6-Ε-278_ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ_CONTENTS_ΙΩΝ

O Κωνσταντίνος Παν. Τσαμαδιάς, γεννήθηκε στη Λαμία. Είναι Ομότιμος Καθηγητής της Σχολής Περιβάλλοντος, Γεωγραφίας και Εφαρμοσμένων Οικονομικών, του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών, στο γνωστικό πεδίο της «Οικονομικής Αξιολόγησης των Επενδύσεων και των Πολιτικών στην Εκπαίδευση, τη Διά βίου Μάθηση και την Έρευνα». Είναι απόφοιτος του 1ου Λυκείου Λαμίας (Πρακτικό Τμήμα), Πτυχιούχος του Μαθηματικού Τμήματος και του Οικονομικού Τμήματος του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Έχει κάνει Μεταπτυχιακή Εκπαίδευση στη Διοίκηση των Επιχειρήσεων στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών (ΑΣΟΕΕ). Είναι Διδάκτωρ του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών, στην Οικονομική της Εκπαίδευσης. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από εβδομήντα ερευνητικές εργασίες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, μεταξύ των οποίων: Economics of Innovation and New Technology, Journal of Policy Modeling, Education Economics, Journal of Technology Transfer, International Economic Journal, Economic Issues, Journal of Applied Econometrics and Quantitative Studies, Journal of Vocational Education and Training, Review of Regional Research, International Journal of Business and Economic Sciences Applied Research, International Journal of Knowledge Economy, International Journal of Education Economics and Development, Journal of Empirical Research in Vocational Education and Training, Journal of Statistics and Management Systems, Journal of Educational Planning and Administration, International Journal of Interdisciplinary Social Sciences, Regional Science Inquiry, Spoudai κα, σε διεθνείς επιστημονικές σειρές (ed. Springer), σε συλλογικούς τόμους, σε πρακτικά συνεδρίων και σε επιστημονικές επιθεωρήσεις. Έχει εκδώσει ένα βιβλίο (1982). Έχει Διδάξει: Μαθηματικά και Πολιτική Οικονομία σε Δημόσια Λύκεια. Κλάδους της Οικονομικής Επιστήμης και Ποσοτικές Mεθόδους σε Ανώτατα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα (Πειραιώς και Στερεάς Ελλάδας). Οικονομική Ανάλυση, Οικονομική της Εκπαίδευσης, Μικροοικονομική, Μακροοικονομική, Χρηματοοικονομική, Ποσοτικές Μεθόδους στη Λήψη Αποφάσεων στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, σε Προπτυχιακό και Μεταπτυχιακό επίπεδο. Οικονομική Ανάλυση, Εφαρμοσμένη Οικονομική, Οικονομική του Ανθρώπινου Κεφαλαίου, Οικονομική της Έρευνας και Καινοτομίας σε Προπτυχιακό και Μεταπτυχιακό επίπεδο στη Σχολή Θετικών Επιστημών, του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας. Υπήρξε επιβλέπων Καθηγητής στην εκπόνηση 5 Διδακτορικών Διατριβών και σε πάνω από 80 Μεταπτυχιακές Διπλωματικές Εργασίες. Έχει διατελέσει: Γενικός Γραμματέας Διά Βίου Μάθησης του Υπουργείου Παιδείας & Θρησκευμάτων επί πενταετία (2004-2009) και Πρόεδρος της Εθνικής Επιτροπής Διά Βίου Μάθησης. Διευθύνων Σύμβουλος του

8 Οργανισμού Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων του Υπουργείου Παιδείας & Θρησκευμάτων επί τετραετία (1989-1993). Πρόεδρος του Δημοτικού Συμβουλίου του Δήμου Λαμιέων. Πρόεδρος του περιφερειακού τμήματος Φθιώτιδας και Ανατ. Στερεάς καθώς και Μέλος του κεντρικού Δ.Σ. της Ελληνικής Μαθηματικής Εταιρείας. Πρόεδρος φορέων της Κοινωνίας των Πολιτών. Πρόεδρος Επιστημονικών Συνεδρίων. Έχει τιμηθεί και ανακηρυχθεί Επίτιμος Δημότης από τους Δήμους Πτολεμαϊδας και Ορχομενού. Έχει τιμηθεί από φορείς της Αυτοδιοίκησης και της Κοινωνίας των Πολιτών. Είναι: Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Οικονομικών της Εκπαίδευσης & Διά Βίου Μάθησης της Έρευνας & Καινοτομίας και μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Ειδικών στα Οικονομικά της Εκπαίδευσης. Άμισθος Σύμβουλος του Υπουργού Οικονομικών (από 20-07-2019 - …)

Mέλος των Editorial Boards και κριτής εργασιών σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Διδάσκει στο Μεταπτυχιακό Τμήμα της Σχολής Θετικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας: Οικονομικά της Εκπαίδευσης & Διά Βίου Μάθησης, Οικονομικά της Έρευνας & Τεχνολογικής Ανάπτυξης και της Καινοτομίας. Τα ερευνητικά ενδιαφέροντά του εστιάζονται στα πεδία της Οικονομικής της Εκπαίδευσης–Κατάρτισης-Διά Βίου Μάθησης, της Έρευνας & Τεχνολογικής Ανάπτυξης και της Καινοτομίας. Είναι Επιστημονικός Σύμβουλος στην εκπόνηση 2 Διδακτορικών Διατριβών και πάνω από 20 Μεταπτυχιακών Διπλωματικών Εργασιών.

ΠΕρΙΕΧΟΜΕνΑ Ευρετήριο Πινάκων και Διαγραμμάτων ........................................................15 Πρόλογος...........................................................................................................23 Εισαγωγή...........................................................................................................27

Μέρος Ι. Πραγματικός Κόσμος και Επιστήμη.................................29 Κεφάλαιο 1ο. Πραγματικός Κόσμος, Επιστήμη και Εφαρμοσμένη Πολιτική.................................................................................31 Σημειώσεις ..................................................................................................36 Κεφάλαιο 2ο. Εκπαίδευση, Κατάρτιση, Διά Βίου Μάθηση.......................37 2.1. Εκπαίδευση...........................................................................................37 2.2. Κατάρτιση ............................................................................................43 2.3. Διά βίου Μάθηση .................................................................................45 2.4. Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά βίου Μάθηση στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την Ελλάδα .....................................................................................47 Σημειώσεις ..........................................................................................52 Κεφάλαιο 3ο. Οικονομία και Οικονομική ...................................................79 Σημειώσεις ..................................................................................................85

Μέρος ΙΙ. Εκπαίδευση – Κατάρτιση - Διά βίου Μάθηση υπό την οπτική της Οικονομικής Επιστήμης .......................89 Κεφάλαιο 4ο . Οικονομική της Εκπαίδευσης ...........................................91 Σημειώσεις .................................................................................................100 Κεφάλαιο 5ο. Ανθρώπινο Κεφάλαιο...........................................................105 5.1. Κριτικές στη Θεωρία του Ανθρώπινου Κεφαλαίου: Υπόθεση του Φίλτρου ........................................................................113 Σημειώσεις ................................................................................................118 Κεφάλαιο 6ο. Η Εκπαίδευση ως Αγαθό: Καταναλωτικό ή Επενδυτικό; Δημόσιο ή Ιδιωτικό; ........123 Σημειώσεις ................................................................................................128 Κεφάλαιο 7ο . Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά βίου Μάθηση ως Σύστημα Παραγωγής ..........................................................................129 7.1 Εισαγωγικά........................................................................................129

