6-E-280_ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ_ΚΑΡΥΔΗΣ _SAMPLE PAGES_ΙΩΝ

2

ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΝΩ ΣΕ ΞΥΛΙΝΟ ΦΟΡΕΑ 3 Για την κατανόηση της χρήσης των κατασκευαστικών υλικών μιας φορητής εικόνας, απαραίτητη προϋπόθεση αποτελεί η μελέτη και η παρουσίαση της στρωματογραφικής δομής της.

Οι φορητές εικόνες είναι σύνθετα έργα τέχνης τα οποία έχουν δημιουργηθεί από αρκετά υλικά και στρώματα. Το παρακάτω σχέδιο (Σχέδιο 1), περιγράφει μία ολοκληρωμένη στρωματογραφική ανάλυση της εικόνας, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι κάθε φορητή εικόνα διαθέτει όλα αυτά τα στρώματα.

Σχέδιο 1. Στρωματογραφία φορητής εικόνας. (Σχέδιο Ι. Σαργκάνης)

3

Bλ. περισσότερα Τhe Getty Conservation Institute: 1995.

26

ΤΈΧΝΙΚΈΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΈΡΓΩΝ ΤΈΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΈΣ ΈΙΚΟΝΈΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΈΣ

2.1 Ξύλο (φορέας εικόνας)

Φορέας ονομάζεται το υλικό, το οποίο, αφού προετοιμαστεί κατάλληλα, θα αποτελέσει τη βάση της ζωγραφικής επιφάνειας. Φορέας για έναν τελαρωμένο πίνακα είναι ο μουσαμάς και αντίστοιχα για μία φορητή εικόνα είναι το ξύλο4. Το ξύλο αποτελεί τη βάση των εικόνων ήδη από την Παλαιοχριστιανική περίοδο μέχρι σήμερα.

2.2 Είδη ξύλων που έχουν χρησιμοποιηθεί ως φορείς για τις φορητές εικόνες μέχρι σήμερα Σε παλαιότερες εικόνες:

1. Καστανιά, έλατο, δρύς5, ιτιά, καρυδιά, λεύκα, πεύκο, κυπαρίσσι6, κέδρο, αθωνική καστανιά, φλαμούρι/φιλύρα, οξιά, ακακία, σημύδα και σφενδάμι. Σε νεότερες εικόνες:

1. Κόντρα πλακέ, κόντρα πλακέ θαλάσσης, M.D F, M.D.F θαλάσσης, νοβοπάν και πλακάζ.

2.3 Στοιχεία επιλογής κατάλληλου ξύλου

Η επιλογή ενός ξύλου για ζωγραφική, πρέπει να γίνεται με βάση την αντοχή του στους περιβαλλοντικούς παράγοντες και την ανθεκτικότητά του στην προσβολή μυκήτων και εντόμων, χωρίς αρχικά να το έχουμε εμποτίσει ή στερεώσει κάνοντας χρήση χημικών ή αερίων ουσιών, προς αποφυγή προσβολής από τους ανωτέρω βλαπτικούς παράγοντες.

Αφού επιλέξουμε το ξύλο με τις ανάλογες διαστάσεις θα πρέπει να προσέξουμε και να ακολουθήσουμε κάποιες σημαντικές οδηγίες. Το ξύλο που θα χρησιμοποιήσουμε θα πρέπει να είναι:

• Απαλλαγμένο από ρόζους

Οι ρόζοι έχουν το χαρακτηριστικό να μετακινούνται (διαστολές- συστολές). Μπορεί στη αρχή φαινομενικά να μη δημιουργείται κανένα πρόβλημα από την παρουσία του, αλλά είναι σίγουρο ότι ο ρόζος, ιδιαίτερα εάν βρίσκεται κοντά στην επιφάνεια της ζωγραφικής επιφάνειας, θα επιφέρει ρωγματώσεις με την πάροδο του χρόνου τόσο στη ζωγραφική επιφάνεια όσο και στο ξύλο.

4 5

6

Βλ. περισσότερα Βασιλάκη, Μ (επιμ): 2002. Προτιμήθηκε ως ένα από τα πιο κατάλληλα ξύλα για τη ζωγραφική την περίοδο του Μεσαίωνα, όπως και η ιτιά, η σημύδα και το σφενδάμι.

