In de voetsporen van de Joden in Hindeloopen.
Beknopte beschrijving van het leven van de Joden in Hindeloopen in de 17de en 18de eeuw. 1
“In de voetsporen van de Joden in Hindeloopen” wordt uitgegeven ter gelegenheid van de plaatsing van het herinneringsbord op 1 juli 2016 voor de synagoge/sjoel die van 1771 tot 1862 aan de Buren in Hindeloopen stond.
Met dank aan: Stichting Stadsherstel Hindeloopen die plaatsing van het bordje financieel mogelijk heeft gemaakt. Chaim Caran (Israël) die veel informatie voor ’In de voetsporen van de Joden in Hindeloopen’ heef aangedragen. “In de voetsporen van de Joden in Hindeloopen” werd samengesteld door H. Smid, met dank aan Chaim Caran.
2
Joden in Hindeloopen Hindeloopen krijgt in 1225 stadsrechten en is één van de Friese elf steden. Hoewel Hindeloopen toen geen haven had, maar slechts een rede in de Zuiderzee, is Hindeloopen lange tijd een belangrijke handelsplaats. De Hindelooper grootschippers varen met hun fluitschepen naar de Oostzee om handel te drijven. Ze verkopen in de Oostzeelanden veel Nederlandse producten als jenever en wollen stoffen. Op de terugreis naar Hindeloopen wordt veelal hout getransporteerd naar Amsterdam en de Zaanstreek. De grote bloeiperiode van het stadje ligt tussen 1650 en 1790, toen Hindeloopen een grote vloot bezat van ruim tachtig schepen. Gelet op de nauwe banden tussen Hindeloopen en Amsterdam, waar zich veel Joden hebben gevestigd, en de handelsgeest van veel Joodse inwoners, gecombineerd met de Amsterdamse relaties van de Hindelooper schippers, is het niet verwonderlijk dat in Hindeloopen al vrij vroeg een Joodse gemeenschap ontstaat. In 1771 koopt David van Gelder een huis aan de Buren. (tussen de huidige panden Buren 42 en 44) Later zal daar de synagoge worden gebouwd.
Koopacte huis van David van Gelder (1771)
In 1803 koopt de Joodse Gemeente, bij name van Levy Salomons (Haaxma), het huis van Joseph Davids van Gelder waarin de weduwe van David van Gelder woont. Dit voor zo'n 60 gulden minder dan waarvoor David het gekocht heeft.
Gelet op bovenstaande kan er dus van worden uitgegaan (al is het niet 100% zeker) dat de synagoge in Hindeloopen in 1803 of kort daarna is gebouwd. Levy is gehuwd met Johanna Joel Levy de Roos, de zuster van Sara Joel Levy de Roos, waarmee Joseph David van Gelder getrouwd is. Joseph en Levy zijn dus zwagers. Joseph verhuist naar Leeuwarden en wordt daar rebbe. Hij wordt in Joodse kringen Joseph mei’ (= uit) Hindeloopen genoemd. Zijn zoon Isaac wordt secretaris van de Joodse gemeente in Leeuwarden. Bron: Divers, waaronder de ‘Proclamatieboeken van Hindeloopen’. 3
In hoeverre de Kehila (Joodse gemeente) en de synagoge zelfstandig zijn is niet duidelijk. In een publicatie in het boekje ‘merkwaardigheden van Hindeloopen’ (uitgave 1979) van Roosjen, Kroeze en Eekhof wordt vermeld dat het om een bijkerk der Israëlieten gaat. De opbrengst van de verkoop van de synagoge (1862) zou naar de Kehila van Bolsward zijn gegaan. Hoe de synagoge er precies uit heeft gezien blijft in de nevelen van het verleden verborgen. Tekeningen e.d. van de synagoge aan de Buren in Hindeloopen zijn niet bekend. Het enige ons bekende gegeven is de kadasterkaart uit 1832. Uit deze kadasterkaart blijkt dat de synagoge een 10-tal meters buiten de rooilijn is gebouwd. Op de kadasterkaart wordt het voorerf vermeld als ‘kerkhof’. Bij de synagoge zelf staat vermeld ‘gebouw/kerkhof’. Het achtererf (circa de helft van het perceel) staat vermeld als ‘erf’. Ook in de koopakte wordt gesproken over ‘kerkhof’. Volgens de gegevens van de kadasterkaart waren het voorerf en de synagoge beide 165 m2 groot. Het achtererf was volgens het kadaster 210 m2. Broer Sikkes (huidige eigenaar van de grond) weet te vertellen dat hij bij graafwerkzaamheden om een paal te verplaatsen, stuitte op zogenaamde kloostermoppen (een steensoort die ook wel bij de bouw van kerken werd gebruikt). Onder deze kloostermoppen