SZTUKA.Mастацтва вельмі польскае. ІІ-2021

sztuka

2 2021

мастацтва вельмі польскае

14 Магічны сацрэалізм 20 Чарадзейства Ежы Навасельскага 30 Пульс польскай анімацыі 44 Кіно, джаз і Камэда

Вы­ста­ва пла­ка­таў да 100-год­дзя Ста­ніс­ла­ва Ле­ма Поль­скі інсты­тут пра­па­нуе ва­шай ува­зе вы­ста­ву прац, якія ўдзе­ль­ні­ ча­лі ў Кон­кур­се пла­ка­та да 100-год­ дзя з дня на­ра­джэн­ня зна­ка­мі­та­га поль­ска­га пі­сь­мен­ні­ка, фі­ло­са­фа і фу­ту­ро­ла­га. Кон­курс быў ад­ра­са­ва­ны бе­ла­рус­кім мас­та­кам, ды­зай­не­рам і ілюс­тра­та­ рам, яго мэ­та — рас­пра­цоў­ка пла­ка­та, пры­све­ча­на­га юбі­лею Ста­ніс­ла­ва Ле­ма, яго твор­час­ці на­огул або кан­ крэт­на­му тво­ру пі­сь­мен­ні­ка. Сло­ган кон­кур­су — «Лем 2021. Я ба­чыў бу­ду­чы­ню». Ён быў аб­веш­ча­ны Бе­ ла­рус­кім са­юзам ды­зай­не­раў пры пад­трым­цы Поль­ска­га інсты­ту­та ў Мін­ску. У склад кон­кур­снай ка­мі­сіі ўвай­шлі вя­до­мыя мас­та­кі, да­след­чы­ кі твор­час­ці пі­сь­мен­ні­ка, а так­са­ма прад­стаў­ні­кі ку­ль­тур­на­га ася­род­дзя Бе­ла­ру­сі і Поль­шчы. Пе­ра­мож­цы вы­ бі­ра­лі­ся ана­нім­на па­вод­ле за­кры­та­га інтэр­нэт-га­ла­са­ван­ня. Кон­кур­сная ка­мі­сія пры­зна­чы­ла тры ўзна­га­ро­ды: I мес­ца — Юрый ТА­РЭ­ЕЎ; ІІ мес­ца — Анас­та­сія РО­ГУ­ЛЕ­ВА; ІІІ мес­ца — Алі­на ВА­РЫ­ВОН­ЧЫК (на першай вокладцы нашага выдання).

ІІ мес­ца

I мес­ца

sztuka ЗМЕСТ • візуальныя

мастацтвы

2 РЭЗАНАТАР ЧАСУ Калекцыя фатаграфій, сабраная Уршуляй Чартарыйскай 6 КЛІМАТ, ФЕМІНІЗМ І ПАНДЭМІЧНЫ ЭСКАПІЗМ Студэнцкі конкурс «Мастацкае падарожжа Гестыі» 10 МІСТЫЧНАЯ РУХОМАЯ СІЛА Выстава Ежы Навасельскага ў галерэі Spectra Art Space у Варшаве 14 РЭВІЗІЯ ПРАЗ РЭКАНСТРУКЦЫЮ «Халодная рэвалюцыя. Грамадствы Цэнтральнай і Усходняй Еўропы ў часы сацыялістычнага рэалізму, 1948—1959» • дызайн

22 ВІЗУАЛЬНАЯ АНТРАПАЛОГІЯ У джунглях польскага шрыфтавога дызайну • кіно

30 O!PLA. ПУЛЬС ПОЛЬСКАЙ АНІМАЦЫІ • тэатр

36 МЕККА ЛЯЛЬКАВОДАЎ, АЛЬБО АД ЗМЕСТУ ДА ФОРМЫ І АД ФОРМЫ ДА ЗМЕСТУ Беластоцкі тэатр лялек • музыка

40 АТРЫМАЦЬ СВАБОДУ ГОЛАСУ Квінтэт VOŁOSI 44 БАЦЬКА ПОЛЬСКАГА ДЖАЗУ Да 100-годдзя з дня нараджэння Кшыштафа Камэды 48 МАНЮШКА І ЎСЕ-ЎСЕ-ЎСЕ, АЛЬБО ПРАМОЦЫЯ НАЦЫЯНАЛЬНАЙ ШКОЛЫ 54 МЕЧЫСЛАЎ КАРЛОВІЧ: ЖЫЦЦЁ ПАСЛЯ СМЕРЦІ 60 АФІША

© Польскі інстытут у Мінску, 2021 1

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Рэзанатар часу Ка­лек­цыя фа­таг­ра­фій, саб­ра­ная Уршу­ляй Чар­та­рый­скай