Oι Ρώσοι αλλά και οι ΄Έλληνες ζωγράφοι χρησιμοποίησαν μεγάλες ποσότητες τέτοιου ξύλου για την κατασκευή των εικόνων ακολουθώντας την παράδοση ότι ένα από τα τρία ξύλα που κατασκευάστηκε ο σταυρός ήταν κυπαρίσσι.

ΚΑΤΑΣΚΈΥΑΣΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΝΩ ΣΈ ΞΥΛΙΝΟ ΦΟΡΈΑ

27

• Απαλλαγμένο από σκασίματα, σπασίματα & ρωγμές

Για ορισμένους η καλύτερη επιλογή είναι η επιλογή ενός μεμονωμένου κομματιού ξύλου. Για άλλους πάλι με περισσότερες τάβλες (βλ. Έικόνα 1), διότι έχει παρατηρηθεί σε παλαιότερες εικόνες ότι οι πολλές τάβλες, ισομοιράζουν τις δυνάμεις του ξύλου. Έάν δεν είναι εύκολο να χρησιμοποιήσετε ένα μεμονωμένο κομμάτι ξύλου, τότε μη χρησιμοποιείτε ξύλα που παρουσιάζουν προβλήματα όπως σκασίματα και ρωγμές μεταξύ των κενών τους. Η χρήση τρέσων (ή τραβέρσων) σε αυτές τις περιπτώσεις καθίσταται επιβεβλημένη. Η χρησιμοποίηση οποιασδήποτε κόλλας δε θα λύσει το πρόβλημα του σπασίματος ή σκασίματος. Μπορεί να συγκολληθεί το σκάσιμο ή η ρωγμή και το αποτέλεσμα της εργασίας να φαίνεται ικανοποιητικό. ΄Ομως, οι ασταθείς περιβαλλοντικές συνθήκες αποθήκευσης, σε συνδυασμό με τις διαστολές – συστολές του ξύλου και τη μη συμβατότητα των υλικών που έχετε χρησιμοποιήσει για την κατασκευή της εικόνας σας, σε συνάρτηση με την κόλλα του ξύλου, θα έχουν ως αποτέλεσμα, το ξύλο, να σπάσει πάλι στο σημείο που θα έχει κολληθεί.

Εικόνα 1. Ξύλο κατασκευασμένο από τέσσερα κομμάτια που χρησιμοποιήθηκε για ζωγραφική. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

28

ΤΈΧΝΙΚΈΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΈΡΓΩΝ ΤΈΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΈΣ ΈΙΚΟΝΈΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΈΣ

• Απαλλαγμένο από κόλλες και στοκαρίσματα

Οι λόγοι είναι οι ίδιοι που προαναφέρθηκαν για τα σπασίματα και τις ρωγμές. Η χρησιμοποίηση στοκαρισμένων ξύλων, ακόμη και εάν το στοκάρισμα βρίσκεται στο πίσω μέρος του ξύλου, θα δημιουργήσει με την πάροδο του χρόνου αισθητικά και μηχανικά προβλήματα.

Οργανικές κόλλες (melt- freeze adhesives), κεριά, συνθετικές P.V.A.C (solution adhesives) και εποξικές χρησιμοποιούνται από τις σημερινές βιομηχανίες για τη συγκόλληση ξύλων. Οι κόλλες αυτές έχουν το μειονέκτημα να χάνουν με την πάροδο του χρόνου τη μηχανική τους αντοχή (πολυμερισμός) και ως αποτέλεσμα να αποσπώνται τα δύο ή περισσότερα συγκολλημένα τμήματα.

• Το ύψος του ξύλου πρέπει να είναι κομμένο σύμφωνα με τα νερά του ξύλου

Τα νερά του ξύλου πρέπει να είναι κάθετα στο ύψος της εικόνας (Σχέδιο 2). Ο λόγος είναι, εάν τυχόν σκεβρώσει η επιφάνεια, το σκέβρωμα να πραγματοποιηθεί ομοιόμορφα κάθετα και προς τα έξω.

