Karty z dziejów wymiaru sprawiedliwości w Polsce

Karty z dziejów wymiaru sprawiedliwości w Polsce

Instytut Wymiaru Sprawiedliwości

J

ubileuszowy rok 2018 – symbolizujący stulecie odzyskania przez polskę niepodległości – jest dobrym momentem na przypomnienie, jak istotne dla państwa są instytucje wymiaru sprawiedliwości. O ich znaczeniu mówił sędzia Marian Zborowski, prezes przedwojennego Sądu Apelacyjnego we Lwowie. Głosił on, iż „sądownictwo jest jednym z najgłówniejszych filarów, na którym opiera się gmach Rzeczypospolitej. Słabość tego słupa jest niechybną oznaką, że państwo znajduje się w głębokim niebezpieczeństwie”. Stąd naczelną ideą przyświecającą inicjatorom wydania Teki było przypomnienie tej ważnej roli, którą sądownictwo odgrywało i odgrywa, stojąc na straży dobrego funkcjonowania państwa polskiego od ponad tysiąca lat.

Od czasów Piastów, Jagiellonów – po czasy współczesne. Jak łącząc niełatwe sprawy ludzkie i cnoty boskie, utrwalało szlachetne postawy lub tępiło zdradę i łotrostwo. Są tu również prezentowane momenty grozy – czasy mordów sądowych – to przestroga, by nie wydarzyły się już nigdy. Warto więc walczyć o dobre sądy, aby poczucie sprawiedliwości dawało ludziom wiarę i moc wspierania państwa ze wszystkich sił najlepszymi cnotami obywatelskimi.

bogumił szmulik

3

sprawiedliwość

1190–1200

fragment kapitelu kolumny w kościele pw. Najświętszej Marii Panny i Św. Trójcy w Strzelnie

W 1946 roku podczas prac w kościele pw. Najświętszej Marii Panny i Św. Trójcy (dawniej: ss. Norbertanek) w Strzelnie dokonano niezwykłego odkrycia. W trakcie usuwania barokowych obmurowań filarowych natrafiono na pochodzące z xii wieku romańskie kolumny. N­iezwykle interesująca okazała się druga para kolumn, stojąca przy transepcie − z płaskorzeźbami na trzonach. Zgodnie z prawem kościelnym na k­olumnie prawej wykuto 18 figur kobiecych uosabiających ludzkie cnoty, a na k­olumnie lewej znalazło się 18 figur męskich będących symbolem wad i występków.

Wśród motywów pojawiających się na kolumnach nie zabrakło także tych związanych z prawem. Jedna z figur przedstawia kobietę trzymającą w dłoni wagę − uosobienie sprawiedliwości.

O­dpowiadająca jej po drugiej stronie figura mężczyzny stanowi personifikację krzywoprzysięstwa – z wyciągniętym ku górze palcem oraz zwróconym ku dołowi mieczem. W celu skupienia uwagi odbiorców na poszczególnych cnotach lub przywarach autor płaskorzeźb przedstawił atrybuty każdej z postaci nieproporcjonalnie. W tym wypadku są to odpowiednio: waga, miecz i palec.

Powstałe w latach 1180−1190 kolumny w Strzelnie są ewenementem na skalę europejską − j­edne z niewielu zachowanych kolumn z płaskorzeźbą figuralną.

5

Pieczęć majestatowa Kazimierza Wielkiego

1334

awers

W czasach średniowiecza, gdy umiejętność pisania i czytania stanowiła głównie domenę d­uchowieństwa, pieczęcie były najważniejszym elementem uwierzytelniającym dokumenty. Były one również jednym z najistotniejszych atrybutów króla, a także symbolem władzy królew­skiej.

Wielkie pieczęcie z figurą monarchy na tronie nazywano majestatowymi. W Polsce pojawiły się w końcu xiii wieku. Używali ich między innymi Przemysł ii oraz wywodzący się z rodu Przemyślidów Wacław ii.

Prezentowana pieczęć majestatowa należała do Kazimierza Wielkiego. Władca posługiwał się nią już na początku swego panowania, o czym świadczy umieszczony na awersie jego młodzieńczy wizerunek. Zasiadający na gotyckim tronie Kazimierz Wielki dzierży w dłoniach atrybuty władzy królewskiej: jabłko i berło, na jego głowie zaś znajduje się korona zdobiona czterema liliami.

U podnóża widnieje herb kujawski, a na rewersie godło Polski: orzeł w koronie.

6

Jadwiga obniża podatki swoim poddanym Sędzia w czasie przewodu sądowego 1353 Legenda o św. Jadwidze, Kodeks lubiński

Jedno ze średniowiecznych wyobrażeń procesu sądowego zostało przedstawione na miniaturze zdobiącej Kodeks lubiński z 1353 roku. Dokument powstał na polecenie księcia brzeskiego L­udwika i, który pragnął w ten sposób uczcić dokonania swojej prababki Jadwigi Ś­ląskiej w setną rocznicę jej kanonizacji. Autorem kodeksu był skryba zakonny Mikołaj Pruzia. Oprócz genealogii i żywota św. Jadwigi, w kodeksie znalazło się 60 miniatur przedstawiających sceny rodzajowe z jej życia.

Wiele odnosiło się do cenionej w średniowieczu cnoty sprawiedliwości.

Na dolnej ilustracji św. Jadwiga i towarzyszący jej mieszczanie biorą udział w procesie sądowym.

Centralne miejsce zajmuje sędzia wyposażony w nieodzowne atrybuty swojej władzy: laskę i księgę.

Po jego bokach siedzą ławnicy, którzy w polskim systemie prawnym pojawili się w xiii wieku.

Rękopis z Legendą o św. Jadwidze początkowo był przechowywany w kolegiacie w Brzegu, jednak w czasie wojny trzydziestoletniej znalazł się w Czechach, a potem w Austrii. Od 1983 roku jest własnością Muzeum J. Paul Getty w Malibu.