Ма­рыя Фра­нец­кая Поль­скі інсты­тут у Мін­ску і Му­зей мас­тац­тва ў Ло­дзі сар­дэч­на за­пра­ша­юць па­зна­ёміц­ца з чар­го­вай вы­ста­ вай у «Вір­ту­аль­най га­ле­рэі мас­тац­тва» на сваім сай­це. У Му­зеі мас­тац­тва ў Ло­дзі зна­хо­дзіц­ца ка­лек­цыя фо­та­ здым­каў, што з кан­ца 1970-х па­ста­янна па­паў­ня­ецца. Сва­ім з’яўлен­нем яна аб­авя­за­на Уршу­лі Чар­та­рый­скай (1934—1998), да­след­чы­цы і тэ­арэ­ты­ку, якая ў 1977— 2009 га­дах уз­на­ча­ль­ва­ла Ад­дзел фа­таг­ра­фіі і ві­зу­аль­ ных тэх­нік. На ха­рак­тар гэ­тай ка­лек­цыі знач­на па­ўплы­ ваў про­філь му­зея: яго вы­зна­ча­юць вы­дат­ныя ра­бо­ты пер­ша­га аван­гар­ду, пад­ора­ныя у рам­ках пра­гра­мы «а. р.», а так­са­ма інта­рэс да па­сля­ва­еннай не­аа­ван­ гар­днай твор­час­ці. Асно­вай фо­та­ка­лек­цыі з’яўля­юцца пра­цы мас­та­коў-аван­гар­дыс­таў. Да іх мож­на ад­нес­ці Яну­ша Ма­рыю Бжэс­ка­га, які пра­ца­ваў га­лоў­ным чы­нам у між­ва­енны пе­ры­яд. «Умей­це, но­выя кі­не­ма­таг­ра­фіс­ ты, гля­дзець ва­чы­ма да­след­чы­ка на ўсё, што ад­бы­ва­ ецца ва­кол вас...» — на­пі­саў ён у 1932 го­дзе фа­тог­ра­фам і рэ­жы­сё­рам. Януш Бжэс­кі экс­пе­ры­мен­та­ваў з су­час­ны­мі вы­яўлен­чы­мі срод­ка­мі, та­кі­мі як буй­ныя пла­ны, па­каз­ва­ючы ма­ты­вы ў рэ­зкай фа­ку­соў­цы, ад­ маў­ля­ючы­ся ад фран­та­ль­нас­ці, па­вет­ра­ных здым­каў аль­бо ўва­саб­ля­ючы рэ­аль­насць з ве­ль­мі ніз­ка­га пун­кту гле­джан­ня. Бжэс­кі час­та фа­таг­ра­фа­ваў з не­звы­чай­най пер­спек­ты­вы, што ў спа­лу­чэн­ні з дзіў­ным кад­ра­ван­нем уз­мац­ня­ла ды­на­мізм здым­ка. На яго вы­явах — вя­лі­кія су­час­ныя ме­га­по­лі­сы, што кан­трас­ту­юць з тэ­ма­ты­кай 2

пік­та­рэ­аліс­тыч­най фа­таг­ра­фіі, прад­ме­там якой звы­чай­ на бы­лі іды­ліч­ныя пей­за­жы, прад­стаў­ле­ныя ў кан­вен­ цыі, вя­до­май з тра­ды­цый­на­га пей­заж­на­га жы­ва­пі­су. Та­кі спо­саб ува­саб­лен­ня све­ту, на дум­ку су­час­ных мас­та­коў, най­бо­льш ад­экват­на пе­рад­аваў са­цы­яль­ныя зме­ны: па­ска­рэн­не рыт­му жыц­ця, урба­ні­за­цыю і індус­ тры­ялі­за­цыю. Уршу­ля Чар­та­рый­ская ў тэк­стах пра су­час­ных фа­ тог­ра­фаў рас­па­вя­дае пра рэ­ва­лю­цыю ў пад­ыхо­дзе да фа­таг­ра­фіі і эман­сі­па­цыю гэ­та­га мед­ыя: «Ча­сам зда­ецца, што мы гля­дзім на ка­ру­сель, спы­не­ную на ха­ду» (Urszula Czartoryska, Fotografia zakwestionowana.

Z historii kultury wizualnej lat miedzywojennych, у: Urszula Czartoryska, Fotografia Mowa ludzka. Perspektywy teoretyczne, 2005). Но­вая фа­таг­ра­фія змя­ні­ла аб­ліч­ча прэ­сы, бо слу­жы­ла ра­ней то­ль­кі ілюс­тра­цы­яй да тэк­сту. У між­ва­енны пе­ры­яд тэкст па­чаў вы­кон­ваць фун­кцыю ка­мен­та­ру да змеш­ча­на­га фо­та, і ме­на­ві­та ві­зу­аль­нае па­ве­дам­лен­не ад­ыгра­ла да­мі­ну­ючую ро­лю. На гэ­ тыя зме­ны ў Поль­шчы па­ўплы­ваў Януш Ма­рыя Бжэс­ кі, які, бу­ду­чы су­пра­цоў­ні­кам што­тыд­нё­ві­каў гру­пы Ilustrowany Kurier Codzienny, спры­яў за­сва­енню су­час­ ных форм вы­каз­ван­ня ў ма­са­вай ку­ль­ту­ры.

• Януш Ма­рыя Бжэс­кі. Бе­тон. Чор­на-бе­лая фа­таг­ра­фія. 1933. © Анджэй Вяж­хоў­скі і Му­зей мас­тац­тва, Лодзь.

• Анджэй Стру­мі­ла. Ма­ні­фес­та­цыя. З се­рыі «Ві­ды Ло­дзі». Чор­ на-бе­лая фа­таг­ра­фія. 1951. © Му­зей мас­тац­тва, Лодзь.

