financiële resultaten van agroforestry in de Nederlandse situatie. We hebben toen een projectgroep samengesteld met Bosgroep Zuid en ‘5voor1’, voor de financiële onderbouwing. De Bosgroep heeft voor ons de ecologische meerwaarde van het initiatief omschreven, zoals het herstellen van migratieroutes voor dieren en het zorgen voor een lange bloeiboog voor insecten. De opbrengsten van het agroforestry-systeem komt in fasen op gang. Sjef van Dongen van ‘Fruitzforlife’ heeft met ons meegedacht over het ontwerp en de gewaskeuze. Komend jaar willen we in de stroken tussen de rijen met bomen en struiken eenjarige gewassen telen, zoals spelt, pompoen en zoete aardappel. De honingbessenstruiken, hazelaars, krentenboompjes en andere struiken leveren op de middellange termijn de eerste vruchEKOLAND | januari – 2021

Foto: Egon de Bruin

Foto: Heleen Klinkert Vadalkar

INTERVIEW

Kastanjes en kippenkar

“Landbouw en natuur staan vaak tegenover elkaar, ik wil graag een brug slaan.”

ten. Na een jaar of tien komen de tamme kastanjes en walnoten goed in productie. We hebben de inkomsten begroot op basis van groothandelprijzen, waarbij we de producten niet zelf verwerken. Een deel van de verwerking willen we graag in samenwerking met andere ondernemers oppakken. Samen met Maria van Boxtel van Land & Co hebben we een eerste marktverkenning uitgevoerd. Udea heeft al interesse getoond in onze producten en we kijken naar een systeem met abonnementhouders. We bieden ook ecosysteemdiensten aan. Met de ontwikkeling van het agroforestrysysteem leggen we langdurig CO2 vast en dragen we bij aan een gezond klimaat. Via Nieuw Groen bieden we deze CO2-vastlegging aan bij lokale, klimaatbewuste bedrijven die CO2 uitstoten. Deze inkomsten komen ons in de opstartfase goed van pas en versterken ons netwerk in de regio.” Heleen Klinkert Vadalkar is oprichter Nieuw Groen en projectleider bij Bionext Bronvermelding: Janmiekeshoeve: www.janmiekeshoeve.nl

Workshop Biokennisweek 5 - Ruim je CO2 op en draag bij aan een Nederlands, groen initiatief Di 19 jan | 11.00 – 11.30 uur | Online Met John Heesakkers, Conny van den Top en Heleen Klinkert Vadalkar 2 - Is agroforestry de oplossing? In gesprek met boeren Wo 20 jan | 11.30 – 12.00 uur | Online Met John Heesakkers, Evert Prins en Piet Rombouts 4 - Filmvertoning: Nieuw Groen presenteert ‘Kiss the Ground’ Do 21 jan | 19.30 – 21.30 | Online Met Heleen Klinkert Vadalkar Aanmelden via www.nieuw-groen.nl/agenda Bezoek ook de digitale Carbon Farming stand van Bionext (met Heleen Klinkert Vadalkar en Niels Heining) Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl 45

DE BAKENS ZIJN VERZET, TIJD OM DE ROLLEN TE VERDELEN

Vijf jaar na het Jaar van de Bodem kunnen we stellen: de bodem is een blijvertje. Van terra incognita is de bodem voor velen de toegang tot een ontdekkingstocht gaan vormen. Regeneratieve landbouw ontpopt zich mondiaal als een inspirerend, ambitieus en integraal perspectief. TEKST FRANSJAN DE WAARD & DANIËLLE DE NIE | FOTO’S FRANSJAN DE WAARD

Regeneratieve landbouw:

grond voor hoop

n 2015 roerde een overzichtelijk gezelschap in ons land de trom voor het mondiale Jaar van de Bodem. Tot dan toe konden wij de bodem hier blijkbaar grotendeels voor lief nemen, omdat onze uitgangspositie op drie fronten gunstig was. Ten eerste stroomt het sediment uit half Europa door onze delta, ten tweede is Nederland uitzonderlijk vlak en rolt de bodem bijna nergens de helling af, ten derde hebben we altijd water bij de hand. En ten vierde verleent onze landbouwuniversiteit traditioneel voorrang aan technologische inputs, zodat we al snel grijpen naar allerhande hulpmiddeltjes uit de industrie om bij te sturen.

Inmiddels voelen steeds meer boeren zich ongemakkelijk bij hun doorgegroeide afhankelijkheid. In het nieuwe tijdperk na het Bodemjaar zijn zij zich op allerlei manieren gaan verdiepen in het ondergrondse universum. Daarbij krijgt het bodemvoedselweb steeds meer een sleutelrol, ten kosten van de agrochemie. Voor velen is het een eye-opener om meer te begrijpen van het bodemleven als partner. 46

De vraag naar bodemadvies en -expertise blijft groeien, en holistisch bodembeheer fysisch, chemisch èn biologisch - is steeds meer een uitgangspunt, niet iets dat je er toevallig bijdoet. Hierbij begint de regeneratieve landbouw in beeld te komen als tak van sport met potentieel, en met nieuwe spelregels: de levende bodem staat centraal, en daaromheen geldt een integrale benadering van natuurlijke, veelal zichzelf versterkende processen. ‘Regeneratie’ wijst op een continue verbetering vanuit een vertrekpunt; consequent toegepast mondt deze uit in complexe en dynamische ecosystemen. Hiervan is voedselproductie slechts één van de functies –naast koolstofvastlegging, waterzuivering en -berging, bestrijding en opruiming van ziekteverwekkers. Als pakket vormt de bodem daarmee het natuurlijk kapitaal, dat uitzicht biedt op blijvend rendement. De eerste keer dat de regeneratieve visie op landbouw in Nederland ongezouten voor het voetlicht kwam, was vermoedelijk in mei 2014, op de Zonnehoeve

in Zeewolde. Daar gaf de Amerikaanse veeboer en schrijver Joel Salatin in zijn Masterclass, waarvoor zich zo’n 80 boeren en andere agroprofs hadden aangemeld, een tot dan toe ongehoord geluid af. Hij legde fundamentele principes uit de ecologie weer op hun plek, en illustreerde zijn ‘radicale’ keuzes, puur vanuit eigen observaties en berekeningen. Koemest is goud waard als kippen na drie dagen kunnen losgaan op de larven van de strontvliegen daarin. Ondertussen kammen zij een heel weiland uit op al het rondspringende, -kruipende en -fladderende insecteneiwit - en leggen daar superieure eieren van. Om dit principe operationeel te maken bouwde Salatin er een caravan vol legnesten omheen, die achter de grazende koeien aan wordt getrokken. De koeien zelf vreten zich namelijk elke dag door een nieuw perceel heen - net zoals wilde kuddes die zich blijven verplaatsen - en wekken die al bemestend en trappelend uit zijn rustperiode. Daar groeit een polycultuur van grassen, leguminosen en kruiden, die hij ‘saladebuffet’ noemde. Na zo’n shock treatment maakt deze een januari – 2021 | EKOLAND

BODEM

Wat is er nodig voor de transitie naar regeneratief boeren?

Wij.lands transitiemodel voor de transitie naar regeneratief

De belofte van carbon farming is dat we met de landbouw winst op de klimaatverandering kunnen maken.

flinke spurt, en levert dan volop voedzame en medicinale stoffen: die houden de kosten voor de veearts minimaal, en maken zijn rundvlees ‘nutrient dense’. En al die tijd ligt daaronder de bodem te bruisen van het leven en blijft zijn door eerdere kolonisten stukgeboerde land aangroeien. Daarvoor schiep hij zelf de randvoorwaarden - en tegelijkertijd een voorbeeld dat inmiddels door duizenden boeren wordt nagevolgd. We waren in Nederland gaan geloven dat de landbouw linksom of rechtsom inherent schadelijk is. Met al zijn tegendraadsheid zette Salatin echter iets heel anders neer: een agro-ecologisch systeem dat de bodem herstelt en biodiversiteit versterkt. Zijn werk was hogeschool permacultuur, waarin je problemen omdenkt tot oplossingen. Vanuit Zimbabwe voegde Allan Savory er verdere inzichten en beslissingmodellen aan toe, een onderstreping van zijn successen om de verwoestijning te stoppen en grote arealen grasland en prairie weer aan de praat te krijgen: basis voor een nieuwe economie. Hier te EKOLAND | januari – 2021

lande pakten tot zover alleen eigenwijze enkelingen de handschoen op, maar de belofte van carbon farming is dat we met de landbouw winst op de klimaatverandering kunnen maken. Het zal al een enorme opgave zijn om de Nederlandse landbouw klimaatneutraal te maken, zoals in 2050 de bedoeling is. Maar ‘klimaatneutraal’ – geen netto uitstoot – is domweg niet genoeg. We hebben regeneratieve landbouw nodig om te helpen de opgebouwde overschotten aan CO2 blijvend uit de atmosfeer te halen – mede ter compensatie van sectoren die nooit klimaatneutraal zullen zijn. In Kiss the Ground, de recente Amerikaanse documentaire op Netflix, is te zien hoe cruciaal de bodem daarbij is. En het Savory instituut laat inmiddels zien dat regeneratie weliswaar begint met een les in bodemkunde, maar verder alsmaar integrale afstemming vergt. Daarmee kunnen regionale gemeenschappen nieuwe kracht en verbinding vinden en hun hulpbronnen en markt transparant leren organiseren. Tot voor een paar jaar leek dit