7

Dokument wystawiony przez Kazimierza Wielkiego z wieczystym nadaniem braciom Szymonowi i Laynowi wsi Stubno w ziemi ruskiej w powiecie przemyskim 1358

Kazimierz Wielki, ostatni władca z dynastii Piastów, do historii Polski przeszedł nie tylko dlatego, że w czasach jego panowania nasz kraj rozwijał się pod względem gospodarczym i urbanistycznym.

Król podjął się również trudnego zadania unifikacji polskiego systemu prawnego. Początkowo, ze względu na opory poszczególnych dzielnic, zdecydował się na edycję dwóch zbiorów praw.

Pierwszy z nich − Statut wielkopolski − został wydany na wiecu ustawodawczym w Piotrkowie w latach 1356−1362 i liczył 34 artykuły. W głównej mierze opierał się na wielkopolskim prawie zwyczajowym. Prawa dla Małopolski zostały określone na wiecu w W­iślicy około roku 1362. Statuty wiślickie składały się z 59 artykułów i w znacznym stopniu zmieniały obowiązujące prawo zwyczajowe. Dokument ten szczegółowo regulował kwestie dotyczące ustroju społecznego, prawa karnego oraz cywilnego. Poruszał też problemy związane ze stanowym ustrojem społeczeństwa.

8

Dokument sądu ziemskiego krakowskiego potwierdzający nabycie przez mieszczan wielickich dwóch ogrodów w Wieliczce 1381 W połowie xiv wieku wykształciły się w Polsce sądy ziemskie, wywodzące się z sądów książęcych.

Ich geneza sięga czasów rozbicia dzielnicowego, kiedy książęta rozstrzygali sprawy dotyczące rycerstwa. Po zjednoczeniu Polski i powrocie monarchii król pozostawił sobie tylko część prerogatyw sądowniczych, między innymi sprawy karne. Pozostałe kwestie, dotyczące osiadłego na terenach Rzeczypospolitej rycerstwa, a w późniejszym okresie – szlachty, miały być rozstrzygane przez sądy ziemskie. Zbierały się one w czasie tak zwanych roczków – ustalonych terminów, które określono po raz pierwszy za panowania Kazimierza Wielkiego.

Sądy ziemskie zajmowały się także kwestiami majątkowymi, na przykład związanymi z nabywaniem ziemi. Świadczy o tym zachowany w zbiorach Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie pergaminowy dokument nabycia nieruchomości przez mieszczan wielickich z 1381 roku, spisany po łacinie. Jego autentyczność potwierdzały dwie pieczęcie.

9

Wiec prawodawczy połowa xv wieku

Kodeks Świętosławów, zbiór polskich przekładów statutów Kazimierza III Wielkiego i Władysława II Jagiełły

Od czasów pierwszych Piastów najważniejsze decyzje prawne podejmowano na tak zwanych wiecach prawodawczych. Do pierwszego z nich miało dojść z inicjatywy Kazimierza Sprawiedliwego w Łęczycy w 1180 roku. Przeszedł on do historii pod nazwą synodu, w jego skład bowiem wchodzili głównie biskupi i najważniejsi duchowni w kraju, a jego postanowienia zostały przesłane do Stolicy Apostolskiej. W kolejnych stuleciach wiece prawodawcze przekształciły się w sejmy.

Jednym z nich był sejm w Wiślicy w 1347 roku, w trakcie którego Kazimierz Wielki sporządził Statuty wiślickie. Stanowiły one jedną z pierwszych regulacji prawnych w naszym kraju.

Przekłady statutów na język polski, podobnie jak późniejsze przepisy prawne wydane przez Władysława Jagiełłę, znalazły się w pochodzącym z xv wieku Kodeksie Świętosławów. Jego autorem był warszawski wikariusz i prawnik Stanisław z Wojcieszyna. W kodeksie obok zbioru praw znajdują się dwie miniatury. Jedna z nich przedstawia wiec prawodawczy z xiv wieku. Najważniejszymi postaciami na ilustracji są otoczeni przez swoich doradców arcybiskup i władca, wyposażeni w atrybuty władzy: pastorał oraz berło.

10

Statuta Herburta 1570

Statuta Regni Poloniae (Statuta i przywileje koronne)

Problem uporządkowania prawa zajmował istotne miejsce w rzeczypospolitej szlacheckiej.

W pierwszej połowie xvi wieku podjął się tego zadania kanclerz wielki koronny, a później prymas Polski Jan Łaski. Jego pracę kontynuował kasztelan sanocki, prawnik Jan Herburt. W 1563 roku opracował i wydał drukiem w Krakowie systematyczny zbiór prawa polskiego pod tytułem: Statuta Regni Poloniae in ordinem alphabeti digesta. Siedem lat później Herburt przetłumaczył swoją pracę na język polski.

Po lewej stronie widnieje podobizna króla Zygmunta Augusta, na którego dworze Jan Herburt pełnił funkcję sekretarza. Portret w pełni oddaje ducha sztuki odrodzenia – władca jest podtrzymywany przez mityczne lwy oraz postacie anielskie, a wokół autor umieścił wizerunki herbów ziemskich. Centralnie nad głową Zygmunta Augusta znajduje się orzeł – godło Polski. Po prawej stronie umieszczono herb Wielkiego Księstwa Litewskiego – Pogoń, po lewej zaś – herb rodowy Sforzów. Portret został zwieńczony zyskującą na popularności w czasach złotego wieku zamkniętą koroną królewską.

11

Sąd ziemski 1594

drzeworyt z dzieła Statuta i metryka przywilejów koronnych językiem polskim spisane [...] przez Stanisława Sarnickiego

Sądy ziemskie były jednym z ważniejszych elementów systemu prawnego rzeczypospolitej szlacheckiej. Ich początki sięgają xiv wieku, gdy rodziła się monarchia stanowa. Rozstrzygały one sprawy dotyczące w głównej mierze szlachty, jednak ich zakres orzekania był na tyle szeroki, że stawali przed nimi również mieszczanie i chłopi. Przez cały okres funkcjonowania w i Rzeczypospolitej sądy ziemskie nie miały stałej siedziby, archiwum ani więzienia. Ich obrady odbywały się podczas tak zwanych roczków ziemskich, gdy zasiadający w nich urzędnicy objeżdżali swój okręg. W skład sądu ziemskiego wchodziły trzy osoby: sędzia ziemski, podsędek ziemski oraz pisarz ziemski.