10

Περιεχόμενα

7.2 Βασικά Σημεία από τη Θεωρία της Παραγωγής...........................132 7.2.1. Βραχυχρόνια Περίοδος ..........................................................133 7.2.2.Μακροχρόνια Περίοδος..........................................................137 7.2.3. Τεχνολογία και Παραγωγή....................................................143 7.2.4. Παραγωγικότητα.....................................................................144 Σημειώσεις .................................................................................................146 Κεφάλαιο 8ο. Το Κόστος της Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά βίου Μάθησης...............................................................................159 8.1. Βασικά Σημεία της Θεωρίας του Κόστους .....................................159 8.1.1. Βραχυχρόνια Περίοδος ..........................................................160 8.1.1.1. Σχέση μεταξύ Παραγωγής και Κόστους ...........................164 8.1.2. Μακροχρόνια Περίοδος.........................................................166 8.2. Το Κόστος στα Πεδία της Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά βίου Μάθησης ............................................................................................172 Σημειώσεις .................................................................................................181 Κεφάλαιο 9ο. Οι Δαπάνες για Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Δια Βίου Μάθηση........................................................................185 Σημειώσεις ................................................................................................201 Κεφάλαιο 10ο. Η Χρηματοδότηση της Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά βίου Μάθησης ....................................................................205 10.1 Αυτονομία, Αξιολόγηση, Λογοδοσία και Χρηματοδότηση Μονάδων Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά Βίου Μάθησης ...........215 Σημειώσεις .................................................................................................219 Κεφάλαιο 11ο. Οφέλη, Εξωτερικότητες και Διαχυτικές Επιδράσεις, από την Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά Βίου Μάθηση .....223 11.1. Οφέλη του Ατόμου. ..........................................................................226 11.2. Οφέλη των άλλων Μελών του νοικοκυριού .................................228 11.3. Οφέλη της Οικογένειας-νοικοκυριού ως Σύστημα .....................229 11.4. Οφέλη της Επιχείρησης/Υπηρεσίας...............................................229 11.5. Οφέλη της Οικονομίας ....................................................................230 11.5.1. Η επίδραση της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης στη μεγέθυνση-ανάπτυξη της οικονομίας ...........230 11.5.2. Η επίδραση της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης στη διανομή του εισοδήματος ..............................235 11.6. Οφέλη της Δημόσιας / Κρατικής Οικονομίας ...............................236 11.7. Οφέλη της Κοινωνίας (Έκνομες Ενέργειες, Περιβάλλον, Δημόσια Υγεία)................................................................................237

Περιεχόμενα

11

11.8. Οφέλη του Δημοκρατικού Πολιτεύματος, των Θεσμών και της Πολιτικής ....................................................................................238 11.9. Αποτίμηση Αγοραίου Οφέλους. Συναρτήσεις Εισοδήματος.......240 11.9.1. Συναρτήσεις Ηλικίας-Εισοδήματος ....................................242 11.9.2. Συνάρτηση Εισοδήματος του Mincer..................................242 11.10. Αποτίμηση μη Αγοραίων Οφελών................................................244 11.11. Εξωτερικότητες και Διαχυτικές Επιδράσεις από την Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά Βίου Μάθηση ................................246 Σημειώσεις .................................................................................................252 Μέρος ΙΙΙ. Οικονομική και Κοινωνική Αξιολόγηση Επενδύσεων και Πολιτικών στην Εκπαίδευση-Κατάρτιση-Διά Βίου Μάθηση......................................................................................265 Κεφάλαιο 12ο. Εισαγωγικά περί Οικονομικής και Κοικωνικής Αξιολόγησης .......................................................................277 Σημειώσεις .................................................................................................272 Κεφάλαιο 13ο. Εισαγωγικά περί Επενδύσεων, Πολιτικών και της Διαχρονικής Αξίας του Χρήματος....................................275 13.1. Επενδύσεις........................................................................................275 13.2. Πολιτικές ...........................................................................................278 13.3. Διαχρονική Αξία του Χρήματος .....................................................284 13.3.1. Υπολογισμός Μελλοντικής / Τελικής Αξίας. Ανατοκισμός ..........................................................................284 13.3.2. Υπολογισμός Παρούσας Αξίας, Προεξόφληση ................285 Σημειώσεις .............................................................................286 Κεφάλαιο 14ο. Μέθοδος της Ανάλυσης - Κόστους – Οφέλους...............293 14.1. Θεωρητικό Υπόβαθρο: Ακρογωνιαίοι «Λίθοι»............................295 14.2 Εφαρμογή της Α-Κ-Ο ......................................................................298 Κεφάλαιο 15ο. Η Εφαρμογή της Α-Κ-Ο στα Πεδία της ΕκπαίδευσηςΚατάρτισης-Διά Βίου Μάθησης, σε Συνθήκες Βεβαιότητας........................................................................305 15.1. Αξιολόγηση Ιδιωτικών Επενδύσεων..............................................307 15.1.1. Εκλεπτυσμένη/Πλήρης Μέθοδος ........................................308 15.1.1.1. Κριτήριο Καθαρής Παρούσας Αξίας...................308 15.1.1.2. Κριτήριο Εσωτερικού Συντελεστή Απόδοσης.....312 15.1.2. Σύντομη Μέθοδος .................................................................314 15.2. Αξιολόγηση Κοινωνικών Επενδύσεων και Δημόσιων Πολιτικών..........................................................................................316

12

Περιεχόμενα

15.2.1. Εκλεπτυσμένη/Πλήρης Μέθοδος ........................................317 15.2.1.1. Κριτήριο Καθαρής Παρούσας Αξίας...................317 15.2.1.2. Κριτήριο Εσωτερικού Συντελεστή Απόδοσης.....322 15.2.1.3. Συγκριτική Αξιολόγηση των κριτηρίων της ΚΠΑ και του ΕΣΑ..................................................324 15.2.2. Σύντομη Μέθοδος .................................................................325 15.3. Η Χρήση της Α-Κ-0 στον Εκπαιδευτικό Σχεδιασμό ...................328 15.4. Κριτική της Α-Κ-Ο ...........................................................................332 Σημειώσεις .................................................................................................334 Κεφάλαιο 16ο. Εφαρμογή της Α-Κ-Ο σε Συνθήκες Αβεβαιότητας ........353 16.1. Ανάλυση Ευαισθησίας.....................................................................353 16.2. Ανάλυση Κινδύνου...........................................................................354 Σημειώσεις .................................................................................................357 Κεφάλαιο 17ο. Μέθοδος Mincer / Οικονομετρική Μέθοδος...................361 17.1. Η Βασική Συνάρτηση του Mincer...................................................362 17.2. Η Εκτεταμένη Συνάρτηση του Mincer...........................................364 Σημειώσεις .................................................................................................366 Κεφάλαιο 18ο. Άλλες Μέθοδοι Οικονομικής Αξιολόγησης στα Πεδία της Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά Βίου Μάθησης .......367 18.1. Απόδοση από την Επένδυση ...........................................................367 18.2. Λόγος Οφέλους-Κόστους ................................................................370 18.3. Περίοδος Ανάκτησης του Επενδυθέντος Κεφαλαίου ..................371 Σημειώσεις .................................................................................................371 Κεφάλαιο 19ο. Μέθοδος της Ανάλυσης - Κόστους – Αποτελεσματικότητας .......................................................373 Σημειώσεις .................................................................................................379 Κεφάλαιο 20ο. Συγκριτική Αξιολόγηση των Μεθόδων της Α-Κ-Ο και της Α-Κ-Α............................................................................385 Σημειώσεις .................................................................................................390 Κεφάλαιο 21ο. Μέθοδος της Ανάλυσης - Κόστους – Χρησιμότητας .....397 Σημειώσεις .................................................................................................398 Κεφάλαιο 22ο. Μέθοδος της Συγκριτικής Αξιολόγησης / Προτυποποίησης (Benchmarking) ..................................399 Σημειώσεις .................................................................................................405

