6-E-280_ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ_ΚΑΡΥΔΗΣ _CONTENTS_ΙΩΝ.pdf

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ Από τα πρώτα βήματα ο άνθρωπος έκανε έκδηλη την ανάγκη του για την αισθητική αρτιότητα, ακόμα και στο πιο ευτελές χρηστικό αντικείμενο που κατασκεύασε. Ένα εργαλείο ή ένα ένδυμα απαιτεί- εξίσου με ένα γλυπτό ή έναν πίνακα ζωγραφικήςσυντονισμό της έννοιας της φόρμας και της χρωματικής ισορροπίας ταυτόχρονα με την οργάνωση της μεταχείρισης των πρώτων υλών και την τεχνική που θα εξασφαλίσει στην ύλη αυτή αντοχή στο χρόνο. Η προστασία και η διατήρηση όσων μας κληροδότησε το παρελθόν με επίπεδο υλικής δημιουργίας υπαγορεύεται ως ιστορική αναγκαιότητα, αλλά και ως βαθύτερη ηθική απαίτηση. Στην κατεύθυνση αυτή χρειάζεται να επιστρατεύσουμε το μέγιστο των ικανοτήτων, των γνώσεων, της παρατηρητικότητας και της δεξιοτεχνίας μας για να αντιληφθούμε τη φύση των υλικών κατασκευής, να εκμαιεύσουμε τον πλούτο των πληροφοριών και των μηνυμάτων που περιέχουν και να κατανοήσουμε τελικά τα ίδια τα έργα. Απαραίτητη προϋπόθεση για να επιτευχθεί ο στόχος αποτελεί η καταγραφή και η οργάνωση της κεκτημένης γνώσης, ώστε να αποτελέσει το υπόβαθρο για την περαιτέρω αναζήτηση τόσο της θεωρητικής προσέγγισης όσο και της εφαρμοζόμενης επιστημονικής πρακτικής. Μου προκαλεί ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση το γεγονός ότι προλογίζω το πόνημα ενός συναδέλφου, ο οποίος από την αρχή αντιλήφθηκε την ορθή πορεία, τη μόνη που εξασφαλίζει την πρόοδο κάθε επιστημονικού πεδίου, αλλά και ειδικότερα του δικού μου αγαπημένου απαιτητικού χώρου, της προστασίας, συντήρησης και ανάδειξης της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ταυτόχρονα, θεωρώ πως τέτοιες προσπάθειες αποδεικνύουν και κατακυρώνουν την ύπαρξη μίας νέας γενιάς Έλλήνων επιστημόνων, οι οποίοι έχουν συνειδητοποιήσει τα δεδομένα της πραγματικότητας και, εμπλουτίζοντας την υπάρχουσα εμπειρία με το δικό τους ενθουσιασμό, αποτελούν την καλύτερη υπόσχεση για το μέλλον της διαφύλαξης του παρελθόντος. Δρ. Μιχαήλ Β. Δουλγερίδης

τ. Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Συντήρησης & Αποκατάστασης Έργων Τέχνης της Έθνικής ΠινακοθήκηςΜουσείο Αλεξάνδρου Σούτζου

ΠΡΟΛΟΓ ΟΣ H μελέτη αυτή απευθύνεται στους σπουδαστές ή επαγγελματίες αγιογράφους & εικαστικούς, που οφείλουν να γνωρίζουν τις ιδιότητες των νέων υλικών και την αντοχή τους στους περιβαλλοντικούς παράγοντες, στους συντηρητές έργων τέχνης, στους επιμελητές ή διαχειριστές συλλογών και τέλος, στους ιδιοκτήτες ζωγραφικών έργων που θέλουν να γνωρίσουν τους τρόπους διατήρησης των έργων τους. Στη συγκεκριμένη μελέτη, που είναι αποτέλεσμα εργασίας αρκετών ετών, έγινε προσπάθεια αφενός μεν να παρουσιαστεί η κατασκευή των φορητών εικόνων και των ζωγραφικών έργων όπως έχουν ήδη κάνει στο παρελθόν και άλλες μελέτες, αφετέρου δε να παρουσιαστούν τα κατασκευαστικά υλικά και οι παράγοντες φθοράς και γήρανσης από τη σκοπιά του συντηρητή έργων τέχνης, γεγονός που θα βοηθήσει, πιστεύουμε, τους εικαστικούς και αγιογράφους και θα αποτελέσει καινοτόμο προσέγγιση.