Kandydatów na te stanowiska wyznaczały sejmiki, a ostatecznego wyboru dokonywał król. Aby sąd mógł się odbyć, niezbędna była obecność wszystkich trzech urzędników. Za sprawowanie swojej funkcji – którą uważano za funkcję społeczną – otrzymywali oni niewielkie wynagrodzenie.

Wizerunki sędziego, podsędka i pisarza zostały przedstawione na drzeworycie w zbiorze aktów prawnych Korony Królestwa Polskiego Statuta i metryka przywilejów koronnych autorstwa polskiego historyka i polemisty kalwińskiego Stanisława Sarnickiego.

12

Sprawiedliwość 1595

Ratusz Głównego Miasta w Gdańsku

Znajdujący się w Sali Czerwonej (Wielkiej Sali Rady) Ratusza Głównego Miasta w Gdańsku obraz Hansa Vredemana de Vriesa zatytułowany Sprawiedliwość jest jednym z siedmiu, które powstały na zlecenie Rady Miasta w 1595 roku. Całość zamówienia stanowił cykl malarski przedstawiający wyobrażenie cnót obywatelskich: sprawiedliwości, mądrości, pobożności, z­gody, wolności, stałości oraz sądu ostatecznego.

Na prezentowanym obrazie widzimy wnętrze podzielonej sali sądowej. Po lewej stronie odbywa się proces sprawiedliwy. Pośrodku, w otoczeniu sześciu przedstawicieli trybunału zasiada – jako przewodnicząca – alegoria Sprawiedliwości wyposażona w charakterystyczne atrybuty: miecz i wagę o równych szalkach. Sędziowie sądzący przestępcę mają schowane d­łonie. Pomiędzy sądem a oskarżonym stoją trzy kobiety symbolizujące prawdę, słuszność i badanie. Po prawej stronie przedstawiono proces niesprawiedliwy. Przewodniczy mu alegoria Niesprawiedliwości, która w lewej ręce trzyma miecz, a w prawej – wagę o nierównych szalkach. Sędziowie mają wyciągnięte dłonie, a stojący przed sądem mieszczanin wręcza urzędnikowi łapówkę. Na drugim planie znajduje się ściana z dwiema arkadami. Po lewej stronie została umieszczona księga Ewangelii – przedmiot kultu, a po prawej – naczynie pełne złota, symbol korupcji i zepsucia.

13

Alegoria sprawiedliwości kupieckiej xvi–xvii wiek Gdańsk

Kwestie dotyczące kupców były regulowane przez prawa miejskie. Podobnie jak w przypadku całego systemu sądownictwa w okresie staropolskim, również i te prawa nie były jednolite.

W miastach funkcjonowały sądy ławnicze i radzieckie – te drugie miały przede wszystkim charakter apelacyjny, a wyroki zapadały decyzją przedstawicieli rady miejskiej. Działały także sądy cechowe, które sądziły między innymi pojawiających się na lokalnym rynku partaczy, oraz sądy kupieckie – ważne szczególnie w dużych miastach handlowych takich jak Gdańsk. Sądy kupieckie sądziły obcych kupców, na przykład handlarzy, którzy próbowali sprzedać towar pochodzący z nielegalnego źródła.

Na obrazie znajdującym się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, pochodzącym z przełomu xvi i xvii wieku, została przedstawiona Sprawiedliwość Kupiecka. Namalowany na desce przez anonimowego autora wizerunek kobiety trzymającej w dłoniach wagę i miecz jest uosobieniem sprawiedliwości. Wokół niej zostały umieszczone przedmioty związane z handlem: gotowe do wysyłki towary, przyrządy miernicze, beczka oraz duża waga.

14

Widok Lublina 1618

rycina z dzieła Civitates orbis terrarum Georga Brauna i Fransa Hogenberga

Lublin, podobnie jak Piotrków, stał się siedzibą Trybunału Koronnego. Do miasta na sądy trybunalskie zjeżdżali się mieszkańcy ziem małopolskich.

Prezentowana panorama miasta pochodzi ze słynnego sześciotomowego dzieła Georga Brauna i Fransa Hogenberga Civitates orbis terrarum. Przedstawia miasto z przełomu xvi i xvii stulecia widziane od strony południowej. Autor podzielił rycinę na trzy części: w pierwszej umieścił l­egendę, w drugiej, największej – widok miasta, a w ostatniej – trzy kartusze. W dwóch kartuszach owalnych znalazły się herby: Rzeczypospolitej – Orzeł Biały oraz Lublina – kozioł. Trzeci kartusz, prostokątny, zawiera tytuł ryciny: Widok Miasta Lublina w Królestwie Polskim, sławnego w całym świecie trzy razy na rok odbywającymi się jarmarkami.

Najważniejsze budowle zostały na rysunku powiększone, wysmuklone i podpisane lub oznaczone cyframi odsyłającymi do legendy. Podpisane obiekty to: kościół Najświętszej Marii Panny, kościół św. Pawła, Brama Krakowska, kościół św. Jana Chrzciciela, kościół św. Mikołaja. Spośród budowli oznaczonych cyframi warto zwrócić uwagę na ratusz miejski, znajdujący się pod numerem 12.

W budynku tym od 1578 roku miał swą siedzibę Trybunał Koronny. Pierwszy plan widoku zajmują sady, pola i rzeka Bystrzyca.

15

Matka Boża Trybunalska 1630–1640

bazylika św. Stanisława Biskupa Męczennika w Lublinie

W kaplicy Ossolińskich w kościele Dominikanów w Lublinie znajduje się obraz Matki Bożej Opieki, nazywanej także Matką Bożą Trybunalską. Początkowo wisiał on na ścianie krużganków zakonu Dominikanów. To właśnie tam udawali się szlachcice przybywający na proces przed l­ubelskim Trybunałem Koronnym, prosząc patronkę zakonu o wstawiennictwo.