Περιεχόμενα

13

Μέρος ΙV: Επισκόπηση Εμπειρικών Μελετών και Παραδείγματα .......407 Kεφάλαιο 23ο. Σύνοψη Συμπερασμάτων από τη Διεθνή Εμπειρική Βιβλιογραφία ......................................................................409 23.1 Σύνοψη Συμπερασμάτων από Εμπειρικές Μελέτες για την Ελλάδα.........................................................................................419 Σημειώσεις .................................................................................................422 Κεφάλαιο 24ο: Παραδείγματα Εμπειρικών Μελετών ..............................423 24.1. Πρόβλημα Ι .......................................................................................423 24.2. Πρόβλημα ΙΙ......................................................................................432 24.3. Πρόβλημα ΙΙΙ ....................................................................................460 Επίλογος........................................................................................................470 Βιβλιογραφία ................................................................................................471 Παράρτημα ...................................................................................................505

ΕΥρΕΤΗρΙΟ ΠΙνΑΚων – ΔΙΑΓρΑΜΜΑΤων Μέρος Ι Κεφάλαιο 2ο Πίνακας 1. Εξέλιξη αριθμού σχολικών μονάδων κατά τύπο και ωράριο (1999-2015) ....................................................................................54 Πίνακας 2. Εξέλιξη του Δείκτη, Μαθητές ανά Σχολική Μονάδα, στα Γυμνάσια κατά τύπο (2001-2014)...............................................55 Πίνακας 3. Εξέλιξη Δείκτη, Αριθμός Μαθητών ανά Τμήμα στα Γυμνάσια, κατά τύπο Σχολείου (2001-2014)..............................60 Πίνακας 4. Σύγκριση της Εξέλιξης του Δείκτη Αριθμός Μαθητών ανά Τμήμα στο Σύνολο των Γυμνασίων της Ελλάδας, των Χωρών του ΟΟΣΑ, της ΕΕ και των G20 (2001-2014) ..............61 Πίνακας 5. Σύγκριση της Εξέλιξης του Δείκτη Αριθμός Μαθητών ανά Τμήμα στα Δημόσια Γυμνάσια: Ελλάδα, Χώρες ΟΟΣΑ, ΕΕ και G20 (2001-2014) .....................................................................61 Πίνακας 6. Ελλάδα: Εκπαιδευτικό Απόθεμα / Μέσα Έτη Εκπαίδευσης Εργαζομένων ................................................................................64 Διάγραμμα 1. Αριθμός σχολικών μονάδων και πρόβλεψη ανά βαθμίδα εκπαίδευσης..............................................................................54 Διάγραμμα 2. Εξέλιξη και Πρόβλεψη του Αριθμού των Μαθητών Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης (2000-2035) ...............................................................................55 Διάγραμμα 3. Μαθητές ανά Σχολική Μονάδα Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης, ανά χώρα-μέλος του ΟΟΣΑ (Έτος 2009). ...56 Διάγραμμα 4. Μαθητές ανά εκπαιδευτικό στο σύνολο της εκπαίδευσης (2000-2014) ...............................................................................57 Διάγραμμα 5. νηπιαγωγεία ............................................................................57 Διάγραμμα 6. Μαθητές ανά διδάσκοντα στο δημοτικό σχολείο στην Ελλάδα, στον ΟΟΣΑ, στην ΕΕ και στις G20 ........................58 Διάγραμμα 7. Μαθητές ανά διδάσκοντα στο γυμνάσιο στην Ελλάδα, στον ΟΟΣΑ, στην ΕΕ και στις G20........................................58 Διάγραμμα 8. Μαθητές ανά διδάσκοντα στο γενικό λύκειο στην Ελλάδα, στον ΟΟΣΑ, στην ΕΕ και στις G20 ........................59 Διάγραμμα 9. Μαθητές ανά διδάσκοντα στο επαγγελματικό λύκειο στην Ελλάδα, στον ΟΟΣΑ, στην ΕΕ και στις G20 ........................59 Διάγραμμα 10. Εξέλιξη Δείκτη, Αριθμός Μαθητών ανά Τμήμα στα Γυμνάσια, κατά τύπο Σχολείου (2001-2014) .......................60 Διάγραμμα 11. Μαθητές ανά τμήμα στα Γυμνάσια σε Ελλάδα, ΟΟΣΑ, Ευρωπαϊκή Ένωση και G20 (2001-2014) ...........................62

16

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

Διάγραμμα 12. Εξέλιξη αριθμού μαθητών Α! τάξης Γενικού Λυκείου, Α! τάξης σχολείου Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Γ! τάξης Γυμνασίου (2002-2015) ..........................................63 Διάγραμμα 13. O Αριθμός των Γεννήσεων (1984-2017) ..............................64 Διάγραμμα 14. Εξέλιξη αριθμού πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (1973-2014) .............................................................................65 Διάγραμμα 15. Εξέλιξη αριθμού σχολών και τμημάτων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (2002-2014) ..........................................................66 Διάγραμμα 16. Εξέλιξη αριθμού φοιτητών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (1973-2015) .............................................................................66 Διάγραμμα 17. Εξέλιξη αριθμού πτυχιούχων πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (1973-2013) .............................................................................67 Διάγραμμα 18. Εξέλιξη λόγου φοιτητές ανά διδάσκοντα στα πανεπιστημιακά ιδρύματα (1973-2001) .................................................67 Διάγραμμα 19. Εξέλιξη αριθμού κατόχων μεταπτυχιακού τίτλου σπουδών από πανεπιστημιακά ιδρύματα (1973-2013) .......................68 Διάγραμμα 20. Εξέλιξη αριθμού αποφοίτων διδακτορικών σπουδών από πανεπιστημιακά ιδρύματα (1973-2013) ...............................68 Διάγραμμα 21. Εξέλιξη αριθμού μεταπτυχιακών και διδακτορικών φοιτητών πανεπιστημιακών ιδρυμάτων (2002-2015)..........69 Διάγραμμα 22. Εξέλιξη αριθμού Τεχνολογικών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων (1983-2014)..........................................................69 Διάγραμμα 23. Εξέλιξη αριθμού σχολών και τμημάτων Τεχνολογικών Εκπαιδευτικών Ιδρυμάτων (2001-2014) ..............................70 Διάγραμμα 24. Εξέλιξη λόγων σπουδαστές ανά διδάσκοντα στα Τεχνολογικά Εκπαιδευτικά Ιδρύματα και φοιτητές ανά διδάσκοντα στα πανεπιστημιακά ιδρύματα (1983-2014) ...70 Διάγραμμα 25. Ποσοστό πληθυσμού χωρών Ευρωπαϊκής Ένωσης-28 που είναι εγγεγραμμένο σε σχολή Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, κατά επίπεδο εκπαίδευσης, 2014 .........................................71 Διάγραμμα 26. Ποσοστό πληθυσμού χωρών Ευρωπαϊκής Ένωσης-28 που είναι νεοεισερχόμενοι σε σχολή Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, 2014 ..................................................................................................71 Διάγραμμα 27. Ποσοστό πληθυσμού χωρών Ευρωπαϊκής Ένωσης-28, που έλαβαν πτυχίο από σχολή Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, κατά επίπεδο σπουδών, 2014 .......................72 Διάγραμμα 28. Συνολική δαπάνη τριτοβάθμιας εκπαίδευσης και συνόλου εκπαίδευσης ως ποσοστό του ΑΕΠ στις χώρες της Ευρώπης, 2015........................................................................72 Διάγραμμα 29. Συγχρηματοδότηση και Εθνικό ΠΔΕ, 2009-2015 ...............73