Regeneratief gras

een sprookje van wensdenkers, waarvoor de wetenschap geen bewijs wist te leveren. Maar ook daar moest de knop om, en pas nu er geschikte holistische onderzoeksmethodieken worden ingezet, in de complexe praktijk waarin alles zich afspeelt, nu komen er steeds meer gegevens vrij die zonder meer hoopgevend zijn. Voor boeren, voor de bodem, voor het klimaat, voor waterberging, biodiversiteit, luchtkwaliteit, gezondheid van plant, dier en mens, voor de voedselcultuur, werkgelegenheid, veerkracht van regio’s, zelfs voor de groeiende kloof tussen arm en rijk. De transitie naar regeneratieve landbouw betekent ook hier natuurlijk heel veel werk aan de winkel. Daarin moeten we universele principes vertalen tot maatwerk. Het betekent ook van alles omdenken - voor boeren, maar zeker niet alleen voor hen. Daarom, wie zich geroepen voelt, als boer, verwerker, onderzoeker, financier, marketeer, verbinder of baanbreker van eigen makelij, is van harte welkom om mee te doen. Fransjan de Waard, De Waard Eetbaar Landschap, filmmaker Bodemboeren, Koolstofboeren Daniëlle de Nie, directeur Wij.land, initiatiefnemer van Aardpeer, samen voor grond Meer info over: Joel Salatin, www.polyfacefarms.com Allan Savory, savory.global Kiss the Ground – the Movie, kissthegroundmovie.com

Workshop Biokennisweek 26 - Een grondig gesprek over regeneratieve landbouw Vrij 22 jan | 10.00- 10.30 uur | Online Met Fransjan de Waard en Daniëlle de Nie Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl

ONDERNEMERS EN HUN ZOEKTOCHT NAAR EEN PASSEND AGROFORESTRYONTWERP Agroforestry biedt grote kansen voor de ontwikkeling van weerbare, efficiënte landbouwsystemen met meer biodiversiteit. Het ontwerp is hierbij bepalend: de effecten van agroforestry op ecologie en economie zijn afhankelijk van veel verschillende factoren. Welke ontwerpkeuzes zijn er gemaakt op het biologisch dynamisch akkerbouwbedrijf van Lizelore Vos en het biologisch akkerbouwbedrijf ERF? TEKST & FOTO’S MAUREEN SCHOUTSEN, ELSBETH SMIT & MARCEL VIJN

rondsoort, schaalniveau en management, evenals boom- of struiksoort, keuze van éénjarige gewassen, rassenkeuze en het al dan niet opnemen van dieren in het ontwerp zijn bepalende elementen voor de economische en ecologische effecten van agroforestry.

Roy Michielsen is medewerker bij het bedrijf ERF. ERF is een afkorting voor

Exploitatie Reservegronden Flevoland, sinds 1996 beheert het bedrijf namelijk de nog niet uitgegeven gronden van de Rijksdienst IJsselmeerpolders. Roy is Roy Michielsen

Ontwerp Vos Linker strook van boven naar onder: kastanje + amandel kastanje + hazelnoot walnoot + hazelnoot Rechterstrook van boven naar onder: hartnoot + amandel hartnoot + hazelnoot walnoot + hazelnoot

Agroforestry in de

akkerbouw een pionier in strokenteelt en is enorm gemotiveerd om een goed voorbeeld neer te zetten. Om tot een ruimtelijke ontwerp te komen moesten er veel afwegingen worden gemaakt, zoals het aantal rijen en afstanden voor onderhoud en machinale bewerkingen, ziektes en plagen en de afstemming van bloeiperiodes. Het bleek bijvoorbeeld erg moeilijk om in te schatten hoe breed de oogststrook, de strook die tussen de akkerbouwgewassen en bomen vrijgehouden wordt om te kunnen oogsten, zou moeten zijn. “Aan de ene kant wil je niet dat de bomenrij te veel ten koste gaat van je akkerbouwgewas, aan de

andere kant wil je ook niet je noten tussen de gewassen moeten oogsten.” Na veel overwegingen zijn de knopen doorgehakt en gaat ERF op twee percelen een agroforestrysysteem aanleggen. Het eerste perceel is een lange strook land dat ERF voor lange termijn in beheer heeft gekregen. Hier worden aan beide kanten twee rijen bomen geplant waartussen een 1:8 biologisch bouwplan in vier stroken van zes meter ligt, met een totale afstand van 24 meter tussen de boomrijen. De bomen zullen voornamelijk uit hazelnoot bestaan (80 procent) van gangbare maar ook minder gangbare rassen. De overige bomen zullen vruchtdragende bomen zijn zoals vijg, kweepeer, kers en vlier. Het tweede agroforestryperceel is opgenomen in de huidige strokenteelt van ERF. Op 24 meter afstand in een 1:8 biologisch bouwplan van vier stroken van zes meter, zijn enkele bomenrijen opgenomen met zowel peer als hazelnoot. Ook zijn er rijen peer naast elkaar aangelegd, om zo het verschil te kunnen zien in opbrengst, ziekten en plagen van een enkele rij peer en een monocultuur van peer. januari – 2021 | EKOLAND

AGROFORESTRY

Bedrijfsgegevens Dames en Heren Vos

Lizelore Vos

Type bedrijf | biologisch dynamisch akkerbouwbedrijf Totale omvang bedrijf | 90 ha Locatie | Kraggenburg, provincie Flevoland Grondsoort | klei Aantal hectares agroforestry | 2 ha Agroforestry systeem | akkerbouw met rijenteelt met h oofdzakelijk hazelaar en walnoot Gewascombinaties | walnoot, hazelaar, amandel, h artnoot, vijg en akkerbouwgewassen Ruimte tussen de rijen | 36 meter Ruimte in de rijen | 12 meter tussen de walnoten en hartnoten, 6 meter tussen de hazelaar, amandel en vijg

Ontwerp Erf Luzerne (deel uitmakend van wintervoedselveld) Teeltzone 193 m

Hout singel 15 m

Teeltzone 207 m

Kruidenrijk mengsel keverbank

Blijvend grasland 10 m Kopakker 10 m

Het biologisch-dynamische akker bouwbedrijf ‘Dames en Heren Vos’ in Flevoland, met voorheen Niek en Jozien Vos aan het roer, is overgenomen door dochter Lizelore. Niek is bekend van aardappelras Bionica ofwel Nieks Witte. Dankzij het jarenlange veredelen en kruisen is dit nu een ras dat resistent is voor phytophthora. Het bedrijf teelt pompoen voor de zaden, ui, peen, grasklaver, zomertarwe, haver, aardappelen, witlof en luzerne. Ook is er suikermais en soja voor de versmarkt. De focus en kracht van het bedrijf ligt bij de EKOLAND | januari – 2021

Teelt 173 m

Kopakker 10 m

“ Je wil niet dat de b omenrij ten koste gaat van je akker bouwgewas, maar ook niet je noten tussen de g ewassen moeten oogsten.”

teelt, een gezonde bodem en hoogkwalitatieve, gezonde producten. Het feit dat ze een jonge boerin is, maakt dat ze zelf de vruchten zal kunnen plukken van het agroforestrysysteem, en dat motiveert.

Lizelore had de volgende wensen: ∙ huidige rotatie kunnen integreren in het agroforestry systeem; ∙ machinaal kunnen oogsten; ∙ zo laag mogelijke arbeidsinzet; ∙ producten voor directe verkoop; ∙ liever geen fruit, vanwege de vereiste hoge specialisatie en concurrentie op de markt; ∙ experimenteren met nieuwe soorten. De keuze voor noten leek logisch, zo werd al snel gesproken over hazelaar, walnoten en, als experimentele toevoeging, hartnoten. Er zijn veel factoren afgewogen, zoals kwaliteit, bloeiperiode, bestuiving, resistenties, opbrengst, oogstperiode en oogstzekerheid. Wanneer de walnoten groot genoeg zijn, zullen de buitenste bomen (hazelaars) worden verwijderd. Aan het begin biedt de hazelaar beschutting om de ontwikkeling van de walnootbomen te ondersteunen. Doordat de walnotenopbrengst lang op zich laat wachten is er op deze manier eerst opbrengst van de hazelaar. Ook wat betreft de configuratie (ofwel de opstelling van de boomcombinaties) waren veel afwegingen te maken. Hierin speelden zaken mee als het oppervlakteverlies van het akkerbouwareaal, de concurrentie tussen het boom- en akkerbouwgewas voor licht, water en nutriënten en praktische uitdagingen bij de notenoogst. Er is vooralsnog gekozen voor twee boomstroken met drie rijen bomen (een rij walnoot met aan weerszijden een rij hazelaars) plus een aantal experimentele boomsoorten die ingepast zijn in het ontwerp. Het ontwerp gaat uit van twee bomenstroken van 180 meter lang en 12 meter breed. De akkerbouwstrook is 36 meter. Hier zullen gewassen uit de gangbare rotatie geteeld worden. De experimentele soorten hartnoten, tamme kastanje, vijg en amandel vindt Lizelore een welkome toevoeging in het ontwerp in verband met het veranderende klimaat: mogelijk kunnen deze soorten in de toekomst ook goed in Nederland worden geteeld. Maureen Schoutsen, Elsbeth Smit en Marcel Vijn zijn onderzoekers bij Wageningen Research. Meer informatie in een brochure: edepot.wur.nl/532916 Mede mogelijk gemaakt door het landelijk onderzoeksprogramma (PPS) Agroforestry (2019-2022). 49