Na obrazie Matka Boska została przedstawiona z szeroko rozpostartymi ramionami. Pod p­łaszczem, podtrzymywanym przez anioły, symbolicznie chroni wszystkie stany Rzeczypospolitej. Po jej obu stronach klęczą dwaj dominikańscy święci: Tomasz z Akwinu oraz Jacek Odrowąż. Obok nich nieznany artysta namalował zakonników, a także przedstawicieli poszczególnych stanów Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

16

Sąd sejmow y nad arianami (1638) oskarżonymi o zniszczenie przydrożnej figury Chrystusa około 1641 scena z plafonu w pałacu biskupim w Kielcach, warsztat Tomasza Dolabellego

Polscy protestanci – mimo że stanowili mniejszość – cieszyli się dużymi swobodami, szczególnie w xvi wieku. Gwarantował im to dokument konfederacji warszawskiej z 1573 roku. Jednym z w­yznań, które pojawiło się w tym czasie w Rzeczypospolitej, byli bracia polscy, nazywani arianam­i.

Pomimo wielu zasług na niwie edukacyjnej, w 1658 roku, w wyniku oskarżenia o współpracę ze Szwedami w trakcie potopu szwedzkiego, zostali wygnani z kraju.

Przygotowany na zlecenie biskupa krakowskiego Jana Zadzika plafon Sąd nad arianami znajdujący się w pałacu biskupim w Kielcach upamiętnia jeden z największych sukcesów duchownego, jakim było wygnanie arian z Rakowa. Głównym elementem plafonu jest scena przedstawiająca sejm królewski z 1638 roku. Widzimy na niej króla Władysława iv Wazę, a obok – prymasa Jana Wężyka.

17

alegoria trzech cnót: wiedzy, męstwa i roztropności 1648

frontyspis dzieła Andrzeja Lipskiego Practicae Observationes ex Iure Civili et Saxonico collectae

W średniowieczu jednym z najważniejszych dokumentów prawnych był pochodzący z xiii wieku zbiór prawa zwyczajowego nazywany Zwierciadłem Saskim. Opracował go pochodzący z Saksonii ławnik Eike von Repkow. Kopie tego dokumentu wraz z falą osadnictwa na tak zwanym prawie niemieckim (magdeburskim) pojawiły się również na ziemiach polskich, stając się na kilkaset lat podstawą prawną dla miast i wsi − potwierdzoną oficjalnie 2 października 1535 roku przez króla Zygmunta Starego.

Zwierciadło Saskie było wielokrotnie przedrukowywane i komentowane przez polskich prawników, znalazło się między innymi w Statucie Łaskiego czy w komentarzach autorstwa Bartłomieja Groickiego. Prezentowana praca prawnika i kanclerza wielkiego koronnego Andrzeja Lipskiego została wydrukowana po śmierci autora w Gdańsku w 1648 roku. Poruszył on w niej problematykę praktyki sądów asesorskich, opierając się na obowiązujących prawach Zwierciadła Saskiego oraz wzorcach rzymskich. Publikacja, której frontyspis został tu przedstawiony, nie była pierwszym wydaniem dzieła Practicae Observationes ex Iure Civili et Saxonico collectae – praca Andrzeja Lipskiego po raz pierwszy wyszła drukiem w 1602 roku. Wersję rozszerzoną opublikowano w roku 1619. Na prezentowanej karcie tytułowej owego dzieła umieszczono alegorię trzech cnót: wiedzy, męstwa i roztropności.

18

Piotrków Trybunalski 1696

rycina Erika Jönssona Dahlbergha

Wraz z utworzeniem przez Stefana Batorego w 1578 roku Trybunału Koronnego w Piotrkowie to niewielkie miasto stało się jedną z dwóch siedzib Trybunału. Zjeżdżali się tu przedstawiciele ziem i województw wielkopolskich.

Prezentowany widok Piotrkowa Trybunalskiego pochodzi z wydanej w 1696 roku pracy O c­zynach króla szwedzkiego Karola Gustawa x. Autorem szkicu był przebywający w Polsce w latach 1­656–1657 generalny kwatermistrz armii szwedzkiej Erik Jönsson Dahlbergh. Wizerunek miasta został sporządzony w trakcie jego oblężenia w dniach 1–3 kwietnia 1657 roku. Dahlbergh nie tylko uwzględnił na rysunku najważniejsze punkty miasta, ale także zaznaczył te części obmurowań miejskich, których zdobycie mogłoby przysporzyć Szwedom kłopotu. Po prawej stronie widać ruiny zamku z zawalonym dachem, siedziby Trybunału Koronnego.

19

Złota wolność na tronie polskim 1698

rycina z dzieła Stanisława Orzechowskiego Fidelis Subditus (Wierny poddany)

Złota wolność stanowiła fundament demokracji szlacheckiej. Związane z nią prawa, przywileje i swobody gwarantowały polskiej szlachcie w okresie wczesnonowożytnym między innymi: nietykalność osobistą, wolność podatkową oraz równość stanu szlacheckiego, bez względu na posiadany majątek.

Motyw złotej wolności wielokrotnie pojawiał się w literaturze, między innymi pisał o niej w jednym ze swych wierszy Wespazjan Kochowski. Do jej ciekawych wyobrażeń graficznych należy rycina autorstwa Charles’a de La Haye, ukazująca królewicza Jakuba Ludwika Sobieskiego.

Grafika wspierała młodego Sobieskiego w walce o polski tron w 1697 roku – przedstawia go jako personifikację złotej wolności. Pierworodny syn Jana iii Sobieskiego zasiadający pod łacińskim napisem libertas (wolność) ma na sobie zbroję, królewski płaszcz oraz koronę. Na rycinie zostały umieszczone symboliczne napisy odwołujące się do haseł złotej wolności, której gwarantem miał być – określony jako Fundatur – Jakub Ludwik Sobieski.