lag een laag zware basaltstenen. Ook een buurman komt bij het graven voor de fundering van zijn terras kloostermoppen tegen. Dit geeft de indruk dat als fundering een laag basalt is gebruikt en de muren mogelijk geheel of gedeeltelijk zijn opgetrokken uit kloostermoppen. Ook toont de kadasterkaart dat er een pad achter het huidige pand Buren 44 liep dat bij de synagoge hoorde. Dit bevestigt min of meer (wat uit overlevering al bekend was) dat de (hoofd(?)ingang aan de zijkant (west) van de synagoge gesitueerd was. Ondanks dat er in de koopakte en de kadasterkaart ‘kerkhof ’ staat vermeld, is het nagenoeg zeker dat er op deze locatie aan de Buren nooit iemand is begraven. Uit Joodse bronnen weten we dat een Joodse begraafplaats niet werd/wordt geruimd i.v.m. de ‘eeuwige grafrust’. Bovendien werden/worden Joodse begraafplaatsen niet bij een synagoge gesitueerd, maar doorgaans buiten de bebouwde kom (doden worden als onrein beschouwd). Waarom dit wel in het kadaster en verkoopakte staat vermeld is niet duidelijk. En waarom de synagoge naar achteren is gebouwd (buiten de rooilijn) is ook niet te verklaren. Dit is in Hindeloopen zeer ongebruikelijk. Dit zal wederom wel in de nevelen van het verleden verborgen blijven. De Kehila wordt in 1862 opgeheven en de synagoge wordt verkocht aan Jochem Pieter Sickes die het pand laat afbreken. Jochem Pieter Sickes gebruikt de grond als overpad naar de achterliggende boerderij van Sickes aan de Tuinen. De grond blijft altijd onbebouwd. Tot vandaag de dag is de grond nog steeds in eigendom van een nazaat van Jochem Pieter Sickes, Broer Sikkes. Met name door oudere Hindeloopers wordt dit perceel nog altijd ‘It Joadenheem’ genoemd. 4
Het overpad over ‘It Joadenheem’ naar de boerderij aan de Tuinen van Broer Sikkes (circa 1980)
Huidige situatie Joadenheem
5
Kadasterkaart van Hindeloopen 1832 Volgens het kadaster van 1832 waren de volgende personen eigenaar van de panden naast de synagoge en een aantal woonden er ook op: - nr 50 Salomons Maartens, - nr 40 Jappe Hijlkes, - nr 38 Gerben Fekkes (gehuwd met Trijntje Abrahams) - nr 36 is nu 1 pand met nr 38 - nr 34 Levi Salomons Haaxma, - X Levi Salomons Haaxma (pand is gesloopt)
50
34 X
6
40
38 36
Synagoge
Wie was David van Gelder? Het is niet bekend waar en wanneer David van Gelder geboren is. Hij is gehuwd met Dina Joseph Rozeboom (Rosebaum?) De ouders van Dina zijn Joseph Abraham Rozeboom en Hester Izaks. Maar ook van haar is het niet bekend waar ze vandaan komt. David van Gelder is veehandelaar en goed geschoold in de Joodse tradities. David en Dina hebben 3 zonen. (Aron, Joseph en Tobias) Zij zijn sterk betrokken bij de Joodse Gemeente in Leeuwarden, ook in bestuursfuncties Een kleinzoon huwt met een dochter van de Emdense opperrabbijn Lowenstamm. Een andere kleinzoon (Isaac) wordt secretaris van de Joodse Gemeente in Leeuwarden. Tobias huwt met een dochter uit de Drielsma-familie. Dit zijn nakomelingen van David Salomons, stichter van de begraafplaats in Workum. Daarna worden er nog 9 huwelijken gesloten tussen de familie van Gelder en en de familie Drielsma. Zoon Joseph trouwt met Sara JoĂŤl Levy de Roos, een dochter van de Leeuwarder familie Levy de Roos, die ook nauw bij de synagoge aldaar betrokken is. Een zuster van Sara, Rachel, is getrouwd met de Hindelooper Levy Salomon Haaxma (zij overlijdt in Hindeloopen en wordt begraven in Leeuwarden, waar haar familie woont). De rabbijnen Isaac van Gelder (in Den Haag), Jo van Gelder (in Utrecht/Rechovot, Israel) en de huidige rabbijn Vorst stammen ook van deze Joseph Davids van Gelder af. De derde zoon, Tobias van Gelder, is mogelijk vernoemd naar de Haagse bankier Tobias Boas. Mogelijk heeft deze bankier bijgedragen aan de bouw van de synagoge in Hindeloopen. In Israel wonen de nakomelingen van rabbijn Isaac van Gelder en rabbijn Jo van Gelder, die hun familienaam veranderd hebben in Ge'al Dor ("verloste generatie").