• Анджэй Стру­мі­ла. Тра­ту­ар. З се­рыі «Ві­ды Ло­дзі». Чор­на-бе­лая фа­таг­ра­фія. 1947. © Му­зей мас­тац­тва, Лодзь.

Ка­лі вы­шэй па­зна­ча­ны мас­так мо­жа аса­цы­явац­ца з кан­струк­ты­віс­цкі­мі тэн­дэн­цы­ямі, то ўраж­лі­васць інша­га твор­цы, што дзей­ні­чаў у між­ва­енны пе­ры­яд, Аляк­сан­ дра Кшы­ваб­лоц­ка­га, вя­лі­кая ка­лек­цыя ра­бот яко­га зна­хо­дзіц­ца ў Му­зеі мас­тац­тва, рэ­за­на­ва­ла з сюр­рэ­ аліс­тыч­ны­мі тэн­дэн­цы­ямі. Мас­так ра­біў фо­та­здым­кі і фо­та­ман­та­жы з па­этыч­ным, за­гад­ка­вым, час­та пад­обным на сон на­стро­ем. Аляк­сандр Кшы­ваб­лоц­кі ства­ рыў дзіў­ныя су­па­стаў­лен­ні па­ўся­дзён­ных прад­ме­таў, аб­апі­ра­ючы­ся на інту­іцыю, ад­хі­ля­ючы ра­цы­яна­ль­ныя кры­тэ­рыі. Су­па­стаў­ле­ныя прад­ме­ты вы­клі­ка­юць, як вы­ ка­заў­ся адзін з да­ўніх су­пра­цоў­ні­каў ад­дзе­ла фа­таг­ра­ фіі му­зея Лех Ля­хо­віч, «се­ман­тыч­ную на­пру­жа­насць», якая спры­яе фар­ма­ван­ню ме­та­фа­рыч­на­га воб­ра­за ў свя­до­мас­ці рэ­цы­пі­ента. Па­каз аб’­ектаў буй­ным пла­ нам ро­біць іх не­рэ­аль­ны­мі, іх фун­кцыю — бо­льш не ві­да­воч­най, і гле­да­чу пра­па­ноў­ва­юць за­ду­мац­ца пра іх фар­ма­ль­ныя каш­тоў­нас­ці. Фа­таг­ра­мы на­тхні­лі Чар­ль­за Хі­ле­ра на рас­пра­цоў­ку ўлас­най мас­тац­кай тэх­ні­кі, якую ён на­зваў ге­лі­ягра­фі­ яй, яна спа­лу­чае ў са­бе эле­мен­ты жы­ва­пі­су, гра­фі­кі і фа­таг­ра­фіі. Пры­кла­дам пра­ця­гу да­ва­енных по­шу­каў мож­на лі­чыць твор­часць Анджэя Стру­мі­лы мя­жы 1940-х і 1950-х. Імкну­чы­ся да но­вых срод­каў вы­ра­жэн­ня, Стру­мі­ла ў сва­іх ві­дах Ло­дзі ад­люс­троў­вае го­рад, яко­му ўда­ло­ся пе­ра­жыць ва­енныя раз­бу­рэн­ні: яго ма­ну­мен­та­ль­ную архі­тэк­ту­ру пра­стор­ныя плош­чы і ма­дэр­ніс­цкія бал­ко­

3

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

ны. Ад­нак на­строй гэ­тых фа­таг­ра­фій знач­на ад­роз­ні­ва­ ецца ад здым­каў да­ва­енна­га аван­гар­ду. Ня­гле­дзя­чы на не­звы­чай­ную пер­спек­ты­ву, пры­кла­ды не­ча­ка­на­га кад­ ра­ван­ня або ды­на­мі­за­цыю кам­па­зі­цыі, з-за на­яўнас­ці шмат­лі­кіх ды­яга­на­ль­ных лі­ній вы­явы не вы­пра­ме­нь­ ва­юць між­ва­енна­га апты­міз­му і да­лё­кія ад за­хап­лен­ ня су­час­нас­цю. На­строй, які пан­уе на іх, — маў­клі­вая за­ду­мен­насць, хут­чэй ме­лан­хо­лія, чым жа­ло­ба, што ўва­саб­ляе ад­на­ча­со­ва і пры­га­жосць, і ця­жар існа­ван­ня. Фо­та­здым­кі дэ­ман­стру­юць пэў­ныя ана­ло­гіі з эстэ­ты­кай не­арэ­аліз­му, па­каз­ва­ючы па­сля­ва­енную пра­за­ічную што­дзён­насць без пры­крас, але з вы­ключ­най ад­чу­ва­ль­нас­цю. Пра­ця­гам бяс­ка­мер­ных экс­пе­ры­мен­таў, да якіх ад­но­ сяц­ца ра­ней зга­да­ныя фа­таг­ра­мы, мож­на лі­чыць пра­цы Бра­ніс­ла­ва Шлаб­са 1950—1960-х. Мас­так ма­ля­ваў, раз­мяр­коў­ваў роз­ныя рэ­чы­вы і па­лі­ваў вад­кас­ця­мі не­га­ты­вы, якія за­тым па­вя­ліч­ва­лі­ся кан­так­тным ме­ та­дам на свят­ло­адчу­ва­ль­ным ма­тэ­ры­яле. Вы­раз­насць яго жэс­ту вы­клі­кае аса­цы­яцыі з жы­ва­пі­сам інфар­ме­лю. Атры­ма­ныя фа­таг­ра­мы на­гад­ва­юць арга­ніч­ныя тво­ры, асоб­ныя га­лак­ты­кі або па­ра­ле­ль­ныя све­ты. Да твор­чай фа­таг­ра­фіі сюр­рэ­аліс­тыч­на­га ха­рак­та­ру ад­но­сяц­ца так­са­ма па­сля­ва­енныя пра­цы Збіг­не­ва Длу­ ба­ка, та­кія як «На­ча­мі стра­шаць му­кі го­ла­ду» ці «Дзе­ці ма­раць пра пту­шак». Длу­бак, звяр­та­ючы­ся да мак­ра­ фа­таг­ра­фіі, ад­люс­троў­вае рэ­аль­насць у вя­лі­кім на­блі­ жэн­ні та­кім чы­нам, што ўва­соб­ле­ны воб­раз на­бы­вае звыш­рэ­аль­ны, ані­рыч­ны ха­рак­тар.