Στις μέρες μας πάλι, η συχνή απουσία κριτηρίων επιλογής των κατάλληλων κατασκευαστικών υλικών από τους εικαστικούς ή αγιογράφους, φαινόμενο που δυστυχώς χαρακτηρίζει τις νέες γενιές, έχει ως συνέπεια να αλλοιώνεται η υφή, η εικαστική δομή και η παραδοσιακή τεχνική ενός έργου, σταδιακά ιδιαίτερα δε μέσα στην εκκλησιαστική τέχνη, δημιουργώντας γρήγορα και άναρχα κατασκευάσματα για τις ανάγκες της εκκλησίας. Το περιεχόμενο της μελέτης, το οποίο σε δώδεκα (12) κεφάλαια καλύπτει την παρουσίαση όλων των κατασκευαστικών υλικών και τεχνικών, διαμορφώθηκε για μεγαλύτερη ευκολία σε τρία κύρια μέρη. Στο πρώτο μέρος αναλύονται όλα τα κατασκευαστικά υλικά της φορητής εικόνας (ξύλο, ύφασμα, προετοιμασία, χρωστικές, συνδετικά υλικά, χρύσωμα και βερνίκωμα) και στο τέλος παρουσιάζονται βήμα προς βήμα η κατασκευή μιας φορητής εικόνας. Στο δεύτερο μέρος παρουσιάζονται τα υλικά και η κατασκευή ενός ζωγραφικού έργου σε ύφασμα όπως επίσης και οι τρόποι τελαρώματος. Τέλος, το τρίτο και τελευταίο μέρος αφιερώνεται στη διατήρηση των ζωγραφικών έργων μέσω της ‘πρόληψης’ παρουσιάζοντας τα βασικά πεδία της προληπτικής συντήρησης. Στο συγκεκριμένο μέρος παρουσιάζονται πρώτα τεχνικές καταγραφής οι οποίες πραγματοποιούνται από συντηρητές έργων τέχνης, απλά προς ενημέρωση των

10

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ

εικαστικών και αγιογράφων, στη συνέχεια αναλύονται οι κύριοι παράγοντες φθορών στα ζωγραφικά έργα (περιβαλλοντικοί παράμετροι, ρυπογόνες ουσίες, πτητικές οργανικές ενώσεις, βιολογικοί παράγοντες, έντομα, προηγούμενες επεμβάσεις, ακουστικό κλίμα) και στο τέλος προτείνονται τρόποι σωστής μεταφοράς των έργων όπως και τρόποι αποθήκευσης. Ολοκληρώνοντας τα τρία μέρη, στο τέλος, προτείνεται σχετική βιβλιογραφία και δικτυογραφία χωρισμένη σε διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα για περαιτέρω εμβάθυνση του ενδιαφερόμενου στα πεδία του σχεδίου, του χρώματος και της διατήρησης των έργων.

Επιδίωξη της μελέτης είναι η απλή παρουσίαση των διαφορετικών σταδίων κατασκευής (βήμα προς βήμα) των φορητών εικόνων και της ζωγραφικής πάνω σε ύφασμα, χωρίς πολύπλοκα σχεδιαγράμματα και ακατανόητους ορισμούς, με πρακτικές λύσεις και μικρούς βηματισμούς, παρατηρήσεις, σημειώσεις και επισημάνσεις. Δίνει έτσι σαφείς οδηγίες που όλοι βρίσκουμε πολύ πιο εύκολες και πρακτικές σε αντίθεση με ένα στείρο θεωρητικό σύγγραμμα.

