W
2020 SCH
OU
L
GI
D
B
IN BIO
O
VATIEPR I
JS
NO
E LAN
BEURSSPECIAL 2020
1
No.
1/2020
Een uitgave van Uitgeverij van Westering Losse verkoop € 12,99
www.ekoland.nl
Bio-beurs special met plattegrond, exposantenen workshopoverzicht
De drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020
WARMONDERHOF TRAININGEN op weg naar een duurzame landbouw
VAKKENNIS VOOR DE AGRARISCHE SECTOR
negen trainingen
BIOLOGISCH EN BIODYNAMISCH bekijk het aanbod! De biodynamische boer is een specialist in kringlooplandbouw. Warmonderhof, de vakopleiding voor biodynamische landbouw, wil de komende jaren een wegwijzer en versneller zijn voor verdere verduurzaming van de Nederlandse landbouwsector. Met een negental scherp geprijsde, meerdaagse trainingen maakt Warmonderhof haar kennis en ervaring snel toegankelijk voor een brede doelgroep. De trainingen zijn bestemd voor: boeren en medewerkers in de biologische, biodynamische
en gangbare landbouw en in landbouwgerelateerde beroepen. Elke meerdaagse training wordt voorafgegaan door een laagdrempelige themadag die los te volgen is. Dit zijn de trainingen: van droom naar bedrijf, biodynamisch imkeren, samenwerken in de landbouw, kringlooplandbouw, composteren en fermenteren van reststromen, zingeving in de landbouw, natuurinclusieve landbouw en strokenteelt, doorontwikkeling van je bedrijfsidentiteit, duurzaam bodembeheer.
INFORMATIE EN INSCHRIJVEN www.warmonderhof.nl
EKOLAND
SCH
OU
W
2020
L
GI
D
B
BIO
O
E LAN
januari | nummer 1 – 2020
Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020
L
GI
OU
W
2020 SCH
D
B
E LAN
OU
BIO
O
Horaholm
SCH
D
B
L
GI
W
IN IN
VATIEPR NO2020 I
JS
BIO
O
VATIEPR I
JS
NO
E LAN
Team Erf BV Ekoland Innovatieprijs 2020 Foto Henk Wildschut
NOMINATIEs
Inspirerende innovaties in de biologische sector
Inhoud Mts Voedselbos Ketelbroek
bedrijfsvoering
9 Regels & wetten - Deel 59 Bio-regels veranderen in 2020
Ekoland Innovatieprijs
10 Genomineerden Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020 - Inspirerende innovaties in de biologische sector • Wouter van Eck Voedselbos Ketelbroek • Familie Westers Horaholm • Team Erf bv Exploitatie Reservegronden Flevoland
Onderwijs
bio-beurs Katern 22 Info over de Pleinen 24 Plattegrond
51 Doorschakelen: Van goed naar Demeter
24 Exposanten-overzicht 28 Workshop-blokken overzicht
Bedrijfsvoering
30 Workshop-programma woensdag 38 Workshop-programma donderdag
bedrijfsvoering
44 Verpachten inclusief verduurzaming Criteria biologische landbouw goed bruikbaar om verpachten duurzamer te maken
14 Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)? 15 De meerwaarde van de Bioboer
Sierteelt
Handel & Afzet
Mechanisatie
17 Flevoland hotspot voor bioboeren
Onderzoek
18 De uitdagingen van witte klaver Onderzoek naar gras-witte klaver levert interessante informatie
bedrijfsvoering
21 Alternatieven voor gangbare inputs dringend gewenst
EKOLAND | januari – 2020
Bedrijfsvoering
“Ik heb de kunst van het weglaten ontdekt”
Melkveehouderij
55 Efficiënt werkend en mooi om te zien
Onderzoek
57 Rund vaker ziek door teek
bedrijfsvoering
47 Goede mogelijkheden voor biologische sierteeltsector
58 Culinair boeren vaneigen erf De Buitenman - biologische boerderij op de menukaart
Mechanisatie
48 Derde editie BioMechaTech Mechanisatie op de Bio-beurs
61 Effectieve, ecologisch verantwoorde beheersing van vogelschade
Handel & Afzet
vaste Rubrieken Editoriaal Nieuwsberichten Biohuis update Column Bert van Ruitenbeek
52 De Omschakelaar Peter Oosterhof:
5 6 7 23
63 ‘Wij creëren ons eigen paradijs’
Bodem
65 Natuur(lijke) intelligentie
3
voor woord Leen Janmaat
Ecologische innovaties We zijn beland in het zoveelste bedrijf van de stikstofcrisis, oftewel terug bij af. Het huidige politieke regime wordt nog steeds aangestuurd door LTO. Dat doen ze toch knap. Bij het tot stand komen van het Programma Aanpak Stikstof (PAS) zijn de natuurorganisaties er ingeluisd. Nog steeds houden zij zich gedeisd omdat ze hun pachters niet tegen zich in het harnas willen jagen. Deze pachtboeren verschijnen met geleende loonwerktrekkers op het Malieveld. Het beleid rond landbouw en natuur blijkt vooral list en bedrog. In NRC las ik het artikel stikstofaanpak ‘Landbouw manipuleerde stikstofadvies’. Daaruit zijn lessen te trekken. Laten we als bio-sector voorlopig maar ver uit de buurt blijven van onderhandelingstafels, of nog erger onderonsjes met het Ministerie van LNV. Voor je het weet wordt je onderdeel van besluiten die goed zijn voor de economie, waarbij groei nog a ltijd heilig is en de natuur het onderspit delft. Meer is niet altijd beter. Laten wij daarom gaan voor ecologische innovaties, terwijl de huidige landbouw liever technische oplossingen zoekt om op dezelfde voet door te kunnen gaan. Veranderingen vormen al snel een bedreiging voor overtuigingen waaraan we sterk zijn gehecht. Wij mensen zijn geneigd bevestigingen te zoeken voor onze eigen overtuigingen. Het valt niet mee een mening te herzien, dat gebeurt vaak pas op pensioenleeftijd: groen na je pensioen.
hoofdredacteur
Dat geldt ook voor het geloof in technische oplossingen. Vanuit breder perspectief zijn deze lang niet altijd duurzaam. Dit laat Meino Smit zien met de berekeningen in zijn proefschrift ‘De duurzaamheid van de Nederlandse landbouw’. De Nederlandse landbouw blijkt minder efficiënt te zijn als je de indirecte energie mee berekent. Laten we als bio-sector a ansluiten bij holistische visies en bij de oplossingen die hieruit voortvloeien. Tussen de genomineerde ondernemers voor de Ekoland Innovatieprijs, zitten vaak ‘eigenwijze’ boeren. Persoonlijk ben ik wel gek op deze lieden, die dwars zijn en doorzetten. Laten we als bio-sector ook eigenwijs blijven, dwars zijn en laten zien hoe landbouw en natuur wel samen gaan. Ook de Bio-beurs, voorheen BioVak, is opgestart door eigenwijze lieden, waar onder Sjoerd de Hoop, die geloofden in de toegevoegde waarde van een jaarlijkse beurs. Ekoland werkt samen met Bionext om zichtbaar te maken wat er te beleven valt in Zwolle. Ekoland helpt u om wegwijs te worden op de Bio-beurs. Naast een plattegrond vindt u in deze editie een overzicht van het inhoudelijke programma. En, niet te vergeten, de genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs. De jury heeft al gekozen, op woensdagavond 22 januari worden de winnaars bekend gemaakt. Ik hoop dat een bezoek aan de Bio-beurs zal inspireren. Inspiratie wens ik u ook toe voor het hele nieuwe jaar!
colofon ISSN: 0926-9142
Uitgever Jaap van Westering
Hoofdredacteur Leen Janmaat
Eindredactie Bernard Faber
Redactie Maria van Boxtel Christoffel den Herder Kees van Veluw Kees van Zelderen
Aan dit nummer werkten mee
Advertentieacquisitie
Abonnementen
Diana Beekvelt, Karoline Bloemendal, Dick Boschloo, Maria van Boxtel, Peter Brul, Maria Buitenkamp, Bert Carpay, Sonne Copijn, Marjolein van Dieren, Nick van Eekeren, Iris van de Graaf, Niels Heining, Mirjam Hilgeman, Goaitske Iepema, Leen Janmaat, Pedro Janssen, Gerdine Kaptijn, Klarien Klingen, Matthijs de Kruijff, Ellen de Lange, Astrid Manhoudt, Sonja Paauw, Bert van Ruitenbeek Geertje Schlaman, Kees van Veluw, Helmer Wieringa
Uitgeverij van Westering Vof, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl
Ekoland verschijnt 11x per jaar. Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 114,99 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt s tilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (bij voorkeur via de website www.ekoland.nl) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeengekomen wordt jaarlijks een factuur ter betaling van het abonnementsgeld toegezonden. Adreswijzigingen s.v.p. vier weken van tevoren schriftelijk opgeven aan de abonnementenadministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).
Bladmanager
Redactie-adres
Annemieke Praamstra
Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl
Vormgeving Vilarrica, Baarn
40ste jaargang nr 1
Abonnementenadministratie Uitgeverij van Westering Vof Postbus 16, 3740 AA Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2020. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoordelijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.
Ekoland is een uitgave van Uitgeverij van Westering Vof
Los nummer € 12,99
Druk Drukkerij Veldhuis Media, Raalte
www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2020
Het volgende nummer van Ekoland verschijnt rond 21 februari 2020 @vakbladekoland
5
Smalle weegbree tegen uitstoot broeikasgas Foto ©Hans Hillewaert
Het gebruik van smalle weegbree zet een rem op de uitstoot van lachgas. Dat blijkt uit onderzoek van het Louis Bolk Instituut op TRC Zegveld. De Nederlandse uitstoot van broeikasgassen moet flink naar beneden. Dat geldt ook voor de landbouw, dus wordt er massaal gezocht naar oplossingen. Aan het lijstje van mogelijke oplossingen kan er één worden toegevoegd: het gebruik van het kruid smalle weegbree blijkt immers een rem te zetten op de uitstoot van lachgas. Lachgas is een zeer krachtig broeikasgas. Het is
In Memoriam Peter Dijk is eind december overleden na een kort ziekbed. Peter was jaren lang het gezicht van de biologische aardappelpoot bij Agrico. Op meerdere fronten was hij actief en heeft het nodige gedaan om het convenant robuuste aardappels rond te krijgen met verschillende ketenpartijen. Ook bij VBP, de voorloper van BioNederland, vervulde hij een bestuursfunctie. Met zijn inbreng heeft hij de bio sector en vooral de bio aardappelteelt en afzet vooruit geholpen.
Biodynamisch imkeren
Warmonderhof organiseert dit voorjaar een vijfdaagse training biodynamisch imkeren. Cursisten krijgen een seizoen lang een volk toegewezen om zelf waar te nemen en leren zo vanuit de bio6
bijna 300 keer zo sterk als CO2. Uit onderzoek van het Louis Bolk Instituut op KTC Zegveld blijkt dat smalle weegbree in grasland de emissie van lachgas met 40% kan laten dalen. De lachgasemissie werd in september van 2018 en 2019 gemeten op veengrond na een kunstmestgift van 50 kg zuivere stikstof per hectare. Veldjes met alleen smalle weegbree of een mengsel van
dynamische visie kijken, denken en werken. De trainer is Odinimker Jos Willemse. Samen met de imker van Warmonderhof, Jan Saal verzorgt hij de training. De training biodynamisch imkeren is geschikt voor iedereen die wil leren hoe een biodynamische imker werkt en kijkt én voor mensen die zelf overwegen om vanuit deze visie te leren kijken, denken en werken. De cursisten worden in kleine groepjes ingedeeld. Iedere groep krijgt een volk toegewezen, waarmee men gedurende de hele cursus aan de slag gaat. Meer info www.warmonderhoftrainingen.nl.
Inschrijving OFIA geopend Om de drie jaar komen IFOAM Organics International, the South Korean Rural Development Administration en IFOAM’s Technology Innovation Platform samen om de meest opmerkelijke biologische innovators te huldigen met de Organic Farming Innovation Award (OFIA). IFOAM roept de biologische beweging op om de aandacht te vestigen op het uitstekende werk van biologische innovators over de hele wereld. Alle aanvragers zijn welkom. OFIA wordt toegekend in twee categorieën: de Grand Prize en de Science Prize. Een commissie
Engels raaigras en smalle weegbree gaven een lagere lachgasemissie dan veldjes met puur Engels raaigras. Smalle weegbree als onderdeel van een kruidenrijk grasland is daarmee heel functioneel. De resultaten van dit onderzoek zijn onlangs gepubliceerd in een wetenschappelijk tijdschrift.
de drie verenigingen er ook een grote toegevoegde waarde in. Het bestuur is nu direct betrokken bij de aansturing van Coöperatie Bionext en kan zo veel meer slagkracht genereren.
Oriëntatiecursus kiest één Grand Prize en één Science Prize winnaar op basis van de criteria innovativiteit, relevantie en impactpotentieel. Elke winnaar ontvangt een geldprijs en wordt uitgenodigd voor de volgende OFIA-ceremonie op de 20e editie van het Organic World Congress om hun werk te presenteren. Aanmeldingen moeten voor 1 april 2020 binnen zijn. Meer info www.ifoam.bio.
Bionext richt vereniging op Bionext heeft samen met zes bestuursleden van de verenigingen Biohuis, BioNederland en de Biowinkelvereniging de Coöperatieve Vereniging Bionext U.A. opgericht. De notariële oprichtingsakte werd op woensdag 18 december j.l. ondertekend. Hiermee maakt Bionext de volgende stap in de ontwikkeling van de sector. Want hoewel het een formele stap is, zien de leden van
Voor wie wil weten wat er verandert op een agrarisch bedrijf bij omschakeling start er op 30 januari a.s. een vijfdaagse cursus. Daarin wordt geleerd anders te werken met bodem, natuur, bouwplan & vruchtwisseling, bemesting, mechanisatie en het voorkomen van ziekten en plagen. De kennis wordt aangedragen door vijf specialisten uit de sector en de vijf boeren waar de cursus gehouden wordt. Cursisten zijn ook welkom op de zomerexcursies 2020 van BDEKO, de vereniging voor Bio(dynamische) boeren in Flevoland. Alle info via bioacademy.nl/nl/aanbod/ orientatiecursus-biologische-landbouw-214/
Meststoffen Synthetische meststoffen leveren een zeer beperkt deel van wat planten werkelijk nodig hebben. Uit bodemanalyses komt naar voren wat opneembaar is, maar niet wat opgenomen moet worden. De grond krijgt steeds vaker en januari – 2020 | EKOLAND
landbouwberichten sneller te maken met tekorten van mineralen, die voor planten (ondanks de zeer kleine hoeveelheden) wél noodzakelijk zijn. Het is een gegeven dat het gebruik van kunstmest leidt tot het gebruik van bestrijdingsmiddelen. Een gezonde bodembiologie is essentieel voor gezonde gewassen. Grond moet worden gevoed als een levend organisme. Plantaardige meststoffen, nuttige bodemschimmels en bodembacteriën stimuleren bodemleven en maken planten weerbaar. Het doel is om het gebruik van kunstmest, bestrijdingsmiddelen en chemie zo ver mogelijk terug te dringen, zonder productieverlies. De beste gewasbescherming komt vanuit de eigen plantweerbaarheid. Volledig overschakelen naar een systeem zonder synthetische (stikstof)bemesting kan een grote stap zijn. Starten kan echter altijd, in elke teelt. Er is nog geen volledige microbiologie nodig
in hun regio te versterken, dat is het doel van de ‘Samen voor Biodiversiteitsprijs’. Deze stimuleringsprijs wordt dit jaar voor het eerst georganiseerd en is een initiatief van het Deltaplan Biodiversiteitsherstel. De prijs wordt mogelijk gemaakt door het Wereld Natuur Fonds. Inschrijven
om stappen te maken richting een gezondere en natuurlijk weerbare teelt. Ook bij gebruik van dierlijke mest in combinatie met minerale meststoffen dragen extra giften met plantaardige meststoffen bij aan de gezondheid van planten. www.PHC.eu
‘Samen voor Biodiversiteitsprijs’ Het stimuleren van samenwerkingen tussen boeren en particulieren om samen de biodiversiteit
kan via de website en loopt tot 9 februari 2020. Op 5 maart 2020 worden de twee winnende ideeën bekend gemaakt. Op verschillende plekken in Nederland werken boeren en particulieren
al samen aan het herstellen van biodiversiteit in hun omgeving. Er zijn samenwerkingen gestart tussen boeren en omwonenden om samen bloemenranden langs akkers te realiseren. Een ander voorbeeld is het gezamenlijk investeren in duurzame voedselproductie middels voedselbossen. En boeren die, met behulp van natuurliefhebbers, houtwallen terugbrengen en samen onderhouden. De Samen voor Biodiversiteitsprijs ondersteunt dergelijke initiatieven. De twee meest aansprekende ideeën krijgen ieder een budget van €25.000 om hun project uit te voeren en winnen de ‘Samen voor Biodiversiteitsprijs’. Inzendingen voor deelname kunnen tot 9 februari 2020 worden ingediend. Het deelnameformulier staat op www. samenvoorbiodiversiteit.nl/stimuleringsprijs/.
Biohuis update Stikstof Het Biohuis heeft onlangs Kamerleden en Provinciale Statenleden dringend verzocht om de biologische sector op korte termijn actief te betrekken bij de beleidsontwikkeling rond de stikstofproblematiek. Ook minister Schouten kreeg deze brief. Er wordt opgeroepen om in overleg te gaan met de biologische sector, en uitgelegd dat zaken bij bio anders liggen dan in de gangbare sector. De brief kreeg aandacht in diverse media. In verschillende provincies vindt overleg plaats met biologische boeren en vanuit Biohuis is er contact met LNV over stikstof. Aan de provincie Brabant, die een eigen beleid voert, werd vanuit ZLTO een brief verstuurd door de biologische veehouders in Brabant. Ook zij vragen om rekening te houden met de biologische werkwijze. O.a. doordat er minder dieren EKOLAND | januari – 2020
Binnen Biohuis is een stikstofwerkgroep actief. Deze bereidt o.a. een project voor, waarin de biologische aanpak van stikstof wordt uitgewerkt door onafhankelijke onderzoekers. Lees de stikstofbrieven op www.biohuis.org.
Lopen voor Kringlooplandbouw per hectare worden gehouden en er geen kunstmest wordt gebruikt, kan biologische landbouw deel van de oplossing zijn. Biohuis vindt dat het hele landbouwsysteem bekeken moet worden, dus bijvoorbeeld niet alleen de stallen. En de biologische landbouw heeft door haar brede benadering ook nog andere positieve effecten, zoals op de biodiversiteit, waterkwaliteit, bodemvruchtbaarheid en klimaatbestendigheid. Mede daarom zou men rond natuurgebieden juist moeten streven naar een cordon van extensieve biologische bedrijven.
Op 14 januari 2020 vragen 38 natuur-, voedsel- en boerenorganisaties aandacht voor kringlooplandbouw, middels een KringLoop tocht. Biohuis en Bionext steunen dit initiatief. De start van de wandeltocht is op 14 januari om 09.30 uur op Hoeve Biesland in Delfgauw, de boerderij waar Carola Schouten haar kringloopvisie presenteerde. Van daar wandelt iedereen circa 10 kilometer naar het torentje in Den Haag, waar Minister Schouten een 10-punten plan aangeboden krijgt. In 2019 gaf Biohuis veel aandacht aan kringloopland-
bouw, waarbij het verder ontwikkelen en verbeteren van de eigen sector centraal stond. Lees meer over de Kring-Loop en onze ambitieagenda kringlooplandbouw op www. biohuis.org.
Biohuis vult op 22 jan programma Biobeurs Op de eerste ochtend van de Bio-beurs, op woensdag 22 januari, is traditiegetrouw de jaarlijkse ledenvergadering van Biohuis. De leden ontvangen hiervoor een uitnodiging. Na het ledengedeelte volgt om 12.30 een uitgebreid openbaar programma over de toekomst van de (biologische) landbouw. Stikstof, kringlooplandbouw, klimaatbeleid: alle actuele thema’s komen voorbij. Verneem wat hoofdrolspelers in het debat zoals Tjeerd de Groot en Jan-Willem Erisman hierover te melden hebben. Raadpleeg het complete Bio-Beurs programma en Workshopprograama, tezien vanaf pag 22
7
100 % biologische productie. Enkel microbiel (vegetarisch) stremsel en vol van smaak. Kijk voor meer informatie op www.aurora-kaas.com
Bio-regels veranderen in 2020
bedrijfsvoering
Regels & wetten Deel 59 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving
Biologische landbouw steunt op goede regels. Die veranderen soms door nieuwe inzichten. Per 1 januari 2021 verandert de bestaande EU-regelgeving voor bio-landbouw. Bovendien kreeg Skal in 2019 kritische vragen over zijn inspectiebeleid. Wat zijn de praktische gevolgen? Tekst Helmer Wieringa | Foto EKOLAND
O
p 1 januari 2021 treedt de nieuwe Europese biologische regelgeving 848/2018 in werking. Deze vervangt 834/2008 en 889/2008. Een aantal cruciale punten veranderen. Leer hierover meer in de workshops van Skal en Bionext op de Bio-beurs (zie kader). Het lastige is, dat momenteel alleen nog de nieuwe basiswetgeving bekend is: alle uitvoeringsregels volgen nog. Wat verandert er? Met ingang van 2036 wordt het gebruik van gangbaar uitgangsmateriaal voor teelten geheel verboden. Ook het aanvoeren van gangbare dieren wordt beperkt (maar niet geheel verboden). Vanaf 2023 moet het rantsoen voor herbivoren voor ten minste 70 procent afkomstig zijn van het bedrijf zelf of uit de ‘regio’. Volgens het Skalreglement geldt momenteel als ‘regio’ de hele EU. Dit is een uitdaging. Zal die 70 procent nog hoger worden om import van biologisch veevoer van buiten de EU tegen te gaan? Voor varkens en pluimvee wijzigt het regiopercentage van 20 procent naar 30 procent. Leidt dit percentage tot een meer grondgebonden en klimaatgericht biologisch systeem? Die vraag speelt ook bij het dierenwelzijn in stallen. Er komen nieuwe eisen voor de ‘ziekenboeg’ op veehouderijen en voor drachtige zeugen. De goed te controleren regel dat 50 procent van het
EKOLAND | januari – 2020
vloeroppervlakte van varkensstallen dicht moet zijn, vervalt. Nieuwe regel: er moet altijd een bed van strooisel zijn dat groot genoeg is zodat alle varkens in een hok gelijktijdig kunnen liggen in een positie die het meeste ruimte in beslag neemt. Voor deze nieuwe regel zal Skal een interpretatie moeten opstellen. De legpluimveehouderij krijgt het met twee cruciale aanscherpingen echt lastig, zo vindt deze bedrijfstak zelf. De eerste verandering houdt in dat er een wachttermijn gaat gelden van minimaal 48 uur bij gebruik van diergeneesmiddelen en antiparasitaire middelen of het dubbele van de geldende wachttermijn als die langer is. Als er een wachttermijn geldt, dan mogen de eieren tijdens de duur van de wachttermijn niet als biologisch worden verkocht. De tweede verandering houdt in dat het oppervlakte van de veranda (overdekte uitloop ofwel wintergarten) niet meer meetelt als staloppervlak voor het bepalen van dieraantallen. Overigens wordt in andere wetgeving het staloppervlakte op een andere wijze vastgesteld; let er op dat elke wet een eigen systeem van begrippen en meten kent. De ‘leukste’ wijziging is dat er nieuwe producten bijkomen die biologisch gecertificeerd kunnen worden: herten, konijnen en insecten, maar ook zout, katoen, heeft u een vraag? Mail die dan naar: kopij@ekoland.nl of hwieringa@landco.nl. Uw vraag blijft anoniem! Voor eerdere en meer antwoorden zie: www.landregels.nl
wol, kruidenpreparaten, bijenwas. Welke praktische regels hiervoor gaan gelden is nog niet bekend. In 2019 publiceerde RTL-nieuws over de werkwijze van Skal. Met als gevolgen dat Skal het eigen sanctiebeleid zal gaan herzien en dat er vanuit de sector gevraagd is om extra sanctiemogelijkheden voor Skal. Aan de regels op het bedrijf voldoe jezelf. Een Skal-inspectie moet op elk biologisch bedrijf plaats vinden. Het bedrijf is verplicht mee te werken aan onaangekondigde inspecties. De vraag hoe om te gaan met het inspectierapport behandelen we in een volgende editie van Ekoland. Eerst de Bio-beurs! Helmer Wieringa is partner in Land & Co. Deze rubriek is opgesteld met advies van Berdi Doornebosch, Skal-adviseur.
Workshops 33. Bioverordening 2021, hoe worden de regels voor productie? Wo 22 jan | 16.45uur | Workshopruimte D Marian Blom, Gerdine Kaptijn, Maaike Raaijmakers, John Otters 60. Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor handel en verwerking? Do 23 jan | 13.00uur | Workshopruimte C Marian Blom, Akke Menno Horsman 66. N ieuwe bio verordening in de pluimveehouderij Do 23 jan | 13.00uur | Workshopruimte D Hans Fuchs, Sjaak van Schaik, Henk Spruijt Kom ook naar -Boer zoekt BoerDo 23 jan | 14.30 uur | Suyderseezaal 9
BIO
GI
L
O
OU B
E LAN
2020 SCH
D
B
SCH
W
L
GI
OU
VATIEPR NO2020 I
IN
O
VATIEPR I
JS
BIO
Voor de Ekoland Innovatieprijs 2020 zijn uitstekende innovaties aangemeld. Een divers palet van technische vernieuwingen en systeem-innovaties. In veel gevallen zijn het ook praktische toepassingen van de kringloopvisie van minister Carola Schouten. Daarmee vormen de innovaties een goede inspiratiebron voor de landbouw als geheel.