4

У ка­лек­цыі пры­сут­ні­ча­юць так­са­ма тво­ры Ярас­ла­ ва Каз­лоў­ска­га, кан­цэп­ту­аль­на­га мас­та­ка, на­прык­лад «Пра­кты­ка­ван­ні па се­мі­ёты­цы». Аўтар за­йма­ецца ў гэ­ тай пра­цы су­па­стаў­лен­нем ві­зу­аль­на­га прад­стаў­лен­ня і тэк­ста­ва­га за­пі­су. Так­са­ма за­слу­гоў­ва­юць ува­гі ра­бо­ты Здзіс­ла­ва Юрке­ ві­ча, мас­та­ка, чый «Ма­лю­нак у ван­ным па­коі», раз­ меш­ча­ны ў Му­зеі мас­тац­тва ў Ло­дзі, ва­ло­дае ха­рак­та­ рыс­ты­ка­мі кан­цэп­ту­аль­най рэ­флек­сіі і ўва­саб­ляе тэ­му на­пру­жа­нас­ці па­між жыц­цём і твор­чай дзей­нас­цю. Важ­най пе­рад­умо­вай пры ства­рэн­ні фа­таг­ра­фіч­най ка­лек­цыі ў Му­зеі мас­тац­тва ў Ло­дзі бы­ло жа­дан­не даць мак­сі­ма­ль­на по­ўны спектр з’яў, клю­ча­вых для гіс­то­рыі фа­таг­ра­фіі як мас­тац­тва, так і час­ткі шы­ро­ка зра­зу­ме­ лай ві­зу­аль­най ку­ль­ту­ры. Ка­лек­цыя ўклю­чае ў ся­бе, акра­мя аван­гар­днай і не­аа­ван­гар­днай фа­таг­ра­фіі, пра­цы, якія мо­гуць быць ад­не­се­ны да пік­та­рэ­аль­най плы­ні, здым­кі з фо­та­атэ­лье XIX ста­год­дзя, знач­ны збор да­ку­мен­та­ль­ных кад­раў і мно­гае іншае. Уклю­чэн­не ў ка­лек­цыю аб’­ектаў і мас­та­коў, што ма­юць да­чы­нен­не да зме­наў у гіс­то­рыі фа­таг­ра­фіі, у спа­лу­чэн­ні з су­час­ най та­ды тэ­арэ­тыч­най рэ­флек­сі­яй з’яў­ля­ецца за­слу­гай у пер­шую чар­гу Уршу­лі Чар­та­рый­скай. Яна лі­чы­ла грун­ тоў­нае гу­ма­ніс­тыч­нае раз­ва­жан­не над сут­нас­цю мас­ тац­тва, у тым лі­ку фа­таг­ра­фіі, не­ад’ем­ным эле­мен­там пра­цы му­зей­шчы­ка або ку­ра­та­ра. Яна так­са­ма вя­до­мая сва­імі пуб­лі­ка­цы­ямі ў ча­со­пі­се «Фа­таг­ра­фія», з якім су­пра­цоў­ні­ча­ла на пра­ця­гу шэ­ра­гу га­доў. На цэ­лае па­ ка­лен­не фа­тог­ра­фаў, гіс­то­ры­каў мас­тац­тва і фа­таг­ра­фіі

знач­ны ўплыў ака­за­лі дзве яе пуб­лі­ка­цыі: «Плас­тыч­ныя пры­го­ды фа­таг­ра­фіі» (1965) і «Ад поп-арту да кан­цэп­ ту­аль­на­га мас­тац­тва» (1976). Яе да­сяг­нен­ні ў якас­ці кры­ты­ка, тэ­арэ­ты­ка, му­зей­шчы­ка і ку­ра­та­ра ад­люс­ троў­ва­юць яе вы­ключ­ную ўспры­ма­ль­насць і чу­ласць, а так­са­ма яе ад­кры­тасць да но­вых тэн­дэн­цый і змяс­ тоў­на­га ды­яло­гу.