Παρόλα αυτά, με όση σχολαστικότητα και εάν περιγράφονται οι παρακάτω τεχνικές, τα δεδομένα αποτελούν μια προσωπική βιωματική καταγραφή και ο καθένας είναι φυσικά ελεύθερος να ακολουθήσει διαφορετική επιλογή στην κατασκευή, ανάλογα με την περίσταση, αλλά πάντοτε μέσα στα πλαίσια των διεθνών αντιλήψεων για τη συντήρησηδιατήρηση αυτών των έργων. Η συγκεκριμένη μελέτη είναι η αρχή σπουδής των κατασκευαστικών υλικών των ζωγραφικών έργων και δεν αποτελεί επ’ουδενί πανάκεια, αλλά πρόκειται για την έναρξη συζήτησης με βαθύτερο σκοπό την κατανόηση και διατήρηση της εικαστικής δημιουργίας. Δρ. Χρήστος Χ. Καρύδης

Επικ. Καθηγητής

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΣΤΗΝ ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ .......................................17 1.1 Η εικόνα στην ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας (Δρ. Γεωρ. Κόρδης)........................17

1.2 Προσευχή αγιογράφων.........................................................................................20 1.3 Ευχή συντηρητών εικόνων....................................................................................21

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

2. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΝΩ ΣΕ ΞΥΛΙΝΟ ΦΟΡΕΑ ....................25 2.1 Ξύλο (φορέας εικόνας)...........................................................................................26

2.2 Είδη ξύλων που έχουν χρησιμοποιηθεί ως φορείς για τις φορητές εικόνες μέχρι σήμερα .........................................................................26 2.3 Στοιχεία επιλογής κατάλληλου ξύλου....................................................................26

2.4 Συνοπτική παρουσία μειονεκτημάτων των συγκολλημένων σανιδιών για την κατασκευή φορητής εικόνας ......................................................35 2.5 Ακατάλληλα και κατάλληλα ξύλα για τη ζωγραφική .............................................35

3. ΥΦΑΣΜΑ.......................................................................................................................37 3.1 Σύντομη ιστορική αναδρομή ζωγραφικής πάνω σε υφασμάτινο υπόστρωμα.......38

3.2 Αφαίρεση φινιρισμάτων από τα νέα υφάσματα.....................................................39

3.3 Είδη υφάνσεων ......................................................................................................40 3.4 Φυσική γήρανση υφασμάτινου υποστηρίγματος ..................................................42

14

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ

4. ΠΡΟΕΤΟΙΜΑΣΙΑ ..........................................................................................................45 4.1 Προτεινόμενες ‘συνταγές’ προετοιμασίας .............................................................46

4.2 Προσδιορισμός του pH της προετοιμασίας ............................................................47

5. ΧΡΩΣΤΙΚΕΣ..................................................................................................................49 5.1 Λίστα χρωμάτων (κατάλληλη για αρχάριους) ........................................................51

5.2 Ελεγχος χρωμάτων στην αντοχή της ακτινοβολίας ...............................................53

6. ΣΥΝΔΕΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ: ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ & ΕΛΑΙΑ ............................................................55 6.1 Αυγοτέμπερα .........................................................................................................55 6.1.1 Διαδικασία παρασκευής γαλακτώματος ........................................................56

6.1.2 Φυσική γήρανση της αυγοτέμπερας ..............................................................56

6.2 ΄Ελαια.....................................................................................................................57 6.2.1 Φυσική γήρανση ελαιοχρωμάτων..................................................................57

7. ΧΡΥΣΩΜΑ....................................................................................................................59 7.1 Παραδοσιακές τεχνικές χρυσώματος.....................................................................59

7.1.1 Χρύσωμα με γομαλάκα ..................................................................................59

7.1.2 Χρύσωμα με αμπόλι .......................................................................................62

7.2 Τεχνικές διακόσμησης του χρυσού κάμπου ...........................................................65