Σχέδιο 2. Σωστή & λανθασμένη κοπή ξύλινου φορέα για την κατασκευή φορητής εικόνας. (Σχέδιο: Χρ. Καρύδης)

32

ΤΈΧΝΙΚΈΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΈΡΓΩΝ ΤΈΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΈΣ ΈΙΚΟΝΈΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΈΣ

3 Μέθοδος

Εικόνα 3. Πίσω όψη φορητής εικόνας πριν τη συντήρηση. Τα τρέσα είναι τοποθετημένα με μεταλλικά στοιχεία. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

΄Ενωση σανιδιών με ξύλινες καβίλιες (σχέδιο 6)

Σχέδιο 6. Ένωση σανιδιών με ξύλινες καβίλιες. Η μέθοδος αυτή χρησιμοποιείται στην επεμβατική συντήρηση ενός έργου τέχνης. (Σχέδιο: Χρ. Καρύδης)

ΚΑΤΑΣΚΈΥΑΣΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΝΩ ΣΈ ΞΥΛΙΝΟ ΦΟΡΈΑ

2.4 Συνοπτική παρουσία μειονεκτημάτων των συγκολλημένων σανιδιών για την κατασκευή φορητής εικόνας10

35

΄Οταν κατασκευάζεται ένα έργο με ξύλινο φορέα μεγάλων διαστάσεων, το καλύτερο είναι να χρησιμοποιείται ένα ενιαίο κομμάτι όπως έχει ήδη αναφερθεί. Τα μειονεκτήματα που παρουσιάζουν τα συγκολλημένα σανίδια που έχουν τρέσα, για να συγκρατηθούν μεταξύ τους, είναι:

Έάν τα σανίδια έχουν ενωθεί και συγκολληθεί με κόλλα (οργανική ή συνθετική), το πρόβλημα που θα παρουσιαστεί είναι ότι σε μερικά χρόνια τα σανίδια θα αποκολληθούν και μπορεί να επιφέρουν προβλήματα τόσο στη ζωγραφική όσο και στον ίδιο τον φορέα. Έπιπροσθέτως η κόλλα δεν αφήνει το ξύλο να κινηθεί ανάλογα με τις συστολές-διαστολές του υποστρώματος της εικόνας.

Έάν έχουν ενωθεί τα ξύλα με κόλλα και έχουν χρησιμοποιηθεί τρέσα καρφωμένα με μεταλλικά καρφιά, οι διαστολές και συστολές των ξύλων με τη σύγκρουση του μεταλλικού στοιχείου στη δομή του, θα έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ρωγμής στα σημεία των καρφιών. Τα μεταλλικά καρφιά παρουσιάζουν το πρόβλημα της οξείδωσης (σκουριά). Η οξείδωση αποδυναμώνει την επιφάνεια του καρφιού και έτσι χάνει την αντοχή, μεταφέροντας επίσης τα προϊόντα διάβρωσης στην επιφάνεια του ξύλου (αποχρωματίζοντας) και διογκώνοντας τον φορέα στο σημείο που έρχεται σε επαφή μαζί τους. Έάν έχουν χρησιμοποιηθεί παπιγιόν, παρατηρείται ότι αποχωρίζονται από τον φορέα ή σπάνε αφήνοντας το έργο χωρίς προστασία.

2.5 Ακατάλληλα και κατάλληλα ξύλα για τη ζωγραφική Ακατάλληλα ξύλα:

• Νοβοπάν: κατασκευασμένο με πριονίδι και αμφιβόλου τύπου κόλλα. Ακατάλληλο για εικόνα. Προσβάλλεται εύκολα από την υγρασία.

• M.D.F: κατασκευασμένο από πριονίδι και αμφιβόλου τύπου κόλλας. Ακατάλληλο για εικόνα, διότι προσβάλλεται εύκολα από την υγρασία παρουσιάζοντας φουσκώματα, ρωγμές και σπασίματα. Παρουσιάζει προβλήματα και φθορές στη μεταφορά και αποθήκευση του. Έίναι άκρως ακατάλληλο για τη χρησιμοποίησή του ως υλικού προθηκών και αποθήκευσης έργων τέχνης. Έκπέμπει μυρμηκικό οξύ (formic acid) προσβάλλοντας οργανικά (πίνακες, ύφασμα, εικόνες) και ανόργανα (μέταλλα) υλικά.

• Λεύκα & φλαμούρι: επειδή είναι μαλακά ξύλα, καλό θα ήταν να αποφεύγονται, γιατί προσβάλλονται πιο εύκολα από ξυλοφάγα έντομα. Το φλαμούρι χρησιμοποιείται κυρίως για την κατασκευή ξυλόγλυπτων αντικειμένων & επιφανειών.

• Οξιά, ιτιά, σκλήθρα, σημύδα, ελιά, ακακία: ξύλα μαλακά που επηρεάζονται εύκολα από μύκητες και έντομα.