20

Krzyż Trybunalski xvii wiek

kaplica św. Stanisława Kostki w lubelskiej archikatedrze św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty

Pochodzący z xvii stulecia Krzyż Trybunalski z kaplicy św. Stanisława Kostki w lubelskiej a­rchikatedrze św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty, przypominający gotyckie krucyfiksy, do roku 1727 znajdował się w siedzibie Trybunału Koronnego. Jego fundatorem był najprawdopodobniej kanclerz i hetman wielki koronny Jan Zamoyski. Krucyfiks wisiał nad drzwiami wejściowymi do izby posiedzeń, w której zapadały wyroki. Miał przypominać sędziom oraz stronom biorącym udział w postępowaniu procesowym o sprawiedliwości Bożej, której podlegają wszyscy.

W latach 20. xviii wieku – po cudzie, jakim było pojawienie się łez na figurze w­iszącego na krzyżu Chrystusa – krzyż został przeniesiony do nieistniejącego już dzisiaj kościoła far­nego pw. św. Michał­a Archanioła, a w 1832 roku do lubelskiej katedry, gdzie znajduje się do dziś. O jego historii informuje umieszczony nad nim napis: „ten cudowny krzyż trybunalski do r. 1727 pozostawał w trybunale lubelskim; później do r. 1832 w kolegiacie św. michała; odtąd zaś w tej k­aplicy. o jezu, miłosierdzia!”.

21

Święty Iwo xviii wiek

kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Wilnie

Jednym z patronów osób zajmujących się prawem jest św. Iwo, żyjący w latach 1253–1303. Studiował prawo cywilne na Uniwersytecie Paryskim oraz prawo kanoniczne na Uniwersytecie w Orleanie, a następnie osiadł w rodzinnej Bretanii, gdzie pracował jako oficjał sądu biskupiego. W 1347 roku papież Klemens vi ogłosił go świętym. Św. Iwo często trafiał na obrazy. Najczęściej przedstawiano go jako sędziego w todze i birecie, czasami zaś jako diakona w szacie liturgicznej – dalmatyce. Jedno z takich wyobrażeń stanowi obraz pierwotnie zdobiący kaplicę św. Iwona w kościele Franciszkanów pw. Wniebowzięcia nmp w Wilnie. W późniejszych latach opiekę nad kaplicą, ufundowaną w xviii wieku przez rodzinę Ogińskich, sprawowało wileńskie Bractwo Adwokackie Wielkiego Księstwa Litewskiego. Była ona miejscem modlitw, rekolekcji oraz duchowej opieki nad przedstawicielami stanu adwokackiego. Podobnie jak cały kościół, kaplica popadła w ruinę w czasach zsrs, a znajdujący się w niej obraz św. Iwona został przeniesiony do kościoła akademickiego pw. św. Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Wilnie.

Na obrazie widać stojącego przy ołtarzu patrona prawników w towarzystwie wręczających mu dokument przedstawicieli szlachty. U dołu obrazu umieszczono napis: „św. iwo kapłan, tercjarz zakonu s. franciszka, prawujących się osobliwy patron”.

22

Plac Krasińskich z Pałacem Rzeczypospolitej 1778 obraz Bernarda Bellotta zw. Canaletto

Pałac Krasińskich, wybudowany w latach 1677–1695 według planu Tylmana z Gameren, n­azywany również Pałacem Rzeczypospolitej, dwukrotnie pełnił funkcje związane z wymiarem sprawiedliwości. W czasach Królestwa Polskiego był miejscem posiedzeń sądów sejmowych, które rozstrzygały sprawy związane ze zdradą stanu czy też z przestępstwami popełnionymi przez wyższych urzędników. Sąd sejmowy bywał również narzędziem caratu w walce z polskimi dążeniami niepodległościowymi. W latach 1827–1828 na wniosek cara Mikołaja i toczył się przed jego obliczem proces przedstawicieli Towarzystwa Patriotycznego. Wraz z wprowadzeniem przez carat Statutu organicznego 26 lutego 1832 roku sądy sejmowe zostały rozwiązane.

Po raz drugi pałac Krasińskich został siedzibą sądów już w wolnej Polsce. Jeszcze przed zakończeniem i wojny światowej, w 1917 roku, ulokowano w nim Królewsko-Cesarski Sąd Najwyższy, który wraz z odzyskaniem niepodległości przemianowano na Sąd Najwyższy. W pałacu odbywały się też posiedzenia sądu okręgowego.

23

Wieszanie zdrajców in effigie w czasie insurekcji w Warszawie po 1794 obraz Jana Piotra Norblina

Podpisanie w 1792 roku aktu konfederacji targowickiej wymierzonej przeciwko Konstytucji 3 maja oraz reformom Sejmu Czteroletniego wzbudziło głęboki sprzeciw w patriotycznie nastawionej części społeczeństwa polskiego. Szczególnie widoczne było to w Warszawie, gdzie lud domagał się kary dla zdrajców. W rezultacie Sąd Najwyższy Kryminalny wielu z nich skazał na karę śmierci, infamię oraz utratę pełnionych urzędów. Wyroki były jednak niemożliwe do wykonania – skazani nie przebywali w mieście. Wówczas zastosowano znaną już w średniowieczu karę in effigie, co oznacza dosłownie: „w obrazie”, polegającą na wykonaniu wyroku na wizerunku skazanego.

Egzekucje in effigie odbyły się 29 września 1794 roku.

Moment wieszania portretów targowiczan uwiecznił francuski malarz Jan Piotr Norblin. Centralne miejsce obrazu zajmuje scena wciągania na szubienicę wizerunku pierwszego ze skazanych, następny portret podawany jest przez mężczyznę stojącego przy drabinie. W oddali na wozach znajdują się następne obrazy mające zawisnąć na szubienicy, wokół której zgromadził się tłum warszawian.

24

Themis przełom xviii i xix wieku obraz Marcella Bacciarellego

Wywodząca się z mitologii greckiej Themis (Temida) jest uosobieniem sprawiedliwości, prawa i wiecznego porządku. Była pierwszą żoną Zeusa, która doradziła mu zdjęcie z kozy Amaltei skóry do sporządzenia boskiej tarczy – egidy.