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

17

Διάγραμμα 30. Εξέλιξη δαπανών για Ε&Α (σε εκατ. ευρώ, τρέχουσες τιμές) (1981-2015) ..................................................................73 Διάγραμμα 31. ’Εξέλιξη δαπανών για Ε&Α, ως ποσοστό του ΑΕΠ (1995-2015) ....................................................................................73 Διάγραμμα 32. Προέλευση των πόρων για Ε&Α στα ΑΕΙ στην Ελλάδα (2001-2015) .............................................................................74 Διάγραμμα 33. Δαπάνες για Ε&Α, ως ποσοστό του ΑΕΠ, διακρατική σύγκριση, 2015........................................................................74 Διάγραμμα 34. Εξέλιξη του αριθμού ελληνικών δημοσιεύσεων (χιλ.) σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά (2000-2014) ......................75 Διάγραμμα 35. Αριθμός δημοσιεύσεων ανά χίλιους κατοίκους, 2014........75 Διάγραμμα 36. Εξέλιξη των δεικτών απήχησης (2000-2014).......................76 Διάγραμμα 37. Συνοπτικός δείκτης καινοτομίας σε ευρωπαϊκές χώρες, 2015 ...........................................................................76 Διάγραμμα 38. Εξέλιξη ποσοστού ανεργίας στους αποφοίτους τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (2003-2016) ............................77 Κεφάλαιο 3ο Διάγραμμα 1. Πραγματικός Κόσμος-Θεωρία-Υπόδειγμα...........................84 Διάγραμμα 2. Αποφάσεις στο Όριο...............................................................87 Μέρος ΙΙ Κεφάλαιο 7ο Διάγραμμα 1: Σύστημα...................................................................................130 Διάγραμμα 2: Σύστημα Εκπαίδευσης-Κατάρτισης-Διά Βίου Μάθησης...131 Διάγραμμα 3: Καμπύλες συνολικού, μέσου και οριακού προϊόντος .......135 Διάγραμμα 4: Καμπύλες ίσου προϊόντος .....................................................140 Διάγραμμα 5: Η επίδραση της τεχνολογίας στην παραγωγή.....................143 Διάγραμμα 6: Παραγωγικότητα (μέση και οριακή) της εργασίας............145 Κεφάλαιο 8ο Διάγραμμα 1: Καμπύλες Κόστους ...............................................................161 Διάγραμμα 2: Καμπύλες Μέσου (Σταθερού, Μεταβλητού, Συνολικού) και Οριακού Κόστους............................................................163 Διάγραμμα 3: Καμπύλες Μέσου και Οριακού Προϊόντος και Κόστους ..165 Διάγραμμα 4: Μακροχρόνιο Συνολικό, Μέσο και Οριακό Κόστος ........167 Διάγραμμα 5: Καμπύλη Μακροχρόνιου Μέσου Κόστους .........................168 Διάγραμμα 6: Καμπύλη Μέσου Κόστους ενός Πανεπιστημίου του οποίου το μέγεθος αυξάνεται ...............................................169 Διάγραμμα 7: Καμπύλες ίσου προϊόντος και γραμμή ίσου κόστους.........171 Διάγραμμα 8: Κόστος Ευκαιρίας..................................................................182

18

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

Κεφάλαιο 9ο Πίνακας 1: Συνολική Δημόσια Δαπάνη (2000-2016) [ονομαστικές τιμές σε εκ. ευρώ] ................................................................................189 Πίνακας 2: Συνολικές Δαπάνες Εκπαίδευσης, ως Ποσοστό του ΑΕΠ, ανά Χώρα. (2000-2007)..............................................................193 Πίνακας 3: Ποσοστά Συνολικής Δαπάνης Εκπαίδευσης, ανά Φορέα, ως Ποσοστό του ΑΕΠ, 2016 ......................................................195 Πίνακας 4: Συνολική Δαπάνη ανά Βαθμίδα, ως Ποσοστό επί του Συνόλου της Δαπάνης στην Εκπαίδευση, 2016 .......................196 Διάγραμμα 1: Σύνολο Δαπάνης για Εκπαίδευση ανά Πηγή σε Πραγματικές Τιμές (δις ευρώ) .............................................190 Διάγραμμα 2: Εξέλιξη και Σύνθεση Δημόσιας Δαπάνης στην Εκπαίδευση, στις βασικές κατηγορίες δαπανών, 2000-2016 (σταθερές τιμές του 2010)...................................190 Διάγραμμα 3: Κατανομή της Δαπάνης για Εκπαίδευση ανά Τομέα Γενικής Κυβέρνησης..............................................................191 Διάγραμμα 4: Εξέλιξη Δημόσιας Δαπάνης ως Ποσοστό του ΑΕΠ, ανά βαθμίδα Εκπαίδευσης ..........................................................191 Διάγραμμα 5α: Ποσοστό Δαπάνης για την Εκπαίδευση ως προς το Σύνολο της Δαπάνης Γενικής Κυβέρνησης στις χώρες της ΕΕ, 2016 .........................................................................192 5β: Δημόσιες Δαπάνες για Εκπαίδευση ως % του ΑΕΠ, 2016 .....192 Διάγραμμα 6: Δημόσιες Δαπάνες για Πρωτοβάθμια και Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση ως % του ΑΕΠ, 2016 .......................................198 Διάγραμμα 7: Δημόσιες Δαπάνες για Τριτοβάθμια Εκπαίδευση ως % του ΑΕΠ, 2016........................................................................198 Διάγραμμα 8: Εξέλιξη κατά κεφαλήν δαπάνης στη δημόσια και ιδιωτική προσχολική και πρωτοβάθμια Εκπαίδευση.........202 Διάγραμμα 9: Εξέλιξη κατά κεφαλήν δαπάνης στη δημόσια και ιδιωτική δευτεροβάθμια εκπαίδευση ..................................................202 Διάγραμμα 10: Εξέλιξη κατά κεφαλήν δαπάνης στη δημόσια και ιδιωτική τριτοβάθμια εκπαίδευση......................................203 Διάγραμμα 11: Δημόσιες Δαπάνες για Εκπαίδευση, 2015 ........................203 Κεφάλαιο 10ο Διάγραμμα 1: Παραδοσιακή Διαδικασία Άμεσης Κατανομής των Πόρων από το Υπουργείο στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ...209 Διάγραμμα 2: Διαδικασία Άμεσης Κατανομής των Πόρων από το Υπουργείο στα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα μέσω Ενδιάμεσου Φορέα................................................................209