10

Βλ. περισσότερα Παυλογεωργάτος, Γ: 2012.

12

ΚΥΡΙΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΩΝ Η φυσική πορεία που ακολουθεί κάθε υλικό δημιούργημα είναι η φθορά, την οποία καμία προσπάθεια δεν μπορεί να τη σταματήσει τελείως. Παρόλα αυτά η ‘πρόληψη’ ως μορφή διατήρησης, μπορεί να επιβραδύνει την φθορά μέσω του ελέγχου και την καταγραφή των περιβαλλοντικών παραγόντων και άλλων διαβρωτικών παραμέτρων. Στη βιβλιογραφία ορισμένοι συντηρητές διαχωρίζουν τους παράγοντες φθορών σε τέσσερις (4) μεγάλες κατηγορίες όπως: οι φυσικοί, οι χημικοί, οι μηχανικοί και οι βιολογικοί. ΄Άλλοι πάλι χρησιμοποιούν τρεις (3) μεγάλες κατηγορίες όπως φυσικοί, μηχανικοί και χημικοί, όπου στην τελευταία κατηγορία συμπεριλαμβάνουν και τους βιολογικούς. Τέλος, άλλοι τους χωρίζουν σε βιοτικούς και αβιοτικούς παράγοντες. Οι βιοτικοί παράγοντες είναι όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί (π.χ. έντομα, τρωκτικά, κ.α.) και οι αβιοτικοί παράγοντες είναι η ηλιακή ακτινοβολία, η θερμοκρασία, το νερό, το έδαφος, η βροχόπτωση, ο αέρας, το κλίμα, η γεωμορφολογία και η πυρκαγιά. Σε αυτήν την φάση θα αναφερθούμε στην παθολογία των φθορών των ζωγραφικών έργων τέχνης χρησιμοποιώντας δύο (2) κύριες κατηγορίες φθορών για καλύτερη κατανόηση. Τα ζωγραφικά έργα τέχνης (εικόνες & πίνακες) καταστρέφονται από χημικούς, φυσικούς και βιολογικούς παράγοντες. Με διαφορετικό ρυθμό αλλά σταθερά, οι παράγοντες διά-βρωσης, φθείρουν το αντικείμενο, ανάλογα βέβαια με το πού βρίσκεται εκτεθειμένο ή αποθη-κευμένο. Τα κύρια κατασκευαστικά υλικά της εικόνας είναι το ξύλο, το ύφασμα, η προετοιμασία και το συνδετικό μέσο ζωγραφικής. Ο πίνακας διαφοροποιείται μόνο στον φορέα που είναι το ύφασμα. Ορισμένες φορές μπορεί να υπάρχουν και συμπληρωματικάυποστηρικτικά- διακοσμητικά υλικά όπως το μέταλλο και οι ημιπολύτιμοι λίθοι120.

Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω κατασκευαστικά υλικά στο ύφασμα, καταγράφουμε τις παρακάτω φθορές στη δομή του.

120

Για σύγχρονα ζωγραφικά έργα (πίνακες) ο συνδυασμός των κατασκευαστικών υλικών μπορεί να είναι πολύ πιο μεγάλος π.χ. πλαστικά, είδη συσκευασίας κ.ά.

116

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΆ ΖΩΓΡΆΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΆΙ ΠΙΝΆΚΕΣ

Τα αίτια φθορών στα ζωγραφικά έργα τέχνης εξαρτώνται άμεσα από τους περιβαλλοντικούς παράγοντες όπως είναι η υγρασία & θερμοκρασία, η ακτινοβολία, η συμπύκνωση, οι επικαθίσεις, η φωτιά, οι δονήσεις κ.ά.

1. Ανθρώπινη δραστηριότητα

Εκούσια (π.χ. βανδαλισμοί) – Άκούσια (αμέλεια ή επεμβάσεις)

2. Θερμοκρασία (T)- Σχετική Υγρασία (RH) 3. Ακτινοβολία 4. Ρύπανση

— Άέρια — Σωματίδια — ΄Ηχος

ΣΥΝΔΥΑΣΜΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ

5. Βιολογικοί παράγοντες (π.χ. μύκητες, βακτήρια, λειχήνες, κ.ά.)

