Ekoland 1/2016 by Ecology and Farming

Het Biohuis is de vereniging van biologische boeren en tuinders. Uniek en cruciaal. Het is de enige organisatie voor alle Nederlandse biologische boeren en tuinders, ongeacht bedrijfstak of regio. Het Biohuis versterkt, verbindt, beschermt en inspireert de biologische landen tuinbouw.

Samen sterk met het Biohuis Het is voor uw bedrijf van het grootste belang dat u ook meedoet. Voor een goede biologische boterham, nu en in de toekomst.

Meld u aan als lid op www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

biohuis

Samen hebben we meer invloed op marktontwikkeling, regelgeving en onderzoek: • Biologisch in de media

• Crisiscommunicatie

• Promotiecampagne ‘Ontdek Bio’

• Skal controle en certiﬁcering

• Overheidsmiddelen voor onderzoek

• Samenwerking in de afzetketen

• Nieuwe EU regelgeving

• Verder ontwikkelen van duurzaamheid

• Faciliteren gebruik biologische mest

• Genetische Modiﬁcatie en Cisgenese

• Nieuwe nationale regels mest

• Biologisch uitgangsmateriaal

• GlobalGAP en biomest

• Europese samenwerking via IFOAM-EU

Voor meer informatie: www.biohuis.org of per email info@biohuis.org

D.186

GIS

C HE L AND

OVATIEPRI

2016

C HE L AND

01 01

ISK

Twisk HUI

BER

ISK

BER

9 Regels & wetten - Deel 17 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving Crowdfunding & rechtsvormen

Ekoland Innovatieprijs 10 De genomineerden van 2016 Een introductie van de drie genomineerde bedrijven, in willekeurige volgonde: Twisk, Huiberts en Fruittuin van West.

Interview

16 “Overijssel proeftuin voor innovatie” Interview met Eddy van Hijum, gedeputeerde Economie van de Provincie Overijssel

onderzoek

18 Organic 3.0 ... voor echte duurzame landbouw en consumptie

Bedrijfsvoering

21 Groen groeit door omschakelaars Ervaringen van het project Biolo gisch Ondernemen Noord-Holland

Interview

22 “Omschakelen is noodzaak” Boer en onderzoeker Felix zu Löwenstein paart bio-idealen aan realiteitszin EKOLAND | januari – 2016

C HE L AND

HUIBERTS

FRU IT WES TUIN T

HUI

FRU IT WES TUIN T

bedrijfsvoering

GIS

Fruittuin van West

Inhoud HUI

2016

GIS

2016

OVATIEPRI

januari | nummer 1 – 2016

EKOLAND

OVATIEPRI

bio-beurs

ieuws over de pleinen 25 N 26 E xposanten-overzicht orkshop-overzicht 28 W orkshop-programma 30 W woensdag orkshop-programma 36 W donderdag

Bedrijf in beeld

42 Terug naar de basis Vader en zoon Huis in t Veld schakelen om naar bio

Lifestyle

46 Slow Food in actie Consumentenbeweging Slow Food stimulans voor biologische boeren

Landbouw

48 De methode Mark Shepard Meer biodiversiteit betekent meer productie

onderzoek

50 Aanzienlijk verschil in productie tussen rode klaverrassen Persistentie en productiviteit van rode klaver onderzocht

Bedrijfsvoering 52 Wordt vervolgd - Deel 51 Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw Ruimte voor nieuwe boeren

BER

ISK

02 FRU IT WES TUIN T

innovaties

56 Slim bestellen en bezorgen Studenten vinden oplossingen voor thuisbezorgen versproducten

Interview

59 Kees Water over de ontwikkeling van bio “Een geslaagd experiment, met kansen voor de toekomst.”

akkerbouw

60 Bomen, aardappelen,struiken & granen op één akker Plan voor strokenteelt in Flevoland is winst voor natuur en landbouw

Lifestyle

63 Weten van eten Huidige voeding geeft vaak niet wat we nodig hebben

landbouw

65 Efficiënte rotatie en grondbewerkingstijden Landbouwinnovatie op basis van zonen maanperioden

vaste Rubrieken Editoriaal Landbouwberichten Marktberichten Biohuis update Trekkers

5 6 54 55 66

Het Demeter plein is een initiatief van: Stichting Demeter • de BD-Vereniging • Warmonderhof • Kraaybeekerhof Academie • Stichting Grondbeheer

Demeter-plein: Er is ruimte voor iedereen!

ondersteund door de Vereniging van Natuurvoedingskundigen • Landgilde • Van Akker naar Bos beweging

Biodynamische landbouw en voeding zoekt de ruimte voor herstel van verbindingen tussen mens, bodem, plant, dier, omgeving, jong en oud. Onderzoek de ruimte voor biodynamisch voedsel, op ons bord, in de winkel, op de boerderij via de smaaktuin, de grondplaats, de winkelvloer, het voedselbos en de leergang. Het Demeter-plein wordt gesponsord door:

Work Shop

‘Doorsch naar Demakelen eter?’ Woensdag 20 januari 5 Meerhal 3

15.15 - 16.1

B sta be iond urs K3 12

Green Organics, Odin/Estafette en Udea

Ontdek nu ook het diepvriesassortiment van de Odin Groothandel Maak het verschil met Odin:  100% biologisch met focus op biodynamisch  compleet in AGF, koelvers, kaas, vlees, vis, diepvries en DKW  sterk in vers  Odin abonnementen, webwinkel en bezorgdienst  eigen Odin-imkerij  proeftuinen voor zaadvaste rassen  coöperatief georganiseerd met ruim 3000 leden  eigen opleiding voor medewerkers en klanten vitale voeding vruchtbare aarde vernieuwende economie

Odin Groothandel De Panoven 1 4191 GV Geldermalsen Tel: 0345-577133 www.cooperatie-odin.nl

voor woord

Groei en zorg ‘Ik kan nu staan voor wat ik doe’ zegt Nieske Neimeijer, bio logisch varkensboerin in Heino. Van schaamte voelen voor je bedrijf naar enthousiast rondleidingen geven en leren van consumenten. Dat is de ontwikkelingsweg geweest in de afgelopen vijf jaar. Een fantastische ‘biostory’, te lezen op de website van de Biobeurs. Het getuigt van een enorme groei in de biologische sector. Niet alleen van de markt en consumen tenbestedingen maar vooral ook van het besef dat het anders moet en kan! Het thema van de Biobeurs is ‘Groen Groeit’. Hoewel Nederland wat biologisch betreft achteraan sukkelt in Europa, groeit wereldwijd de belangstelling en omzet in de biologische sector stevig. De Biobeurs wordt weer een feestje waar je constant bekende mensen kan groeten en waar je nieuwe mensen kan ontmoeten. Een keur van 60 workshops, twee hallen vol stands en als belangrijkste gastspreker de di recteur van het Duitse Naturland, Prins Felix zu Löwenstein. Prins Felix gaat ons vertellen over faire prijzen. Ondanks de wereldwijde groei van bio blijft het inkomen van de bioboer nog steeds wankel. 2015 was geen slecht jaar voor akkerbou wers, maar melkveehouders hebben ondanks de goede melk prijs nog steeds geen grote reserves. De kasteelt heeft het erg moeilijk. Het blijft dus zaak om als gehele keten en als gehele sector voor elkaar te zorgen. Ik hoop echt dat dat besef ook groeit op deze Biobeurs en dat een faire margeverdeling in de keten een zorg is van en een plicht wordt voor elke partij in die keten. Waar ikzelf in groei is het besef dat landbouw en natuur niet te scheiden zijn. Wie ooit de term Ecologische Hoofd structuur bedacht heeft om landbouw te scheiden van natuur heeft niets begrepen van hoe de natuur werkt. Onze eigen

‘hoofdstructuur’, ik bedoel onze hersenen, zit zo in elkaar dat wanneer een functie uitvalt, een ander deel die functie over neemt. Er zijn wel bepaalde centra maar de hersenen werken als een geheel. Zo ook natuur en bio-landbouw. Die werken ook als eens geheel. We denken ook vaak dat een boer (m/v) een producent is. Dat is niet zo. Een boer zorgt voor het land, het gewas en het dier. De natuur doet het werk. Boeren kunnen finetunen, faciliteren en stimuleren maar produceren niets. De natuur werkt en de boer oogst en verkoopt. Een boerderij is geen fabriek en geen onderneming. Een boerderij is een plek waar de natuur de kans krijgt om voedsel te produceren en tegelijkertijd ‘natuur’ te produceren. En als je de natuur echt haar gang laat gaan in een mooi gebalanceerd bedrijf heb je geen hulpmiddelen als mest, bestrijdingsmiddelen, neonicotinoïden, mineralensup plementen, bodemverbeteraars enz. nodig. De natuur gebruikt die synthetische middelen niet en is toch hoogproductief! In de Oostvaardersplassen wordt efficiënter vlees geproduceerd dan in het meest moderne en intensieve rosekalfsvleesbedrijf. En hele maal zonder inputs! Steeds meer burgers maken zich zorgen over de natuur, de aarde en het klimaat. Ze beseffen heel goed dat biologische boe ren en natuur samen gaan. Misschien beseffen ze dat wel beter dan wij biologische boeren. Boer Mark Shepard laat met zijn herstellende landbouw zien hoe natuur en landbouw samengaan. Ook de drie genomineerde boeren voor de Ekoland Innovatie prijs laten dat zien. Ik hoop dat de komende Biobeurs ook dat besef laat groeien.Ik wens u dan ook met veel zorg, een stevige groei toe tijdens uw bezoek aan de Biobeurs!

Kees van Veluw hoofdredacteur

colofon ISSN: 0926-9142

Uitgever Jaap van Westering

Hoofdredacteur Kees van Veluw

Eindredactie Bernard Faber

Redactie Maria van Boxtel Eline de Bot Christoffel den Herder Leen Janmaat

Bladmanager Annemieke Praamstra

Vormgeving

36ste jaargang nr 1

Aan dit nummer werkten mee

Advertentieacquisitie

Abonnementen

Diana Beekvelt, Maria van Boxtel, Dick Boschloo, Maria Buitenkamp, Miriam van Bree, Hans Bruinsma, Didi van Dijk, Nick van Eekeren, Bernard Faber, Iris van de Graaf, Harmien Haan, Nyncke Hoekstra, Leen Janmaat, Matthijs de Kruiff, Caren Krul, Edith Lammerts van Bueren, Geertje Schlaman, Kees van Veluw, Ellen Winkel, Helmer Wieringa en Jan de Wit

Van Westering Groep bv, Baarn T 035-8873531 | E sales@ekoland.nl

Ekoland verschijnt 11x per jaar. Een jaarabonnement kan elke maand ingaan en kost € 94,99 (NL) inclusief BTW. Het abonnement wordt stilzwijgend verlengd, tenzij twee maanden voor het verstrijken van het lopende abonnementsjaar schriftelijk (kan ook via de website) wordt opgezegd. Indien niet anders is overeen gekomen wordt jaarlijks een acceptgiro ter betaling van het a bonnementsgeld toegezonden. Adreswijzigingen s.v.p. vijf weken van tevoren schriftelijk opgeven aan de abonnementenadministratie o.v.v. het oude adres (via de adresdrager of www.ekoland.nl, zie abonnee service).

Redactie-adres Postbus 696, 3740 AP Baarn T 035-8873531 E redactie@ekoland.nl

Druk

Abonnementenadministratie Van Westering Groep bv Postbus 696, 3740 AP Baarn T 035-8873531 E abonnementen@ekoland.nl ©2016. Het geheel of gedeeltelijk overnemen van artikelen en/of illustraties is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van de uitgever. De redactie noch de uitgever aanvaardt enige verantwoor delijkheid voor schadelijke gevolgen die kunnen ontstaan na gebruikmaking van gegevens uit dit blad.

Ekoland is een uitgave van Van Westering Groep bv

Drukkerij Veldhuis Media, Raalte

Los nummer € 8,99

Vilarrica bv, Baarn

www.ekoland.nl EKOLAND | januari – 2016

@vakbladekoland

Het volgende nummer van Ekoland verschijnt op 19 februari 2016

Jaar van de Bodem ten einde?! Het internationale Jaar van de Bodem is ten einde. Dit werd in Nederland afgesloten met een tweede editie van het congres TerrAgenda. Tijdens dit congres werd duidelijk dat een jaar aandacht voor de bodem een enorme hoeveelheid heeft opgeleverd. Het grote aantal bezoekers, interessante sprekers en praktische workshops maakten het congres tot een succes. De afspraken die werden gemaakt over hoe er met de geboekte voortgang moet worden doorgegaan na 2015 zijn geformuleerd in De TerrAgenda. In het jaar 2015 zijn ook op landelijke beleid grote en belangrijke stappen gemaakt, naar een meer integrale benadering van bodem. Zo vond op vrijdag 4 december jl. het Down2Earth-symposium plaats bij het NIOO. Onderwerp was “Toegepaste

Polen en biologische landbouw: de perfecte match

De Poolse klimatologische omstandigheden, kleinschalige landbouwstructuur en sociale en historische achtergronden, maken Polen bijzonder goed geschikt voor biologische landbouw. Van oudsher is het gebruik van meststoffen en pesticiden in de landbouw altijd lager geweest dan in de meeste Europese landen, waardoor de biologische kwaliteit van de landbouwproductie en biodiversiteit hoog zijn. Het relatief lage gebruik van chemische bemesting- bestrijdingsmiddelen in de landbouw vermindert tevens het risico op besmetting van biologische teelt vanuit conventionele teelt. Dit 6

gewasconcepten: zijn planten werkelijk lui?”. Het diverse publiek van onderzoekers, boeren, ambtenaren en overige geïnteresseerden in het wel en wee van de landbouw deelt een gezamenlijke zorg om de toekomst van de aarde, te beginnen bij de levende bodem. De verscheidenheid van het gezelschap zorgde de hele dag voor levendige discussies die bijdragen aan een waardevolle uitwisseling van ervaringen en ideeën. De petitie van de Down2Earth-actie Help Humus werd door de deelnemers enthousiast ondertekend. Het belang van een levende bodem is voor iedereen voelbaar: als producenten, onderzoekers en consumenten.

alles maakt de omschakeling naar biologische productie makkelijker. Hoewel de interesse in biologische voedingsmiddelen in Polen groeit, is de Poolse biologische productie nog beperkt. Het biologische areaal bedroeg in 2014 ca. 658.000 ha. Ten opzichte van 2013 was dit een lichte afname, maar ten opzichte van 2007 (289.000 ha) nog steeds een forse toename. Volgens een studie van de universiteit in Wroclaw vormen relatief lage opbrengsten en hoge kosten in vergelijking met conventionele productie de belangrijkste belemmeringen voor de ontwikkeling van gecertificeerde biologische landbouw in Polen. Toch stelt 93% van de respondenten in het onderzoek, dat de omschakeling naar biologische landbouw een juiste beslissing was.

Minder fosfor voor betere mest Mest van biologische varkens en pluimvee bevat teveel fosfaat in verhouding tot stikstof. In een nieuw gestart project wil het bedrijfsleven samen met ken-

Het Jaar van de Bodem is ten einde, maar dat wil niet zeggen dat er geen aandacht meer aan geschonken wordt. Meer info op onder ander www.bewustbodemgebruik.nl, www.down2earth.nu, www. helphumus.nu en toekomstboeren.nl Zo vindt er op de Bio-beurs de workshop ‘Jaar van de bodem: geleerde lessen, plannen voor de toekomst’ plaats. Op woensdag 20 jan, 16.30 uur Meerhal B

nispartners de fosfaatexcretie van biologische varkens en pluimvee met ten minste 10% reduceren en manieren zoeken om de ammoniakvervluchtiging tegen te gaan. Daarmee komt de N:P verhouding dichter bij het optimum voor de akkerbouw. Meer info Biokennis.org

Brussel neemt octrooi resolutie aan

Laatste ontwikkeling rond Octrooi resolutie: het Europese Parlement heeft een resolutie aangenomen waarin ze de Europese Commissie oproept om het octrooieren van klassiek veredelde gewassen onmogelijk te maken. Het Parlement wijst in haar resolutie op het belang van vrije toe-

gang tot plantmateriaal voor de ontwikkeling van nieuwe rassen, het behoud van biodiversiteit en de mondiale voedselzekerheid. Ook spreekt ze haar zorgen uit over de recente uitspraak van het Europees Octrooi Bureau (EOB) in de zogenaamde brocolli/ tomatenzaak. Dit heeft recent al geleid tot een toename van het aantal octrooien op natuurlijke eigenschappen. De leden van het Parlement verzoeken de Commissie om met een duidelijke interpretatie en afbakening van de Europese Biotech Richtlijn(98/44/EG) te komen. Dit zou er voor moeten zorgen dat het verbod in het Europees Octrooiverdrag op het octrooieren van planten- en dierenrassen én op klassieke veredeling niet langer ondermijnd wordt door verkeerde interpretaties van het EOB.

Cursus Niet Kerende Grondbewerking Het aantal telers in Nederland dat NKG toepast neemt langzaam toe. Inmiddels zijn er op alle grondsoorten bedrijven die geen januari – 2016 | EKOLAND

landbouwberichten intensieve hoofdgrondbewerking meer toepassen. Op vrijdag 12 februari is er in Lelystad een cursus Niet Kerende Grondbewerking (NKG). Naast de toelichting op de basisprincipes, gebruik van groenbemesters en de praktische uitvoering wordt ook een bezoek gebracht aan een NKG-bedrijf. In de cursus is ook aandacht voor NKG zonder chemie.

Nederlandse bio logische landbouw blijft achter

Meer info www.naturim.nl.

Nationale annex gepubliceerd

Een biologische teler moet biologisch uitgangsmateriaal gebruiken. Of dit beschikbaar is kunt u nagaan op de databank van NAKtuinbouw: www.biodatabase.nl. De nationale annex voor biologisch uitgangsmateriaal 2016 staat online.

Uit de publicatie ‘Nederland langs de Europese meetlat’ van het CBS blijkt dat bio-landbouw in Nederland met zijn intensieve veeteelt een vrij kleine rol speelt. Ook is in de publicatie meer informatie te vinden over het aandeel van de gewassen. De aandelen aardappelen, groenten en blijvend grasland liggen in Nederland bijvoorbeeld aanzienlijk boven het EU-gemiddelde. De aandelen granen en blijvende teelt liggen onder het EU-gemiddelde. In de afgelopen dertig jaar is de biologische landbouw in Nederland ongeveer viermaal zo groot geworden, maar de groei wordt minder. De laatste jaren neemt de biologische veeteelt nog wel toe, maar de teelt van gewas-

sen blijft op hetzelfde niveau. Het aantal biologisch gehouden melkkoeien steeg in tien jaar met een derde, maar de productie van de biologische melk blijft nog steeds achter bij de vraag in Nederland. De biologische teelt van gewassen verschilt sterk van land tot land. In de 28 landen van de Europese Unie hebben vooral granen (16%) en blijvende teelt (11%) grote aandelen. In Nederland liggen de aandelen aardappelen (3%), groenten (11%) en blijvend grasland (58%) aanzienlijk boven het EU-gemiddelde. De aandelen granen (8%) en blijvende teelt (1%) liggen onder het EU-gemiddelde.

Tuta Absoluta tijdig signaleren en bestrijden De mot Tuta Absoluta is vanuit Latijns Amerika via Spanje in Nederlandse kassen terechtgekomen. Met name in tomaten kan deze mot grote schade aanrichten. Door schoon starten en snel optreden kan schade voorkomen worden. Afgelopen jaar is de mot op meerdere biologische bedrijven gevonden en met beperkte middelen bestreden. Om het in-

sect vroegtijdig te signaleren zijn water of Delta vallen nodig om de eerste exemplaren te vangen. Hygiëne lijkt een rol te spelen bij het overleven van de mot in de kas. Later verschijnen betekent minder schade van de larve. Om de schade te beperken zijn diverse middelen voorhanden. Te weten: Inzet van biologische bestrijders met name Macrolophus en Trochogramma, wegvan-

gen met vallen en plakstrippen, regelmatige bespuitingen met Bacillus middelen, curatief inzetten van Tracer of Spruzit met het risico dat natuurlijke vijanden ook dood gaan. Spinosad (Tracer) is in biodynamische landbouw niet toegestaan. Inmiddels duikt Tuta Absoluta ook op in aardappel, maar schademeldingen zijn nog niet bekend. Meer info Biokennis.org

Elektrisch schoffelen HAK breidt zijn populaire L-serie uit met een elektrisch aangedreven uitvoering van de LTC. Begin 2015 introduceerde Hak als innovatie een nieuwe lichte werktuigdrager, de Light Tool Carrier oftewel de LTC-1. En nu is er de LTC type EV, die volledig elektrisch wordt aangedreven. Dat betekent superstil werken in een schone omgeving. Net als bij het schoffelen met de hand, hoor je de vogels zingen en de kikkers kwaken tijdens het schoffelen. De elektrische LTC wordt geleverd met een verwisselbaar accupakket. Een volle accu is goed voor een dagdeel (4 uur) schoffelen. Er zijn verschillende typen acculaders leverbaar. De elektrische uitvoering is duurder dan de versie met een benzinemotor. Daar staat tegenover dat de verbruikskosten EKOLAND | januari – 2016

van elektriciteit gering zijn vergeleken met die van benzine. De LTC werd door HAK helemaal nieuw ontwikkeld vanuit het perspectief van de gebruiker. Door het naar voren toe schuin aflopende frame heeft de gebruiker een onbelemmerd zicht op het gewas, het werk en de aangehangen werktuigen. De vaste spoorbreedte van 150 cm en wielbasis van 185 cm dragen bij aan rustig en stabiel rijgedrag. De draaicirkel is zo klein, dat de machine op elke kopakker moeiteloos kan keren. De bodemvrijheid is 460 mm. In de basisuitvoering is de LTC al compleet, bovendien zijn er vele opties leverbaar. Verder

levert HAK een zeer uitgebreid assortiment van werktuigen waaronder torsiewieders, vingerwieders, rijeneggen, loofbeschermers, schoffels, en aanaarders. En, omdat HAK kleine series bouwt, krijgt de afnemer zonder extra kosten altijd actuele machines waar ook de allerlaatste innovaties al opzitten. 7

Biologisch met voorsprong Hylander

Bejo Zaden B.V.

Hybound

Red Tide

Postbus 50 | 1749 ZH Warmenhuizen | Nederland

Red Baron

T + 31 (0) 226 - 39 61 62

Napoli

E info@bejo.nl

bedrijfsvoering

Regels & wetten Deel 17 Hoe om te gaan met (nieuwe Europese) regelgeving

crowdfunding & rechtsvormen In de eerste aflevering van 2016 gaat het over crowdfunding en een passende juridische vorm voor een tweede bedrijfstak. Tekst Helmer wieringa | foto Ekoland Ik lees veel over crowdfunding. Kan dat zo maar? Welke wetgeving geldt hierbij? Crowdfunding staat voor deelname van klanten in een bedrijf, organisatie of acti viteit. Er zijn drie mogelijkheden, die elk te verbinden zijn met andere wetgeving. Ten eerste kan de deelname van klanten liggen in de exploitatie van een product of dienst. Hierdoor neemt de klant deel in de financiële risico’s of lasten van de exploitatie. Deze vormen gaan over aan koop of voorfinanciering van product of dienst, zoals een groenteabonnement of voorverkoop van schapenvlees, zij vallen onder het kooprecht en consu mentenrecht. Wanneer product of dienst normaal wordt geleverd, is bijna elke cre atieve actie mogelijk. Je kan dit als biolo gische boer of tuinder goed zelf doen. Een tweede mogelijkheid is deelname in investeringen, in de vorm van schenking, lening of borg bij aankoop van grond, heeft u een vraag Helmer Wieringa ontvangt graag vragen van Ekoland-lezers om te bespreking in deze rubriek. Mail uw vraag naar: kopij@ekoland.nl of hwieringa@landco.nl. Uw vraag blijft anoniem! Voor eerdere antwoorden zie: www.landregels.nl en Ekoland.nl.

EKOLAND | januari – 2016

realisatie van gebouwen of installaties. Ook feitelijke deelname in eigendom is mogelijk, bijvoorbeeld met een aan deel. Deze vormen van crowdfunding gaan over geld lenen en eigendom van onroerend goed. Op dit onderdeel is de wetgever alert op de bescherming van de consument tegen misbruik. Daarom zijn goede contracten met de investeerders noodzakelijk. Door samenwerking met een crowdfundingplatform voldoe je aan de wettelijke eisen. De derde mogelijkheid is deelname in maatschappelijke activiteiten op het be drijf, zoals een donatie voor natuuredu catie, sponsoring van pr-materiaal of een bijdrage in natura zoals vrijwilligerswerk in natuurbeheer. Uiteraard mag je altijd om steun voor je maatschappelijke activi teiten vragen – let ook dan op een helder sponsorcontract. Welke juridische constructie voor een tweede tak past binnen mijn landbouw bedrijf? Een tweede tak, zoals zorg, kinderopvang of recreatie, op een landbouwbedrijf is uniek omdat ze met elkaar verbonden zijn. Je presenteert jouw bedrijf naar bui ten als één geheel. En in het dagelijkse werk zijn alle activiteiten met elkaar ge

vlochten. Die samenhang van landbouw tak en tweede tak is voor veel weten regelgeving belangrijk. Het leidt tot één bestemming in het bestemmingsplan, één inrichting voor milieuvergunning en geurtoets, gebruik van landbouw vrijstelling voor waardeverandering en afrekening als één fiscale eenheid. Indien deze samenhang binnen het werk van het familiebedrijf vertrekpunt is, is er niet direct een reden tot juridische opsplitsing in meerdere rechtsvormen. Er kunnen wel andere redenen zijn om te splitsen. Bijvoorbeeld als gevolg van sa menwerking met derden. Zo’n juridische opsplitsing kan ook leiden tot opsplitsing voor vergunningen, bijvoorbeeld door de naamstelling. Een splitsing kan wen selijk zijn om verantwoordelijkheden en zeggenschap te scheiden, bijvoorbeeld omdat één iemand binnen de familie een tak uitvoert, of omdat de tak juist bij iemand buiten het landbouwbedrijf komt te liggen. Bij verpachting is een niet-agrarische ne ventak in principe in strijd met de pacht overeenkomst. Een tweede tak moet apart met de verpachter worden afgesproken voor zowel grond als gebouwen. Helmer Wieringa is partner in Land & Co Op zoek naar de juiste rechtsvorm voor uw bedrijf? Download de brochure ‘Rechtsvormen in de multifunctionele landbouw’ van www.landco.nl. Meer antwoorden op www.landregels.nl

Workshops •B edrijfsopvolging, hoe doe je dat? Woensdag 20 januari | 14.00 uur | Meerhal D Met Daniël Schuylenburg -Stadsboerderij Almere, Harm Jan Welleweerd -teler te Zeewolde en Fred Willems -biologische Kwekerij Vollenberg • Crowdfunding: financieren voor de toekomst Donderdag 21 januari | 13.00 uur | Meerhal D Met Barbara Geertsema -De Goede Vissers 9

OVATIEPRI N N

Ook dit jaar mocht de vakjury weer mooie bedrijven bezoeken. De bedrijven werden beoordeeld op de criteria innovatie, originaliteit, effectiviteit, algemene toepasbaarheid, maatschappelijke acceptatie en duurzaamheid. De jury van de Ekoland Innovatieprijs 2016 bestaat uit Jan van Beekhuizen, Maria van Boxtel, Jan Bokhorst, Jan Jonkman, Geertje Schlaman en Kees van Veluw. Zij hebben vijf van de 14 aangemelde bedrijven bezocht en er uiteindelijk drie geselecteerd. Bij alle bedrijven was de jury onder de indruk van de innovatiekracht. Vernieuwing in duurzame opslag, in klantencontacten en in goede zorg voor de bodem bleek erg inspirerend.