D
W
IN
NO
E LAN
JS
Inspirerende innovaties in de biologische sector
SCH
OU
Genomineerden Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2020
W
2020
L
GI
D
B
BIO
O
E LAN
Tekst Maria Van Boxtel, Geertje Schlaman & Kees van Veluw
V
Foto Henk Wildschut
oor deze editie van de Ekoland Innovatieprijs voor de biologische landbouw hebben onze lezers dit jaar weer een flink aantal inspirerende en innovatieve biologische bedrijven of samenwerkingsverbanden aangemeld. De jury selecteerde daaruit dertien zeer diverse kandidaten die in onze vorige editie zijn voorgesteld. Daarna bezocht de juryleden Mirjam Hilgeman, Geertje Schlaman, Maria van Boxtel, Bart Fokkens, Lex Kruit en Kees van Veluw met veel plezier een aantal van deze bedrijven en selecteerden daaruit drie genomineerden. Die worden in de volgende pagina’s aan u voorgesteld. Mts Voedselbos Ketelbroek Winnaars
Foto’s Emma Westers
Op woensdag 22 januari om 19.15 uur worden de winnaars van de 1e, 2e en 3e prijs bekend gemaakt. Die prijzen worden feestelijk uitgereikt op de Bio-Beurs in de grote zaal. Voorafgaand aan de feestelijke prijsuitreiking 2020 is er een presentatie van winnaars van voorgaande jaren. Hoe staat het ermee en wat werd er verder vernieuwd? De financiële bijdrage van de Rabobank geeft de Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw nog eens extra zeggingskracht en de koperen schep van Kopersporen is inmiddels een begrip geworden.
Horaholm
Lezing Op woensdag 22 januari om 16.45 uur in workshopzaal 1 vertellen de drie genomineerden van 2020 over hun innovatie. Hoe kwamen ze op het idee? Wat werkt goed, wat kan nog beter? De workshop is een podium voor deze pioniers. We nodigen iedereen van harte uit om bij beide gelegenheden aanwezig te zijn.
Team Erf BV 10
Foto Pim van der Maden
januari – 2020 | EKOLAND
Ekoland Innovatieprijs 2020
Foto’s Pieter Jansen en Maria van Boxtel
Ekoland Innovatieprijs 2020
NOMINATIE
Mts Voedselbos Ketelbroek
In de zomer
In dewinter Wouter van Eck van Voedselbos Ketelbroek
‘ Ver-eetbariseren’ van de natuur O
lijfwilg, kiwibessen, nashi-peren, Franse uiensoepboom, struisvaren, klimaugurk. Ze staan allemaal in het Voedselbos Ketelbroek in Groesbeek. In 2008 kochten Wouter van Eck en kompaan Pieter Jansen 2,4 ha. kale maisakker. Het moest het eerste voedselbos worden in Nederland. Volledig gebaseerd op natuurlijke successie en kringlopen en zonder inputs als mest en chemie. In 2009 werden de eerste bomen geplant. Nu, tien jaar later, staat er een jong bos met 300 geplante en 100 wilde eetbare plantensoorten. Wouter heeft alles zo geplant dat aan de intrinsieke wensen van de planten (zon, schaduw, laag, hoog, stikstofbinder, wortelvorm, insectenplant, bodembedekker, klimmer enz.) en aan hun plaats in de successie (pionier, 50 jaar-climax, 400 jaar-climax) wordt voldaan. Want zo werkt de natuur ook: soorten ondersteunen elkaar. Wouter: “Kijk dat bos daar is op zandgrond, zonder inputs uitgegroeid is tot een hoogproductief bos. Er komt alleen niet zoveel eetbaars uit. Wij ver-eetbariseren hier de natuur door wilde soorten te vervangen door productieve, eetbare soorten. Het bodemvoedselweb is de basis, als je dat ontwikkeld, door het met rust te laten, kan het alle mineralen die planten nodig hebben uit iedere bodem halen. De organische stof is hier in tien jaar tijd met circa vijf procent gestegen. De zwarte els is vijftien meter gegroeid. Mispels, abrikozen, olijfwilgen, maar ook appels, peren
EKOLAND | januari – 2020
en pruimen groeien enorm. De biodiversiteit is geëxplodeerd. Tijdens de droge zomers lagen de buurpercelen er verdroogd bij, terwijl hier alles gewoon doorgroeide. De bodem houdt voldoende water vast.” Wat levert het op? Wouter: “Elke maandagochtend komt hier een chef-kok, om samen met ons producten te oogsten. Daarnaast leveren we kruiden en ciderappels aan een bierbrouwerij en bedienen we de Ekoplaza in Nijmegen. Dat levert nu ca € 3.000,00 winst op per hectare per jaar met maximaal vier uur oogstwerk per week. We zitten na 10 jaar, nog in de aanloopfase van de productie. Ik zou niet raar staan te kijken als de opbrengsten zouden stijgen naar € 10.000,00 winst per hectare per jaar.” En je investeringen? “Je moet, naast de aankoop van de grond, rekenen met een eenmalige investering aan plantgoed en grondwerk van vijftien tot veertigduizend euro per hectare Maar dan kan het systeem wel 200 of misschien wel 300 jaar mee.” Waarom doe je dit? “We willen laten zien dat voedselproductie prima te combineren is met herstel van natuurwaarden, zonder emissie van broeikasgassen, zonder uitstoot van stikstof. Via Stichting Voedselbosbouw delen we onze kennis graag met geïnteresseerde agrariërs. Voedselbossen zijn een prachtig alternatief voor conventionele landbouw.”
11
Horaholm Ekoland Innovatieprijs 2020
Foto’s Emma Westers en Geertje Schlaman
NOMINATIE
Familie Westers bemest grotendeels plantaardig op Horaholm
Oppervlaktecompostering groenbemesters H
arm, Riet en zoon Erwin Westers boeren op het grootschalige akkerbouwbedrijf Horaholm vlakbij de Waddenzee, met klei- en zavelgrond met een matige tot hoge afslibbaarheid. Bodemkwaliteit was altijd belangrijk. Harm: “In het verleden hebben we tevergeefs geprobeerd een koppeling te maken met mestleverende biologische bedrijven in de buurt. Toen we in 2006 voor het eerst experimenteerden met niet ploegen, bleek bij een normaal bemest perceel haver zoveel nalevering van mineralen dat de haver plat ging. Dat was een eyeopener: als de bodemstructuur goed is en er voldoende tussengewassen zijn, kun je met veel minder mest toe.” Ze ontwikkelden een eigen systeem van plantaardige bemesting. Hun ontwikkeling ging gelijk op met de systeemproef PlantyOrganic op de nabijgelegen proefboerderij Kollumerwaard, waarvan Harm Westers een van de inspiratoren is. Erwin: “We houden een akker zo lang mogelijk groen met onze eigen groenbemestermengsels. Wintervaste mengsels hebben de voorkeur, die worden in het voorjaar ingewerkt.” Ze zochten lang naar een passende manier om de groenbemesterresten te verwerken en beschikbaar te krijgen voor het cultuurgewas. De zoektocht leidde naar Duitse en Oostenrijkse ervaringen. Harm: “Zo startten we met onze eigen versie van Regenerative Landwirtschaft van de ‘Grüne Brücke’, mede ontwikkeld
12
met adviseurs Wenz en Näser, waarbij je met behulp van fermenten een directe oppervlaktecompostering van plantaardig materiaal creëert.” Groenbemesters worden nu met een frees, die ‘harder draait dan normaal’, gehakseld en gelijktijdig in de bovenste 3 cm grond gewerkt. “Zo blijven de plantensuikers beschikbaar voor het bodemleven dat zorgt voor een goede omzetting van voedingsstoffen en beschikbaarheid voor de gewassen,” aldus Erwin. Het resultaat van deze methode is een niet eerder ervaren verbetering van de bodemstructuur en verhoging van het humusgehalte. “Door het bodemleven op deze manier het werk te laten doen, krijg je een perfecte rulle kruimellaag die dieper gaat dan we eerder voor mogelijk hielden.” Voor het op gang brengen van de vertering in de bovengrond is voldoende vocht nodig. “Aan het water voegen we een zelfgemaakt ferment toe, melasse, zeezout en een startferment van melkzuurbacteriën. Plus 2 kg verse kruiden per 1000 liter, liefst 20 soorten.” Het resultaat is een oppervlaktecompostering met heel weinig verliezen. Erwin: “Naast de plantaardige bemesting gebruiken we nog 30 kg N/ha dierljke mest. Ons systeem is nog volop in ontwikkeling, maar de gemiddeld goede opbrengst en kwaliteit, waaronder een hoger mineralengehalte dan voorheen, zorgen voor voldoende perspectief. Zo zijn we op weg naar regeneratieve landbouw.”
januari – 2020 | EKOLAND
Ekoland Innovatieprijs 2020
Foto’s Klaas Eissens
Erf BV
Ekoland Innovatieprijs 2020
NOMINATIE
ERF ontwikkelt grootschalige strokenteelt
“Zien doet geloven”
E
xploitatie Reservegronden Flevoland (ERF) beheert en pacht de reservegronden in Flevoland. De gronden, vaak stadsranden, worden op afroep voor bijvoorbeeld stadsuitbreiding afgestaan. Het bedrijf startte in 1996 met ca. 3.800 ha als pionier in de grootschalige biologische landbouw en heeft momenteel een biologisch bouwplan van 1.594 ha. De wens is om robuuste, weerbare gewassen te telen en dit te combineren met meer ruimte voor natuur en biodiversiteit en ook voor wonen, werken en recreëren. Telen in stroken is de innovatie die ERF ontwikkelt. ERF werkt hier sinds drie jaar aan, samen met onderzoekers van Wageningen UR en Louis Bolk Instituut. In 2019 zijn er 42 hectare in stroken ingezaaid met bloemen, grasklaver, bloemkool, peen, sojabonen en haver, ook zijn er aardappelen geteeld in stroken. Op hetzelfde perceel ligt sinds 2017 een demoveld waarop een groot aantal potentieel robuuste aardappelrassen gemonitord worden terwijl aangrenzend het phytophthora-gevoelige aardappelras Ditta groeit. De aardappelen op de 6 meter-stroken groeiden gemiddeld ruim 2 weken langer door. De resultaten zijn hoopvol en als volgende stap in de ontwikkeling is het strokenareaal nu vergroot naar 110 ha. Ook is er ruimte gemaakt voor de teelt van verse soja in het kader van de eiwittransitie.
EKOLAND | januari – 2020
“Zien doet geloven,” vertelt Jaco Burgers, sinds 2006 directeur van ERF, “ERF is geen proefbedrijf, maar we willen wel op grotere schaal pionieren en stroken op verschillende breedtes aanleggen om de verschillen te meten.” Door de samenwerking met onderzoeksinstellingen wordt er consequent gemeten. In verband met de mechanisatie wilde ERF stroken van 12 meter. Daar komen ze nu van terug. “Op zes meter zie je echt een verschil en een exponentiële toename van nuttige insecten. Er is nog wel veel puzzelwerk en opdoen van ervaring nodig om tot het juiste praktische ontwerp te komen.” “We krijgen veel positieve reacties: ‘Wie is daar bezig? Ziet er mooi uit!’.” Kennis die we opdoen delen we graag met de sector. Afgelopen jaar hebben we meegewerkt aan een succesvolle veldworkshop, een masterclass en aansluitend nog een cursus. Twaalf van de deelnemende ondernemers gaan aan de slag met strokenteelt. Daar stond ik echt van te kijken.” In 2020 wordt er een perceel van ca. 5 ha ingericht als agroforestrysysteem. En in de mechanisatie gaat ERF met o.a. TU Delft en Twente verder in de ontwikkeling van robotisering met lichte en kleinere mechanisatie. Aangedreven met elektriciteit of waterstof.
13
Kansen voor weidevogels en bijen
Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)? Er is al veel over geschreven: het gaat slecht met de insecten en weidevogels in het Nederlandse boerenland. Dit heeft verschillende oorzaken, maar wat kunnen wij nu doen om het tij te keren? Maatregelen voor de weidevogels kunnen ook de wilde bijen in Nederland helpen. Tekst Astrid Manhoudt, Goaitske Iepema & Sonne Copijn | Foto’s Goaitske Iepema
K
ruidenrijk grasland met veel bloeiende kruiden en grassen bieden de wilde bijen en weidevogels voldoende ruimte om te foerageren en zich voort te planten. Vanaf vroeg in het voorjaar moeten bloeiende planten aanwezig zijn in structuurrijke vegetatie liefst tot en met het najaar. Een grote variatie aan kruiden levert automatisch ook een gevarieerde vegetatiestructuur met een grote afwisseling van micro-klimaatjes. Weidevogels hebben daarnaast kruidenrijke graslanden of plas-draspercelen nodig, waar de kuikens veilig vliegvlug kunnen worden. (Greppel)plas-dras en/of natuurvriendelijke oevers bieden een natuurlijke
Wilde bijen Voedsel: stuifmeel en nectar van met name meerjarige, inheemse composieten en schermbloemigen. Vliegafstand is 200-500 meter max. daarna moeten de bijen bij-tanken voordat ze weer verder kunnen vliegen. Broedgelegenheid: open zanderige grond op de zon, zoals slootkanten, greppeltjes en dergelijke, waarbij structuurvariatie belangrijk is voor het ontstaan van microklimaatjes. Belang: Insecten zijn wat betreft aantallen (kg) met 75 -80 procent achteruitgegaan in West 14
overgang van dras naar een droge bodem. Het water in de bodem of op het perceel remt de grasgroei en zorgt voor een grote variatie in de structuur van de vegetatie en het perceel. Op de overgang van nat naar droog is de bodem zacht en kunnen weidevogels zoals de grutto en de tureluur makkelijk wormen en emelten uit de bodem prikken om te foerageren. Ook biedt de pollige vegetatie dekking voor de kuikens en vogels tegen roofvogels en andere predatoren. De open droge zanderige grond in de zon biedt bovendien verschillende microklimaatjes waarin wilde bijen kunnen broeden en hun larven kunnen opgroeien.
Inpasbaar op alle bedrijven. Alle boeren, die graag wat willen doen voor vogels en bijen kunnen aan de slag met de bovenstaande maatregelen. Door bijvoorbeeld te beginnen het aanpassen van het maaibeheer en de bemesting van één of meerdere slootkanten, kan binnen een paar jaar een meer soortenrijke rand ontwikkeld worden. Ook het opzetten van het waterpeil in een sloot of het dichtzetten van een greppel in het vroege voorjaar helpt al. Ook dit soort simpele maatregelen dragen bij aan meer wilde bijen, insecten en boerenlandvogels in Nederland.
uropa binnen 25 jaar! Meer dan 50 procent E van de soorten wilde bijen in Nederland staan op de rode lijst. Bijen zijn essentieel voor de bestuiving van planten, struiken en bomen inclusief groenten en fruit, 85 procent van alle plantensoorten moeten bestoven worden.
weidevogels worden vliegvlug op een dieet van insecten zoals kevers, muggen en vliegen. Broedgelegenheid: structuurrijk en kruidenrijk grasland met in de nabijheid (greppel) plas-dras of percelen met een hoog waterpeil en beweide graslanden. Belang: De grutto, de belangrijkste weidevogel in Nederland is sinds de jaren 70 in de vorige eeuw terug gelopen van 120.000 broedparen naar minder dan 35.000 broedparen nu. 40 procent van de Europese populatie grutto’s broedt in Nederland.
Weidevogels Voedsel: wormen en emelten van langpootmuggen zijn de belangrijkste voedselbron voor de volwassen vogels. De pullen van
Astrid Manhoudt en Goaitske Iepema werken bij Hogeschool Van Hall Larenstein Sonne Copijn is imker en oprichter van Bee foundation
januari – 2020 | EKOLAND
Onderwijs
levert de meerwaarde van de biologische landbouw meer waarde op?
De meerwaarde van de Bioboer Een groep Friese biologische boeren wil de meerwaarde van de biologische manier van boeren beter voor het voetlicht brengen. Bovendien willen ze elkaar scherp houden om het nog beter te doen. Tekst Marjolein van Dieren | Foto’s Goaitske Iepema
“C
onsumenten, burgers, beleidsmakers, toekomstige boeren en collega-boeren willen we graag informeren over de voordelen van een biologische bedrijfsvoering,” aldus biologische melkveehouder Foppe Nijboer. De Friese bio-boeren laten in dit project zien dat biologisch boeren een oplossing kan zijn voor verschillende maatschappelijke problemen zoals de sterke achteruitgang van aantallen bijen, insecten en weidevogels. Maar ook voor problemen met betrekking tot de humane gezondheid en de krimpproblematiek op het platteland. De sector wordt door het project ‘De meerwaarde van de Bioboer’ beter zichtbaar als duurzame koploper. Het hoofddoel van het project is om de effecten van een integrale systeemaanpak op de leefomgeving aan te tonen, inzichtelijk te maken en de opgedane kennis en kunde te delen met een brede doelgroep. Het project kent twee fasen.
vinden van bodem, plant, dier, mens en planeet staan centraal. Deze manier van werken heeft gevolgen voor de bedrijfsvoering en de omgeving van het bedrijf. Op onderdelen is hier al veel over bekend, alleen dit is vaak verstopt in lijv ige rapporten en Engelstalige wetenschappelijke artikelen. “Met dit project willen we deze kennis graag beschikbaar maken voor een breed publiek. Daarom gaan we factsheets maken, dit zijn korte overzichtelijke flyers waarin de belangrijkste feiten per thema worden gepresenteerd, onderbouwd door nationale en internationale wetenschappelijke literatuur. Deze factsheets komen op de website van de Feriening foar biologyske boeren yn Fryslân (FBBF) en zullen ook gebruikt worden als basis voor artikelen in (regionale) bladen en vaktijdschriften.” aldus projectleider Goaitske Iepema van Hogeschool Van Hall Larenstein.
In fase één worden bestaande kennis en ervaring geïnventariseerd. Op een biologisch bedrijf wordt er anders naar de landbouw en dus de manier van voedsel produceren aangekeken. Gezondheid en welbe-
4 - Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)? Wo 22 jan | 16.00 uur | Suyderseezaal Met Sonne Copijn, Astrid Manhoudt en Alex Datema; olv Goaitske Iepema
Fase twee is gericht op kennisoverdracht. “Naast het publiceren van de factsheets op de website van FBBF, gaan we vanaf februari op biologische bedrijven in Noord-Nederland groepen ontvangen, lezingen en excursies organiseren,” vertelt Goaitske Iepema. “Deze lezingen en excursies zijn bedoeld voor gangbare collega’s, erfbetreders, beleidsmakers, afnemers en consumenten. Uiteraard zijn biologische boeren ook welkom.” Ook zijn er cursussen voor docenten uit het groene onderwijs, zodat zij opgedane kennis weer verder kunnen verspreiden.
68 - Meer waarde voor de bioboer en de meerwaarde daarvan Do 23 jan | 15.30 uur | Workshopruimte D Met Goaitske Iepema en Feitze van der Hoek; olv Leen Janmaat
Na het verwerken van alle kennis en ervaringen sluit het project af tijdens de Soil and Food Week in oktober 2020.
Marjolein van Dieren is Regierolhouder Team Wildlife Management aan het Van Hall Larenstein Het project ‘De meerwaarde van de Bioboer’ wordt uitgevoerd door Hogeschool Van Hall Larenstein, de Feriening foar biologyske boeren yn Fryslân (de FBBF) en het Nordwin College samen met andere organisaties met veel expertise op dit gebied. Het project wordt mede mogelijk gemaakt door de het Europees Landbouwfonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.
Workshops
EKOLAND | januari – 2020
15
Exploring nature never stops
IT ALL STARTS WITH THE BEST SEEDS FROM THE BEST VARIETIES ORGANIC - RIGHT FROM THE START
BEZOEK ONS OP DE BIOBEURS
STANDNUMMER 220 IJSSELHALLEN - ZWOLLE
22 en 23 januari 2020
u
f bejo.nl
Wat wil jij leren? Check de BioAcademy 12 februari Doorschakelen naar Demeter Deze cursus geeft de achtergronden en praktijk van de biodynamische landbouw en biedt een opstap naar het Demeter keurmerk.
14 Maart Natuurvoeding in een notendop
21 februari Training samenwerken in de landbouw Samenwerken met je partner, met medewerkers, zakenpartners, en met je omgeving. Hoe vorm je samen een vruchtbare werkgemeenschap? Hoe pluk je meer vruchten uit je werk?
26 maart Organic business leadership course Verder door ontwikkelen als leider? Doe in vijf middagen relevante kennis op in de vele facetten van biologisch. Deelnemers ontwikkelen zich in leiderschap gericht en voorbereid op de toekomst.
Kijk voor meer info en het volledige aanbod op: www.bioacademy.nl
Het grootste biologische leeraanbod op één site
Handel & Afzet
Deelnemers Rabo Food Forward werken samen aan oplossingen voor lokale voedselvraagstukken
Flevoland hotspot voor bioboeren In heel Nederland groeit het areaal biologische akkerbouw gestaag. In Flevoland gaat die groei het snelst. Een LTO-woordvoerder noemt Flevoland een hotspot voor bioboeren: “In Flevoland, waar de wat grotere bedrijven gevestigd zijn, betere verkaveling is en betere grond, worden dit soort trends eerder opgepakt. Goed voorbeeld doet goed volgen”. Tekst Mirjam Hilgeman | Foto Ruud Hoornstra
T
hijs Geerse is zo’n boer in Flevoland. Terwijl hij ons rondleidt door zijn schuren vol uien en net gerooide aardappels, vertelt hij over zijn eigen verpakkingsbedrijf. Dat heeft hij drie jaar geleden opgezet omdat hij een gat in de markt zag. “Juist omdat de biologische sector nog klein is, valt er logistiek grote winst te behalen. Bio is vooral duurder omdat de logistiek zoveel kosten met zich meebrengt. Dat proberen we hier te ondervangen.’ WeGrowOrganic is zijn handelsorganisatie, waarmee hij niet alleen zijn eigen uien en aardappelen verpakt en verkoopt, maar er ook voor zorgt dat er altijd biologische groenten geleverd kunnen worden. Die koopt hij ook in bij boeren in de buurt, ongeveer tachtig procent van wat hij verhandelt is niet van hemzelf. Is hij nu meer handelaar of boer? “Toch echt boer,” zegt Thijs. “Vorige week was de aardappeloogst, dan maak ik gerust 120 uur in een week.” Het was de vader van Thijs die in 2001 besloot om te schakelen naar biologisch. Thijs is ermee opgegroeid en nam het bedrijf in 2013 over. En de vraag naar biologische producten blijft groeien, het hele jaar door. Daarom komt niet alles wat WeGrowOrganic verhandelt van Thijs’ eigen akkers. “De consument weet het vaak helemaal niet, maar uien zijn in Nederland bijvoorbeeld niet jaarrond verkrijgbaar. Supermarkten willen die wel het hele jaar biologisch kunnen aanbieden. Daarom hebben we nu bio-uien uit Nieuw-Zeeland in ons assortiment.”
EKOLAND | januari – 2020
“Ik benijd niet de buur man, die in zijn eentje de hele akker kan rooien.”
Het sociale aspect van boerenwerk. In de bio-teelt komt er meer handwerk kijken bij het beschermen van de gewassen en bij de oogst. Voor sommige gangbare akkerbouwers is het een reden om niet om te schakelen naar biologisch: de extra arbeid die erbij komt kijken. Voor Thijs zijn die extra handjes juist een voordeel van biologisch boeren. Sommige van zijn seizoenswerkers - de meeste komen uit Slowakije en wonen ‘s zomers op het erf - kent hij al jarenlang. “Ik vind het juist mooi, dat sociale aspect van het boerenwerk. Ik benijd niet de buurman, die in zijn eentje de hele akker kan rooien.” Eerder dit jaar nam Thijs deel aan de Flevolandse editie van Rabo Food Forward. Bij Food Forward draait het om samen werken aan de voedseloplossingen van morgen. Boeren, ondernemers, consumenten en experts uit de voedingssector bundelen hun kennis, creativiteit en gedrevenheid om toepasbare oplossingen te bedenken voor regionale voedselvraagstukken. In de regio Flevoland gaat één van de vraagstukken over kwaliteitsbehoud van de bodem. Inmiddels staat een Food Forward-team aan het begin van een pilot waarin duurzaam bodembeheer, de open bodemindex en pachtprijzen met elkaar worden verbonden. Mirjam Hilgeman is Projectmanager Food bij Rabobank
Workshops 36 en 49 - E en biologische markt: een goed verhaal! Wo 22 | 11.45 uur | Workshopruimte E Do 23 | 14.15 uur | Workshopruimte A Met Gea Bakker-Smit en Mirjam Hilgeman 17
Onderzoek naar inzaai en persistentie van gras-witte klaver levert interessante informatie
De uitdagingen van witte klaver Het belang van witte klaver voor de biologische melkveehouderij is bekend. Toch blijven er uitdagingen rondom het introduceren en behouden van witte klaver. Een goed perceel gras-witte klaver, met een constant en voldoende hoog klaveraandeel kan van hoge toegevoegde waarde zijn, maar waar zitten de pijnpunten in de teelt? Tekst Pedro Janssen & Nick van Eekeren | Foto’s Louis Bolk Instituut
C
ruciale punten bij de ontwikkeling van een goed perceel gras-witte klaver zijn de inzaai en de persistentie van de klaver enkele jaren na vestiging. Binnen de Publiek Private Samenwerking (PPS) Ruwpoerproductie en Bodemmanagement is hier afgelopen jaren onderzoek naar gedaan. Enkele resultaten worden hierna besproken. De inzaai van een perceel met gras-witte klaver, en de rassen- en mengselkeuze vormen de start. Een goede start is het halve werk, maar toch lukt het niet altijd. Er zijn verschillende oorzaken die er voor kunnen zorgen dat witte klaver in eerste instantie niet goed aanslaat. Direct bij inzaai kan dit zijn dat de klaver te diep is ingezaaid (het is beter grasklaver ondieper, op 1-1,5 cm diepte te zaaien, dan puur gras) of dat de klaver te laat in het najaar is ingezaaid en zich niet genoeg ontwikkelt om schadevrij door de vorst heen te komen. Een belangrijke factor voor het klaveraandeel in een nieuw ingezaaid perceel gras-witte klaver, is de hoeveelheid stikstof die beschikbaar is uit de bodem en bemesting. In een proef die uitgevoerd is om de hoe-
18
veelheid klaver te bepalen na verschillende voorvruchten (zie figuur 1) komt het klaveraandeel in opnieuw ingezaaide percelen na 36 jaar continue bouwland of drie jaar tijdelijk bouwland in de vruchtwisseling veel hoger uit dan in opnieuw ingezaaide percelen na 36 jaar blijvend grasland of drie jaar grasklaver in de vruchtwisseling. In deze proef is een duidelijke relatie met de beschikbare minerale stikstof in de bodem en het klaveraandeel. Daarnaast is de rhizobiumbacterie, die verantwoordelijk is voor de stikstofbinding in samenwerking met klaver, belangrijk. Op het moment dat de witte klaver geen goede samenwerking met deze bacterie is aangegaan zal de stikstofbinding onvoldoende plaats vinden. Over het algemeen is de rhizobiumbacterie van witte klaver van nature voldoende aanwezig in Nederland en hoeven er geen acties ondernomen te worden. Proeven laten echter zien dat er op percelen die lang bouwland zijn geweest te weinig rhizobiumbacteriÍn aanwezig zijn (zie foto 1). In deze gevallen kan het helpen om het klaverzaad te behandelen met de specifieke rhizobiumbacterie voor witte klaver. Deze behandeling is niet nodig voor percelen waar in de jaren voorgaand aan de inzaai van klaver al januari – 2020 | EKOLAND
Onderzoek
Links relatief grote kiemplant van klaver met voldoende rhizobiumbacterie in de bodem, rechts relatief kleine kiemplant van klaver met te weinig rhcozbiombacterie in de bodem
Experiment gras-witte klaver met links een veldje zonder kalibemesting en daarmee een duidelijk kalitekort voor witte klaver waardoor de klaver is weggevallen. Het rechter veldje heeft wel kalibemesting gehad en heeft een hoog klaveraandeel
‘Bij een lage kalitoestand wordt witte klaver gevoeliger voor droogte.’ Figuur1
De relatie tussen de hoeveelheid minerale stikstof veroorzaakt door voorvrucht (TG - Tijdelijk grasland, PG - permanent grasland, PA - permanente akkerbouw, TA - tijdelijke akkerbouw) en de hoeveelheid klaver in het jaar na inzaai.