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

19

Διάγραμμα 3: Διαδικασία πλήρους Ιδιωτικοποίησης της Χρηματοδότησης....................................................................210 Διάγραμμα 4: Σύγχρονες Διαδικασίες Έμμεσης Χρηματοδότησης.........211 Κεφάλαιο 11ο Πίνακας 1: Τύποι Οφελών, σε Ιδιωτικά και Κοινωνικά, Αγοραία και μη Αγοραία.....................................................................................................224 Διάγραμμα 1: Άμεση και Έμμεση επίδραση της Εκπαίδευσης στα Εισοδήματα.............................................................................225 Διάγραμμα 2: Γραφική Παράσταση της Συνάρτησης Εισοδήματος και Ηλικίας η Εμπειρίας..............................................................243 Διάγραμμα 3: Θετικές Εξωτερικότητες από την Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση. Επιδότηση...................................................................250 Μέρος ΙΙΙ Κεφάλαιο 13ο Διάγραμμα 1: Επένδυση/Πολιτική, εκροές (κόστη) και εισροές (οφέλη)....................................................................................276 Διάγραμμα 2: ροή στο Σχεδιασμό Πολιτικής ..............................................281 Διάγραμμα 3: Στοιχεία της κουλτούρας αξιολόγησης της πολιτικής. .......282 Διάγραμμα 4: Διαδικασίες μεταξύ πραγματικού κόσμου-επιστήμης και εφαρμοσμένης πολιτικής για την αντιμετώπιση πραγματικών προβλημάτων ..................................................283 Διάγραμμα 5: Διαχρονική Αξία του Χρήματος...........................................284 Κεφάλαιο 15ο Πίνακας 1: Τυπολογία των Οφελών από τα προγράμματα για την πρώιμη παιδική ηλικία. ............................................................345 Διάγραμμα 1: Άξονας του χρόνου. Επένδυση/Πολιτική ............................309 Διάγραμμα 2: Γραφική παράσταση της Α-Κ-Ο, για αξιολόγηση ιδιωτικής επένδυσης σε πανεπιστημιακή εκπαίδευση. .......................312 Διάγραμμα 3: Σχέση ΚΠΑ και ΕΣΑ. ...........................................................314 Διάγραμμα 4: Σύντομη μέθοδος. Ορθογωνισμένα προφίλ ηλικίαςεισοδήματος............................................................................315 Διάγραμμα 5: Άξονας του Χρόνου. Επένδυση/Πολιτική ...........................318 Διάγραμμα 6: Επένδυση στην Πανεπιστημιακή Εκπαίδευση και Αποδόσεις σε όλο τον κύκλο Ζωής......................................321 Διάγραμμα 7: Γραφικός προσδιορισμός του ΕΣΑ......................................324 Διάγραμμα 8: Σύντομη μέθοδος. Ορθογωνισμένα προφίλ ηλικίαςεισοδήματος ....................................................................................326

20

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

Διάγραμμα 9: Η Προσέγγιση Κόστους-Οφέλους στο Σχεδιασμό της Εκπαίδευσης...........................................................................330 Κεφάλαιο 19ο Διάγραμμα 1: Εισροές (Κόστος), Εκροές και Αποτελέσματα ..................374 Διάγραμμα 2: Εναλλακτικές Πολιτικές........................................................376 Κεφάλαιο 20ο Πίνακας 1: Τυπολογία των αποτελεσμάτων εκπαίδευσης ........................396 Κεφάλαιο 22ο Διάγραμμα 1: Τα 5 βήματα για την εφαρμογή του Benchmarking ...........405 Μέρος ΙV Κεφάλαιο 23ο Πίνακας 1:Έτη εκπαίδευσης και ιδιωτικές αποδόσεις, διαχρονικά ........410 Πίνακας 2: Ιδιωτικές αποδόσεις σε εκπαίδευση, ανά ομάδα χωρών με κριτήριο το κατά κεφαλήν εισόδημα. .................................411 Πίνακας 3: Ιδιωτικές και Κοινωνικές Αποδόσεις Επενδύσεων σε Εκπαίδευση, ανά Περιφέρεια, μετά το 2000 (%). ..................411 Πίνακας 4: Ιδιωτικές Αποδόσεις Επενδύσεων σε Εκπαίδευση, ανά Περιφέρεια..................................................................................412 Πίνακας 5: Αποδοτικότητες ιδιωτικές και Κοινωνικές με κριτήρια το εισόδημα και το επίπεδο εκπαίδευσης (%).............................412 Κεφάλαιο 24ο Πρόβλημα Ι Πίνακας 1: Ετήσιο Μέσο Δημόσιο Κόστος ανά Λύκειο. & Δήμο [Έτος 2014/15] ........................................................................................426 Πίνακας 2: Περιγραφικά Στατιστικά Μέτρα για τις μεταβλητές S & C.428 Πίνακας 3: Ομαδοποίηση Λυκείων ανάλογα με το Μέγεθος ..................429 Πίνακας 4: Εκτιμήσεις Συντελεστών. Στατιστικά Χαρακτηριστικά του Μοντέλου.....................................................................................430 Πίνακας 5: Περιγραφικά Στατιστικά Μέτρα .............................................431 Πίνακας 6: Εκτιμήσεις Συντελεστών- Στατιστικά Χαρακτηριστικά του μοντέλου ......................................................................................432 Πίνακας 7: Ποσοτικά Στοιχεία της νέας Σχολικής Μονάδας ..................434 Πίνακας 8: Ποσοτικά Στοιχεία: Ετήσια Δημόσια Δαπάνη & Αριθμός Μαθητών ανά Λύκειο & Δήμο..................................................436 Διάγραμμα 1: Διάγραμμα Διασποράς..........................................................428 Διάγραμμα 2: Προσαρμογή Καμπύλης Μέσου Κόστους ...........................431 Διάγραμμα 3: Προσαρμογή Καμπύλης Μέσου Κόστους ...........................433

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

21

Πρόβλημα ΙΙ Table 1: Structure of Population and Sample by Level of Education – Sector of Employment – Sector of Production[ Year 1997] ........443 Table 2: Mean Αnnual Εarnings by Level of Education and Sector of Employment [Drs] ...........................................................................445 Table 3: Mean Annual Earnings of Τertiary Τechnological Εducation Graduates by Faculty, Gender and Sector of Employment .........446 Table 4: Age – Earnings Functions by Level of Education.........................447 Table 5: Mean Private and Social Cost by Age ..........................................448 Table 6: Private Rates of Return of Investment in Relation using the Years of Studies ...............................................................................448 Table 7: Internal Rates of Return .................................................................449 Table 8: Extended Mincerian Earnings Function with Potential Experience ........................................................................................450 Table 9: Extended Mincerian Earnings Function with Actual Experience ........................................................................................451 Table 10: Private Average Rate of Returns, using Actual and Potential Experience ......................................................................................452 Table 11: Public Expenditures for Τ.Τ.Ε in 1997(current prices) ..............455 Table 12: Extended Mincerian Earnings Function with Actual Experience ......................................................................................455 Table 13: Mean Gross Annual Earnings by Age Educational Level and Employment Sector (Drs) .............................................................456 Table 14: Mean Gross Annual Earnings by Experience. Educational Level. and Employment Sector (Drs) ..........................................458 Figure 1: Age-Earnings Profiles by Educational Level and Sector of Employment (3-years Moving Average) ......................................457 Figure 2: Age-Earnings Profiles by Experience, Educational Level and Sector of Employment (3-years Moving Average) ......................459 Πρόβλημα ΙΙΙ Table 1: Structure of the Population and the Sample, by Level of Education and Sector of Employment, 1997 ................................462 Table 2: Mean Αnnual Εarnings by Level of Education and Sector of Employment (Drs/Year) .................................................................463 Table 3: Annual Direct Cost of Tertiary Technological Education [Drs] .464 Table 4: Private and Social Rates of Return to Investment in Tertiary Technological Education.................................................................464 Table 5. Earnings Ratios by Years of Experience .......................................465 Table 6: Mid-to-Early Career Earnings Ratios by Level of Education and Economic Sector .............................................................................466