De prachtige zilveren rimonim/tora kronen, geschonken door Joseph David van Gelder en zijn vrouw Sara JoĂŤl Levy de Roos aan de synagoge in Leeuwarden in 1831. Deze zijn nu te vinden in het jeugddorp Kfar Batja, waarheen het volledige interieur van de Leeuwarder synagoge in 1965 is overgebracht, samen met een torarol (geschonken in 1837) Bron: Chaim Caran (Israel). Van moeders kant afstammeling van Joseph van Gelder.
Uit de Proclamatieboeken van Hindeloopen blijkt dat de familie van Gelder al heel lang in Hindeloopen woont, al voor 1757. Aron van Gelder, die getrouwd is met Tamar Hartogs, koopt dan een vervallen voormalige pottenbakkerij aan de Egk(?) bij de zeedijk. Twee jaar later koopt hij een ander huis op de Buuren, als eerste Jood daar. Hij overlijdt voor 1764 , waarna een vermoedelijke broer of oom Mozes van Gelder, gehuwd met Esther Jonas naar Hindeloopen komt , en ook op de Buuren komt te wonen. Hij neemt de boedel van Tamar Hartogs over. In 1772 koopt hij een huis op de Buuren. 7
Nadat Mozes van Gelder in 1772 een huis op de Buren koopt, vestigen zich meerdere Joden op de Buren: David Aarons van Gelder (1771); Meyer Yzaks (de Groot); (1779, 1782); Heiman (=Chaim) Symons (Schaap) (1784); Salomon Yzaak (de Lange) (1790,; Levy Salomons (Haaxma) (1794); huurt Philip Abrahams (1798); Kalomon (=Kalman?) Isaacs (1802); Salomon Isaacs (de Lange) (1804); Salomon Markus (Klijn) 1806; allemaal op de Buuren. (In 1794 verlaten Meijer Isaacs en vrouw Judith Marcus het huis) Bron: Proclamatieboeken van Hindeloopen
Zie ook blz 9 (Jode Breestraat)
Wie was Levi Philipes ? Levi Philipes is de eerst bekende Joodse inwoner van Hindeloopen. Hij is in 1715 jeneverstoker. Voordat hij naar Hindeloopen kwam woonde hij in Makkum, waar in 1697 en 1703 twee zonen van hem besneden zijn. Levie Philip is getrouwd te Workum in 1694 met Schoontje Nathan. Levi Philippus is waarschijnlijk een zoon van Philip (Ury Feibusch) Aron Halevy, een bekende drukker, die in 1715 in Amsterdam overlijdt (deze is weer de kleinzoon van de eerste leermeester der Joden in Amsterdam. Bron: Chaim Caran
Over de families De Lange en De Groot In Hindeloopen liggen vele roots van de families De Lange en De Groot. Zowel Salomon Ysaks (de Lange) als zijn broer Meijer Ysaks (de Groot) nemen in Hindeloopen hun respectievelijke achternamen ‘De Lange’ en ‘De Groot’ aan. Aangezien alleandere broers en zussen( van Meijer en de Groot) de achternaam ‘De Lange’ aannemen......is het zeer verwonderlijk dat Meijer zich ‘De Groot’ heeft laten noemen. Vergissing? Of misschien een geintje aangezien zijn vrouw zich De Kleine is gaan noemen ? Bij de naamsaanneming staat Salomon de Lange