Postać bogini często pojawiała się w pracach artystów. Ukazywano ją z rogiem obfitości, mieczem, wagą, a niekiedy także z przepaską na oczach, symbolizującą jej bezstronność. Temida jest również jednym z elementów współczesnej heraldyki miejskiej. Można ją zobaczyć na przykład w herbie Janowca Wielkopolskiego.

Prezentowany wizerunek autorstwa Marcella Bacciarellego, nadwornego malarza króla Stanisława Augusta, pochodzi z przełomu xviii i xix wieku. Kompozycja w owalu ukazuje kobietę w srebrzystej tunice i czerwonym płaszczu, wspartą prawą ręką na mieczu. W lewej dłoni trzyma wagę – nieodzowny symbol bogini sprawiedliwości.

25

Izba sądowa w ratuszu krakowskim zburzonym w roku 1820 po 1847 akwarela Jana Kantego Wojnarowskiego

Kompetencje rad miejskich nie ograniczały się wyłącznie do spraw administracyjnych. Rajcy zasiadali też w ławach sądowych. Sądownictwu miejskiemu podlegali nie tylko mieszczanie, ale także zamieszkujący dobra miejskie chłopi, a w wyjątkowych okolicznościach – również przedstawiciele stanu szlacheckiego. Ratusze miejskie wyposażone były w bogato zdobione sale sądowe, w ich piwnicach mieściły się więzienia, przed budynkiem umieszczano zaś pręgierz, przy którym publicznie wymierzano kary.

Pochodząca ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie akwarela ukazuje wnętrze zburzonej w 1820 roku sali sądowej krakowskiego ratusza, wykorzystywanej również jako Izba Rady. Jej wnętrze było niezwykle bogato zdobione: na ścianach znajdowała się malatura przedstawiająca popiersia polskich królów, na uwagę zasługiwały także intarsjowane drzwi wykonane przez Piotra Kalinę w roku 1593. Nad nimi umieszczono kamienny renesansowy portal. Oba te elementy znajdują się obecnie w Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego.

26

Zamek Starościński w mieście Piotrkowie Trybunalskim 1851 akwarela Kazimierza Stronczyńskiego

Zbudowany w latach 1512–1519 na zlecenie króla Zygmunta Starego zamek w Piotrkowie Trybunalskim był jedną z oficjalnych siedzib ostatnich Jagiellonów. Przypominał reprezentacyjną wieżę i z tego powodu historycy sztuki do dziś mają problem z ustaleniem właściwej nomenklatury tej budowli. W literaturze najczęściej spotyka się określenia: wieża, pałac lub wieża pałacowa.

Z­amek – co widać na ilustracji – składał się z dwóch pięter. Parter przeznaczony był dla dworzan, na pierwszym piętrze zaś mieściły się prywatne pokoje królewskie. Najbardziej reprezentacyjną funkcję pełniło drugie piętro – znajdowały się tam komnaty, w których odbywały się spotkania z senatorami i innymi królewskimi urzędnikami.

W roku 1578 piotrkowski zamek najprawdopodobniej stał się pierwszą siedzibą Trybunału Królew­ skiego. Najwyższy sąd dawnej Rzeczypospolitej odbywał tu swoje posiedzenia przez 214 lat, aż do roku 1792. Zamek pełnił także inne funkcje – w okresie Rzeczypospolitej Obojga Narodów odbywały się w nim sądy grodzkie, rozstrzygające między innymi w sprawach kryminalnych.

O funkcjach sądowniczych świadczą również wyryte na murach napisy. Najstarszy z nich, autorstwa więźnia Rocha Sierakowskiego, pochodzi z 1565 roku.

27

Rynek w lublinie 1857

litografia Juliana Ceglińskiego według rysunku Adama Lerue

Siedzibą utworzonego w 1578 roku w Lublinie Trybunału Koronnego dla szlachty z Małopolski był budynek dawnego ratusza. Obrady rozpoczynały się w poniedziałek po pierwszej niedzieli po Wielkanocy i trwały aż do rozstrzygnięcia wszystkich spraw – zazwyczaj kończyły się 24 sierpnia, w dzień św. Bartłomieja.

Siedziba Trybunału Koronnego w Lublinie była wielokrotnie przebudowywana. W xvi wieku budowli nadano kształt renesansowy, poprzez dodanie zwieńczenia z attyką, a także zewnętrznych schodów prowadzących na pierwsze piętro. W latach 80. xvii stulecia budynek przebudowano w stylu barokowym, a jego obecna forma to efekt prac nadwornego architekta Stanisława Augusta Poniatowskiego – Dominika Merliniego. W latach 1781–1787 Merlini przebudował siedzibę Trybunału Koronnego w duchu klasycystycznym. Budynek poszerzono niemal dwukrotnie, rozbudowano drugie piętro przeznaczone na siedzibę sądów ziemskich, w tympanonie zaś umieszczono płaskorzeźbę przedstawiającą Sprawiedliwość. Na prezentowanej rycinie gmach Trybunału Koronnego widnieje po prawej stronie.

28

Trybunał 1866

cynkografia Michała E. Andriollego w książce Henryka Rzewuskiego Les récits d’un vieux gentilhomme polonais traduction, préface et notes de Ladislas Mickiewicz

Udział szlachty w obradach Trybunału Koronnego stał się jednym z symboli demokracji szlacheckiej. Nie może zatem dziwić, że jeszcze długo po rozbiorach Polski motyw ten pojawiał się w literaturze i sztuce. Scena przedstawiająca składanie przysięgi przed krzyżem znalazła się na cynkografii Michała E. Andriollego, umieszczonej w cyklu 25 gawęd autorstwa Henryka Rzewuskiego, opisujących styl życia i sposób myślenia prowincjonalnej szlachty polskiej.

Praca Rzewuskiego miała powstać po spotkaniach autora z Adamem Mickiewiczem w 1829 roku.

Według jednej z relacji Mickiewicz, oczarowany kolorytem opowiadań zawartych w Les récits d’un vieux gentilhomme polonais traduction, wiele wątków wykorzystał potem w Panu Tadeuszu.