22

Ευρετήριο Πινάκων – Διαγραμμάτων

Table 7: Testing for Screening.......................................................................467 Table A-1: Mean Gross Annual Earnings by Age and Educational Level (Drs) ....................................................................................468 TableA-2: Mean Gross Annual Earnings by Experience, Educational Level and Employment Sector (Drs) ..........................................469 Figure 1: Age-Earnings Profiles by Educational Level (3-years Moving Average) ..........................................................................................463 Figure 2. Earnings Ratios by Years of Experience ......................................465 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Πίνακας Α.1. Οι Αποδοτικότητες (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά Εκπαιδευτικό Επίπεδο. Πίνακας Α.2. Οι Αποδοτικότητες (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά Εκπαιδευτικό Επίπεδο και Εισοδηματική Ομάδα Χωρών (Μ.Ο). Πίνακας Α.3. Οι Αποδοτικότητες (%) των Επενδύσεων στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Πίνακας Α.4. Οι Αποδοτικότητες (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά Οικονομικό Τομέα. Πίνακας Α.5. Οι Αποδοτικότητες (%) των Επενδύσεων στην Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση. Πίνακας Α.6. Η Αποδοτικότητα (%) των Ιδιωτικών και Κοινωνικών Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά Επίπεδο Εκπαίδευσης και ανά περιοχή (Μ.Ο.). Πίνακας Α.7. Η Αποδοτικότητα (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά Επίπεδο Εκπαίδευσης και Φύλο. Πίνακας Α.8. Ο Συντελεστής για τα σχολικά έτη: Η Αποδοτικότητα (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά περιφέρεια (Μ.Ο.) Πίνακας Α.9. Η Αποδοτικότητα (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση ανά Επίπεδο Εκπαίδευσης (Μ.Ο.) ανά Εισοδηματική Ομάδα. Πίνακας Α.10. Η Μέση Αποδοτικότητα (%) των Επενδύσεων στην Εκπαίδευση. Πίνακας Α.11. Η Αποδοτικότητα (%) των Ιδιωτικών Επενδύσεων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, 2001. Πίνακας Α.12. Η Αποδοτικότητα (%) των Κοινωνικών Επενδύσεων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, 2002 Πίνακας Α.13. Η Αποδοτικότητα (%) των Κοινωνικών Επενδύσεων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση, 2002, για χώρες του ΟΟΣΑ Πίνακας Α.14. Η Αποδοτικότητα (%) των Ιδιωτικών και Κοινωνικών Επενδύσεων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Πίνακας Α.15. Η Αποδοτικότητα (%) των Ιδιωτικών Επενδύσεων στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση.

ΠρΟΛΟΓΟΣ Κατά τη μακραίωνη διαδρομή του ανθρώπου και κυρίως, στην εποχή μας εποχή της γνώσης- η Εκπαίδευση, η Κατάρτιση, η Διά Βίου Μάθηση, η Έρευνα & Ανάπτυξη (R&D), η Καινοτομία και η Οικονομία αποτελούν πεδία του πραγματικού κόσμου, μεγάλης σημασίας για την εξέλιξή του. Τα πεδία αυτά, πολυδιάστατα και δυναμικά, βρίσκονται σε αέναες αλληλεπιδράσεις. Πτυχές των πολυσχιδών σχέσεων, που αναπτύσσουν τόσο μεταξύ τους όσο και με άλλα πεδία του πραγματικού κόσμου, έχουν απασχολήσει από παλαιά τον άνθρωπο και τον απασχολούν και σήμερα, με ιδιαίτερη έμφαση. Ιδιαιτέρως, απασχολούν την οικονομική επιστήμη από τα πρώτα βήματα της συγκρότησής της, τον 18ο αιώνα. Όμως, μόνο μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, η οικονομική διερευνά συστηματικά τα πεδία αυτά και αρκετές από τις αιτιώδεις σχέσεις τους. Αυτή την περίοδο, η ταχύτατη πρόοδος στα ντετερμινιστικά και τα στοχαστικά μαθηματικά, τη στατιστική, την οικονομετρία, την επιχειρησιακή έρευνα, δίνουν διαρκώς νέες μεθοδολογίες και τεχνικές, τις οποίες η οικονομική επιστήμη αξιοποιεί, διερευνώντας σε μεγαλύτερη έκταση και βάθος τα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, της R&D, της καινοτομίας και τις σχέσεις τους με την οικονομία. Από την ανάλυση που παρουσιάζεται στα διάφορα κεφάλαια αναδεικνύεται ότι οι σχετικοί θεσμοί στην Ελλάδα χρειάζονται βαθιές τομές και σε ορισμένες περιπτώσεις θα πρέπει να σχεδιαστούν, ίσως, εξαρχής Το τρίτομο βιβλίο με τίτλο Οικονομική της Εκπαίδευσης-Έρευνας-Καινοτομίας έχει στόχο να συμβάλλει στην οριοθέτηση του επιστημονικού πεδίου, να εντρυφήσει σε βασικές ενότητές του, να παρουσιάσει θεωρητικές προσεγγίσεις, μεθοδολογίες και τεχνικές. να ρίξει φως σε οικονομικές πτυχές των πεδίων και σε καίριες αιτιώδεις σχέσεις, τόσο μεταξύ τους όσο και με την οικονομία. Φιλοδοξεί να συμβάλλει στη συγκροτημένη παρουσίαση και διάχυση της οικονομικής γνώσης επί των πεδίων της εκπαίδευσης, κατάρτισης, διά βίου μάθησης, R&D, καινοτομίας και να δώσει παραδείγματα από σχετικές εμπειρικές μελέτες. Το βιβλίο απευθύνεται σε φοιτητές (προπτυχιακούς και μεταπτυχιακούς), οι οποίοι μελετούν το εν λόγω γνωστικό πεδίο. Επίσης, απευθύνεται σε κάθε επιστήμονα, ο οποίος ενδιαφέρεται να προσεγγίσει, να κατανοήσει και συνακόλουθα, να εφαρμόσει μεθοδολογίες και τεχνικές στη μελέτη σχετικών ζητημάτων, στο σχεδιασμό και το επιστημονικό μάνατζμεντ συστημάτων στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, R&D, καινοτομίας. Τέλος, απευθύνεται στους λήπτες των πολιτικών αποφάσεων, προκειμένου να τους εφοδιάσει με την τόσο αναγκαία οικονομική οπτική στην επιτέλεση