vermeld als Israëliet. Zijn kinderen Gompel, Gayon, Izak en Roosje worden in deze akte vermeld, evenals zijn kleinzoon Marcus (van Roosje). Meijer de Groot staat eveneens vermeld als Israëliet. Ook zijn kinderen Izak, Levie, Marcus, Salomon, Anna, Henne, Roosje, Leentje en Saartje, net zoals zijn kleinkinderen Salomon, en Judik. Sara de Lange, zus van Salomon en Meijer, overlijdt op 17 december 1812 te Hindeloopen en wel “des voormiddags ten negen ure in het huis staande in Wijk B nr 106”. (Red: Tegenwoordig Nieuwe Weide en omgeving) De aangifte van haar overlijden wordt gedaan door haar broer Salomon en haar zwager Chaim Symons, de man van haar zus Fogeltje. Sara is bij haar overlijden 92 jaar oud, zonder bedrijf, wonende te Hindeloopen en gehuwd geweest met wijlen Izaak Philippus. 8
Zus Fogeltje (Foceltje, Fokelsje) de Lange overlijdt eveneens te Hindeloopen en wel op 23 september 1822 “des voor den middags ten elf ure”. Als meerderjarige dochter van Izaak Meijers de Lange en Roosje Marcus, in leven echtelieden te Steenwijk. Ze is dan 66 jaar oud, zonder bedrijf, geboren te Steenwijk en echtgenote van Chaim Symons Schaap, “vleeschhouwer”. Meijer de Groot trouwt in 1779 te Harlingen met Judik Marcus (de Kleine), geboren rond 1766 als dochter van Gompel Marcus (alias Levy de Kleine) en Leentje Isaaks. Judik overlijdt op 16 april 1811 te Hindeloopen, pas 45 jaar oud. Al hun kinderen, Hanna, Isaac, Hendrina, Juda, Levy, Roosje, Mordechai (Marcus), Leentje, Salomon, Gompel en Saartje worden geboren te Hindeloopen. Salomon Izaks de Lange, koopman, wordt naar alle waarschijnlijkheid geboren te Steenwijk in 1762. Zijn ouders dus Ysak Meijer de Lange c.q. de Groot. Salomon overlijdt echter in Hindeloopen op 15 januari 1829 in het huis staande in Wijk C op nummer 122 (Red: tegenwoordig omgeving kerk, Buren, Haven). Hij is dan 66 jaar oud. Salomon wordt begraven te Workum. De aangifte van het overlijden van Salomon wordt gedaan “in het jaar Een duizend acht honderd negen en twintig, den Vijftienden der maand Januarij, des voordemiddags ten Elf uren voor de Burgemeester, officier van der Burgerlijke Stand der Gemeente Hindeloopen, Provincie Vriesland” door Levij Salomon Haaxma, oud zeven en vijftig jaar, koopman van beroep, en Salomon Marcus Klein, oud zeven en zestig jaar, “inlandsch kramer”, beiden te Hindeloopen woonachtig en “goede vrienden van de overledene als “meerderjarige zoon van wijlen Izak Mijer en Roosjen Marcus, beiden overleden, doch in den tijd echtelieden te Steenwijk woonachtig”. Salomon gaat op 7 oktober 1786 in beiden op dat moment wonen) (Gombrechts). De bevestiging van (volgens het Trouwregister van de 1772-1811).