DOORZAAIEN PRODUCTIEVE KRUIDEN IN GRASLAND: VAN MOEILIJK NAAR MOGELIJK

Groeikansen scheppen voor kruiden

Productief kruidenrijk grasland levert naast meer biodiversiteit ook meerwaarde op voor de bedrijfsvoering. Herinzaai met kruidenrijk grasland is soms niet mogelijk of gewenst, met name niet op veenbodems. In de praktijk blijkt doorzaai moeilijk. Vanuit de projecten ‘Winst en weidevogels’ en ‘Proeftuin Trots op Krimpenerwaard: Weidebuffet met kruiden’ is er een proef aangelegd om de mogelijkheden van doorzaai te onderzoeken. TEKST PEDRO JANSSEN & TEUS VERHOEFF | FOTO’S LOUIS BOLK INSTITUUT

it eerdere onderzoeken is gebleken dat kruiden als cichorei, smalle weegbree, karwij, duizendblad, pimpernel en klavers in staat zijn om een hogere productie te halen dan een regulier grasland terwijl ze geen kunstmest kregen en een vergelijkbare voederwaarde hadden. (Zie artikel ‘Productief kruidenrijk grasland biedt kansen’ in Ekoland 4/2020 pag 26-27) Door de aanwezigheid van bloeiende soorten kunnen deze mengsels ook de biodiversiteit verhogen. De beste resultaten werden tot nu toe echter behaald Kruiden en klaver

Kg ha-1

Cichorei

0,7

Smalle weegbree

1,3

Rode klaver

3,0

Witte klaver

2,0

Karwij

1,0

Rolklaver

0,6

Duizendblad

0,3

Vertakte leeuwentand

0,3

Tabel 1 Zaaizaad dichtheden voor productieve mengsel 50

bij herinzaai met deze mengsels. Vanuit het oogpunt van kosten en verliezen van nutriënten, bodemkwaliteit en biodiversiteit is herinzaai echter niet gewenst, met name niet op veenbodems waar bodemdaling een rol speelt. Doorzaaien zou hiervoor een mogelijke oplossing kunnen zijn maar in de praktijk lijkt dit heel moeilijk. Welke moeilijkheden kom je tegen bij het doorzaaien? Om te begrijpen waarom het doorzaaien van kruiden vaak mislukt, moet er gekeken worden naar de uitdaging die er überhaupt is met productief kruidenrijk grasland. Dit is de balans tussen de kruiden en de grassen. De verschillende plantensoorten zullen altijd met elkaar concurreren om licht, water en nutriënten. Het is dus vaak zoeken naar de omstandigheden waarbij de verschillende soorten een goede balans vinden en er niet één te dominant word. Deze concurrentiestrijd is precies de reden waarom doorzaaien vaak een lastig verhaal is. Als er kruiden gezaaid worden, moeten de kiemplanten zich ontwikkelen tussen de al ontwikkelde grasplanten. Tegen de tijd dat het nieuw gezaaide kiemplantje zich heeft ontwikkeld, zijn de grasplanten er om heen al zo groot dat er geen licht meer over blijft. januari – 2021 | EKOLAND

ONDERZOEK Met een vergelijkbare strokenfrees werden er op grotere schaal meerdere hectaren met kruiden ingezaaid in 2020 LBI).

Figuur 1 Grasopbrengst van 2020 gesplitst naar plantsoorten. Herinzaai is de controle behandeling waarmee vergeleken kan worden.

Doorzaaien biedt kansen voor melkveehouders die in bestaand grasland een hoger aandeel kruiden willen realiseren. Figuur 2 Opbrengst 1e snede (ton DS per ha) in doorzaaiproef.

Wat zijn de ervaringen tot nu toe met doorzaaien van kruidenrijk grasland? Gebruikelijk worden gras maar ook kruiden vaak doorgezaaid met een wiedeg of een vredo doorzaaimachine. Als deze worden ingezet zullen er nieuwe kruiden komen op open plekken in de zode, maar geen nieuwe kruiden op plekken waar de zode dichter is. Voor een goede opbrengst is het echter nodig dat de kruiden evenredig over het perceel verdeeld staan. Om een goede evenredige kieming te krijgen moeten de kruiden dus de ruimte krijgen om te ontwikkelen. In augustus 2019 is er een proef op veengrond aangelegd bij biologische melkveehouder Jan de Pater. In deze proef zijn vijf behandelingen aangelegd in vier herhalingen: ∙ Doorzaai met wiedeg in kort gras zonder drijfmest in voorjaar ∙ Doorzaai met wiedeg in kort gras en drijfmest in voorjaar ∙ Doorzaai met wiedeg in relatief lang gras zonder drijfmest in voorjaar ∙ Doorzaai met strokenfrees in kort gras zonder drijfmest in voorjaar ∙ Herinzaai na frezen en spitten zonder drijfmest in voorjaar EKOLAND | januari – 2021

Voor het korte gras bij doorzaaien werd gezorgd door te maaien met een stoppellengte van drie centimeter. Het relatief lange gras had een lengte van tien centimeter. Het doorzaaien is gedaan met het mengsel uit tabel 1. De herinzaai is gedaan met hetzelfde mengsel aangevuld met 30 kg/ha Engels raaigras. Weersomstandigheden na doorzaai waren vrij droog, maar na een aantal weken kwam er voldoende regen zodat het weer vochtig genoeg werd. Acht weken na doorzaaien is het perceel gemaaid en is het kort de winter in gegaan. Na de eerste snede in 2020 hebben alle behandelingen drijfmest ontvangen. Door het jaar is de proef in 2020 vier keer gemaaid en niet beweid. Resultaten. Uit de metingen die in 2020 zijn uitgevoerd kan worden geconcludeerd dat het doorzaaien met de strokenfrees in kort gras het meest succesvolle is (figuur 1). Het aandeel kruiden in deze behandeling (40 procent van de totale opbrengst) komt het meest in de buurt van de behandeling met herinzaai (50 procent). Ook opvallend is het verschil tussen de behandelingen waarin met de wiedeg is doorgezaaid. Vooral bij de behandeling waar in langer gras is doorgezaaid is heel duidelijk dat er weinig kruiden (5 procent) zijn opgekomen. In de behandelingen met korter gras 51

ONDERZOEK

‘Kiemplanten moeten zich ontwikkelen tussen volgroeide grasplanten.’ Strokenfrees in actie. Deze is speciaal ontwikkeld voor het doorzaaien van kruiden in bestaand grasland door melkveehouder Erik van der Velde. Ook duidelijk is te zien de korte stoppel waarin is doorgezaaid .

zijn wel klavers opgekomen, maar behoorlijk ongelijk verdeeld (20 procent). De behandeling waarin de strokenfrees is gebruikt voor het doorzaaien heeft echter ook een nadeel in de eerste snede. Hierin is de opbrengst namelijk lager dan de andere behandelingen (Figuur 2). Dit komt waarschijnlijk door de schade die deze machine veroorzaakt. Op jaarbasis maakt het echter op gebied van opbrengst geen verschil, de schade word weer goedgemaakt in de rest van het jaar. Komend jaar wordt nog aan de opbrengst aan de eerste snede gemeten.

Resultaat van strokenfrees in juli 2020. Kruiden zijn goed gekiemd in de stroken en het gras is goed hersteld (LBI).