gras-klaver heeft gestaan. Ook het achteraf toedienen van rhizobiumbacteriën aan de bodem blijkt niet effectief te zijn. Persistentie is de mate waarin een witte klaver in een perceel blijft in de jaren na inzaai. Vanaf het moment dat een witte klaver zich heeft gevestigd in een grasmat is het van belang er voor te zorgen dat deze hier ook blijft. Dit is een van de gevoelige punten van witte klaver, en hij staat er om bekend dat hij na een bepaalde periode kan verdwijnen. Gedeeltelijk kan dit ook invloed van stikstof zijn die zich opbouwt in een langjarige witte klaver maar ook speelt hier de rassenkeuze van witte klaver een belangrijke rol. Veel rassen van witte klaver zijn gevoelig voor aantasting door insecten en slakken. Rassen zoals Alice en Riesling, met een hoog gehalte aan blauwzuur, zijn beter bestand tegen aantasting door insecten en slakken. In het onderzoek van de PPS is ook gekeken naar de verschillen in penwortel van verschillende rassen witte klaver en de rol die deze heeft op de persistentie van witte klaver. Hieruit blijkt dat de aanwezigheid van de penwortel tijdens een koude winter zorgt voor betere
wintervastheid door suikerreserves in de penwortels waardoor een ras zich na de winter beter handhaaft. Tijdens de droge zomer van 2018 werd er geen relatie gevonden voor rassen waar de penwortel nog aanwezig was en het klaveraandeel. Na het wegvallen van de penwortel is de klaverplant afhankelijk van nieuw te vormen wortels aan de stolonen. Deze zijn vaak oppervlakkiger dan de oorspronkelijke penwortel. Door het oppervlakkige wortelstelsel is witte klaver relatief gevoelig voor droogte maar juist ook de kalitoestand. Bij een lage kalitoestand wordt witte klaver gevoeliger voor droogte. De bemestingstoestand van gras-klaver percelen is dan ook een belangrijk punt om in de gaten te houden met het oog op de persistentie van klaver. Het is een gewas dat gevoelig is voor een tekort van met name kali en zwavel, en in mindere mate van fosfaat en magnesium (zie foto 2). Het belang van witte klaver voor een goede productie in de biologische melkveehouderij is duidelijk. Toch blijven veel aspecten die voor een gezonde witte klaver kunnen zorgen onderbelicht. Het is aan de melkveehouders om de witte klaver de aandacht te geven die het verdient en nodig heeft. Dit in combinatie met nieuw ontwikkelde klaverrassen kan er voor zorgen dat we meer grip krijgen op witte klaver en de productie van grasklaver. In het vervolg van de Publiek Private Samenwerking Ruwpoerproductie en Bodemmanagement zal er onderzoek gedaan worden naar het rasseneffect op de ontwikkeling van stolonen, droogtetolerantie, en de interactie tussen stikstof- en kalitoestand in beweidingspercelen. Pedro Janssen en Nick van Eekeren zijn werkzaam bij het Louis Bolk Instituut
Workshop 8. Management van grasklaver en kruiden op uw melkveebedrijf Wo 22 jan | 11.45 uur | Workshopruimte A Met Nick van Eekeren en Pedro Janssen EKOLAND | januari – 2020
19
Worldwide Expertise for Food & Flowers
Contractteelt, verwerking en Contractteelt, verwerking en Contractteelt, verwerking en afzet van biologisch geteelde afzet biologisch geteelde afzet van van biologisch geteelde groenten en fruit. groenten groenten en en fruit. fruit.
Team Biologische landbouw
Veenweg 4 5855 ES Well
• Teeltadvies • Begeleiding omschakeling • Praktijkervaring nieuwe toepassingen www.delphy.nl
Contractteelt, verwerking en Contractteelt, verwerking en afzet van biologisch geteelde afzet van biologisch geteelde groenten enfruit. fruit. groenten en
Veenweg 4 5855 ES Well
T +31 (0) 478 50 72 00 www.laarakker.nl
T +31 (0) 478 50 72 00 www.laarakker.nl
Veenweg 4 Veenweg 4 5855 ES Well Veenweg 4 5855 ES Well 5855 ES Well
T +31 (0) 478 50 72 00 T +31 www.laarakker.nl T +31 (0) (0) 478 478 50 50 72 72 00 00 www.laarakker.nl www.laarakker.nl
Advisering Biologische Veehouderij Ekopart helpt u bij het maken van de juiste keuzes:
• • • • •
Hoe staat uw bedrijf er nu voor Waar liggen uw kansen voor de toekomst Welke investeringen zijn nodig Wat is het economisch resultaat Wat is de beste bedrijfsstrategie Scherpe analyse van uw bedrijfsvoering met de Bio-Calculator.
Ruim 25 jaar partner bij de ontwikkeling van de biologische melkveehouderij. Veel ervaring in bedrijfseconomisch- en strategisch advies. Telefoon: 06-26518701
Website: www.ekopart.nl
bedrijfsvoering
Bewust omgaan met inputs vermindert risico op residu-insleep Bionext heeft op verzoek van Biohuis geïnventariseerd welke inputs gangbaar gebruikt worden en welke risico’s dat mogelijk met zich meebrengt. Bionext raadpleegde betrokkenen uit de sector en onafhankelijke experts. Partijen stro, mest en compost van verschillende typen bedrijven zijn bemonsterd en geanalyseerd. Welke maatregelen kan een biologische ondernemer nemen om risico’s op residu zoveel mogelijk te vermijden? Tekst Maria Buitenkamp & Gerdine Kaptijn | Foto Bionext
Alternatieven voor gangbare inputs dringend gewenst I
n het project ‘Grip op gangbare inputs’ bleek dat gangbaar stro in biomest een duidelijk risico geeft op pesticide residuen. Er zijn zowel monsters van het stro als van de biomest genomen. In de geteste monsters zijn vooral fungiciden, maar ook insecticiden gevonden. In zeven gangbare stromonsters werden 23 pesticiden aangetroffen. In de meeste mestmonsters zijn dezelfde pesticiden als in het stro teruggevonden. Om risico’s op residu-insleep zo klein mogelijk te houden bij het gebruik van mest, adviseert Bionext 100 procent biologische mest te gebruiken die geen gangbaar stro bevat. Veebedrijven die gangbaar stro gebruiken spelen dus een belangrijke rol. Een voor de hand liggende oplossing is dat zij enkel biologisch stro inkopen. Om meerdere redenen is het aanbod van biologisch stro klein en daardoor duurder. Goedkopere residuvrije alternatieven zijn omschakelstro en natuurhooi. Ook zijn er een aantal eerste succesvolle proeven uitgevoerd met gehakseld olifantsgras als strooiselmateriaal, maar dat zit nog in de ontwikkelfase. Diermiddelen zoals ontwormingsmiddelen, maar ook vliegverdelgers vormen een ander risico als deze in de mest terechtkomen. De middelen doden immers larven en insecten en breken over het alEKOLAND | januari – 2020
gemeen moeilijk af. Biobedrijven kunnen risico’s verkleinen door gangbare mest te vermijden. Hierin worden vrijwel zeker deze middelen aangetroffen. Wat een veehouder kan doen om de mest schoon van diermiddelen te houden, is het ontwormen bij eigen dieren zoveel mogelijk te beperken of gebruik te maken van natuurlijke middelen. Veel biologische veehouders passen bijvoorbeeld roofvliegen toe in de stal en mestput. Groencompost wordt in de biologische akkerbouw en tuinbouw vrij veel gebruikt. Het wordt beschouwd als een bijna-biologische meststof, omdat het afkomstig is van gemeentegroen, snoeiafval, gevallen blad en bermmaaisel. Hoewel er keurmerken bestaan, is de herkomst en samenstelling niet altijd duidelijk. In het project zijn twee verschillende partijen groencompost getest. De ene partij was residu-vrij. De andere partij bevatte tien verschillende pesticiden, terwijl het een Keurcompost certificaat had. Dit waren slechts twee steekproeven, maar voorlopig raden Biohuis en Bionext iedereen aan om zelf hun compost te laten analyseren, om residu insleep te voorkomen. Met betrekking tot de kwaliteit van groencompost gaan Bionext en Biohuis in overleg met de compostbranche. Andere hulpmeststoffen zijn niet onder-
zocht in dit project. Het vermoeden is dat hulpmeststoffen van gangbare herkomst zoals vinasse ook niet schoon zijn, puur vanwege de herkomst. Hulpmeststoffen die gemaakt zijn van biologische bijproducten zijn nauwelijks beschikbaar. Vervolg. Bionext zal in samenwerking met Biohuis verder gaan met deze onderwerpen in de vorm van twee projecten. Eén project over natuurlijke diermiddelen zal ingaan op welke middelen toegestaan zijn, en wat daarvan de beschikbaarheid en effectiviteit is. Het andere (meerjarige) project gaat over kringlooplandbouw in de biologische sector, dat onder andere als doel heeft om het aandeel biologisch strooisel en biologische mest sterk te vergroten. Meer over dit project elders in deze Ekoland. Gerdine Kaptijn is w erkzaam bij Bionext De resultaten van dit project zijn vastgelegd in een rapportage die te vinden is op de website van Bionext: www.bionext.nl/ thema-s/biodiversiteit/grip-op-gangbare-inputs-in-biologischelandbouw/
Workshop 2. Mest en stro: Hoe krijgen we 4 de kringloop rond? Do 23 jan | 11.15 uur | Suyderseezaal Met Jelmer Buijs, Gerdine Kaptijn, Tom Saat, Maria Buitenkamp en Jaco Burgers Mmv Bavo vd Idsert 21
Biobeurs Nieuws
Foto David Galjaard
Tineke opent Bio-beurs 2020 met boerentroonrede! Dit jaar opent de Bio-beurs met een boerentroonrede van Tineke van den Berg. - De noodzakelijke omslag in de landbouw begint bij de boer als verzorger van de aarde -. De Bio-beurs wordt op woensdag 22 januari geopend met de tweede editie van de Boerentroonrede. Vorig jaar hield Boer Bart de eerste Boerentroonrede. De omslag begint bij de boer, maar toch wordt de stem van de boer niet vaak gehoord. Vandaar dit initiatief: een rede van een spraakmakende boer die zijn/haar visie geeft op een toekomstbestendige landbouw. Niet abstract,
BioMechaTech
maar vanuit de persoonlijke ontwikkeling en het eigen bedrijf. Dit jaar wordt de Boerentroonrede geschreven en voorgedragen door Tineke van den Berg van de biodynamische Stadsboerderij Almere. Zij zal een scherp betoog houden om vooral je hart te durven volgen in verbinding met de bodem en de mensen in de omgeving.. Met de Boerentroonrede geeft de biologi-
Foodplein
De BioMechaTech-hal staat vol met innovatieve machines en mechanisatietechnieken. Daar komen bedrijven en eindgebruikers in de biologische sector met elkaar in contact. Lees er meer over op pagina 48 - 49.
Pureness Sinds 2018 biedt Pureness ruimte aan exposanten op het vlak van bijvoorbeeld beauty, wellness en health, die ook werken met natuurlijke grondstoffen geproduceerd door biologisch boeren. Hiermee haakt de Bio-beurs in op vraag en ontwikkelingen van de markt. Bij Pureness ligt het accent volledig op de ontwikkelingen in gezonde en natuurlijke lifestyle producten met de hoogste kwaliteitseisen.Steeds vaker bieden biologische verkooppunten, naast voeding, ook nonfoodproducten aan van duurzame en natuurlijke origine. Hier liggen ook kansen voor de afzet van grondstoffen geproduceerd in een biologische bodem. Want eerlijke ketens met een transparante her-
komst zijn elementen die ook voor beauty, wellness en health steeds belangrijker worden. Locatie: Meerhal 22
sche sector het belang van de boer aan in de productie van waardevol en duurzaam voedsel. De bedoeling is dat dit een traditie gaat worden, waarbij de visie van boeren met de rest van de keten en de consumenten gedeeld kan worden. Emeritus hoogleraar en voorzitter van de BioAcademy, Edith Lammerts van Bueren zal ook dit jaar de troonrede inleiden.
Entrepreneurship. De dag wordt begeleid door Maaike de Reuver van FoodInspiration. Kijk voor aanvangsttijden op het blokkenschema op pagina 28-29. Locatie: Diezehal
Kennisplein
Een van de onderdelen op de Bio-beurs is het foodplein. Dit foodplein is in feite een grote keuken op de beurs waar diverse experts inspiratie bieden richting ondernemers in de horeca en catering om hun keuken verder te verduurzamen en vaker te kiezen voor biologische ingrediënten op de menukaart. Gebrek aan kennis rondom biologische voeding, de beperkte beschikbaarheid van biologisch aanbod in het kanaal en de prijs van biologische voeding, lijken de belangrijkste oorzaken voor het achterblijven van het marktaandeel biologisch in het out-of-home kanaal. Het foodplein is erop gericht om een deel van deze barrières weg te nemen. Door diverse inspiratiesessies van ondernemers uit de duurzame branche, kunnen bezoekers van het foodplein zich laten inspireren. Dit jaar kent het foodplein 3 inspiratiesesssies: Good Food, Good Fish, Good
tie. Want juist die generatie moet de kans hebben om op deze beurs zichtbaar aanwezig te zijn! Speciaal voor deze startende of kleine ondernemers hebben we een plein ingericht met statafels. Hierdoor ontstaat er een plek op de beurs die het ook voor jonge ondernemers mogelijk maakt om hun producten te presenteren. Locatie: Diezehal
Demeter plein
De biologische agrarische sector in Nederland loopt voorop in kennisontwikkeling. Vanuit de kennisvraag uit de sector wordt gezamenlijk een onderzoeksvraag geformuleerd. Onderzoeksresultaten worden terug gecommuniceerd naar de sector en vertaald naar maatwerkadvies. Op zoek naar de nieuwste innovaties? Kom naar het kennisplein in de AA-hal, stand 276.
Ondernemersplein De kans voor startende onder nemers! De Biobeurs 2020 wordt wederom een beurs voor iedereen, ook voor de nieuwe genera-
‘You will grow’! Ook dit jaar verenigen de organisaties voor biologisch dynamische landbouw zich weer op een gezamenlijk plein op de BioBeurs in Zwolle. Nu met als leidend thema ‘You will grow’ de slogan van een nieuwe internationale campagne van Demeter waarin wordt uitgedrukt dat het gaat om meervoudige groei (persoonlijke groei vanwege vitale voeding, groei van de biodynamische landbouw en groei van het collectief bewustjanuari – 2020 | EKOLAND
Biobeurs nieuws zijn over de waarden die hieraan verbonden zijn) Dit thema zal via beeld en proeverijen ook tastbaar worden gemaakt op het plein. Op het plein is alle kennis en informatie over hoe je als boer of tuinder, winkelier, handelaar of verwerker kunt verbinden aan de ontwikkeling en groei door lid te worden van de BD Vereniging, opleidingen te volgen op Warmonderhof, door te schakelen naar biodynamische landbouw met Demeter keurmerk of hierin producten te gaan verwerken of verhandelen. Ook is er informatie over mogelijkheden bedrijfsovernames bij Land & Co en pachtmogelijkheden door BD Grondbeheer Over de twee dagen zullen ook tal van workshops worden aangeboden door de aan het plein verbonden organisaties. Wo 22 jan 11.45 Doorschakelen naar Demeter, Petra Derkzen en Leen Janmaat (zie pagina 51) Do 23 jan 11.45 Biologischdynamische preparaten Edith Lammerts van Bueren en Jan Weijsenfeld
Bio Erf
Streekplein tours
Het Bio-meerwaardeplein biedt de pluimveehouders met biologisch pluimvee en geïnteresseerden daarin de mogelijkheid om kennis te maken met de biologische pluimveeketen van begin tot eind. Locatie: IJsselhal
Streekplein Biologische parels van eigen erf! Ben je op zoek naar unieke biologische producten met een verhaal en wil je de makers daarvan zelf ontmoeten? Kom dan naar het Streekplein. Het Streekplein is een gezellige boerenmarkt met eigen producten van biologische
boeren en tuinders. Primeur op het Streekplein zijn de eetbare paddenstoelen van de Groene Takken, zwarte knoflook van Kuperus Foods en Nederlandse biologische honing van imkerij de Oase. Ook verwelkomen wij wijngaard Dassemus als nieuweling op ons plein. Centraal op het Streekplein bereidt Barbara Rodenburg van restaurant ’t Ailand en de Goede Vissers, proefhapjes met ingrediënten uit de marktkramen. Linde van de Graaf demonstreert slow cooking zonder energie met de Ecostoof. Het Streekplein is dé bestemming voor iedereen met vakmatige interesse in bijzondere en zeldzaam lekkere biologische producten, van eigen erf.
Rondleiding en proeverij Woensdag 22 januari van 19.00 uur tot 20.00 uur. Maak kennis met de Streekpleinondernemers en verruim je assortiment met hun unieke, biologische producten uit de regio. Iedereen met hart voor de regio is welkom! Speciaal voor inkopers van retail, winkel of horeca. Praktijktoer: bezoek potentiele afnemers op de Biobeurs. Donderdag 23 januari van 13.30 tot 14.30 uur. Verzamelen op het Streekplein bij het Meeting Point met je bijzondere, biologische product. En ga mee op toer naar de afnemers. Spreek meerdere inkopers van regionale webwinkels en natuurvoedingswinkels: op de beurs. Gezamenlijk op bezoek bij, Odin, Udea en anderen. Speciaal voor Streekplein ondernemers. Neem je producten mee! Het Streekplein is een samenwerking van SPN, Van Eigen Erf en het Netwerk Biologische InfoCentra en Land & Co. Het Streekplein is mede mogelijk gemaakt door de provincie Overijssel.
Column Geen wegen blokkeren, maar nieuwe wegen inslaan ‘Failure is not an option’, het beroemd geworden zinnetje uit de reddingsactie voor de astronauten van de Apollo 13. Inmiddels zitten we allemaal in dat zelfde schuitje en dat vraagt dus een soortelijke inspanning, maar dan op wereldschaal. De verbeelding dat we werkelijk de omslag maken naar een fossielvrije toekomst is cruciaal en dat begint bij iedereen persoonlijk. Geloof er in, visualiseer het voor jezelf, handel ernaar en praat er over. De enorme polarisatie die nu in de landbouw plaatsvindt, is toch een beetje een achterhoede-gevecht. En net als bij het vuurwerk, waar dit jaar nog één keer de verkooprecords zijn verbroken, laten we die oude wereld langzaam maar zeker achter ons. En dan kan de omslag zomaar ineens sneller gaan dan gedacht. Het gaat er niet meer om ‘wegen te blokkeren, maar juist om nieuwe wegen in te slaan’. Het verschil tussen de acties van farmers defence force en de’ Kring Loop’ van 14 januari die ging over ‘dewegvooruit’ met vertrek vanaf de Bieslandhoeve
EKOLAND | januari – 2020
Bert van Ruitenbeek
Directeur Stichting Demeter
van bijna 45 maatschappelijke en boerenorganisaties die wel een echte kringlooplandbouw nastreven. De nieuwe internationale campagne van Demeter draagt het motto ‘You will grow’. Met de aankoop van biodynamisch geteelde producten draag je bij aan je eigen persoonlijke groei en ontwikkeling, maar ook aan een daadwerkelijk duurzame landbouw en een groeiende bewustwording en beweging van boeren en burgers. Het is een herdefiniëring van het smalle eendimensionale economische groeimodel dat onze planeet vernietigd. Op weg naar een echte verbinding met ons voedsel, met de natuur. Met minder invloed van toeleveranciers en afnemers en juist meer directe verbinding tussen boer en burger. We zitten in een systeemcrisis. Het klimaat onderhandelt niet. Zonder natuur, geen voedsel. We zitten Allemaal in spaceship aarde. Failure is not an option. Of we willen of niet, dit is de boodschap voor het nieuwe decennium.
23
plattegrond - Beursvloer Hal AA en Workshops 316
313
327
321 322
266 275 331 332
318
641
Food & Beverage
613
643 645
611
330
168
113 635
230
200 201 202 203 199 198 197
326
115
169
170 171
167
166
136
100 101 102
Suyderseezaal Plenair
exposanten-overzicht IJsselbar
277 281 296 256 399
262 261 260259258
237
231
333323 236
325
644
289 334
235
309
276
329
118
324
308
Kennisplein
298 297 296 271 272396 273 274
320
615
311 310
228
229
195
172
130
135
227
232
194
196
173
165
240
238
193
163
192
159 158
137
138
129
128
103 104 105 106
226
107
127
108
139 126 109
Totaaloverzicht Plattegrond BioMechaTech Standnummers: 703 t/m 747
Garderobe
Bio Erf Standnummers 750 t/m 778
752
745
746
747 750
Ingang
741
Registratie & Garderobe
731
733
735
751
739
770
771
772
Productverkiezingsgalerij 721
725
723
727
755
773
776
729 756 703 707
1ste verdieping
709
Free WIFI in all areas
Dobbezaal
760
‘sLandsBeste
197
AgriMeetsDesign
352
APPI Biologische oplossingen v. dieren 274
4e solutions GmbH
370
Agrisun BV
117
Aqua Aurora
200
Abeos
156
Agro Pest Control BV
306
ARC Applied Research Center
276
ABZ Diervoeding
760
AgruniekRijnvallei
772
Aronia ORIGINAL Naturprodukte GmbH 359
AD Biologische Melkveehouderij
276
ALFAFOOD For Food Industry
374
Artige
322
Ad Terram Crop Support
746
Amanvida
399
Asante Mama
631
Adya Bio bvba
236
Anakena - Natural Cosmetics
645
AviVet
755
Agrico
127
Anaveda Feinkost GmbH
389
Basgas BV
508 123 383
Agrifirm
159
Andela Techniek&Innovatie BV
733
Agrimeetsdesign
352
Angelica’s Italian Wines
509
BD-vereniging
24
778
757
exposanten-overzicht
BD Totaal
774 775
januari – 2020 | EKOLAND
761
Biobeurs Plattegrond
301
270
328 252
241 242 239 234 243
225
224
223
250
251
221
244
220
176
177
178
157 156 155 154
110 111
144
145 122 121 120
123 112
116
502
500
499
497
498
496
495
493
494
491
492
490
489
Foodplein
375
Demeter plein
382
383 381 367 366
358 364 356 355
117
298 271
396
272
320
297
296
273
274
310
311
313
316
327
266
275
289
331
332
334
260
261
262
235
333
323
634
631
765 607
199
615
640
642
609
644 641
764
Lounge
613
Food & Beverage
643 645
202
198
197
611
191
170
172
171
115
159
163
173
180
136
102
216
215
214 188
189
186
187
504
503
501
502
500
499
497
498
496
495
493
494
491
492
490
489
Foodplein
343
185
176
158
157
156
155
140
141
142
177
130
135
139
138 127
129
128
125
126
103
104
105
106
107
108
124
376 373
382 344
Demeterplein 383
345 178
381
346
380
371
123
B C D
370
154
143
A
145
144 122
121
347
120
358 356
367
364
366
355
365
389
390
384
387
388
352
362 360
E
361
351
635
101
506
342
220
165
137
100
190
213
212
211
210
209 192
166
167
508
505
341
244
243
234 221
193
175
169 168
339
507
375
196
195
203
113
763 762
201
326
330
Streekplein 385
338
510
229
236
200
223
224
337
250
340
239
242
241 225
226
287
251
509
232
194 325
328
254
238
228
230
118
Food & Beverage
399
227
768 324
256
252
336
288
270
269
302 253
290 286
305
285
284
268
267
240
237
231
329
318
259
258
283
282
276
322
766
767
281
277
Kennisplein
E
Free WIFI in all areas
291
292
293
294
D
361
335
295
C
301
303
304
306
296
321
769
384 387 388
352
309
308
371
365 389 390
351
Pureness Standnummers: 607 t/m 645
s:
380
B
370 362 360
125 124
142 143
347
140 141
503
501
376 372 374
175
343 344 345 346
209 210 211 212213 214 215 216 191 190 180 189 188 187 186 185
385
506
504
Workshops
253
254
269
505
A
Workshops
302
Streek plein
508
378 377
268
287
510
507
374 372
267
286
509
359 357
283 284 285 305
290
363
282
291
335 336 337 338 339 340 341 342
295 294 293 292
Free WIFI in all areas
489 t/m 510
378 377 373
303
363 359 357
304
288
306
109
110
111
112
116
117
l
ijsselbar
Suyderseezaa Plenair
vindt u in stand 202
Biohuis & Bionext vindt u in stand 371
Beddenspecialist Dekker Slapen
634
Beterland
340
Bio Kaas B.V.
158
Beek Agri
765
Bewustwinkelen.nl
211
BIO PLANÈTE
199
Bejo Zaden BV
220
Bij de Oorsprong B.V.
310
Bio World B.V.