ondertrouw voor het Gerecht te Harlingen (waar met Frouktje (Froukje, Froukjen) Gombregts hun huwelijk vindt plaats op 22 oktober 1786 Hervormde Gemeente Harlingen, DTB nr 335,
Frouktje, ook aangemerkt als koopman in haar overlijdensakte, is geboren in 1753 te Groningen als dochter van Gombregt ……… en Ragel (Rachel) Heimans. Zij overlijdt eveneens te Hindeloopen in hetzelfde jaar en zelfs op dezelfde dag als haar man Salomon, alleen anderhalf uur later, 76 jaar oud. Ook de aangifte van haar overlijden wordt gedaan door de comparanten genoemd in de overlijdensakte van Salomon, namelijk Levij Salomon Haaxma en Salomon Marcus Klein. De kinderen van Salomon en Frouktje worden allen geboren in Hindeloopen. Zij heten Roosje, Gompel, Isaak en Chaim. De Workumse naamsaanneming Zadok Joseph Blok betreft mogelijk de voorzanger van de Sjoel in Hindeloopen tussen 1800-1813. Hij was de zoon van de Leeuwarder voorzanger Joseph Israels, die na het overlijden van David van Gelder diens functie waarschijnlijk over neemt. Bron: Astrid de Lange 9
Enkele cijfers. Na een economische crisis in 1772 volgt er een grote trek naar het platteland van Joden die tot dan vooral in Amsterdam geconcentreerd hebben gewoond. Volgens een telling leven er in 1809 in het arrondissement Friesland 1045 Hoogduitse (Asjkenazische) Joden: 632 in Leeuwarden; 87 in Harlingen; 60 in Opsterland; 71 in Weststellingwerf. 44 in Hindeloopen; 79 in Bolsward. En verder zijn er dan nog vijf gemeenten met minder dan 15 Joodse inwoners. De bloei van de kleinere Joodse gemeenten moet nog komen. Bron: LC 30-10-1971 ---------------------------------In de lijst van naamgeving van 1811 worden de Joden in Hindeloopen apart genoemd. Het zijn 9 Joodse families die zich laten registeren als inwoner van Hindeloopen. Het totaal aantal Joden is dan inclusief kinderen en kleinkinderen (die in zelfde acte worden genoemd) 43. De familienamen van Joden in Hindeloopen zijn: Berg, De Groot, Haaxma, Van der Heide, Huisman, De Jong, Klijn/Klein, De Lange en Schaap. In 1841 zijn het er nog maar 30 en daarna loopt het aantal Joden snel terug, vooral door migratie ten gevolge van de economische teruggang in de Zuiderzeestadjes. De overgebleven Joodse families sluiten zich aan bij de gemeente in Bolsward, waar ook de opbrengst heen gaat van de verkoop van het perceel aan de Buren. Bron: LC 4-8-1987 ---------------------------------Op 1 januari 1860 wordt er weer eens geteld. In Nederland, met een totale bevolking van 3.293.577, wonen dan 65.752 Joden, van wie er 3.578 Portugese (Sefardische) Joden zijn. De cijfers voor Friesland laten zien dat er in onze provincie 2170 Joden woonachtig zijn, als volgt verdeeld: Bolsward 97 (op een totaal van 4370), Dokkum 15 (4409), Donkerbroek 2 (1013), Drachten 8 (8268), Engwierden (Engwierum?) 5 (713), Franeker 36 (5929), Gorredijk 142 (1916), Harlingen 190 (9773), Haule 5 (1981), Heerenveen 53 (1934), Hindeloopen 22 (966), Joure 5 (2856), Leeuwarden. 1236 (25.384), Lemmer 98 (2797), Lippenhuizen 21 (1160), Nijehaske 27 (1305), Nij(e)holtwolde 1 (291), Noordwolde 39 (2620), Oosterwolde 5 (1141), Sneek 124 (8484), Terwispel 24 (1295), Vinkega 0 (463) en Wolvega 6 (1666). Bron: LC 30-10-1971 ---------------------------------In 1869 woonden er nog maar twee Joodse families ‘waaronder de familie Dagen’ in Hindeloopen. Bron: Rita Santoro. (Nazaat van familie Dagen) 10
Lijst met besnijdenissen: In de jaren 1762 -1826 worden in Hindeloopen 28 besnijdenissen uitgevoerd. In het uittreksel van het bevolkingsregister (1848-1875) van Bolsward, Hindeloopen, Leeuwarden, Harlingen, Lemsterland en Sneek worden 24 Joodse personen vermeld die wonen of gewoond hebben in Hindeloopen of een vrouw hebben die gewoond heeft in Hindeloopen. Als beroep wordt 19 x koopman vermeld en 4 keer vleeschhouwer. Als plaatsen van “vertrokken naar” komen Leeuwarden, Harlingen, Bolsward en Sneek naar voren. Lijst met grafstenen: in deze lijst worden 89 personen genoemd die geboren en/of overleden zijn te Hindeloopen, inclusief foto en tekst grafsteen. Deze lijsten zijn te vinden op website : http://asksam.tresoar.nl/joodsebronnen.htm Samensteller van de lijsten Chaim Caran uit Israel.