6. Καταστροφές (π.χ. πλημμύρα, φωτιά, σεισμοί - δονήσεις)

7. Εκθεσιακά & αποθηκευτικά υλικά (ancillary materials)

8. Ενδογενείς παράγοντες (προκαλούνται από τη διαδικασία κατασκευής του αντικειμένου ή την ασυμβατότητα των υλικών που το αποτελούν)

12.1 Είδη φθορών

Πρωταρχική αιτία καταστροφής ενός ζωγραφικού έργου αποτελεί η έκθεση του σε δυσμενείς συνθήκες και η αποθήκευση του σε ασταθείς περιβαλλοντικούς παράγοντες. Υψηλή ή χαμηλή θερμοκρασία και υγρασία, συνεχής έκθεση στην ηλιακή ακτινοβολία, στη σκόνη και τέλος στους μικροοργανισμούς είναι βασικές αιτίες καταστροφής ενός ζωγραφικού έργου. Παράγοντες όπως ο άνθρωπος, οι φυσικές καταστροφές, οι δονήσεις από εξωτερικούς θορύβους, τα εξωτερικά και εσωτερικά υλικά που έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του κτιρίου ή των προθηκών κ.ά. συντελούν αλυσιδωτά το ίδιο αποτελεσματικά στη σταδιακή καταστροφή ενός ζωγραφικού έργου.

1. Φυσικές121 (γήρανση υλικών κατασκευής) ΄Ο,τι αλλαγές προκύπτουν στο αντικείμενο ως προς το σχήμα και τον όγκο: • Άπώλεια των αρχικών υλικών κατασκευής.

• Προσθήκη νεότερων υλικών κατά τη διάρκεια διαφόρων επεμβάσεων.

121

Ο όρος ‘φυσική φθορά’ αναφέρεται στους περιβαλλοντικούς παράγοντες που προκαλούν αλλαγές στη μηχανική αντοχή του υλικού (π.χ. συρρίκνωση-διόγκωση ξύλου λόγω απορρόφησης και έκλυσης νερού/υγρασίας από το εξωτερικό περιβάλλον).

ΚΥΡΙΟΙ ΠΆΡΆΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΩΝ

117

2. Χημικές

Χημικές φθορές122 είναι ό,τι αλλαγές προκύπτουν στη μοριακή δομή του αντικειμένου. Οι χημικοί όπως και οι φυσικοί παράγοντες φθοράς μπορούν να επιφέρουν οξειδώσεις και στα οργανικά και ανόργανα υλικά κατασκευής και αυτές παρουσιάζονται στα αντικείμενα με τις εξής χημικές διεργασίες: • • •

Οξείδωση (διάβρωση των χρωστικών και των τυχόν βερνικιών στη ζωγραφική επιφάνεια, αποχρωματισμοί από την υπέρυθρη και υπεριώδη ακτινοβολία).

Υδρόλυση (πρόκειται για μία χημική αντίδραση στην οποία ένα χημικό στοιχείο σπάει ως αντίδραση από την επαφή του με το νερό. Άυτό παρουσιάζεται σε όλα τα πολυμερή υλικά και γίνεται με την παρουσία του νερού). Δράση βιολογικών παραγόντων 3 3

Φυτικοί: 1) Βακτήρια και 2) μύκητες.

Ζωικοί: 1) Εντομα και 2) θαλάσσιοι οργανισμοί.

Προκαλούν χημική αποσύνθεση της δομής των οργανικών υλικών– μείωση μηχανικής αντοχής των κατασκευαστικών υλικών.

Το αποτέλεσμα των χημικών παραγόντων στα έργα τέχνης προερχομένων από μία αλυσίδα άλλων παραγόντων (περιβαλλοντικές παράμετροι, ανθρώπινος παράγοντας, υλικά αποθήκευσης και έκθεσης) παρουσιάζονται ως εξής: • •

Άποδυνάμωση των υλικών. Άποχρωματισμός.

12.2 Υγρασία - Θερμοκρασία

Η σχετική υγρασία123 (RH) και η θερμοκρασία (T) σε έναν εσωτερικό χώρο παίζουν καθοριστικό ρόλο στη διατήρηση ενός έργου τέχνης. Παλαιότερα, την εποχή της Άναγέννησης, οι ζωγράφοι δεν ήταν υποχρεωμένοι να λαμβάνουν υπόψη την υγρασία σε έναν εσωτερικό χώρο και τις επιδράσεις της κεντρικής θέρμανσης επάνω στα έργα, όπως μας αναφέρει ο Thompson (1997: 29). Η θερμοκρασία άλλαζε με τις εποχές και οι μεταβολές δεν ήταν απότομες όπως σήμερα.