8. ΚΑΤΑΛΛΗΛΑ ΒΕΡΝΙΚΙΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑ ......................................69 8.1 Βερνίκια που είχαν χρησιμοποιηθεί σε ζωγραφικά έργα τέχνης (όχι πλέον κατάλληλα) ...........................................................................................70

8.2 Σύγχρονα βερνίκια .................................................................................................71 8.3 Iδιότητες κατάλληλου βερνικιού............................................................................75 8.3.1 Φυσική γήρανση βερνικιών............................................................................76

8.4 Διαδικασία βερνικώματος .....................................................................................76

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

15

9. ΥΛΙΚΑ & ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ- ΖΩΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΗΣ ΦΟΡΗΤΗΣ ΕΙΚΟΝΑΣ........81 10. ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΥΛΙΚΑ ΓΙΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΑΝΩ ΣΕ ΥΦΑΣΜΑ .............................89 10.1 Τρόποι τελαρώματος............................................................................................89 10.2 Σημεία που πρέπει να προσέξουμε για την επιλογή κατάλληλου ξύλινου τελάρου..............................................................................92

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

11. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΠΤΙΚΗ ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ...........99 11.1 Εισαγωγή στη μεθοδολογία τεκμηρίωσης..........................................................101

11.1.1 Αποτύπωση φθορών ...................................................................................103 11.1.2 Χρήση απεικονιστικών τεχνικών (μη επεμβατικές) ....................................105

11.1.2.1 Υπέρυθρη φωτογράφιση στα έργα τέχνης ..........................................106

11.1.2.2 Φωτογράφιση στο υπεριώδες φάσμα Υπεριώδες φωτογραφία φθορισμού...................................................106

11.1.2.3 Ραδιογράφηση με ακτίνες Χ ................................................................107 11.1.2.4 Κάμερα πολυφασματικής απεικόνισης MuSIS™.................................109 11.1.2.5 Παράδειγμα χρήσης απεικονιστικών τεχνικών ...................................110

12. ΚΥΡΙΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΦΘΟΡΩΝ.............................................................................115 12.1 Είδη φθορών ......................................................................................................116

12.2 Υγρασία – Θερμοκρασία......................................................................................117

12.3 Φωτισμός ...........................................................................................................124 12.3.1 Είδη φωτισμών που χρησιμοποιούνται για έργα τέχνης σε μόνιμες & περιοδικές εκθέσεις ...............................................................128

12.4 Ρυπογόνες ουσίες & επικαθίσεις ρύπων (Μόλυνση-σκόνη) ...............................129 12.4.1 Κυριότεροι τύποι ρύπων κατασκευαστικών υλικών προθηκών ................129

12.4.2 Προτάσεις προστασίας της ζωγραφικής επιφάνειας από επικαθίσεις ........130

16

ΤΕΧΝΙΚΕΣ & ΥΛΙΚΑ ΖΩΓΡΑΦΙΚΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: ΦΟΡΗΤΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ ΚΑΙ ΠΙΝΑΚΕΣ

12.5 Βιολογικοί παράγοντες .......................................................................................132

12.6 ΄Εντομα ..............................................................................................................132 12.6.1 Κυριότερα είδη εντόμων στον Ελλαδικό χώρο ...........................................134

12.6.2 Τρόποι προσβολής του ξύλου: αντιμετώπιση .............................................135

12.6.3 Προτεινόμενα υγρά απεντομωτικά ξύλων..................................................137

12.7 Προηγούμενες επεμβάσεις:ανθρώπινος παράγοντας.........................................139 12.8 Ακουστικό κλίμα ................................................................................................141 12.9 Προληπτικό μέτρο για την προστασία της ζωγραφικής επιφάνειας...................141

12.10 Μεταφορά έργων ζωγραφικής.........................................................................142 12.10.1 Aποθήκευση .............................................................................................144

12.11 Επιφανειακός μηχανικός καθαρισμός ..............................................................146

ΕΠΙΛΟΓΟΣ.................................................................................................................149 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ..........................................................................................................151

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ & ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ..............................................157