Workshop Biokennisweek 85 - Doorzaaien productiekruiden in grasland; toch mogelijk? Di 19 Jan | 15.00 - 15.30 | Online Met Pedro Janssen - Louis Bolk instituut 88 - Koeien en kruiden Di 19 Jan | 16.00-16.30 | Online Met Nyncke Hoekstra en Anne Jansma - Louis Bolk Instituut Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl

Conclusies en aanbevelingen. Het blijkt mogelijk om productieve kruiden door te zaaien in een bestaand grasland. Dit biedt veel kansen voor melkveehouders die bestaand grasland hebben en hier een hoger aandeel kruiden in willen realiseren, zonder hun grasmat onder te ploegen en opnieuw in te zaaien. Aandachtpunten bij doorzaaien van kruiden zijn: ∙ Doorzaai in het najaar; ∙ Gras zo kort mogelijk maken voor doorzaai; ∙ Doorzaaien met strokenfrees; ∙ Zorgen dat het perceel in het najaar kort de winter in gaat; ∙ In het voorjaar geen bemesting om de kruiden zoveel mogelijk kans te geven. Pedro Janssen werkt bij Louis Bolk Instituut), Teus Verhoeff werkt bij PPP-Agro

januari – 2021 | EKOLAND

Voor Bio-KI worden stieren uit de beste koeien van biologische bedrijven geselecteerd. Zo krijgt u sterke, weerbare koeien die het goed doen op gras. Bestel ze nu ook ONLINE in onze nieuwe webwinkel www.cooperatiebio-ki.nl Word nu lid en doe mee met de ontwikkeling van biologische melkveefokkerij Voor aanmelding en/of meer informatie: bio-ki@ziggo.nl of 06-24284100 â&#x20AC;&#x153;Met biologische stieren is het immers pas echt biologische melkâ&#x20AC;?

WORDT VERVOLGD Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

TOEGANG TOT LAND; HOE KOM JE AAN GROND?’

Niet kopen, wel gebruiken Veehouder Rick Berends melkt in het Gelderse Warnsveld ruim 150 koeien. Bij de bedrijfsovername van zijn ouders en een grondaankoop maakte Rick gebruik van Jonge Boeren Erfpacht van ASR. Erfpachtfinanciering is een vorm van grond financieren zonder eigendom bij de boer. Deze en andere vormen van grondgebruik zonder eigendom zijn samengebracht in de brochure ‘Toegang tot land voor duurzame landbouwbedrijven’ TEKST MARIA VAN BOXTEL & MARCEL VIJN | FOTO’S DICK BOSCHLOO

ick Berends van VOF Berends Dairy, levert melk met een meerprijs: VLOG-melk. Deze melk komt van koeien die een gentechvrij rantsoen krijgen en die worden geweid. Friesland Campina maakt hiervan kaas voor de Duitse markt. “Een grondgebonden bedrijfsvoering is echt belangrijk om in Nederland melkveehouder te kunnen blijven,” aldus Rick. In 2010 bouwde de familie Berends een nieuwe, open ligboxenstal volgens de Maatlat Duurzame Veehouderij. Met die investering en de 54

groei en overname van het bedrijf zijn ze flink gefinancierd. Ook kochten ze enkele jaren geleden een tweede locatie erbij. Kortom: duurzame landen tuinbouwbedrijven zoals die van de familie Berends hebben grond en gebouwen nodig. Maar grond in Nederland is schreeuwend duur en niet altijd te koop op de plek die jou past. Welke mogelijkheden heb je om jouw plannen, bedrijfsstart of bedrijfsgroei mogelijk te maken? Juist door grond te kunnen gebruiken, maar niet te bezitten?

Voor de aankoop van de tweede locatie met grond en boerderij maakte de familie Berends al kennis met erfpachtfinanciering via ASR. “Daar had ik goede ervaring mee, samen met ASR is het ons gelukt een complete boerderij met grond en gebouwen erbij te kopen.” Om een laatste stuk grond te financieren klopte Rick nogmaals aan bij ASR. Nu voor Jonge Boeren Erfpacht. “Dat is nieuw. Je komt in aanmerking als je maximaal 40 jaar oud bent, ik was 39 toen ik het aanvroeg,” lacht Rick. “Je betaalt tien procent aan januari – 2021 | EKOLAND

BEDRIJFSVOERING

De brochure Toegang tot land voor duurzame landbouwbedrijven geeft je veel informatie over gebruik van grond zonder te kopen, zoals pacht, erfpacht, gebruik om niet, samenwerken. Met praktische voorbeelden van boeren en tuinders die je voorgingen. Te downloaden van edepot.wur.nl/536826

de financiële kant, de financiering van het totaalplaatje.” Overigens bieden ook partijen zoals beleggingsmaatschappij Fagoed erfpachtfinanciering aan.

Gedurende die dertig jaar beslist er nooit een ander over de grond.

plus de jaarlijkse canon. En dan krijg je een langlopend erfpachtcontract van dertig jaar.” De insteek, of aanbetaling zoals Rick het noemt, is bij Jonge Boeren Erfpacht 10 procent in plaats van de gebruikelijke 30 procent voor een reguliere erfpachtfinanciering. De canon of jaarlijkse ‘huur’ is dan wat hoger. “Maar je kan ook een hogere aanbetaling doen. Voor mij is het vooral een hele betrouwbare, goede partner. Eigendom of erfpacht is voor mij niet anders. Als ik de grond voor honderd procent bij de bank had gefinancierd, was het duurder geweest.” Rick heeft daarom een goede tip: “Check als jonge boer goed

Erfpacht en erfpachtfinanciering is een van de voorbeelden in de nieuwe brochure ‘Toegang tot land voor duurzame landbouwbedrijven’. In deze brochure staan veel voorbeelden, ook uit het buitenland. Voorbeelden van grondgebruik door pacht, erfpacht, via een grondfonds of samenwerking, met gratis bruikleen of via een gezamenlijke onderneming. Vaak kiezen agrarische ondernemers deze vormen van landgebruik aanvullend op grond in eigendom. Want al deze vormen van grondgebruik werken, maar zijn soms ook onzeker. Kan je je grond blijven gebruiken? En blijft het betaalbaar? Met de meeste vormen van gebruik vergoed je de grondkosten aan de grondeigenaar uit jouw exploitatie, je betaalt een ‘huur’. Want grond aankopen of hebben kost geld, zoals vermogensbelasting, beheer en het maken van afspraken. Ook de grondeigenaar wil daarom graag langjarige afspraken tegen stabiele prijzen voor een goed rendement op de grond. En wil misschien duurzaamheidseisen in een pachtcontract verwerken. De lange-termijn-blik van ASR en de bijbehorende duurzaamheidseisen zoals het aanleveren van data over de bodemkwaliteit in de Open Bodem Index past bij Berends Dairy. “In de erfpachtcontracten is terugkooprecht opgenomen, dus ik kan altijd opnieuw in gesprek. En als er een stukje geruild moet worden, kan dat ook.” Rick verbeterde zo zijn verkaveling al. De stabiliteit van de grond in erfpacht geeft Rick ruimte voor duurzaamheid, ook bij de andere grondeigenaren die aan

In de erfpachtcontracten is terugkooprecht opgenomen, ik kan altijd opnieuw in gesprek. EKOLAND | januari – 2021

hem verpachten. “Bij Zutphen pachten we bijvoorbeeld hooiland met een beheersvergoeding. En we staan sterk voor de volgende stap: eigen energie opwekken.” Rick heeft zowel grond in eigendom als in pacht en in erfpacht. Soms gaf dat onzekerheid. “Tijden veranderen heel snel en andere verpachters willen dan soms opeens iets anders met de grond. Ik heb met deze erfpacht zowel flexibiliteit als een partij waar ik op kan bouwen. Gedurende die dertig jaar beslist er nooit een ander over de grond.” Maria van Boxtel en Lian Kasper zijn partner in Land & Co en mede-initiatiefnemers van Landgilde. Marcel Vijn is onderzoeker bij PPO-WUR en deelnemer in het NEWBIE netwerk. Het project Land in Verbinding wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland en de EU. Europees Fonds voor Plattelandsontwikkeling, Europa investeert in zijn platteland. Het Newbie project wordt gefinancierd door EU onderzoeks- en innovatieprogramma Horizon 2020 (nr. 772835). Word lid van het Newbie netwerk en doe je voordeel met informatie over nieuwe intreders in Europa: www.newbie-academy.eu/membership-nl/.

Workshops Biokennisweek 55 - Routekaart bedrijfsovername: Ma 18 jan | 16.30-17.00 uur | Online Met Lian Kasper en Maria van Boxtel Welke vragen moet je jezelf stellen bij start of overdracht 56 - Toegang tot land: hoe kom je aan grond? Di 19 jan | 15.00 -15.30 uur | Online Met Maria van Boxtel en Marcel Vijn Grondgebruik zonder te kopen. Pacht, erfpacht, gebruik om niet: praktische voorbeelden. 51 - Bioboer zoekt Bioboer Do 21 jan | 12.00 -13.00 uur | Online Met Klarien Klingen, Eke Folkerts, Maria van Boxtel, Lianne Veenstra Zoek je mede-ondernemers of een opvolger, of wil je starten als ondernemer? Doe dan mee! Met praktische voorbeelden en speeddaten. Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl

DEMETER GAAT VOOR GROEI EN ONTWIKKELING

Bruiloft bij Fru

De borging en ontwikkeling van het Demeter keurmerk vraagt b etrokkenheid van de hele keten! Voor de boeren heeft Stichting Demeter daar een mooie tool voor ontwikkeld: ‘Collegiale Toetsing’, maar ze willen ook in verbinding staan met al hun verwerkers en handelaren over de ontwikkeling van Demeter en naleving van de ingevoerde distributievoorwaarden. Daarvoor heeft Stichting Demeter net als bij Collegiale Toetsing een poster ontwikkeld om alle belangrijke thema’s langs te lopen. De centrale vorm op deze poster is een ammoniet, met de eigenschap om vanuit de groei altijd verbinding te houden met z’n kern. Het past daarmee ook naadloos in de You will Grow-campagne, waar Demeter benadrukt dat het gaat over persoonlij-