Ekoland Innovatieprijs biologische landbouw 2016

2016 GIS

C HE L AND

De jury is ook bijzonder blij dat de Rabobank besloten heeft om de Ekoland Innovatieprijs weer financieel te ondersteunen voor de komende drie jaar. Dat geeft de prijs nog meer zeggingskracht. De jury hoopt dat daarmee meer S boeren de innovaties van deze drie prijswinnaars ERT B I HU zullen overnemen. U bent van harte welkom bij de prijsuitreiking. Let op: de uitreiking vind dit jaar plaats in de Hanzezaal op woensdag 20 januari om 20.00 uur. De prijsuitreiking wordt mede verzorgd door Sicco Mansholt – oftewel acteur Helmert Woudenberg, die in de workshop voorafgaand aan de prijsuitreiking een gedeelte uit het bekende toneelstuk ‘Mansholt’ op de planken van de Bio-beurs brengt. Daarmee belooft het dit jaar een extra spannende en innovatieve prijsuitreiking te worden! Tekst Maria van BoxteL, Geertje Schlaman & Kees van Veluw

Workshop • Introductie van de genomineerden van de Ekoland Innovatieprijs 2016 Woensdag 20 januari | 17.45 uur | Meerhal A Met de drie genomineerden en als gespreksleider Kees van Veluw Maak op woensdagmiddag kennis met de drie genomineerden voor de Ekoland Innovatieprijs 2015. Zij presenteren elk, in ongeveer vijftien minuten, hun inspirerende bedrijven aan het publiek en brengen hun innovaties voor het voetlicht. Tijdens de workshop is er ruimte om vragen te stellen. De volgorde van de presentaties wordt bij aanvang van de beurs bekendgemaakt.

januari – 2016 | EKOLAND

nominaties

ISK

02 FRU IT WES TUIN T

Ekoland Innovatie Prijs 2016 OVATIEPRI

2016 GIS

C HE L AND

01 HUI

BER

ISK

Twisk

03 Maatschap Twisk van FRU IT WES TUIN T

Sjaak Twisk en Aga Sulik

Hete lucht belemmert schimmels

aatschap Twisk is technisch innovatief. De eigenaars, Sjaak Twisk en Aga Sulik, hebben een dosis lef en werken goed samen met andere ondernemers. Met dezelfde gedrevenheid waarmee ze een kwaliteitsproduct produceren werken ze aan het tegengaan van de schim melziekte valse meeldauw in uien. De uien worden niet zoals gebruikelijk direct na de oogst ondergedompeld in een kookketel maar krijgen tijdens de bewaring een behandeling met hete lucht. Ze hebben een gedurfde investe ring gedaan om de al jaren ingenestelde schimmelziekte afdoende te kunnen bestrijden. De oplossing lijkt om de uien eerst bij lagere temperaturen te drogen en de temperatuur daarna gelei delijk aan met warme lucht te laten stij gen. Er is nu al veel interesse voor deze technische innovatie. Sjaak wijst erop dat de techniek nog in ontwikkeling is en nog niet voldoende beproefd, maar

EKOLAND | januari – 2016

dat de installatie zich voor zijn bedrijf al heeft terugverdiend. Kennisdeling en samenwerking vindt Sjaak voor de hand liggende zaken. “Wij zijn gewend om grote oppervlakten te telen in samen werking met collega’s. En kennisdelen heeft in de Nautilustijd ook altijd goed gewerkt, dat doet het nu ook nog.” In 2014 werd het fruitteeltbedrijf Warmon derhofboomgaard van Wil en Lisan Sturkenboom overgenomen en werken ze samen met de jonge ondernemers die daar in dienst waren.

“Als je de krachten uit samenwerking kunt halen, kun je de hele wereld aan!” Ze kregen weerstand tegen de verplichte chemische bodemontsmetting. Geïn spireerd door OBS-onderzoeker Pieter Vereijken namen ze in 1989 het besluit om biologisch te gaan telen. In ‘94/’95

verkregen ze het Demetercertificaat. Uit ervaring weten ze dat biodiversiteit boven steriliteit gaat. “Landbouw is heel kwetsbaar als het naar eenzijdig heid neigt,” zegt Sjaak. “Hoe mooier het gewas erbij staat, hoe gevaarlijker het wordt. Dan ligt de eerste epidemie op de loer. Het doel is optimaal telen en daarbij binnen de grenzen van gewas vitaliteit blijven. En altijd goed blijven waarnemen wat je aan het doen bent.” De biodiversiteit is voor de jury letter lijk waar te nemen bij het openen van de deuren van de bewaring. Een leven dige spinnenkolonie heeft zich hier tus sen de houten kuubkisten genesteld! In aanvulling op de technische innovatie bespaart het bedrijf energie met behulp van een ‘simpele’ warmtewisselaar waarbij bietensap als warmtetransport vloeistof dient. Zo wordt het woonhuis verwarmd met de restwarmte van de uienbewaring. Daarnaast zijn er zonne panelen op het dak geplaatst.

kom op de l e w e t r a h U bent van A.118 Standnummer A.116

Ekoland Innovatie Prijs 2016

EKOLAND | januari – 2016

2016 GIS

C HE L AND

HUIBERTS

HUI

BER

Schone grond, blije bloembollen zitten er nog koolsoorten, hen ollen telen is niet mak nep en Japanse haver in. Vogels kelijk. Er wordt veel genieten volop van het gewas landbouwgif gebruikt om dat doorgroeit tot een hoogte onder andere aaltjes onder con van circa 1,60 meter. Drie weken trole te houden. Noord Holland voordat ze bollen gaan planten, heeft circa 12.000 hectare bol lenteelt. Vier bedrijven telen bio maaien ze de groenbemester af op 30 cm. Een door John ont logische bollen, één daarvan is wikkelde onder-zode-planter het bedrijf van John en Johanna tilt de zode op, plant de bollen Huiberts in Sint Maartensbrug. er onder en legt de zode weer Persoonlijke tegenslagen zetten terug. Hierdoor wordt de bodem John en Johanna, van oorsprong zo weinig mogelijk verstoord. De gangbare bollentelers, op een zode geeft ook een natuurlijke ander spoor. Ze volgden een bescherming tegen vorst. Nor cursus bodembiologie bij René maal gesproken worden bol Jochems en Roelof Havinga lenvelden afgedekt met stro, dat en dat stimuleerde hen om de in het voorjaar weer gedeeltelijk teeltwijze volledig om te gooien. verwijderd wordt. Een nieuw ecosysteem waarin Ze voeden de bollen en de de bollen centraal staan, krijgt groenbemester met een biologi steeds meer vorm. Gif is niet sche plantverster nodig, wel natuur ker. Die maken en biodiversiteit. ‘De onderze zelf van krui Het bedrijf omvat zode-planter tilt denrijk hooi uit in totaal ruim het Zwanenwater, 70 ha. John wil de zode op en een nabij gelegen uiteindelijk op plant de bollen natuurgebied. 35 ha biologische Ze weken er de bollen telen. eronder.’ eiwitten en mine De rest gaat in ralen uit en sproeien dat over het vruchtwisseling met biologi land en de bollen. Er zit onder sche boeren uit de buurt. Zo andere veel plantenversterkend komen de bio-bollen altijd op silica in. John en Johanna vertel schoon land. Maar er is meer. len aanstekelijk over hun nieuwe In de zomer, na de bollenoogst, aanpak. De inspiratie komt zaait John het land in met een uit een groep van negen bol gemengde groenbemester. Elke lentelers, de Coöperatie NLGplant in dit mengsel heeft zijn Holland (Natural Living and eigen positieve invloed. Win Growth), die ontstaan is uit de terrogge werkt tegen onkruid, klaver en erwten binden stikstof. cursus bodembiologie. En John kwam net terug van een stu Klaver verhoogt ook het bo diereis naar de VS waar hij een rium- en zwavelgehalte. Als de mineralenhuishouding in balans bijeenkomst volgde van Acres USA. Je wordt zelf blij als je met is, werkt het bodemleven opti hen praat, net als de bollen! maal en hebben ziektemakers minder of geen kans. Verder www.huibertsbloembollen.nl

OVATIEPRI

huibertsbloembollen van John en Johanna Huiberts

ISK

02 FRU IT WES TUIN T

Ekoland Innovatie Prijs 2016

OVATIEPRI

2016 GIS

C HE L AND

01 HUI

BER

ISK

Fruittuin van West

Fruittuin van West van Wil en Lisan Sturkenboom

Zelfpluk boomgaard midden in de stad

FRU IT WES TUIN T

il en Lisan Sturkenboom ontwikkelen in AmsterdamWest een nieuw, gemengd bedrijf met vele soorten hard en zacht fruit, legkippen, witlof, shiitake, horeca, een verwerkingskeuken, een moderne winkel en een leslokaal. Innovatief aan de nieuwe ‘Fruittuin van West’ is dat consumenten uit Amsterdam er hun eigen producten oogsten, ook fruit. Vanaf 2011 is het plan voorbereid met een meedenkende gemeente Amster dam, in maart 2014 is de eerste boom geplant, in de herfst van 2015 trekt het bedrijf al zo’n duizend bezoekers per weekend. De boomgaard is aangeplant met zes jaar oude appelbomen. Naast appels en peren biedt de Fruittuin van West ook zacht fruit zoals frambozen en aardbeien. En heel gezellig, kippen. Voor deze dieren zijn slim bedachte, kleinschalige middelen gebruikt om het houden ervan het zelfrapen van eieren in de boomgaard mogelijk te maken. Uniek is dat de nachthokken geschei den zijn van de legnesten. Omdat de

EKOLAND | januari – 2016

verrijdbare nachthokken geen bodem hebben, bemesten de kippen ’s nachts de boomgaard. De legnesten zijn bevestigd aan het einde van een rij bomen, zodat de bezoekers vanaf het looppad eieren kunnen rapen. In de boomgaard zijn ook plekken voor aanvullende onderne mingen, zo is het zorghuisje al als apart bedrijf in gebruik als kantine voor de zorgvragers. De winkel met een ruim assortiment natuurvoedingsproducten is mooi geïntegreerd in de rondgang van het horeca- en ontvangstgebouw. De nieuwe gebouwen voldoen qua duurzaamheid en energieverbruik aan de hoogste eisen door toepassen van

‘De nachthokken van de kippen zijn gescheiden van de legnesten.’ onder andere een Earthshipontwerp, gebruik van aardwarmte en biomeilertechniek. De relatie met Warmonderhof is vernieuwd: leerlingen komen vanuit

Dronten naar de inspirerende locatie in Amsterdam voor lessen stadslandbouw. Voordat ze startten met de Fruittuin van West waren Wil en Lisan Stur kenboom fruittelers en ondernemers in Dronten, waar ze veel ervaring opbouwden met hun bedrijf de War monderhofboomgaard. “Ik wilde nog echt eens iets anders doen voor ik 50 werd,” stelt Wil. Doordat het oude be drijf is overgenomen door biologische teler en buurman Sjaak Twisk en zijn vrouw Aga Sulik, kon de Warmonder hofboomgaard in zijn waarde blijven. Oud-werknemers Gaia Firth en Maaike Bisschot zijn er gebleven als bedrijfslei ders en worden nog begeleid. De appels uit Dronten liggen ook in de fruittuin winkel in Amsterdam. Het duurzame concept van de Fruittuin van West is goed doordacht en met humor uitge voerd. De Fruittuin van West biedt be zoekers op een nieuwe manier een echte verbinding met landbouw en natuur en spreekt nieuwe doelgroepen aan. www.fruittuinvanwest.nl

‘Get the Money’ heet toepasselijk de Dragon’s Den over de financiering van innovatie op de Biobeurs 2016. De Provincie Overijssel, die innovatie wil stimuleren, stelt hiervoor gelden ter beschikking. Ondernemers kunnen hun inno vatieve plannen inleveren en na selectie presenteren in de Dragon’s Den, de Dragon’s zullen het plan ter plekke beoordelen. Gedeputeerde Economie Eddy van Hijum van de Provincie Overijssel maakt de winnaar bekend. Ekoland sprak alvast met de gedeputeerde. Tekst Bernard Faber | Foto’s Provincie Overijssel

Eddy van Hijum, gedeputeerde Economie van de Provincie Overijssel:

“Overijssel proeftuin voor innovatie”

S “Er zijn veelbelovende initiatieven, maar succes is er pas bij een doorbraak.”

inds ruim een jaar beheert Eddy van Hijum als gedeputeerde van de Provincie Overijssel de portefeuille economie, inclusief de topsector Agro & Food. Ook innovatie en recreatie en toerisme en financiën zitten in zijn portefeuille, bovendien vertegenwoordigt hij als voormalig lid van de Tweede Kamer zijn provincie in het Interprovinciaal Overleg (IPO) in Den Haag. Waarom is innovatie in de agrarische sector belang rijk voor Overijssel? “In Overijssel is de Agro en Foodsector een belang rijke drager van de regionale economie en de werkge legenheid. Veel bedrijven in deze sector hebben te ma ken met scherper wordende eisen vanuit de omgeving, zoals natuur- en milieueisen, voorwaarden uit de hoek van volksgezondheid en eisen met betrekking tot de ruimtelijke ordening. Als provinciebestuur geloven we in het stimuleren van innovatieve duurzame en tech nische ontwikkelingen. Daarmee willen we onderne mers helpen beter voorbereid te zijn op de toekomst.” Waarop richt het beleid zich? “Ons beleid is breed en gericht op alles wat de onder nemer helpt om tegemoet te komen aan de eisen die zijn omgeving stelt. Dus op het gebied van natuur- en milieu, maar ook op de gebieden van materialen en techniek, financiering en besparing van water en energie. Een voorbeeld van een technische innovatie is de toepassing van infraroodtechniek door machine bouwer Veenman uit Raalte bij machines voor preci

siebemesting. Veenman ontwikkelde de nieuwe tech niek in samenwerking met Universiteit Twente. We stimuleren die samenwerking tussen bedrijfsleven en kennisinstituten zoals de Universiteit Twente, Saxion Hogescholen, Windesheim en agrarische opleidings centra van harte. Tenslotte proberen we de participatie van financiële instellingen in innovatieprojecten te bevorderen. Met ons beleid willen we ook het denken in ketens bevorderen. Juist daar liggen kansen voor in novaties. Ik zie ook een groeiende belangstelling voor regionale kwaliteit- en duurzaamheidkeurmerken. Een voorbeeld daarvan is de ontwikkeling en marke ting van producten rond het Vechtdalrund.” Hoe ondersteunt de provincie innovatie in de Agroen Foodsector? “In 2014 is door de Staten de beleidsbrief Agro & Food aangenomen. De daarin vastgelegde beleidsvisie krijgt in de loop van dit jaar verder vorm. In onze visie kan Overijssel een proeftuin zijn voor duurzame en in novatieve ontwikkelingen, concrete businesscases kunnen we ondersteunen met provinciaal en europees geld, we zien overigens graag dat de financiële markten daarin meedoen. Duurzaamheid is het vertrekpunt en het beleid heeft een brede scoop die zowel de omge ving, het verbeteren van productieprocessen als het in standhouden en verbeteren van de concurrentiepositie op de wereldmarkt omvat. We focussen daarom niet op schaalgrootte, wel op randvoorwaarden. Het moet mogelijk zijn voor kleinere bedrijven om op te scha len. Vanuit de provincie kunnen we met name eisen januari – 2016 | EKOLAND

Interview

Waar kunnen boeren terecht? “Overijsselse boeren met innovatieve plannen kunnen contact opnemen met Hanna van Vonderen van provincie Overijssel. hp.v.vonderen@overijssel.nl tel. 038 4998519 of met Kennispoort Regio Zwolle info@kennispoortregiozwolle.nl tel. 038 2022020. Kennispoort helpt ook ondernemers uit Flevoland, Drenthe en Gelderland binnen de economische regio Zwolle.”

stellen vanuit het beleid voor ruimtelijke ordening en verduurzaming. Overijssel doet dat via de zogenaamde kwaliteitsimpuls groene omgeving. De kwaliteitsim puls biedt ondernemers in het landelijk gebied moge lijkheid om op te schalen als daar een passende inves tering in de groene omgeving tegenover staat.”

Kunt u een aantal voorbeelden geven van het beleid tot nu toe? “Een voorbeeld van het beleid is het stimuleren van verminderen van het antibioticagebruik. In 2014 en 2015 is er een uitwisseling geweest tussen Nederland en India waar boeren meer met kruiden en dierma nagement werken en minder met antibiotica. Hierbij was het Overijsselse veterinaire kennisinstituut VKON betrokken . Het project is afgesloten met een internati onaal symposium over antibioticareductie in de melk veehouderij, in het provinciehuis. Een ander voorbeeld is de vorming van de gebiedscoöperatie IJsseldelta, een initiatief van dertig samenwerkende organisaties. Een van de projecten van de coöperatie is het deelproject ‘Uitdagend boeren in een vitaal platteland’. Agrariërs zetten zich in om de melkveehouderij in de IJsseldelta te vernieuwen en te verduurzamen. Het project leidt ook tot meer efficiency, verbetering van de kwaliteit en dus een grotere opbrengst. Tegelijkertijd wordt gekeken naar nieuwe mogelijkheden om nog meer agrarische bedrijven te verbreden, met takken als zorg, land schapsbeheer, recreatie en educatie. De boeren betalen een contributie voor het lidmaatschap van de gebieds coöperatie. En daarnaast een klein aandeel van de extra opbrengst, die dankzij het project wordt gerealiseerd. Een deel van dat geld vloeit vervolgens terug naar land bouwprojecten en een ander deel naar gebiedsbrede investeringen. De IJsseldelta is met deze werkwijze een regionale proeftuin voor de provinciale ambities op het gebied van agro en food. Ook de ontwikkeling van het Windstreekstalconcept is een aansprekend voorbeeld EKOLAND | januari – 2016

van innovatie en samenwerking van agro-, tech- en foodbedrijven en Wageningen UR. Samen hebben ze een duurzaam en diervriendelijk stalconcept ontwik keld. In november 2015 is de eerste commerciële Wind streekstal opgeleverd en geopend. Nog een ander voor beeld zijn de Natuurboeren, die proberen koeienrassen goed in de omgeving te laten passen en authentieke producten te ontwikkelen. Vorig jaar mocht ik in de Tweede Kamer een paar schoenen in ontvangst nemen die gemaakt zijn van de huid van koeien die een groot deel van het jaar in natuurgebieden lopen.” Welk voordeel hebben biologische ondernemers bij het beleid van de provincie? “We maken geen onderscheid tussen biologische en reguliere ondernemers omdat we de verduurza ming van de hele sector willen bevorderen. Dat is van belang voor de leefbaarheid in de regio en ook voor de positie van de regionale ondernemers op de wereldmarkt. Dat moet hand in hand gaan. Ik hoop dat biologische boeren zich thuis voelen bij het beleid en dat ze er voordeel bij kunnen hebben. Wij hebben geen apart stimuleringsbeleid voor omschakelen naar biologische landbouw. Anderzijds kunnen biologisch werkende ondernemers een inspiratie zijn voor ande ren. Bioboeren kunnen partner zijn in vernieuwende concepten, een mooi voorbeeld daarvan is Natuurderij Keizersrande in Deventer, die natuurbeheer combi neert met landbouwproductie.”

“Bij het bevorderen van duurzaam heid maken we geen onderscheid tussen biologisch en regulier.”

Komt innovatie in de agrosector in uw ogen vol doende van de grond? “Ja en nee. Er zijn veelbelovende initiatieven, maar succes is er pas bij een doorbraak.” Kunt u het eens zijn met de stelling dat gebrek aan financiering innovatie belemmert? “Ja dat kan ik onderschrijven. Een recent onderzoek van de OESO bevestigt dat ook.” Hoe kan en wil de provincie hieraan bijdragen? “Met het Energiefonds Overijssel participeren we in projecten voor opwekken van duurzame energie, deel projecten zijn Zon zoekt Boer en Boeren met Zon. Met het Innovatiefonds stimuleren we samenwerkingsver banden in de sectoren High Tech Systems & Materials, Kunststoffen & Chemie, Gezondheidszorg/Life Scien ces en crossovers tussen de deze sectoren en de secto ren Agrofood, Vrijetijdseconomie, Energie en Bouw. Verder zijn er Europese middelen, zoals het Plattelands Ontwikkelingsprogramma en ten slotte kunnen we door in projecten deel te nemen in bepaalde gevallen een brug slaan naar de reguliere financiële markt.”

Workshop • Foodlog’s Dragon’s Den Innovatie: Get the money! Donderdag 21 januari | 14.30 uur | Hanzezaal Met Eddy van Hijum en vijf investeerders van naam en olv Dick Veerman-Foodlog. 17

e biologische landbouw heeft al een lange geschiedenis vanaf de jaren ‘20 van de vorige eeuw toen pioniers in diverse landen, zoals Rudolf Steiner (Duitsland/Oostenrijk), Eve Bal four en Albert Howard (UK), Masanobu Fukuoka (Japan), Jerome Rodale (USA), zich zorgen maakten om de bodem en een andere landbouw propageerden. Dit is te bestempelen als Organic 1.0. Toen begin 1970 IFOAM werd opgericht en private regels publiceerde, leidde dat tot wereld wijde erkenning in de vorm van nationale regelgeving voor biologische landbouw. Nu in 2015, hebben 82 landen dergelijke regels geïmplementeerd. De regelgeving, de controle en certificering heeft veel vertrouwen gegeven aan consumenten en beleidsmakers. Waarom dan een oproep voor Organic 3.0? In veel landen is het biologisch areaal te beperkt van omvang om impact te hebben. Ondanks de groei van de markt in vele landen, is er toch nog relatief weinig omschakeling naar biologische landbouw. Ook in Nederland is er vraag naar meer product en dus omschakelaars. Een andere zorg is dat de regels de minimumeisen weergeven, maar biologische landbouw wil meer zijn dan deze minimumnormen. Veel aspecten zijn immers niet meegenomen in weten regelgeving, aspecten rond biodiversiteit, 18

Organic 3.0 het landbouw-areaal. Daarnaast weten we dat de gangbare landbouw zich ook meer en meer verduurzaamt en in toene mende mate elementen van de biologi sche landbouw incorporeert. Inmiddels zijn tweederde van de projecten van het Louis Bolk Instituut gericht op gangbare boeren die willen leren van biologisch bodemvruchtbaarheidsmanagement en duurzaamheid serieus oppakken. Dat leidt tot het beeld in figuur 1, waarin de meer biologische Waar Organic 2.0 zich richtte op helder FIGUUR 1 | OP WEGgangbare NAAR MEERlandbouw DUURZAAMHEID IN GANGBARE LANDBOUW principes opneemt en daardoor verduur geformuleerde minimum vereisten, wilALS BIOLOGISCHE Organic 3.0 zich herpositioneren en rich zaamt, en tegelijkertijd biologische land ten op impact. Er zijn grote vraagstukken Figuur 1 | Op weg naar meer duurzaamheid in gangbare als biologische landbouw en uitdagingen in de (Bron: SOAAN en IFOAM Organics International, 2015) landbouw zoals het voeden van een groei Het in toenemende mate overnemen van ende wereldbevolking biologische principes in de gangbare landbouw verbetert wereldwijde en het op een integra Wereldwijde duurzaamheid landbouw le en duurzame wijze het hoofd bieden aan de klimaatsverande Toename van biologische ringen. Biologische landbouw areaal (al of niet gecertificeerd) terwijl ook landbouw wil hierin duurzaamheid in meerdere opzichte verbetert meer ambities to nen zonder perse de Biologische claim de hele wereld landbouw te voeden. De poten tie van groei wordt Weinig Duurzaamheid Veel geschat op 20 % van water en energie ontbreken. Ook eerlijke handel en andere sociale aspecten zijn niet opgenomen in de regels maar vormen wel degelijk waarden van de biologische landbouw waar ook veel boeren gehoor aan geven. Het is de vraag of meer en strengere regels de oplossing is. Meer re gels betekent meer administratieve lasten, die nu al aan de hoge kant zijn voor met name kleine boeren.

Veel

Leen Janmaat | foto’s LBI

Aantal producenten

Tekst Edith Lammerts van Bueren &

Weinig

Biologische landbouw groeit. Maar kan de sector zich ook snel genoeg ontwikkelen om voorop te blijven in de duurzaamheidsbeweging? Afgelopen herfst presenteerde de wereldkoepelorganisatie IFOAM – Organics International haar visie op de toekomst van de biologische landbouw: ‘Organic 3.0 – voor echte duurzame landbouw en consumptie’. Wat behelst deze visie en wat doet de Nederlandse biosector ermee?

januari – 2016 | EKOLAND

onderzoek

Achtergrond Hoewel de biologische beweging veel heeft bereikt en wereldwijd erkenning krijgt, moeten we toegeven dat na een eeuw innovatie, de gecertificeerde biologische landbouw slechts één procent van het wereldwijde landbouwareaal beslaat. Als een beweging voor verandering kunnen we ons de vraag stellen hoe we uit de niche komen en verder opschalen. Zijn we in staat kennis te delen met meer boeren, burgers en consumenten? Dit bracht IFOAM (International Federation of Organic Agricultural Movements) ertoe twee jaar geleden een denktank SOAAN (Sustainable Organic Agriculture Action Netwerk) in het leven te roepen. Bij de ontwikkeling van de toekomstvisie Organic 3.0 zijn diverse organisaties uit de internationale biosector betrokken geweest, waaronder Louis Bolk Instituut. Het eerste document dat SOAAN presenteerde in december 2013 was de Best Practices Guidelines for Agriculture and Value Chains waarin de 5 aspecten van duurzaamheid (ecologisch, sociaal, cultureel, economisch en verantwoording) als een duurzaamheids bloem, zie figuur 2 beschreven zijn. Nu, ruim een jaar later, is het tweede document verschenen in de vorm van Organic 3.0. www.ifoam.bio

erij

sfe

houd

At mo

Biodiversiteit

Vee

e Bod

ate W

OORDING • EC TW

LTUUR • VE CU RA

p ha sc en me Ge heid eilig it e dselv Voe evereinit & So

Tr & ansp Ra ar pp an or tie tag e Parti cipa tie

MAATSCHAP PI J

EKOLAND | januari – 2016

kritisch onder de loep moeten worden genomen, maar gaat het er vooral om dat de sector en daarmee ook individuele FIGUUR 2 | DE VIJF DIMENSIES VAN DUURZAAMHEID EN DE 20 BIJBEHORENDE CRITERIA bedrijven inclusief handel en verwerking UIT DE Prof BESTdrPRACTICES GUIDELINE FOR en AGRICULTURE AND VALUE Edith Lammerts van Bueren Ing Leen Janmaat zijn als CHAINS EN IFOAM ORGANICS INTERNATIONAL , 2013) meer en meer de ‘best practices’ gaan toe (SOAANonderzoekers verbonden aan het Louis Bolk Instituut passen op alle vijf dimen sies van duurzaamheid, zie Figuur 2 | De vijf dimensies van duurzaamheid en de 20 bijbehorende criteria uit de Best Practices Guideline for Agriculture and Value Chains figuur 2. Een cultuur van (bron: SOAAN en IFOAM Organics International, 2013) continue verbetering zal de drijvende kracht worden voor doorontwikkeling van de biologische landbouw. Niet alles kan in één keer worden gerealiseerd. Maar Inv es belangrijk is dat boeren ter ing gie er w Loca zelf hun prioriteiten gaan En -vrou MIE • ECOL le Ec O man O N &V G hten O eerk onomie e rec rach stellen al naar gelang hun jk li BEST t Ge PRACTICE ambities en mogelijkheden. LANDBOUW Markt & Handel Goed bestaansniveau & HELE Collegiale Toetsing, een WAARDEl/ a Arbe KETEN beoordelingsmethodiek die l/Afv idsre n riaa chte Mate minante n t ta V door stichting Demeter is n n o eil e C m i gh e g e a id ontwikkeld, is hiervan een an & Hy hM gië isc t goed voorbeeld en blijkt s ne li o H boeren te stimuleren. Ook stichting EKO-merk zoekt de aansluiting bij de onder nemers zelf en werkt samen met het Louis Bolk Instituut binnen Bio-Duurzaam aan de opzet van operationele groepen waarbij ondernemers elkaar aanspreken en stimu Workshop leren. Stichting EKO-merk heeft een zelfe • B iologisch 3.0 Hoe nu verder valuatie-programma beschikbaar waarbij Donderdag 21 januari | 16.45 uur | Meerhal C ieder bedrijf zijn eigen toets kan doen op Met Jan Jaap Jantjes, Jurrien Roossien en Edith Lammerts van Bueren verschillende duurzaamheidthema’s. • IE

Om tot een verdere verduurzaming te komen binnen de biologische landbouw zullen de minimumnormen nog eens

Biologisch 3.0 is een roep om actie voor boeren en verwerkers, overheden en con sumenten, maar vooral een oproep aan de biologische sector zelf om het gesprek aan te gaan, om verder te komen dan waar we nu zijn. Er is nog veel te doen! Samen de uitdaging aangaan, werkt sti mulerend en is leerzaam bovendien. Wie doe er mee?

Productkwaliteit

Om de biologische landbouw verder door te laten ontwikkelen zijn een zestal sleutelkenmerken van belang: 1. Een cultuur van innovatie. Er zijn combinaties van ecologische, sociale en technologische innovaties nodig om de vele uitdagingen waar de huidige maat schappij voor staat het hoofd te kunnen bieden. 2. Continue verbetering op lokaal en re gionaal niveau in de richting van ‘best practices’. Het gaat hier om een cultuur van continue ontwikkeling voorbij het blijven hangen in economisch optimali seren op basis van minimum normen. 3. Diverse manieren om transparante in tegriteit te waarborgen, om de betrouw baarheid van biologische landbouw te vergroten. 4. Strategisch samenwerken met andere duurzaamheidsbewegingen die com plementaire benaderingen hebben voor echte duurzame landbouw en voeding. 5. Versterking van de relatie tussen boer en consument om wederzijdse afhan kelijkheid te erkennen en tot echte partnerschappen te komen door de hele keten. 6. Echte waarden en eerlijke prijzen, kos ten internaliseren, transparantie aan moedigen voor consument en beleids makers en om boeren te ondersteunen als volwaardige partners.

‘Gecertificeerde bio landbouw beslaat slechts één procent van het wereldwijde landbouwareaal.’

•

bouw verder in omvang toeneemt maar vooral ook inhoudelijk op duurzaam heidsvlak door ontwikkelt.