Waar woonden de Hylper Joden? Waar de Joden in Hindeloopen precies woonden is moeilijk te achterhalen. Toch is er enige aanleiding te veronderstellen dat zij zich hebben geconcentreerd in bepaalde straten/wijken in Hindeloopen. Uit de kadastergegevens van 1832 blijkt dat een gedeelte van de Buren in Hindeloopen (nabij de synagoge) bewoond wordt door joden, althans te oordelen naar de Joods klinkende namen. De huidige panden van Buren 52, 40, 36, 34 en het huidige erf van 34, waren in 1832 in eigendom bij Joden. (Zie kadasterkaart) Opmerking: In het kadaster is de Joodse herkomst niet specifiek vermeld. Bovenstaande conclusie is getrokken naar aanleiding van de (Joods klinkende) namen. Volledigheidshalve dient vermeld te worden dat het om ‘eigendommen’ gaat. De eigenaar hoeft niet perse de bewoner te zijn. In een verslag van een onderzoek naar straatnamen in Hindeloopen door Gosse Blom (†), die werkzaam was bij de Fryske Akademy en veel onderzoek heeft gedaan naar Hindeloopen, wordt een lijstje uit 1727 gevonden met toponiemen waarop een Jode Breestraat staat vermeld. In bedoelde lijst komt niet de ‘Weverstraat’ voor terwijl die in eerdere lijsten wel genoemd wordt. Blom vermoedt dat het mogelijk om dezelfde straat gaat. Red: Omdat, zoals hiervoor gemeld,er veel Joden op de Buren wonen en omdat daar de synagoge staat, is het ook niet ondenkbaar dat de Buren in de volksmond Jode Breestraat wordt genoemd.
11
Hindeloopen 1940-1945 Naast de vermelde gegevens over Joden in Hindeloopen in de 18de eeuw is er bij ons geen informatie bekend over joden in Hindeloopen, uitgezonderd de oorlogsjaren 1940-1945. In deze jaren zijn er in Hindeloopen veel niet-Joodse onderduikers, die vanwege arbeidsinzet e.d. ondergedoken zitten. Zij vinden een betrekkelijk veilig onderkomen in Hindeloopen. Veelal werken zij gewoon bij boeren en andere ondernemers. De aanwezigheid van deze onderduikers in Hindeloopen is min of meer een openbaar geheim. In geval van razzia’s is er een redelijk sluitend waarschuwingssysteem opgezet. In geval van gevaar kunnen de onderduikers doorgaans op tijd daadwerkelijk onderduiken. Wat na de oorlog aan het licht komt, en tijdens de oorlog niet bekend is, is dat er in Hindeloopen ook een flink aantal Joden zijn ondergedoken. Bij Ds. Wouda is een jong meisje ‘Loesje’ ondergedoken. Zij speelt gewoon op straat in Hindeloopen en gaat gewoon naar school. Bij Thones en Geertje Zweed zitten de ouders van Loesje ondergedoken. Loesje zelf weet dit echter niet. Op weg van en naar school kunnen de ouders van Loesje door een kier in de gordijnen hun dochter af en toe zien. Bij Eele Fokkes de Boer is het echtpaar Miers ondergebracht (Zie tekening). Later is ook mevrouw Zwanenberg-Drukker daar ondergebracht. Bij Jan Valk vinden o.a. Nussbaum en zijn vrouw een schuilplaats (Red: meer namen niet bekend) Door spanning, verveling en persoonlijk reden werd er soms ook wel gewisseld van onderduikadres. Coen van Meekeren haalt doorgaans de onderduikers van de trein/boot en brengt hen naar het onderduikadres. Ook verzorgt Coen, die aannemer is, vaak een interne verbouwing van een woning waar een schuilplaats op zolder of achter een wand moet worden gemaakt. Willem Glashouwer is de drijvende kracht in het hele gebeuren van de Joodse onderduikers in Hindeloopen en directe omgeving (Workum, Koudum, Molkwerum). Ook onderhoudt hij de contacten met familie en/of adressen van herkomst en