Jednym z nich było nazwisko „Soplica”.

29

Maćko Borkowic skazany na śmierć głodową 1873

rycina Jana Styfiego według rysunku Jana Matejki

Uwieczniona przez Jana Matejkę kara, która spotkała starostę poznańskiego Maćka Borkowica, była następstwem wyroku wydanego przez sąd królewski. Karierę polityczną Borkowic rozpoczął od udziału w wyprawie Kazimierza Wielkiego na Ruś Czerwoną w 1340 roku. Wkrótce, w 1348 roku, na skutek nalegań najważniejszych rodów wielkopolskich władca mianował Maćka starostą poznańskim, by zaledwie cztery lata później odsunąć go od stanowiska. Następcą miał zostać wywodzący się ze Śląska Wierzbięta z Paniewic. Wywołało to bunt możnych rodów wielko­ polskich, a jedną z jego czołowych postaci był Maćko Borkowic, za co został wygnany z kraju.

Do Polski powrócił w 1356 roku, a dwa lata później, składając uroczystą przysięgę wierności królowi Kazimierzowi Wielkiemu, miał użyć jako pierwszy w dziejach naszego kraju określenia „Rzeczpospolita”. Jednakże przysięga na niewiele się zdała, Maćko bowiem nie zaprzestał i­ntryg przeciwko władcy. Zakończyło się to dla niego tragicznie − w 1360 roku został aresztowany w K­aliszu i skazany na karę śmierci. Sądowi miał przewodniczyć sam król. Skazany na śmierć głodową Maćko zmarł w zamku w Olsztynie, niedaleko Częstochowy.

30

Do Trybunału i z Trybunału 1881

drzeworyt z tygodnika „Kłosy”

Reprodukowane w tygodniku „Kłosy” w 1881 roku kopie obrazów Romana Szwojnickiego przedstawiają jeden dzień z życia szlachcica, uczestnika Trybunału Koronnego w Lublinie. W­idzimy dwa różne nastroje i stany szlachcica − dumę przed wejściem do trybunału oraz zmęczenie i rozgniewanie po obradach.

Nad wydaniem sprawiedliwego wyroku w trybunale czuwał szereg urzędników. Na ich czele stali sędziowie wybierani na sejmikach szlacheckich. Obradom przewodniczył marszałek w­yłaniany spośród sędziów i deputatów, wywodzący się zwykle z najbardziej wpływowych rodzin magnackich. Wyroki sądowe zapisywano w księgach trybunalskich, a ich wypisy pieczętowano. Trybunał posiadał bowiem własną pieczęć z napisem, na przykład trybunał lubelski miał na niej wyobrażenie jelenia gotowego do skoku oraz napis: Sigillum Indiciorum Generalium T­ribunalis Regni Lublinensis.

Obrady Trybunałów Koronnych zakończyły się jeszcze przed iii rozbiorem Polski. W przypadku Piotrkowa Trybunalskiego miało to miejsce w 1792 roku, a ostatnia sesja w Lublinie odbyła się w roku 1794.

31

Sąd królewski 2. połowa xix wieku autor nieznany

Monarcha w dawnej Rzeczypospolitej miał wiele prerogatyw wynikających z zakresu jego władzy.

Był między innymi głównym sędzią, o czym świadczy chociażby wydany w 991 roku dokument Dagome iudex, w którym Mieszko i określany jest właśnie w ten sposób. Z biegiem lat wykształcił się system sprawowania władzy sądowniczej przez monarchów. Sąd królewski rozstrzygał sprawy szczególnej wagi: zdradę, obrazę majestatu oraz zbrodnie przeciwko monarsze i państwu. W epoce wczesnonowożytnej − wraz z utworzeniem Trybunału Koronnego i zrzeczeniem się przez monarchę części kompetencji sędziowskich na rzecz stanu szlacheckiego − zmienił się zakres orzekania sądów królewskich. W kompetencjach sądu sejmowego, który obradował pod przewodnictwem króla w czasie sejmu walnego, leżało orzekanie o zdradzie stanu, obrazie majestatu czy przestępstwach popełnionych w trakcie sejmików, sejmu i Trybunału Koronnego. Część kompetencji sądów królewskich przejęły sądy: asesorski, relacyjny, referendarski i marszałkowski.

Na przedstawionym obrazie nieznanego autora, pochodzącym ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie, widzimy scenę sądu królewskiego. Monarcha w otoczeniu dygnitarzy świeckich i duchownych trzyma w dłoni miecz − atrybut władzy sądowniczej – i wysłuchuje wystąpienia ubranego w tradycyjny strój szlachcica.

32

Wnętrze sali Sądu Apelacyjnego przy placu Krasińskich w Warszawie 1933 W okresie dwudziestolecia międzywojennego siedzibę Sądu Apelacyjnego w Warszawie ulokowano w bezpośrednim sąsiedztwie Sądu Najwyższego, w klasycystycznym pałacu wybudowanym na zlecenie hrabiego Ignacego Badeniego w latach 1837−1838. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych elementów architektury pałacu Badenich była umieszczona w tympanonie płaskorzeźba greckiej bogini Psyche, będącej uosobieniem duszy. Budynek doskonale komponował się ze znajdującym się w sąsiedztwie pałacem Krasińskich. Niestety, budowla nie przetrwała do naszych czasów − z­ostała zniszczona 2 września 1944 roku, w czasie powstania warszawskiego. Jej gruzy zasypały kanał, którym tysiące mieszkańców stolicy wycofywały się ze Starego Miasta na Śródmieście i Żoliborz.

Na zdjęciu wykonanym w 1933 roku widzimy wnętrze sali rozpraw. Nad ławą sędziowską widnieje wizerunek Orła Białego w koronie, na blacie zaś − centralnie przed fotelem sędziowskim − stoi krzyż.