Melk gezocht De vraag naar biologische melk neemt gestaag toe. Eko Holland kan op dit moment meer melk verkopen dan dat haar leden produceren en is op zoek naar nieuwe leden. Boeren die er over nadenken te gaan omschakelen naar biologisch worden van harte uitgenodigd zich bij Eko Holland te oriënteren op de mogelijkheden. Eko Holland is een coöperatie van biologische boeren (meer dan 130 leden) die gezamelijk hun melk verkopen. Daarbij zijn de sleutelwoorden vertrouwen en zekerheid. We bestaan inmiddels al 14 jaar en hebben duurzame relaties opgebouwd met meerdere afnemers. Bent u geïnteresseerd, neem dan contact op met René Cruijsen, rccruijsen@eko-holland.nl (voorzitter) of Leen van der Graaf, lvandergraaf@eko-holland.nl (aanname beleid). U bent ook van harte welkom op onze stand op de Biobeurs, 20 en 21 januari, standnummer C 247.

w w w. e k o - h o l l a n d . n l

Bedrijfsvoering

Ervaringen van het project Biologisch Ondernemen Noord-Holland

Groen groeit door

omschakelaars Via het project Biologisch Ondernemen Noord-Holland stimuleerde de provincie Noord-Holland de afgelopen zes jaar de omschakeling naar biologische landbouw. Met als resultaat ruim 2000 extra biologische hectares. Wat kunnen we hiervan leren voor omschakelen in de toekomst? Tekst Maria van Boxtel Foto Dick Boschloo

aarom omschakelen stimu leren? De Noord-Hollandse gedeputeerde Jaap Bond wil versterking van de sector: “Biologische landbouw vormt een kraamkamer voor de landbouw als geheel, vooral op het gebied van verduurzaming en innovatie. En een biologische sector van enige omvang in de provincie versterkt de biologische sector en de landbouw als geheel.” Doel van het project Biologisch Ondernemen NoordHolland was dan ook groei: eind 2015 zeven procent van het Noord-Hollandse landbouwareaal biologisch gecertificeerd, circa 8000 tot 9000 hectare. Dat doel is niet helemaal gehaald, maar we komen aardig in de buurt. Bij de start van het project in 2007 bedroeg het biologisch are aal 4.464 ha, eind 2014 was dat gegroeid naar 6.517 hectare. Tot begin 2016 komen daar naar verwachting nog 1.500 hectaren bij, want naast circa 40 omgeschakelde bedrijven zijn er nog zo’n 60 potentials - bedrijven met serieuze interesse in om schakeling. Grootste knelpunt in NoordHolland is de beschikbaarheid van grond om voldoende te kunnen extensiveren, sommige van deze bedrijven moeten ook hun stallen moderniseren. Omschakelen is een lang proces, met technische aanpas singen zoals meer grond of meer ruimte per dier in de stal, met sociale aanpas singen en een nieuw netwerk en natuurlijk economische veranderingen.

EKOLAND | januari – 2016

Zuivelboerderij Vrouwenakker

Extensiveren bleek voor bijna alle vee houders nodig om succesvol te kunnen omschakelen. Een omschakelaar kan vaak goed een gedeelte natuurgrond in zijn be drijfsvoering inpassen. Lukt de samenwer king met natuurbeheerders, dan betaalt de markt via een hogere prijs voor biologi sche producten mee aan het natuurbeheer. Biologisch Ondernemen Noord-Holland ontwikkelde aanvullend een strategie om ook grondeigenaren en natuurbeheer ders te interesseren voor duurzame of biologische productie. Er zijn resultaten geboekt in het duingebied en op Texel. Ook de inzet van verkoopbare provinciale gronden kan helpen bij omschakeling of verduurzaming van de landbouw. De pro vincie ontwikkelt hiervoor momenteel een groener grondbeleid. De eerste voorwaarde voor succes is een goede marktvraag. Het project werkte met een doorlopende aanpak met meerdere middelen, zoals een gerichte enquête on der gangbare ondernemers, gevolgd door een keukentafelgesprek. Dit bleek een succesvolle aanpak. Ook zijn afnemers en leveranciers in de biologische sector en bedrijven met een biologische en gangbare tak (FrieslandCampina, Agrifirm) bij het project betrokken. Een bron voor poten tiële omschakelaars zijn ook trajecten gericht op duurzaamheid, zoals Kring loopboeren en leden van ANV’s. Banken en accountants zijn benaderd, want er is voldoende liquiditeit nodig om twee omschakelingsjaren te overbruggen. In de startjaren hanteerde de provincie NoordHolland een gunstige subsidieregeling voor het financieren van de omschakelin

vesteringen (stal, koeling etc.) en de pro ductiedip. Vanwege goede liquiditeit bij de bedrijven en de rijksregeling voor duur zame stallenbouw bleek na de eerste drie jaar weinig belangstelling meer voor deze omschakelregeling. Door de lage gangbare melkprijs is liquiditeit inmiddels weer een knelpunt, en zou een omschakelsub sidie weer goed kunnen werken. Tot slot, schakel een projectteam in met specifieke kennis over en ervaring met omschakelen naar biologisch, en stel dat team samen uit omschakeladviseurs en ervaren boeren. Zo groeit biologisch. Maria van Boxtel is projectleider Biologisch Ondernemen Noord-Holland (www.landco.nl). In dit project werkte zij samen met Kees Water, adviseur veehouderij (www.ekopart.nl), Christoffel den Herder, adviseur plantenteelt (www.dlvplant.nl) en Henk Kloen, adviseur natuurbeheer (www.clm.nl) plus een team van ervaren biologische boeren en tuinders als boerenbuddy’s onder leiding van de DSP groep (www.dsp-groep.nl

Workshops • Groen groeit door Delen, Samenwerken en Verbinden!

Woensdag 20 januari | 10.15uur | Hanzezaal Met Jan Groen, Sander Bernaerts-, Olaf Bogers, Jaco Burgers, Marijn van Dongen, Ingrid Veeman-Cremer & Geertje Schlaman, Anna Zwijnenburg, Hester Vroegop, Bavo van den Idsert en Arend Zeelenberg •O mschakelen naar biologische

akkerbouw en groenteteelt

Woensdag 20 januari | 11.30 uur | Meerhal D Met Sander Bernaerts-Naturim, Gerrit de Regt, omschakelende akkerbouwer •O mschakelen naar biologische

akkerbouw, een goede start is het halve werk!

Donderdag 21 januari | 15.30 uur | Meerhal C Met Christoffel den Herder-adviseur Biologische Landbouw DLV Plant 21

Boer en onderzoeker Felix zu Löwenstein paart bio-idealen aan realiteitszin

“Omschakelen is noodzaak”

Dr. Felix Prinz zu Löwenstein schreef een spaakmakend boek over biologische landbouw. Hij is ook een van de breinen achter het ‘Naturland Fair’ concept, dat gebaseerd is op eerlijke prijzen, betrouwbare handelsrelaties en sociale verantwoordelijk. Biologische boeren uit hele wereld hebben zich er inmiddels bij aangesloten. Op de Bio-beurs geeft hij op uitnodiging van het Biohuis hierover een workshop. Ekoland interviewde hem. Tekst Matthijs de Kruiff | Foto Felix Prinz zu Löwenstein

“Pas als scholing op orde is, is het mogelijk om serieuze progressie te boeken.”

In Duitsland heeft u inmiddels een flinke naams bekendheid opgebouwd, kunt u zich ook even voor stellen aan de Nederlandse biologische sector? Felix zu Löwenstein: “Ik ben een voormalig landbou wer en tegenwoordig landbouwwetenschapper, maar vooral voorvechter van biologische landbouw. Ik ben voorzitter van BÖLW (Bund Ökologischer Lebens mittelwirtschaft), de Duitse bond voor de biologische sector. Tot anderhalf jaar terug runde ik ook mijn ei gen akkerbouwbedrijf in Südhessen, maar inmiddels is het bedrijf overgenomen door mijn dochter en haar man. In 1986 nam ik het bedrijf van mijn vader over en zes jaar later besloot ik om te schakelen naar bio logisch. Ik merkte dat het werken met bestrijdings middelen aan me begon te vreten. Het voelde niet goed. Op een dag luisterde ik naar een speech over de kansen van het biologisch boeren en toen wist ik het zeker: ik ga omschakelen. Ik denk dat het voor gang bare boeren belangrijk is om gestimuleerd te worden. Bij mij kwam het gevoel ook pas op nadat ik voor het eerst kennis had gemaakt met het boeren zonder chemicaliën. Beginnende, gangbare boeren weten simpelweg niet beter. Pas als je hen laat ervaren hoe het ook kan, gaat er een belletje rinkelen.” Dat was uw verhaal als boer zijnde, maar tegenwoor dig zit u vaker op kantoor dan dat u op het land staat. In 2011 schreef u het boek ‘Food Crash: wir werden uns ökologisch ernähren oder gar nicht mehr’. Wat was de aanleiding voor het schrijven van dat boek? “Ik wilde uitzoeken of we de hele wereld kunnen blij ven voeden als we de wereldwijde voedselproductie compleet omschakelen naar biologisch. Mijn conclu sie is dat het niet alleen kan, maar zelfs noodzakelijk

is. De gangbare landbouw houdt het op de lange ter mijn simpelweg niet vol. Wij zullen het allemaal niet meer meemaken, maar op een gegeven moment heeft de gangbare landbouw alle benodigde grondstoffen opgebruikt. De fossiele energie is op, de ecosystemen zijn kapot. Het kan nog lang duren, maar we mogen niet egoïstisch zijn. Ik sprak eens een boer uit de Verenigde Staten. Hij was omgeschakeld naar bio logisch, omdat hij wist dat zijn land vele duizenden jaren geleden ook al gebruikt werd om voedsel op te produceren. Dan mag je er toch niet van uit gaan dat onze nakomelingen dat over een paar duizend jaar níet meer zouden willen?” Is het niet een beetje ambitieus om te pleiten voor een volledige, wereldwijde omschakeling naar biologisch? “Natuurlijk, maar het is een kwestie van bewustwor ding. De volgende paar generaties zullen zich kun nen blijven voeden met gangbare landbouw, maar er moet ook op de langere termijn gedacht worden. Ik vergelijk het altijd met de discussie rond de klimaat veranderingen. Het is lastig om het huidige systeem te veranderen, omdat mensen kortzichtig zijn. Daar om ben ik blij met het feit dat mijn boek in Duitsland voor flink wat opschudding gezorgd heeft. Lang niet iedereen is het met mijn conclusies eens, maar het is al heel wat dat men erover discussieert.” U bent voorzitter van de BÖLW. Wat wilt u daarmee bereiken? “We hebben de bond in 2002 opgericht met het doel om als biologische sector meer invloed op de nati onale politiek te krijgen. Pas als je spreekt als één januari – 2016 | EKOLAND

Interview

“Wanneer ‘true cost accounting’ eenmaal wordt geaccepteerd, hebben we binnen no-time een volledig biologische voedselmarkt.” stem, kun je iets veranderen. Daarom is de gehele Duitse biologische sector in de BÖWL verenigd. We zijn natuurlijk nog altijd maar een kleine sector, dus moet je de handen ineenslaan.” U zegt dat het nog altijd een kleine sector is, maar vergeleken met de Nederlandse situatie mag u in Duitsland niet klagen. Toch? “Ik vind het lastig om twee landen met elkaar te ver gelijken, maar kan ik wel stellen dat ik niet tevreden ben met de Duitse groei. De afgelopen jaren is de markt ongeveer vier keer zo groot geworden, terwijl de productie slechts één keer verdubbeld is. Dat gat moet dus opgevuld worden met import en dat kan natuurlijk niet de bedoeling zijn. Het is een enorme uitdaging om gangbare boeren om te krijgen, maar ook om de scholing meer op biologisch te focus sen. Mijns inziens nemen de landbouwscholen het biologisch boeren niet helemaal serieus en dat is funest voor de aanwas van nieuwe boeren. Pas als je de scholing op orde hebt en de gangbare boeren een rooskleurig toekomstperspectief kunt voorleggen is het mogelijk om serieuze progressie te boeken.” EKOLAND | januari – 2016

U houdt zich bezig met ‘true cost accounting’ en u bent ervan overtuigd dat de groei van de biologische markt wordt belemmerd door scheve verhoudingen. Kunt u dat toelichten? “Het is een feit dat de concurrentiestrijd tussen gangbaar en biologisch oneerlijk is. Gangbaar voedsel bevat lang niet alle daadwerkelijke pro ductiekosten en is daarom veel goedkoper dan bi ologisch voedsel. In Frankrijk is daar een duidelijk onderzoek naar gedaan, ik zal dat in mijn workshop toelichten. Inmiddels hebben we de Duitse overheid ook zo ver gekregen om een onderzoek in te stellen, al zal het nog wel even duren voordat het daadwer kelijk uitgevoerd wordt. Het is belangrijk dat de Eu ropese overheden inzien dat de verhoudingen scheef zijn. Biologische boeren kunnen niet opboksen tegen de bevoordeelde gangbare concurrentie. We moeten zo snel mogelijk naar ‘true cost accounting’ toewerken, want als dat eenmaal wordt geaccepteerd hebben we binnen no-time een volledig biologische voedselmarkt.” mmv Kees van Veluw en Kees van Zelderen

Workshop • Faire prijzen Woensdag 20 januari | 12.00 uur | Hanzezaal Met Felix von Lowenstein, voorzitter van Naturland (Duitsland) 23

jke

rli e e h ef

e h c s logi .. ro

Bio

Vle

ren a w es

Henk van Oers

...En g nog eniet van veel lekke meer rs!

KOM PROEVEN in

theater VAN de

Smaak

20 & 21 januari BIOBEURS, ijSselhallen zwolle stand G.244

Biobeurs nieuws

Groen groeit! Twee dagen lang inspiratie en zaken doen; stands, workshops en ook de pleinen op de Bio-beurs bezoeken! In de hieropvolgende pagina’s geven we alvast een vooruitblik op wat allemaal te doen is op de Biobeurs 2016. In het inhoudelijke workshop-programma is er dit jaar speciale aandacht voor jonge en startende ondernemers, voor ondernemers die zich oriënteren op biologisch, maar ook voor hen die willen doorschakelen naar Demeter. Maatschappelijke thema’s zoals bijvoorbeeld de nieuwe voedingsrichtlijnen, TTIP en het recente rapport van de WRR gericht op een nieuw duurzaam voedselbeleid worden natuurlijk niet geschuwd.

Streekplein

Jonnie en Thérèse Boer zullen de beurs en daarmee ook het Foodplein op 20 januari om 11.30 uur openen. Jonnie Boer is de internationaal bekende chef-kok en eigenaar van drie sterrenrestaurant De Librije in Zwolle, waar mede-eigenaar Thérèse sommelier en gastvrouw is. Lekker eten krijgt dus weer een centrale plaats op de Bio-beurs. De Dutch cuisine komt tot leven in kookdemonstraties, workshops, inleidingen, en natuurlijk veel proeverijen op het Foodplein. In het restaurant

Ondernemersplein Speciaal voor startende ondernemers is een plein ingericht met statafels. Zo ontstaat er een plek op de beurs die het ook voor jonge ondernemers mogelijk maakt om hun producten te presenteren en (potentiële) klanten ontvangen.

Demeterplein Op het Streekplein kunnen biologische landen zeeboeren hun zelfgemaakte producten uitstallen in boerenmarktkramen. Centraal op het Streekplein bereidt chef-kok Lisa Koster van het Zwolse restaurant KOST proefhapjes met bijzonder lekkere ingrediënten. Bij de kramen op het Streekplein en in het speciale workshopprogramma van het Streekplein komt directe en regionale verkoop aan bod. Het Streekplein is opgebouwd als een aantrekkelijke en gezellige biologische boerenmarkt waar boeren, zeeboeren, tuinders en ambachtelijke makers hun bijzondere producten presenteren en laten proeven. Het Streekplein biedt verder een uitgelezen workshopprogramma over rechtstreekse verkoop vanaf de boerderij en andere verkooptechnieken. EKOLAND | januari – 2016

Op het Demeterplein agendeert de bd landbouw het thema ‘ruimte’. Biodynamische landbouw en voeding zoekt overal de ruimte voor herstel van verbindingen: tussen mens en bodem, plant en dier, maar ook met de omgeving en de lokale cultuur. En tussen jong en oud: de enthousiaste starter en de ervaren ondernemer. Hier wordt het thema ‘ruimte’ in brede zin verkend via een smaaktuin, een grondplaats, de winkelvoer, de leergang en het voedselbos. En er worden diverse

én op het Foodplein wordt gekookt door kopstukken van de Dutch Cuisine, zoals Albert Kooy en Niven Kunz. De uitgangspunten daarbij zijn dat een gerecht niet alleen smaakvol, maar ook duurzaam, diervriendelijk, gezond en eigentijds moet zijn, wat naadloos aansluit bij de grondgedachte achter de biologische teelt en voedselproductie. De verschillende themapleinen worden hieronder kort beschreven. Meer info op www.bio-beurs.nl en ekoland.nl

workshops aangeboden gericht op opvolgingsvraagstukken, scholing en ‘doorschakelen’ naar Demeter’. In januari verschijnt een special van Dynamisch Perspectief getiteld ‘Land: ruimte voor nieuwe boeren’.

houders op het Foodplein. Een van hen is bijvoorbeeld Maria Buitenkamp met haar nieuwe blauwe bessensap ‘PureBlu’, die met een stand op de Bio-beurs veel leuke nieuwe contacten hoopt te leggen.

Foodplein

Het Proeftheater

Na een succesvolle eerste editie is er ook dit jaar weer een Foodplein. Hier zullen culinaire experts en koks een inspirerend programma neerzetten met vele proeverijen, workshops en presentaties. Het plein bestaat uit demonstratiekeukens, een bezoekersterras met restaurant en vaste stands/ presentatietafels. In de keuken voor ‘Storytellers’ komen professionele koks en mensen uit de food-wereld met presentaties en workshops. Hier staan experts als Nel Schellekens, Rene van der Veer, Jan Dirk Van der Voort, W illem Schaafsma, Michael Roest, Angelique Schmeinck, Paul de Jong, Jonathan Karpathios en Jarno Eggen. Het verhààl is wat een product ècht bijzonder maakt. Hier kunnen producenten hun product laten proeven en daarbij hun verhaal vertellen. Er staan dit jaar naast oude bekenden ook weer nieuwe stand-

Deze keuken bevindt zich in het eerste gedeelte van de hal recht tegenover het Pluimveeplein. Twee dagen lang zullen vaste koks hier mooie hapjes bereiden met de producten van deelnemende standhouders.

Pluimveeplein Nieuwkomer dit jaar is het Pluimveeplein. Na afloop van de vorige Bio-beurs bleek dat daar voldoende animo voor is. Vanaf de eerste oriënterende contacten bleken de betrokken bedrijven dit gezamenlijke initiatief van harte te onderschrijven. De bedrijven, die in de biologische pluimveeketen werkzaam zijn en aan het Pluimveeplein deelnemen, zien het grote belang in van een sterke biologische sector, die groeiende is en nog veel mogelijkheden biedt. Hier kan men kennis maken met de biologische pluimveeketen - van het begin tot het eind. 25

exposanten-overzicht Biowad

D 186

Ecol. Landbouwprojecten Ghana

A.C. Loogman & Zn

D 174

Biowinkel

K 314

Ecolonie

AB Oost

G 234

Biowinkelvereniging (BWV)

D 186

einböck/Reesink Techn. Handel H 305 H 306

ABZ Diervoeding

G 243

Bioworld

C 153

Eko-Holland

Blaarkop stichting

N 365

Ekokeurmerk

D 186

P 323

Ekoland

D 166

2Food

Fpl V

Agrico Agrifirm

A 116 B136 - G243

Bo Weevil BV

N 370 L 328 C 247

Agrikos, stichting

N 362

Boerderijs

L 332

Ekoplaza

D 185

Agrisun

G 230

Bommels Boerke

C 159

El Sauco

C 148a

Agriver

P 252

Boot Koffie

Agrodust

E 195

Boso

Fpl X

Elements bvba

P 253

L 332

Elshof Fruit BV

D 172

Fpl O

Agromix Broederij en Opfokintegratie

G 243

Bouillon magazine

EM Agriton - EM Natuurlijk Actief

F 220

AgruniekRijnvallei

G 243

Brons Voorthuizen BV

G 243

Eosta BV

D 169

Amaizin

M 347

Carel Bouma Biol. Poot- en Plantgoed

A 106

Excellent Food

L 330

Ana Luz

Fpl H

ClearChox - Clear Chain Chocolate

Fpl T K 327c

Fakkert Biologische Voeders

A 107

Farmel

C 152

D 170

Felea Goods

G 240

Andela Techniek en Innovatie

H 303

APB Holland

D 245

ColourWell Nat.Haircare & Cosmetics Commandeur Eko Vlees b.v.

Aqua Aurora bv

C 164

Compostdoek

F 219

Fer. Biologyske Boeren Fryslan (FBBF)

D 186

Control Union Certifications B.V.

B 143

FH Vereniging

N 365

Aquademar AquaVit water ASPA Aurora

Fpl P F 212 Fpl S A 100

Coop. Vereniging Biomeerwaarde Ei

G 243

Florentin-Organic Kitchen

D 171

Corn Candies B.V.

G 226

Frenchtop Natural Care Products

B 125

Crehumus BV

G 239

FrieslandCampina

B 141

Bakker Vakkeuken

L 335

Cruydt-Hoeck Wildebloemenzaden

F 214

Fris gedroogd fruit

F 218

Bakkerij Bulthuis

A 103

CWA b.v.

D 165

Frisian Motors BV

G 231

Bakkerij Verbeek

A 103

B 135

D-Tox

F 216

FZ Organic Food

Bakspeciaal

L 332

De Biostee

E 190

Geitenboerderij Hansketien

Baltussen Conserven

B 137

De Bolster

D 179

Gemeente Dronten

Bastiaansen - Bio Kaas

B 134

De Budelse bv.

B 127

BD EKO (bioboeren id Flevopolder)

D 186

De Eendracht UA

G 243

Ghee Easy GingerLove

BD-Totaal

L 332

De Eng

A 110

Goede Vissers

L 328

BD-Vereniging

K 326

De Graanrepubliek

L 328

Gourmet BV

E 193

Bejo Zaden B.V.

D 177

De Groen Welle

N 369

Grass2juice

N 366

Belle Bio

D 172

De Groene Geit

D 186

Green Age

B 133

Bewustwinkelen.nl

L 334

De Groene Weg BV

D 181

Green Organics

H 311

Bickery Food Group

K 316

De Grote Kamp BV

M 345

GreenYourself

P 260

Bieterbal Bingenheimer Saatgut AG

L 328 P 319 K 327b P 321

Fpl F

De Guijt

F 221

Groeibalans

F 219

E 198

De Halm

D 173

Groen Agro Control

D 175 E 196

BIO BAKKER

L 328

De Hobbit nv

D 168

Grow Group B.V.

Bio Planete

D 178

De Jongh machines

G 228

Happy Goat BV

E 194

Bio-Center ZANN

B 130

De Kassa

B 138

Hazera

E 199

Bio-Freshi BV

C 162

De Mekkerstee

E 190

Heerema Agri-Service, imp. CombCut

E 206

Bio+

B 137

De Nieuwe Band

B 121

Heftruck Centrum Post

H 310

Biobackstube Ahaus GmbH Biobalie BV BioBite Biobites

G 236

De Polderkol

L 328

Heliaflor

B 128

L 328

De Schakel

C 151

Het Blauwe Huis

A 102

De Watermolen sauzen en specerijen

C 159

Het Packhuys

E 203

De Zaai-Ster

F 224

Hevel Vacuum

A 105

G 244

HOAF Infrared Technology

H 301

K 327j Fpl E

Biohuis

D 186

Deli Harmony

Biojournaal

D 245

Deli South

P 258

Hoeve Sonneclaer

L 328

bioKennis/Groene Veredeling

F 225

Demeterplein

K 326

Holland Pharma

L 334

Biol. Bakkerij Ad vd Westen

D 187

Den Hartigh-potato

C 163

Holland Pharma

Biologische Info Centra

L 328

DetaSoft Automatisering B.V.

Biologische kastelers

D 186

Digi Nederland B.V.

L 336

Horizon Natuurvoeding BV

G 237

Biol. Pluimveehouders vereniging

G 243

DLV Plant

F 225

ID Agro BV

N 363

Biomühle + Kräuterfutter GmbH

A 101

DO IT

M 347

ID Organics

P 262

Bionext

D 186

DoBio

C 146

Illimani

L 332

BioRey

C 151

Donnerberg

B 138a

Imkerij De Traay

B 140

C 161

Jan Gotjé Noten

A 115

F 213

Fpl R

Hoogpak BV

B 128

Biosano bvba

E 198

Dr. Antonio Martins coco juice

BioSpirits, biologische distillateurs

K 313

Duni Benelux BV

M 342

JetDrinks BV

B 142

Biotelli

L 328

Eco Fields BV

M 346

Joannusmolen

E 202

Jongerius

F 210

Biovegan GmbH 26

C 155

Ecobulbs

P 254

januari – 2016 | EKOLAND

K.A. Havelaar en Zn.

A 118

Ondernemersplein

K 327

Superfoodies

Kennisplein

F 225

onoff spices!

C 160

SuperfoodsAndMore Wholesale

B 122

Klean Kanteen

P 253

Organic Flavour Company B.V.

A 120

TEAM Ecosys

N 362

Organic Goatmilk Coöperatie U.A.

E 204

Ter Heerdt kuikens en hennen

G 243

organic veggie food GmbH

G 241

Terrasana

D 188

Kleinstesoepfabriek

Fpl A

KokenOpHout

K 327a

C 156

Koolen Champignons BV

K 315

Organico Realfoods

G 238

The Green Wine Company

L 337

Koolen1981

K 315

Orgapower compostproducten

P 256

Topas GmbH

C 158

Kramer bv

H 304

OTC-Holland

A 119

Topquisine

N 358

Kroon Biologische verswaren

A 114

Paardenmelkerij Achterduijst

L 328

Traiteur de Oorsprong

Petit&Jolie

P 320

Transmefo

la BIO IDEA

M 347

P 324 G 243

La Vie Est Belle

E 191

Plant Health Cure BV

E 200

Triodos Bank

D 169

Laarakker

E 197

Plant Systems Europe

G 228

Tulper

N 364

Lados Olijfolie

Pluimveeplein

G 243

Udea

D 185

Land & Co

K 327d L 328

Pluimveepraktijk De Achterhoek

G 243

Unico Trade

K 327f

Landgilde

K 326

Pluimveeslachter W.v.d. Meer & Zn

G 243

UniPharma Gezonder Ondernemen

M 341

Landgoed Kraaybeekerhof

K 326

Dutch Farming Expieriences

N 365

Unoco

N 366

Landschap Overijssel

L 328

Polymer Logistics

G 232

Urtekram

A 112

Lankerenhof

L 328

Pommily Organic

A 113

Van Akker naar Bos

K 326

Fpl C

H 308

Lekker Bakkie

Precon Food Management

B 126

Van Arendonk

LeQrs

C 149

Premium Foods

P 259

Van Eigen Erf biologische boeren

L 328

Level One Uitzendbureau

B 124

Prisma

D 186

Van Gorp Biologische Voeders

B 248

Leveranciersver. Biomeerwaarde Kip

G 243

ProLaTerre

A 117

VegaMania Trading Company BV

LH Packaging Total Solutions

G 227

PRP Technologies

N 359

Verbeek broederij en opfok b.v.

Lisimo

C 149

Pur Ya!

F 212

Vereinigte Hagel

F 223

LLTB

D 186

PureBlu Drentse blauwe bessen

Fpl D

Ver. Biol. Producenten en Handel (VBP)

D 186

Locafora marktplaats

L 328

Puur Pannenkoek

Fpl B

Ver. Biol. Varkenshouders (VBV)

D 186

Louis Bolk Instituut

F 225

Q-cape b.v.

D 176

Ver. v. biologische boeren Zuid West

D 186

lovechock B.V.

D 246

QAssurance

D 175

Ver. voor Natuurvoedingskundigen

K 326

LTO Noord

D 186

Raw Patisserie

Maasland Aqua Cultuur

N 358

Reesink Techn. Handel/einböck H 305

Machandel BV

B 144

Reudink

D 182

Vitalis Biologische Zaden B.V.

D 183

Marc. Foods

D 174

Rijk Zwaan Nederland

E 201

Vitiv

G 242

K 327h 306

Verima Veterinair Kenniscentrum Oost Ned.

Fpl M G 243

F 217 N 365

Margan Europe Coöperatie

P 318

Rinagro, Smart farming

H 303

VKON

N 365

Martho Flexwerk bv.

B 132

Rouveen Kaasspecialiteiten

B 134

Vlamings BV

C 154

MEM Benelux

B 123

s LandsBeste BV

C 157

Voedselbank

K 317

SBG

H 308

Waddendelicatessen

L 328

Schulp Vruchtensappen

C 147

Wageningen UR - PPO

F 225

Mertens

P 249 - P 250

Mikro-Mineral Nederland

N 362

mind sweets GmbH

P 251

Siegert

L 332

Warmonderhof

K 326

Molenmes – Solinger.nl

L 329

Skal Biocontrole

E 189

Weerribben Zuivel B.V.