122

123

Ο όρος ‘χημική φθορά’ αναφέρεται στη χημική αποσύνθεση της δομής του φορέα του έργου, που προκαλείται από τη δράση των βιολογικών παραγόντων (βακτήρια, μύκητες) και την επίδραση ισχυρών οξέων και βάσεων (επεμβάσεις συντήρησης, χρήση υλικού, κ.ά.). Είναι το ποσό της απόλυτης υγρασίας που εμπεριέχεται σε έναν δεδομένο όγκο αέρος με συγκεκριμένη θερμοκρασία προς το μέγιστο ποσό των υδρατμών που θα μπορούσε να περιέχει στην ίδια θερμοκρασία.

118

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΆ ΖΩΓΡΆΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΆΙ ΠΙΝΆΚΕΣ

Παρόλα αυτά σήμερα λόγω των συχνών κλιματολογικών αλλαγών124, εάν οι δύο παράμετροι δεν ελέγχονται από ειδικά καταγραφικά όργανα (π.χ. θερμοϋδρογράφος κ.α), το ζωγραφικό έργο βρίσκεται σε άμεσο κίνδυνο. Οι απότομες διακυμάνσεις θερμοκρασίας και υγρασίας που παρατηρούνται πλέον στον εσωτερικό χώρο, δημιουργούν συστολές και διαστολές στα υγροσκοπικά125, οργανικά υλικά, με τα οποία έχει κατασκευαστεί η εικόνα και το ζωγραφικό έργο: φορέας (ξύλο), ύφασμα, προετοιμασία, συνδετικό, βερνίκι.

΄Οταν η σχετική υγρασία του αέρα ανεβαίνει, τότε ο φορέας και όλα τα οργανικά υλικά διαστέλλονται, ενώ αντίθετα, όταν η σχετική υγρασία κατεβαίνει, τα υλικά συρρικνώνονται. Η προετοιμασία ρωγματώνει και εμφανίζεται το γνωστό ‘κρακελάρισμα’, (βλ. Εικόνες 44-46) με διαφορετικό βαθμό ρωγμής κάθε φορά (π.χ. τριχοειδής ρωγμάτωση, κ.α.). Το αποτέλεσμα της ρωγμής είναι να μεταφερθεί στη ζωγραφική επιφάνεια και τελικά ή να γίνει καθολική αποκόλληση από το ύφασμα ή να παραμείνει στην επιφάνεια. Το ύφασμα και οι οργανικές κόλλες που έχουν χρησιμοποιηθεί προσβάλλονται από μύκητες και βακτήρια.

Εικόνα 44. Φορητή εικόνα 19ου αι. ιδιωτικής συλλογής. Καταγράφονται έντονες ρωγματώσεις και αποκολλήσεις στη προετοιμασία και ζωγραφική επιφάνεια. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

124 125

Βλ. περισσότερα Μichalski, S: 2016 και Σαραντάκος, Γ. 2013: σελ.357-366. Υλικά που περιέχουν ποσοστό υγρασίας.

ΚΥΡΙΟΙ ΠΆΡΆΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΩΝ

119

Εικόνα 45. Λεπτομέρεια τριχοειδούς ρωγμάτωσης στην προετοιμασία και κατ’επέκταση και στη ζωγραφική επιφάνεια σε σύγχρονο ζωγραφικό έργο. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

Εικόνα 46. Λεπτομέρεια μεγάλων ρωγματώσεων με αποτέλεσμα την αποκόλληση και την τελική απώλεια της προετοιμασίας με τη ζωγραφική. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

120

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΆ ΖΩΓΡΆΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΆΙ ΠΙΝΆΚΕΣ

Εικόνα 47. Πίσω όψη εικόνας όπου ο αγιογράφος είχε εφαρμόσει προετοιμασία. Καταγράφονται έντονα σημάδια υγρασίας λόγω της κακής έκθεσης του έργου σε ανεξέλεγκτες περιβαλλοντικές συνθήκες. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

Εικόνα 47α. Λεπτομέρεια φθοράς από υγρασία στο κάτω σημείο φορητής εικόνας. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)

ΚΥΡΙΟΙ ΠΆΡΆΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΩΝ

145

Εικόνα 62. Σύστημα αποθήκευσης ζωγραφικών έργων σε συρόμενα μεταλλικά πλαίσια με δυνατότητα κάθετης ανάρτησης159. (Φωτογραφία: Ι.Μ. Μονή Βατοπαιδίου)

Eικόνα 63. Οριζόντια μεταλλική συρταριέρα για την αποθήκευση ζωγραφικών έργων.