De Groene Weg realiseert forse omzetgroei in 2020 Marktleider in biologisch vlees, De Groene Weg, heeft een uitzonderlijk goed jaar achter de rug. De slagerijen realiseerden in 2020 een omzetgroei van gemiddeld 24% en mochten 15% meer klanten in de winkels begroeten. De elfde slagerij opende in juni van dit jaar haar deuren in Den Haag. De missie van De Groene Weg is al jaren ‘Wij laten zien dat het anders kan’. “Door de coronapandemie zien we een groeiende groep consumenten die het bewustzijn krijgt dat het anders moet”, legt General Manager Allard Bakker uit. “Als biologische slagerijketen komen we aan die behoefte tegemoet, dat laten de cijfers goed zien.” Ook het online bereik van de Groene Weg is het afgelopen jaar fors gegroeid. Dit komt deels door de nieuwe website en deels door het uitdragen van verhalen uit de slagerijketen. “We zijn interviews met bijvoorbeeld onze slagers en filmpjes van de biologische veehouders 56

ke groei en ontwikkeling van teler tot consument. Voor de Biokennisweek heeft Stichting Demeter drie workshops georganiseerd waarvan twee nieuwe: één voor bedrijfsadviseurs, en één over voedselkwaliteit voor iedereen die zich met de voorlichting en promotie over biodynamischevoedingbezighoudt.Zoals ieder jaar is er ook een introductie voor boeren en tuinders die willen doorschakelen.Decursusovervoedingskwaliteithaakt ook aan bij het Webinar ‘De ordenende levensprocessen achter onze gezondheid’* van afgelopen najaar en wordt gegeven

die aan ons leveren op social media gaan delen. Zo leggen we uit waarom er een prijsverschil is met regulier vlees.” In 2021 bestaat de Groene Weg 40 jaar en opent zij een webshop met landelijke dekking. Hiermee komt de slagerijketen tegemoet aan de groeiende vraag naar het online bestellen van vlees.

Aanmelden Bio Winkel Awards 2021

door Christianne de Kort en Paul Doesburg en is interessant voor iedereen die meer wil weten over biodynamische voedingskwaliteit en hoe je hierover kunt spreken. 54 - Kennis en kunde voor Biodynamische adviseurs | Ma 18 jan 13.30-14.00 60 - Wat is voedingskwaliteit? Di 19 jan 15.30 - 16.00 uur 80 - Doorschakelen naar Demeter, durft u het aan? | Vrij 22 jan 11.30 -12.00 uur Alle informatie in het Biokennisweek-katern pag XX *lees het verslag op stichtingdemeter.nl onder nieuws

gevoegd aan de lijst, de droge kruidenierswaren.Aanmeldenis mogelijk tot 22 januari 2021, op 1 maart zullen de deelnemende winkels starten met het werven van consumentenreviews. De winkels met de hoogste consumentencijfers gaan door naar de volgende ronde waarin een jury van experts de winkels zullen beoordelen. Half mei zullen de nieuwe beste bio speciaalzaken bekend worden gemaakt. Diverse partners hebben zich al verbonden aan de Awards om het ook komend jaar weer tot een succes te maken, waaronder hoodsponsor Green Organics.

de referentiebedrijven. De biologische melkprijs van Eko Holland stijgt met 40 eurocent naar €50,15 en de biologisch dynamische melkprijs komt uit om €57,10, een stijging van €1.

Duurzame zuivel verpakkingen

Meer informatie over de Awards op www.biowinkelawards.nl

Bio melkprijs stijgt in januari Alle biospeciaalzaken van Nederland, van slagers, bakkers tot natuurvoedingswinkels en boerderijwinkels, kunnen zich nu aanmelden voor de Bio winkel Awards 2021. Dit jaar is er een nieuwe categorie toe-

Zowel FrieslandCampina als Eko Holland Melk op Maat verhogen hun melkprijzen voor januari. De FrieslandCampina Bio-Garantieprijs stijgt met €1,58 toe tot €45,17 per 100 kilo melk, door een verwachte stijging van melkprijzen voor

Weerribben Zuivel en Zuiver Zuivel verduurzamen het zuivelschap met nieuwe verpakkingen. De nieuwe verpakking (karton en dop) is volledig hernieuwbaar gebaseerd op producten uit de bosbouwindustrie, welke FSC gecertificeerd is. Er worden geen fossiele grondstoffen gebruikt. Grondstoffen en productieprocessen zijn klimaatneutraal. Hiermee januari – 2021 | EKOLAND

MARKTBERICHTEN

is in totaal een besparing van ruim 30% CO2 uitstoot bereikt. De verpakking kan bij het PMD afval en is volledig recyclebaar. De dop is bio-based, geproduceerd van hernieuwbare grondstoffen (oa resten van suikerriet). Deze dop zorgt dus

uittuin Verbeek

niet voor een verhoging van de CO2 uitstoot omdat deze niet van fossiele grondstoffen is gemaakt. Er is voor gekozen om alleen op de drinkzuivel een dop toe te voegen aan de verpakking. Bij de yoghurtverpakkingen zit geen dop, omdat

deze zuivelverpakkingen met dop erg slecht leeg te maken zijn, waardoor er dus veel yoghurt in het pak achter zou blijven. Ook FrieslandCampina verduurzaamthetverpakkingsmateriaal, vanaf februari gaan de

PET flessen gemaakt worden van 100% gerecycled materiaal. Het bedrijf komt ook met een nieuw etiket dat makkelijk te verwijderen is, alleen dan kan een PET-fles goed gerecycled worden.

Vanuit Biohuis en Bionext geven we inbreng in diverse klankbordgroepen. Er zijn proeven opgezet voor akkerbouw, appelteelt, lelieteelt en aardbei.

dat het onderzoek uitgebreid wordt naar de teelt van tomaten, potplanten en prei. Naar de duurzamere teelt van graszaad zal een verkennende studie worden gedaan.

BIOHUIS UPDATE Meer aanvullende normen EKO keurmerk In 2021 gaan voor alle EKO licentiehouders aanvullende normen gelden. Er is in de diverse sectoren hard gewerkt aan sectorspecifieke normen. Deze ‘plusnormen’ worden beoordeeld door de onafhankelijke normencommissie van Stichting EKO-keurmerk en daarna vastgesteld door het bestuur. Aanvullende voorwaarden zijn er bijvoorbeeld voor biodiversiteit, duurzame energie, inhuur van personeel en transparantie – zaken die niet onder het gewone biologische keurmerk vallen. De normen voor de zuivel, varkens, akkerbouw en vollegrondsgroenten waren al langer klaar. Recent zijn de plusnormen voor de EKO glastuinders voorgesteld door Vereniging Bioglasteelt en vastgesteld. Ook de melkgeitenhouders hebben, onder de koepel van De Groene Geit, aanvullende voorwaarden ontwikkeld, die normaal gesproken in januari formeel vastgesteld worden. De Biologische Pluimveehoudersvereniging (BPV) werkt nog aan de EKO-normen voor legpluimvee. Ook deze normen zullen naar verwachting binnenkort beoordeeld en vastgesteld worden. Voor de kleine sectoren zijn onlangs nieuwe generieke normen vastgesteld. Onder de EKOLAND | januari – 2021

Meer weten of inbreng geven? info@biohuis.org.

sector ‘landbouw overige sectoren’ vallen onder andere de deelsectoren kruiden, paddenstoelen, sierplanten & bloemen en fruit. Er wordt wel gewerkt aan specifieke normen voor de fruitsector. Door BioNederland wordt er gewerkt aan EKO normen voor de handel & verwerking. Een workshop van BioNederland daarover, eind november, leverde veel input op. De controle op de naleving van de plusnormen wordt gedaan door onafhankelijke professionele controle instanties. Lees meer over de aanvullende normen op www.eko-keurmerk.nl/plusnormen

Onderzoeksproject Groene Gewasbescherming De “Kennisimpuls Groene Gewasbescherming” van de WUR loopt nu een paar jaar. Dit is een groot meerjarig onderzoeksproject, dat geheel gefinancierd wordt door het ministerie van LNV. Het doel is om zo weinig mogelijk gewasbeschermingsmiddelen te gebruiken. Dergelijk onderzoek is moeilijk met private partijen te financieren.