D 180

Mont Blanc Foods

P 257

Sl(u)rp

P 322

Weissenhorner Benelux

P 257

Mooij Agro

G 233

Slagerij kouwen

L 328

Wessanen Benelux

C 145

Nanne kooiman

H 301

Slow Food NL

M 331

West Plant Group

B 129

Natrada BV

A 111

Smaakmakkers

B 128

Westerveld Wijnen

P 325

Natucos B.V. Nat. Huidverzorging

F 211

Smilefruit

A 104

Wild Alaska Salmon

K 314

A 108

Soiltech

F 207

World Wide Cheese b.v.

D 170

Naturelle

B 137

SOUR

K 327g

Worls Wide Food Trade

G 243

Nat. Geneeswijzen Rineke Dijkinga

C 148

SPN (Streekeigen Prod. Nederland)

L 328

Yarrah Organic Petfood BV

C 150

SPNA

F 225

Yellow Chips BV

F 208

G 244

Yogi Tea GmbH

B 139

L 328

Your Superfoods

K 327e

Natudis

Natuurmonumenten Natuurweide Naus Kisten en Pallets B.V. Nautilus Organic Necap Pallets & Kisten B.V. Ned Ver v Prof Melkschapenh. (NVPM) Newway Retail Solutions

L 328 N 365 E 192 D 184 H 302a

St.Hendrick Staatsbosbeheer Steketee

H 308

Your Well

St. Biol. Veeverbetering (Bio-Ki)

N 365

Zeewaar - 1e zeewierboerderij v NL

D 186

Stichting Demeter

K 326

Zespri International (Europe) NV

F 209

A 109

Stichting Grondbeheer

K 326

ZLTO

D 186

L 328

Zonnemaire

D 187

Zuivels

P 261

Noble-House N.V.

F 215

Stichting Natuurboer uit de Buurt;

Noorderbos VOF

Fpl D

Stichting Roodbont Fries vee

N 365

Novacert, EU Safe, Fresh, Simply Best

B 131

StokerHolland

A 104

Odin groothandel

K 312

Streekplein

L 328

Olmenhorst 100% biol. producten

K 316

SuperDrink

K 327i

EKOLAND | januari – 2016

Fpl E P 255

Wijzigingen voorbehouden. Deze lijst is het laatst bijgewerkt op 10-01-16 Fpl = Foodplein 27

workshop-overzicht Bio-beurs workshops en activiteiten woensdag 20 januari 2016, 10.00 - 21.00 uur 10.00- 10.15- 10.30- 10.45- 11.00- 11:1510.15 10.30 10.45 11.00 11.15 11:30

Inloop Hanzezaal Biohuis jaarvergadering

Biohuis jaarvergadering

11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0011:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

Inloop

Faire prijzen voor boeren

Bio1000: presentatie van de resultaten

Meerhal A

De smaak van planten en de werking

Hoe financier ik mijn onderzoeksidee?

Vermindering van nitriet in biologische vleeswaren

Meerhal B

Boerenmarkt: directe afzet voor kleinschalige bedrijven

Goede bodem voor goed ruwvoer

Luzerne en gras/klaver op het akkerbouw bedrijf

Meerhal C

Juridische spreekuur voor bedrijven

Een nieuw appelras van ontwikkeling tot eerste stappen in de markt

Is TTIP een bedreiging voor de biologische sector?

Meerhal D

Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt

Zaadvaste groenterassen: proceskwaliteit in de biologische landbouw

Bedrijfsopvolging: hoe doe je dat?

Foodplein

Officiële opening door Jonnie en Thérèse Boer

Nel Schellekens: Van kop tot kont & van schil tot pit

René van der Veer: Meel, water en zout

Het Proeftheater

Jan Dirk van de Voort van Remeker: Natuurlijk werken creëert smaak Nature & More Chef Annemiek Wils

Bio-beurs workshops en activiteiten donderdag 21 januari 2016, 10.00 -19.00 uur 10:00- 10:15- 10:30- 10:45- 11:00- 11:15- 11:30- 11:45- 12:00- 12:15- 12:30- 12:45- 13:00- 13:15- 13:30- 13:45- 14:00- 14:15- 14:30- 14:45- 15:0010:15 10:30 10:45 11:00 11:15 11:30 11:45 12:00 12:15 12:30 12:45 13:00 13:15 13:30 13:45 14:00 14:15 14:30 14:45 15:00 15:15

Hanzezaal

Groen groeit door Delen, Samenwerken en Verbinden!

Meerhal A

3D graanvelden: verkoop, regio, bodem en biodiversiteit

Meerhal B

Op naar 100% zaadgoed in de hele EU!

Meerhal C

Gewasdiversiteit op het bedrijf, monocultuur of gemengde teelt?

Meerhal D

Slim bezorgen: innovaties voor thuisbezorgen van versproducten

Foodplein

Jarno Eggen ism Opede Kruidenwei: ning ‘Plin’ van lady bleu met lichte jus van medjol dadels ***

Speed date

WRR rapport over duurzaam voedsel

Foodlog’s Dragon’s Get the

Hoe (be)houden we kalveren in de biosector?

Slow Food, biologische teelt en regionale afzet

Samenwerking in biologische akkerbouw en veehouderij

GGO teelt ook in Nederland?

Elektronisch certificeren

Betrouwbaar bio in 2016: zo voorkomt u afwijkingen

Mechanisatie van de toekomst

Samen grond financieren

Crowdfunding: financieren voor de toekomst

Omschakelen naar bio logisch melkvee voelt (als het goed is) als thuiskomen

De boer of teler als visitekaartje van biologisch Luzerne en gras/klaver op het akkerbouw bedrijf

Angélique Schmeinck: Spice up your product

Paul de Jong en Jeroen Hoppen: Gefermenteerde knolcapucien & klaverzuring

Het Proef theater

Jonathan Karpathios: Echt Eten

Hoe laat je magazine Smaakmakend voor jouw onderneming werken? Nature & More Chef Annemiek Wils

*** Opening door Nieske Neimeijer en Jonathan Karpathios 28

januari – 2016 | EKOLAND

15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:1515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30

17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:45- 19:00- 19:15- 19:30- 19:45- 20:00- 20:15- 20:30- 20:4517:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00 19:15 19:30 19:45 20:00 20:15 20:30 20:45 21:00

Zo promoot je biologisch!

Prijsuitreikingen Ekoland innovatieprijs, beste bioproduct & beste biowinkels

De nieuwe Mansholtbrief

Betrouwbaar bio in 2016: zo voorkomt u afwijkingen

Efficiënte keten, preventie van reststromen

Presentatie genomineerden Ekoland Innovatieprijs 2016 Ekoland

Presentatie genomineerden beste biologische winkel 2016

Hoe kan biologisch (ook) groeien in de zorg?

Jaar van de bodem: geleerde lessen, plannen voor de toekomst

Nieuw in Nederland: biologisch imkeren

Laat 100 voedselbossen groeien! l

Doorschakelen naar Demeter

Onderzoeksthema’s voor de biologische sector 2016-2020

Nieuwe richtlijnen, goede (natuur)voeding ?

Octrooi op voedsel bedreigt de voedselzekerheid

Omschakelen naar bio logisch melkvee voelt (als het goed is) als thuiskomen

De ideale boerderijwinkel

Niet kerende grondbewerking en groenbemesters

De groeikracht van korte voedselketens: wat zijn de kansen voor uw bedrijf?

Willem Schaafsma ism Barbara Geertsema: Friese vis

Michael Roest ism Barbara Geertsema: Fingerfood Taco

Story tasting met Rijk Zwaan

Eosta: De fascinerende wereld van Tropical Wonders

kookt met producten van de standhouders

Op beide dagen start er direct na elke omschakelworkshop, bij de zaal, een praktijktoer. Dóór frisse biologische ondernemers die ervaring hebben met omschakelen vóór omschakelaars. Langs afnemers, leveranciers, controleorganisatie Skal, nieuwe belangenbehartigers, de bank en met tot slot een drankje op het kennisplein. 15:15- 15:30- 15:45- 16:00- 16:15- 16:30- 16:45- 17:00- 17:15- 17:30- 17:45- 18:00- 18:15- 18:30- 18:4515:30 15:45 16:00 16:15 16:30 16:45 17:00 17:15 17:30 17:45 18:00 18:15 18:30 18:45 19:00

Den Innovatie: money!

Land: Ruimte voor nieuwe boeren

Bio-beurs 2016

Webbased management tool; risico inventarisatiemodel voor de biologische sector

De meerwaarde van biologische voeding

wo 20 januari: 11.00 tot 21.00 uur do 21 januari: 10.00 tot 19.00 uur

Waar biodiversiteit landbouw met natuur verbindt

Food For You Verbinding in Verspilling

IJsselhallen Zwolle Rieteweg 4, 8011 AB Zwolle

Omschakelen naar biologische akkerbouw

Biologisch 3.0 Hoe nu verder?

Efficiënte rotatie en grondbewerkings tijden

Persoonlijke groei in je bedrijf

Eosta: De fascinerende wereld van Tropical Wonders

Femke van den Heuvel: Het beste medicijn is goed eten: dat zullen we weten in 2016

kookt met producten van de standhouders

EKOLAND | januari – 2016

Culinair/voeding

Om of doorschakelen

Handel/verwerking

Divers

Jong

workshop-programma Hanzezaal

Meerhal A

10.30 Algemene Ledenvergadering Biohuis Sprekers: Bestuur Biohuis In deze ALV van het Biohuis spreekt het bestuur met alle leden over de plannen voor het jaar 2016. En er wordt teruggeblikt op de resultaten van het afgelopen jaar.

11.30 De smaak van planten en de werking Sprekers: Marga Brusselers-VNVK (Vereniging van natuurvoedingskundigen). De eigenschappen van planten worden o.a. ingezet om ons te activeren, tot rust te brengen, te verwarmen, af te koelen, in balans te brengen of te versterken. Wij als individu hebben met onze natuurlijke aanleg, vaak onbewust, voorkeur voor bepaalde voeding en smaken. Werkt die voorkeur belemmerend of juist stimulerend? Door je ervan bewust te worden, kun je leren ervaren wat er in je aangesproken wordt. Als uitgangspunt voor deze ontdekkingsreis nemen we biologisch-dynamische producten. Wat kunnen we aan de verschillende smaken waarnemen?

12.00 Faire prijzen voor boeren Spreker: Felix von Lowenstein-voorzitter van Naturland (Duitsland) Wie anders dan Felix Prinz zu Löwenstein kan ons inspireren over het bereiken van Faire prijzen voor biologische boeren en boerinnen? Hij heeft bij Vereniging Naturland al veel langer ervaring met dit thema in de biologische sector. Met de blik op Europa is hij niet alleen op Duitsland, maar zeer internationaal gericht. Voor zijn inzet ontving hij onlangs een zeer eervolle onderscheiding van de Duitse Bundespresident. 13.30 Bio1000, presentatie van de resultaten Spreker: Bavo van den Idsert-Bionext Op 10 oktober was de Bio1000, waar ruim 500 biologisch geïnteresseerden nadachten over de toekomst van biologisch. Vervolgens zijn er werkgroepen aan de slag gegaan met de belangrijkste thema’s voor de toekomst: Biopassie, Boer-burger coöperatie, Educatie, Ketengesprekken, Milieubelasting labelen en True Pricing. Vandaag presenteren zij hun projectplannen. Voel jij je betrokken bij één van deze thema’s? Kom dan bij de presentatie om te kijken wat jij zelf kunt doen om de toekomst van biologisch verder vorm te geven. 15.30 Zo promoot je biologisch! Sprekers: Lee Holtstock-Soil Association, Elvi van Wijkmarkt- en beleidsonderzoeker, Marieke Develing-Bionext Olv: Arend Zeelenberg-Bionext Promotie van biologisch: zo doe je dat effectief! Holtstock vertelt ‘Organic September’ en over de werkwijze van de Soil Association, waarbij ze alle biologische merken stimuleren om op vergelijkbare wijze biologisch te promoten. Van Wijk vertelt over de ideale manier voor het communiceren van biologisch op verpakkingen. En Develing gaat in op de collectieve Nederlandse promotiecampagne Ontdek Bio. Als je wilt kun je je eigen promotie-uitingen en verpakkingsuitingen laten toetsen door het panel. 17.45 De nieuwe Mansholtbrief Sprekers: Acteur Helmert Woudenberg speelt Mansholt, Joris Lohman-Slow Food International, Arnold van Bruggen en/of Eefje Blankevoort-Prospektor Olv: Felix Rottenberg Sicco Mansholt is de bedenker van het EU-landbouwbeleid gericht op massaproductie. Toen in de jaren ‘60 de negatieve effecten van zijn beleid zichtbaar werden, riep hij per brief beleidsmakers op het beleid om te keren. Hij kreeg nooit een antwoord. Het Nieuwe Instituut en Slow Food werken aan een nieuwe Mansholtbrief. De brief wordt gepresenteerd aan de Europese Unie aan het einde van het NL-voorzitterschap. Maar de brief is nog niet af. U kunt uw input, ideeën en oplossingen aandragen om de Nieuwe Mansholt Brief af te maken. Sicco Mansholt zelf (acteur Helmert Woudenberg) verzorgt de aftrap.

12.45 Hoe financier ik mijn onderzoeksidee? Spreker: Maaike Raaijmakers-Bionext Olv: Marian Blom-Bionext Al 4 jaar wordt het landbouwkundig onderzoek georganiseerd volgens het topsectorenbeleid. Overheid en bedrijfsleven stellen samen een innovatiecontract op en financieren samen onderzoek. Voor boeren en telers is het een opgave om de private cofinanciering bij elkaar te brengen. Bionext heeft tips en goede praktijken van de afgelopen jaren verzameld en deelt die met u. Daarnaast vertelt een ondernemer over zijn ervaringen. Deze workshop is ook relevant voor andere onderzoeks- of innovatieregelingen. 14.00 Vermindering van nitriet in biologische vleeswaren Sprekers: Janneke Pijnenburg-Ben the Spiceman, Maurtis Steverink-True Food Projects, Henk van Oers-Deli Harmony, Theo Verkleij-TNO Olv: Janneke Pijnenburg-Ben the Spiceman De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) publiceerde eind oktober een studie naar de gezondheidsrisico’s van het consumeren van bewerkt vlees en plaatste het in dezelfde categorie van kankerverwekkende stoffen als bijvoorbeeld asbest, tabak en alcohol. Dat werd in de media flink uit zijn verband gerukt, waardoor de (inter)nationale discussie over het consumeren van vlees sindsdien feller dan ooit gevoerd wordt. Hoog tijd om de zaak wat te relativeren. Steverink en Verkleij hebben samen met Bionext gewerkt aan baanbrekend onderzoek rond de reductie van het gebruik van nitriet. Relevanter dan ooit om kennis te nemen van de achtergrond en resultaten van dit onderzoek. Voorbeeld vleeswaren van: Deli Harmony. januari – 2016 | EKOLAND

Woensdag 20 januari

15.15 Betrouwbaar bio in 2016: zo voorkomt u afwijkingen Sprekers: Margreet van Brakel-directeur Skal Biocontrole en Arno Berg-inspecteur Skal Biocontrole Olv: Bavo van den Idsert-Bionext Er werden in 2014 en 2015 veel afwijkingen geconstateerd, meer dan in voorgaande jaren. Ook het percentage herhaalde afwijkingen was hoog. De sector wil graag het aantal afwijkingen omlaag brengen. Daarmee gaat de kwaliteit van de bedrijven omhoog. Vanuit die gezamenlijke behoefte en de verantwoordelijkheid die de bedrijven in de sector nemen, organiseren Bionext en Skal samen deze workshop. Margreet van Brakel geeft uitleg over het toezicht van Skal in 2016. Inspecteur Arno Berg gaat in op de geconstateerde afwijkingen en hoe deze voorkomen kunnen worden. Deelnemers krijgen nuttige aanwijzingen, waardoor ze bij een volgende Skal-inspectie zo goed mogelijk aan de vereisten kunnen voldoen. Het college is bedoeld voor handels- en verwerkingsbedrijven. 16.30 Efficiënte keten, preventie van reststromen Sprekers: Sjef Staps-Louis Bolk Instituut, Bart van GoghFood & Biobased Research (WUR), Steven IJzerman-Udea, Jan Groen-Green Organics, Anita Groenendijk-Odin, Sander Dijkslag-Eosta Olv: Sjef Staps-Louis Bolk Instituut Het Topsector AgroFood-project ‘Efficiënte Keten, Preventie Reststromen’ richt zich op het tegengaan van derving en voedselverspilling in de biologische keten. Verschillende ketenpartijen werken samen tot optimaliseren van de voedselproductie in de keten. In de workshop presenteren we de eerste resultaten en komen we met de deelnemers tot verdere invulling. Waar zitten de grootste knelpunten? Welke oplossingen zijn gewenst? We focussen op drie sporen: 1) derving in de winkel, 2) derving bij primaire producenten en andere toeleveranciers en 3) afwijkende producten. 17.45 Presentatie genomineerden Ekoland Innovatieprijs Sprekers: De drie genomineerde boeren; Sjaak Twisk en Aga Sulik-Maatschap Twisk, John en Johanna HuibertsHuibertsbloembollen, en Wil en Lisan Sturkenboom-Fruittuin van West Olv: Kees van Veluw-Hoofdredacteur Ekoland Ekoland organiseert elk jaar de Ekoland Innovatie prijs voor de biologische landbouw. Boeren kunnen hun collega boer aanmelden voor de Innovatieprijs als zij de geïntegreerde werkwijze of bepaalde innovatie van hun collega een voorbeeld vinden voor andere biologische boeren. De jury selecteerde drie genomineerden uit de aanmeldingen. In deze workshop presenteren deze boeren hun bedrijf en hun innovatie aan het publiek. 19.00 Presentatie genomineerden Beste Biologische Winkels 2016: boerderijwinkel, webwinkel, middelgrote winkel, grote winkel Sprekers: De vertegenwoordigers van Natuurwinkel Almere, Ekoplaza Grote Marktstraat Den Haag, Gimsel Rotterda, Ellen Natuurlijk, Organic food for you en Ecoshop Helder, boerderijwinkels De Schoffel, Waterman/ Bronlaakwinkel, Kleinlangevelsloo - Biologisch made easy! en de webwinkels www.beterbio.nl, www.ekoplaza.nl en www.biologischewijnwinkel.nl Olv: Miriam van Bree-Bionext Biologische winkels in Nederland strijden om de titel van beste biologische winkel, in de categorieën boerderijwinkel, webwinkel, middelgrote winkel en grote winkel. Een

EKOLAND | januari – 2016

deskundige jury,onder andere bestaande uit Herma Blankespoor accountmanager winkels Triodos Bank, Willem Uitentuis salesmanager Libéma, Tallina van den Hoed, culinair redacteur Volkskrant en Niels Tijthof eigenaar Pomms. nl beoordeelt de winkels op vele aspecten. Per categorie zijn drie winkels genomineerd. Deze presenteren zich tijdens deze workshop.

Meerhal B 11.30 Boerenmarkt: directe afzet voor kleinschalige bedrijven Sprekers: Magda Scholte, veehoudster en kaasmaakster de Stroese Dame en verkoop op de Biologische Boerenmarkt Utrecht, Veronica Groot, startend onderneemster de Geitenhof en verkoopster op Biologische Boerenmarkt Almere Olv: Maria van Boxtel, Land & Co Kleinschalig bedrijf? Dan is zelf je afzet regelen een voorwaarde voor succes. Verkopen op de Biologische Boerenmarkt biedt goede kansen, dichtbij de klanten in de stad. Magda Scholte maakt de overheerlijke Stroese Dame geitenkaas, die haar man Harry van Wenum verkoopt op de Biologische Boerenmarkt in Utrecht. Hoe vertellen zij hun verhaal en hoe halen zij goed rendement? Veronica Groot startte een nieuwe onderneming: de Geitenhof. Zij deed ervaring op met de boerenmarkt in Almere en wil daar ook haar nieuwe producten gaan verkopen, zoals panir en verse zuivel. Laat je inspireren door haar enthousiasme. Hoe sluiten Magda en Veronica aan bij de wensen van de moderne klant? 12.45 Goede bodem voor goed ruwvoer Sprekers: Nick van Eekeren-Louis Bolk Instituut, Michel en Grietje Raaphorst-Nordic Maize Breeding Welke combinaties grasland-maïs-overige ruwvoeders zijn vanuit bedrijfseconomisch en milieukundig perspectief optimaal? Wat zijn de oorzaken van teruglopende opbrengsten van grasklavers (klaveraandeel en N-binding) in de loop van de tijd en hoe kan deze terugval worden voorkomen? Hoe kunnen we beter sturen op het samenspel tussen bodem en plant om de bodem- en productiekwaliteit te verbeteren? In de workshop wordt de stand van zaken van het onderzoeksprogramma Ruwvoerproductie en Bodemmanagement gedeeld en met de veehouders bediscussieerd. 14.00 Luzerne en gras/klaver op het akkerbouwbedrijf Spreker: Sander Bernaerts-Zaadhandel Neutkens Op een akkerbouwbedrijf heeft luzerne en gras/ klaver andere doelen dan op een veebedrijf. De bodemstructuur moet maximaal gerepareerd worden en de onkruiddruk gereduceerd. Daarnaast liefst een maximale stikstofbinding en oh ja, ook nog veel opbrengst. Hoe vertaal je deze teeltdoelen naar de akkerbouwpraktijk waarin je dit in (meestal) 1 of 2 jaar wilt realiseren? Hoe bereik je bijvoorbeeld een maximaal effect op de bodemstructuur? En hoe reduceer je onkruid? Kies je nu juist voor luzerne, gras/ klaver of voor een mengsel van beide? Gebruik je gekruist raaigras, rietzwenk, gewoon Engels raaigras of een mengsel?

De boeren van Aurora doen mee met de campagne Allemaal Lokaal van Milieudefensie. Zij stappen over op lokaal geteeld veevoer, omdat dit beter is voor het milieu. Voor de sojateelt wordt in Zuid-Amerika op grote schaal oerwoud gekapt. Kleine boeren worden daarbij van hun land verdreven en de grond wordt niet meer gebruikt voor de eigen voedselvoorziening. In Zuid-Amerika wordt de bodem uitgeput, terwijl wij kampen met een mestoverschot. Terwijl wij prima zelf onze eiwitgewassen kunnen verbouwen. Veevoer van dichtbij is beter voor de boeren, de bodem én je bord. Meer weten? Kijk op www.allemaal-lokaal.nl

Overstappen op lokaal gete eld veevoer vraagt om pio nierswerk. Au ro ra-boer John Arink vertelt: “Mijn koeien eten alleen m voer dat van m aar ijn eigen land komt. Het is een proces v an misschien wel 10 jaar geweest om hel emaal zelfvoo rzienend te worden. Maar ik weet waarv oo r ik het doe. Als je satellie tfoto’s ziet va n de oerwouden in Zuid-Amer ika van nu en 30 jaar geleden, dan springen de tr anen je in de ogen. De gevol gen daar van de intensieve sojateelt zijn verschrikkelij k , maar je hoort er bijna niem and over.”

Ons familiebedrijf Kaasmakerij Aurora produceert al 35 jaar overheerlijke kazen van biologische koemelk afkomstig van veehouders uit onder andere de Achterhoek. Naast de koe kaas maken we ook verschillende varianten biologische geiten- en schapenkazen. We verwerken uitsluitend biologische melk en al onze kazen worden vegetarisch gestremd en gepekeld in zeezout. Kaas geproduceerd met respect voor mens, dier en natuur en milieu. Bekijk voor meer informatie over Aurora en onze kazen onze webshop www. aurorawebshop.nl en onze informatieve website www.aurora-kaas.com waar je ook twee mooie filmpjes vindt over Aurora en de melkleveranciers van Aurora.

www.aurora-kaas.com Bezoek ons tijdens de Biobeurs op 20 en 21 januari 2016 - Standnr A.100

workshops

Woensdag 20 januari

15.15 Hoe kan biologisch (ook) groeien in de zorg? Spreker: Phyllis den Brok-Phliss Olv: Ingrid Veeman-Cremer-Biologisch Netwerk, Let’s talk bio Biologisch groeit in de zorg nog niet als kool. Hoe kan dit segment (ook) inspelen op de toenemende vraag naar biologisch eten met bekende herkomst? En op welke manier kunnen de grootkeukens én kleinschalige woonlocaties profiteren van de bijdrage van beter eten aan de gezondheid? Phyllis den Brok van Phliss laat zien wat een andere manier van kijken en omgaan met eten en drinken oplevert en geeft voorbeelden uit de praktijk van diverse zorginstellingen.

Meerhal C

16.30 Jaar van de bodem: Geleerde lessen, plannen voor de toekomst Sprekers: ‘Terragenda’ Workshop met overzichtsfilmpje van allerlei activiteiten rond het jaar van de Bodem. Discussies met de zaal over de vraag ‘Waar willen we mee verder gaan?’ en ‘Hoe kunnen we elkaar versterken?’ Om op deze manier voort te bouwen op de resultaten van de studiedag op 11 december. Meer info zie www.bewustbodemgebruik.nl/activiteiten/programma-terragenda

12.45 Een nieuw appelras van ontwikkeling tot eerste stappen in de markt. Spreker: Rien van der Maas-Wageningen Universiteit, Pieterjans Jansonius-biologisch fruitteler De markt en biologische telers vragen om nieuwe appelrassen. De Natyra is een nieuw biologisch appelras dat ziekteresistent is, langer bewaarbaar en met een unieke smaak. Hoe kom je tot zo’n nieuw ras? Hoe zet je dat in de markt? Het gehele proces wordt doorgenomen waardoor je inzage krijgt in alle overwegingen. Leerzaam voor andere introducties.

17.45 Nieuw in Nederland: Biologisch imkeren Spreker: Eric van Oijen-Vereniging van Biologische Imkers Olv: Heleen Klinkert-Bionext In 2015 zijn de eerste imkers in omschakeling gegaan en in het voorjaar van 2016 wordt de eerste biologische honing van Nederlandse bodem verwacht. De Vereniging van Biologische Imkers presenteert zich en informeert u over de laatste ontwikkelingen in de biologische bijenhouderij.

11.30 Juridisch spreekuur voor bedrijven Spreker: Gladys van Tuel-Koenders-Advocatenkantoor Koenders Voor juridische vragen over bijvoorbeeld vergunningen, bestemmings- en inpassingsplan, handhaving, advies bij bezwaar en beroep, het oprichten van rechtspersonen (vereniging, stichting, coöperatie ), pacht-, huur- of andere overeenkomsten kunt u terecht bij Advocatenkantoor Koenders tijdens het Juridisch Spreekuur voor Bedrijven op de Bio-beurs.

14.00 Is TTIP een bedreiging voor de biologische sector? Sprekers: Geert Ritsema-Milieudefensie, Maaike Raaijmakers-Bionext De onderhandelingen over een nieuw handelsverdrag tussen Europa en de VS (TTIP) veroorzaken veel ophef. De vrees bestaat dat dit verdrag vooral de belangen van grote bedrijven zal dienen ten koste van milieu en dierenwelzijn. Maar waar gaat dit verdrag precies over en kunnen we er nog invloed op uitoefenen? En wat betekent het voor de biologische sector? Er bestaat immers al een handelsverdrag tussen de VS en de EU voor biologische producten. 15.15 Doorschakelen naar Demeter Sprekers: Leen Janmaat-Louis Bolk Instituut, Petra DerkzenStichting Demeter De sector groeit in kwantiteit. Te snelle groei leidt tot onbalans. Hoe zorgen we voor kwaliteit. Wat is voedingskwaliteit? Hoe ga je om met vitaliteit in plant en dier? Hoe verzorgen we de kringloop binnen het bedrijf en binnen de sector? Dat staat centraal in deze workshop. Een opstap naar het denken in samenhangen en een doorkijkje naar verdieping, meer daarover in de Demeter doorschakelcursus, deze start direct na Bio-beurs, in februari.

19.00 Laat 100 voedselbossen groeien! Spreker: Wouter van Eck-Voedselbos Ketelbroek Olv: Kees van Veluw-Louis Bolk Instituut Goed ontworpen voedselbossen gebruiken de ecologische principes van een natuurlijk bos om een groeiende oogst te realiseren. Externe inputs en plaagbestrijding zijn hierbij niet nodig. Het systeem heeft weinig onderhoud nodig, maar de (deels) nieuwe producten vergen wel een andere manier van oogsten en vermarkten. De ervaringen met voedselbos Ketelbroek worden in deze workshop benut om nieuwe plannen te stimuleren. Meer projecten zitten inmiddels in de pijplijn. Wat zijn voorwaarden voor een succesvol voedselbos?