159

Η αρθρωτή κατασκευή σε σχήμα κύβου ανοικτού στο κάτω και εμπρόσθιο τμήμα του, αποτελείται από τον οπίσθιο και τους πλευρικούς ορθοστάτες οι οποίοι υποστηρίζουν το ενισχυμένο μεταλλικό πλαίσιο της ψευδοροφής με τους οδηγούς κύλισης. Το σύστημα αναπτύσσεται κατά πλάτος/μήκος με την προσθήκη ομοειδών κιβωτίων, ενώ το σύστημα δύναται εναλλακτικά να αναπτυχθεί και κατά βάθος επιμηκύνοντας την κάθε συστοιχία ανάλογα με τις ιδιαίτερες απαιτήσεις του χώρου. Οι συρόμενες μεταλλικές συστοιχίες κατασκευάζονται από ένα περιμετρικό μεταλλικό σωληνωτό πλαίσιο εντός του οποίου τοποθετείται σταθερά ένα δομικό μεταλλικό πλέγμα (δίκτυ) σε κάνναβο.

146

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΆ ΖΩΓΡΆΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΆΙ ΠΙΝΆΚΕΣ

Κατά το πακετάρισμα ενός ζωγραφικού έργου καλό είναι να αποφεύγεται η απευθείας επαφή με συνθετικά υλικά (π.χ. πλαστικό με φουσκάλες) και να προτιμάται ως πρώτο καλυπτικό στρώμα το αντιόξινο χαρτί ή το tyvek® και ως δεύτερο το φυσαλιδωτό πλαστικό ή οποιοδήποτε από τα προαναφερθέντα υλικά.

Σε περίπτωση που τα έργα θα ταξιδέψουν με αεροπλάνο ή άλλο μεταφορικό μέσο, το οποίο μπορεί να τα εκθέσει σε αυξομειώσεις ατμοσφαιρικής πίεσης, θερμοκρασίας, υγρασίας & δονήσεις, ο συντηρητής πρέπει να σκεφτεί και να μελετήσει την πιθανότητα δημιουργίας ειδικής θήκης μεταφοράς με σταθερό μικροκλίμα εντός του κιβωτίου. Ενας οικονομικός τρόπος δημιουργίας μικροκλίματος χωρίς την ενσωμάτωση περιβαλλοντικού συστήματος ελέγχου στο κιβώτιο, είναι η χρήση αρχειακών ρυθμιστικών υλικών. Τα υλικά αυτά (π.χ. φύλλα ή κομμάτια plastazote®, ethafoam® κ.ά.) είναι αντιόξινα (ουδέτερο pH, δεν εκλύουν οργανικά οξέα) και δρουν με πολλαπλούς τρόπους μονώνοντας το κιβώτιο από κραδασμούς, απότομες αλλαγές θερμοκρασίας και υγρασίας. Ρυθμιστικά υλικά, όπως το silica gel® ή το artsorb® (χαρτί ή κασέτα), που απορροφούν την πλεονάζουσα υγρασία ή αποδίδουν υγρασία σε περιόδους ξηρότητας, επίσης μπορούν να τοποθετηθούν εντός του κιβωτίου, αν αυτό κριθεί αναγκαίο.

12.11 Επιφανειακός μηχανικός καθαρισμός

Στην πίσω πλευρά των πινάκων αλλά και των εικόνων τις περισσότερες φορές διαπιστώνουμε συσσώρευση σκόνης κυρίως στα σημεία μεταξύ του τελάρου και του υφάσματος. Η σκόνη μπορεί να αφαιρεθεί με τη χρησιμοποίηση μαλακού πινέλου και ηλεκτρικής σκούπας (museum vac®) με ρυθμιζόμενη απορροφητικότητα, καλύπτοντας το

Εικόνα 64. Λεπτομέρεια μηχανικού καθαρισμός με ηλεκτρική σκούπα και μαλακό πινέλο αφαιρώντας επικαθίσεις από την πίσω όψη του μουσαμά. (Φωτογραφία: Χρ. Καρύδης)