Vacature Biohuis bestuur

Voor de akkerbouw wordt bij Lelystad getest met strokenteelt. De resultaten daarvan zijn veelbelovend en veel boeren hebben daar dan ook al eens een kijkje genomen. Ook voor de biologische landbouw leveren de proeven interessante inzichten op. Strokenteelt lijkt ook voor bio effectief om ziekten en plagen te verminderen. De proeven in appels leverden betere vallen op voor de appelzaagwesp. De bedoeling is

In de loop van 2020 heeft bestuurslid Wicher Hoeve te kennen gegeven dat hij onvoldoende tijd meer kon vrijmaken voor het bestuurswerk. Het bestuur van Biohuis is Wicher zeer erkentelijk voor zijn rustige en doordachte inbreng in discussies en besluiten in de afgelopen jaren. Door het vertrek van Wicher is een vacature ontstaan in het Biohuis bestuur. De Bioraad, het centraleadviesorgaanvanBiohuis, heefteensollicitatiecommissie benoemd en een profielschets vastgesteld. Zie onderstaande oproep. Zegt het voort!

Word jij ons nieuwe bestuurslid? Biohuis is dé vereniging van Nederlandse biologische boer(inn) en en tuinders en wij zijn op zoek naar een (jonge) ondernemer die het bestuur van Biohuis komt versterken. Heb jij oog voor de specifieke wensen en situaties van jonge ondernemers en opvolgers? Is helder communiceren, motiveren, oog hebben voor de grote lijnen én de details op jouw lijf geschreven en breng jij een netwerk mee? Dan nodigen wij jou van harte uit om te reageren op onze vacature voor een nieuw bestuurslid. Reacties kunnen tot 15 februari worden ingestuurd. Kijk voor meer informatie en contactgegevens op www. biohuis.org.

KRINGLOOPWIJZER MAAKT MILIEURESULTATEN ZICHTBAAR

Maatschappelijke waarde van bio melkveehouders

Advertentie

januari – 2021 | EKOLAND

ONDERZOEK

Biologische melkveehouders boeren doorgaans extensief. De ruwvoerproductie is afgestemd op ongeveer 1, 5 grootvee-eenheid per ha. Gebruik maken van derogatie is niet nodig en er wordt vrijwel geen mest afgevoerd. Al met al ziet het milieuplaatje er gunstig uit. De kringloopwijzer maakt deze prestaties zichtbaar, voldoende reden om hieraan mee te doen. Waarom is dit belangrijk?

Aanbevelingen voor de biologische melkveehouderij: • Omarm als biologische (melkvee)sector de Kringloopwijzer. • Ga bij het invullen zorgvuldig te werk, vooral waar het gaat om de begin- en eindvoorraad van de ruwvoervoorraad en de mesthoeveelheid. • Zie je tegen het invullen op? Vraag dan iemand anders dit voor je te doen. • Maak met de resultaten van de mineralenbenutting en efficiëntie geen vergelijking met gangbarebedrijven. Dat frustreert alleen maar en zegt helemaal niets over het m ilieuresultaat van je bedrijf. • Presenteer de milieu-resultaten altijd als resultaten per ha. Dus de uitstoot van NH3 kan worden omgerekend maar NH3 per ha. Hetzelfde geldt voor CO2, de CO2-eq in kg per ton meetmelk dus omrekenen naar CO2-eq, in ton per ha.

TEKST & FOTO’S | KEES WATER

e introductie van de Kringloopwijzer werd door veel bio-melkveehouders met veel wantrouwen ontvangen. ‘De rekenregels sluiten niet aan op de extensieve manier van werken’ en ‘de gepresenteerde resultaten, zijn vooral ten gunste van intensieve bedrijven’, waren veel gehoorde klachten. Daarnaast is het lastig om de Kringloopwijzer in te vullen, en dan wordt er ook nog gevraagd om kuilanalyses, die zijn er vaak niet. Jelle Anema heeft als stagiaire bij Ekopart en de bezwaren vanuit de praktijk nogmaals onder de loep genomen. En wat blijkt, enkele jaren na de introductie, blijft er van de bezwaren niet veel over. Veel informatie kan tegenwoordig eenvoudig in de Kringloopwijzer worden ingelezen. Daarnaast zijn en worden de rekenregels jaarlijks aangepast en verbeterd. De presentatie van de resultaten kan hier en daar inderdaad nog worden aangepast of aangevuld. Maar bijvoorbeeld het bedrijfsoverschot stikstof en fosfaat per ha wordt in de basis berekend zoals dat ook al werd gedaan door de Minas-mineralenboekhouding. Wel wordt deze aangevuld met een berekende stikstof (N) uit mineralisatie vanuit de bodem en stikstof-binding uit klavers. Ook levert de KringloopEKOLAND | januari – 2021

wijzer extra informatie op met betrekking tot de weidegang en de mate waarin voer van buiten het bedrijf wordt aangevoerd. De uitstoot van broeikasgassen wordt in de toekomst belangrijker. In de overzichten die Ekopart heeft gemaakt, wordt in ieder geval de CO2-eq per ton meetmelk omgerekend naar CO2-eq per ha. De conclusie is dat, ontdaan van emotie en wantrouwen, de Kringloopwijzer een uitstekend instrument blijkt om de maatschappelijke kwaliteit van biologisch bedrijven aan te kunnen tonen. Bovenstaande goede resultaten worden bevestigd door de resultaten van de 30 kringloopwijzers die door de biologische melkveehouders van de studiegroepen Friesland en Groningen zijn ingevuld. Ook zijn er op verzoek van de Demetercommissie milieuresultaten van zeven BD-bedrijven toegevoegd. De gemiddelde resultaten zijn echt heel goed. Natuurlijk is de Kringloopwijzer voor verbetering vatbaar. En dat kan ook op basis van ervaringen, ook vanuit de extensieve biologische sector. Inmiddels heeft Ekopart, samen met de Natuurweide en Biohuis een verzoek ingediend om bij de rapportage ook de CO2-eq op ha

niveau toe te voegen. Ook is het handig dat het vinkje voor bio-bedrijf ook kan leiden tot bio-gemiddelden. Profileren is belangrijker dan ooit. Met de opkomst van nieuwe merken zoals planet proof, is het van groot belang om zichtbaar te maken hoe biologische veehouderij presteert en wat zie toevoegt aan maatschappelijke waarden. Hier ligt een directe relatie met de biologische weten regelgeving en dat geeft richting het beleid een sterke profilering. Zo kan het van doorslaggevend belang zijn of een bedrijf nabij natuur al dan niet uitgekocht moet worden. Ook biedt het onderbouwing om niet te kiezen voor generiek beleid. In toenemende mate vragen marktpartijen om de milieuresultaten. Dit om het onderscheidend vermogen van biologische te communiceren. Kortom de Kringloopwijzer toont de maatschappelijke kwaliteit van biologische bedrijven aan, dat is super belangrijk . Al met al voldoende reden om de kringloopwijzer in te gaan vullen. Inmiddels roept ook stichting Demeter haar licentiehouders op om gegevens aan te leveren om te kijken naar de prestaties van de biodynamische melkveebedrijven.

TUIN, WINKEL EN KEUKEN

Sprankenhof verbindt met activiteiten

Joset Vermeer en de natuurgids voor de winkel

Mark Vonk in de tuin

Zelfpluktuin

‘Wild’: een wandeling met natuurgids door Nationaal Park de Loonse en Drunense Duinen en een kookworkshop met wild bij Sprankenhof. Met frisse rode wangen schuiven de gasten aan bij Josèt Vermeer om aan het werk te worden gezet in de professionele boerenkeuken. “Het is een uitstekende manier om klanten te binden, maar vanwege corona was ik afgelopen jaar vooral erg blij met de winkel.” TEKST MARIA VAN BOXTEL | FOTO DICK BOSCHLOO

Zelfpluktuin Sprankenhof in het Brabantse Udenhout grenst aan het Nationaal Park de Loonse en Drunense Duinen. Dat geeft tuinders Mark Vonk en Josèt Vermeer een goede basis om zich te richten op bezoekers door het aanbieden van allerlei activiteiten. Zoals zelfpluk: de verschillende rijen met allerlei soorten fruit worden afgewisseld met bedden groenten, waar bezoekers zelf kunnen oogsten. Vooral in de zomer slaat dat aan, zoals een vaste klant vertelt tijdens de wandeling: “Ik ga vaak met mijn moeder, die in de buurt in een tehuis zit. We mogen naar hartenlust zelf oogsten. Zijn we klaar met plukken, dan wegen we het af in de winkel. Heel makkelijk.” Josèt en Mark kozen bewust voor deze aanpak: “Onze klanten betalen eenvoudig per gewicht en het lek60

kere buitengevoel krijgen ze er gratis bij. Zo kunnen wij ons richten op de teelt van de gewassen.” Naast meer gebruikelijk kleinfruit, houdt Mark ook van bijzondere rassen en gewassen. “Met meerdere soorten heb je altijd wel een soort plukbaar. Kiwibes, appelbes en jostabes zijn daarom een mooie toevoeging.” Na wat omzwervingen in het buitenland gingen Mark en Josèt weer terug naar boshoeve Sprankenhof – uit 1779 en inmiddels geen melkveehouderij meer – en bouwden het bedrijf op een vernieuwende manier op. Eerst met teelt en pluken kookactiviteiten, inmiddels ook met een winkel met een ruim assortiment. “We verkopen onze eigen producten vers en verwerkt zoals in sappen en jams. Dit

aangevuld met producten uit de buurt en een natuurvoedingswinkelassortiment. Het afgelopen jaar hebben we amper activiteiten kunnen houden vanwege corona, dus ik was wel blij met de zelfpluk en de winkel, die we al in 2018 naar de huidige omvang hadden uitgebreid,” lacht Josèt. Voor de activiteiten en workshops is een gezellige ontvangstruimte en een professionele kookstudio ingericht op Sprankenhof. De keuken is met het EKO keurmerk ‘Horeca Goud’ voor 80-100 procent gecertificeerd, zodat Sprankenhof voor minimaal 80 procent biologische ingrediënten moet inkopen. De combinatie van educatieve activiteiten over natuurvoeding en workshops gericht op genieten, is succesvol. Vooral omdat de eigen producten uit de tuin, het seizoen en de streek januari – 2021 | EKOLAND

