zeekomkommer?

KOMMER EN KWEL

Het einde van de zeekomkommer?

Zeekomkommers zijn de succesvolste groep onder de stekelhuidigen. Nemen we de lichaamsmassa van alle bodembewoners die voorkomen over de oppervlakte van alle oceanen, dan vertegenwoordigen de zeekomkommers meer dan de helft van de mariene organismen. Tijd dus om er wat aandacht aan te besteden, vooral nu de soort onder druk staat.

Hij zal voor de meeste duikers worst wezen, de zeekomkommer die je zowat overal ter wereld tegenkomt. Hij heeft de vorm van een weinig beweeglijke beuling ergens op de bodem, al is hij soms ook bolrond of slangvormig. Op het eerste gezicht een weinig sexy diertje, nauwelijks een foto waard. Tot je iets meer te weten komt over zijn levenswijze, zijn nut, zijn vijanden en… De zeekomkommers (Holothuroidea) maken deel uit van de familie van de stekelhuidigen (Echinodermata) en behoren zo tot de stam van de nieuwmondigen (Deuterostomia). Net als hun familieleden, de zeesterren of zee-egels, leven ze alleen in zout of – hooguit – brak water.

Over het aantal soorten zeekomkommers bestaat er grote onenigheid. Sommige bronnen spreken van 1.250 (National Geographic), andere van zo'n 1.750 (World Register of Marine Species). Iedereen is het er echter over eens dat er slechts twee soorten aan de Belgische en Nederlandse kust leven: Cucumaria frondosa (oranjevoet zeekomkommer of Noord-Atlantische zeekomkommer) en Holothuria forskali (gewone zeekomkommer – 'Cotton spinner').

Cucumaria frondosa (oranjevoet zeekomkommer of Noord-Atlantische zeekomkommer).

Foto: Ivo Madder.

De diertjes kruipen meestal over de zeebodem, maar enkele soorten graven zich in en sommige zwemmen zelfs lustig rond. De meeste voeden zich met kleine, zwevende organismen in het water, andere zijn vleeseters en één enkeling blijkt strikt vegetarisch. Zeekomkommers leven zowel in de getijdenzone als in de diepzee en hebben een levensverwachting van 5 tot 10 jaren. Hun lengte varieert van 3 mm tot ongeveer 3 meter voor de Synapta maculata (de slangzeekomkommer). De dieren hebben geen skelet, ze ontlenen hun stevigheid aan kalkplaten of -naalden die in de leerachtige lichaamswand zitten.

De gewone zeekomkommer (Holothuria forskali).

Foto: Lubomír Klátil.

Sommige zeekomkommers ademen door hun tentakels, andere ademen door waterlongen, een soort aangepaste kieuwen. Dit zijn boomvormig vertakte zakken die een groot deel van het lichaam vullen en waar

De zeekomkommer graast het substraat af. Een Synapta maculata filtert het water om zich te voeden.

Foto: Patrick Swinnen.

Grazende zwartgevlekte zeekomkommer (Pearsonothuria graeffei).

water via de anus in en uit wordt gepompt. Zuurstof wordt in beide gevallen opgenomen door de lichaamsvloeistof die door de komkommer stroomt.

Trilharen stuwen deze vloeistof rond, want zeekomkommers hebben geen hart.

De Synapta maculata (de slangzeekomkommer) kan tot 3 meter lang worden. van begin tot einde

De voortplanting van de zeekomkommer in het algemeen beschrijven is een onmogelijke taak gezien het grote aantal soorten en de onderlinge verschillen. De meesten planten zich seksueel voort, maar enkele doen dat vegetatief door zichzelf gewoon in tweeen te splitsen. Er bestaan mannelijke en vrouwelijke zeekomkommers, maar enkele soorten zijn tweeslachtig. In tropische zeeën kunnen ze zich het hele jaar door voortplanten. In een koudere omgeving doen ze dat enkel in de

Bohadschia paradoxa (Paradoxale zeekomkommer).

Foto: Patrick Swinnen.

Stichopus chloronotus (stekelige zeekomkommer of zwarte knobbelige zeekomkommer).

Foto's (4) Sylvia Trelanche.