185
Best of Bio Speciaalzaken
499
Bingenheimer Saatgut AG
358
BioBite Nederland BV
491
EKOLAND | januari – 2020
25
exposantenoverzicht vervolg Bio-Center ZANN
241
De Goede Vissers
385
Fris Gedroogd Fruit
142
BioCountry BV
302
De Groene Weg
382
FZ Organic Food
231
Bio-Erf 760
169
De Heus Voeders BV
776
Geersing Potato Specialist BV
108
Biofood diervoeding 143
411
De Hobbit nv
198
Gemeente Dronten
363
Bio-Freshi B.V.
170
De Mèkkerstee
304
Gkazas Olijfolie
338
Biogoodies
388
De Natuurweide
324
Global Feed Mill
768
Biohuis
371
De Nijborg Agri
751
Goodvenience Bio GmbH
362
Biojournaal
323
De Schakel Contractteelt BV
364
Green Organics BV
382
Biokaas Kinderdijk
334
De Smaakspecialist
382
GreenAge
230
Bio-Life Sprl
237
De Vlielander Kaasbunker
103
Greenhub
271
Biologisch Onderzoek Gennep
500
De Zaderij Coöperatie U.A.
268
Groeibalans T&O
287
Biol. Bakkerij Ad van der Westen
235
DeliSouth
337
Groen Agro Control
382
Biologische Bakkerij Verbeek
130
Delphy
381
Groene Takken
385
Biomeerwaarde Ei
764
Demeterplein
383
Groene veredeling
276
Bio-meerwaarde kip
763
Den Hartigh BV
213
groeneboekenshop.nl
492
Biomühle
101
Den Ouden Groenrecycling BV
321
Grow Bioplant B.V.
215
BioNederland
371
Denise’s Choice
496
Handelsonderneming Vlamings B.V.
295
Bionext
371
Der konsequente BioBäcker
308
Hansketien
385
Biowinkelvereniging
371
DetaSoft Automatisering BV
120
Hazelbroekhoeve
118
Bo Weevil BV
189
DO-IT
144
Heerlijkheid Mariënwaerdt V.O.F.
221
Boogaard International
129
Donaustrudel
210
Hermus Made BV
330
Boogie Sauzen
385
Donker Winkelstyling
296
Het Blauwe Huis
104
Boon Agrosystems
774
Dutch Harvest
493
Hevel Vacuum
111
Bos P.
773
Dutch Soy
382
Holland Foodz BV
172
BPV
762
Eco Fields BV
281
Holland Pharma
211
Brandplant
505
Eco Warehouse
140
Horizon Natuurvoeding BV
125
Broere Beregening BV
729
Ecobulbs ’t Keerpunt
209
i Do!
177
Bumi Organics BV
341
EcoFinia GmbH
157
I9bottle Benelux
641
C. Meijer
277
Ecostoof®
385
Ibiza Carob Company
387
Carbon Farming
371
Ecover
186
ID Agro BV
301
Carel Bouma Biologische Pootgoed BV 110
Ei Pack
778
ID organics
347
Cerester
262
EKO Holland Melk op Maat
135
Illimani
355
Charly’s all is fair
502
Ekoland
202
Imkerij de Traay BV
367
Chocolatemakers
305
Ekoplaza
178
Intercheese Holland
334
Clearspring
105
Elements BVBA
351
Invitalis
609
Clubgroen
492
EM Agriton Natuurlijk actief
Jaapie Food, Krekelburger
365
Comfort Cow Care
229
E-naturals
Jadis Agri
270
Comfort Solutions
229
Engeldot Pomp- en Leidingsystemen B.V. 282
Jan Bakker Mesthandel
752
Compostdoek.nl
345
Euro Company
167
Jean Heybroek
747
Control Union Certifications B.V.
138
Extract BV
121
Jentschura International GmbH
154
Coöperatie “De Valk Wekerom” UA
771
Fakkert Biologische Voeders BV
109
JetDrinks BV
244
Coöperatie Bio-KI
318
Farm Brothers BV
187
Kaaslust
103
Corn Candies B.V.
171
Fauser Vitaquellwerk KG GmbH&Co.
390
Kamps de Wild
725
Corn Crake
501
Favorite Foods B.V.
141
Kari’s crackers
497
Countus
380
Feeling Goods
189
KemperKip BV
173
Craft Dairy VOF
155
Fervena
489
Kennisplein
276
Cranberry Terschelling BV
214
Florentin
269
Klean Kanteen
351
Cropshop
201
FMV SRL - FELSINEOVEG
260
Kleinstesoepfabriek
344
Cruydt-Hoeck Wildebloemenzaden
115
Food, Life & Innovation Terra MBO
313
Koeckhoven
723
Damse Kaasmakerij
285
Foodloose GmbH
284
Koppert Biological Systems
256
D’Angelo Pasta GmbH
384
Foodspace 490
277
Kräuterfutter GmbH
101
De Bonte Weide
385
Freriks Demetris 757
197
Kupersurfoods
385
De Eng BV
116
Fresh Meet Company 293
450
Laarakker BIO (groothandel)
250
De Eng BV 116
122
FrieslandCampina 238
264
Lados
495
26
286 en 291 640
januari – 2020 | EKOLAND
Biobeurs exposanten
Land & Co
385
Plantera BV
190
V.O.F. Scheria
176
Landgilde
383
Polderkol
385
Vallée Verte
126
Lankerenhof
385
Profytodsd
703
van de Oorsprong
137
LaSelva
261
Purasana NV
333
Van Der Sluis Agri
727
Lenders-Peeters Organic Plants
107
Pure Goat Company
113
Van Hall Larenstein
276
Leqrs
121
Pure Graze
316
Van Ton
339
Level One Uitzendbureau
139
Q-cape BV
216
Vencomatic Group
775
Leven met Straling
607
R+V Verzekeringen
769
VERASAN BV
346
LH Packaging
195
Rabobank
192
Vitalis Biologische Zaden BV
226
Lima Natuurvoeding
326
Raw Milk Company
385
Vitasol BV
288
Linwoods Health Foods
124
Reesink Agri
707
VIVANI
157
Lisimo
121
Renske Natural Petfood BV
224
VNVK
383
Loedeman Ongediertebestrijding BV
767
Respect4Food BV
330
Waddendelicatessen
385
Louis Bolk Instituut
276
Reudink BV
225
Warmonderhof
383
Lovechock
165
Rijk van dam Stalinrichting
770
Wbio nutrition
507
Machandel BV
228
Rijk Zwaan Nederland B.V.
254
Weerribben Zuivel BV
223
Madal Bal
142
Rikmanspoel Agro-Service
357
Weleda
611
Made Natural
377
Rinagro
376
Wenutbutter
212
MadeGood
243
Riverside International BV
243
Wessanen Benelux BV
163
Man@Machine
721
Roelant de Vletter met stijgbeelden
383
West Plant Group BV
251
Marin van der Meulen met oloïdes
383
Rouveen Biovoeders B.V.
756
Wheaty
188
Martho Flexwerk BV
100
Royal Spelt: bitterballen en kroketten
309
Wijkamp Farming Solutions
709
Mattisson
252
Salumificio Pedrazzoli SPA
258
Wijngaard Dassemus
385
Mertens BV
240
Sanders Heftrucks
735
Wolk BV
180
Mesa Coatings BV
741
SauerCrowd
506
World Wide Food Trade BV
331
Mont Blanc Foods BV
343
Schiphorst Transport- en Opslagtechniek 102
WUR - Wageningen University&Research 276
MonteZiego
505
Schulp Vruchtensappen BV
106
Yarrah Organic Petfood BV
168
Natrada
335
Skal Biocontrole
203
Yogi Tea
145
Natucos
615
SkinnyLove
234
Zaadhandel Neutkens B.V.
294
Naturally Tasty
328
Smart & Zo BV 6
13
Zonnemaire
235
Nature’s House B.V.
112
Sonett GmbH
169
Zorgboerderij Groot Wagensveld
378
Naturfarm
643
Sonneclaer
385
Zwarte knoflook
385
Natuur op je bord
642
Soil Best BV
191
Waddendelicatessen
348
Nautilus Organic
227
Stalverwarming.nl
750
Wageningen University & Research
214
Necap Pallets & Kisten B.V.
739
STEK
510
Waka Waka
127
Nedato
193
Stichting Demeter
383
Warmonderhof
341
Neleman
180
Stichting Eko-Keurmerk
375
Weathy
165
NEUBURGER FLEISCHLOS GMBH
360
Stichting Grondbeheer
383
Weerribben Zuivel
186
Nightwatchdrink
327
Stoker Vogelaar
209
Wessanen Benelux
146
Noberasco SPA
259
Streekplein
385
West Plant Limburg BV
152
Now Organic International BV
494
SZH (St. Zeldzame Huisdierrassen)
366
World Wide Food Trade B.V.
255
Numi Organic Tea
122
Tasco BVBA
253
Yarrah Organic Petfood BV
159
O.D.I. De Dageraad BV
356
Team Ecosys
239
Yogi Tea GmbH
136
OD designstudio
232
TerraSana
166
Your Well
319
Odin Groothandel Geldermalsen
136
Terrateck
745
Zaadhandel Neutkens B.V.
239
Olive Oil Company
498
The Ferment Company
346
Zespri International (Europe) NV
123
Op het Gevoel
503
the Green Soap Company
194
ZintenZ Organic Cards
332
Organic Goatmilk Coöperatie U.A.
325
The Organic Factory BV
267
ZLTO
168
Organic Tan
644
TOPAS GmbH
188
Zonnemaire
195
Organic Tan
635
Transmefo
761
Zuid West
168
Orgapower Compostproducten
342
Triodos Bank NV
196
OTC Organics BV
175
Truefoods
506
Peter van Berckel Fermentatie-expert
385
Udea BV
178
Plant Health Cure BV
128
Uitgeverij Jan van Arkel
492
EKOLAND | januari – 2020
Wijzigingen en zetfouten voorbehouden. Lijst en plattegrond zijn het laatst bijgewerkt op 10-01-2020
27
workshop-Overzicht Bio-beurs workshops en activiteiten woensdag 22 januari 2020, 10.00 - 20.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30
Suyderseezaal
Inloop
11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15
3. Biowinkels zijn booming in Frankrijk: wat is hun geheim?
2. Biohuis presenteert: Omdenken met de biologische landbouw
1. Opening Bio-beurs: de BoerenTroonrede
Workshopruimte A
7. Intelligent omgaan met de bodemBegint het bij uzelf?
8. Management van grasklaver en kruiden op uw melkveebedrijf
9. Bedrijfseconomische perspectieven voor omschakeling naar biologische melkveehouderij
10. Biohuis presenteert: Hand in eigen boezem: de toekomst van biologisch
Workshopruimte B
14. Omschakeling naar biologische akkerbouw: wat kost dat en wat levert dat op?
15. Doorschakelen naar Demeter: durft u het aan?
16. Eet je Uitzicht!
17. Biohuis presenteert: De politieke insteek: kringlooplandbouw
Workshopruimte C
21. Korte keten: community supported agriculture
22. Land: lokaal co-eigendom en pacht op maat
23. Crowdfunding voor bio ondernemers: Groeikapitaal op halen en zichtbaarheid vergroten
24. Biohuis presenteert: Het maatschappelijke debat: klimaatbeleid voor de biologische sector
Workshopruimte D
28. Pachters en verpachters: samen verduurzamen
29. Leiderschap in de biobusiness
30. Bevordering van de afzet van biologische bloemen
31. Hoe blijf ik gezond met medicinale paddenstoelen?
Workshopruimte E
35. Voeding en persoonlijke groei
36. Een biologische markt: een goed verhaal
37. Presentatie Open Bodemindex
38. Bomen is zilver, planten is goud Voedselbosbouw zoekt boeren
Foodplein
Good Fish Christien Absil en Maud Veraar Good Fish Foundation
Good Food Eric van Veluwen De Valeouwe/Antropia
Goo Rutger Eshuijs Hans va
Bio-beurs workshops en activiteiten donderdag 23 januari 2020, 10.00 -18.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:1510:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30
11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15
42. Mest en stro: Hoe krijgen we de kringloop rond?
Suyderseezaal
43. Strokenteelt ontwerpen in de praktijk
44. Boer geef ruimte
Workshopruimte A
46. Maak je huisverkoop tot een succes
47. Kruidenrijk grasland Toekomstig verdienmodel van grondgebonden veehouderij
48. Bedrijfseconomische perspectieven voor omschakeling naar biologische melkveehouderij
49. Een biologische markt: Een goed verhaal
Workshopruimte B
52. Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt
53. Biologisch-dynamische preparaten: praktijk en onderzoek
54. Verveeloren en lastpakken in bio akkerbouw en groenteteelt
55. Ruwvoer dat smaakt naar meer!
Workshopruimte C
58. Anders financieren: geld en grond
59. Meer bio in de provincie!
60. Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor handel en verwerking?
61. Exporteren naar de buurlanden: België, Luxemburg en Frankrijk
Workshopruimte D
64. Agri meets Design
65. Aardappelveredeling: van Bioimpuls via Convenant de markt op!
66. Nieuwe bio verordening in de pluimveehouderij
67. Voedselcoöperaties voor burgers: wat kan dat jou als boer bieden?
Workshopruimte E
70. PixelFarming – wat zijn jouw kansen om controle te nemen over je omgeving
71. Als biosector aanhaken bij Eco voedseltrends
72. Een verdienmodel voor duurzaam bodembeheer in de keten
73. Mest tekort? Dacht ‘t niet ....
Foodplein
28
Good Food Eric van Veluwen De Valeouwe/Antropia
Good Fish Christien Absil en Maud Veraar Good Fish Foundation
januari – 2020 | EKOLAND
15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30
17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:45- 19:00- 19:15- 19:30- 19:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00
5. Prijsuitreiking Bio-product Verkiezing 2020
4. Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?
:
11. Controle in de (web)winkel
12. Presentatie Ekoland Innovatieprijs: de drie genomineerden
13. Help! Een teek! Natuurlijke bestrijding bij rundvee
18. Mengteelten bieden kansen in de biologische teelt
19. Weerbare strokenteelt in de vollegrondsgroenten
20. De risico’s van gangbare grondstoffen in de bio landbouw
25. Triodos Bank: Hoe ziet duurzame landbouw er uit in 2020?
26. Echte en eerlijke prijs van producten
27. Stijgbeelden: Alternatief kwaliteit onderzoek
32. “How dare you!” Biologisch en haar rol in klimaatcrisis
33. Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor productie?
34. Koplopers in biodiversiteit
39. Leeronderneming: biedt ruimte aan een starter
40. De bakker en de dokter
41. Puur plantaardig telen: slim werken aan bodemopbouw
6. Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs 2020
od Entrepreneurship Rodenburg & Gerben - Bistro De Stadshoeve, an den Broek - The Shore
15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30
zoekt boer: aan een starter
17:30- 17:4517:45 18:00
45. Bomen is zilver, planten is goud Voedselbosbouw zoekt boeren
50. Varkens in de wei: problemen en oplossingen
51. Introduction into lactofermentation and it’s value for a future oriented Dutch organic food industry
56. Stikstof: is biologische landbouw een antwoord?
57 korte ketens: 40 dagen lokaal eten Barneveld is gevraagd
62. Exporteren naar buurlanden: Duitsland en Scandinavië
63. Dutch Edamame: biologische soja van eigen bodem!
68. Meer waarde voor de bioboer en de meerwaarde daarvan
69. Too Good to Go
74. Bodem in het nieuwe klimaat
75. Stikstofvoorziening verbeteren, en product kwaliteit verhogen; Hoe?
EKOLAND | januari – 2020
Bio-beurs 2020 wo 22 januari: 10.00 tot 20.00 uur do 23 januari: 10.00 tot 18.00 uur IJsselhallen Zwolle Rieteweg 4, 8011 AB Zwolle
29
workshop-programma Suyderseezaal 10.45 Opening Biobeurs: de BoerenTroonrede
1
Spreker: Tineke van den Berg - Stadsboerderij Almere Mmv: Edith Lammerts van Bueren-BioAcademy Vorig jaar had boer Bart de primeur, dit jaar zal Tineke van den Berg van de biodynamische Stadsboerderij Almere de boerentroonrede houden met een scherp betoog om vooral je hart te durven volgen in verbinding met de bodem en de mensen in de omgeving.
12.30 Biohuis presenteert: Omdenken met de biologische landbouw
2
Sprekers: Jan Willem Erisman-Louis Bolk Instituut, Tjeerd de Groot-Tweede Kamerlid D66 Mmv: Michaël Wilde-Bionext Als ‘Stikstofhoogleraar’ verwierf Jan Willem Erisman nationale bekendheid. Als directeur van het Louis Bolk Instituut werkt Erisman aan de landbouw van de toekomst. Hoe geef je de omslag van de landbouw in Nederland in het algemeen en de biologische landbouw in het bijzonder vorm? Na een introductie gaat hij samen met een panel, met onder meer D66 Kamerlid Tjeerd de Groot, in gesprek met aanwezigen over de rol van de biologische sector in deze transitie.
14.15 Biowinkels zijn booming in Frankrijk: wat is hun geheim?
3
Sprekers: Dick Veerman-Foodlog en kenner van Franse biomarkt, Denise Gider-Ecozept, Eva Lacarce-AgenceBio, Panel vertegenwoordigers van de Nederlandse biowinkels Mmv: Bavo van den Idsert-Bionext De Franse markt groeit aan alle kanten door een sterk overheidsbeleid. In 5 jaar tijd verdubbelde de productie van 1 naar 2 mln ha biologische landbouw, 7,5% van het totale areaal. In 2018 nam de omzet met 15% toe naar bijna 10 mld Euro. Anders dan in Nederland profiteren de biologische winkels sterk mee van de groei: 7,7%. Wat is het geheim van de Franse bio revolutie en waarom doen de biowinkels het zo goed? Wat zijn de ontwikkelingen van biowinkels in Duitsland en België? Wat kan de Nederlandse biowinkel leren van dit succes? De workshop is deels in het Engels.
16.00 Koeien, weidevogels en wilde bijen bijten elkaar (niet)?
4
Sprekers: Sonne Copijn-Imker/bestuurder Bee Foundation/ Winnaar Heimans en Thijsseprijs 2019, Astrid ManhoudtLector weidevogels Hogeschool Van Hall Larenstein, Alex Datema-Melkveehouder/voorzitter BoerenNatuur Mmv: Goaitske Iepema-Hogeschool Van Hall Larenstein Wat kun je als melkveehouder doen voor wilde bijen en weidevogels? Imker Sonne Copijn neemt je mee in de wonderlijke wereld van de wilde bij. Lector weidevogels Astrid Manhoudt geeft inzicht in de behoeftes van de weidevogels. Beide komen met maatregelen die je als melkveehouder direct op je bedrijf kunt toepassen. Alex Datema vertelt hoe hij dit op zijn eigen bedrijf doet en hoe je boeren enthousiast kunt maken om mee te doen.
30
17.45 Uitreiking Bio-product Verkiezing 2020
5
19.15 Prijsuitreiking Ekoland Innovatieprijs
6
Mmv: Michaël Wilde-Bionext Zoals ieder jaar vindt ook in 2020 de Bio-productverkiezing plaats op de Bio-beurs. Tijdens de Uitreiking worden de 5 innovatieve producten die de meeste stemmen hebben gekregen van de beursbezoekers gepresenteerd aan de vakjury, door middel van pitches. De verkiezing heeft twee categorieën: food en non-food. Wie gaat er met de felbegeerde titel ‘Winnaar Bio-product 2020” vandoor?
Mmv: Maria van Boxtel De Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw is dé stimuleringsprijs voor biologische landbouwbedrijven en eert de vernieuwers in de biologische sector. De drie genomineerde ondernemers ontvangen een cheque van de Rabobank. De vakjury maakt ter plaatse bekend welke genomineerde de hoofdprijs krijgt. Voorafgaand aan de prijsuitreiking is er ruim baan voor innovatie: oud-winnaars van de Ekoland Innovatieprijs delen hun verdere vernieuwingen en hoe zij verder gegaan zijn met hun innovatie.
Workshopruimte A 10.30 Intelligent omgaan met de bodemBegint het bij uzelf?
7
11.45 Management van grasklaver en kruiden op uw melkveebedrijf
8
Spreker: Bert Carpay-Carpay Advies Overtuigingen, marktwerking, spanning tussen korte- en lange termijn. Aspecten die optimaal bodemgebruik kunnen frustreren. Wat is nodig om succesvol te zijn en te blijven? Welke haken en ogen zijn er, los van praktische technieken? Het pad is wellicht glibberiger dan u veronderstelt. De oorzaak bij anderen leggen helpt niet echt, want blokkeert. Begint het dan bij uzelf? Bent u in staat intelligent met de bodem om te gaan? Boeiende materie! Van belang voor deze tijd.
Sprekers: Nick van Eekerenen Pedro Janssen-LBI Klaver heeft een lange historie in de biologische melkveehouderij, maar nog steeds zijn er veel vragen rondom management. Recent kwam er meer aandacht voor kruidenrijk grasland, maar wat zijn de voordelen er van? Nick van Eekeren en Pedro Janssen van het Louis Bolk instituut geven uitleg bij proeven die zijn gedaan, en hoe de resultaten hiervan naar de praktijk vertaald kunnen worden.
9 13.00 Bedrijfseconomische perspectieven voor de omschakeling naar biologische melkveehouderij
Sprekers: Kees Water-Ekopart, Edith Finke-DLV Rundvee Advies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denk je na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wil je weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor je bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijg je antwoord op deze vragen.
januari – 2020 | EKOLAND
Woensdag 22 januari
Workshopruimte B
10 14.15 Biohuis presenteert: Hand in eigen boezem: de toekomst van biologisch
Sprekers: Michaël Wilde-Bionext, IJsbrand Snoeij-Biohuis Als het gaat om de grote maatschappelijke thema’s is de biologische landbouw een belangrijk onderdeel van de oplossing. De biologische landbouw wil een vorm van landbouw zijn waarin iedereen beloond wordt voor het feit datie helpt om ons klimaat en onze ecosystemen te beschermen. Ondanks dat we hier hard aan werken hebben wij als sector huiswerk om door te ontwikkelen. Vanuit de vernieuwde keten-organisatie gaan IJsbrand Snoeij en Michaël Wilde graag met u hierover in gesprek.
15.30 Controle in de (web)winkel
11
Sprekers: Maikel van Riel-Inspecteur Skal Biocontrole, Jan Wicher Krol-Specialist Toezicht Skal Biocontrole (Web) winkels die biologische producten verkopen moeten worden geregistreerd bij Skal en kunnen steekproefsgewijs worden gecontroleerd. Hierbij is er echter minder controle dan bij biologische certificering met jaarlijkse controle. Moet er meer toezicht komen op bio (web) winkels? Zo ja, waar zou dat toezicht uit moeten bestaan? Skal deelt haar ervaringen met u en gaat het gesprek aan over de certificering van winkels en webshops.
16.45 Presentatie Ekoland Innovatieprijs: De drie genomineerden lichten toe....
12
18.00 Help! Een teek! Natuurlijke bestrijding bij rundvee
13
Sprekers: Harm en Erwin Westers-Horaholm, Jaco BurgersErf BV, Wouter van Eck- Voedselbos Ketelbroek Mmv: Kees van Veluw-Jurylid Ekoland Innovatieprijs De Ekoland Innovatieprijs eert de vernieuwers in de biologische sector. In deze workshop een podium voor pioniers: De drie genomineerden van de Ekoland Innovatieprijs 2020 delen hun innovatie. Hoe kwamen ze op hun ideeën? Wat werkt goed, wat kan nog beter? Doe inspiratie op en leer van hun ervaringen.
Sprekers: Berrie Klein Swormink-Stichting Natuurboer uit de Buurt, Pascalle Evers-VKON, Katrien van’t Hooft-Platform Natuurlijke Veehouderij, André de Bonte-Landschap Overijssel Mmv: Bulle Koster-VKON Workshop voor veehouders, terreinbeheerders en dierenartsen over teken en door teken overgebrachte ziekten. Platform Natuurlijke Veehouderij is gestart met een onderzoek, gericht op het voorkomen van problemen met tekenbeten bij rundvee die weides in een natte of bosrijke omgeving begrazen. Op dit moment worden teken bestreden met pesticiden die helaas schadelijk zijn voor de flora en fauna. In deze workshop delen we de ervaringen van praktijkonderzoeken rondom het natuurlijke bestrijden van teken.
EKOLAND | januari – 2020
10.30 Omschakeling naar biologische akkerbouw: wat kost dat en wat levert dat op?
14
11.45 Doorschakelen naar Demeter: durft u het aan?
15
13.00 Eet je Uitzicht!
16
14.15 Biohuis presenteert: De politieke insteek: Kringlooplandbouw
17
Sprekers: Anthon Bom-Adviseur biologische vollegrondsgroententeelt Delphy, Jochem NoordermeerAdviseur biologische vollegrondsgroententeelt Delphy De biologische sector is een innovatieve sector met een jaarlijks groeiende marktvraag. Biologisch telen vraagt een andere manier van telen, afweging van keuzes en preventieve keuzes om tot een succesvolle manier van ondernemen te komen. Omschakelen vraagt ook een economische investering op gebied van omschakeling van percelen en investeringen in machinepark en gebouwen. Hiervoor ontwikkelde Delphy afgelopen jaar de ‘omschakeltool’. Deze geeft exact inzicht wat omschakeling kost én oplevert. De workshop geeft een inkijk in regelgeving in de biologische teelt, afwegingen in biologisch telen en inzicht in kosten en saldo’s voor en na omschakeling.
Sprekers: Petra Derkzen-EKO boerderij de Lingehof, Susan van ‘t Riet-Stichting Demeter Mmv: Leen Janmaat-Stichting Demeter Biodynamische landbouw kent een rijke landbouwcultuur en gaat op bepaalde onderdelen verder dan biologisch. In deze landbouwcultuur staat de bodem centraal en wordt het landbouwbedrijf gezien als een levend organisme. Naast de achtergronden van biodynamische landbouw komen ook praktische zaken aan de orde, zoals: ‘Hoe kom ik in aanmerking voor het Demeter certificaat?’ In de workshop gaan we op ontdekkingsreis naar de toegevoegde waarden van biodynamische landbouw aan de hand van vragen als: ‘Hoe verzorg je de bodem, de planten en de dieren?’
Sprekers: Karina Hendriks-Studio voor Leesbaar Landschap/Eet je Uitzicht!, Magda Scholte-Biologische Geitenboerderij De Groote Stroe, Arda van HelsdingenArda van Helsdingen Landschapsarchitectuur/Eet je Uitzicht!, Helmer Wieringa-Land &Co/Eet je Uitzicht! Biologische landbouw is goed voor biodiversiteit en landschap. Toch? Dus als ik biologische producten eet, dan draag ik bij aan de kwaliteit van mijn omgeving. Dichtbij of verder weg. Hoe kun je als boer je product verbinden met de waarde of schoonheid van de plek en de mensen (consumenten) in je omgeving? Eet je Uitzicht! maakt deze verbinding samen met de boer helder en concreet. Het voedt je trots en geeft meerwaarde aan je bedrijfsverhaal.