EKOLAND | januari – 2016

16.30 Onderzoek voor de biosector: de grote thema’s voor de komende jaren Spreker: Marian Blom-Bionext Kennisontwikkeling in de biologische landbouw en voedselproductie is belangrijk. Bionext stelt een onderzoeksagenda op, waarin ze ontwikkelingen in de sector koppelt aan onderzoeksthema’s voor de komende jaren. In deze presentatie vertellen we waarom we de agenda opstellen, hoe hij tot stand komt, welke thema’s wij zien en vragen we u om commentaar.

workshops 17.45 Nieuwe Richtlijnen, goede (natuur)voeding? Spreker: Henny de Lint-Kraaybeekerhof De nieuwe richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad, gepresenteerd in november 2015, leggen we naast de aspecten van duurzaamheid en biologisch (dynamische) natuurvoeding. De nieuwe richtlijnen spreken over voedingsmiddelen en voedingspatronen en niet meer over voedingsstoffen: zijn ze daardoor natuurvoedingsproef? En hoe zit het met duurzaamheid? Biologisch wordt niet specifiek genoemd. Zal er nu een natuurvoedingsschijf van vijf of duurzaamheidsschijf van vijf gemaakt worden door het Voedingscentrum? 19.00 Octrooi op voedsel bedreigt de voedselzekerheid Sprekers: Bart Vosselman-de Bolster, Judith de RoosPlantum, Miriam van Bree-Bionext Olv: Maaike Raaijmakers-Bionext Steeds vaker vragen bedrijven octrooi aan op eigenschappen van voedselgewassen zoals paprika, broccoli of soja. Daarmee krijgen ze zeggenschap over alle zaden, planten en vruchten waar die eigenschap inzit. Dit beperkt de innovatie in de veredeling en leidt uiteindelijk tot minder keuze op ons bord. Hoe gaan veredelaars in de praktijk om met deze situatie en hoe kunnen we deze ontwikkeling een halt toe roepen? Tijdens de workshop komen verschillende experts aan het woord die u bijpraten over de actuele Âsituatie.

Meerhal D 11.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw en groenteteelt Sprekers: Sander Bernaerts-Naturim, Gerrit de Regt (omschakelende akkerbouwer) De vraag naar biologische producten groeit hard. Op het boerenerf is de toenemende vraag merkbaar en de sector kan duidelijk verder groeien. Op de workshop vertelt een jonge biologische boer over zijn omschakeling. Waarom heeft hij de keuze gemaakt en hoe is het hem vergaan? Sander Bernaerts (Naturim) vult het verhaal aan met zijn visie op de markt, toekomstperspectieven, de biologische werkwijze en de spelregels van biologisch. 12.45 Zaadvaste groenterassen: proceskwaliteit in de biologische landbouw Sprekers: RenĂŠ Groenen-De Groenen Hof, Merle Koomans van den Dries-Estafette Odin B.V., Edwin Nuijten-Louis Bolk Instituut Olv: Mieke Lateir-Bingenheimer Saatgut Bingenheimer Saatgut AG biedt biologische zaden aan voor de professionele teelt: zaadvaste rassen veredeld en vermeerderd onder biologische omstandigheden, en vrij van rechten. Een keuze voor diversiteit en transparantie. Samen met de veredelaars en vermeerderaars geven ze vorm aan een uniek socio-economisch model waarin pro-

Advertenties

Woensdag 20 januari

ceskwaliteit centraal staat. Met tuinders en handel wordt gewerkt aan vernieuwende partnerschappen in de hele keten. En de consument krijgt opnieuw de keuze voor zaadvaste rassen in het schap.

14.00 Bedrijfsopvolging: hoe doe je dat? Sprekers: Daniël Schuylenburg-Stadsboerderij Almere, Jan Harm Welleweerd- akkerbouwer in Zeewolde en Fred Willems -Kwekerij Vollenberg Olv: Maria van Boxtel en Helmer Wieringa- Landgilde Bedrijfsopvolging: leuk en lastig? Hoe kom je als starter aan een volwaardig bedrijf? Binnen of buiten je familie, met een ideaal én bedrijfsrendement. Daniël Schuylenberg werkt op de Stadsboerderij Almere en Jan Harm Welleweerd op een biologisch akkerbouwbedrijf in Zeewolde. Zij nemen deel aan de intervisiegroep Flevojong van de BD vereniging voor een frisse blik op hun plannen. Fred Willems neemt Kwekerij Vollenberg over – in stappen. Welke afspraken maak je dan, waar moet je aan denken? Maria van Boxtel en Helmer Wieringa delen de ervaringen in Landgilde, de verbinder tussen nieuwe en ervaren biologische boeren. 15.15 Omschakelen naar biologisch melkvee voelt (als het goed is) als thuiskomen. Sprekers: Kees Water-Ekopart Kees Water Advies, Edith Finke-DLV Advies Rundvee Er is een groeiende vraag naar biologische zuivel en vlees. De belangstelling voor omschakeling is- gevoed door lage gangbare melkprijzen- groot. Maar is biologisch boeren dan de oplossing voor u ? Omschakelen is een structureel andere keuze maken en kansen voor u en uw bedrijf benutten. Waar liggen uw technische en economische perspectieven? Deze workshop geeft het antwoord. 16.30 De ideale boerderijwinkel: de klant, het concept, het assortiment en de inrichting Sprekers: Olaf Heinen-biologische bakkerij Le Perron en Marcel Vijn-onderzoeker multifunctionele landbouw Wageningen UR Olv: Maria van Boxtel-Land & Co Je eigen, ambachtelijke producten maken en verkopen is het mooiste wat er is. Je bent elke dag weer bezig met je eigen passie en wilt dat overbrengen op je klanten. Maar hoe doe je dat? Hoe zorg je ervoor dat jouw klanten jouw

passie kunnen ervaren en hoe verdien je daar een goede boterham aan? Hoe richt je je boerderijwinkel zo in dat klanten jouw verhaal herkennen? Olaf Heinen van biologische bakkerij Le Perron in Zwolle deelt zijn eigen passie voor mooie producten en klantencontact en vertelt hoe simpele theorieën over winkelinrichting direct te vertalen zijn naar praktische verbeterpunten voor je eigen winkel. Marcel Vijn, onderzoeker multifunctionele landbouw bij Wageningen UR, deelt de resultaten van een onderzoek naar wat consumenten verwachten van een boerderijwinkel. Neem de brochure mee!

17.45 Niet-kerende grondbewerking en groenbemesters: een huwelijk met ups en downs Sprekers: Derk van Balen-Wageningen UR Praktijkonderzoek Plant en Omgeving, Sander BernaertsNaturim, Harm Westers-Bio-advies Niet-kerende grondbewerking (NKG) heeft nog volop belangstelling en er is steeds meer bekend over de praktische uitvoering. Groenbemesters spelen een belangrijke rol bij het succes van NKG, maar hierover blijven nog steeds veel vragen. Welke groenbemesters zijn geschikt voor NKG en wat doen de groenbemesters met de bodem? En niet onbelangrijk: hoe kom je zonder kleerscheuren weer van groenbemesters af? Vanuit verschillende invalshoeken (praktijk, advies en onderzoek) worden de (on)mogelijkheden van groenbemesters en groenbemestermengsels belicht. 19.00 De groeikracht van korte voedselketens: wat zijn de kansen voor uw bedrijf? Sprekers: Judith Vos en Marianne BastiaansenVoedselkollektief Amersfoort & De Nieuwe Graanschuur, Irene Bruins-ERF 1 Olv: Ingrid Cremer Met een korte voedselketen realiseer je een eerlijke prijs én kwaliteitsproduct voor boer en burger. Meer consumenten willen weten waar hun eten vandaan komt en/of verenigen zich om voedsel met meer kwaliteit te verkrijgen. Biologische boeren als Irene Bruins van ERF 1 spelen in op de populariteit van ‘biologisch’, ‘lokaal’ en ‘vers’ door productbewerkingen die meerwaarde toevoegen en door directe afzet te organiseren. Judith Vos van Voedselkollektief & De Nieuwe Graanschuur Amersfoort laat zien wat er kan groeien uit het inspelen op vragen van consumentengroepen.

Advertenties

R Groothandel in biologische aardappelen, groenten en fruit. Bezoek ons op de Bio-Beurs, u kunt ons vinden op stand nummer: 151 Eﬃciënte ecologische landbouw - > www.biorey.nl

EKOLAND | januari – 2016

workshop-programma Hanzezaal 10.15 Groen groeit door Delen, Samenwerken en Verbinden! Sprekers: Jan Groen-Green Organics, Sander BernaertsNaturim/GO, Olaf Bogers-Green Acker, Jaco Burgers-BV ERF, Marijn van Dongen-Agrifirm, Ingrid Veeman-Cremer & Geertje Schlaman-BDEko, Anna Zwijnenburg-Van A tot Z landbouwadvies, Hester Vroegop-Elancius, Bavo van den Idsert-Bionext. Olv: Arend Zeelenberg-Buro AZ Wie haakt er aan? > Kick off “Bio Academy”! Kennis groeit alleen als we samen kennis delen. Voor telers onderling en tussen telers en kennis- en ketenpartners. Een belangrijke drijfveer voor iedereen is het continu verbeteren en daarmee de biologische sector het onderscheidend vermogen te laten behouden. Door de handen ineen te slaan ontstaat er een unieke samenwerking waarbij de continuïteit van kennisdeling voor de lange termijn gewaarborgd wordt. Met als belangrijkste doel een onafhankelijk platform om kennis te ontwikkelen en te verdiepen. 12.30 WRR rapport over duurzaam voedsel: ‘Omslag kan zoals bij loodvrije benzine’ Sprekers: Inleiding Josta de Hoog-co-auteur WRR rapport, Marc Jansen-Centraal Bureau Levensmiddelenhandel, Jan Willem Erisman-Louis Bolk Instituut, Joost de Jong-Ministerie EZ. Olv: Bert van Ruitenbeek-Ecominds en St. Demeter In het recent verschenen rapport van de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid ‘Naar een voedselbeleid’ staan aanbevelingen om te werken aan een veerkrachtig landbouw- en voedselsysteem met behoud biodiversiteit. Het rapport spoort bedrijfsleven en overheid aan om via heffingen op niet duurzame productie, duurzame productie te bevorderen en gelden voor het GLB te koppelen aan ecologische houdbaarheid en volksgezondheid. Wat gaan bedrijfsleven en overheid hiermee doen en hoe kan de biosector van deze aanbevelingen profiteren? 14.30 Foodlog’s Dragon’s Den Innovatie: Get the money! Sprekers: Vijf investeerders van naam en Eddy van Hijumgedeputeerde provincie Overijssel Olv: Dick Veerman-Foodlog Een echte Dragon’s Den waarin slimme investeerders bepalen welke sterke ideeën waar de bank geen krediet voor geeft, wél geld waard zijn. Op het podium: vijf stoelen met vijf investeerders van naam. Op de grillplaat: vijf ondernemers die hun idee en financieringsbehoefte voorleggen. Winnen zij de introductie naar geldschieters? Eddy van Hijum, gedeputeerde van de provincie Overijssel, feliciteert de winnaar. Het is geen spel, maar bloedserieus.

16.15 Land: Ruimte voor nieuwe boeren Sprekers: Hanny van Geel-boerin en Via Campesina, Piet van IJzendoorn-Zonnehoeve en Vereniging voor BD Landbouw, Inno Kock-Land of Seattle, spreker van de bank, Martijn Meijers-tuinderij Landgoed Sevenaer, Linder van den Heerik-permacultuurtuinderij de Voedselketen en meer nieuwe ondernemers Olv: Klarien Klingen-Toekomstboeren en Maria van Boxtel-Landgilde Nieuwe boeren zijn enthousiast om te werken in de landbouw. En ervaren ondernemers willen best ruimte bieden voor nieuwe initiatieven. Land om te starten is duur, maar samenwerken kan ook. Doe mee met de inspirerende bijeenkomst over ruimte voor nieuwe boeren. Hanny van Geel deelt haar heldere analyse over de toekomst van de landbouw: agro-ecologie en bedrijven voor de regio. Erna: verfrissende pitches over grondeigendom. En tot slot: een rondetafelgesprek met vier nieuwe boeren en tuinders – nieuwe opvolging, eigen start en innovatieve bedrijven. Kom ook en stel je vragen aan de toekomstboeren.

Meerhal A 10.30 Nieuw verdienmodel voor oude graansoorten Sprekers: Gert Noordhoff en Harm Evert Waalkensondernemers de Graanrepubliek De Graanrepubliek is een nieuw concept voor het beleven van oude graansoorten, met als motto: ‘Terug naar de korrel!’ Maar oude graanrassen alleen zijn niet meer genoeg. Met 3D graanvelden willen we Oost Groningen mooier maken en ons verdienmodel verstevigen: met financiering voor bodem en biodiversiteit, met verkoop van oude rassen en met granen uit de regio. Het eerste proefveld is aangelegd bij teler Harm Evert Waalkens: goed voor bij, vlinder en kiekendief. De Graanrepubliek wil consumenten weer kennis laten maken met de rijke en unieke smaak van oude graansoorten. In bijvoorbeeld moderne gerechten als risotto’s en salades. Tijdens de beurs kunnen oude granen geproefd worden en spreken we door over ‘hoe haal je meer uit een hectare graan’? 11.45 De boer of teler als visitekaartje van biologisch Sprekers: Ester Broug-Boerenfluitjes, Paula Nijman-Bionext/ Lekker naar de Boer, Nieske Niemeijer-biovarkensbedrijf Niemeijer Olv: Gerdien Kleijer-projectleider LTO/ secretaris VBV Als boer ben je belangrijker dan je denkt. De burger vindt jouw verhalen over het eten het meest betrouwbaar en hoort het verhaal het liefst van jou. Is dat moeilijk? Wat kun je allemaal doen? Met voorbeelden over een open dag, inzetten van social media en interviews geven. Wat brengt je dat? Wat levert het op? En wat wil die consument eigenlijk allemaal weten? De workshop eindigt met concrete tips voor boeren en telers die zelf in contact willen komen met de consument.

januari – 2016 | EKOLAND

donderdag 21 januari

13.00 Hoe (be)houden we kalveren in de biosector? Sprekers: Natuurboer Jan Broenink en Groothedde BV en een terreinbeheerder. Olv: Heleen Klinkert-Bionext De meeste kalveren die geboren worden op biologische melkveebedrijven worden niet ingezet voor vervanging van de melkveestapel. Deze stieren vaarskalveren komen meestal terecht in de gangbare kalvermesterij. Eén van de alternatieven is het houden van kalveren in natuurgebieden. In de workshop komen ondernemers en organisaties aan het woord die hierin samenwerken. Nadat de sprekers hun ervaringen hebben gedeeld, gaat de zaal in gesprek over de mogelijkheden om kalveren binnen de biologische sector te (be)houden. 14.15 Slow Food, biologische teelt en regionale afzet Sprekers: Frank van Elsdingen-Chefs Alliantie Slow Food NL, Peter Brul-Ark van de Smaak, Slow Food NL Slow Food richt zich op kwaliteit, smaak, herkomst, diversiteit en duurzaamheid. Meer samenwerking tussen bio en Slow Food leidt tot meer op de lokale gemeenschap gerichte, veelzijdige kwaliteitsproductie. Via Slow Food kan een biologische producent kennis nemen van andere samenwerkingsverbanden en andere afzetmogelijkheden. 15.30 Webbased management tool, een risico beheersingsmodel voor de biologische sector Spreker: Bavo van den Idsert-Bionext Als bedrijf wil je zeker weten dat je eindproduct gegarandeerd biologisch is. Dit model maakt een groot aantal risicofactoren concreet zichtbaar ten aanzien van toeleveranciers, producten of processen, om vervolgens die risico’s met beheersmaatregelen effectief te borgen. 16.45 De meerwaarde van biologische voeding Spreker: Rineke Dijkinga-Natuurlijke Geneeswijzen Er komen steeds meer berichten over stoffen in onze voeding en verzorgingsproducten die onze gezondheid ontregelen. Met gezonde, eerlijke en biologische voeding kunnen we grote winst behalen, zowel voor de aarde als voor onze eigen gezondheid. Laten we die kans met beide handen aangrijpen en de wereld vertellen wat de voordelen zijn. Het is maar dat je het (w)eet!

Meerhal B 10.30 Op naar 100% biologisch zaadgoed in de hele EU! Sprekers: Kees van Zelderen-Biohuis, Maaike RaaijmakersBionext en Heleen Bos-Rijk Zwaan Olv: Kees van Zelderen-Biohuis Nederland is voorloper in Europa in het gebruik van biologisch zaadgoed en uitgangsmateriaal. Ondertussen wordt door Biohuis en Bionext in Europa volop gelobbyd om deze verplichting in heel Europa te bewerkstelligen. Hoe verloopt dit proces en wat zijn tot nu toe de resultaten?

EKOLAND | januari – 2016

11.45 Luzerne en gras/ klaver op het akkerbouwbedrijf Spreker: Sander Bernaerts-Zaadhandel Neutkens Op een akkerbouwbedrijf heeft luzerne en gras/ klaver andere doelen dan op een veebedrijf. De bodemstructuur moet maximaal gerepareerd worden en de onkruiddruk gereduceerd. Daarnaast liefst een maximale stikstofbinding en oh ja, ook nog veel opbrengst. Hoe vertaal je deze teeltdoelen naar de akkerbouwpraktijk waarin je dit in (meestal) 1 of 2 jaar wilt realiseren? Hoe bereik je bijvoorbeeld een maximaal effect op de bodemstructuur? En hoe reduceer je onkruid? Kies je nu juist voor luzerne, gras/ klaver of voor een mengsel van beide? Gebruik je gekruist raaigras, rietzwenk, gewoon Engels raaigras of een mengsel? 13.00 Samenwerking in biologische akkerbouw en veehouderij; daar word je beiden beter van! Sprekers: Christoffel den Herder-adviseur biologische akkerbouw DLV Plant BV, Dirk-Jan Vonk-Productmanager Biologische Veehouderij Agrifirm Feed De veehouderij vraagt naar goed ruwvoer. In de akkerbouwn is een verschuiving gaande van graan als rustgewas naar gras/klaver om in deze vraag te voorzien. Akkerbouwers hebben veel interesse in een vaste relatie waarin voer en mest geruild kunnen worden. Deze workshop is voor zowel akkerbouwers als veehouders. Er zijn veel vragen over dit onderwerp: teeltkennis, bodembeheer en mogelijkheden voor het telen van voer in het akkerbouw-bouwplan. Wat is en verwacht een veehouder van voederkwaliteit? Kan het te zaaien mengsel afgestemd worden op specifieke wensen? Hoe kan de veehouder inspelen op de wensen van mestkwaliteit vanuit de akkerbouw? Met goede (teelt)kennis en communicatie kan de samenwerking tussen beide sectoren nog beter worden! 14.15 GGO teelt ook in Nederland? Sprekers: Herman van Bekkem-campagneleider bij Greenpeace, Tanja van Oers-ministerie van Economische Zaken, Maaike Raaijmakers-projectleider bij Bionext Europese landen hebben sinds kort de bevoegdheid om de teelt van toegelaten GGO’s op hun grondgebied te verbieden. Dit moeten ze wel onderbouwen met juridisch houdbare argumenten. De Nederlandse overheid is bezig met het opstellen van een zogenaamd nationaal afwegingskader om te bepalen welke GGO’s in ons land geteeld mogen worden. Tijdens de workshop wordt u geïnformeerd over de actuele stand van zaken in Nederland en andere Europese lidstaten. Met bijdragen van het ministerie van Economische Zaken, Greenpeace en Bionext. 15.30 Waar biodiversiteit landbouw met natuur verbindt Spreker: Jaco Burgers-directeur landbouwbedrijf ERF en het Flevolandschap Olv: Geertje Schlaman-Netwerk Biologische InfoCentra- Let’s talk bio! Waar eindigt landbouw en waar begint de natuur? ERF, een grootschalig biologisch akkerbouwbedrijf in de Flevopolder en Flevolandschap zijn op zoek naar een vergaande integratie van natuur en landbouw. Een win-win situatie waarin biodiversiteit de drager wordt van het functioneren van beide ecosystemen. Van akkerbouw naar oogsten uit de natuur, met eenjarige en meerjarige teelten. Hoe is akkerbouw te combineren met natuur en welke ervaringen zijn er? Wat zijn voordelen, valkuilen en/ of uitdagingen?

workshops 16.45 Food For You - Verbinding in verspilling Spreker: Ir. Madeleine Mouwen-Via Somnium Groen Groeit. Groeit u mee?’ U wilt als ondernemer in een groeisector mee blijven doen. Dit vereist efficiënte en effectieve werkprocessen met weinig verspilling en flexibiliteit en innovatiekracht. De medewerkers dienen dit versterken. In deze workshop ontdekt u hoe het terugdringen van verspilling (en daarmee het terugverdienen van euro’s) kan worden verbonden met het versterken van sociale innovatiekracht van medewerkers. Twee actuele thema’s in de agri-foodsector die essentieel zijn voor een toekomstgerichte onderneming.

Meerhal C 10.30 Gewasdiversiteit op het bedrijf, monocultuur of gemengde teelt? Sprekers: Dirk van Apeldoorn-Wageningen Universiteit/ Farming Systems Ecology, Jaco Burgers-directeur van ERF BV Onderzoekers zijn op zoek naar nieuwe productiesystemen. Naar een weerbaar landbouwsysteem, dat weinig last heeft van ziekten, plagen of extreme weersomstandigheden. Meer gewasdiversiteit binnen een perceel kan de oplossing zijn. Dat beperkt de snelle uitbreiding van ziekten en plagen en geeft de nuttige organismen het hele jaar door voldoende voedsel en schuilmogelijkheden. Maar hoe doe je dat? Welke teelten passen naast en na elkaar? Hoe doe je dat met vruchtwisseling? Zijn dan ook andere vormen van mechanisatie nodig?

donderdag 21 januari

13.00 Betrouwbare bio-landbouw in 2016: zo voorkomt u afwijkingen Sprekers: Margreet van Brakel-directeur Skal Biocontrole, Jan Hoekman-certificeerder Skal Biocontrole Olv: Marian Blom-Bionext Er werden in 2014 en 2015 veel afwijkingen geconstateerd, meer dan in voorgaande jaren. Ook het percentage herhaalde afwijkingen was hoog. Het betroft weliswaar een groot aantal afwijkingen in de laagste categorie (meestal administratief), niettemin wil de sector graag het aantal afwijkingen omlaag brengen. Daarmee gaat de kwaliteit van de bedrijven omhoog. Vanuit die gezamenlijke behoefte en de verantwoordelijkheid die de bedrijven in de sector nemen, organiseren Bionext en Skal samen deze workshop. Margreet van Brakel geeft uitleg over het toezicht van Skal in 2016. Certificeerder Jan Hoekman gaat in op de geconstateerde afwijkingen en hoe deze voorkomen kunnen worden. Deelnemers krijgen nuttige aanwijzingen, waardoor ze bij een volgende Skal-inspectie zo goed mogelijk aan de vereisten kunnen voldoen. Het college is met name bedoeld voor landbouwbedrijven. 14.15 Mechanisatie van de toekomst Sprekers: Wim Steverink-Steverink Techniek/ontwerper van het Lasting Fields concept, Paul van Ham-medeontwerper Multitooltrac, Joris IJsselmuiden-WUR Agrarische Bedrijfstechnologie Olv: Wijnand Sukkel-Wageningen UR Met de huidige schaalvergroting van mechanisatie lopen we vast. Vooral tijdens de oogst verdicht de bodem door het gebruik van zware machines en gaat grootschalige mechanisatie samen met steeds kwetsbaardere monoculturen. In deze workshop bespreken we alternatieven voor mechanisatie. Wat zien we in de toekomst aan mechanisatie op de akker? De eerste stappen zijn al gezet: GPS en ‘controlled traffic’ en elektrisch aangedreven tractoren en machines. Maar wat zijn de daarna te nemen stappen? 15.30 Omschakelen naar biologische akkerbouw, een goede start is het halve werk! Sprekers: Christoffel den Herder-adviseur Biologische Landbouw DLV Plant Biologische akkerbouw is een innovatieve sector die elk jaar blijft groeien. Vanuit onze expertise en praktijkkennis begeleiden wij veel omschakelende bedrijven. Deze omschakelworkshop is erop gericht om in korte lijnen alle kansen en aandachtspunten van de biologische landbouw en de marktontwikkeling te tonen.

11.45 Elektronisch certificeren Spreker: Paul Severens-Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO) Artikel 13 lid 2 van Verordening 1235/2008 schrijft voor dat een origineel controlecertificaat moet worden overlegd bij de invoer van landbouwproducten uit derde landen als u deze als biologisch in het vrije verkeer wilt brengen. Nu wordt dit certificaat nog handmatig opgesteld. Maar de EC heeft een elektronisch systeem ontwikkeld dat in het 1e kwartaal 2016 operationeel wordt. In deze workshop maakt u kennis met dit systeem, beantwoorden wij vragen zoals: wat betekent dit voor mij, hoe krijg ik toegang en hoe wordt een controlecertificaat aangemaakt en verwerkt in het systeem?

EKOLAND | januari – 2016

16.45 Biologisch 3.0 Hoe nu verder? Olv: Leen Janmaat-Louis Bolk Instituut Aan de hand van Organic 3.0 (IFOAM) verkennen we de groei en ontwikkeling internationaal en specifiek in Nederland. Na een pioniersfase kwam de erkenning door regelgeving en certificering. Wat wordt de volgende stap? We gaan in debat over onze eigen bijdrage in de ontwikkeling van het eigen bedrijf en sector. Is Collegiale Toetsing een bruikbaar instrument om elkaar te inspireren en motiveren?

“Specialist in veredeling, productie en verkoop van poot- en consumptieaardappelen.”

Vitabella Bio Vitabella is een smaakvolle vastkokende ovale consumptieaardappel. Vitabella’s smaak, presentatie en bewaarbaarheid zijn zodanig uitmuntend, dat het ras over een lange periode in het jaar kan worden afgezet. Ook is de verwerking tot thuis friet mogelijk.

“Een zeer smakelijke vastkokende biologische aardappel.”

OOSTERRINGWEG 7 | 8316 RW MARKNESSE NL +31 [0]527 26 41 28 | WWW.PLANTERA.NL

Biologische Zaden

De beste biologische groenterassen voor 2016 Kom naar de Vitalis-stand op de BioBeurs in Zwolle en bespreek uw teeltplan(nen) met één van onze adviseurs. Standnummer D 183 www.biovitalis.eu

workshops

donderdag 21 januari

Meerhal D 10.30 Slim bezorgen, innovaties voor thuisbezorgen van versproducten Sprekers: Studenten Windesheim, Lisa Koster-Restaurant KOST, Peter de Graaf-Landwinkel Maathoeve, Maurice Spierings-Locafora, Peter van IJzendoorn-Hofwebwinkel, Peter van de Graaf-docent Windesheim Olv: Iris van de Graaf, Stichting Van Eigen Erf Steeds meer consumenten kopen hun biologisch voedsel online. Hoe bezorg je bestellingen op een efficiënte, goedkope en liefst duurzame wijze, waarbij de kwaliteit van het product goed blijft als de klant niet thuis is? Negen studenten van Hogeschool Windesheim presenteren de beste ontwerpen. Van gekoelde kasten op afhaalpunten, in de grond verzonken bezorgsystemen tot onbemande marktkraam met toegangspas of wegstalletjes. Online verkopers geven daarbij tips en tricks vanuit de praktijk. Laat je inspireren door het nieuwe verkopen. 11.45 Samen grond financieren Sprekers: Irene van der Voort-De Groote Voort en Jan HoekAA MA RB Meeuwsen Ten Hoopen, Accountants & Adviseurs Olv: Helmer Wieringa en Maria van Boxtel-Land & Co Een gezonde bodem: dé basisvoorwaarde voor de biologische landbouw. Vooral mogelijk met een gezonde financiering van die grond. Veehoudster Irene van de Voort financierde uitbreiding van het bedrijfsareaal met een coöperatie van burger-investeerders door uitgifte van grondcertificaten via de Remeker Landcoöperatie. Jan Hoek, accountant en Advertentie

Agrico. met Maak kennis che is onze biolog ssen tijdens aardappelra . , stand A-116 de Bio-beurs i 2016 20&21 januar

www.bioselect.nl

belastingadviseur bij MTH, vertelt over een formule met verpachting: bestaande eigenaren verpachten hun grond aan een nieuwe ondernemer. Kunnen we deze nieuwe mogelijkheden om samen grond te financieren ook bundelen? Laat je inspireren door deze formules om gronden te financieren voor overname, groei of de start van bedrijven.