Een bruine zeekomkommer of holle zeekomkommer (Holothuria tubulosa) spuwt eitjes uit.

lente of de zomer, wanneer het water wat warmer wordt.

Het sperma of de eitjes worden via de mond uitgespoten en dat gebeurt meestal bij valavond of 's nachts. Tijdens de voortplanting richten de dieren zich dikwijls op en komen de ingegraven soorten uit hun hol. De bevruchte eicellen bevatten een dooier met voedsel voor het embryo. Wanneer dat voldoende ontwikkeld is, komt er een microscopische larve tevoorschijn. Die laat zich door de stroming meedrijven en zal – na soms enkele jaren wachten – een volwassen zeekomkommer worden.

Van een aantal soorten is bekend dat zij hun kroost niet aan hun lot overlaten, maar op één of andere manier broedzorg verlenen. Zo nemen ze soms de bevruchte eicellen op in het lichaam (bijv. bij de soorten Holothuria floridana – Florida zeekomkommer en Holothuria pervicax – eigenwijze zeekomkommer) of dragen de vrouwtjes de bevruchte eieren op hun rug mee. Eén enkele soort heeft speciale broedkamers in de maag, waarin ze de eieren laat uitkomen.

De Holothuria pervicax (eigenwijze zeekomkommer) neemt de bevruchte eicellen soms op in het lichaam om verder uit te broeden.

Foto: Philippe Bourjon.

de uiteinden

Er valt relatief weinig te schrijven over de mond van de zeekomkommer. De meeste soorten hebben kleverige tentakels rond de mondopening, waarmee ze kleine dieren of organische deeltjes uit het substraat vangen. Deze tentakels worden geregeld in de mond gestoken om het voedsel te nuttigen, een beetje zoals wij onze vingers aflikken. Zeekomkommers worden gezien als bo-

Bepaalde zeekomkommersoorten zijn in het bezit van een bijzonder verdedigingsmechanisme, de zogenaamde organen van Cuvier, die kleverige draden uitstulpen uit hun anus.

demverbeteraars, omdat ze het bodemmateriaal filteren. Sommige soorten zijn in staat tot 70 kilogram zand per jaar te zuiveren. De anus van het dier is echter veel interessanter. We zagen al dat vele soorten via de anus ademen, maar er is meer. Het lichaamsuiteinde wordt soms ook gebruikt voor actieve verdediging. Wanneer de zeekomkommer wordt bedreigd, scheidt hij dunne, witte, kleverige holle draden af. Die worden de buizen van Cuvier genoemd en worden geproduceerd door de gelijknamige buis van Cuvier, een door Georges Cuvier ontdekt orgaan in de endeldarm van zeekomkommers. De buizen worden langer, doordat de zeekomkommer water in de

Foto: Ivo Madder.

Parelvisje Carapus mourlani (Star pearlfish).

holle draden perst en door het contact met zeewater zwellen ze op. Ze blijven daarenboven aan de aanvaller plakken en bevatten een grote hoeveelheid van de giftige stof holothurine die ook voor ons, duikers, gevaarlijk kan zijn. Naargelang de soort duurt het 17 dagen tot vijf weken om de draden te genereren. Maar er is meer: de anus van de zeekomkommer wordt door enkele dieren ook gekraakt om als woning te dienen. Bepaalde zilvervisjes (Encheliophis sp.) en parelvissen (Carapidae sp.) leven in de anus van de komkommer en voeden zich daarenboven met de ingewanden van het dier. Aan dit buffet komt geen einde, want de zeekomkommer regenereert de verslonden organen voortdurend. Ook kleine krabben uit het geslacht van de erwtenkrabbetjes (Pinnotheridae) schuilen in de aars van de komkommer.

Het einde in zicht?