24

Πρόλογος

του έργου τους. Βεβαίως, η κατανόηση μερικών ενοτήτων του βιβλίου θα είναι πιο άνετη, αν προηγουμένως, ο αναγνώστης έχει μελετήσει τουλάχιστον ένα εισαγωγικό μάθημα οικονομικών. Φυσικά και καταβλήθηκε προσπάθεια, ώστε το βιβλίο να αποκτήσει τη μέγιστη δυνατή αυτοδυναμία. Ο ανά χείρας τόμος Ι εντρυφεί στην ενότητα της οικονομικής και κοινωνικής αξιολόγησης επενδύσεων και πολιτικών στα πεδία της εκπαίδευσηςκατάρτισης-διά βίου μάθησης. Είναι γνωστό ότι η μελέτη της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, υπό την οπτική της οικονομικής, αντιμετωπίζεται από μερικούς, ακόμη με επιφύλαξη. Στην Ελλάδα, η επιφυλακτικότητα ήταν και παραμένει εντονότερη. Σταδιακά όμως, καθίσταται σε όλο και περισσότερους, ευκρινές ότι η μελέτη των ζητημάτων της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, υπό την οπτική και της οικονομικής, είναι απολύτως αναγκαία. Αν το βιβλίο ωθήσει προς αυτή την κατεύθυνση, τότε θα έχει πετύχει έναν από τους βασικούς στόχους του. Ο τόμος αποτελείται από τέσσερα μέρη και είκοσι τέσσερα κεφάλαια. Το πρώτο μέρος αναφέρεται συνοπτικά στον πραγματικό κόσμο και την επιστήμη. Ειδικότερα, το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στον πραγματικό κόσμο, την επιστήμη, την εφαρμοσμένη πολιτική και τις μεταξύ τους σχέσεις. Το δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζει τα πεδία της εκπαίδευσης, της κατάρτισης και της διά βίου μάθησης. Το τρίτο κεφάλαιο εισάγει στην οικονομία και την οικονομική επιστήμη. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην ιστορική εξέλιξη του πλαισίου διερεύνησης των πεδίων της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, υπό την οπτική της οικονομικής. Ειδικότερα, το τέταρτο κεφάλαιο αναφέρεται στην οικονομική της εκπαίδευσης. Το πέμπτο κεφάλαιο παρουσιάζει τη θεωρία του ανθρώπινου κεφαλαίου και τις κριτικές που έχουν ασκηθεί σε αυτή. Το έκτο κεφάλαιο παρουσιάζει την εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση ως αγαθό. Το έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζει την εκπαίδευση-κατάρτισηδιά βίου μάθηση ως σύστημα παραγωγής. Το όγδοο κεφάλαιο αναφέρεται στο κόστος. Το ένατο κεφάλαιο στις δαπάνες. Το δέκατο κεφάλαιο παρουσιάζει τη χρηματοδότηση της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης. Το ενδέκατο κεφάλαιο αναφέρεται στα οφέλη, τις εξωτερικότητες και τις διαχυτικές επιδράσεις από την εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση. Το τρίτο μέρος αναφέρεται στην οικονομική και κοινωνική αξιολόγηση των επενδύσεων και πολιτικών στην εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση. Το δωδέκατο κεφάλαιο παρουσιάζει μια συνοπτική εισαγωγή στην οικονομική και κοινωνική αξιολόγηση. Στο δέκατο τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζεται μια εισαγωγή περί επενδύσεων, πολιτικών και διαχρονικής αξίας του χρήματος. Στο δέκατο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μέθοδος της Ανάλυσης–Κόστους-Οφέλους. Το δέκατο πέμπτο κεφάλαιο αναφέρεται

Πρόλογος

25

στην εφαρμογή της Ανάλυσης-Κόστους-Οφέλους σε συνθήκες βεβαιότητας, καθώς και η χρήση της στον εκπαιδευτικό σχεδιασμό. Στο δέκατο έκτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η εφαρμογή της Ανάλυσης-Κόστους-Οφέλους σε συνθήκες αβεβαιότητας και ειδικότερα η ανάλυση ευαισθησίας και η ανάλυση κινδύνου. Στο δέκατο έβδομο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μέθοδος του Mincer. Το δέκατο όγδοο κεφάλαιο αναφέρεται σε άλλες, ειδικές μεθόδους οικονομικής αξιολόγησης προγραμμάτων εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης. Στο δέκατο ένατο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μέθοδος της Ανάλυσης-Κόστους-Αποτελεσματικότητας. Στο εικοστό κεφάλαιο γίνεται συγκριτική αξιολόγηση των μεθόδων της Ανάλυσης-Κόστους-Οφέλους και της Ανάλυσης-Κόστους-Αποτελεσματικότητας. Στο εικοστό πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μέθοδος της Ανάλυσης-Κόστους-Χρησιμότητας. Στο εικοστό δεύτερο κεφάλαιο παρουσιάζεται η μέθοδος της συγκριτικής αξιολόγησης. Στο τέταρτο μέρος παρουσιάζεται μια επισκόπηση σχετικών εμπειρικών μελετών και παρουσιάζονται παραδείγματα. Στο εικοστό τρίτο κεφάλαιο παρουσιάζονται συνοπτικά συμπεράσματα από τις εμπειρικές μελέτες που αφορούν διάφορες χώρες και την Ελλάδα. Στο εικοστό τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζονται παραδείγματα εμπειρικών μελετών από την Ελληνική πραγματικότητα. Στο τέλος του κάθε κεφαλαίου παρουσιάζονται συμπληρωματικές σημειώσεις που διευρύνουν και εμβαθύνουν στο περιεχόμενό του. Ακολουθεί η βιβλιογραφία. Τέλος, στο Παράρτημα, παρουσιάζονται Πίνακες από διεθνείς συγκριτικές αναλύσεις, επί θεμάτων που αναπτύσσονται στον τόμο. Στη συγγραφή αυτού του τόμου, ωφελήθηκα σημαντικά από τη μελέτη της διεθνούς βιβλιογραφίας, τη διδασκαλία σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο και την ερευνητική εργασία μου τόσο στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, όσο και στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, με το οποίο συνεργάζομαι τα τελευταία χρόνια. ωφελήθηκα επίσης, από την πολυετή εργασία μου σε ανώτατες θέσεις ευθύνης στο Υπουργείο Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων και βεβαίως, την εργασία μου κατά τα πρώτα χρόνια της επαγγελματικής μου διαδρομής στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ευχαριστώ, τον Ομότιμο Καθηγητή του ΕΚΠΑ κ Γεώργιο Μέργο για την κατά καιρούς χρήσιμη ανταλλαγή απόψεων σε θέματα που συμπεριλαμβάνονται σε αυτό τον τόμο και τις χρήσιμες παρατηρήσεις του. Tον Δρα Μαθηματικών κ. Ηλία Αργυρόπουλο, για την προσεκτική μελέτη του ανά χείρας τόμου και τα χρήσιμα σχολιά του. Tον Μαθηματικό κ. Στέλιο Μαργαρίτη (MSc-υποψ.

PhD) για την μελέτη του κειμένου και τα σχολιά του. Τον Φιλόλογο-Καθηγητή, κ. Γεώργιο Λιάγκα, για τη φιλολογική επιμέλεια του ανά χείρας τόμου.