Sprekers: Tjeerd de Groot-Tweede Kamer lid D66, Sybrand Bouma-Natuurweide, Maria Buitenkamp-Biohuis Mmv: Laurens Nuijten-Biohuis Het is 9 september als een regeringspartij naar buiten komt met een zeldzaam eenvoudige boodschap: De Nederlandse veestapel moet halveren. De boodschapper is D66 Kamerlid Tjeerd de Groot. Minder bekend is dat hij ook een van de grondleggers is van de nieuwste landbouwbeleidstrend ‘kringlooplandbouw”. Tijdens deze workshop gaat hij met de deelnemers in gesprek over de rol van de biologische landbouw binnen kringlooplandbouw. Want waarom zouden we het niet gewoon over biologische landbouw moeten hebben?
31
Eko-Holland is een coöperatie van ruim 190 biologische melkveehouders verspreid over heel Nederland. Na 18 jaar is Eko-Holland een van de belangrijkste leverancies van biologische melk in Nederland geworden. De melk die gezamelijk wordt geproduceerd, wordt voornamelijk verwerkt in ons eigen land, maar er gaat ook een klein deel over de grens. De melk wordt verwerkt door een tiental verwerkers tot overheerlijke biologische zuivel. De melkveehouders achter deze biologische producten verstaan hun vak goed. Het zijn stuk voor stuk enthousiaste ondernemers die gaan voor duurzaam ondernemen. Vaak hebben ze binnen hun bedrijf nog een tweede tak wat hun onderneming toegankelijker maakt. Eko-Holland heet nieuwe leden die biologische melk willen leveren van harte welkom. De melk moet uiteraard voldoen aan de certificeringsen kwaliteitseisen die gelden voor biologische productie.
D AN
Heeft u interesse om lid te worden van Eko Holland Melk op Maat, neem dan contact op met René Cruijsen, rccruijsen@eko-holland. nl (voorzitter) of Gerben Kool, gerbenkool@eko-holland.nl (aanname O-HOL EK beleid) voor een kennismakingsafspraak. L M EL
OP
K
We groeien nog steeds!
w w w. e k o - h o l l a n d . n l
M AA
T
workshop-programma
Woensdag 22 januari
15.08 Mengteelten bieden kansen in de biologische teelt
18
16.45 Weerbare strokenteelt in de vollegrondsgroenten
19
Sprekers: Boki Luske-Louis Bolk Instituut, Arjen van Buurenbiologisch boer Landgoed Velhorst, Jan RomboutsBD pluimveehouder Emmeloord (o.v.) Mengteelten van granen met peulvruchten zorgen voor een efficiënte eiwitproductie. Het graan zorgt voor een snelle bodembedekking en bodembeworteling waardoor de peulvrucht extra hard gaat werken om stikstof uit de lucht te binden. Mengteelten verlagen de onkruiddruk en de peulvruchten zorgen ook nog eens voor bloei in het landschap. Het Louis Bolk Instituut zoekt in het project Remix naar oplossingen. Tijdens deze workshop gaan we in op het hoe, wat, waar en waarom van mengteelten.
Sprekers: Hans Rozendaal-Mts. Rozendaal, Merel Hondebrink-Louis Bolk Instituut Vanuit het perspectief van een biologische boer, Hans Rozendaal, worden de praktische voor- en nadelen van strokenteelt belicht. Daarnaast zal er ingegaan worden op resultaten van 2-jarig onderzoek naar de opbrengst, ziekteen plaagdruk en biodiversiteit van strokenteelt (teeltseizoen 2018-2019). Hierbij zijn gewassen in stroken van 3 meter geteeld, afgewisseld met stroken grasklaver.
18.00 De risico’s van gangbare grondstoffen in de bio landbouw
20
Spreker: Gerdine Kaptijn-Bionext In de biologische landbouw worden zoveel mogelijk biologische grondstoffen gebruikt. Toch wordt er nog gangbare mest, stro en veevoer gebruikt in de biologische sector. Waarom is dat zo en wat zijn de risico’s? Bionext presenteert projectresultaten over dit onderwerp.
Workshopruimte C 10.30 Korte keten: Community supported agriculture
21
Sprekers: Bregje Hamelynck-CSA tuinderij Ús Hôf/ voedselcoöperatie Ús Iten, Wietse Bakker-CSA LandinZicht/ lid Vereniging de Biotuinders Mmv: Klarien Klingen-Vereniging Toekomstboeren Een directe relatie met de consument opbouwen levert nieuwe kansen voor afzet. Direct(er) contact met consumenten geeft veel voldoening: Je krijgt waardering voor inspanningen als biologisch ondernemer. Luister naar de ervaringen van twee ondernemers die verbonden zijn aan het CSA netwerk Nederland en vereniging de Biotuinders, beide onderdeel van de Federatie voor Agroecologische Boeren. Ook hoor je tijdens deze workshop over de optie om met het Local Food Works platform je eigen voedselcoöperatie te beginnen.
EKOLAND | januari – 2020
11.45 Land: Lokaal co-eigendom en pacht op maat
22
13.00 Crowdfunding voor bio ondernemers. Dé manier om groeikapitaal op te halen en zichtbaarheid te vergroten
23
14.15 Biohuis presenteert: Het maatschappelijke debat: klimaatbeleid voor de biologische sector
24
15.30 Triodos Bank: Hoe ziet duurzame landbouw er uit in 2020?
25
16.45 Echte en eerlijke prijs van producten
26
Sprekers: Valérie van Dijck-Permacultuur Tuinderij De Veldhof, Maria van Maanen-Grootschalige Kleinschaligheid/Neoruralisatie, Jolke de Moel-Vereniging Toekomstboeren Mmv: Klarien Klingen-Vereniging Toekomstboeren Kunnen we grond vrij maken van het speculatie-denken? We luisteren naar mensen met radicale ideeën hierover. Valerie wil de grond van haar CSA tuinderij overdragen aan de gemeenschap. Wat komt hierbij kijken? Ook horen we van initiatief Grootschalige Kleinschaligheid: een groep boeren wil een stuk landbouwgrond gezamenlijk beheren, met veel autonomie voor de individuele ondernemer. Heb jij daar ideen over? Wees zeer welkom! Workshop door twee lidorganisaties van de Federatie voor Agroecologische Boeren.
Sprekers: Annemieke Hoogenboom-Oneplanetcrowd, Bio ondernemer met crowdfunding ervaring In deze workshop vertellen we hoe je als (bio) ondernemer via crowdfunding mensen betrekt bij wat je doet, en hoe je deze financieringsvorm bij uitstek inzet voor groei en om duurzame ambities sneller te realiseren.
Sprekers: Nog niet bekend, zie www.bio-beurs.nl Het klimaat blijft in 2020 een van de grote maatschappelijke thema’s. In deze discussie speelt de landbouw vaak een prominente rol. Binnen de biologische landbouw zijn veel inspirerende voorbeelden te vinden. Wat heeft de biologische landbouw op dit vlak te bieden? En wat hebben we nodig van maatschappij en overheid? Tijdens deze workshop gaan we in gesprek over dit thema om aan te scherpen waar Biohuis en Bionext namens de biologische sector op moeten inzetten.
Sprekers: Riëlla Hollander-Directeur landbouw en voeding/ Triodos Investment Management, Meino Smit-biologisch akkerbouwer en onderzoeker WUR, Frank van Dommelen Relatiemanager landbouw en voeding/Triodos Bank Welke gewassen worden er in 2020 verbouwd, hoeveel mensen werken er in de landbouw en hoeveel dieren worden er gehouden? Meino Smit rekende het uit voor zijn proefschrift. Moeten we terug naar paard-en-wagen? Of staan er in 2020 geen koeien meer in de wei? Aan de hand van de berekeningen van Meino Smit en de visie Triodos Bank leiden we u naar de landbouwsector van 2020.
Sprekers: Willy Baltussen-Wageningen UR, Adrian De Groot-True Price, Jurrien Roossien-DO-IT Mmv: Bavo van den Idsert-Bionext Hoe bereken je de echte prijs van een product waar alle externaliteiten in zitten. Het rekenmodel uit de PPS Echte & Eerlijke prijs wordt gepresenteerd samen met de eerste resultaten uit enkele casussen. De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
33
Uitnodiging
SUPER-CLASS KRUIDENRIJK Kruidenrijk zaaizaad voor blijvend grasland • • GRASLAND • • Droogteresistentie
Hoge productie
Diep wortelend
Hoge biodiversiteit
• Zeer smakelijk en gezond • Werkt tegen maag-darmwormen Succesvol kostprijs verlagen en opbrengst • Zonder kunstmest • Bio verkrijgbaar klavers en kruiden • Kostenbesparend • Grassen, grasland! verhogen met kruidenrijk
Leer alle ins en outs.
4 6 11 13
data: februari februari februari februari
plaats: data: plaats: Akkrum (Fr.) 18 februari Mariënberg (Ov.) Zuidhorn (Gr.) 20 februari Uithoorn (NH) Obdam (NH) 28 februari Ruurlo (Gld.) Beilen (Dr.) 3 maart Boxtel (Br.)
Bestel uw ticket op www.puregraze.com of bel voor meer informatie of advies naar 0546-624005
Standnr. 316
Agricooffers...
ation r e n e G t x e N ...the
potatoes.
Agrico biedt u de nieuwe generatie aardappels. Lekker en uniek, dankzij zijn natuurlijke resistentie. Een verzameling rassen, geschikt voor gangbare en biologische teelt. Kies deze rassen en intensieve bescherming van het gewas tegen Phytophthora is niet meer nodig. Alouette, Carolus, Levante, Twinner, Twister, Nofy en Ardeche. Voor een duurzame toekomst. Wereldwijd.
Bezoek onze workshop (nr 47) op de Biobeurs: “Kruidenrijk grasland - Het toekomstige verdienmodel van de grondgebonden veehouderij”, 23 januari 11.45-12.45 uur
De Mekkerstee smaakvol biologisch
beurs Proef zelf! STAND 304 op de Bio
M`ekkerstee Fenegriek
Beppie Pikant (schapenkaas)
Mekkerstee Belegen
Proef het- PietversdenchHeril,tog -welkom!
Say growth, say Agrico! www.agrico.nl
BioStee Truffel JerseyHoeve Dieken Hofdijksweg 34 • Ouddorp (ZH) • t 0187 68 40 50
workshop-programma 18.00 Stijgbeelden: Alternatief kwaliteit onderzoek
Woensdag 22 januari
27
Spreker: Roelant de Vletter-Stijgbeeld.nl Door middel van stijgbeelden en chroma’s is het mogelijk om de vitaliteit van een voedingsmiddel of grond zichtbaar te maken. Een presentatie over de werkwijze en toepassingsmogelijkheden geeft meer inzicht in de wereld van de stijgbeelden. Ter plekke wordt een stijgbeeld gedemonstreerd en kunnen platenboekjes met stijgbeelden worden ingekeken en/of gekocht worden.
Workshopruimte D 10.30 Pachters en verpachters: samen verduurzamen
28
Sprekers: Theo Vogelzang-LandschappenNL, Machtelijn Tempelman-Rentmeester Stichting IJssellandschap Mmv: Maria van Boxtel-Land&Co Landgoedeigenaren, natuurorganisaties, rentmeesters: zoek je naar verduurzaming van je pachters? Ga met bestaande pachters aan de slag en vind samen je kansen. Ook in biologisch. Of zoek en vind een nieuwe pachter met ‘duurzaam bloed’. Hoe geef je pachtcontracten vorm? Hoe verleid je pachters? Wat is het verdienmodel? Deze workshop geeft verpachters praktische handvaten voor verduurzaming.
11.45 Leiderschap in de biobusiness
29
Sprekers: Ronald van Marlen-Timeli/OBLA, Konrad Hauptfleisch-IFOAM International, Prof. Dr. Lars Moratis-Impact Academy In deze workshop gaan we in gesprek over de noodzaak van verdere ontwikkeling van leiderschap bij biologische bedrijven. We bespreken de noodzaak van training en benadrukken dat in een steeds complexere omgeving biobusiness ook in de lead moet blijven. De Organic Business Leadership Academy biedt de primeur met een 5-daagse training op gebied van biologisch duurzaam leiderschap. Daarnaast willen we een netwerk opbouwen waarbinnen bedrijven elkaar gaan vinden in het delen van kennis en relevante issues op gebied van de biologische markt.
13.00 Bevordering afzet biologische bloemen
30
14.15 Hoe blijf ik gezond met medicinale paddenstoelen?
31
15.30 ‘How dare you!’: Biologisch en haar rol in klimaatcrisis, klimaatmarsen en XR.
32
14.15 Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor productie?
33
Sprekers: Willemijn ter Hart-Slow Flowers Nederland, Arnold Wittkamp-Bee O, Annika de Ridder-Barometer Duurzame Bloemist Mmv: Maaike Raaijmakers-Bionext Het areaal aan biologische sierteelt in Nederland is nog heel beperkt maar groeit wel. Ook de vraag onder consumenten naar biologisch geteelde bloemen en planten neemt hard toe. Gezien de aandacht rond middelengebruik in de sierteeltsector liggen er enorme kansen voor biologisch. Tijdens de workshop komen drie initiatieven aan bod die de afzet van biologische bloemen op verschillende manieren stimuleren. Ze laten zien dat een groter aanbod van biologische bloemen en planten broodnodig is.Slow Flowers Nederland is een platform waarbij diverse biologische pluktuinen zijn aangesloten die direct leveren aan consumenten. Bee-O heeft als ambitie om de (internationale) handel in biologische bloemen en planten via de veiling te stimuleren en het keurmerk barometer duurzame bloemist stimuleert de verkoop van duurzame, waaronder biologische, bloemen via bloemisterijen.
Spreker: Graham Botfield-Smart & Zo Zonder dat er een mensenhand aan te pas komt, produceert Moeder Natuur de meest krachtige paddenstoelen met uitzonderlijke nutritionele en medicinale eigenschappen. Wat is haar geheim? Speciaal voor dit seminar komt Graham Botfield overvliegen vanuit Engeland. Graham is één van de bekendste natuurgeneeskundige met een specialisatie in medicinale paddenstoelen. Hij vat 15 jaar onderzoek samen in dit exclusieve seminar van slechts 60 minuten. Daarnaast ontvangt u na afloop het gesigneerde boek: Medicinal Mushrooms – The Essential Guide van Martin Powell helemaal GRATIS! Deze workshop is Engelstalig
Sprekers: Ronald van Marlen-Timeli/OBLA, Sjef Staps-Louis Bolk Instituut In deze workshop bekijken we de rol van de biologische beweging in de almaar verder escalerende en versnellende klimaatcrisis. We onderzoeken op welke manier de biologische beweging zich kan verhouden tot de maatschappelijk actieve klimaatmarsen en bewegingen als Extinction Rebellion. Is er een rol weggelegd voor biologisch om via deze route haar autoriteit verder in te brengen en zodoende bij te dragen aan de noodzakelijke transitie? We willen over dit thema met de zaal in gesprek.
Sprekers: Marian Blom, Gerdine Kaptijn en Maaike Raaijmakers-Bionext, John Otters-Skal Biocontrole Vanaf 2021 is de nieuwe biologische wet van kracht. Er worden steeds meer detailregels duidelijk. Afhankelijk van de sector waarin u actief bent hebben deze invloed op uw bedrijfsvoering. In deze workshop geeft Skal samen met Bionext u een overzicht van de nieuwe regels die bekend zijn. De workshop is speciaal bedoeld voor boeren en telers. De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
EKOLAND | januari – 2020
35
721
De Treffler eg, egt de beste! (pas op voor levertijden, bestel snel)
workshop-programma 18.00 Koplopers in biodiversiteit
Woensdag 22 januari
34
Sprekers: Wim Stegeman-akkerbouwer te Lelystad, Peter Oosterhof-melkveehouder te Foxwolde Mmv: Pim Clotscher-Neutkens zaden Twee bioboeren vertellen over hun streven naar maximale biodiversiteit. Wim Stegeman past NKG toe, heeft soortenrijke vogelakkers in het bouwplan, teelt bloemrijke akkerranden en diverse groenbemesters. Stegeman telt zelf dag- en nachtvlinders om te testen of dit een goede indicator is voor de biodiversiteit. Peter Oosterhof gooide onlangs het roer drastisch om: van gangbare melkveehouderij met veel input van buitenaf naar een bio bedrijfsvoering gericht op kringloop, maximale weidegang en(zeer) brede mengsels. Ook ontwikkelde hij zelf een doorzaaifrees. Economie en ecologie gaan hand in hand. Laat u inspireren door deze koplopers in biodiversiteit.
14.15 Bomen is zilver, planten is goud - Voedselbosbouw zoekt boeren
38
15.30 Leeronderneming: biedt ruimte aan een starter
39
16.45 De bakker en de dokter
40
18.00 Puur plantaardig telen: slim werken aan bodemopbouw
41
Sprekers: Wouter van Eck en Marc Buiter-Stichting Voedselbosbouw Nederland Mmv: Fransjan de Waard-St Voedselbosbouw Nederland De voedselbosbouw is klaar voor een schaalsprong in Nederland, en zoekt boeren die het aandurven om minimaal 3 hectare te bestemmen voor een blijvend voedselbos. Stichting Voedselbosbouw Nederland licht haar aanbod toe: Zij zet haar expertise in voor een hoogwaardig ontwerp op maat, begeleidt waar nodig aanleg en beheer, schakelt met financiers van plantgoed en denkt mee over afzet. Kostenloos! De boer legt CO2 vast, bergt water, verhoogt biodiversiteit, en plukt gaandeweg steeds meer vruchten.
Workshopruimte E 10.30 Voeding en persoonlijke groei
35
Spreker: Veronique van Zeeland-Therapeuticum Aurum Voeding heeft een belangrijke invloed op onze lichamelijke gezondheid, maar wist je dat het maken van bewuste voedingskeuzes ook invloed kan hebben op onze persoonlijke groei? Véronique van Zeeland, natuurvoedingskundige, zal aan de hand van haar ervaringen bij de Hartschool en het Therapeuticum in Zoetermeer vertellen hoe zij mensen in beweging krijgt om hun voedingsgewoonte aan te passen. Met als resultaat dat mensen meer regie krijgen over een belangrijk deel van hun leven.
11.45 Een biologische markt: Een goed verhaal
36
Sprekers: Gea Bakker-Smit en Mirjam Hilgeman-Rabobank De agrarische sector is volop in beweging, de biologische landbouw groeit en kent een onderscheidend karakter. Het is ook een dynamische markt met toenemende concurrentie in de kanalen en op het schap. Biologische producten worden meer mainstream, waardoor de prijzen onder druk komen te staan. Verdere segmentering van het aanbod in biologisch biedt echter ook kansen voor alle spelers in de markt. Hoe behoud je als ondernemer je onderscheidende positie? Welke rol speelt innovatie? En hoe kan de Rabobank je helpen? Wij nemen u graag mee in de trends en ontwikkelingen en heten u van harte welkom op de Biobeurs 2020!
13.00 Presentatie Open Bodemindex
37
Sprekers: Janjo de Haan-Wageningen UR, Jip Welkers-Vitens, Josien Kapma-Farm Hack Mmv: Heleen Klinkert-Bionext ASR, Vitens en Rabobank hebben de Open Bodemindex ontwikkeld voor het beoordelen van de kwaliteit van de bodem. Tijdens deze workshop wordt dit model gepresenteerd en hoort u op welke manier de biologische ondernemer hiervan kan profiteren. De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
EKOLAND | januari – 2020
Spreker: Joost van Strien en Chris Feickens-biologisch akkerbouwers, Mmv: Helmer Wieringa en Maria van Boxtel-Land&Co Ben je ervaren ondernemer en overweeg je om in jouw bedrijf starters in de landbouw de ruimte te geven? Arbeid delen, gezelligheid, fijnere teelten of jongvee uitbesteden. Er zijn allerlei voordelen voor een ervaren biologische boer om een jonge ondernemer te laten leren op een eigen stuk op jouw bedrijf. We bespreken ook de lastige punten: Hoe werk je succesvol samen? Zo ontdek je adh v praktijkvoorbeelden: past het ook bij mij om ruimte te bieden aan een starter?
Sprekers: Gerard Hardeman-Bakkerij Hardeman, Trudy Vlot-Leefstijlarts Bakker Gerard Hardeman en leefstijlarts Trudy Vlot dagen elkaar uit in een gesprek over de zin en onzin rond gezonde voeding. Over brood, dat in het verdomhoekje staat. Over consumenten, die superfoods slikken als zoete koek. Over winkelpersoneel, dat het verschil tussen biologisch en vegan niet lijkt te weten. Maar ook over hoe je lichaam heus wel weet wanneer het in balans is, en hoe gezonde biologische voeding je beste medicijn kan zijn.
Sprekers: Alex Schreiner-Coöperatie voor Permacultuur, Peet de Krom-BD-tuinderij de Kromme Lepel Mmv: Joep Peteroff-Bio Vegan Netwerk Geïntegreerd bodembeheer met puur plantaardig telen. Tijdens deze interactieve workshop wordt je meegenomen naar onder, naar de bodem. Door slim te werken aan bodemopbouw met minimale grondbewerkingen (NKG) en plantaardige bemestingssystemen kan je werken aan een gezondere bodem. Aan de hand van praktijkvoorbeelden wordt uitgelegd hoe je d.m.v. bodemopbouw, teeltrotatie en de juiste strategie van plantaardige bemesting & keuze van groenbemesters zorgt dat er op jouw land genoeg nutriënten aanwezig zijn voor de volgende teelten. 37
workshop-programma Suyderseezaal 11.15 Mest en stro: Hoe krijgen we de kringloop rond?
Workshopruimte A 42
Sprekers: Jelmer Buijs-Buijs Agro Services, Gerdine Kaptijn-Bionext, Tom Saat-Biodynamische Stadsboerderij Almere, Maria Buitenkamp-Bestuurder Biohuis/voorzitter van de biomestgroep, Jaco Burgers-Directeur ERF BV/ Biodynamisch bedrijf Loverendale Ter Linde Mmv: Bavo van den Idsert-Bionext Een belangrijk uitgangspunt in de biologische landbouw is het sluiten van de kringloop. Mest en stro zijn daar natuurlijk een belangrijk onderdeel van, onderdelen die nu nog deels gangbaar zijn. Welke strategieën zijn er mogelijk om door te groeien naar 100% biologische A-meststoffen? Na twee korte presentaties over risico’s en kansen gaat een panel van bio-telers in debat met elkaar en de zaal om deze grote uitdaging met elkaar te verkennen.
13.00 Strokenteelt ontwerpen in de praktijk
43
14.45 Boer zoekt boer: geef ruimte aan een starter
44
Sprekers: Kees Sijbenga-biologisch akkerbouwer/ pluimveehouder, Just Hamming-biologisch akkerbouwer, Cornelis Mosselman-biologisch akkerbouwer Mmv: Dirk van Apeldoorn-Wageningen UR In september 2019 is de innovatie training strokenteelt gestart. Op de Biobeurs laten we 3 boeren aan het woord die verder willen gaan met strokenteelt. Alle drie de boeren zullen de motivatie van hun strokenteelt ontwerp toelichten en ingaan op praktische overwegingen en hun gewenste resultaten.
Sprekers: Sietse Draaijer-NAJK, Klarien KlingenToekomstboeren, diverse jonge boeren Mmv: Maria van Boxtel-Landgilde Boer zoekt boer: Nieuwe boeren zijn enthousiast voor de landbouw en ervaren ondernemers willen best graag ruimte bieden. Doe mee met de inspirerende bijeenkomst over ruimte voor nieuwe boeren. In deze workshop zitten aansprekende voorbeelden van nieuwe boeren en tuinders – nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Met NEWBIE Prijs voor innovatieve starter. Kom ook speeddaten op de workshop van Landgilde, Toekomstboeren en NAJK. Na de workshop om 16 uur: borrel in de IJsselbar. Ontmoet hier je eigen toekomstboer of ervaren ondernemer waar je kan starten. Kom ook speeddaten en stel je vraag!
16.30 Bomen is zilver, planten is goud - Voedselbosbouw zoekt boeren
45
Sprekers: Wouter van Eck en Marc BuiterStichting Voedselbosbouw Nederland Mmv: Fransjan de Waard-St. Voedselbosbouw Nederland De voedselbosbouw is klaar voor een schaalsprong in Nederland, en zoekt boeren die het aandurven om minimaal 3 hectare te bestemmen voor een blijvend voedselbos. Stichting Voedselbosbouw Nederland licht haar aanbod toe: Zij zet haar expertise in voor een hoogwaardig ontwerp op maat, begeleidt waar nodig aanleg en beheer, schakelt met financiers van plantgoed en denkt mee over afzet. Kostenloos! De boer legt CO2 vast, bergt water, verhoogt biodiversiteit, en plukt gaandeweg steeds meer vruchten. De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
38
10.30 Maak je huisverkoop tot een succes
46
11.45 Kruidenrijk grasland- Het toekomstige verdienmodel van de grondgebonden veehouderij
47
Sprekers: Hans-Piet van Sprang en Pieter van Gurp -Erf en Winkel In de workshop laten we je zien welke factoren een rol spelen voor een succesvolle boerderijverkoop. We gaan altijd uit van uit jouw vraag en situatie, dus geen standaard formule maar maatwerk toegespitst op de plaatselijke situatie. Wat wil jij, hoe is de plek, de plaatselijke concurrentie en de regels. Wij, twee ervaren natuurvoedingswinkeliers, weten als geen ander wat voor succes nodig is! Zo geef je verantwoord vorm aan de verbinding tussen producent en consument.
Spreker: Ado Bloemendal-Pure Graze Hoe dragen kruidenrijke graslandmengsels bij aan het klimaatneutraal maken van de landbouw? Een inleiding wordt gegeven over de invloed van polyculturen op de natuurlijke bodemvruchtbaarheid, het vastleggen van CO2, het verbeteren van het waterbergend vermogen en het terugdringen van het stikstofoverschot. Daarnaast is er aandacht voor de positieve bijdrage aan de leefomgeving voor insecten, weidevogels en ander wild. Tenslotte komen de gezondheid van het vee, het inkomen van de boer en de voeding van de consument nog aan bod.