13.00 Crowdfunding: financieren voor de toekomst Spreker: Barbara Geertsema-de Goede Vissers Olv: Maria van Boxtel, Land &Co Crowdfunding: een nieuwe manier van financieren? Jan en Barbara Geertsema vissen op een duurzame manier in de Waddenzee: de Goede Vissers. Jan en Barbara verkopen hun verse vis op Biologische Boerenmarkten in Utrecht en Amsterdam en in de haven van Lauwersoog, in hun eigen Eet Lokaal ’t Ailand. Een Fileerlokaal -waar de vis verwerkt wordt en iedereen kan leren zelf vis te fileren- financierden de Goede Vissers met een crowdfundingsactie via platform CrowdAboutNow. Zo haalden zij in drie maanden ruim veertigduizend euro binnen en alvast vaste klanten voor vis en workshops. Kun jij zo ook (een deel van) je bedrijf financieren, mede betaald door burgers? Naast de Goede Vissers zijn er voorbeelden van grondcertificaten, achtergestelde leningen voor een nieuwe schuur of voorverkoop van schapenvlees. Laat je inspireren door voorbeelden van alternatieve financiering gepresenteerd door Maria van Boxtel, met of zonder de bank. 14.15 Omschakelen naar biologisch melkvee voelt (als het goed is) als thuiskomen Sprekers: Kees Water-Ekopart Kees Water Advies, Edith Finke-DLV Advies Rundvee Er is een groeiende vraag naar biologische zuivel en vlees. De belangstelling voor omschakeling is -gevoed door lage gangbare melkprijzen- groot. Maar is biologisch boeren dan de oplossing voor u? Omschakelen is een structureel andere keuze maken en kansen voor u en uw bedrijf benutten. Waar liggen uw technische en economische perspectieven? Deze workshop geeft het antwoord. 15.30 Efficiënte Rotatie & Grondbewerkingstijden Spreker: Hans Bruinsma-Stichting Agrikos Olv: Luc AmbagtsBestuur BD-Vereniging Workshop waarin telers hun mogelijke rotatievolgorden kunnen laten berekenen, inclusief advies. Als voorbeeld worden rotatie omschakelingen bij drie akkerbouwers getoond, waarvan een aanwezig is. Er wordt een flyer uitgedeeld waarmee telers kunnen zien hoeverre zij voor eigen gewassen op de eigen grondsoort optimale grondbewerkingstijden kunnen benutten. Volgens 30 jaar onderzoekservaring van Hans Bruinsma kunnen bedrijven hiermee gemiddeld 30% bruto tot 60% netto opbrengstverbetering behalen. Er worden meer bedrijven gezocht om de methode toe te passen. 16.45 Persoonlijke groei in je bedrijf Sprekers: Petra Derkzen & Joke Bloksma-BD Vereniging. Uitgangspunt van biodynamische (BD) beroepsontwikkeling is dat persoonlijke groei de basis vormt voor professionele groei en innovatie. Hoe je daar concreet, verdiepend en speels mee aan de slag kunt ervaar je zelf door het ter plekke te doen! Maak mee hoe stimulerend collegiale intervisie kan zijn.

EKOLAND | januari – 2016 AG_SayGrowth_DEC15_Beursgids_BioBeurs.indd 1

41 28-12-2015 13:43:39

januari – 2016 | EKOLAND

Bedrijf in beeld

Vader Ruud helpt zoon Rick de boerderij over te nemen en om te schakelen naar bio

Terug naar de basis De familie Huis in ’t Veld boert al vele generaties op dezelfde grond. Jarenlang leek het erop dat dit niet voortgezet zou worden, maar de zoon keerde uiteindelijk toch terug naar de ouderlijke stee. Hij bracht een vrouw mee en idealen. Nu werken ze biologisch en hebben de koeien weer hoorns. Tekst & Foto’s Bernard Faber

l vier generaties Huis in ’t Veld’s boeren op deze plek, als je de bloedlijn volgt zelfs al zes generaties. Janny Huis in ’t Veld heeft er een studie van gemaakt, ze heeft de stamboom tot circa 1600 kunnen achterhalen. Samen met haar man Ruud Huis in ’t Veld (55) boert ze hier al ruim 30 jaar. Ruud werkt vanaf zijn achttiende op de boerderij. Eerst in maatschap met zijn vader, later nam hij de boerderij van 30 hectare over. Nadat hun oudste zoon Rick (27) een heel andere weg was ingeslagen, gingen ze er van uit dat zij de laatste generatie boeren Huis in ’t Veld op deze plek zouden zijn. Na de middelbare school had Rick genoeg van het platte land. Hij volgde een opleiding grafische vormgeving en ging daarna door naar de kunstacademie. Daar specialiseerde hij zich in ruimtelijke vormgeving. Hij liep stage bij een bureau voor landschapsarchitectuur. “Ik merkte dat het werk vooral achter een bureau en op een computer gedaan werd. Ik wilde ook graag contact met de mensen voor wie ik aan het werk was. Ik bedoel de mensen die het ontwerp gebruiken, die er dagelijks in rond lopen. Dat motiveert mij.” Tijdens zijn opleiding krijgt hij meer en meer belangstelling voor voedsel en waar het van

Ligboxenstal wordt binnenkort vernieuwd EKOLAND | januari – 2016

“FrieslandCampina had geen belang stelling voor onze biologische melk.”

daan komt. Hij hoort van de deeltijdopleiding op de Warmonderhof en besluit daar aan deel te nemen. Hij weet dan nog helemaal niet dat hij melkveehouder wil worden. “Dat ik een passie had voor dieren, ontdekte ik pas tijdens mijn stage op boerderij ‘Hartstocht’ van Henk den Hartog.” Vanaf dat moment komt alles in een versnelling. Hij bezoekt andere bedrijven om een beeld te krijgen van zijn ‘droomboerderij’. Hoewel het allemaal nog gerealiseerd moet worden, weet hij zeker dat de koe centraal moet staan, met zo veel mogelijk weidegang, een familiekudde, geen antibiotica en een ruime heuvelstal. Op termijn moet het bedrijf zelfs biologisch dynamisch worden. Rick: “De overstap van biologisch naar biologisch dynamisch is groter dan van gangbaar naar biologisch.” Ze zijn al gestopt met onthoornen. Sinds 2014 woont hij met zijn vrouw Arjuna, die hij leerde kennen toen hij in Utrecht op de kunstacademie zat, op de boerderij waar zijn voor ouders al sinds 1600 boeren. Hun dochter Mus is er geboren. En net als zijn voorouders is Rick niet zo ge ïnteresseerd in high tech-toepassingen. “Ik houd van handwerk.” Voor de nieuwe stal zijn de tekeningen klaar en de planning ook: de heuvelstal wordt in 2016

Pinken in de wei in december 43

Wormengaatjes

De melkstal

“De menselijke maat. Daar draait het voor mij om, zowel in de bedrijfs voering als in de afzet.”

gebouwd. Het betreft feitelijk een verbouwing en uit breiding van de huidige ligboxenstal. Maar eerst wordt het woonhuis, waar de in september 2015 overleden, opa Huis in ’t Veld woonde, verbouwd tot een woning voor het jonge gezin. Ruud en Janny blijven in hun eigen huis wonen. Ze dromen van direct contact met afnemers. Ze denken na over het maken van producten of het leveren van een dienst zodat er een interactie kan ontstaan tussen de boer en de consument. Rick: “Het tot stand brengen van contact met de eind gebruikers vind ik belangrijk. Dat heb ik ontdekt tijdens mijn stage bij dat bureau voor landschaps architectuur. Wat daar gold, geldt ook voor het boer zijn. Ik weet nog niet precies hoe ik het wil invullen, maar ik denk aan het maken van zuivelproducten, maar geen kaas. Misschien in de vorm van een CSAconstructie, dat spreekt me erg aan. Daarbij levert het rechtstreeks leveren van producten aan de eindver bruiker extra inkomsten op, dat is ook een noodzaak voor een bedrijf van deze omvang.” Consumenten zijn er genoeg in de nabije omgeving, de boerderij ligt dichtbij een grote nieuwbouwwijk van Deventer. Gevraagd naar de visie waaruit hij werkt, moet Rick even nadenken, maar dan komt hij met een origineel en eenvoudig antwoord: “De menselijke maat. Dat was mijn motief toen ik bezig was met het vormge ven van de ruimte. Biologisch past daar bij. Voor mij draait het geloof ik daarom, zowel in de bedrijfsvoe ring als in de afzet.”

Bedrijfsgegevens Boerderij Huis in ‘t Veld Eigenaren Familie Huis in t Veld Arbeid: ca. 1,5 fte Areaal: 30 hectare grasland in eigendom Grondsoort: Zand Veestapel: 47 melkkoeien, 10 kalveren, 10 pinken Rassen: MRIJ Gewassen/teelten: Gras-klaver Productie: 300.000 liter melk Bemesting: Vaste mest Machinepark: Twee trekkers, maaibalk, schudder, hark, opraapwagen Afzet: Eko Holland Bijzonderheden: Heuvelstal www.boerderij.nu

januari – 2016 | EKOLAND

Bedrijf in beeld

FrieslandCampina haalt (bijna voor het laatst) melk op

Gras-klavermengsel

December 2015

De omschakeling naar bio leidt niet tot een enorme verandering in de bedrijfsvoering en vader Ruud heeft zich er ook al eens eerder verdiept. “Ik zag des tijds niet in dat het grote voordelen voor ons bedrijf zou hebben en wat me ook tegenhield was het feit dat er geen vooruitzicht was op een opvolger.” Nu staat hij voor honderd procent achter de beslissing van zijn zoon en werkt van harte mee aan de omschakeling. “Iedereen moet boeren op zijn eigen manier. Tegen woordig laten veel boeren zich wat teveel leiden door adviseurs.” Anderhalf jaar geleden zijn ze gestart met de omschakeling. Per 1 maart leveren ze officieel bio logische melk. Daarvoor moesten ze wel veranderen van afnemer. Ruud: “We leverden al ons leven lang melk aan Friesland-Campina en zijn voorgangers, maar toen ik ze vertelde van de omschakeling, kreeg ik ook na enig aandringen geen enkele respons. Ze hadden geen enkele interesse om onze biologische melk af te nemen. Uiteindelijk wilden ze dan wel meewerken, maar voor de overbrugging van de eerste twee maanden van 2016 hadden ze geen oplossing, behalve dat we nog een vol jaar gangbaar zouden le veren. Toen heb ik het contract opgezegd. Door Eko Holland zijn we enthousiast ontvangen en de levering van twee maanden gangbare melk bleek geen enkel probleem. Dat lossen ze gewoon op.” Waaraan ontlenen de Huis in ’t Veld’s het meeste werkplezier? Voor Ruud geldt dat de variatie in het werk het meest bevredigend is. Rick: “De verschei denheid, de combinatie van praktisch werk en het EKOLAND | januari – 2016

Ontwerp heuvelstal, voor- en zijaanzicht

“Iedereen moet boeren op zijn eigen manier.”

ontwikkelen van een visie. ’s Ochtends melk je de koeien en een uur later zit je plannen te maken of overleg je met de aannemer.” En hoe ziet het bedrijf er over vijf jaar uit? Rick: “Dan is de nieuwe stal er uiter aard en hebben we alleen nog koeien met hoorns, zijn de bodem en de grasmat verbeterd, zijn we een stap verder richting bd, dat wil zeggen of minder koeien of meer land en zijn we gestart met directe verkoop aan consumenten, ook al weten we nu nog niet hoe en wat.” Arjuna vult hem aan: “En hebben we waar schijnlijk ook gezinsuitbreiding,” Rick: “Het gevoel dat ik thuishoor op deze grond, die al generaties door mijn voorouders is bewerkt geeft mij veel rust en ver trouwen in de toekomst.” Workshop • Omschakelen naar biologisch melkvee voelt (als het goed is) als thuiskomen Woensdag 20 januari | 15.15 uur | Meerhal D Donderdag 21 januari | 14.15 uur | Meerhal D Met Kees Water-Ekopart Kees Water Advies en Edith Finke -DLV Advies Rundvee 45

Slow Food in actie Consumentenbeweging Slow Food stimulans voor biologische boeren De internationale Slow Food beweging en de biologische landbouw kunnen elkaar helpen en stimuleren. Slow Food chefs, consumenten en bio-boeren vinden elkaar op het snijvlak van goede smaak, authenticiteit en kwaliteit. Op de Biobeurs van 2016 pakt Slow Food uit met workshops, een congres, kookdemo’s door chefs van de Slow Food Chefs Alliantie en een kookjamsession. Tekst Peter Brul | foto’s Ivar Borst & Nelleke Don

low Food is zo’n 25 jaar geleden opgericht in Ita lië en is inmiddels een wereldwijde beweging met ruim 100.000 leden in 160 landen. Het is opge bouwd uit lokale afdelingen (‘convivia’), waarvan er in Nederland 20 zijn. Slow Food richt zich vooral op be wustzijn voor voedsel, met name betreffende kwaliteit, smaak, waar het vandaan komt, hoe het geproduceerd wordt en hoe de voedselkeuze van invloed is op de wereld. Eten moet lekker en gezond zijn, op een ‘pure’ manier geproduceerd die niet belastend is voor milieu en dierenwelzijn en producenten moeten een eerlijke prijs ontvangen voor hun producten. Dit sluit dus heel nauw aan bij doelstellingen van biologische landbouw. De biologische landbouw is voortgekomen uit initi atieven van boeren en tuinders, het vertrekpunt van Slow Food ligt meer bij consumenten en restaurant koks, maar zienswijze en uitgangspunten komen dicht bij elkaar. Beide bewegingen kunnen elkaar dan ook heel goed versterken.

De Biobeurs beidt een uitgelezen kans voor Slow Food en de biologische sector om de banden te versterken. Het begint in stijl, want de beurs wordt dit keer ge opend door eigenaars van sterrenrestaurant De Librije, Jonnie en Thérèse Boer. Bij de vorige editie was Slow Food vertegenwoordigd door Harry Schonewille, de Smaakspecialist uit Zwolle. Dit jaar en mogelijk ook volgende jaren, is Slow Food breder vertegenwoordigd. De organisatie probeert de show te stelen met een grote stand op de hoek van het streekplein, met workshops, chefs die het publiek informeren en laten genieten en een kook-jamsession met leden van de Chefs Alliantie op het Foodplein. In Italië, waar Slow Food is ontstaan, heeft de bewe ging een sterke impact gehad op de ontwikkeling van de biologische landbouw. Het aantal biologische be drijven in Italië is enorm gegroeid in de laatste 25 jaar en het areaal bio is nu 1.25 miljoen hectare. In Spanje januari – 2016 | EKOLAND

Lifestyle Grote foto links: Nederlandse voorbeelden uit de Ark van de smaak Chutney van Champagne Rood Rabarber uit de Ark van de Smaak

Kempische Heidelam aan het spit met herder Stijn Hilgers

Slow Food Alliantiechefs Geert Burema, Marc Hochstenbach en Joris Bijdendijk in actie

‘De Ark van de Smaak omvat zo’n 80 producten, veerassen en gewassen uit Nederland.’

is dat areaal ook sterk gegroeid, naar even eens circa 1 miljoen ha, maar het grote verschil is dat Spanje nage noeg volledig produceert voor de export, terwijl er in Italië ook een grote thuismarkt is ontstaan. Daardoor is de biologische landbouw in Italië kwalitatief ook veel beter ontwikkeld. Dat is onder meer te danken aan de wisselwerking tussen bio en Slow Food. In het zo sterk op export georiënteerde Nederland zou meer samen werking kunnen leiden tot meer op de lokale gemeen schap gerichte, veelzijdige kwaliteitsproductie. Dat is in de biologische productie wat ondergesneeuwd. Van direct belang voor biologische boeren en tuinders zijn een aantal Slow Food-initiatieven interessant. De organisatie werkt aan een soort wereldwijde catalogus van (traditionele) soorten, rassen en producten die onder druk staan, maar vanwege hun uitzonderlijke kwaliteit niet zouden mogen verdwijnen. In deze Ark van de Smaak, zoals de catalogus genoemd wordt,

EKOLAND | januari – 2016

Het voeden van de wereld in de toekomst is een van de grootste uitdagingen waar de mensheid voor staat. Een van de grondleggers van het Europese landbouwsysteem, Sicco Mansholt, schreef al in 1972 een alarmerende brief naar de Europese Commissie. Met zijn brief riep hij beleidsmakers op het industriële beleid om te keren. Helaas kreeg zijn brandbrief nooit een antwoord. In het kader van het Nederlandse voorzitterschap van de Europese Commissie neemt Slow Food in samenwerking met het Nieuwe Instituut, de handschoen op, en schreef een nieuwe, multimedia ‘brief aan de wereld’, een oproep tot actie! We nodigen je uit mee te doen aan die actie tijdens het ‘A letter to the world’ congres op de Bio-beurs: De Nieuwe Mansholt brief. (zie workshops)

is door Nederland bijvoorbeeld de Boeren Goudse Oplegkaas, een rauwmelkse kaas, opgenomen, maar ook de Oosterscheldekreeft, de Twentse Landgans, traditionele rassen van erwten, bonen, kersen en ander fruit. Op dit moment omvat de Ark van de Smaak zo’n 80 producten, veerassen en gewassen uit Nederland en ruim 2700 uit andere delen van de wereld. Rond een aantal Arkproducten zijn samenwerkingsverbanden van producenten gevormd, zogenaamde ‘presidia’, zoals bijvoorbeeld rond Brandrode en Lakenvelder runderen, Limburgse traditionele appelstroop, Texelse schapenkaas en Drentse en Kempische Heideschapen. Het gaat Slow Food daarbij om het beschermen van de biodiversiteit en voedseldiversiteit door het promoten van de productie en afzet. Er zijn al biologische produ centen actief in de diverse presidia, maar het zou waar schijnlijk interessant kunnen zijn voor meer boeren en tuinders. Via Slow Food kan een biologische producent kennis nemen van andere samenwerkingsverbanden en afzetmogelijkheden. De Chefs Alliantie van Slow Food is een verbond van chef-koks, die vooral met lokale kwaliteitsproducten werken. In veel gevallen zijn dat bijzondere, unieke producten van kleinschalige producenten. De restau rants van deze groep chefs bieden voor (kleinschalige) biologische producenten ook een mooie gelegenheid om hun bijzondere producten letterlijk en figuurlijk op de kaart te zetten. In de Slow Food stand zijn profes sionals uit de food sector aanwezig om geïnteresseerde boeren, tuinders en andere bezoekers te informeren. Meer informatie op www.slowfood.nl

Workshops • De nieuwe Mansholtbrief Woensdag 20 januari | 17.45 uur | Hanzezaal Met Acteur Helmert Woudenberg (speelt Mansholt), Joris Lohman-Slow Food International, Arnold van Bruggen en/of Eefje Blankevoort-Prospektor en Felix Rottenberg •B iologische teelt en regionale afzet Donderdag 21 januari | 14.15 uur | Meerhal A Met Frank van Elsdingen-Chefs Alliantie Slow Food NL, Peter Brul-Ark van de Smaak, Slow Food NL

Meer biodiversiteit betekent meer productie

De methode Mark Shepard Landbouwer Mark Shepard was eind november de keynote spreker op Van Akker Naar Bos Congres. Voor een publiek van circa 500 geïnteresseerden sprak hij over zijn manier van herstellende landbouw. Daarbij vormt de natuur ter plekke altijd het uitgangspunt. Tekst & Beeld | Kees van Veluw

es dagen lang was Mark Shepard the leading guy op het Van Akker Naar Bos Congres in de laatste week van november 2015. Shepard heeft een 42 ha groot bedrijf in het zuiden van Wisconsin waarin hij al 15 jaar op een to taal andere manier boert dan zijn buren. En het werkt. Shepard neemt de natuur ter plekke als voorbeeld. ‘Observeer en kopieer’ is in het kort de werkwijze van Shepard. Dat gaat in de volgende stappen: 1. Leer van de Natuur Bestudeer het ecosysteem om je heen, vooral de wilde houtwallen en de sloot kanten, en kijk welke planten het goed doen en wat de belangrijkste planten gemeenschappen zijn. De natuur streeft altijd naar biodiversiteit omdat soorten elkaar nodig hebben en ondersteunen. Alleen samen kunnen ze de bodem en het luchtruim goed gebruiken. Een bosrand is een hoog-biodivers productiesysteem. Groeien daar eiken of beuken? Dan kun

Voorbeeld van een Saksische Haag.

Rijen met hazelnoten en in de rij struiken en tussen de rijen graanteelt

De hazelnootoogst is gemechaniseerd

je die in je bedrijf vervangen door tamme kastanjes. Groeien er bramen dan vervang je die door hoogproducerende bessensoor ten. Tamme kastanjes produceren, net zo goed als granen, zetmeel voor humane consumptie. Zie je verschillende fotosyn theselagen met hoge bomen, lagere bo men, een struikenlaag, een kruidenlaag en grassen als bodembedekker dan is dat ook in je landbouwsysteem toe te passen. Kijk hoe de natuur het doet en kopieer dat! 2. Waterhuishouding op orde Zorg voordat je gaat planten dat de water huishouding goed is. In Nederland heb ben we vaak teveel water dus is een ade quate ontwatering van belang. Als het te droog is zorg dan dat je met vijvers of slo ten water vasthoudt in het systeem. Vij vers verhogen de biodiversiteit en bieden een woonplaats aan insectenbestrijdende kikkers en maken je bedrijf mooi. Op hel lingen, die vaak droog zijn, kun je gebruik

maken van ‘swales’. Dat zijn greppels die je op hoogtelijnen graaft zodat het opge vangen water niet weg stroomt maar de grond in zakt. De grond uit de greppel vormt een wal naast de greppel, zoals de Saksische haag in Engeland. Zij regelen de waterhuishouding en afhankelijk van de beplanting creëren ze een niche voor heel veel soorten, waaronder insectenetende vogels, natuurlijke vijanden van luizen, slakkenetende egels enz. 3. Meerjarige gewassystemen Leg eetbare polyculturen aan met vooral meerjarige gewassen. Meerjarige gewas sen zijn per definitie duurzamer dan een jarige gewassen. Je hoeft niet elk jaar te ploegen, te zaaien en onkruid te wieden. Dat scheelt veel werk en fossiele brand stoffen. De natuur kent veel eetbare soor ten en soorten die medicijnen, brandhout en grondstoffen voor paddenstoelenteelt, bemesting, insectenbestrijding enz. leve ren. De natuur is altijd multifunctioneel. Er zijn geen afvalstoffen en ze draait op zonne-energie. De uitdaging is om soorten bij en tussen elkaar te zetten die elkaar ondersteunen. Ze kunnen voor Het Van Akker Naar Bos kernteam bestaat uit initiator/inspirator/boer Louis Dolmans, heggenvlechter/ landschapsinrichter Lex Roeleveld, online strateeg Marieke Karssen, adviseur biologische veehouderij/docent permacultuur Kees van Veluw en projectcoördinator/ontwerper natuurlijke landbouwsystemen Mariska Slot. Samen willen zij het Van Akker Naar Bos-netwerk verder opbouwen met als hoofddoelstelling het in gang zetten van de omschakeling van conventionele landbouwsystemen naar natuurlijke, herstellende en duurzame landbouwsystemen. En bestaande initiatieven ondersteunen, inspireren tot nieuwe initiatieven, onderzoekstrajecten in gang zetten en mogelijkheden creëren om kennis uit te wisselen. Iedereen met dezelfde doelstelling kan een rol spelen in dit proces. Meer info en de ontwikkelingen volgen: www.vanakkernaarbos.nl

George Muller, 2013, Europe’s Field Boundaries

januari – 2016 | EKOLAND

Landbouw

elkaar stikstofbinder, schaduwleverancier of windvanger zijn, uitgespoelde mine ralen terugbrengen in de bouwvoor of bodemverbeteraar zijn. Vertaald naar een landbouwproductiesysteem kun je hazel noten als hoogste soort nemen, daaronder of daarnaast een lage appelboom, daaron der een schaduwminnende rode bes en op de grond een grasklaverweide of een eet bare varen. Wellicht dat een klimmende kiwi of rankspinazie ook nog een plek heeft in het systeem. Hoogte en breedte zijn variabel, net zoals je het zelf wilt. Vlinderbloemigen kunnen niet ontbre ken, kies soorten die naast stikstof binden en ook iets eetbaars produceren zoals zwarte els (stammetjes om oesterzwam men op te telen), olijfwilg (vruchten) of Siberische erwtenstruik (peultjes en za den). Een bosrand is vrijwel zelfvoorzie nend, gebruik dat in je landbouwsysteem. 4. Successie Als je bomen plant in rijen voor alley cropping (strokenteelt), houdt dan reke ning met de omvang van de bomen als ze volwassen zijn. Je kunt de rijen zo planten dat ze bij volwassenheid een boomgaard vormen waarin de kronen elkaar net niet raken. Zoals in een ouderwetse hoogstamboomgaard. Nadeel daarvan is dat er weinig licht valt op de bodem en een onderteelt moeilijk wordt. Wel kun

Voorbeeld 2 van een Saksische Haag en de mogelijkheden die ze biedt om en natuur en voedsel te produceren. www.groenkracht.nl/uncategorized/301

je zolang de bomen klein zijn tussen de rijen granen of groente telen. Deze geven inkomsten totdat de (fruit)bomen het overnemen. Ook kun je in de rij gewas sen telen die van schaduw houden. Als de boomkruinen elkaar raken en je een boomgaard hebt, heb je een fantastische uitloop voor pluimvee. Zet je de bomen verder uit elkaar, dan is een continue onderteelt of tussenteelt wel mogelijk. In Nederlandse boomgaarden stonden vroe ger bessen als onderteelt! Mark Shepard past het laatstgenoemde systeem veel toe, maar hij heeft ook alley-croppingsystemen met bomen die uiteindelijk een bosweide of een silvopastoraal systeem of boomsavanne voor zijn koeien worden.

Een luchtopname van Mark Shepard’s bedrijf. Het overgrote deel bestaat uit Alley Cropping met granen als tussenteelt, hier en daar grotere velden voor granen en een silvopastoraal systeem (midden rechts)

Het bedrijf van Shepard produceert een verscheidenheid aan producten. Vier on dernemers halen er een inkomen uit. In zijn boek ‘Herstellende landbouw’, geeft Shepard een idee van het productieniveau: 1 ha levert 1150 kg tamme kastanjes, 8000 kg rode bessen, 2250 kg asperges en 5 vleeskoeien, 10 slachtvarkens en 25 kal koenen per jaar en heel veel biodiversiteit, zoals kneutjes, wezels en andere rode lijstsoorten. Mark koopt de dieren in het voorjaar en mest ze af in de verschillende systemen van zijn bedrijf. In de herfst worden ze allemaal geslacht. Hij heeft dus geen stallen. Kippen houdt hij wel het jaar door maar die hebben geen stal nodig. In Nederland zijn nog geen echte voor beelden, maar er is wel een enorme be langstelling en er wordt op verschillende plekken geëxperimenteerd. In België past Taco Blom al 15 jaar een meerjarig teeltsy steem toe en haalt goede producties zonder veel input. Shepard en de 500 congres gangers zijn er van overtuigd dat dit soort systemen een echt duurzame landbouw teweegbrengt. Het combineert namelijk de productie van hoge kwaliteit voedsel met natuur en biodiversiteitproductie, bindt CO2 in bomen en bodem en zorgt voor zinnige arbeid en sociale samenhang.

Workshop • Laat 100 voedselbossen groeien! Woensdag 20 januari | 19.00 uur | Meerhal B Met Wouter van Eck-Voedselbos Ketelbroek en Kees van Veluw • Op het Demeterplein is een klein voedselbos nagebouwd EKOLAND | januari – 2016

In het project Rode Klaver 2.0 zijn persistentie en productiviteit van rode klaver onderzocht

Aanzienlijk verschil in productie tussen rode klaverrassen

2012 (jaar 1)

In de biologische melkveehouderij wordt veel gesproken over teruglopende grasopbrengsten. Rode klaver kan helpen het tij te keren. Niet alleen op maaipercelen maar ook op maai/ weide percelen waar wordt omgeweid. Naast productie en voederwaarde is persistentie van rode klaverrassen hierbij een belangrijk kenmerk. Tekst Nyncke Hoekstra, Jan de Wit & Nick van Eekeren | foto’s LBI

Cultivars Ackerklee

In een vierjarig onderzoek van 2012 tot 2015 op zandgrond op het melkveebedrijf van Marco van Liere is de productie, voederwaarde maar juist ook de persistentie van vier Mattenklee- en vier Acker kleerassen vergeleken. De acht klaverrassen werden geteeld in mengteelt met Engels raaigras (30 kg ha), maar voor de proef zonder witte klaver. De zaaizaad hoeveelheid van de rode klaverrassen was afgestemd op het 1000 zaden gewicht en de kiemkracht met als referentie 5 kg Lemmon per ha, zodat alle rassen de mogelijkheid hadden om in het eerst jaar van de proef met een hoog aandeel rode klaver te starten. De proef werd elk jaar voor de 1e snede bemest met 50

Klaver

Totaal

Klaver

6,8

(103)

11,6

(101)

8,1

(86)

Avanti

Tetra

6,2

cde*

11,0

7,4

Lemmon

Diploid

5,9

10,9

7,9

Maro

Tetra

7,7

12,6

9,1

Taifun

Tetra

7,5

11,7

7,9

6,5

(97)

11,3

(99)

10,7 (114)

11,4

10,7

Mattenklee Fregata

Tetra

6,7

abcd

Larus

Tetra

7,4

abc

12,0

11,1

Milvus

Diploid

5,4

10,3

9,9

Pavo

Diploid

6,4

bcde

11,6

11,0

Gemiddelde

erder onderzoek naar rode klaverrassen op zeeklei op het melkveebedrijf van Pier Eringa heeft laten zien dat het ras Astur heel produc tief en persistent is (in de praktijk tot zeven jaren). Helaas is het moeilijk om zaad van dit ras te pro duceren, waardoor het niet meer beschikbaar is op de markt in Nederland. Wel heeft dit onderzoek de aandacht gevestigd op het verschil in persistentie tus sen de zogenaamde ‘Mattenklee’-types (o.a. Astur) en de zogenaamde ‘Ackerklee’-types die traditioneel in Nederland gebruikt worden.