26

Πρόλογος

Τις εκδόσεις Ιων, για την επιμέλεια της έκδοσης. Τέλος, όπως είναι αυτονόητο, ως συγγραφέας φέρω την αποκλειστική ευθύνη για τις εν γένει αδυναμίες, οι οποίες εξακολουθούν να υφίστανται. Λαμία, Σεπτέμβριος 2019 Κωνσταντίνος Παν. Τσαμαδιάς

ΕΙΣΑΓωΓΗ Η οικονομική επιστήμη, από παλαιά, αλλά πιο συστηματικά μετά το 2ο παγκόσμιο πόλεμο, υποστηρίζει ότι η εκπαίδευση, η κατάρτιση, η διά βίου μάθηση αποτελούν «μηχανισμούς» παραγωγής, συσσώρευσης και διάχυσης γνώσεων, δεξιοτήτων, ικανοτήτων και στάσεων. Αποτελούν, δηλαδή, τους βασικούς θεσμικούς «μηχανισμούς» παραγωγής, συσσώρευσης και διάχυσης «ανθρώπινου κεφαλαίου». Υποστηρίζει τεκμηριωμένα ότι είναι σε αέναη αλληλεπίδραση με την R&D, την καινοτομία και την οικονομία. Τις τελευταίες δεκαετίες, τεκμηρίωσε επαρκώς ότι η εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση, η R&D και η καινοτομία αποτελούν «μηχανές», δηλαδή προσδιοριστικούς παράγοντες, για την προώθηση της βιώσιμης ανάπτυξης, της απασχόλησης και της κοινωνικής συνοχής. Ειδικότερα, ότι η εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση αποτελούν μορφές επενδύσεων σε γνώσεις και δεξιότητες των ανθρώπων (ανθρώπινο κεφάλαιο). Αυξάνουν την παραγωγική ικανότητά τους και συμβάλλουν στη δημιουργία μελλοντικού ιδιωτικού και κοινωνικού πλούτου. Έχουν κόστος αλλά αποφέρουν πολλά και ποικίλα οφέλη. Είναι διαχρονική και καθολική αλήθεια ότι κάθε υποκείμενο της οικονομίας (άτομο-νοικοκυριό, επιχείρηση, κράτος) έχει απεριόριστες ανάγκες, ενώ τα μέσα που διαθέτει για την ικανοποίησή τους είναι περιορισμένα. Η πραγματικότητα αυτή αναγκάζει τα υποκείμενα της οικονομίας να προβαίνουν σε επιλογές. Με άλλα λόγια, αφού οι διαθέσιμοι πόροι είναι περιορισμένοι, παρουσιάζουν ποικιλία χρήσεων και διεκδικούνται ανταγωνιστικά, είναι αναγκαίες οι επιλογές, τόσο στην κατανομή των πόρων μεταξύ των εναλλακτικών χρήσεών τους όσο και στην παραγωγή και κατανάλωση των αγαθών. Κάθε, δηλαδή, υποκείμενο της οικονομίας αντιμετωπίζει το θεμελιώδες οικονομικό πρόβλημα της ανεπάρκειας των πόρων και της επιλογής. Συνεπώς, η επιλογή μεταξύ εναλλακτικών επενδύσεων και πολιτικών, με κριτήριο την πλέον αποδοτική, παραγωγική και αποτελεσματική χρήση των περιορισμένων πόρων, αποτελεί ζήτημα καίριας σημασίας για όλους τους δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς και για όλους τους πολίτες. Αυτό το πρόβλημα, προφανώς, υφίσταται και στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, της R&D, της καινοτομίας, όπως άλλωστε υφίσταται και σε όλα τα πεδία του πραγματικού κόσμου. Παρουσιάζεται δε, στην κατανομή και αξιοποίηση των περιορισμένων πόρων, τόσο εναλλακτικά με τους άλλους τομείς δημόσιας και ιδιωτικής δράσης (υγεία, ασφάλεια, υποδομές κλπ) όσο και στο εσωτερικό των πεδίων, μεταξύ των διαφόρων υποσυστημάτων (π.χ. πρωτοβάθμια ή τριτοβάθμια εκπαίδευση, βασική ή εφαρμοσμένη έρευνα) ή των εναλλακτικών προγραμμάτων. Η διαμόρφωση και λειτουργία συστημάτων και προγραμμάτων, στα πεδία της εκπαίδευσης-

28

Εισαγωγή

κατάρτισης-διά βίου μάθησης, οι επενδύσεις, ο σχεδιασμός και η εφαρμογή πολιτικών απορροφούν, όπως άλλωστε πρέπει, σημαντικούς πόρους της δημόσιας και ιδιωτικής οικονομίας. Διαχρονικά δε, διεκδικούν ολοένα και μεγαλύτερο μερίδιο από τους ανεπαρκείς πόρους. Η εκπαίδευση-κατάρτιση-διά βίου μάθηση, όπως είναι γενικά αποδεκτό, αποτελούν βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Θα πρέπει ωστόσο, να γίνει κοινή συνείδηση ότι ακόμη και τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα χρησιμοποιούν από τους ανεπαρκείς οικονομικούς πόρους. Άρα, η οικονομική αξιολόγηση των ιδιωτικών και δημόσιων επενδύσεων και πολιτικών, στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης, αποτελεί ενδιαφέρον και κρίσιμης σημασίας ζήτημα, για τον πραγματικό κόσμο, την επιστήμη και την εφαρμοσμένη πολιτική. Τις τελευταίες δεκαετίες, με τις θεωρίες, τις μεθόδους και τεχνικές της, η επιστήμη δίνει στους ερευνητές και συνακόλουθα στους λήπτες των σχετικών πολιτικών αποφάσεων, τουλάχιστον «κατευθύνσεις» οι οποίες δύνανται να αποβούν ωφέλιμες για ορθολογικές επιλογές και αποφάσεις. Παρά το γεγονός ότι οι μεθοδολογίες και τεχνικές δεν αποτελούν «πανάκεια», σίγουρα βοηθούν ουσιαστικά στην προώθηση του ορθολογισμού, στα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης. Βεβαίως να υπογραμμισθεί ότι η σωστή χρήση των επιστημονικών μεθόδων και τεχνικών, προϋποθέτει βαθιά γνώση του σχετικού γνωστικού πεδίου, καθώς και μεγάλη προσοχή. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως ενιαία οντότητα, όπως δείχνουν οι αποφάσεις και οι πρακτικές των αρμόδιων θεσμικών οργάνων της, παρουσιάζει αυξανόμενη τάση εφαρμογής των σχετικών «υποδείξεων» της επιστήμης. Η Ελλάδα ακολουθεί ασθμαίνουσα. Τα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης παραμένουν ακόμη, υπό την «επιρροή» των συνδικάτων των εκπαιδευτικών, των πολιτικών κομμάτων, των εργαζομένων στα πεδία και λιγότερο των παιδαγωγών. Αυτή η κυρίαρχη, αλλά λανθασμένη, αντίληψη δεν επέτρεψε στα πεδία να παίξουν το δυνητικό ρόλο τους στην ισχυροποίηση της χώρας. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη η άμεση αλλαγή αυτής της κατεστημένης αντίληψης. Χρειάζεται να κατανοηθεί απ’ όλες τις πλευρές ότι τα πεδία της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης είναι πολυδιάστατα, δυναμικά και πολύπλοκα. Η επιστήμη και η δυναμική των εξελίξεων έχουν αποκαλύψει ότι η οικονομική αποτελεί βασική διάστασή τους. Αναδεικνύουν δε, το χρέος όλων στη διαμόρφωση και εμπέδωση κουλτούρας, η οποία να ωθεί στην εισαγωγή της οπτικής της οικονομικής, στο πλαίσιο πάντα μιας διεπιστημονικής διερεύνησης των πεδίων της εκπαίδευσης-κατάρτισης-διά βίου μάθησης. Πρέπει να κατανοηθεί ότι αν συνεχίσει να αγνοείται η οικονομική διάστασή τους, τότε δεν είναι υπερβολή αν λεχθεί ότι τίθεται σε διακινδύνευση η ισχύς της χώρας και η ευημερία των μελλοντικών γενεών.