48 13.00 Bedrijfseconomische perspectieven voor de omschakeling naar biologische melkveehouderij Sprekers: Kees Water-Ekopart, Edith Finke-DLV Rundveeadvies Melkveehouders zoeken, mede door de fosfaatwetgeving, naar nieuwe verdienmodellen voor de toekomst. Denk je na over omschakeling naar een biologische bedrijfsvoering en wil je weten wat dit inhoudt? Leer in deze workshop meer over de technische mogelijkheden en welke economische consequentie dit heeft voor je bedrijf. En wat zijn de marktperspectieven? In deze workshop wordt aan de hand van ervaringen inzicht gegeven in de dagelijkse praktijk en krijg je antwoord op deze vragen.
14.15 Een biologische markt: Een goed verhaal
49
Sprekers: Gea Bakker-Smit en Mirjam Hilgeman-Rabobank De agrarische sector is volop in beweging, de biologische landbouw groeit en kent een onderscheidend karakter. Het is ook een dynamische markt met toenemende concurrentie in de kanalen en op het schap. Biologische producten worden meer mainstream, waardoor de prijzen onder druk komen te staan. Verdere segmentering van het aanbod in biologisch biedt echter ook kansen voor alle spelers in de markt. Hoe behoud je als ondernemer je onderscheidende positie? Welke rol speelt innovatie? En hoe kan de Rabobank je helpen? Wij nemen u graag mee in de trends en ontwikkelingen en heten u van harte welkom op de Biobeurs 2020! januari – 2020 | EKOLAND
donderdag 23 januari
15.30 Varkens in de wei: Problemen en oplossingen
50
Sprekers: Michiel Nooijen-varkenshouder/concept ontwikkelaar Mmv: Gerdine Kaptijn-Bionext Een belangrijk kenmerk van biologische bedrijven is dat dieren naar buiten kunnen. Dit brengt echter ook risico’s met zich mee, denk aan de volksgezondheid, diergezondheid en de emissiedruk. In deze workshop wordt kort samengevat welke problematiek ontstaat bij het buiten houden van varkens en welke oplossingen er zijn of worden ontwikkeld in de biologische varkenshouderij. Varkenshouder en conceptontwikkelaar Michiel Nooijen zal vertellen over zijn systeem MiNo..
16.45 Introduction into lacto-fermentation and it’s value 51 for a future oriented Dutch organic food industry
Sprekers: Marie-Claire Feller en Moritz Huber-SauerCrowd In our presentation we will show the Dutch organic food industry how the current wave of raw fermentation will help businesses to become more sustainable within their preservation methods. This is a trend to stay. Furthermore, we show the development of this market when it comes to consumer adaptation, food health, locallity and seasonality from our experiences as a raw, organic fermented foods start-up. This will be supported by the results of our scientific research at University Aeres UAS in the Netherlands.
Workshopruimte B 10.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt
52
Sprekers: Gerard van Mastwijk-Van Mastwijk akkerbouw, Sander Bernaerts-Naturim Tijdens de workshop vertelt Gerard van Mastwijk - een jonge biologische boer uit Zevenhoven (ZH) - over zijn omschakeling naar bio. Afgelopen teeltjaar had van Mastwijk zijn eerste biologische teelten. Waarom heeft hij de keuze gemaakt voor de omschakeling en hoe verging zijn eerst “bio” teeltjaar? Bedrijfsadviseur Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op omschakelen, de markt en de biologische werkwijze.
11.45 Biologisch-dynamische preparaten: praktijk en onderzoek
53
Sprekers: Edith Lammerts van Bueren-BioAcademy, Jan Weijsenfeld Mmv: Leen Janmaat-Stichting Demeter Wat zijn BD preparaten en hoe werken deze voor de bodem en het gewas? Door goed waar te nemen krijg je inzicht in de werking van preparaten. Inmiddels is er meer dan 90 jaar ervaringen opgedaan met het toepassen van BD preparaten. Voor sommige BD boeren iets vanzelfsprekends, voor anderen nog een zoektocht. In de workshop komen zowel de zogenaamde spuitpreparaten als compostpreparaten aan bod. BD tuinder Jan Weijsenfeld vertelt uit zijn rijke praktijkervaring en laat alle ingrediënten zien, en Edith Lammerts van Bueren vult aan vanuit haar jarenlange onderzoek op Louis Bolk Instituut met dit onderwerp.
EKOLAND | januari – 2020
13.00 Verveeloren en lastpakken in bio akkerbouw en groenteteelt
54
14.15 Ruwvoer dat smaakt naar meer!
55
Sprekers: Femke Temmerman en Joran Barbry-Inagro, Sander Bernaerts-Naturim Schadelijke insecten kunnen een teelt ruïneren. Tijdens de workshop komen een aantal “lastpakken” van de ergste categorie aan bod. De focus ligt op ritnaalden, koolvlieg, bonenvlieg, aardvlo en luis. Per plaag worden relevante kennis, onderzoeksresultaten en ervaringen uit de praktijk besproken. Met deze informatie kan schade door deze insecten voorkomen of beperkt worden in uw toekomstige teelten.
Spreker: Leo Tjoonk-Agrifirm Goed en voldoende ruwvoer is de basis voor een optimale, gezonde melkproductie. En juist daar schort het nogal eens aan. In de (biologische) veehouderij is de variatie en de beschikbaarheid in kuilkwaliteit groot. In deze workshop zal Leo Tjoonk, kenniscoördinator ruwvoerteelt bij Agrifirm, ingaan op de mogelijkheden die er zijn om goed bio ruwvoer te winnen. Verschillende praktische tips zullen daarbij de revue passeren, waarmee u komend voorjaar direct aan de slag kunt!
15.30 Stikstof: Is biologische landbouw een antwoord? 56
Sprekers: Laurens Nuijten-Bionext/Biohuis, Sybrand Bouma-Natuurweide Sinds mei 2019 heeft Nederland via pers en boerenacties geleerd over stikstof. Bionext en Biohuis hebben een stikstofgroep gestart met onze dierlijke sectororganisaties. Zij hebben vanaf dat moment regelmatig contact gehad met Kamerleden, het Ministerie van LNV en andere organisaties over dit onderwerp. De biologische landbouw heeft onder andere een lagere veebezetting, meer beweiding en gebruikt geen kunstmest. In deze workshop komt aan bod waar Bionext en Biohuis vanuit de biologische landbouw op inzetten en gaan we hierover in gesprek met de aanwezigen. De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
Workshopruimte C 10.30 Anders financieren: geld en grond
58
11.45 Meer bio in de provincie!
59
Sprekers: Susan Drion-Biodiversity in Business, Marcel Vijn-Wageningen UR Mmv: Maria van Boxtel-Land&Co Crowdfunding, grondfondsen, investeerders: er zijn veel mogelijkheden om bedrijfsuitbreiding of start anders te financieren. Kun jij zo ook je bedrijf financieren? In deze workshop vol praktische voorbeelden doe je inspiratie op voor je eigen financiering, met of zonder de bank. Ontvang ook gratis de brochure ‘Anders financieren’ en ga zelf aan de slag!
Spreker: Veerle Slegers-Provincie Noord-Brabant Mmv: Marjon Krol-ZLTO Provincies zetten zich in voor een duurzame en natuurinclusieve landbouw. Biologische landbouw kan hier een belangrijke rol in spelen. Wat kun je doen om biologisch te stimuleren in je provincie? Hoe stimuleer je nieuwe bioboeren? Hoe kunnen biologisch en natuurinclusief elkaar versterken?
39
STUK VOOR STUK VERRUKKELIJK Ontdek de worsten van St. Hendrick
Het vlees van St. Hendrick is eerlijk vlees. Vlees waar de tijd voor wordt genomen: de dieren krijgen de tijd om te leven, om te groeien. Ook de bereiding van onze worsten krijgen die tijd; om te garen, om boven echt beukenhout langzaam gerookt te worden, om vakkundig gekruid te worden. Tijd, aandacht, vakmanschap en pure ingrediënten. Omdat goede smaak geen haast heeft.
U VINDTHOE DE WORSTEN VANBEZOEK ST. HENDRICK UW SUPERMARKT WILT U ZELF ERVAREN DAT SMAAKT? ONS DANINOP 23BIOLOGISCHE & 24 JANUARI OP DE BIOBEURS (STAND 289)
workshop-programma
donderdag 23 januari
13.00 Bioverordening 2021: hoe worden de regels voor handel en verwerking?
60
14.15 Exporteren naar de buurlanden: België, Luxemburg en Frankrijk
61
15.30 Exporteren naar buurlanden: Duitsland & Scandinavië
62
Sprekers: Marian Blom-Bionext, Akke Menno HorsmanSkal Biocontrole Vanaf 2021 is de nieuwe biologische wet van kracht. Er worden steeds meer detailregels duidelijk. Afhankelijk van de sector waarin u actief bent hebben deze invloed op uw bedrijfsvoering. In deze workshop geeft Skal samen met Bionext een overzicht van de regels die bekend zijn. De workshop is speciaal gericht op handel en verwerking.
11.45 Aardappelveredeling: van Bioimpuls via Convenant de markt op!
65
Sprekers: Peter Keijzer-Louis Bolk Instituut, Maaike Raaijmakers-Bionext Er wordt een korte presentatie gegeven over 11 jaar Bioimpuls: het veredelingsproject naar Phytophthora resistentie. Vervolgens komt het aardappel convenant aan bod waarbij de stand van zaken op de tafelaardaardappelmarkt wordt toegelicht. Tenslotte wordt vanuit marktperspectief gekeken naar de vraag vanuit de verwerkende industrie aan veredelaars en telers
Sprekers: Caroline Schauvlieger-Ned. ambassade in België, Annelies Dijkema-Ned. ambassade in Frankrijk Heeft u belangstelling voor export naar nabije markten? Medewerkers van het Landbouwradennetwerk (LAN) vertellen u over de ontwikkeling van de biologische markt in België, Luxemburg en Frankrijk en over zaken doen in deze landen.
Sprekers: Rosalie Blomaard-Ned. ambassade in Duitsland, Renske Nijland-Ned. ambassade in Denemarken Heeft u belangstelling voor export naar nabije markten? Medewerkers van het Landbouwradennetwerk (LAN) vertellen u over de ontwikkeling van de biologische markt in Duitsland en Scandinavië en over zaken doen in deze landen.
16.45 Dutch Edamame: biologische verse soja van en voor eigen bodem!
63
Sprekers: Wouter Klaasse Bos-teler van biologische soja, Peter Strijk-Dutchsoy, Jan Groen-Green Organics Dutch Edamame is een uniek korte-keten initiatief. Wouter Klaasse Bos teelt met 8 andere boeren biologische verse soja in de Flevopolder. Met gewasbegeleider Dutchsoy, afzetorganisatie Green Organics en provincie Flevoland wordt gewerkt aan de afzet van deze eitwitrijke peulvrucht. Tot nu toe wordt verse soja, dat we kennen van de edamame peulen uit de Japanse keuken en als bonen in pokebowls en salades, geïmporteerd. Wat zijn de toekomstkansen van Dutch Edamame, voor boer en burger?
Workshopruimte D 10.30 Agri meets Design
64
Sprekers: Klaas de Lange-Weerribben Zuivel, Annemieke Hulsman-Supermarkt in het Bos, Jord den Hollander-kunstenaar, Miriam van Bree-Bionext, Vera Minten-Agri meets Design Mmv: Sabine Horsting-Bionext Presentatie van de uitkomsten van het samenwerkingsproces tussen drie biologische ondernemers en drie kunstenaars in het kader van de vraag: ‘Hoe lokaal is lokaal bij biologisch’. We oefenen de methode Agri meets Design samen met het publiek.
EKOLAND | januari – 2020
13.00 Nieuwe bio verordening in de pluimveehouderij 66
Sprekers: Hans Fuchs-Bionext, Sjaak van SchaikVanWestreenen adviseurs Mmv: Henk Spruijt-Biologische Pluimveehouders Vereniging In 2021 komen er nieuwe Europese regels voor de bio pluimveehouderij. Deze regelgeving heeft vergaande gevolgen voor de pluimveesector. Deze praktische workshop geeft nadere uitleg richting de pluimveehouders en de erfbetreders over deze veranderende regels. Daarnaast wordt ingegaan op de gevolgen van de stikstofregelgeving.
14.15 Voedselcoöperaties voor burgers: wat kan dat jou als boer bieden?
67
15.30 Meer waarde voor de bioboer en de meerwaarde daarvan
68
Spreker: Estella Franssen-Stichting de Ulebelt In Overijssel is de Ulebelt met een nieuw initiatief gestart om burgers en boeren te verbinden: voedselcoöperaties. Burgers halen op die manier versproducten rechtstreeks uit hun buurt. Een voedselcoöperatie voor burgers is een van de vormen van korte ketens, met specifieke kenmerken. Wat maakt dit model aantrekkelijk voor deelnemers en met welke motieven doen ze mee? Wat levert het ze op? En waarom is dat interessant voor boeren die via de korte keten willen afzetten?
Sprekers: Goaitske Iepema-Hogeschool Van Hall Larenstein, Feitze van der Hoek-FBBF Mmv: Leen Janmaat-Louis Bolk Instituut De workshop bestaat uit twee delen: 1. Presentatie van een aantal fact sheets over hoe de biologische landbouw scoort op het gebied van integrale verduurzaming onderverdeeld in de kernwaarden van IFOAM: health, ecology, fairness en care. 2. Met deelnemers in gesprek over de kernwaarden van de biologische landbouw. Hoe kunnen we wat we al doen beter voor het voetlicht brengen? Wat kunnen we beter doen? De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
41
TIME FOR CHANGE
Wij heten u graag welkom op stand 128
We Grow Soil.
workshop-programma 16.45 Too Good to Go
donderdag 23 januari
69
Sprekers: Gijs van Schoot-Too Good To Go In de hele keten, van de akker tot aan de tafel, wordt voedsel verspild. Dit heeft veel schadelijke gevolgen voor het milieu. Niet alleen wordt eten zelf verspild, maar ook de gebruikte grondstoffen die nodig waren om dat eten te produceren: water, landbouwgrond, arbeid en vervoer. Too Good To Go is dé app tegen voedselverspilling. Verminder dagelijkse verspilling en laat overgebleven producten op een bord belanden in plaats van de vuilnisbak.
Workshopruimte E 70
Sprekers: Simone en Arend Koekkoek-De Campus Almkerk, Dirk van Apeldoorn-Wageningen UR, Arjen van BurenLandgoed Velhorst De huidige intensieve wijze van voedselproductie, een economisch gestuurde keten en ongezond consumentengedrag is niet langer houdbaar. Koerswijziging is noodzakelijk. PixelFarming is gerobotiseerde vraaggestuurde akkerbouw. Biodivers, natuurinclusief en zonder pesticiden en kunstmest. WUR geeft uitleg over de concepten van PixelFarming mbt biodiversiteit. Adhv 2 jaar ervaring met PixelFarming vertelt Campus Almkerk de mogelijkheden voor een koerswijziging. En boer Arjen van Buren over zijn plannen om PixellFarming volgend jaar te gaan gebruiken. Iedereen kan het verschil gaan maken, NU en in de toekomst.
11.45 Als biosector aanhaken bij Eco voedseltrends
72
14.15 Mest tekort? Dacht ‘t niet ....
73
15.30 Bodem in het nieuwe klimaat
74
Sprekers: Kees van Biert-Stichting Grondbeheer, Herman Insinger-Farm Brothers, Gerjan Snippe-BioBrass Mmv: Heleen Klinkert-Bionext Akkerbouwbedrijf Biobrass, koekjesproducent Farm Brothers en Stichting Grondbeheer werken samen aan een gezonde en vruchtbare bodem. In de workshop vertellen ze over deze samenwerking. Daarnaast gaan we met de zaal in gesprek over het waarderen van goede zorg voor de bodem. Hoe zorgen we ervoor dat duurzaam bodembeheer verankerd wordt in het verdienmodel in de voedselketen?
Sprekers: Jaap Melgers-Landgoed Tongelaar, Joost van Strien-Zonnegoed, Geert-Jan van der Burgt-SPNA Kollumerwaard Mmv: Jan de Wit-DWC Advies De biologische sector in Nederland steunt deels op gangbare mest en elders aangekocht (kracht)voer, blijkt uit een rapport van Bionext. Dat is bepaald geen kringloop. Na introductie van dat rapport laten twee akkerbouwbedrijven zien hoe zij toekunnen met weinig mestaanvoer. Op een proefbedrijf wordt zelfs al acht jaar géén mest aangevoerd. Na deze praktische voorbeelden volgt gesprek met de zaal: wat is er nodig, zowel landbouwtechnisch als bestuurlijk/ politiek, om de biologische sector tot voorbeeld van kringlooplandbouw te maken?
courgette-actie
10.30 PixelFarming – wat zijn jouw kansen om controle te nemen over je omgeving
13.00 Een verdienmodel voor duurzaam bodembeheer in de keten
71
Sprekers: Valérie van Dijck-Tuinderij De Veldhof, Caro Niestijl-Ecostoof, Loulou Machine-Vegan Foodblogger van Go with the Glow Mmv: Iris van de Graaf-Van Eigen Erf Veganisten, vegetariers, flexitariers, locavoren en groene meisjes hebben een ding gemeen: ze eten zich een weg naar een betere wereld. Eco koken is een lifestyle. De biologische sector past positief in hun plaatje. Hoe kunnen we aanhaken? Veganistische Tuinderij De Veldhof, Ecostoof en andere ondernemers bieden succesvolle culinaire concepten aan en delen hun ervaringen.
Spreker: Erik Nagelhoud-Agrifirm Het klimaat verandert en waar mogelijk moeten we die verandering zien te voorkomen. Ondertussen geeft het nieuwe klimaat ons ook nieuwe uitdagingen voor het gezond houden van de bodem. Het nieuwe klimaat zorgt voor droogte, overvloedige neerslag en hogere temperaturen. Al deze zaken beïnvloeden de bodem en het bodemleven. Hoe kun je als biologisch boer in het nieuwe klimaat toch je bodem gezond houden? Daarover gaat deze workshop, gericht op akkerbouwers, tuinders en boeren met grasland!
75 16.45 Hoe kunnen we de stikstofvoorziening in de biologische landbouw verbeteren, en de kwaliteit van onze producten verhogen?
Spreker: Anton Nigten-Het Zout der Aarde Toen de biologische landbouw op stoom kwam, waren de verwachtingen hooggespannen. Inmiddels zijn we decennia aan het werk om de biologische landbouw te verspreiden en te verdiepen. Maar er wringt iets. We doen het niet slecht, maar het kan beter. In deze workshop wil ik aan de hand van het stikstofvraagstuk laten zien hoe we sterkere gewassen kunnen telen die met kop en schouders uitsteken boven de conventionele producten, en hogere opbrengsten kunnen halen.
De BioAcademy & partners geven mede kleur en vorm aan het workshop programma op de Biobeurs. Meer leren? Leren doe je via de BioAcademy: www.bioacademy.nl
EKOLAND | januari – 2020
43
Criteria biologische landbouw goed bruikbaar om verpachten duurzamer te maken
Verpachters zoeken naar manieren om duurzame landbouw mogelijk te maken op hun gronden. Bijvoorbeeld met natuurinclusieve landbouw, landschapsinclusieve landbouw of biologische landbouw. Met zijn sterke wettelijke basis is biologische landbouw een aantrekkelijke mogelijkheid . Goed voor verpachter én pachter. Tekst Maria van Boxtel | Foto Dick Boschloo
Verpachten inclusief verduurzaming
S
tichting BD Grondbeheer fuseert met Stichting Loverendale en zoekt een nieuwe pachter voor de Wilhelminahoeve. Kees van Biert is voorzitter van Stichting Grondbeheer en vertelt: “Wilhelminahoeve is een biologisch-dynamisch akkerbouw- en veebedrijf in St. Philipsland, Zeeland. Met 78 hectare landbouwgrond voor akkerbouw en veehouderij biedt het uitstekende kansen voor een nieuwe pachter. We zoeken wel iemand met affiniteit met biologischdynamische landbouw en minimaal vijf jaar ervaring in de BD akkerbouw en/of gemengde bedrijfsvoering.” Grondbeheer legt in het pachtcontract vast dat een pachter volgens de Demeter-normen moet werken. “Dat doen we altijd al, voor ons past dat bij onze uitgangspunten.” Ook andere verpachters krijgen belangstelling voor verduurzaming van hun gronden. Gemeente Arnhem, Landgoed Twickel, Gelders Landschap en Kasteelen werken na een NVR-cursus over verduurzaming aan nieuwe vormen van verpachting. Want de Nederlandse Vereniging van Rentmeesters NVR heeft in haar bijscholingscursussen duurzame landbouw opgenomen. “We merken dat onze opdrachtgevers erom vragen: landeigenaren willen weten hoe ze op hun gronden duurzame, natuurinclusieve of biologische landbouw voor elkaar kunnen krijgen.” vertelt Machtelijn Tempelman, rentmeester bij Stichting IJssellandschap en medeorganisator van de verplichte bijscholing voor rentmeesters. Zij merkt vooral interesse in losse pachtuitgifte met voorwaarden en in het verduurzamen van het pachtbeleid als geheel. 44
Biologisch als voorwaarde bij pacht. In de praktijk kunnen grondeigenaren biologische landbouw als voorwaarde stellen om duurzaamheid op hun gronden voor elkaar te krijgen. Net als Stichting Grondbeheer kan een grondeigenaar in een pachtcontract opnemen dat de pachter biologisch gecertificeerd werkt en blijft werken. In Nederlandse pachtcontracten is het namelijk toegestaan om voorwaarden rondom duurzaamheid op te nemen, zoals biologisch, natuurpacht of het uitsluiten van bepaalde teelten. Biologisch is extra makkelijk in te passen in een Nederlands contract, omdat biologische landbouw een sterke wettelijke basis heeft. Zowel in EU-verordeningen als in de Nederlandse Landbouwkwaliteitswet is voor biologische landbouw publiekrechtelijk vastgelegd aan welke voorwaarden een boer moet voldoen. Deze juridische basis onder de biologische landbouw maakt het voor gronduitgifte makkelijk en goed handhaafbaar: elk jaar een Skal-certificaat overleggen volstaat. Dit lijkt de gemeente Arnhem aantrekkelijk en ze overweegt dat als nieuwe voorwaarde voor nieuwe pachters. Beleidsmedewerker Henk Wentink: “Dit is voor ons makkelijk handhaafbaar.”
Landeigenaren willen weten hoe ze op hun gronden duurzame, natuurinclusieve of biologische landbouw voor elkaar kunnen krijgen. Alle uit te geven gronden verduurzamen is voor grondeigenaren ook een optie. Rijk, provincies, natuurorganisaties, gemeenten of waterschappen januari – 2020 | EKOLAND
bedrijfsvoering
beschikken vaak over meerdere percelen die ze verpachten aan boeren en tuinders. Meer en meer willen ze deze gronden duurzaam inzetten. Bijvoorbeeld de provincie Noord-Brabant in samenwerking met het Groen Ontwikkelfonds Brabant (GOB) en de provincie Noord-Holland deden hier goede ervaringen mee op. Hoe doen ze dat? Allereerst moet een publieke organisatie zoals een provincie uitgifte van gronden vaak openbaar aanbesteden, zodat iedereen een kans maakt. Daarbij mag je in de aanbesteding voorwaarden stellen gericht op duurzaamheid en zo duurzame, natuurinclusieve of zelfs biologische boeren ‘voortrekken’.
“De voorwaarde voor biologische landbouw is voor ons makkelijk handhaafbaar.”
Stap 1 voor de verpachtende provincie is dan om de beleidsdoelen van deze provincie te omschrijven in het nieuwe pachtbeleid. Een oud pachtbeleid kent vooral criteria over agrarische structuur en gewenste prijs. In een nieuw, duurzaam pachtbeleid staan ook criteria over de bijdrage aan waterkwaliteit, bodem en klimaat, biodiversiteit of economie. Stap 2 is het omschrijven van de handhaafbaarheid van deze nieuwe criteria: hoe controleer je dat een pachter ook echt duurzamer werkt? Zowel NoordBrabant als Noord-Holland kozen voor certificaten, bijvoorbeeld biologisch, weidemelk of ‘On the way to Planet Proof’. Waarbij de pachter meer punten krijgt voor een duurzamer certificaat, dus biologisch gaat dan boven Planet Proof. Stap 3 is een aanbesteding voor pacht of verkoop van de gronden, waarbij de potentiele pachters zich inschrijven met een bewijs van duurzaamheid. Vervolgens gunt de provincie op basis van de puntentelling en de prijs de pacht aan de meest duurzame pachter. Dit werkt. In 2017 gaven de Provincie Noord-Brabant/ GOB zo’n 1.000 pachtcontracten uit. Van de 799 inschrijvers voor deze contracten schreef 48 procent in met een certificaat voor verduurzaming. Bij de uiteindelijke gunning had 65 procent van de pachters een certificaat. Kortom: pachters met een duurzaamheidscertificaat maken meer kans op de gronden. En de prijs? Er waren 64 biedingen waar een gecertificeerde
EKOLAND | januari – 2020
boer meer biedt dan een boer zonder certificaat. In totaal realiseerde het Noord-Brabant/GOB een prijsstijging van 1,10 procent. Alleen langjarige contracten zijn bij een dergelijke manier van verpachten zinvol voor biologische boeren. Alleen de omschakeling duurt immers al twee jaar. De wens voor langjarige contracten dringt meer en meer door bij verpachters, maar is nog wel in strijd met het snel en zo veel mogelijk geld verdienen aan verpachting. Duurzaam verpachten werkt daarom alleen als de randvoorwaarden goed zijn: langjarige contracten en ook agrarisch interessant qua verkaveling, ontsluiting en bemestingsmogelijkheden. Beleidsmakers en rentmeesters willen niemand uitsluiten en kunnen alleen met goede argumenten een select groepje ‘voortrekken’. Die duurzame argumenten kan de biologische sector leveren. Maria van Boxtel is partner bij Land&Co Zoek je opvolging of mensen voor je biologische bedrijf? Kijk op www.landgilde.nl Het project Land in Verbinding wordt mede mogelijk gemaakt door de provincie Gelderland en de EU, Europa investeert in zijn platteland.