P.S. Напрыканцы траўня ў Му­зеі мас­тац­тва ў Ло­дзі ад­крылася вы­ста­ва «Пяш­чот­ная ўва­га. Уршу­ля Чар­та­ рый­ска пе­рад аб­ліч­чам фа­таг­ра­фіі». Вы­ста­ва па­каз­вае най­важ­ней­шыя плы­ні ў ка­лек­цыі, ство­ра­най Уршу­ляй Чар­та­рый­скай, пра­цяг не­ка­то­рых тэн­дэн­цый у пер­спек­ ты­ве дзе­ся­ці­год­дзяў — і да на­шых дзён.

5

• Аляк­сандр Кшы­ваб­лоц­кі. Стэн Зій і Ма­ры­ля Лі­лі­ен. Чор­набе­лая фа­таг­ра­фія. 1936. © Му­зей мас­тац­тва, Лодзь.

• Збіг­неў Длу­бак. На­ча­мі стра­шаць му­кі го­ла­ду. Чор­на-бе­лая фа­таг­ра­фія. 1948. © Армель Длу­бак, Фонд архе­ало­гіі фа­таг­ра­ фіі і Му­зей мас­тац­тва, Лодзь.

• Здзіс­лаў Юрке­віч. Ма­лю­нак у ван­ным па­коі. Чор­на-бе­лая фа­ таг­ра­фія. 1971. © Му­зей мас­тац­тва, Лодзь.

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Клі­мат, фе­мі­нізм і пан­дэ­міч­ны эска­пізм Сту­дэн­цкі кон­курс «Мас­тац­кае пад­арож­жа Гес­тыі» Ка­та­лог прац фі­на­ліс­таў мож­на па­гар­таць тут

Ван­да Крус У Поль­шчы існу­юць ве­лі­зар­ныя маг­чы­мас­ці для твор­ чай мо­ла­дзі сцвер­дзіць свае амбі­цыі. Най­перш гэ­та ад­бы­ва­ецца праз удзел у роз­на­га кштал­ту вы­ста­вач­ ных пра­ектах і кон­кур­сах. Кон­кур­сы для сту­дэн­таў вы­шэй­шых мас­тац­кіх уста­ноў, ба­дай, са­мыя важ­ныя, бо яны амаль пра­фе­сі­яна­лы, ма­ юць па­трэ­бу ў пры­знан­ні і пад­трым­цы, хо­чуць уба­чыць свае пра­цы ў за­лах прэс­тыж­ных га­ле­рэй, а не то­ль­кі на вы­ста­вач­ных пля­цоў­ках сва­іх ака­дэ­мій. У Поль­шчы сем вы­шэй­шых мас­тац­кіх уста­ноў — ака­дэ­міі ў Кра­ка­ ве, Вар­ша­ве, Ло­дзі, Уроц­ла­ве, Гда­ньс­ку, Ка­та­ві­цах, Шчэ­ ці­не і Мас­тац­кі ўні­вер­сі­тэт у По­зна­ні, а так­са­ма бо­льш за дзя­ся­так мас­тац­кіх фа­ку­ль­тэ­таў у роз­ных уні­вер­ сі­тэ­тах. Так што сту­дэн­таў-мас­та­коў у Поль­шчы шмат, тэх­ніч­ная ба­за ад­ука­цыі на вы­со­кім уз­роў­ні, а тра­ды­ цыі (да­рэ­чы, ака­дэ­мі­ям у Вар­ша­ве і Кра­ка­ве бо­льш за дзвес­це год) па­ста­янна акту­алі­зу­юцца. На­ту­ра­ль­на, што но­вае па­ка­лен­не пры­цяг­вае ўва­гу ама­та­раў і ад­мыс­лоў­цаў. У яго ўкла­да­юць, і ад яго ча­ ка­юць ўцям­на­га вы­каз­ван­ня і аб­грун­та­ван­ня па­зі­цый ледзь не з пер­ша­га кур­са на­ву­чан­ня. На­прык­лад, на тэ­му важ­ных і акту­аль­ных пра­блем су­час­нас­ці: мас­тац­ кіх, са­цы­яль­ных, ге­апа­лі­тыч­ных, эка­ла­гіч­ных, ідэй­ ных і эка­на­міч­ных. Вы­ста­ва най­бо­льш пра­фе­сій­ных і са­цы­яль­на за­анга­жа­ва­ных сту­дэн­цкіх прац ад­бы­ла­ся ў Му­зеі над Віс­лай — фі­лі­яле Му­зея су­час­на­га мас­тац­ тва ў Вар­ша­ве. Гэ­та фі­на­ліс­ты кон­кур­су «Мас­тац­кае пад­арож­жа Гес­тыі», пе­ра­мож­цаў яко­га што­год ча­ка­юць дзве твор­чыя рэ­зі­дэн­цыі: для ўла­да­ль­ні­ка Гран-пры — у Нью-Ёрку, для дру­гой прэ­міі — у Ві­ль­ні. Кон­курс «Мас­тац­кае пад­арож­жа Гес­тыі» адзна­чае двац­ца­ці­год­дзе. Маг­да­ле­на Канка­леў­ска, адна з кіраўніц ад­на­ймен­на­га фон­ду, па­тлу­ма­чы­ла мі­сію на­ ступ­ным чы­нам: «Мы зна­хо­дзім пра­цы, якія на­кі­роў­ва­ юць ува­гу аўды­то­рыі ў са­мы цэнтр су­час­ных са­цы­яль­ ных і мас­тац­кіх пра­блем. Ве­лі­зар­нае зна­чэн­не ва ўсім гэ­тым мае факт, што аб пы­тан­нях, істот­ных і важ­ных з пун­кту гле­джан­ня ўсіх нас, ма­юць муж­насць пра­маў­ ляць ма­ла­дыя сту­дэн­ты з усёй Поль­шчы, якія то­ль­кі па­ча­лі сваю твор­чую ка­р’е­ру. У на­шым кон­кур­сным па­слан­ні мы не­адна­ра­зо­ва пад­крэс­лі­ва­лі, што цэ­нім іх на­ма­ган­ні, бо, ня­гле­дзя­чы на ры­зы­кі, яны ўсё яшчэ хо­чуць стаць мас­та­ка­мі». За­сна­ва­ль­нік фон­ду Hestia Artistic Journey — гру­па стра­ха­вых кам­па­ній ERGO Hestia, офіс якой зна­хо­ дзіц­ца ў го­ра­дзе Со­пат. Стра­ха­вая кам­па­нія пра­па­ ган­дуе кан­цэп­цыю ме­цэ­нац­тва ў дзе­ла­вым ася­род­дзі.