Ploditeit

2014

6,7

25 m3 drijfmest en aanvullend met kali en zwavel uit kaliumsulfaat. Van het maaimengsel werden jaarlijks vier snedes geoogst. In het eerste jaar (2012) startte het klaveraandeel voor de meeste rassen op hetzelfde niveau (Figuur 1). Gemiddeld hadden de ‘Ackerklees’ in het eerste jaar een iets hogere productie dan de ‘Mattenklees’, 11,6 en 11,3 ton ds per ha respectievelijk (Tabel 1). Omdat het met name om de persistentie ging zijn in het tweede jaar geen opbrengstmetingen gedaan. In het derde jaar (2014) en vierde jaar (2015) was de productie van de ‘Mattenklees’ hoger dan de ‘Acker klees’. Waar de ‘Ackerklee’ Maro piekte betreffende productie in het eerste en derde jaar, namen de ‘Mat tenklees’ Fregata, Larus en Milvus de kop over in het vierde jaar (2015). Larus had de hoogste gemiddelde opbrengst over de drie meetjaren met een hoog aan deel rode klaver. Het verschil in de gemiddelde totale productie tussen het best presterende ras (Larus) en het slechtst presterende ras (Lemmon) over de drie jaar was tien procent. Deze gemiddelde waarden geven mogelijk een iets te negatief beeld voor de ‘Ac kerklees’ omdat er in het tweede jaar geen opbrengst metingen zijn gedaan.

11,4

9,4

Tabel 1: Opbrengst (ton drogestof per ha) van rode klaverrassen in mengteelt met Engels raaigras * Getallen gevolgd door dezelfde letters zijn niet significant verschillend bij vergelijking binnen de kolommen (P > 0,05) ** Geïndexeerd naar het gemiddelde

De acht klaverrassen werden geteeld in mengteelt met Engels raaigras

januari – 2016 | EKOLAND

onderzoek

Mattenkleerassen hebben gemiddeld een hogere persistentie dan Ackerkleerassen

Zeven jaar oud - rode klaver - maaiperceel met het ras Astur.

(jaar 3)

2015 (jaar 4)

Totaal

Klaver

Gemiddeld (jaar 1, 3 & 4)

Totaal

Klaver

Totaal

13,1

(97)

4,4

(79)

10,3

(96)

6,4

(89)**

11,7

(98)

12,4

4,8

def

10,6

bcd

6,1

(85)

11,4

(96)

12,7

3,7

10,0

5,8

(81)

11,2

(94)

14,3

4,0

9,8

6,9

(96)

12,2

(103)

12,9

bcd

5,0

10,8

abc

6,8

(94)

11,8

(100)

13,8

(103)

6,7

(121)

11,1

(104)

8,0

(111)

12,1

(102)

13,7

abc

6,8

11,6

8,1

(113)

12,2

(103)

13,8

abc

8,4

11,2

9,0

(125)

12,3

(104)

13,8

abc

6,3

11,2

7,2

(101)

11,7

(99)

14,1

5,2

10,5

bcd

7,6

(105)

12,1

(102)

7,2

(100)

11,9

(100)

13,5

5,5

10,7

De persistentie van de ‘Mattenklees’ blijkt ook onder Nederlandse omstandigheden hoger dan de ‘Acker klees’. Voor de ‘Ackerklees’ was de rode klaver pro ductie in het vierde jaar beduidend lager dan het eer ste jaar, terwijl voor de ‘Mattenklees’ de rode klaver opbrengst van het eerste en vierde jaar vergelijkbaar waren. Ook aan het rode klaveraandeel (Figuur 1) is duidelijk te zien dat vanuit een gelijke uitgangspositie in 2012 de ‘Mattenklees’ beter stand houden in 2014 en 2015. Onderzoek aan de klavermorfologie in 2015 liet zien dat de hogere opbrengst en persistentie van de ‘Mattenklees’ gerelateerd was aan een langere stengel. Dit uitte zich in een grotere concurrentie kracht ten opzichte van het Engels raaigras. Boven dien was het aantal planten per m2 in 2015 hoger voor de ‘Mattenklees’ dan voor ‘Ackerklees’. Een neveneffect van de langere stengels van de ‘Mattenklees’ is relatief meer stengels dan blad, wat potentieel negatieve gevolgen heeft voor het eiwit gehalte en de verteerbaarheid. In het experiment in Esbeek was er in de derde snede 2012 en tweede snede 2014 geen verschil in eiwitgehalte en verteer baarheid tussen de verschillende rassen van puur rode klaver, maar in de eerste snede 2015 waren beide EKOLAND | januari – 2016

2012 2014 2015

parameters lager voor de ‘Mattenklees’. Echter door het hogere klaveraandeel was het ruw eiwitgehalte van het hele gras-klaver mengsel hoger voor de ‘Mat tenklees’ vergeleken met de ‘Ackerklees’. Conclusies en aanbevelingen . Rassenkeuze bij rode klaver is belangrijk: er zat tien procent verschil in de gemiddelde gras-klaverop brengst over drie jaar tussen het hoogst producerende ras (Larus) en het laagst producerende ras (Lemmon); . Voor de rode klaver opbrengst is het verschil tussen de rassen nog groter; . ‘Mattenklees’ hebben gemiddeld een hogere persi stentie dan ‘Ackerklees’ en een hoger aandeel klaver in het derde en vierde productiejaar; . In de eerste snede van het vierde jaar was de ver teerbaarheid en het eiwitgehalte van de rode klaver gemiddeld iets hoger voor de ‘Ackerklees’ dan de ‘Mattenklees’, maar door het lagere klaveraandeel van de ‘Ackerklees’ was het eiwitgehalte van het grasklaver mengsel lager voor de ‘Ackerklees’ dan de ‘Mattenklees’. Nyncke Hoekstra, Jan de Wit en Nick van Eekeren werken als onderzoekers bij Louis Bolk Instituut. Het project Rode Klaver 2.0 is gefinancierd door Zuivel.nl en de Stuurgroep Landbouw Innovatie Noord-Brabant.

Figuur 1: Rode klaver gehalte (% drogestof basis)

Workshop • Goede bodem voor goed ruwvoer Woensdag 20 januari | 12.45 uur | Meerhal B In samenwerking met de PPS ruw voederproductie en bodemmanagement. 51

Deel 51

Wordt vervolgd Bedrijfscontinuïteit in de biologische landbouw

Daar staan we dan voor de deur van een rijtjeshuis

Ruimte voor nieuwe boeren Nieuwe boeren zijn enthousiast en ervaren ondernemers willen best ruimte bieden voor nieuwe initiatieven. Land om te starten is duur, maar samenwerken kan ook. Toekomst boeren en de BD-vereniging organiseren op de Bio-beurs een rondetafelgesprek met vier nieuwe boeren. Nu alvast een voorproefje. Tekst Caren Krul, Ellen Winkel & Maria van Boxtel foto’s Jacob Beeker & Sander Kerkhoffs

an Jersey-stierkalfjes zit zo weinig vlees, dat ze normaal gesproken kort na hun geboorte als slacht afval worden afgevoerd. Dat moet anders kunnen, dachten Jacob Beeker en Linda Heemskerk. Intussen zijn Jacob en Linda dus boer en boerin, zonder boerderij. Dat merk je pas als je langsgaat, want daar staan we dan voor de deur van een rijtjeshuis. We gingen toch een boer inter viewen? Jacob en Linda doen het anders. Hun vier koeien en zestig stiertjes lopen 10 kilometer verderop in weilanden van het Utrechts Landschap en van Land goed Vollenhoven in De Bilt. Het kwa liteitsvlees verkopen ze aan restaurants, natuurvoedingswinkels en via crowd funding aan particulieren. Jacob: “Ik had iets met dieren, al van jongs af aan. En trekker-rijden vond ik ook mooi. Daarom ging ik na de middelbare naar de hogere

landbouwschool, al hadden we thuis geen boerderij. Ik heb stage gelopen bij Jan Dirk van de Voort van de inmiddels be roemde Remeker kaas. In die tijd was dat nog een gangbaar melkveebedrijf, wel al met Jersey koeien.” Na zijn opleiding werkt Jacob acht jaar in de automatisering. “Het was een goede baan, maar het bleef kriebelen, ik wilde boer worden.” Bijna had hij met Linda een boerderij in Frankrijk overgenomen, maar uiteindelijk besluiten ze in Ne derland te blijven. Ook Linda gaat stage lopen bij Jan Dirk en Irene van de Voort. Dat is in de tijd dat de stierenpremie eraf gaat. Jersey stiertjes zijn klein, niemand wilde de magere scharminkels hebben. Op een dag komt Linda vol enthousi asme thuis, want als ze willen, kunnen ze gaan ‘boeren’ met de stiertjes die ze

Familie Beeker-Heemskerk

van Remeker voor niks kunnen krijgen! Ze gaan op zoek naar land en afzet. Een aantal stierkalfjes brengen ze onder bij zorgboerderijen. Bij een informatiebijeen komst neemt Jacob een kalf mee de zaal in. “Je moet soms iets geks verzinnen om aandacht te krijgen.” De ludieke actie levert niet alleen vleesafnemers op, maar ook vier hectare braakliggende grond van de ge meente Amersfoort, ooit bedoeld voor wo ningbouw. Linda: “Je krijgt de grond dan wel voor niets, maar vergeet niet de eraan verbonden hoge kosten voor het maken van een goede omheining en dat je veel tijd kwijt bent aan voorlichting aan omwonen den en aan heen en weer reizen.” januari – 2016 | EKOLAND

bedrijfsvoering

Landgoed Vollenhoven biedt groente pakketten aan, Jacob belt ze met de vraag of ze ook vleespakketten willen verkopen. “Vlees wilden ze niet, maar ze bleken wel land over te hebben. We mochten een paar stiertjes in het weitje voor het grote huis laten lopen.” De mooie Jersey kalve ren trekken de aandacht. Bij evenementen op het landgoed maait hij netjes een stuk wei voor een tijdelijke parkeerplaats. Zo wint hij vertrouwen en krijgt het aanbod om alle 23 hectare van het landgoed, deels natuurland, te pachten voor gemiddeld 125 euro per hectare. Ze krijgen een goe de naam en dat resulteert in een pacht contract met het Utrechts Landschap: tien hectare natuurgrond voor nabeweiding. Een boswachter van een ander gebied heeft aangegeven ook grond beschikbaar te willen stellen zodra die vrijkomt. Deze lappen grond komen niet zomaar aange waaid. “Je moet aan iedereen laten weten dat je grond zoekt. Na een paar jaar komt er dan wel wat.” Maar uiteindelijk willen ook deze boer en boerin graag met hun kinderen op een boerderij wonen, dichtbij hun vee. Dat is nog wel een uitdaging. Met financiering van particulieren en eventueel de bank moet het gaan lukken. Linda: “De waarde van ons bedrijf zit in ons concept.” Een puzzelende boer, dat is Sander Kerkhoffs van ‘s Andershof in Etten: “Je moet puzzelen en rekenen tot je een

‘s Andershof in Etten

landbouwvorm hebt gevonden die reëel is en bij je past.” Inmiddels heeft hij 25 zeugen rondlopen op een 6,5 hectare tel lende boerderij. “Mijn familie heeft een melkveehouderij met daarbij varkens. Ik EKOLAND | januari – 2016

‘Na wat puzzelen en rekenen komt Sander bij varkens uit.’

kwam hier vaak in de vakantie en wilde ook wel boer worden.” Bij de familie mag Sander twintig uur in de week koeien melken. Daarnaast werkt hij voor het NAJK (Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt). Maar hij wil graag fulltime boer worden. Na wat puzzelen en re kenen komt Sander bij varkens uit. Hij vraagt zich al lang af waarom varkens niet buiten gehouden kunnen worden. “Een varken steekt graag zijn neus in de grond. En zonder stal is je startkapitaal aanzienlijk lager.” Sander kan twee hec tare grond van zijn familie huren. Op 1 mei 2012 zegt hij zijn baan bij het NAJK op en begint met één drachtige zeug en de vijf gelten die daaruit voortkomen. Al vrij snel komt Bennie de beer erbij om te kunnen uitbreiden. Brandt & Levie, hippe worstenmakers uit Amsterdam, vragen Sander of hij vlees kan leveren. Hij koopt er zes Topigs zeugen bij en bouwt hutten op het land. Al snel wordt zijn land echt te klein, bovendien wil de familie het graag terug. Wat nu? Op een dag ziet Sander in de omgeving een boerderij te koop staan. Dus gaat San der weer puzzelen. ABN AMRO bank wil wel instappen, maar vraagt wel een deel eigen vermogen. Sander kan geld lenen bij familie en bekenden. Het risico is klein omdat de grond zijn waarde behoudt. In juli 2014 krijgen Sander en zijn vriendin de sleutel van hun eigen boerderij met 6,5 hectare grond waarvoor €50.000/ha is betaald. Uit Sander’s puzzel blijkt dat hij moet opschalen naar 25 zeugen. Brandt & Levie neemt 75 procent van de varkens af. Daarnaast verkoopt Sander vlees aan een webwinkel en via zijn huiswinkeltje,

een caravan waarop een vrolijk plaatje van een varken in de wei is geschilderd. Uitbreiden wil hij voorlopig niet. “Met 25 zeugen is het qua arbeid te behappen. Het mooie van boeren is om tussen de varkens te lopen en te denken: hoe kunnen we dit of dat nog beter doen.” Maria van Boxtel is partner in Land & Co. Meer lezen over nieuwe starters? Download Special van Dynamisch Perspectief Land: Ruimte voor nieuwe boeren van www.bdvereniging.nl of van www.toekomstboeren.nl Zoek je opvolging of mensen voor je biologische bedrijf? Kijk op www.landgilde.nl

Workshops • Land: ruimte voor nieuwe boeren Donderdag 21 januari | 16.15 uur | Hanzezaal Met Hanny van Geel-boerin en Via Campesina, Piet van IJzendoorn-Zonnehoeve en Vereniging voor BD Landbouw, Inno KockLand of Seattle, spreker van de bank, Martijn Meijers-tuinderij Landgoed Sevenaer, Linder van den Heerik-permacultuurtuinderij de Voedselketen en meer nieuwe ondernemers. Olv: Klarien Klingen-Toekomstboeren en Maria van Boxtel-Landgilde. • Bedrijfsopvolging: hoe doe je dat? Woensdag 20 januari | 14.00 uur | Meerhal D Met Daniël Schuylenburg-Stadsboerderij Almere, Jan Harm Welleweerd-akkerbouwer en Fred Willems-biol. Kwekerij Vollenberg, Maria van Boxtel en Helmer WieringaLandgilde. • Samen grond financieren Donderdag 21 januari | 11.45 uur | Meerhal D Met Irene van der Voort-De Groote Voort en Jan Hoek-AA MA RB Meeuwsen Ten Hoopen, Accountants & Adviseurs. Olv: Helmer Wieringa en Maria van Boxtel-Land & Co • Crowdfunding: financieren voor de toekomst Donderdag 21 januari | 13.00 uur | Meerhal D Met Barbara Geertsema-de Goede Vissers Olv: Maria van Boxtel, Land &Co 53

2e Voedsel Anders conferentie Voedsel Anders brengt initiatieven en mensen bijeen om de beweging naar een duurzaam en eerlijk voedselsysteem te versterken. In februari vindt de tweede editie van de Voedsel Anders conferentie plaats. De eerste editie in 2014 was met 800 deelnemers een groot succes. Veranderingen op het gebied van landbouw en voedsel zijn hard nodig. Het huidige model put de aarde uit en veroorzaakt een flink deel van de uitstoot van broeikasgassen. Boeren zitten in een wereldwijde concurrentiestrijd en veel land wordt gebruikt voor productie van veevoer en brandstof in plaats van lokaal voedsel. Nationaal en internationaal wordt gebouwd

Campagnebeeld Nature & Moretbeeld

Eosta lanceert nieuwe campagne: True cost of food

Gangbare levensmiddelen brengen allerlei verborgen kosten voor de maatschappij met zich mee. Maar hoe hoog zijn die kosten nou werkelijk? Zou het niet verhelderend zijn als we de kosten voor bodemverarming, klimaatverandering, gezondheidsschade precies wisten? Nature & More heeft er werk van gemaakt. De eerste resultaten zijn duidelijk: als je alle kosten meeneemt, is gangbaar duurder dan biologisch. De echte kosten worden doorgeschoven naar onze kinderen en kleinkinderen. Bio is niet te duur, gangbaar is te goedkoop. Zo luidt de stelling van Nature & More. De campagne ‘true cost of food’ wordt tijdens de Grüne Woche in 54

aan een ander systeem, om zo de wereld op duurzame wijze te voorzien van goed en gezond voedsel, met eerlijke prijzen en met respect voor milieu en biodiversiteit. Gezonde bodems dragen bovendien bij aan de oplossing van het klimaatprobleem. In deze tweede editie denken en werken boeren, vissers, burgers, wetenschappers en maatschappelijke organisaties samen verder aan eigentijdse, duurzame en eerlijke voedselproductie en –consumptie, met nieuwe relaties tussen boer en consument.

Berlijn (15 t/m 24 januari) gelanceerd en vindt ook zijn weg naar Nederland. The true cost of food is onderbouwd met een rekenmodel waarin verborgen kosten van huidige landbouwsystemen zichtbaar worden. Uit meerdere berekeningen blijkt dat de kosten van biologische producten in werkelijkheid lager zijn dan van gangbare producten.

Steeds vaker biohaantjes op menu

De achttien biologische speciaalzaken van Estafette bieden sinds kort ook haantjes in hun winkels aan. De haantjes zijn afkomstig van de Lankerenhof, die de haantjes naast haar jonge legkippen houdt en vermarkt onder de naam Haantje de Coq.

Zo worden creatieve en dynamische alternatieven geleverd voor de grootschalige en geïndustrialiseerde voedselproductie gedicteerd door multinationale ondernemingen. De conferentie wordt al ondersteund door een enorm aantal organisaties en is nog groeiende! De tweede editie van de Voedsel Anders conferentie vindt plaats op vrijdag 12 en zaterdag 13 februari, locatie Wageningen Universiteit, Orion, gebouw 103. Meer info en aan melden www.voedselanders.nl

De afgelopen jaren is op de Nederlandse markt met succes ingezet op de comeback van het haantje. Op jaarbasis gaat het om ongeveer 25.000 haantjes. Met de inzet van de winkels van Estafette komt het haantje nu bij nog meer consumenten binnen handbereik.

bedrijf. Door de overname van de aandelen door A.C. Hartman ontstaat een bedrijf met een 18 ha groot productie-apparaat. Daarmee is Hartman één van de grootste spelers op de biologische glastuinbouwmarkt met veel vaste klanten en uitgebreide verpakkingsmogelijkheden. De afzet blijft via telersvereniging Nautilus Organic verlopen.

Greenshield verkocht aan A.C. Hartman Albert Heijn gaat voor biologische cranberries

Alle aandelen van de bedrijven Ruud van Schie BV en Van Schie Vastgoed BV, producerend onder de merknaam Greenshield, zijn verkocht aan A.C. Hartman uit Sexbierum. Ruud van Schie vindt het ‘goed nieuws’. Hij was om gezondheidsredenen genoodzaakt om deze keuze te maken voor de toekomst van het glastuinbouw-

De gedraoogde cranberries van Albert Heijn werden begin januari uitgeroepen tot het meest misleidende product. Dit ‘superfood’ bestaat voor 68% uit toegevoegde siroop en voor slechts 30% daadwerkelijk uit cranberries. AH won hiermee het Gouden Windei 2015 van voedselwaakhond Foodwatch. Albert Heijn heeft besloten om de cranberries in de loop van het jaar te gaan vervangen voor een biologische variant. Foodwatch meldde al dat Albert Heijn toegezegd heeft het product dit kwartaal te gaan aanpassen.

januari – 2016 | EKOLAND

marktberichten

Maandelijkse open dagen Warmonderhof

Groenhorst Dronten Warmonderhof Opleidingen leidt de boeren van de toekomst op. Het is een school waar studenten in voltijd en deeltijd kunnen leren voor biologisch-dynamisch tuinder, veehouder, akkerbouwer of fruitteler. Het is ook de opleiding waar ze stadsboer of zorgboer kunnen worden. De komende maanden wordt er (bijna) maandelijks een informatiedag gehouden op de locatie in Dronten. Inschrijven

voor deze informatiedagen kan op www.warmonderhof.nl. Tijdens de informatiedagen staan de docenten en de studenten voor de bezoekers klaar om al hun vragen te beantwoorden. Degenen die voor de voltijdopleiding komen en zeker van hun zaak zijn, kunnen alvast bellen voor een intakegesprek tijdens de informatiedag van hun keuze. Voor deeltijdstudenten is geen intakegesprek nodig

Bio-varkensvlees ongekend populair De afzet van biologisch varkensvlees is het afgelopen jaar sterk gegroeid. Dat blijkt uit cijfers van De Groene Weg. Leverancier De Groene Weg in Groenlo ziet het aantal varkens dit jaar toenemen tot boven de 80.000. Daarmee is de vraag naar biologisch varkensvlees

BDEKO Oriëntatie cursus Biologische Landbouw

groter dan ooit. Biologisch vlees stond ook tijdens de Kerstdagen bij veel consumenten op het menu en bovendien is er veel aandacht in de media voor biologisch vlees. Mede hierdoor is de beleving positief en vinden veel mensen biologisch vlees passen bij een maatschappelijk verantwoorde levensstijl. Steeds meer consumenten kiezen voor deze producten met als gevolg een toenemende vraag en een stijgende afzet. Supermarkten spelen hier op in door meer biologisch vlees op te nemen in het assortiment.

BDEKO (vereniging voor biologische en biologisch-dynamische boeren in Flevoland) richt zich op belangenbehartiging voor de leden, ontwikkeling en promotie van de biologische landbouw in de regio en zet zich in voor kwaliteitsontwikkeling, kennisoverdracht in de sector en ontmoeting en uitwisseling met collega-telers. Vanaf 26 januari gaat de BDEKO Oriëntatiecursus Biologische Landbouw van start, bedoeld voor mensen die kennis willen maken met biologische landbouw/sector, maar ook voor hen die willen omschakelen. De cursus bestaat uit vijf cursusdagen en vindt plaats in Flevoland. Aanmelden en meer informatie via bestuur@bdeko.nl Kijk ook in het Programmaoverzicht voor de Workshop ‘Groen groeit door Delen, Samenwerken en Verbinden! Op donderdag om 10.15 uur in de Hanzezaal.

Biohuis update ALV Biohuis 20 januari Alle Biohuis-leden kunnen op 20 januari, vooraf aan de Biobeurs, de Algemene Ledenvergadering van het Biohuis bezoeken. Het eerste, huishoudelijke, gedeelte is alleen voor leden en duurt van 10.30 tot 11.45. Na een korte pauze is dan om 12.00 uur het open gedeelte voor iedereen toegankelijk. Het onderwerp is ‘faire prijzen’, met als spreker Felix Prinz zu Löwenstein, voorzitter van Naturland en boegbeeld van de Duitse biologische boeren. Biohuis leden krijgen de vergaderstukken na aanmelding per email.

Laag Skaltarief kleine bedrijven Controleorganisatie Skal heeft haar tarieven per 2016 verlaagd en op veler verzoek een speciEKOLAND | januari – 2016

toelichting op dit nieuwe besluit. Die zullen we goed bestuderen. Met name voor bladgewassen en fruit is er onduidelijkheid. Ook moet duidelijker worden over welke risico’s we het nu eigenlijk hebben en hoe die dan te beperken zijn. We zullen dit samen met LTO en betrokken telers beoordelen.” Op www. biohuis.org vindt u een link naar het GlobalGAP bericht.

aal tarief voor kleine bedrijven ingesteld. De voorwaarde is dat het hele bedrijf biologisch is, met een jaaromzet lager dan 50.000 euro. Het Biohuis introduceerde ook al een kleine bedrijvenregeling. Vraag het lagere tarief voor 31 januari aan bij Skal.

Global G.A.P. draait mestregels terug GlobalGAP, het internationale certificeringssysteem van supermarkten, kwam onlangs met nieuwe regels voor bemesting. Daardoor leek het gebruik van onbewerkte dierlijke mest in veel teelten in 2016 vrijwel onmogelijk te worden. Zowel voor biologische als gangbare telers was dit onacceptabel. Biohuis en LTO hebben zich samen ingezet om dat onheil af te wenden. In december maakte het GlobalGAP bestuur bekend dat in de meeste gevallen toch de

oude regels blijven gelden. Hans Huijbers, bestuurslid van LTO Nederland: “LTO Nederland is, samen met Biohuis en ketenpartijen, meteen de discussie aangegaan met Global GAP. Dat is nog niet zo eenvoudig bij een organisatie die wereldwijd supermarkten vertegenwoordigt. Maar gelukkig is er resultaat geboekt.” Global GAP adviseert telers wel om ‘een bedrijfsspecifieke risicoanalyse’ te laten uitvoeren. Maria Buitenkamp, Biohuisbestuurslid: “We wachten nog op een verdere

Skal Certificaten delen Skal schrijft geregeld afwijkingen omdat bedrijven niet beschikken over het meest recente Skal-certificaat van een toeleverancier. Als alle bedrijven de informatie over hun certificaten automatisch delen met hun afnemers, scheelt dat veel gedoe. Dit is te regelen in uw Skal account via ‘Certificaten uit mijn netwerk’. 55

Steeds meer mensen kopen voedsel online. Hoe bezorg je bestellingen op een efficiënte, goedkope en liefst duurzame wijze? En hoe maak je het zo leuk en makkelijk mogelijk?

Studenten vinden oplossingen voor thuisbezorgen versproducten

Slim bestellen en bezorgen

Studenten Industrieel Product Ontwerpen van Hogeschool Windesheim in Zwolle bedachten innovaties voor het bestellen en leveren aan bemande en onbemande afhaalpunten, aan huis en aan pop-up stores. Tekst Iris van de Graaf | Foto’s & illustraties studenten Hogeschool Windesheim Isolerende vleesverpakking - Maarten Marks

“Mijn doel was een volledig composteer bare verpakking.”

cologische koeling aan huis. Stel, je krijgt als boer een bestelling binnen en levert die af bij de consument. Maar als de klant niet thuis is, heb je een probleem, want je kunt de producten niet zomaar voor de deur neerzetten. Het gevaar loert om de hoek dat de kat van de buren er met de biefstuk vandoor gaat of dat de zon de broccoli genadeloos doet narijpen. Studente industrieel ontwerpen Mees Elkerbout, ontwierp een ‘zichzelf isolerende’ kast die aan huis of aan een hek bevestigd wordt. Mees maakte voor de isolatie van de kast gebruik van ‘Mushroom Isolation’. Dit is een techniek waarbij schimmeldraden van een paddenstoel groeien in de dubbele behuizing van de kast en binnen enkele dagen de behuizing ge

heel vullen met een isolerende laag. Dit leek Mees niet alleen effectief en ecologisch maar bovendien leer zaam om te volgen. Daarom ontwierp ze een raampje in de wand om het groeiproces te volgen. Het ontwerp zorgt ervoor dat de geleverde producten gekoeld en veilig blijven. Het is ook prima zelf te bouwen gaat dan ook in een houten bouwpakket geleverd worden. Het ontwerp is niet alleen slim maar ook leuk. “Mijn ontwerp houdt op een ecologische en een leerzame wijze biologische producten gekoeld. Mijn doel was om een ontwerp te bedenken met een groene werking en groene uitstraling voor groene producten. Daarom is de vormgeving van de kast geïnspireerd op een blad uit de natuur”. januari – 2016 | EKOLAND

innovaties

App en pop-up store. Mourice Schuurmans is een boerenzoon en student industrieel ontwerpen. Mourice: “50 jaar geleden was alles nog simpel. De mensen aten seizoens gebonden, kochten lokaal in en het geld bleef in de gemeen Schappen celbeton - Mourice Schuurmans schap. Vandaag de dag komt het voedsel uit alle windstreken, mensen kun nen eten wat ze willen en wanneer ze het willen. Maar tegen welke prijs? Tegenwoordig domineren grote multinationals de voedselindustrie en komen kleinere boerderijen in steeds grotere problemen. Is er een manier om grote multinationals te vermijden en het lokale voedsel weer naar de lokale mens te brengen?” Mourice wil graag zijn creatieve talenten inzetten om ‘het tij te keren’. Hij begon met een gedegen analyse . Enkele cijfers uit zijn onderzoek tonen dat er in 1997 nog 35.000 melkveebedrijven operationeel waren in Nederland en dat er nu minder zijn dan 19.000. Ver der staat er meer dan 15 miljoen vierkante meter stal leeg op dit moment. De gemiddelde dagomzet van de doorsnee supermarkt nam toe van 8000 euro in 2000 tot bijna 14000 euro in 2009. Mourice is van mening dat door te kijken naar de omgeving en te luisteren naar de boer, veel van onze problemen kunnen wor den opgelost. “Wij kunnen als ontwerper bijdragen aan een nieuw soort landbouw, door te kijken naar alternatieven die de huidige markt aanvullen, in plaats van intensiveren,” vertelt hij. Mourice concludeerde “Mijn dat de grote boosdoeners van de gemiddelde boer schaalvergroting en de supermarkt zijn. In combina ontwerp tie met de leegstaande stallen zou hij graag zien dat houdt op leegstaande boerderijen worden omgetoverd tot lokale supermarkten en dat mensen bewustere keuzes ma ecologische ken als het gaat om voedsel. Omdat het realiseren van wijze lokale supermarkten in stallen buiten zijn bereik ligt, bedacht Mourice een app om lokale producten mak producten kelijker bereikbaar te maken. Met de ‘Local Food App’ gekoeld.” kan de boer zijn producten, specialiteiten en ach tergrond delen met de consument. De consu ment kan met de app lokale recepten zoeken en inkopen door een druk op de knop. Ook bedacht hij de inrichting van een pop-up store voor lokale producten. Uitgangsma teriaal voor de in de afbeelding getoonde winkelstelling met kratten is zogenaamd cel lular concrete (celbeton), een zeer duurzaam en isolerend materiaal met bovendien een stoere uitstraling. Het celbeton vormt een bak waarin stan Zichzelf isolerende kast - Mees Elkerbout daard eurokratten geplaatst kunnen worden. EKOLAND | januari – 2016

Isolerende verpakking. Hoe bezorg je vers of diep gevroren vlees aan huis? Student Maarten Marks nam de uitdaging aan en ontwierp een 100 procent composteerbare verpakking met natuurlijke isolatie. Maarten: “Tegenwoordig worden steeds meer vlees verpakkingen gemaakt van biobased plastics. Een voorbeeld hiervan is PLA, een plastic dat wordt ge maakt van rietsuiker. Naast het feit dat PLA biobased is, is het ook biodegradable of composteerbaar. Helaas geldt dit niet, wanneer je het thuis op de composthoop gooit. Voor dit composteringsproces moet er namelijk een temperatuur van 50 à 60 graden Celsius worden behaald. Mijn doel was om een verpakking te ontwer pen, die volledig composteerbaar is. Een verpakking die niet thuis in de afvalbak belandt, maar gewoon op de composthoop gegooid kan worden en zichzelf af breekt. ” De vleesverpakking die Maarten ontwierp, is een plastic zak gemaakt van zetmeel(TPS). TPS is een volledig composteerbaar product, waarbij het com posteringsproces plaats kan vinden in het normale milieu van een huis-, tuin- en keukencomposthoop. Deze plastic zak wordt gevuld met hooi. Hooi is een 100% natuurlijk isolerend product. Het vlees wordt vervolgens in een kleinere TPS-plastic zak vacuüm verpakt. Deze vleeszak wordt tussen het hooi gestopt. Vervolgens wordt de vleeszak met het hooi gezamen lijk vacuüm geseald. Op deze wijze is de verpakking gemaakt van natuurlijke producten en eveneens vol ledig natuurlijk afbreekbaar. Het zijn niet alleen slimme en mooie oplossingen die de studenten hebbeb bedacht maar ze probeerden ook natuurlijke materialen in nieuwe toepassingen te ge bruiken. De zelfgroeiende isolatieschimmel is daarvan het mooiste voorbeeld. Alle voorbeelden tonen stuk voor stuk aan dat duurzaamheid, sociale bewogen heid, techniek en kennis van agrarische grondstoffen en van de agrarische sector zelf, tot prachtige innova ties kunnen leiden, zowel in fysiek design (vleesver pakking) als in service design (local food app). Deze innovaties gaan het bestellen en thuisbezorgen van producten in de toekomst zeker makkelijker maken! Er is meer, in totaal negen studenten bedachten in novaties voor het ondersteunen van bestellen en thuis bezorgen van versproducten. De innovaties zijn te bekijken op het Streekplein op de Biobeurs.