Workshops 28 - P achters en verpachters: Samen verduurzamen Wo 22 jan | 10.30 uur | Workshopruimte D Met Theo Vogelsang, Machtelijn Tempelman Mmv Maria van Boxtel 39 - L eeronderneming: biedt ruimte aan een starter. Wo 22 jan | 15.30 uur | Workshopruimte E Met Joost van Strien, Chris Feickens Mmv Helmer Wieringa en Maria van Boxtel 58 - Anders financieren: geld en grond. Do 23 jan | 10.30 uur | Workshopruimte C Met voorbeeldbedrijf, Susan Drion, Marcel Vijn Mmv Maria van Boxtel Kom naar Boer zoekt Boer Do 23 jan | 14.30 uur | Suyderseezaal Met nieuwe boeren en tuinders, Landgilde, NAJK en vereniging Toekomstboeren. En de prijsuitreiking ‘meest innovatieve starter van NEWBIE’. Aansluitend speeddaten in de IJsselbar. 45
Kom naar de OBLA Workshop op de Biobeurs van woensdag 22 januari van 11.45- 12.45
Wordt ook een ‘Organic Business Leader’ We leven in turbulente tijden en meer dan ooit is leiderschap in biologisch gevraagd in alle facetten van onze sector. Deze cursus richt zich op zakenmensen, beleidsmakers, studenten en een ieder die een gedegen basis wil leggen in zijn/haar kennis van biologisch. In 5 middagen van 13.00-18.00 nemen we je mee in de wereld van biologisch en bereiden we je voor op biologisch leiderschap. De cursus wordt gehouden op Kraaybekerhof en vindt plaats in de maand april.
INTERESSE?
Bekijk het actuele en volledige programma op www.timeli.nl/obla
VRAGEN?
Ronald van Marlen
Leg contact met Ronald van Marlen op ronald@timeli.nl of met Konrad Hauptfleisch op k.hauptfleisch@ifoam.bio Of bel Ronald op 06-23658192 als je verdere vragen hebt.
Konrad Hauptfleisch
Sierteelt
Samenwerking nodig om aanbod te verbreden en te bundelen voor afnemers
Foto‘s Liesbeth Schellekens - Bisselingskaat
Foto Hans Kramer - Hessenhof
Goede mogelijkheden voor biologische sierteeltsector
De Nederlandse sierteeltsector heeft het afgelopen jaar veel negatieve aandacht gekregen. Verontruste omwonenden deden zelf onderzoek naar residuen rond bollenvelden en burgers maken zich druk om de insectensterfte. De biologische sierteeltsector heeft hierop een passend antwoord. Tekst | Niels Heining
A
fgelopen november organiseerde Bionext een bijeenkomst voor de sierteeltketen om met de hele keten stappen te zetten richting een biologische sierteeltsector. Hoe je kunt telen zonder chemische middelen en wat de afzetmogelijkheden voor biologische sierteeltproducten zijn, laten vijf biologisch telers zien. De diversiteit binnen de sector is groot. Van kleinschalige biologische bloemenpluktuinen, tot grote partijen die de openbare ruimte met biologisch groen willen invullen. Bij de snijbloemtelers en plantenkwekers loopt de afzet goed. Een verbreding van het biologisch aanbod door een uitbereiding van het aantal telers, is wenselijk om de logistieke stromen efficiënter te kunnen benutten. Voor bloembollentelers ligt de situatie anders. Het blijkt nog lastig om alle geteelde bloembollen biologisch af te zetten. Paradoxaal genoeg zou de oplossing weleens kunnen zitten in het werven van meer biologisch telers. “We kunnen met Biobol al een redelijk breed assortiment aanbieden, maar leveringszekerheid is een voorwaarde om beter op de vraag te kunnen inspelen”, aldus Jan Timmerman, bloembolteler en
EKOLAND | januari – 2020
voorzitter van Biobol. Boot en Dart hebben goede ervaringen met hun 12 ha biologisch geteelde laanbomen, heesters en vaste planten: “Biologisch telen levert kwalitatief goede producten op. Gemeenten zijn geïnteresseerd, maar de kennis om te kiezen voor soorten die het biologisch goed doen, ontbreekt vaak nog.” Ook afnemers kwamen aan het woord. Handelshuis Zann ervaart dat de vraag naar biologische bloemen groter is dan het aanbod en wil graag opschalen met meer biologische bloementelers. Er werd ook gesproken over biologisch groen in de openbare ruimte. Elwin Vink van Donker Groen ziet kansen: “De overheid heeft zichzelf verplicht gesteld om vanaf 2023 circulair in te kopen. Gemeenten moeten leren te gaan gebruiken naar wat er biologisch beschikbaar is.” Waar hij tegenaan loopt is dat de biologische producten moeilijk te vinden zijn. Ellen Prosée van de gemeente Meijerijstad ervaart soortgelijke problemen. Gebundeld aanbod zou het gemakkelijker moeten maken om in te schrijven op openbare aanbestedingen.
Ondanks de grote diversiteit van de biologische sierteeltketen, liet deze dag zien hoe het belangrijk het is om samen op te trekken. Een platform waar afnemers gemakkelijk het biologisch aanbod van de verschillende sectoren kunnen vinden, zou enorm helpen de afzet te vergroten. Op de Biobeurs gaan we verder in op de vraag hoe vraag en aanbod beter op elkaar afgestemd kunnen worden op de biologische bloemenmarkt. Van verschillende kanten is er vraag naar biologische bloemen. Maar gaat het lukken om op korte termijn aan die vraag te kunnen voldoen? Niels Heining is werkzaam bij Bionext Meer informatie op bionext.nl/thema-s/biodiversiteit/sierteelt/ Interesse in omschakeling? Neem contact op met Maaike Raaijmakers (Raaijmakers@bionext.nl);
Workshop 30 - Bevordering van de afzet van biologische bloemen Wo 22 jan | 13.00 uur | Workshopruimte D Met Willemijn ter Hart, Arnold Wittkamp en Annika de Ridder, olv Maaike Raaijmakers
47
Mechanisatie op de Bio-beurs
Deze bedrijven staan op de BioMechaTech
Derde editie BioMechaTech De BioMechaTech-hal is ook dit jaar weer een onderdeel van de Bio-beurs. De hal staat voor de derde editie opnieuw vol met innovatieve machines en mechanisatietechnieken. Tekst Matthijs de Kruijff | foto’s Bionext
• Necap Pallets & Kisten B.V. • Broere Beregening BV • Profytodsd • Van Der Sluis Agri • Reesink Agri • Mesa Coatings BV • Terrateck • Sanders Heftrucks • Wijkamp Farming Solutions • Jean Heybroek bv • Kamps de Wild • Ad Terram Crop Support • Koeckhoven • Man@Machine
Een greep uit het aanbod in de hal:
Bij Man@Machine is bijvoorbeeld de TINY Treffler, TS Honda en de Bird Alert te zien (en te horen) Met de Tiny Treffler kunnen boeren efficiënt het onkruid bestrijden met een eg zonder zorgen. Optimale prestaties met een innovatieve landbouwmachine. Lees meer over de Bird Alert in het artikel op pagina 61
48
Mesa Coatings ontwikkelde, met het MesaConv6000 systeem, duurzame vloersystemen voor de biologische voedselverwerkingsmarkt. De vloer is mechanisch belastbaar en volledig emissievrij (met AgBB certificaat). Zo wil het bedrijf bijdragen aan een milieuvriendelijke wereld.
Ad Terram Crop Support is gespecialiseerd in biostimulanten. Het bedrijf is gespecialiseerd in de ontwikkeling en productie van 100% organische inputs voor de land & tuinbouw sector. Het bedrijf kan alle soorten groentezaden filmcoaten, incrusteren & pilleren op 100% organische basis, zonder toevoeging van polymeren (microplastics).
januari – 2020 | EKOLAND
mechanisatie
D
e BioMechaTech werd in 2018 geïntroduceerd op de Bio-beurs en is inmiddels niet meer weg te denken uit het beursprogramma. Technische ontwikkelingen zijn ook binnen de biologische sector van groot belang en dus is de BioMechaTech in rap tempo uitgegroeid tot een volwaardig onderdeel van de Bio-beurs. De hal geldt als een ontmoetingsplaats voor biologisch en innovatie. De hal heeft zijn eigen ruimte en karakter, omdat er rekening is gehouden met de wensen van standhouders en bezoekers. Op de BioMechaTech staan bedrijven, die met technische innovaties en machines inspelen op thema’s zoals bodemvruchtbaarheid, watermanagement, combinatieteelt en behoud van diversiteit.
Dankzij de groei van de biologische landbouw wordt het inspelen op de behoeften vanuit techniek en m echanisatie ook steeds profijtelijker. Er is aandacht voor hightech ontwikkelingen op het gebied van robotica en drone-techniek, maar ook voor talloze andere onderwerpen. Van intel ligente grondwater meting, geautomatiseerde melk robotsystemen en lichtgewicht schoffeltrekkers tot GPS-besturing, zaai- en planttechniek, grond bewerking en innovatieve stalsystemen. In de BioMechaTech-hal komen bedrijven met innovatieve machines en mechanisatietechnieken in contact met eindgebruikers in de biologische sector.
Bio Mecha Tech Kom kijken naar - technische ontwikkelingen, - live demonstraties, - innovaties -etc etc.
Reesink presenteert de Chopstar-Twin, waarbij de schoffelelementen niet tussen de rijen schoffelen maar bovenover langs de rijen gaan. Het schoffelen gaat zo zeer dicht langs de jonge net opgekomen plantjes in de rij. Het parallellogram gaat boven over de gewasrijen. Door de regelbare schuinafstelling kan een precieze werkdiepte worden ge garandeerd.
EKOLAND | januari – 2020
Sanders Heftrucks is gespecialiseerd in intern transport. Het bedrijf ontwikkelde trucks van handpallet- tot vorkheftruck, kistenkantelaar, brandstoftruck en hoogwerker. Robuust gebouwd, vrijwel geheel van staal vervaardigd, zonder kunststof kappen en met afgeschermde elektrische delen, rvs hefkettingen, afgedichte lagers en foodgrade hydrauliekolie.
Pireco zet in op residu-vrij telen via de ontwikkeling van biostimulanten. Het bedrijf heeft een brede productlijn op basis van kruidenextracten opgezet voor alle takken van de land-, tuinbouw en veeteelt. De extracten maken de plant weerbaar bij ziekten en plagen en is veilig voor mens, dier en milieu.
49
T 088 488 29 80 www.agrifirm.nl/micon
BIO-A003-1219NL_Micon_187x126.indd 1
07-01-20 07:39
Profiteer ook van de vele voordelen
1
De door AgriMestMix gekweekte microorganismen in de mest, zorgen voor een beter bodemleven en gezonde plantengroei.
2
De plant neemt hierdoor makkelijk spoorelementen op, en beschikt over een beter benutbaar eiwit.
3
Beperkt ammoniakemissie in stal en op land. Zorgt voor homogenere drijfmest. Scan de QR code en lees er alles over op www.rinagro.nl
smart farming
OPE EUR ES OCTROOI
M e s t Mi
xÂŽ
gri
A
U vindt ons in stand nr. 376
K IA ON M AM IE + T ND AN UC LA HA RED L EN AU E STA NIV P O
ET
M
bedrijfsvoering
Samen een gemengd bedrijf Per 1 januari 2021 gelden er nieuwe regels, de Verordening Nr. 834/2007 is dan de opvolger van de huidige basiswetgeving voor biologisch boeren. Bovenop de EU-regels kennen vele landen aanvullende private normen. Deze normen zijn vaak ingegeven door lokale omstandigheden en bestaande landbouwcultuur. Wat is de positie van het keurmerk Demeter in het internationale normenlandschap? Tekst Leen Janmaat | Foto’s Nautilus Organic
Van goed
naar Demeter D
emeter is het keurmerk voor biodynamische landbouw en voeding. Het merk wordt beheerd door Stichting Demeter. De stichting kent 145 geregistreerde landbouwbedrijven en 110 verwerkers en producthouders, inclusief boerderijverwerkers. In meerdere opzichten stelt Demeter hogere eisen, maar nog belangrijker is de motivatie om op eigen wijze vorm en inhoud te geven aan biodynamische landbouwcultuur. Van oudsher is een biodynamisch bedrijf een gemengd bedrijf. Dat wil zeggen dat het bedrijf voorziet in haar eigen mest en eigen voederbehoefte. Voor een bedrijf met voornamelijk vee is het plaatje wel in te vullen, maar voor akkerbouwers en tuinders is het lastiger om als gemengd bedrijf aangemerkt te worden. In dat geval biedt samenwerking met een veebedrijf uitkomst. Een deel van de oogst gaat dan als voer naar de veehouder en in ruil hiervoor ontvangt de akkerbouwer mest terug. Het akkerbouwbedrijf De Westerade (familie Westra) is in 2016 doorgeschakeld naar Demeter. Dit deed Sijbrand Westra niet alleen, ook buurman Jan Rombouts schakelde met zijn legpluimvee- en akkerbouwbedrijf door naar Demeter. Het doorschakelen gaat niet vanzelf: “De overgang van biologisch naar biologisch-dynamisch heb ik als een grotere stap ervaren dan destijds van gangbaar naar biologisch. Er komt meer verdieping bij kijken.” Toch heeft Sijbrand geen spijt van de overgang. “Naast de uitdaging om aan de strengere eisen te voldoen, is het vooral een EKOLAND | januari – 2020
“Het toepassen van preparaten is een onderdeel waar je je eerst goed in moet verdiepen.”
investering in de toekomst, want hierdoor wordt onze grond steeds beter en leveren we nog gezondere producten.” Zijn buurman Rombouts verzorgt vier koppels van 2.750 kippen en hanen, die beschikking hebben over een grote uitloop, die ingericht is met wilgen, notenbomen, iepen en elzen. Ook zijn er stroken mais ingezaaid, die extra bescherming en beschutting geven aan de hanen en kippen. Op de 32 ha land die bij de boerderij ligt, telen ze veldbonen, mais en klaver voor de kippen. De zomergranen voor de kippen worden op het bedrijf van Westra verbouwd, die hiervoor in ruil pluimveemest terug ontvangt. In 2016 volgden ze beiden de doorschakelcursus. “Op de heen- en terugreis konden we de stof weer nabespreken en met elkaar uitpuzzelen hoe we de uitgangspunten van biodynamische landbouw het beste konden invullen op ons eigen bedrijf. Daarbij kwam ook naar voren dat het toepassen van preparaten wel een onderdeel is waar je je eerst goed in moet verdiepen.”
Workshops 15 - Doorschakelen naar Demeter Wo 22 jan | 11.45 uur | Workshopruimte B Met Petra Derkzen en Leen Janmaat 53 - B iodynamische preparaten praktijk en onderzoek Do 23 jan | 11.45 uur | Workshopruimte B Met Edith Lammerts van Bueren en Jan Weijsenfeld 51
DE OM SCHAKELAAR
Sturen op biodiversiteit in de weide in plaats van dure inputs blijkt rendabel
Peter Oosterhof:
“ Ik heb de kunst van het weglaten ontdekt” In het Drentse Foxwolde melken Marieke den Oudsten en Peter Oosterhof 110 koeien. Hun verhaal stond in Melkvee, eerder in de Nieuwe Oogst, en in Melk van het Noorden verscheen van Peter een scherpe column ‘Stikstof tot nadenken’, waarin hij uitlegt waarom hij plezier in het boeren heeft en hij geen verdienmodel wil zijn voor toeleverende bedrijven. Tekst Klarien Klingen | Foto’s Peter Oosterhof
O
mschakelen naar biologisch ging voor Peter Oosterhof niet van het ene op het andere moment. “Het was voor mij echt een groeiproces, een soort ‘uit de kast komen’. Ik heb langzamerhand de kunst van het weglaten ontdekt. Door divers grasland in te zaaien zag ik zonder kunstmest toch een goede drogestof opbrengst. Biodiversiteit als verdienmodel, eigenlijk.” De veestapel bestaat nu uit allerlei rassen, met recent ook MRIJ. “Met de Holsteiners die we vroeger hadden, kwamen we niet
52
uit. Holsteiners hebben fokwaarden gericht op buitenlandse omstandigheden. Die doen het alleen goed als je je omstandigheden ook daaraan aanpast, die hebben zetmeel nodig. Maar ik wil geen mais telen.” Het bedrijf is volledig gericht op beweiden. “Weiden bespaart ook diesel (CO2) en voorkomt maaislachtoffers. De conserveringsverliezen van 15 tot 20 procent bij het inkuilen ben ik kwijt, nu gaat het gras direct de koe in. Dat scheelt krachtvoer. Elke wagen gras die ik minder van het land haal, scheelt een tank drijfmest retour en dus ook CO2 en NH3”.
Graslandbeheer is waar het allemaal om draait en mee begon: “Het was eigenlijk helemaal mijn bedoeling niet om biologisch te worden. Ik vond mijn grond veel te duur om het zonder kunstmest te doen, maar had al wel ontdekt dat een gemengd ingezaaid grasland in combinatie met veel weiden eigenlijk veel meer doet dan we voor mogelijk houden.” Peter is via de VBBM en Pure Graze in contact gekomen met Peter Takens. Takens kwam langs op de boerderij. “In eerste instantie vond ik het een wat vreemde kerel. Hij zei dingen als ‘het is goed om vee buiten januari – 2020 | EKOLAND
Bedrijfsvoering
BEDRIJFSGEGEVENS Ve estapel: 110 koeien - diverse rassen, o.a. Fleckvieh en MRIJ Ar eaal: 55 ha huiskavel, 6 ha elders (om te maaien), 7 ha natuur, 8 ha landbouwgrond ‘met een beperking’ Afzet: Ekoholland Productie: 700.000 kg melk Af kalven: 70% in de lente, de rest in de herfst om een te lege melktank te voorkomen
Elke wagen gras die ik minder van het land haal, scheelt een tank drijfmest retour.”
Ook koeien halen graag een frisse neus! Stills uit een filmpje van Grandioos Groningen
te laten lopen want dan wordt de grond gemasseerd’, ‘klavers zijn je bedrijfseigen onkruid’ en ‘goh, wat heb je veel kikkers, dus dan zit het wel goed met je insecten’. Toch heb ik zaaizaad besteld voor een kruidenmengsel. Zijn advies was om het zonder kunstmest te doen. Ik vond dat eigenlijk gedoemd om te mislukken maar ik dacht ‘ik kan het allicht proberen’. Zo is het begonnen.” Inmiddels gaat de melk naar Ekoholland. Wat ook bij omschakelen hoort: “Na 15 jaar trouwe dienst moesten we afscheid nemen van onze vaste melkrijder die we inwisselden voor die van Ekoholland. Dat was wel even een momentje.” Achteraf gezien is het een prachtige keuze geweest. Uitdagingen ziet Peter in het grasland beheer. “Ik wil leren hoe ik diversiteit in het grasland kan houden zonder te ploegen. Zoals ik vroeger een monocultuur raaigras had lijkt het nu soms wel een monocultuur kropaar te worden! Met kropaar heb ik een haat-liefde verhouding: het is een prachtig gras, groeit super goed als het koud is, is fantastisch in de droge zomers, heeft een hoge opbrengst, ....alleen de koeien vreten het niet zo goed. Dan moet je eigenlijk wel stripgrazen zodat je ze aanmoedigt goed te vreten.” Een doorzaaimachine werd ontwikkeld door Peter en met steun van provincie Drenthe om kruiden te kunnen herintroduceren in bestaand grasland. Over het stripgrazen is Peter relaxt: “Ik verplaats de draad soms zes keer per dag, maar niet altijd. Als ik een keer een dag weg moet, en ze smakelijk jonger gras aanbied, dan kan ik ze gerust een dag op een groter stuk laten grazen.” Een bijzondere indruk heeft hij opgedaan tijdens een bezoek aan de familie Deinum. “Je wordt vaak meegenomen naar open dagen van de stallenleverancier, of boerderijen, waar alles nieuw is. Dan zie je glimmende voedermengwagens, melkrobots en high tech mestschuifequipment, helemaal achteraan staat dan een beetje uitgemolken boer. Bij Joke en Sierd stralen juist de boeren!” Inmiddels komen er mensen bij Peter en Marieke op het bedrijf kijken. Als verdiepingsslag wordt nu samen met Nico Minnema van Successie Natuurzaken gewerkt aan landschapsherstel zoals het aanleggen en laten ontstaan van ruigere oevers van sloten, struweel en bosstroken.
EKOLAND | januari – 2020
Met onafhankelijk advies zouden volgens Peter Oosterhof veel meer boeren kunnen omschakelen: “Geef boeren zaaizaad op hun eigen bedrijf en laat dat begeleid worden door een onafhankelijk adviseur die die boer, die al geïnteresseerd is, een beetje op de route kan houden. Er wordt al op allerlei manieren geld aan ons verdiend. Iedere boer heeft zijn krachtvoerleverancier gemachtigd om mee te kijken in de gegevens van de melkmetingen, en de analyses van het ruwvoer. Vervolgens klappen ze een laptop open en laten ze ingewikkelde programma’s zien waar uit rolt dat je meer van hun product moet kopen. Zo gaat het met stallenbouwers, kunstmelkpoederverkopers, antibroeimiddel voor je kuil, enzovoort. We vertrouwen hun advies omdat het gratis advies lijkt. Maar als wij met minder inputs willen werken, verdienen zij daar minder aan.” Wat was er nodig voor Peter om weerstand te bieden hiertegen? “Na een tijdje ga je je hoge kosten analyseren en zie je dat waar dat soort mensen op sturen hoge input is. Dan heb je ook iemand nodig die zegt: ‘Gras met 1100 VEM, daar kan geen brok tegenop.’ In mijn geval is dat Peter Takens geweest.” Verder ontwikkelen zal Peter zeker. Hij schreef een ambitieus duurzaamheidsplan waarin hij uitlegt hoe hij CO2 neutraal wordt, hoe hij ammoniak uitstoot bij de bron aanpakt, het machinepark zo aanpast dat bodemverdichting minimaal wordt en de veestapel zo aanpast dat koeien langer kunnen leven. Wil hij zijn bedrijf verbreden? “Het lijkt me mooi ruimte te bieden aan een ondernemer die een tak wil oppakken. Maar die moet dat wel zelfstandig doen, ik heb mijn handen vol aan mijn eigen ambities.” Klarien Klingen is bestuurslid vereniging Toekomstboeren en betrokken bij de Federatie voor Agroecologische Boeren. Dat Peter de koeien graag buiten heeft, en zijn koeien ook graag naar buiten gaan in de sneeuw, kan je zien op de stills van het filmpje van Grandioos Groningen. Je kunt het zelf ook zien op www.youtube.com/watch?v=RdR-vGlogLA
Workshop 34 - Koplopers in biodiversiteit Wo 22 jan | 18.00 uur | Workshopruimte D Met Wim Stegeman, Peter Oosterhof en olv Pim Clotscher 53
Melkveehouderij
Kruidenrijk grasland kan verdienmodel grondgebonden veehouderij verbeteren
Efficiënt werkend en mooi om te zien Hoe kunnen kruidenrijke graslandmengsels bijdragen aan het klimaatneutraal maken van de landbouw? Over de invloed van polyculturen op de natuurlijke bodemvruchtbaarheid, het vastleggen van CO2, het verbeteren van het waterbergend vermogen en het terugdringen van het stikstofoverschot. En het verbeteren van de leefomgeving voor insecten en weidevogels. Tenslotte komen de gezondheid van vee, het inkomen van de boer en de voeding van de consument nog aan bod. Tekst Karoline Bloemendal | Foto’s Pure Graze
A
ls het gaat om het verduurzamen van de ruwvoerproductie zijn kruidenrijke graslandmengsels zoals het saladebuffet voor een groeiend aantal boeren de eerste keuze. Complete mengsels met grassen, klavers en kruiden vormen een bont schouwspel in het land. De bloemen trekken insecten en bestuivers aan. Fietsers en wandelaars zijn blij verrast met de verandering van de groene woestijn in een bloeiende oase. Vee laat bij het weiden vaak al snel een sterke voorkeur blijken voor de kruidenrijke graslanden. Misschien wel omdat de grotere plantendiversiteit een breder scala aan mineralen naar boven haalt. Kruidenrijke graslanden met
de juiste samenstelling hoeven daarom niet zwaar bemest te worden om toch een hoge productie te realiseren. Zo gaat het land voor de boer werken in plaats van andersom. Een rijk bodemleven verbetert ook de droogteresistentie. Biodiversiteit heeft een positieve invloed op bodemprocessen en daarmee op natuurlijke bodemvruchtbaarheid, waterbergend vermogen, humusvorming en het vastleggen van CO2. Hoe groter de bewortelingsdiepte hoe sterker het effect. In de verschillende saladebuffetten zijn soorten opgenomen die zelfs storende lagen kunnen doorbre-
ken. Hierdoor verbetert het waterbergend vermogen van de bodem, waardoor het gewas meer droogteresistent wordt. Meeropbrengst door het Darwineffect. Met het goed inzetten van de verschillende grassen, klavers en kruiden, kan dit effect een meeropbrengst van 31 tot 47 procent opleveren ten opzichte van de droge stofproductie bij teelt in monocultuur van de afzonderlijke soorten. Dit effect wordt veroorzaakt door de samenwerking tussen plantensoorten onderling en hun samenwerking met het bodemleven. Hoge opbrengsten en gezonde dieren. Melkveehouders noemen de smakelijkheid, verbeterde opname-efficiëntie en tot wel zeven procent meer melk per dag. Schapenhouders melden een duidelijk hogere groei bij de lammeren, gemiddeld zo`n 120 gram per dag. Ook wordt de lage wormendruk vaak genoemd. Goed samengestelde kruidenrijke graslandmengsels, zoals de saladebufetten van Pure Graze, bieden veehouders kansen om de kostprijs te laten dalen door het wegvallen van (een deel van) de kosten voor bemesting bij een gelijkblijvende of zelfs hogere droge stofproductie.