HANDEL & AFZET

Kookkursus in de keuken

De winkel en tuin zijn tevens voorraadkast van keuken en terras.

de basis zijn voor alles. En gasten gaan graag zelf aan de slag. “Bijvoorbeeld bij de kookworkshop over wild met recepten, maar natuurlijk ook met een dessert met ons fruit erin.” Josèt werkt hierbij prettig samen met professionele koks en natuurvoedingskundigen. “Je moet ook niet alles zelf willen doen. We trekken gezamenlijk op en delen onze talenten. En zo werken we aan onze gemeenschappelijke missie: mensen op een plezierige manier kennis te laten maken met en bewuster te maken van gezond en lekker eten. Er is overigens ruimte voor een paar creatieve koks.” Met alle verschillende takken hebben ze het behoorlijk druk, maar toch past het goed. “Door de jaren heen hebben we alle losse onderdelen tot een geheel kunnen maken. De winkel en tuin zijn tevens voorraadkast van keuken en terras. Met de kazen op de plank heb je zo een kaasplankje gemaakt, voor een vergadering die wat uitloopt. De kok vertelt in de keuken over de producten en die gaan vervolgens mee over de toonbank.” Waar Mark en Josèt al jaren hard voor werken, werpt nu vruchten af. “De winkel was afgelopen jaar ons vangnet. En een twee jaar geleden gestarte zorgtak - www.moergoed.nl - maakt dat EKOLAND | januari – 2021

het blijft bruisen in de keuken. Dat maakt dat we overeind blijven staan en ook veel ‘geluk’ verdienen.” Wild koken. De culinaire workshops worden aangepast aan het seizoen en aan de wensen van een groep: als een hele groep boekt, zijn meerdere opties mogelijk. Daarnaast biedt Josèt individuele workshops aan waarvoor losse gasten zich kunnen inschrijven, zoals in de winter de kookworkshop ‘Wild’. Samen met de kok stelt Josèt de recepten op die de gasten moeten bereiden. Onbekenden koken dan samen en schuiven bij elkaar aan de lange tafels – bij mooi weer in de tuin. Dat slaat aan. Zowel alleenstaanden, die aan tafel graag vertellen over alle bijzondere vogels die ze hebben gezien, als stelletjes op een romantisch uitje en vriendengroepen voelen zich thuis op de gastvrije Sprankenhof. Alle gasten zijn enthousiast. Eén vertelt: “Onze kinderen hebben ons dit cadeau gedaan. Het is een hele leuke manier om kennis te maken met de boerderij en de lekkere producten. We komen zeker terug.” Het project Kom ’s op ons Erf wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Noord-Brabant en de EU. Europees Fonds voor Plattelandsontwikkeling, Europa investeert in zijn platteland.

Workshops Biokennisweek 68 - Start je eigen voedselcoöperatie Ma 18 jan | 11.30 – 12.00 uur | Online Met Bregje Hamelynck, Hilde Delbecque en Iris van de Graaf 63 - Boerderijwinkel, groenteabonnement, webwinkel of boerenmarktkraam: slim je eigen producten verkopen Ma 18 jan | 13.00 – 13.30 uur | Online Met Linda Duijndam en Maria van Boxtel 71 - Verleid je klant; Culinaire activiteiten op de boerderij Di 19 jan | 14.00 – 14.30 uur | Online Met Josèt Vermeer, Maria van Boxtel en Iris van de Graaf Oogstfeestmaal, kookworkshop, zelf kruiden plukken: hoe bindt je klanten met culinaire activiteiten op de boerderij. 75 - ‘Proef het Streekplein’ – online kookdemonstratie Di 19 jan | 16.30 – 17.00 uur | Online Kok Linde van de Graaf kookt met de heerlijke producten van het streekplein. Proef - op een afstandje - mee! 95 - Een regio merk voor lokale producten in de supermarkt Vrij 22 jan | 10.30 – 11.00 uur | Online Met Hans Kok, Arjuna Huis in ’t Veld en René de Bruin Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl

DUURZAAM GEBRUIK VAN HISTORISCHE KASTEELMOESTUINEN BIEDT KANSEN AAN JONGE TUINDERS

Moestuin

kasteel De Haar in oude luister

hersteld

Onder de bezielende leiding van tuinder Simone Visser blazen vrijwilligers de oude moestuin van het sprookjesachtige kasteel De Haar in het dorpje Haarzuilen nieuw leven in. Zo’n vijfenzeventig gezinnen eten dit jaar van de tuin. “Volgend jaar moeten dat er twee keer zoveel zijn en misschien wel tweehonderd. TEKST & FOTO’S | THEO HAERKENS

“V

orig jaar liepen hier nog paarden”, zegt Simone Visser (29) met gepaste trots als ze een rondleiding geeft in de moestuin bij kasteel De Haar onder de rook van Utrecht. Nu voorziet de tuin van anderhalve hectare – drie voetbalvelden – 75 gezinnen van groenten. Dat zijn de gezinnen die ‘oogstaandelen’ hebben gekocht, de rest gaat naar restaurant Landhuis in de Stad en een voedselcollectief in Utrecht. Omdat dit het eerste jaar is dat de voormalige moestuin weer wordt benut, heeft ze veel geld en energie gestoken in het herstel van de afrastering, de aanleg van waterleiding, elektriciteit en de bouw van een schuur. Volgend jaar hoeft dat niet meer en ligt de focus op de teelt zelf. Natuurmonumenten, eigenaar van de grond, zoekt nog naar speciale bakstenen om de deels ingestorte muur te herstellen en mogelijk herrijzen in de toekomst zelfs de oude kassen. Visser teelt dit jaar zo’n zestig gewassen. Een deel van het assortiment is het hele seizoen beschikbaar. Venkel, radijs en spinazie zijn er in het voor- én najaar, prei is een echte najaarsgroente. Nu zijn de muizenmeloenen rijp, vruchtjes zo groot als een eikel die naar komkommer smaken. Restaurants zijn er dol op.

“Een harde kern van vrijwilligers komt al vanaf het begin elke week helpen.”

De gewassen zijn verdeeld over negen vakken van 28 bij 28 meter. Waarvan één met winterrogge en één met groenbemesters. In de andere vakken staan verschillende soorten komkommers en courgettes, aardappelen en bieten, koolsoorten, wortelen en pastinaak en de gecombineerde kruiden- en bloementuin. Dahlia’s vormen deel van de traditie op het kasteel. De tuin is nog niet biologisch gecertificeerd. Visser werkt ‘grofweg’ volgens de uitgangspunten van de biologische landbouw. Kolen teelt ze onder een tunnel van klimaatdoek om de koolwitjes en hazen buiten te sluiten. Rijen met verschillende soorten groenten wisselen elkaar af. “Een biologisch certificaat hebben we niet nodig omdat de groenten niet in de winkel worden verkocht en de aandeelhouders ze zelf oogsten.” Dat biedt Visser de vrijheid het enthousiasme van vrijwillige medewerkers te honoreren. “Als iemand een maggiplant meebrengt, die niet gecertificeerd is, kan ik zeggen: ‘Zet hem daar maar neer!’ Hetzelfde geldt voor iemand die aan komt zetten met een leuk zakje zaadjes.” Als de tuin eenmaal januari – 2021 | EKOLAND

TUINBOUW

Kasteel Hackford

Historische moestuinen Natuurmonumenten, eigenaar van tal van kastelen en landgoederen, streeft ernaar traditionele moestuinen in oude luister te herstellen, onder meer voor educatieve doeleinden. “We doen dat alleen als zo’n tuin onderdeel is van de historie van een kasteel of landgoed”, benadrukt woordvoerder Marjolein Koek. Kasteel De Haar is geen eigendom van Natuurmonumenten, maar

de erbij behorende moestuin wel. Ook kasteel Hackfort in Vorden (Overijssel) beschikt over een grote moestuin die door vrijwilligers wordt verzorgd en bewerkt. In Loenen wordt de tuin van Open Erf de Groote Modderkolk onderhouden door de bewoners van de gelijknamige zorginstelling en op het Landgoed Mookerheide bij Nijmegen is weer speciale aandacht

draait, komt de voeding van de planten vooral van zelfgeproduceerde compost. “Omdat dit het eerste jaar is, hebben we compost van elders gebruikt. Knolselderij en kool hebben wat extra’s nodig en krijgen korrels met pulp van suikerbieten.” Visser richt zich vooral op het creëren van een gezond bodemleven en verwacht dat de grond de komende jaren steeds beter wordt en meer zal opleveren. Haar grote trots is de kruidentuin. Enthousiast harkt ze met haar vingers door de tijm: “Ruik je dat?”