Zeekomkommers hebben weinig vijanden. Enkel de platrugzeeschildpad (Natator depressus) zet ze geregeld op het menu. Vissen, krabben, kreeftachtigen en zelfs meeuwen eten ze af en toe. Ze hebben echter wel veel last van parasieten, waaronder slakken die gaatjes boren in hun huid om de lichaamssappen op te zuigen. De grootste vijand is – je had het al geraden – de mens. De zeekomkommer wordt immers gevist om er tandpasta, shampoo, geneesmiddelen en … hapjes van te maken. In de Aziatische landen staat hij als een delicatesse op de kaart. Zijn vrij hoge prijs is hoe langer hoe minder een belemmering, gezien de rijkere middenklasse er door de economische groei talrijker wordt. De zeekomkommers worden op de lokale markt vers verkocht of in winkels meestal gedroogd verhandeld in rijkelijk versierde verpakkingen. In Japan kosten de smakelijkste soorten tot € 4.000 per kilo (1 kilogram gedroogde zeekomkommer komt ongeveer overeen met 33 kg levende dieren). In de geneeskunde is het dier ook zeer gegeerd. Het bevat namelijk grote concentraties aan gefucosyleerde glycosaminoglycan,

Foto: Eric Parmentier. een ingewikkelde naam voor een stof die gebruikt wordt om gewrichtsproblemen te behandelen. Ook geneesmiddelen tegen kanker en producten voor het verminderen van bloedstolsels bevatten deze stof.

De jaarlijkse vangst bedraagt 400.000 ton, wat overeenkomt met 120 miljoen (!) dieren. De overbevissing heeft natuurlijk gevol-

Er is een zeer groot aanbod van zeekomkommers op het internet.

Verse zeekomkommers in China Town in Thailand.

Vooral in Azië gelden zeekomkommers als een delicatesse.

Foto's (2): Ivo Madder.

Foto: Daqisheji/Pixabay.

Holothuria whitmaei (zwarte tepelvis zeekomkommer), één van de meest gegeerde soorten.

gen en leidt op korte termijn tot het uitsterven van enkele soorten. Tussen 2011 en 2016 verdwenen 60 tot 90% van de soort Holothuria whitmaei (zwarte tepelvis zeekomkommer). In Yucatan (Mexico) zagen de vissers hun vangst met 95% verminderen tussen 2012 en 2014.

het kweken van de zeekomkommer

Ondernemers zijn vanzelfsprekend begonnen met de kweek van zeekomkommers. Geen eenvoudige opgave als je weet dat je maximaal twee dieren per vierkante meter kan laten opgroeien. Het substraat, waarmee de dieren zich voeden, kan immers niet méér organisch materiaal per vierkante meter bevatten. Een kwekerij in open zee met een grote concentratie aan zeekomkommers werkt niet alleen diefstal in de hand, maar vormt ook een onweerstaanbare aantrekkingskracht op krabben en kreeftachtigen die zich met de dieren voeden. Om een embryo tot een volwassen zeekomkommer van 400 gram te laten uitgroeien, heb je ook nog 14 maanden nodig. Een rendabele kwekerij opstarten, vraagt dus een grote investering in infrastructuur, personeel en onderhoud. Twee Belgische universiteiten ondersteunen alvast zo'n project in Tulear (Madagaskar). 

PATRICK SWINNEN

Wat na contact met (de draden van) een zeekomkommer?

Mogelijke symptomen:

D Heftige lokale huidontsteking met een intens brandend gevoel. D Misselijkheid. D In zeldzame gevallen: stoornissen in de bloedsomloop met anafylactische schok. D Bij contacten in het aangezicht: zwelling, roodheid, traanvloed.

Eerste zorgen:

D Immobiliseer; zo weinig mogelijk beweging om de verspreiding van het gif in het lichaam tegen te gaan. D Raak de draden niet aan. D Spoel het getroffen gebied overvloedig met zeewater. D Spoel daarna gedurende 30-40 seconden met azijn. D Schraap de kleefdraden van de huid. D Verbind het getroffen gebied met een steriel verband en doordrenk het verband met azijn. D Dep de huid droog en koel het getroffen gebied gedurende 15 minuten met ijs in een plastic zak of 'Coolpack'. D Spoel het eventueel aangetaste oog gedurende 15 minuten overvloedig met zeewater en nadien met drinkwater. D Verbind vervolgens het oog en breng het slachtoffer naar een arts.

Thelenota ananas (ananas zeekomkommer), een bijzonder mooie zeekomkommer.

Foto: Sylvia Trélanche/Forever Dive.

Symbiotische keizergarnaal (Periclemenes imperator) op een ananas zeekomkommer (Thelenota ananas).

Foto: Ivo Madder.