Workshop
Zo gaat het land voor de boer werken in plaats van andersom.’ EKOLAND | januari – 2020
47 - Kruidenrijk grasland Het toekomstige verdienmodel van de grondgebonden veehouderij Do 23 jan | 11.45 uur | Workshopruimte A Met Ado Bloemendal 55
BioBeurs , Zwolle, 22 en 23 januari
Demeter plein ‘You will grow’
Op het plein is alle kennis en informatie aanwezig over hoe je als boer of tuinder, winkelier, handelaar of verwerker kunt verbinden aan ontwikkeling en groei in het biodynamische veld. Ook kunt u in gesprek gaan over de nieuwe Demeter campagne ‘You will grow’ aan de hand van manshoge posters en over kwaliteiten van mest en producten via stijgbeelden. Het Demeterplein is een samenwerking van: - Warmonderhof, aereswarmonderhof.nl - Stichting Demeter, stichtingdemeter.nl - BD-Vereniging, bdvereniging.nl - Landgilde, landgilde.nl - Stichting Grondbeheer, bdgrondbeheer.nl - VNVK, natuurvoedingskundige.nl
WORKSHOPS Wo 22 jan 11.45 Doorschakelen naar Demeter Petra Derkzen en Leen Janmaat Do 23 jan 11.45 Biologisch-dynamische preparaten: praktijk en onderzoek Edith Lammerts van Bueren en Jan Weijsenfeld
Onderzoek
Rund vaker ziek door
teek
S
tichting Natuurboer uit de Buurt, onderzoeksinstituut VKON, Landschap Overijssel en Platform Natuurlijke Veehouderij starten in 2020 een project waarbij onderzocht wordt of natuurlijke middelen bruikbaar zijn om ziekteoverdracht door teken te voorkomen. Doel van dit project is tevens om meer bewustwording te creëren en het probleem zo goed mogelijk in kaart te brengen. Daarnaast zal er een praktijkonderzoek plaatsvinden, waarbij natuurlijke middelen ter voorkoming van tekenbeten worden getest. Het belang van een natuurlijk middel is groot. Wanneer pesticiden worden gebruikt om de runderen te beschermen, zal dit nadelige gevolgen hebben voor de flora en fauna in de gebieden waar deze runderen grazen. Insecten verdwijnen en
In 2020 start onderzoek naar mogelijkheden van natuurlijke preventieve middelen Runderen krijgen vaker ziektes die overgebracht worden door teken. Het veranderende klimaat speelt hierin mogelijk een rol. Problemen doen zich vooral voor bij begrazing van natuurgrond en weilanden gelegen in bosrijke omgevingen. Tekst Ellen de Lange | Foto VKON
begroeiing verdwijnt. Dit komt met name doordat de pesticiden die op dit moment ingezet worden via de ontlasting van de dieren in de bodem terecht komen. “De toename van tekenbeten bij mensen lijkt parallel te lopen aan de problemen die teken bij runderen veroorzaken”, zegt Bulle Koster van VKON. Het onderzoeksinstituut begeleidt veehouders die de afgelopen jaren runderen lieten grazen op het Boetelerveld, een vochtig heidegebied in Raalte. Ook hier ligt Babesia[1] op de loer. Teken zijn van maart tot oktober actief. De meeste teken op runderen zijn te verwachten in het vroege voorjaar en in de nazomer. Voorkeursplaatsen voor teken zijn de huid van kop (oorschelpen), hals, kossem en dun behaarde plekken zoals
oksels, liezen, uier en perineum. Ecoloog André de Bonte van Landschap Overijssel hoopt op nieuwe mogelijkheden om ziektes te voorkomen. “Een natuurlijke aanpak heeft onze voorkeur. Als we geen grazers van boeren meer kunnen inzetten, lopen de beheerkosten van natuur gebieden enorm op”. De vier bovengenoemde partijen kwamen in het najaar bijeen voor een themabijeenkomst rondom deze problematiek. Ook waren Oegandese en Indiase onderzoekers, verbonden aan de Natural Livestock Farming Foundation, bij deze bijeenkomst aanwezig. Zij deelden hun kennis en ervaring over natuurlijke middelen die in hun thuisland ingezet worden voor tekenbestrijding. In het project, dat ondersteund wordt door de Provincie Overijssel, wordt onderzocht of deze middelen ook toepasbaar zijn in Nederland. Afgelopen zomer stierven onverwacht vier drachtige vaarzen die graasden op natuurgronden van Staatsbosbeheer in Olst. Babesia bleek de oorzaak. Teken brengen de babesiaparasiet over op runderen. De parasiet vernietigt rode bloedcellen en kan uiteindelijk dodelijk zijn. Wanneer de parasiet op tijd wordt opgemerkt is behandelen nog goed mogelijk, daarom is het erg belangrijk dat er meer bewustwording ontstaat rondom het tekenprobleem en de ziektes die teken met zich meebrengen. [1] Babesia. Babesiosis is een door teken overgebrachte eencellige parasiet, een protozoa, die de rode bloedcellen (zuurstof transport) vernietigt. (Bron: Stichting Tekenbetenziekten)
Voordat de initiatiefnemers starten met het uitvoeren van het praktijkonderzoek bij een drietal veehouders, vindt er een in het winterseizoen een goede inventarisatie van de problematiek plaats. Heeft u ervaring op het gebied van tekenbeten bij rundvee en/of de gevolgen die deze tekenbeten met zich meebrengen en wilt u deze ervaringen delen in contact komen met het projectteam? Neem dan contact op met Pascalle Evers van VKON, via p.evers@vkon.nl EKOLAND | januari – 2020
Workshop 13 - Help, een teek! Natuurlijke bestrijding bij rundvee Wo 22 | 18.00 uur | Workshopruimte A Met Berrie Klein Swormink, Pascalle Evers en Katrien van t Hooft; olv Bulle Koster
57
De Buitenman – biologische boerderij op de menukaart ‘De Herberg’, een verbouwde schuur met restaurant, winkel en logies, vormt het kloppende hart van boerderij de Buitenman. “Mijn ouders en ik kunnen kleinschalig en divers blijven boeren omdat we al onze producten hier zelf direct vermarkten.” Op bezoek in Lage Mierde bij de Buitenman. Tekst Iris van de Graaf | foto’s Dick Boschloo
Culinair boeren van eigen erf
E
en smalle landweg slingert door het buitengebied van buurtschap het Wellenseind. De weg voert door zanderige bossen en vruchtbare dalen en langs heldere beken. Na een flauwe bocht gaat de weg langs enkele aspergevelden en snijdt daarna ogenschijnlijk dwars door het erf van een boerderij. Aan de rechterkant een dierenweide met koeien, kippen, varkens en ganzen. Links een oude schuur, een terras, moestuin en woning. We zijn bij biologische boerderij de Buitenman in het Brabantse Lage Mierde en onze gastheer is Luuk Romme. Luuk heeft international business gestudeerd en is twee jaar geleden in het bedrijf gestapt. Hij is verantwoordelijk voor vier hectare aspergeteelt en, samen met zijn ouders, voor het reilen en zeilen van de gehele boerderij. “Deze schuur is 400 jaar oud” vertelt Luuk. “Mijn vader, die de boerderij overnam toen mijn opa er uit ging, heeft hem in 1999 helemaal afgebroken en weer in oude stijl opgebouwd.” Sindsdien heet de schuur heel toepasselijk ‘De Herberg’, een kleinschalige plek waar je kunt eten, drinken en overnachten. Luuk omarmt die culinaire bedrijfsstrategie. “We zijn kleinschalige boeren en dat kunnen we volhouden omdat we in de Herberg alles vermarkten wat van de boerderij af komt.” De Buitenhof herbergt dan ook een professionele keuken, een restaurant, een terras en een boerderijwinkel en accommodatie voor 19 personen. Alles op de menukaart komt van de boerderij. Het menu verschilt per seizoen en De Buitenman heeft veel seizoenen. “We willen niets weggooien en proberen onze producten via de kaart aan de man te bren58
gen,” vertelt Luuk. “Als we veel prei hebben maken we preisoep. En als de prei op is, maken we een nieuwe menukaart. Specialiteit in het voorjaar: asperges. Dit jaar ook verwerkt in aspergechutney. Ook producten uit de moestuin en kruidentuin gaan op in de keuken.” Verder gaan er iedere maand twee koeien naar de slacht, en jaarlijks vier varkens. “We gebruiken alles. Bij voorkeur voor ouderwetse gerechten zoals zult en bloedworst met appeltjes. Maar ook worstenbroodjes, kroketjes, bitterballen, en stoofpotjes staan op het menu.” Eind oktober organiseert De Buitenman een ‘wild en wijn’ avond, want dan komt het wildseizoen er weer aan. “Zo proberen we er ieder seizoen iets van te maken” vertelt Luuk. “Als je hier lekker gegeten hebt, kun je vervolgens naar het winkeltje om soepen, appeltaart of vleespakketten mee naar huis te nemen. Dan is de cirkel helemaal rond.“ En lachend: “Vandaag boffen jullie, want we hebben een wijnproeverij.” De Buitenman zoekt verbinding met partners. Zo wordt deze wijnproeverij verzorgd door Dianne Hessemans van Wijn & Zo uit Esbeek. Dianne is vinoloog en levert sinds tien jaar biologische wijnen aan de Buitenman. Uit la Mancha in Spanje levert ze de Campo Bio en uit Italië de Pinot Griogio en Nero Dávola. Dianne vertelt: “Eén keer per jaar heb ik hier een overzichtsproeverij. Dan nodig ik mijn klanten uit en omgekeerd kan de Buitenman aan haar gasten dan een wijnproeverij aanbieden. Zo versterken we elkaar.” Dianne’s klanten zijn enthousiast en willen hier vaker komen. Een bezoeker: “Ik vind dit echt zo’n regionaal, boers, gezellig en gemoedelijk tentje. Als stadsmens januari – 2020 | EKOLAND
bedrijfsvoering Onderwijs
Luuk Romme
Met het concept Heideboerderij halen we 300 Kempische Heideschapen met een herder terug.
vind ik dit helemaal geweldig. Over twee weken staat er ‘wild en wijn’ op de kaart en daar wil ik ook naar toe.” De Buitenman serveert dan wild dat rondom de boerderij geschoten wordt. Er is zoveel te zien op de Buitenman, wat is eigenlijk jullie basis, jullie core business? “Ik denk dat die er niet is,” vertelt Luuk . “Eigenlijk is het alles wat je hier ziet. De Herberg waar we nu in staan verbindt alles. Daardoor kunnen we de groentes telen en de koeien houden. Alles draait om beleving en om de cirkel rond te maken. Dit kruidentuintje bijvoorbeeld levert misschien niet zoveel op als tuin, maar draagt wel bij aan de beleving.” Vanwege de kleinschalige aanpak biedt het bedrijf werk aan totaal 30 mensen, omgerekend 12 fte. Wel maken ze bewuste keuzes. “Nu hebben we Belgisch Blauwe koeien. We hadden Limousins en Blondes. Het vlees was heel goed, maar ze zijn wat wilder van karakter. Je moest er dag en nacht op letten en mijn vader kon niet meer rustig slapen. Stond er midden in de nacht ineens weer een koe in het dorp. Door onze kruising met rustiger rassen gaat het goed met begrazing in de natuurgebieden om ons bedrijf.” Ook voor het behoud van oude rassen, zoals het Kempens Hoen, zet Luuk zich in. “Het was altijd echt een delicatesse, er zijn zelfs nog oude menukaarten EKOLAND | januari – 2020
“Alles hier draait om beleving en om de cirkel rond te krijgen.”
van,” weet Luuk. “Na de Tweede Wereldoorlog is het Kempens Hoen hier verdwenen, omdat iedereen honger had en ze gewoon zijn opgegeten. Er zijn er toen een paar in Amerika, Groot Brittannië en Scandinavië terecht gekomen en die zijn nu weer teruggehaald.” Naast het Hoen wil Luuk ook de Kempische Heideschapen terug. “Met het concept Heideboerderij halen we 300 Kempische Heideschapen met een herder terug. De schapen begrazen de gronden van Landgoed de Utrecht van het Brabants Landschap.” Lastig om als herder van te bestaan, want met machines de heide beheren is goedkoper. Daarom wil Luuk de beleving van de kudde toevoegen. “Kijk als je daar op het terras zit en er komt ‘s ochtends en ‘s avonds een herder langs met zijn kudde, dat is natuurlijk mooi om te zien. Dat past bij het totaal van ons bedrijf. Iris van de Graaf is directeur van Van Eigen Erf en de Ecostoof. Het project ‘Kom ‘s op ons Erf’ wordt mede mogelijk gemaakt door de Provincie Noord-Brabant en de EU. Europees Fonds voor Plattelandsontwikkeling: Europa investeert in zijn platteland.
Workshop 71- Aanhaken bij voedseltrends Do 23 jan | 11.45 uur | Workshopruimte E Met Valérie van Dijck, Caro Niestijl en Loulou Machine Mmv Iris van de Graaf 59
22 & 23 JANUARI 2020
Mechanisatie
Kraaien zijn slimme vogels, dus zijn er slimme methoden nodig om ze te verjagen
Effectieve, ecologisch verantwoorde beheersing van vogelschade Biologische akkerbouwers die maïs telen, ondervinden grote schade van kraaienvraat. Afweermiddelen met een afschrikkende werking (geur, smaak), die geschikt zijn voor biologische teelt, ontbreken vooralsnog. Maar er is nu wel een goed alternatief, de ‘Bird Alert’. Ook geschikt voor ganzen en spreeuwen.
Installatie van de Bird Alert bij een perceel wintertarwe van Pieter Sikkema in Noordbroek
Op een computer of mobieltje is goed te volgen wat er gebeurt op het veld
Tekst & Foto’s | Peter Brul
H
et ‘bird alert’ systeem is ontwikkeld door het Deense bedrijf Wild Detect. De werking ervan is onderzocht in Denemarken en Zwitserland. Sinds begin november 2019 worden ook twee apparaten in Groningen getest, met goed resultaat tegen kraaien en ganzen. De apparatuur werkt met geluidssensoren voor het vaststellen van de aanwezigheid van de vogels en het vervolgens produceren van alarmgeluiden voor de betreffende soort.
‘De alarmerende kreten worden alleen geproduceerd als er daadwerkelijk kraaien op het perceel zijn.’ Daardoor werkt het apparaat zeer specifiek en is de kans op gewenning en aanpassing door de zeer intelligente kraaien laag. Het apparaat reageert alleen als er daadwerkelijk kraaien op het perceel zijn. Ook vindt er regelmatig een update plaats EKOLAND | januari – 2020
van waarschuwingskreten, zodat ook daar niet snel gewenning kan optreden. Indien nodig vult het apparaat de geluiden aan met een knalapparaat en een ‘scary man’, die opgeblazen wordt en met zijn armen begint te zwaaien. Ook om spreeuwen uit boomgaarden en foeragerende ganzen uit wintergraan of grasland te verjagen kan de Bird Alert worden ingezet. Naar verwachting zal het aantal overwinterende ganzen de komende jaren blijven groeien. Alternatieve zaadbehandeling. Voor gangbare maïsteelt zou het mooi zijn als er een goed alternatief zou komen voor het systemische middel Mesurol. Er is namelijk een grote kans dat Methiocarb, het werkzame bestanddeel van Mesurol, binnen enkele jaren verboden wordt vanwege de schadelijke effecten op waterleven, bijen en andere insecten. In Denemarken en Duitsland is het middel nu al verboden. Gebruik van repellents (geurstoffen met een afschrikwekkende werking) is nog niet echt onderzocht. Er zijn wel aan-
wijzingen dat het maskeren van de kleur van het zaad minder schade door vogels op kan leveren. Vogels zijn kleurenblind. Kraaien trekken de maiskiemplant uit de grond en eten dan het zaadje op, het kiempje laten ze liggen. Zo kunnen ze keurig de rij af gaan en veel schade aanrichten. Als ze de korrel niet goed kunnen onderscheiden doordat deze een coating heeft die meer grondkleurig is, zou dit de vogels kunnen ontmoedigen om de kiemplant uit de grond te trekken en treedt wellicht veel minder schade op. Dit effect is al geconstateerd bij gebruik van de ‘biostimulant’ Maisguard, die blauw van kleur is. Dit middel is toegestaan in biologische teelt. De werking van kleurcoating wordt in 2020 nader onderzocht. Meer informatie: info@agro-eco-advisors.com of jos@manatmachine.com
Biobeurs Bird Alert Deze vogelverschrikker is te zien (en te horen) bij Man@Machine. | stand 721 61
Handel & Afzet
Hoe inwoners van Markelo opkomen voor hun landschap Jan ten Tije en Gerard Hazewinkel zetten zich met ‘hun’ Coöperatie Markelokaal in voor een zelfvoorzienende lokale economie. De insteek is samenwerken op basis van wederkerigheid om regionaal eerlijke producten te telen, verwerken en gebruiken. Als voorbeeld voor anderen zijn ze uitgeroepen tot Erfgoed Ster in de categorie ‘Anders boeren.’ Wat zijn de uitdagingen? Tekst Sonja Paauw | Foto’s Het Oversticht
Kapitaal voor ons allemaal Gezocht: Erfgoed Sterren Oude gebouwen en historische plekken bieden vaak unieke kansen voor nieuwe initiatieven. Ze maken onze omgeving mooi en zitten vaak vol verhalen uit het verleden. Door deze te verbinden aan plannen van nu ervaar je nog krachtiger wat de waarde van erfgoed is. Om dat te laten zien is er Erfgoed Sterren, een Overijsselse wedstrijd voor iedereen die de verbinding legt tussen maatschappelijke doelen en erfgoed.
O
p de vraag wat hun drijfveer was om Markelokaal van de grond te krijgen antwoordt Gerard Hazewinkel dat het begonnen is met het stukje grond van Jan ten Tije. Het akkertje bij de camping waar een oude graansoort (St. Jansrogge) werd ingezaaid. Inmiddels zijn er al een stuk of 12 particulieren die hun - vaak niet zo economisch rendabele - grond beschikbaar hebben gesteld. “Het mes snijdt aan twee kanten. Deze mensen krijgen een goede bewerking van hun land, mensen treffen elkaar daar en het land is gezond en mooi.” Voor Jan gaat het heel diep. Zijn overgrootvader, die 104 geworden is, woonde in Markelo. Als klein jongetje maakte het grote indruk op Jan hoe de vader van zijn opa het land bewerkte en voedsel produceerde. “De betrokkenheid bij het land en de mensen was heel groot. Dat landschap zag ik al die jaren steeds verder verschralen door ruilverkaveling en de wereldmarkt. Natuur en houtwallen raakten in de verdrukking. Ik vond dat dit weer een stem moest krijgen.” EKOLAND | januari – 2020
‘ Wij creëren ons eigen paradijs’* De waarden die vroeger normaal waren weer terugbrengen, dat is wat de twee initiatiefnemers willen. Jan en Gerard hebben mensen bij elkaar gezocht die op een positieve manier verandering tot stand wilden brengen. Verbinding en begrip voor elkaar hebben is een kenmerk van Markelokaal. Omdat boeren en natuur best vaak tegenover elkaar staan is dat een uitdaging. “Het momentum is daar”, zegt Gerard. “Voedsel kunnen we niet blijven produceren zoals we nu doen, er moet iets veranderen. Boeren zijn daardoor geïnteresseerd in wat wij doen. Belangrijk is dat je begrip hebt voor elkaars belangen, elkaars deskundigheid kunt waarderen en dat je elkaar rechtdoet.” Afzet is nog de grootste uitdaging. Een pakje lokale pasta is wat duurder. “Eigenlijk is dat de echte prijs, want alle waarden zitten er bij in. Met dit product koop je namelijk ook een gezond en mooi landschap. Dat moeten we duidelijk zien te maken.”
Wat de rol van erfgoed is, blijkt eigenlijk doodeenvoudig. Gerard: “Het is eigenlijk wat er altijd al was. Markelokaal zoekt aansluiting bij wat we van vroeger uit kennen. Zorg voor natuur, kleinschalig en mooi landschap, schone grond. En natuurlijk noaberschap. Als er wat is, ben je er voor elkaar. Het gaat erom dat je elkaar begrijpt.” * Citaat van Carlo van den Kieboom, inwoner die een hectare grond ter beschikking heeft gesteld. Meer weten over Erfgoed Sterren en de inspiratiemiddag? Kijk dan op www.hetoversticht.nl/erfgoedsterren.
Inspriatiemiddag ‘ Anders Boeren’ over voedsel ketens van de toekomst. Wo 22 jan | start 13.00 uur | IJsselbar Mmv Martin Woestenburg - Landschapsjournalist Iedereen die werkt aan voedselketens van de toekomst is van harte welkom in de IJsselhal. Wel graag vooraf opgeven via: hetoversticht.nl/ agenda/141/inspiratiemiddag-anders-boerenover-voedselketens-van-de-toekomst 63
Coöperatieve Telersvereniging De Schakel U.A. is een krachtenbundeling van ruim 500 professionele groentetelers
Vers uit het veld
Coöperatieve Telersvereniging De Schakel U.A.
sterk in de markt
Gerstdijk 18 5704 RG Helmond Nederland t +31 (0)492 - 530 450 f +31 (0)492 - 530 499 info@tvdeschakel.nl www.tvdeschakel.nl
Ekoland is er altijd, overal, al 40 jaar! Onafhankelijk, kritisch en betrokken, iedere maand weer. @vakbladekoland
Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus
PKS-tuingereedschap van nature beter! PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402
www.ekoland.nl
Zoek je werk of wil je opvolgen op een biologisch bedrijf?
www.landgilde.nl
Landgilde verbindt mensen die willen werken in de biologische landbouw • • • •
BD Grondbeheer/St. Loverendale zoeken akkerbouwer/gemengd voor Wilhelminahoeve Akkerbouwer voor Warmonderhof Medewerker akkerbouw Maatschap Dames en Heren Vos Bio-Beurs 2020: maak een afspraak met ons op het Demeterplein via info@landgilde.nl www.landgilde.nl
Bodem
Waarom is intelligent omgaan met de bodem nog niet vanzelfsprekend?
Natuur(lijke) intelligentie Het verschil tussen de manier waarop mensen denken en de manier waarop de natuur werkt, is de bron van de meeste van onze problemen volgens Gregory Bateson. Accepteren dat de realiteit anders is dan we aannemen, is een cruciale stap op de weg naar kringlooplandbouw. Tekst | Bert Carpay
H
erman Wijffels constateert in het boek ‘The Universe, Life and Everything…’, dat ons begrip van de werkelijkheid verandert. De klassieke kijk naar afzonderlijk beïnvloedbare delen die gezamenlijk een geheel vormen, voldoet niet meer. Volgens de quantumtheorie kunnen deeltjes elkaar op grote afstand beïnvloeden. Onderzoek bij TU Delft levert bewijs voor het fenomeen van informatieoverdracht sneller dan het licht! In de natuur gebeurt dit al miljoenen jaren. Tijdens de tsunami bij Phuket in Thailand zijn dieren de heuvels ingevlucht voordat de tsunami aan land kwam. Het boek ‘The Elephant Whisperer’ beschrijft een door Lawrence Anthony geredde groep olifanten. Toen hij jaren later plotseling stierf kwamen de olifanten uit de bush en bleven twee dagen bij het hek van zijn huis staan. Er zijn boeken volgeschreven over dergelijke waarnemingen. Werkt dit ook zo in de landbouw?
Het boek ‘Quantum Leaps in Agriculture’ beschrijft technieken en methoden die door Nederlandse boeren in de voorhoede worden toegepast. Waarom? Omdat ze werken en/of kostenefficiënt zijn. Omstreden? Ja, omdat ze vanuit ke huidige wetenschappelijke kennis niet begrepen worden. Bijzonder informatief is het interview van Nieuw Voer met de schrijver van dit boek (zie *Bronnen). Voor hem is de voormalige boer Michael Roads een belangrijke inspiratiebron. Wereldwijd illustreert Roads in bijeenkomsten de aangeboren aanleg om met de natuur te communiceren. In ieder van ons sluimert deze vaardigheid. Volgens Roads is het tijd het verouderde begrip van de werkelijkheid te laten plaatsmaken voor een veel grotere werkelijkheid. Voorbeelden dichter bij huis. Regelmatig krijg ik de vraag ‘wat kunnen stenen nou met organische stof doen?’ De houding van
‘mij maak je niets wijs’, illustreert de weerstand bij de vragensteller. In Ekoland van januari 2018 besteedde ik aandacht aan de relatie tussen ‘stenen’, lees steenmeel, en de opbouw van organische stof. VBBM, een vereniging van boeren die al meer dan 25 jaar aan de weg timmert om kringlopen natuurvriendelijk gesloten te krijgen, gaf in 2019 opdracht voor een emissieonderzoek met toepassing van steenmeel in mest. De figuur illustreert de effecten op stabilisatie van organische stof en de resulterende emissiereducties. Interessante resultaten die verder onderzoek rechtvaardigen. De landbouw staat aan de vooravond van grote veranderingen. Ieder van ons staat voor de enorme uitdaging om de eigen weerstand voor het onbekende te overwinnen. Metafysica en spiritualiteit zijn synoniemen. Accepteer dit en ontwikkel. Negeer het en stagneer. Of de moeizame tussenweg? Bert Carpay is onafhankelijk adviseur en coach bert@carpay-advies.nl
‘De landbouw staat aan de vooravond van grote veranderingen.’
* Bronnen - Gregory Bateson, Steps to an Ecology of Mind: Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology, 1972 - Sarah Durston en Ton Baggerman; The Universe, Live and Everything; Amsterdam 2017 - Henk Kieft, Quantum Leaps in Agriculture; Exploring Quantum Principles in Farming, Gardening and Nature, 2019 - Nieuw Voer; interview met Henk Kieft: https://nieuwvoer.nl/henk-kieft/ - www.michaelroads.nl - www.nemokennislink.nl/publicaties/quantumverstrengeling-slaagt-voor-ultieme-test/ - www.tudelft.nl/2018/tnw/quantumfysica-op-macroscopische-schaal/
EKOLAND | januari – 2020
Workshop 7 - I ntelligent omgaan met de bodem Wo 22 jan | 10.30 uur | Workshopruimte A Met Bert Carpay 65
Adviseurs voor een sterk en levendig platteland • Bedrijfsplan • Bestemmingsplan- advies • Omschakeling • Bedrijfsopvolging
Helmer Wieringa: 06 – 53 44 77 70 Taco IJzerman: 06 – 13 10 26 98 Maria van Boxtel: 06 – 53 59 31 88 Lian Kasper: 06 – 18 41 55 66
www.landco.nl
www.greenorganics.nl
Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal. Het is dé organisatie van en voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio. Bij het Biohuis zijn vijftien sector organisaties aangesloten met ruim 900 leden.
Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet. Voor een goede biologische belangenbehartiging.
Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org
biohuis
Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek! • Lobby voor betere regelgeving
• Effectieve controle en certificering
• Media, communicatie & promotie
• Samenwerking in de afzetketen
• Middelen voor onderzoek en kennis
• Verder ontwikkelen van duurzaamheid
• Aandacht voor bio bij overheden
• Goede GLB regelingen voor bio
• Biologische mest & kringloop
• Europese samenwerking & lobby
Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org
371