33

Proces Witolda Pileckiego przed Rejonow ym Sądem Wojskow ym w Warszawie marzec 1948 W pierwszych latach utrwalania władzy komunistycznej w Polsce sądy stały się narzędziem b­udowania „nowego porządku”. Wzorem zsrs organizowano pokazowe procesy, przypominające raczej spektakl teatralny − z ustalonym porządkiem ról i wynikiem − niż rzeczywisty proces karny. Sądy, podobnie jak w innych krajach totalitarnych, stały się miejscem mordów sądowych.

Przed obliczem tych sądów stawali przedstawiciele Polskiego Państwa Podziemnego, członkowie polskiego podziemia niepodległościowego oraz opozycji politycznej. Do najgłośniejszych należały procesy dowódcy Kierownictwa Dywersji Armii Krajowej Emila Fieldorfa pseudonim „Nil” (1950−1952) oraz przedstawionego na fotografii Witolda Pileckiego.

Rotmistrz Witold Pilecki był w czasie okupacji więźniem kl Auschwitz, w którym znalazł się d­obrowolnie, pozwalając gestapo na swoje aresztowanie. W obozie organizował ruch oporu, a także sporządził szczegółowe sprawozdanie dotyczące zagłady Żydów, które po ucieczce w kwietniu 1943 roku przekazał dowództwu ak. Po wojnie przebywał na Zachodzie, jednak wrócił do kraju, aby kontynuować działalność niepodległościową w organizacji nie, powstałej po rozwiązaniu ak.

Komunistyczne władze aresztowały go 8 maja 1947 roku. W trakcie procesu przed Rejonowym Sądem Wojskowym w Warszawie został oskarżony o zorganizowanie sieci wywiadowczej na rzecz generała Władysława Andersa oraz szpiegostwo. W wyniku pokazowego procesu Witold Pilecki został skazany na karę śmierci. Wyrok wykonano 25 maja 1948 roku. Do dziś nieznane jest miejsce pochówku.

34

Bikiniarze przed sądem PRL 1951

Na ławę oskarżonych w okresie prl-u można było trafić nie tylko za działalność w podziemiu niepodległościowym. Komunistyczne władze „chroniły” obywateli przed zepsutymi i zdemoralizowanymi wzorcami z Zachodu, za wszelką cenę zwalczając ich przejawy.

Na zdjęciu uwieczniono oskarżonych w 1951 roku przedstawicieli pierwszej polskiej subkultury młodzieżowej − bikiniarzy. Swoją nazwę zawdzięczali krawatom, na których przedstawiony był wybuch bomby atomowej na atolu Bikini w 1946 roku. Typowy bikiniarz miał zaczesane do tyłu długie włosy, nosił szeroką marynarkę oraz wąskie spodnie. Do nieodzownych elementów stroju należały również buty na grubej gumowej podeszwie, tak zwanej słoninie, jaskrawe kolorowe skarpetki piratki oraz kolorowy krawat, na którym widniał symbol „zbrodniczego” systemu kapitalistycznego − nagie girlsy. Bikiniarze namiętnie słuchali muzyki jazzowej i starali się naśladować amerykański konsumpcyjny styl życia. Nazywano ich również ekami albo dżollerami.

35

Gmach Sądu Najw yższego w warszawie Wraz z odzyskaniem przez Polskę niepodległości najważniejszym elementem powszechnego systemu sądownictwa stał się Sąd Najwyższy. Jego pierwsza siedziba mieściła się w pałacu Krasińskich w Warszawie. Bezpośrednio po ii wojnie światowej Sąd Najwyższy − jak wiele ówczesnych instytucji państwowych – miał siedzibę w Łodzi. Do Warszawy powrócił dopiero w roku 1950, do nowo powstałego budynku przy ulicy Ogrodowej.

Obecna siedziba Sądu Najwyższego przy pałacu Krasińskich została oddana do użytku w roku 1999. Twórcami projektu są polscy architekci: Marek Budzyński i Zbigniew Badowski. W­edług ich koncepcji gmach ma ilustrować rolę prawa w życiu człowieka. Tę ideę obrazują „Kolumny Prawa”, na których umieszczone zostały paremie z prawa rzymskiego. Cytaty z prawa rzymskiego widnieją też na kolumnach głównego holu. Na głowicach kolumn znajduje się nawiązujący do bogini Temidy motyw wagi, który na kolumnach w sąsiedztwie pomnika Powstańców Warszawskich został zastąpiony przez znak Polski Walczącej. Ciekawym dopełnieniem kompozycji architektonicznej są trzy kariatydy – wywodzące się ze starożytnej Grecji podpory w formie postaci kobiecych, podtrzymujące elementy konstrukcyjne budowli. Symbolizują one trzy cnoty boskie: wiarę, nadzieję i miłość.

36

źródła ilustracji

Archikatedra św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Lublinie 21 Archiwum Główne Akt Dawnych 6 Bazylika św. Stanisława Biskupa Męczennika w Lublinie 16 Biblioteka Jagiellońska 8, 9, 19 Biblioteka Narodowa 11, 12, 20 Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Gabinet Rycin 27 Kościół św. Jana Chrzciciela i św. Jana Apostoła i Ewangelisty w Wilnie 22 Muzeum Elwiro Michała Andriollego 29 Muzeum Gdańska 13 Muzeum J. Paul Getty w Malibu, usa 7 Muzeum Lubelskie w Lublinie 28 Muzeum Narodowe w Kielcach 17 Muzeum Narodowe w Warszawie 14, 15, 24, 25, 32 Muzeum Narodowe w Krakowie 10, 26, 30 Narodowe Archiwum Cyfrowe 33 pan Biblioteka Gdańska 18 Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk 31 Polska Agencja Prasowa 34, 35 Zamek Królewski w Warszawie 23 autorzy fotografii

Roman Jocher 5 Antoni Nowosielski 35 fantasmatic.pl 36

pomysł i koordynacja projektu

dr hab. Bogumił Szmulik wybór ilustracji

Janusz Górski noty o ilustracjach

Łukasz Kępski redakcja

Grażyna Kompowska korekta

Teresa Naumiuk projekt graficzny

Janusz Górski

isbn 978-83-907141-8-9 © Copyright by Instytut Wymiaru Sprawiedliwości

Warszawa 2018