6

У пер­шыя га­ды кон­курс быў рэ­гі­яна­ль­ным і ла­дзіў­ся ў су­пра­цоў­ніц­тве з Ака­дэ­мі­яй пры­го­жых мас­тац­тваў у Гда­ньс­ку, а з 2009 го­да — ужо з усі­мі вы­шэй­шы­мі мас­тац­кі­мі ўста­но­ва­мі Поль­шчы. З та­го ж ча­су Му­ зей су­час­на­га мас­тац­тва ў Вар­ша­ве стаў стра­тэ­гіч­ным парт­нё­рам пра­екта, у яго фі­лі­яле вы­стаў­ля­юць ра­бо­ты фі­на­ліс­таў. Пер­шыя вы­дан­ні бы­лі аб­ме­жа­ва­ныя жы­ва­ пі­сам, сён­ня пра­ві­лы да­пус­ка­юць шы­ро­кі спектр мас­ тац­кіх вы­каз­ван­няў: жы­ва­піс, ску­льп­ту­ра, інста­ля­цыя, фа­таг­ра­фія, ві­дэа і пер­фор­манс. У склад жу­ры ўва­хо­дзяць мас­та­кі, ку­ра­та­ры і прад­стаў­ ні­кі га­ле­рэй­на­га све­ту з роз­ных кра­ін. Яны вы­бі­ра­юць дзвюх най­бо­льш ці­ка­вых твор­чых асоб з усіх прад­ стаў­ле­ных сту­дэн­таў чац­вёр­та­га і пя­та­га кур­саў. Па­ра­ле­ль­на з гэ­тым ство­ра­ная ўні­ка­ль­ная ка­лек­цыя з амаль 70 ра­бот. Іх тэ­мы і спо­са­бы вы­ра­жэн­ня, вы­бра­ ныя ма­ла­ды­мі твор­ца­мі, пра­па­ну­юць бо­льш шы­ро­кі по­гляд на клю­ча­выя падзеі апош­ніх га­доў. «Мас­тац­кае пад­арож­жа Гес­тыі» — што­га­до­вы кон­курс, ад­нак у су­вя­зі з пан­дэ­мі­яй ле­тась ён не пра­во­дзіў­ся, та­му ў 2021-м су­мяс­ці­лі два вы­пус­кі — 19 i 20, а ко­ль­ касць фі­на­ліс­таў пад­во­іла­ся — з пят­нац­ца­ці да трыц­ца­ ці. На вы­ста­ве су­тык­ну­лі­ся не­ка­ль­кі рэ­аль­нас­цей — да­ пан­дэ­міч­ная, бо не­ка­то­рыя пра­цы бы­лі вы­ка­на­ныя да ко­ві­ду, не­йкія — у па­чат­ку пан­дэ­міі, апош­нія тво­ры ана­ лі­зу­юць, у якім мес­цы гра­мад­ства зна­хо­дзіц­ца ця­пер.

• Юлія Ва­ра­но­віч са сва­ёй інста­ля­цы­яй «Кве­тач­кі». Фо­та Пят­ра Літ­ві­ца.

• Анто­ні Лі­соў­скі. Зя­нон Ня­зго­да. Пер­фор­манс. 2020—2021.

• Мая Янчар. Брак Поль­шчы. Вы­ці­нан­ка. 2020.