reist regelmatig naar Amsterdam In Koudum worden Joden ondergebracht bij de familie Kroondijk. In Molkwerum bij de familie Folkertsma. In Workum bij de families Weerstra en de familie Jonkman. De ondergedoken Joden in Hindeloopen en directe omgeving zijn: Sophpia van Leeuwen, Martha Levy, Dora Stein-Sand, Richard Stein “Ricardo”, Anton Mechanik, Walter Joachimsthal, Beb Joachimsthal van Straten, Dochter Joachimsthal, “Loesje”, Max Miers, Else Miers- ……., M. Van Zwanenberg-Drukker, Herbert Wolf, Eva Wolf, Marion J. Jochems, M. Nussbaum en zijn vrouw, “Zetske” (Zetske is mogelijk een schuilnaam van één van de hiervoor genoemde personen.) Red: Alle hierboven genoemde ondergedoken Joden overleven de oorlog. 12
Naast de hierboven genoemde namen zijn er diverse Hindeloopers actief in het verzet/ondergrondse. Bron: De vermelde gegevens zijn afkomstig van Harmen Glashouwer, zoon van de hiervoor vermelde Willem Glashouwer. Voor meer informatie over deze donkere periode in Hindeloopen verwijzen we graag naar het boekwerkje ’Hindeloopen 1940-1945’ Dit is digitaal beschikbaar op http://www.hindeloopen.com/nl/ Mevr Miers heeft tijdens haar onderduik periode vele tekeningen gemaakt. Haar schetsboek is in Hindelopen gebleven. Onderste schets is de woning waar zij ondergedoken zat.
13
Joodse begraafplaats in Workum In Workum wonen veel minder Joden dan in Hindeloopen. De sjoel in Hindeloopen heeft een soort streekfunctie en is onderdeel van de synagoge in Bolsward. De begraafplaats is in Workum. Deze begraafplaats valt korte tijd onder de verantwoordelijkheid van de Kehila van Hindeloopen. In 2014 wordt het 350-jarig bestaan van de begraafplaats in Workum herdacht met een familiereünie. Op 29 augustus 1664 krijgt David Salomons, houder van de Bank van Lening, als eerste in Friesland, toestemming van Burgemeester en Raad van Workum voor de stichting van een Joodse begraafplaats. Bij de Bank van Lening zijn tevens Jacob Moises uit Emden, Benjamin Leuwens uit Enkhuizen en David Isaacs betrokken. In 1676 verkrijgt David Salomons het burgerschap van IJlst (Drylts), en daarmee tevens toestemming om ook aldaar een Bank van Lening te openen en het recht zijn godsdienst vrij uit te oefenen. Hiermee begint het officiële bestaan van de Joodse Gemeenschap in de Zuid-Westhoek van Friesland, omvattende IJlst, Hindeloopen, Workum en later Bolsward en Sneek. Er hebben overigens ook Joden gewoond in Sloten, Makkum en Stavoren. Salomons kinderen vestigen zich in IJlst, Kollum, Rotterdam, Emden, en zijn de voorouders van o.a. de families Cats en Drielsma, Begraafplaats Workum, 2014 Foto: Rijksmonumenten Wie was David Salomons ? David Salomons is geboren omstreeks 1620, Op 29 augustus 1664 koopt David Salomons bij de Zijl een stuk grond 'Dartich viercante voeten Landts, op des Stadts Camp leggende achter de Sylla en de wyckgrachtswall' met als doel om daar een begraafplaats aan te leggen. De kosten voor de aankoop bedragen 20 Caroli gulden. De begraafplaats is bestemd voor David Salomons, zijn familie en voorts voor geloofsgenoten. Hij overlijdt op 27 juni 1690 te Workum, ongeveer 70 jaar oud. Een dag na zijn dood, op 28 juni 1690, wordt hij begraven te Workum, op de plek die hij 26 jaar eerder heeft gekocht. Daarmee is dit de oudste Joodse begraafplaats van Fryslân. Vanaf 9 december 1664 mag David Salomons zich burger van Workum noemen. Bron: Warkums Erfskip http://www.warkumserfskip.nl/ 14
15