voor de kassen die er van oudsher deel van uitmaken. Geheel in de geest van Natuurmonumenten verlangt de organisatie dat dit duurzaam gebeurt. Buitenplaats Beeckensteijn in Velsen beschikt niet over een moestuin maar wel over een parkbos met stinzenplanten die daar weer extra aandacht krijgen.

passie en helpen graag mee om de moestuin weer op te bouwen.” Een deel van hen heeft aan het begin van het seizoen oogstaandelen gekocht à 327 euro en deelt in de opbrengst. Op woensdag en zaterdag komen ze die zelf oogsten. “Gemiddeld mogen ze vijf soorten meenemen, maar nu piekt de productie en zijn het er acht.” Een harde kern van vrijwilligers komt al vanaf het begin elke week.” Verder is er een viertal stagiaires van de Warmonderhof waar Visser zelf ook is opgeleid.

Een biologisch certificaat hebben we niet nodig omdat de groenten niet in de winkel worden verkocht en de aandeelhouders ze zelf oogsten. Ze plukt een takje dille: ‘Hier, proef hoe rijk dat smaakt! De bloemen van de Oost-Indische kers kun je eten, lekker scherp!” Om de relatie met het kasteel te benadrukken heeft ze een pad met vertakkingen diagonaal door het middelste vak gelegd, een figuur die is afgeleid van het originele rood-witte, door architect Pierre Cuypers ontworpen, hek dat de tuin afscheidt van het park rondom het kasteel. In het ontwerp zijn elementen uit de familiewapens van de voormalige eigenaren – een ruit voor de familie Van de Haar en een zuiltje voor Van Zuylen - nog herkenbaar. Visser kan rekenen op een groot aantal vrijwilligers,

de mensen uit het dorp voelen zich van oudsher verbonden met het slot. “Mensen uit de buurt zien mijn EKOLAND | januari – 2021

Het seizoen loopt van maart tot november.

In de winter wordt er gesnoeid en wordt het teeltplan

voor het nieuwe seizoen aangepast aan de behoeften. “De mais was er in twee weken doorheen, dus daar gaan we volgend jaar twee keer zoveel van aanplanten. Meiraapjes zijn niet zo gewild, dus dat worden er minder.” Niet alle pootgoed kan in alle hoeveelheden worden besteld. “Een zak met vijfentwintig kilo pootuitjes was te veel voor 75 gezinnen, volgend jaar kan dat wel.” Tevreden stelt Visser vast dat niemand honger heeft geleden. “We hebben ingezet op overvloed en die gezinnen goed kunnen voorzien.” Komend jaar gaat de productie flink omhoog, dat betekent dat de wachtlijst dan is weggewerkt en mensen zich weer kunnen melden voor nieuwe oogstaandelen.

HANDEL & AFZET

DE NIEUWE CERTIFICATIEPLICHT VOOR VERKOOPPUNTEN ROEPT FLINK WAT VRAGEN OP

Certificatieplicht verkooppunten:

Skal informeert Voor verkooppunten zoals natuurvoedingswinkels, marktkramen, boerderijwinkels en supermarkten, waar onverpakte biologische producten onder de aanduiding ‘biologisch’ worden verkocht, geldt per 1 januari 2021 een meldings- en certificatieplicht. Voor webshops gold die al sinds 2019. Wat betekent dat voor jou als ondernemer? Skal praat je bij tijdens de Biokennisweek. TEKST MARIA VAN BOXTEL | FOTO DICK BOSCHLOO

“I

n mijn kaasspeciaalzaak verkoop ik alleen maar een paar biologische kazen, van de biologische boerin om de hoek. Moet ik nu mijn hele winkel biologisch gaan certificeren? Of kan ik beter kiezen voor verpakte biologische kazen?” De nieuwe certificatieplicht voor verkooppunten roept nog flink wat vragen op. Winkels en verkooppunten die biologische producten verkopen, krijgen vanaf 1 januari 2021 meer toezicht van Skal. Want de Europese regelgeving stelt nieuwe eisen omtrent certificatieplicht. De certificatieplicht gaat nu – naast landbouw en handelsbedrijven - ook gelden voor supermarkten, speciaalzaken, winkels en marktkramen. Doel is een bijdrage aan een betrouwbaar biologisch product. Verkooppunten moeten zichzelf aanmelden voor de certificatie. Wil je als ondernemer weten of de meldings- of certificatieplicht ook voor jouw verkooppunt geldt? Doe dan de online certificatiecheck via www.skal.nl/certificatie-checker. De nieuwe certificatieplicht wordt door sommige biologische boeren en tuinders als positief ervaren. “Skal kan nu

EKOLAND | januari – 2021

ook duidelijk zijn naar boerderijwinkels van ondernemers die een beetje biologisch verkopen, maar er niet helder over communiceren naar klanten. Voor onze eigen winkel geen probleem, wij verkopen alleen maar onze eigen, biologische producten. De extra certificatieplicht lijkt voor ons mee te vallen.” Dat klopt, want voor biologische verkooppunten die vallen onder een al gecertificeerd biologisch landbouwbedrijf, wordt de boerderijwinkel of marktkraam als verkooppunt toegevoegd aan het bestaande biologisch certificaat. De aanmelding van het verkooppunt wordt meegenomen tijdens de eerstvolgende Skal-inspectie in 2021. Er zijn wel kosten aan verbonden. Natuurvoedingswinkels, speciaalzaken en supermarkten worden ook gecertificeerd. Supermarkten en winkels die onderdeel zijn van een keten, zijn al gezamenlijk bij Skal aangemeld. Ondernemers die meer kennis willen, kunnen deelnemen aan de workshop voor speciaalzaken tijdens de Biokennisweek. Voor webshops geldt de certificatieplicht al: ondernemers die online biologische

voedingsmiddelen, diervoeding, planten en/of bloembollen verkopen, moeten zich bij Skal Biocontrole registreren. Ook voor webshop-eigenarenbiedt Skal een gerichte workshop in de Biokennisweek. Laat je bijpraten! Maria van Boxtel is partner in Land & Co

Workshop Biokennisweek 20 - Martkraam en certificatieplicht verkooppunten 18 jan | 10.00-10.30 uur | Online Met Sara Kuijer, Tineke van den Berg, M iriam van Bree en Maria van Boxtel 19 - Speciaalzaak en certificatieplicht verkooppunten 18 jan | 19.00-19.30 uur | Online Met Sara Kuijer en Yvonne Servaas 21 - Webshop en certificatieplicht verkooppunten 19 jan | 16.00 tot 16.30 uur | Online Met Sara Kuijer, Richard Soons en Yvonne Servaas Kijk voor alle informatie op het Biokennis-katern vanaf pagina 21, of op www.bio-beurs.nl

Voor een gezond en leVendig platteland – een buitengewoon ingenieursbureau

Proef het Streekplein – online – tijdens de BioKennisWeek In samenwerking met biologische boeren, Van Eigen Erf, SPN en Netwerk Biologische InfoCentra www.landco.nl

Zoek je werk of wil je opvolgen op een biologisch bedrijf?

Landgilde verbindt mensen die willen werken in de biologische landbouw Actueel aanbod op landgilde.nl • Nieuwe website: plaats jouw advertentie! • Bedrijfsleider Keizersrande, Diepenveen • Bedrijfsleider kaasboerderij Noorderlicht, Noordeloos • De Beersche Hoeve zoekt seizoensmedewerker, Oostelbeers • Medewerker zorg Zonnehoeve Zeewolde • Bioboerderij Ilima: medewerker / bedrijfsleider akkerbouw met doorgroei • Mede-ondernemer Transsylvanië, veehouderij BioKennisWeek: volg onze online workshops over toegang tot land, routekaart bedrijfsovername of Bioboer zoekt Bioboer. Meer info via www.landgilde.nl www.landgilde.nl

www.greenorganics.nl

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal. Het is dé organisatie van en voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio. Bij het Biohuis zijn vijftien sector organisaties aangesloten met ruim 900 leden.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet. Voor een goede biologische belangenbehartiging.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek! • Lobby voor betere regelgeving

• Effectieve controle en certiﬁcering

• Media, communicatie & promotie

• Samenwerking in de afzetketen

• Middelen voor onderzoek en kennis

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Aandacht voor bio bij overheden

• Goede GLB regelingen voor bio

• Biologische mest & kringloop

• Europese samenwerking & lobby

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

Ekoland 1/2021

Articles inside

Sprankenhof verbindt met activiteiten

Intro