7

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

У экс­па­зі­цыі пры­ваб­лі­вае ўва­гу не­звы­чай­ная кар­та кра­іны — «Брак Поль­шчы» Маі Янчар. На яе на­кла­дзе­ ны ка­шуб­скія вы­ці­нан­кі, што ха­ва­юць час­тку вы­явы. Аўтар­ка пры­во­дзіць сло­вы са­цы­ёла­га і ку­ль­ту­раз­наў­ ца Яна Со­вы, які ка­заў, што Поль­шчу мож­на па­тлу­ма­ чыць фе­но­ме­нам бра­ку, на­прык­лад, бра­кам рым­скай спад­чы­ны, бра­кам су­час­най гра­мад­скай арга­ні­за­цыі і на­ват — ка­ра­леў­скай ула­ды. Пётр Млён­цкі так­са­ма вы­ка­рыс­тоў­вае кар­ту, і хоць ты­тул яе — «Magna Res Publica Poloniae», на­сам­рэч пе­рад на­мі кар­та све­ту. Аўтар дае аль­тэр­на­тыў­ную вер­сію гіс­то­рыі, у якой Поль­шча ва­ло­дае аб­са­лют­най ма­гут­нас­цю — пры­сут­насць па­ля­каў у роз­ных мес­цах ад­бі­ва­ецца ў ге­агра­фіч­ных на­звах. Пётр за­па­зыч­вае стыль ста­рых кар­таг­ра­фіч­ных вы­яў, у якіх улас­ная кра­ іна за­ўсё­ды змяш­ча­ла­ся ў цэнтр све­ту, і та­кім чы­нам ба­віц­ца з гу­ль­ня­мі па­між па­зна­ным і не­паз­на­ным, пры­ду­ма­ным і фан­тас­тыч­ным. Псі­ха­тэ­ра­пеў­тыч­нае ві­дэа Ага­ты Ярас­ла­вец «I never touched my father like that» пры­све­ча­ная па­мя­ці ба­ць­кі. Праз 29 га­доў па яго смер­ці аўтар­ка ства­рае сі­лі­ко­на­вы парт­рэт, ві­дэа па­каз­вае, як яна ад­ной ру­кой гла­дзіць ску­льп­ту­ру, дру­гой — свой твар. У гэ­тым пры­ го­жым і ўра­жа­ль­ным жэс­це ад­люс­троў­ва­юцца по­шу­кі ўлас­най ідэн­тыч­нас­ці.

8

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

• Ве­ра­ні­ка Хап­чэн­ка. Па­ўлік. Інста­ля­цыя. 2020.

• Эве­лі­на За­янц. Не ўстаю. Ма­лю­нак на тка­ні­не. 2020.

• Ган­на Рут­коў­ска. Цяж­кая ва­га. Інста­ля­цыя. 2020.

Ма­рыя Кру­ці­ньс­ка цы­туе пер­фор­манс аме­ры­кан­кі Мар­ты Рос­лер, якая па­ка­за­ла пра­бле­му ня­бач­нас­ ці пра­цы ка­бет. Ма­рыя пад­ымае гэ­тае пы­тан­не зноў, звяр­та­ючы ўва­гу, як па­во­ль­на ад­бы­ва­ецца яго вы­ра­ шэн­не. Іва Пан­асе­віч у сва­ім пра­екце рас­па­вя­дае пра ван­ дроў­кі, якія змя­ня­юць ася­род­дзе, але не мо­гуць змя­ ніць нас. Фак­тыч­на гэ­та так­са­ма твор пра са­ма­ідэн­ты­ фі­ка­цыю і ўнут­ра­нае пад­арож­жа. Ка­та­жы­на Вы­шкоў­ска пад­ымае пы­тан­не ку­ль­тур­ных вой­наў, якое за­кра­нае ўсё бо­льш шы­ро­кія гра­мад­скія ко­лы і вы­ма­гае мас­тац­ка­га ка­мен­та­ру. Зя­нон Ня­зго­да — гэ­та пер­са­наж мастака-перформера Анто­нія Лі­соў­ска­га, які па­каз­ва­ецца ў роз­ных мес­цах Вар­ша­вы і, хоць з’яўля­ецца доб­рым ду­хам, вы­ра­жае ня­зго­ду з пра­бле­ма­мі, якія па­ўста­лі пе­рад гра­мад­ ствам. Не­агрэ­сіў­ны муж­чы­на з за­кры­тым тва­рам (і на­ват ва­чы­ма) бян­тэ­жыць мі­на­коў сва­ім вы­гля­дам і дзіў­на­ва­ты­мі па­во­дзі­на­мі. У ві­дэа «At least I tried» Ба­жэ­на Вы­дроў­ска імкну­ла­ся ства­рыць свой ідэ­аль­ны воб­раз, але не­шта па­йшло не так. Пер­фор­манс рас­кры­вае нам мар­насць вы­сіл­каў у ча­сы, ка­лі так важ­на імкнуц­ца да ідэ­алу. Да­рэ­чы, пра­ца за­ня­ла дру­гое мес­ца, жу­ры аца­ні­ла аўтар­ку «за ства­ рэн­не мас­тац­тва, якое не па­кі­дае па­сля ся­бе аб’­ектаў. За вы­на­ход­ства ся­бе і свай­го све­ту, які з’яў­ля­ецца пра­сто­рай агу­ль­нас­ці, кло­па­ту і лю­бо­ві. За мас­тац­кую пра­кты­ку, што раз­бу­рае асно­вы ку­ль­ту­ры мі­за­гі­ніі, га­ ма­фо­біі, тран­сфо­біі, рас­ізму і па­тры­ярха­ту».