Workshop • Slim bezorgen: Innovaties voor thuisbezorgen van versproducten Donderdag 21 januari | 10.30 uur | Meerhal D Met de negen studenten van Hogeschool Windesheim

Roodbont Fries Vee biedt aan:

Rivelino 533 Een grote Friese stier

Rivelino 533: een nieuwe roodbonte belofte uit stal Endendijk Deze mooie, grote Friese Roodbonte stier komt uit de vermaarde fokstal van Endendijk. Gefokt uit de Kate-lijn. Helemaal 100% Fries en 100% roodbont. De volle zusters doen het uitstekend en de eerste dochters zijn net aan de melk gekomen. Rivelino 533 is een stier met een sterk skelet en een passende bespiering en heeft een prima karakter. Is ook goed in te zetten bij Holsteinkoeien en andere rassen. Moeder Kate 581: 2.01 336 8326 4,27 3,72 3.03 361 9047 4,41 3,86 4.05 334 8203 4,70 3,76 Daarnaast zijn beschikbaar: Epke fan’e Slinke (v: Piet) en Jetse Goasse (v: Kei) Stichting Roodbont Fries Vee ijvert voor het behoud van het Friese Roodbonte Vee en beveelt u bovenstaande stieren van harte aan. Prijs per dosis € 15,- (Jetse Goasse is tijdelijk, t/m 29 februari 2016, verkrijgbaar voor € 9,- per dosis) Sperma is te bestellen via: secretaris@roodbontfriesvee.nl of 0517-342050

Kijk ook op onze website: www.roodbontfriesvee.nl onder het kopje ‘beschikbaar sperma’

Kijk op www.kopersporen.nl voor een uitgebreide catalogus

PKS-tuingereedschap van nature beter! PKS-tuingereedschap van brons werkt gemakkelijker, roest niet en is beter voor de grond Kopersporen • Sparrenlaan 5 • 9401 RA Assen • tel: 0592-319402

Interview

Kees Water over de ontwikkeling van bio Kees Water is adviseur met biologische landbouw als specialiteit. Hij bezoekt en begeleidt al 35 jaar bedrijven en heeft alle ontwikkelingen en groeistuipen van nabij meegemaakt. Hij deelt graag zijn ervaringen en toekomstvisie. Tekst & Foto Leen Janmaat Leen Janmaat (l) en Kees Water (r`)

“Een geslaagd experiment, met kansen voor de toekomst.” We zitten bij elkaar in de familiekring van Kees Water. Hij is één van de mede oprichters van Ekoland, we zijn dus oude bekenden en tutoyeren elkaar. Hoe ben je in de biologische landbouw beland? Kees Water: “Als schoolverlater viel mijn oog op een advertentie in het vakblad De Boerderij. De stichting Ekologisch Land bouw Konsulentschap zocht een nieuwe medewerker met landbouwachtergrond. Het kantoor was gevestigd in hartje Am sterdam. Ondanks alle goede bedoelingen ging de stichting na vier jaar failliet en vond ik werk bij Stichting Ekomerk Con trole, voorloper van het huidige Skal. Ik heb gewerkt aan de eerste set EKO-nor men. Maar ik voelde mijzelf geen contro leur en ben met steun van de Nederlandse 1955 geboren te Schellinkhout 1974- 1979 opleiding Lagere-, Middelbare en Hogere Agrarische School 1980- 1984 consulent bij stichting Ekologisch Landbouw Consulentschap 1984- 1985 Stichting Ecomerk Controle, normontwikkeling 1986- 2006 adviseur NVEL, later Consulentschap Ministerie LNV waarna DLV. 2006- heden zelfstandig adviseur Ekopart EKOLAND | januari – 2016

Vereniging Ekologische Landbouw als adviseur aan de slag gegaan.” Wat is er veranderd in je werk als adviseur? “Tijdens de eerste groeifase lag het accent op het maken van omschakelingsplannen en bedrijfsadviezen. Eerst met de boer aan tafel, vervolgens voorlichting geven over biologisch boeren en dan adviseren over aanpassing van de bedrijfsvoering. Tech nische bedrijfsvoering stond voorop, later werd de bedrijfseconomie steeds belang rijker. Langzamerhand heb ik me meer gespecialiseerd in de bedrijfseconomie en –strategie, met biologisch als specialisatie. Inmiddels werk ik tien jaar als zelfstandig adviseur. Ik maak veel bedrijfsplannen waarbij het vooral gaat over biologisch on dernemen. De nadruk ligt steeds meer op het begeleiden van ontwikkelingsproces sen, vaak in samenwerking met natuur beheerorganisaties. Mijn werk blijft zich ontwikkelen en verdiepen.” Hoe kijk je terug op 35 jaar biologische landbouw? “Als een geslaagd experiment. We begon nen met hoge idealen en beperkte speci fieke landbouwkundige kennis, maar als ik zie hoe bedrijven zich hebben ontwikkeld

en ook economisch goed draaien dan is er veel bereikt. Daar mogen we best wel trots op zijn.” Hoe zie je de toekomst? “Biologisch heeft bestaansrecht en zal geleidelijk doorgroeien. Door de maat schappelijke acceptatie van biologisch wordt er nog steeds een meerprijs betaald. Deze meerprijs vormt de basis voor de economische duurzaamheid. Groeispur ten kunnen de prijsvorming negatief beïnvloeden. Dus het risico op nivellering van de prijzen blijft aanwezig. De kunst voor de biologische ondernemer is om ook ecologische en maatschappelijke diensten vergoed te krijgen. Deze diensten spelen een belangrijke rol in de bedrijfsplannen die ik voor bedrijven schrijf. Biologische boeren zijn doorgaans marktgericht en dat geeft hen kracht voor de toekomst.” Meer info www.ekopart.nl

Workshop • Omschakelen naar biologisch melkvee voelt (als het goed is) als thuiskomen Woensdag 20 januari | 15.15 uur | Meerhal D Donderdag 21 januari | 14.15 uur | Meerhal D Met Kees Water, Ekopart Kees Water Advies en Edith Finke van DLV Advies Rundvee 59

Plan voor strokent eelt in Flevoland levert winst voor natuur en landbouw

Bomen, aardappelen, struiken & granen op één akker

Natuurorganisatie Flevo-landschap en biologisch landbouwbedrijf ERF hebben het plan om natuur en landbouw te integreren op een aantal Flevolandse akkers. Strokenteelt met een afwisseling van bomen, struiken en akkerbouwgewassen biedt ruimte aan veldleeuwerik, velduil en kiekendief en ook plek aan natuurlijke vijanden van ziekten en plagen van akkerbouwgewassen. Ook leveren de bomen en struiken oogstbare producten. Tekst Geertje Schlaman, Didi van Dijk & Maria van Boxtel Illustraties cover inrichtingsplan

oude regen slaat in het gezicht van Jaco Bur gers, directeur van ERF BV en Mark Shepard, boer uit de USA en auteur van het boek ‘Her stellende landbouw’. Ze lopen – kraag van de jas hoog opgetrokken – met een groepje medewerkers van ERF BV en Flevo-landschap langs akkers met natte maar vruchtbare kleigronden. Mark gebaart enthousiast van een akker vol groenbemesters naar een gemengde haag met vlierbessen, elzen en kreupelhout. Het is er nog niet, maar in de koude regen zien we het voor ons: stroken van akkerbouwgewassen, groenbemesters en meerjarige planten afgewisseld met stroken bomen en struiken. Allemaal met oogstbare producten. En allemaal plekken voor natuur en natuurlijke vijanden van de gewassen. Want in de nieuwe ontwikkelstrate gie voor het gebied Noorderwold-Eemvallei van circa 900 ha worden natuur en landbouw niet naast elkaar ontwikkeld, maar vergaand geïntegreerd in één eco systeem. De functies van natuur en landbouw lopen in elkaar over en rouleren in tijd en ruimte. Met als doel meer biodiversiteit op een manier die natuur én

landbouw versterkt. Flevo-landschap en ERF zijn bezig om de ontwikkelstrategie uit te werken tot een gebieds inrichtingsplan. Mooi meegenomen dus dat Mark Shepard in Nederland is en zijn ervaringen over een samenwerking tussen natuur en landbouw wil delen. Voedselbos, agro-forestry, strokenteelt, natuur en landbouw integreren. Wie maakt zo’n plan? Natuuror ganisatie Flevo-landschap in samenwerking met bio logische akkerbouwers in Flevoland. Flevo-landschap heeft zo’n 5700 hectare Flevolandse natuur in beheer, waaronder de Lepelaarplassen, Natuurpark Lelystad en Werelderfgoed Schokland. Met de ontwikkelstrate gie voor Noorderwold-Eemvallei wil Flevo-landschap een verregaand experiment aangaan om samen te wer ken met boeren. Een experiment gericht op bijzondere en kwetsbare soorten als de veldleeuwerik, velduil en kiekendief, vogels die baat hebben bij een dynamisch beheer met verscheidenheid op de akkers en pionier vegetatie. Samenwerkingspartner ERF is het grootste particuliere biologische landbouwbedrijf van Neder januari – 2016 | EKOLAND

akkerbouw

land. ERF BV teelt verschillende akkerbouwgewassen op zo’n 2000 hectare grond in Flevoland. Het bedrijf is ontstaan uit de privatisering van het grootland bouwbedrijf van de Rijksdienst IJsselmeerpolders en is daarmee gespecialiseerd in het duurzaam beheren en exploiteren van gronden waar nog geen bestem ming voor is. ERF heeft daarmee ook een maatschap pelijke rol die het bedrijf met een flexibele instelling wil inzetten, bijvoorbeeld gericht op het verbinden van landbouw,natuur, wonen, werken en beleven. Jaco Burgers en de medewerkers van ERF hopen uiteraard op een positieve werking op hun akkerbouwgewassen: meer natuurlijke vijanden van ziekten en plagen en vitalere gewassen.

De velduil: doelsoort van het plan

Er zijn nog veel vragen te beantwoorden voordat ERF BV en Flevo-landschap de eerste bomen naast de eerste granen planten. Op deze schaal zijn er geen voorbeelden van strokenteelt en voedselbossen in Nederland. Het vernieuwende en innovatieve is dat landbouw en natuur niet naast elkaar in het gebied staan, maar letterlijk in elkaar overgaan, in stroken verweven door het landschap. Misschien wordt de kavelstructuur ook losgelaten. De stroken rouleren in de tijd en ruimte door het landschap, als een zeer brede vruchtwisseling. Het doel is het gehele gebied te laten fungeren als één totaal ecosysteem, waarin permanente, semipermanente en eenjarige gewassen elkaar afwisselen. Eventueel kunnen dieren worden ingezet in de grasstroken, zoals grazende runderen of juist woelende varkens. Zelfs de recreatie kan mee in de vruchtwisseling: het wandelpad rouleert, waardoor de bezoeker ook door het gebied heen mee rouleert en op die manier het ecosysteem meebeleeft. Het verbin den van natuur en landbouw op deze manier vraagt van de samenwerkingspartners een lange termijnvisie, intensieve samenwerking en een flinke investering in tijd en geld. De winst zit hem dan in de extra bio diversiteit, die zowel voor de natuur als de landbouw veel voordelen moet gaan opleveren. Naast landbouw producten en natuurproducten die geoogst kunnen worden, kan het experiment ook worden gefinancierd met natuursubsidies en fondsen. Omdat de natuur subsidies in Nederland vooral gericht zijn op vaste percelen van ‘echte’ natuur, waarvan de grond ook een natuurbestemming heeft, is het nog onduidelijk of natuursubsi die voor dit project mogelijk is. Ook subsidies voor agrarisch natuurbeheer bieden nog geen uitkomst, want oogsten van zulke percelen – zoals bijvoor beeld akkerranden – is niet de bedoeling. De strikte scheiding tussen landbouw en natuur in beleid en subsidieverordenin gen vragen voor deze pilot om een aanpassing.

EKOLAND | januari – 2016

Er is nog weinig bekend over de wisselwerking tussen bomen en akkerbouwgewassen. Hoe richt je een gebied als Noorderwold-Eemvallei in? Welke gewassen kies je, welke voor kortere en lan gere termijn? Wat zet je naast elkaar? Pas als de plek voor de eerste akker definitief is gekozen, kiezen ERF BV en zijn partners een ‘vruchtwisseling’. Inrichtings principes voor de combinatie natuur en landbouw zijn daarbij doorslaggevend: • De abiotische factoren, zoals grondsoort, wind, wa ter en de oriëntatie van de meerjarige gewassen van wege schaduwwerking. De wind blijkt in Nederland belangrijk te zijn i.v.m. schimmeldruk. • Het halen van productie uit landbouw en natuur. Werkbreedte en beschikbare mechanisatie voor het beheer van het gebied als geheel is bepalend voor de breedte van de stroken. • Rendement en financieringsmogelijkheden. De wet telijke mogelijkheden van natuursubsidies bepalen het rendement uit subsidiebronnen. De mogelijkhe den om te oogsten en de meerwaarde van biodiver siteit op de productkwaliteit bepalen het rendement uit landbouwproductie. De inrichting volgt daarmee water, mechanisatie en de definities van natuur en landbouw in verschil lende wetten (vanwege financierbaarheid). Wanneer de gronden definitief gekozen zijn, kunnen op basis van bodemeigenschappen de definitieve inrichting en gewaskeuze vorm krijgen. Naast de inrichting van het overgrote deel van het gebied in stroken, is de aanleg van een voedselbos rondom een openbaar toeganke lijk plek of eventuele bebouwing met woningen een mogelijke mooie aanvulling. Een voedselbos kan fun geren als de verbinding tussen landbouw, natuur, wo nen en werken in het gebied. Hoewel agroforestry in verschillende vormen al eeuwenlang wordt toegepast in Nederland - denk bijvoorbeeld aan het inscharen van vee in boomgaarden – is er nog weinig bekend over de wisselwerking tussen bomen en akkerbouw gewassen. In Nederland begint de toepassing van nieuwe vormen van agroforestry langzaam op gang te komen. Het gebied Noorderwold-Eemvallei kan hierin een pilot zijn, een nieuw experiment en door de schaal een voorbeeld voor andere plekken. Geertje Schlaman, Didi van Dijk en Maria van Boxtel stelden een inrichtingsplan Noorderwold-Eemvallei op voor ERF BV en Flevo-landschap, in opdracht van Rijkswaterstaat.

Workshop • Waar biodiversiteit landbouw met natuur verbindt Donderdag 21 januari | 15.30 uur | Meerhal B Met Jaco Burgers van ERF, het Flevolandschap en Geertje Schlaman, Netwerk Biologische InfoCentra- Let’s talk bio! 61

ge ita

biocu

ti arie es ar

v ral here ltu

D IN G

R E O UETO-SE T PE N P O L LI N A

Zaadvaste rassen

• Van biologische telers voor biologische telers p de • Beproefde oude rassen en nieuwe Bezoek ons od E198! an st biologisch-dynamische rassen , rs eu Bio-B • Groenten, kruiden, bloemen Workshop: assen”,

Individueel advies:

groenter “Zaadvaste januari, 12.45 h Meerhal 4, 20

Biosano bvba Mieke Lateir mieke.lateir@biosano.be | M. +32 (0)488 589990 www.bingenheimersaatgut.de

Wegens areaaluitbreiding zijn wij op zoek naar

Enthousiaste BIO telers Bent u akkerbouwer en lijkt het u een uitdaging om samen met ons te telen? Neem dan contact met ons op om de mogelijkheden te bespreken. Bezoek ons ook op de Biobeurs op 20 en 21 januari 2016 in Zwolle! www.gourmet.nl

Gourmet BV | Slimweg 42 | 1614 MG Grootebroek 06 5472 5154 (Barry Blokker) | barry@gourmet.nl BF16_90-5x258_NL_Ekoland.indd 1

19.11.15 15:01

Lifestyle

Weten

van eten

Huidige voeding levert vaak niet de brandstof die ons lichaam nodig heeft

De gemiddelde mens weet niet goed welke eisen zijn lichaam stelt aan voeding. Hoe moeten we het ook weten? Waar hebben we iets geleerd over voeding? Niet op school en niet door overlevering. De auteur levert het antwoord op deze vragen. Tekst Harmien Haan | foto Rineke Dijkinga

ineke Dijkinga, auteur van verschillende boe ken over voeding: “Ik zie dagelijks hoe men sen onbewust, ongewild en zeker onbedoeld, voeding eten die hun klachten in stand houdt, verer gert of veroorzaakt. Als we een auto kopen krijgen we in elk geval nog een instructieboekje waarin staat wat we er wel of niet mee moeten doen. Als je morgen een Rolls Royce koopt moet je er toch echt benzine, mo torolie en koelvloeistof in doen anders sta je ook met je Rolls Royce langs de kant van de weg. Zo is het ook met een mens, er zal de juiste brandstof in moeten omdat we anders onze weg niet in gezondheid kun nen vervolgen. Helaas biedt onze huidige voeding ons vaak niet meer de brandstof die ons ‘antieke’ lichaam nodig heeft. Veel stoffen die we dringend nodig hebben zoals Omega-3 vetzuren zijn met een lampje te zoeken. Anderzijds hebben we veel stoffen aan onze voeding toegevoegd die zo lichaamsvreemd zijn dat ons lichaam ze niet kan gebruiken - denk aan transvet - of die veel processen op zijn minst in de war schoppen. Denk aan fructose of aan E-nummers zoals bijvoorbeeld E621.” Voeding moet aan bepaalde voorwaarden voldoen wil het een bijdrage kunnen leveren aan onze ge zondheid. Het mag geen schade aan onze gezondheid EKOLAND | januari – 2016

aanrichten. Dus geen of een minimale hoeveelheid schadelijke micro-organismen, pesticiden, herbici den. Het moet een positieve bijdrage leveren aan onze ge zondheid en ons lichaam niet nodeloos belasten, dus met een minimum aan kleur-, geur-, smaak-, conser veerstoffen en additieven. Het moet rijk zijn aan vitamines, mineralen, sporen elementen en beschermende stoffen. Er moet een goed evenwicht zijn tussen gezonde vet ten, eiwitten en langzame koolhydraten. Het moet lekker zijn en ons een gevoel van welbeha gen en verzadiging geven. Voeding die je niet goed ‘bekomt’ is waarschijnlijk niet jouw aangewezen voe ding. ‘Niet wat je eet maar wat je verteert, komt je ten goede’ is een eeuwenoude wijsheid. En als laatste (of misschien wel als eerste? hoort daar zeker bij dat de voedingsmiddelen zo weinig mogelijk schade aan de wereld om ons heen mogen berok kenen. Wat goed is voor het milieu, is ook goed voor onze eigen gezondheid. Alleen voeding die aan deze eisen voldoet verschaft het lichaam de broodnodige energie en kan zo een bijdrage leveren aan onze gezondheid. Hieruit blijkt al dat enkel authentieke, onbewerkte, onbespoten voedingsmiddelen aan de fysiologische behoeften van ons lichaam kunnen voldoen. Meer weten over Rineke Dijkinga? Zie www.rinekedijkinga.nl

Wat goed is voor het milieu, is ook goed voor onze eigen gezondheid

Workshop • De meerwaarde van biologische voeding Donderdag 21 januari 16.45 uur | Meerhal A Met Rineke Dijkinga 63

BOER WORDEN? mbo biologisch-dynamische landbouw

IN 2016 MAANDELIJKSE OPEN DAGEN!

www.warmonderhof.nl

tuinbouw veehouderij akkerbouw fruitteelt stadslandbouw zorglandbouw VOLTIJD/DEELTIJD

landbouw

Landbouwinnovatie op basis van zonen maanperioden geeft opbrengstverbetering

Efficiënte rotatie en grondbewerkingstijden Op basis va een landbouwgewassensysteem met vier groeiwijzen ontwikkelde de auteur na tien jaar praktijkonderzoek een innovatief, efficiënt rotatie- en grondbewerkingssysteem. Tekst & illustraties Hans Bruinsma

e basis voor de werkwijze is een landbouwgewassensysteem dat vier elementaire groeiwijzen om vat: strekking, zwelling, verfijning en de ling. Die groeiwijzen komen op twee ma nieren voor waarmee er 16 groeitypen zijn. Die komen voor op vier niveaus: in 16 ge wasgroepen - zoals aangegeven in afbeel ding 1, in 16 producten per gewasgroep, 16 productvarianten (variëteiten) per product en tenslotte 16 gewasvarianten (rasvarian ten) per productvariant. Deze ordening is afgeleid van de door onderzoekster Maria Thun gehanteerde gewasindeling van wortel-, blad-, bloemen zaadgewassen, de verticale indeling van de 16 gewasgroepen. Thun constateerde dat de door haar aan geduide vier groeiwijzen versterkt worden door grondbewerkingsperioden te kiezen in relatie tot de omloop van de maan langs de zogenaamde Aarde-, Water-, Lucht- en Vuurbeelden van de dierenriem. Met be trekking tot de toegevoegde horizontale ordening werden in eigen onderzoek ge lijksoortige onderzoeksresultaten behaald in relatie tot de omloop van de aarde om de zon. Voor de zonen maanperioden in het jaarverloop, zie afbeelding 2. Efficiënte grondbewerkingstijden ontstaan als voor het product en de ge wasgroep waartoe het product behoort passende zonen maanperioden gekozen worden. Dit geeft gemiddeld ca. 20% bru to tot 40% netto opbrengstverbetering. Bij die en eventueel overige noodzakelijk op de grondsoort te gebruiken grondbewer kingsperioden kunnen bijpassende pro ductvarianten (variëteiten) en gewasvari anten (rassen) gekozen worden. Dit geeft een verdubbeling van de opbrengststij ging. Omdat niet iedere uitvoering slaagt, gaan we uit van gemiddeld 30% bruto tot 60% netto haalbare opbrengststijging. EKOLAND | januari – 2016

Jaarverloop Maanperioden Indeling volgens Europese Astronomisch Unie. De Aarde-, Lucht-, Water- en Vuurperioden komen elk drie maal voor. De benamingen stammen uit de begintijd van de landbouw. De maanperioden duren gemiddeld 2 dagen en 8 uur en wisselen circa 160 keer.

Tien jaar veldonderzoek (1986-1995) gaven grondbewerkingstijden in elementair verschillende zonperioden bij zeven van de acht onderzochte gewassen zichtbare tot zeer sterke verschillen in groeiwijze (kwaliteit), opbrengst, schimmelziekten, insectenaantastingen, houdbaarheid en kiemkracht. Tijdens aardappelvermeerdering gaf twee à drie jaar benutting van een niet gebruikelijke zonperiode gemiddeld 90% minder Phytophthora. Alle onderzochte rassen toonden voorkeur voor grondbewerkingstijden voor zoveel mogelijk van de vier niveaus, waarbij zonen maanperioden even belangrijk waren. Het optreden van de vier veronderstelde groeiwijzen werd voor ruim 80% bevestigd. In navolgende praktijkproeven op bedrijven (2005 – 2009) gaf grondbewerking voor drie niveaus van het aardappelras Agria volgens verwachting weer ca. 90% verbetering van de Phytophthora veldweerbaarheid en 32% bruto opbrengstverbetering.

Een efficiënte rotatie ontstaat als de gewassen zo na elkaar staan dat hun ele mentaire groeiwijzen in relatie tot de zonen maanperioden zo veel mogelijk wis selen. Een computer kan de bijvoorbeeld 120 mogelijke rotatievolgorden van zes gewassen in ca. 20 seconden berekenen en de best wisselende rotaties vooraan zetten. Is er met een groep gewassen geen enkele voldoende wisselende volgorde mogelijk, dan kunnen op een gemakkelij ke manier één of twee alternatieve gewas sen in kaart gebracht worden. Ingepaste productvarianten en gewasvarianten passen hier automatisch bij, zodat ook die herhalingsvrij staan. Hans Bruinsma is onderzoeker en adviseur bij Stichting Agrikos www.agrikos.nl

Workshop •E fficiënte Rotatie & Grondbewerkingstijden Donderdag 21 januari |15.30 uur | Meerhal D Met Hans Bruinsma en Luc Ambagts

Trekkers Te koop aangeboden: Hoaf brander 4,5m bouwjaar 2009. IJzendijke T 0623980048 T.k. Smalspoor tracktor 4WD Bergmeister met cabine. HOAF infrarood brander op hef, ook in verstek,werkbreedte 1 m. Asperge onkruidbestrijdingswerktuig. Drouwen, T 0599-564563

Aangeboden: Complete draaiende boerderij +/- 50 melkkoeien, +/- 30 jongvee, 41 ha land. Alles in een overname. Onderdelen worden niet apart aangeboden of verkocht. Advertentie is ook te vinden op agriplaza.eu T 06-5774 9263.

Gratis - Advertentietekst per e-mail, sturen naar:

trekkers@ekoland.nl

VAN GORP

BIOLOGISCHE VOEDERS BV

he voeders c is g lo io b in t s li ia c e p s De De biologische voeders worden apart geproduceerd in onze fabriek te Schalkwijk en zijn leverbaar in de gehele BENELUX Informatie: Tel. 0416-315770 - Fax 0416-315779 Zomerdijkweg 2 - 5145 PK Waalwijk NL info@van-gorp.com - www.van-gorp.com

Totaalconcept pluimvee Biologische hennen die uitblinken in hun prestaties? Met ons Totaalconcept pluimvee ligt dat binnen handbereik: > Beheersbare structuur > Betrouwbare samenstelling > Specialistische begeleiding Benieuwd naar onze aanpak? Bezoek onze stand tijdens de Bio-beurs in Zwolle. U vindt onze stand op het Pluimveeplein voor meerwaarde.

AR realiseer t www.argroep.nl

adv_pluimveetotaalconcept_90,5x126.indd 1

28-12-15 15:39

Ontwikkelaars voor een sterk en levendig platteland • Beleidsadvisering landbouw • Versterking verbrede activiteiten • Omschakeling naar biologisch ondernemen

Helmer Wieringa: 06 – 53 44 77 70 Taco IJzerman: 06 – 13 10 26 98 Maria van Boxtel: 06 – 53 59 31 88

www.landco.nl

ONDERNEMEND IN BIOLOGISCH voor specialist, biosuper en foodservice

Grootste assortiment, klein te bestellen • 7 dagen • echt vers • alles in 1 • altijd op tijd