9

Рас­пі­са­ная коў­дра, што пры­ваб­лі­ва­ла ўва­гу сва­ёй ві­ да­воч­най ба­на­ль­нас­цю, так­са­ма пры­све­ча­ная ідэі мар­ нас­ці вы­сіл­каў: каб тва­рыць у ча­сы пан­дэ­міі, пад­ыдзе ўсё, на­ват коў­дра. Аўтар­ка па­чу­ва­ла­ся без­да­па­мож­най пе­рад лак­даў­нам, бы­ла не ў змо­зе ўстаць з лож­ка, та­му коў­дра ста­ла асно­вай для жы­ва­пі­су. Гра­жы­на Аль­шэў­ска пра­цуе з вір­ту­аль­най рэ­аль­нас­ цю і ства­рае архі­тэк­та­ніч­ны страх — па­мяш­кан­не з каш­ма­ру архі­тэк­та­ра. А гэ­та яе ўспа­мі­ны з дзя­цін­ства, з 1990-х! Вёс­ка, бяз­рад­насць — так­са­ма тэ­мы, якія хва­лю­юць мо­ладзь, сап­раў­ды акту­аль­ныя і шмат у чым пан­дэ­міч­ ныя, ве­ра­год­на, з тае пры­чы­ны, што пан­дэ­мія ага­лі­ла мно­гія гра­мад­скія пра­бле­мы. Аўта­ры ма­юць роз­ную сту­пень за­анга­жа­ва­нас­ці ў акту­аль­ную пра­бле­ма­ты­ку, не­йкія пра­цы пры­све­ча­ныя эска­піз­му, да­рэ­чы, тэ­ме да­во­лі надзён­най. Клі­ма­тыч­ная ка­тас­тро­фа, эка­ло­гія, фе­мі­нізм, на­цы­яна­ль­ная са­ма­ідэн­ты­фі­ка­цыя, ран­ні і по­зні ка­пі­та­лізм — увесь спектр у на­яўнас­ці. На­ко­ль­кі мо­ладзь яны па-сап­раў­дна­му ці­ка­вяць ці гэ­та про­ста рэ­акцыя на ўмо­вы кон­кур­су, па­ка­жуць іх да­лей­шыя са­ ма­стой­ныя пра­екты. Пры­нам­сі кры­тык Алек­сі Вуй­то­віч у ча­со­пі­се Szum пі­ша, што ма­ла­дое па­ка­лен­не за­сво­ іла ўрок на­сы­чэн­ня пра­цы па­лі­тыч­ны­мі зна­чэн­ня­мі, ад­нак час­та ро­біць гэ­та за­над­та аўта­ма­тыч­на. Пе­ра­мож­цай кон­кур­су ста­ла Юлія Ва­ра­но­віч, сту­дэн­тка вар­шаў­скай ака­дэ­міі. У інста­ля­цыі «Кве­тач­кі» кве­тач­ кай з’яўля­ецца спар­то­вая гру­ша. Та­кім чы­нам аўтар­ка зма­га­ецца са стэ­рэ­атып­ным успры­ман­нем жан­чын. Чле­ны жу­ры аб­грун­та­ва­лі свой вы­бар: «У той час, ка­лі па­ўста­юць усё но­выя пры­чы­ны для вы­ра­жэн­ня пя­рэ­ чан­няў, ка­лі стэ­рэ­аты­пы і звыч­кі з’яў­ля­юцца са­май вя­ лі­кай па­гро­зай на­шай бу­ду­чы­ні, па­трэб­ныя жэс­ты, якія ма­юць моц, сі­лу для ства­рэн­ня но­вых ад­но­сі­наў».

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Міс­тыч­ная ру­хо­мая сі­ла Вы­ста­ва Ежы На­ва­се­льс­ка­га ў га­ле­рэі Spectra Art Space у Вар­ша­ве Cтась Ста­нь­чак

Ку­ра­тар­ка Аня Му­шы­ньс­ка рас­па­вя­дае пра вы­ста­ву тут Сайт Ежы На­ва­се­льс­ка­га Spectra Art Space — не­вя­лі­кая га­ле­рэя ў Вар­ша­ве, за­сна­ва­ная на ба­зе пры­ват­на­га фон­ду Ган­ны і Ежы Ста­ра­каў, ад­нак на вы­ста­ву На­ва­се­льс­ка­га тво­ры збі­ ра­лі і з іншых пры­ват­ных ка­лек­цый, а так­са­ма з Му­зея мас­тац­тва ў Ло­дзі. Пад­ста­вай зга­даць Ежы На­ва­се­льс­ ка­га (1923—2011) ста­ла дзе­ся­ці­год­дзе з дня смер­ці гэ­та­га знач­на­га поль­ска­га жы­ва­піс­ца дру­гой па­ло­вы ХХ ста­год­дзя. Ён быў надзвы­чай роз­на­ба­ко­вай асо­бай, бо, акра­мя пі­сан­ня аб­ра­зоў, за­ймаў­ся свец­кім жы­ва­пі­сам, сцэ­наг­ра­фі­яй, фі­ла­со­фі­яй і тэ­ало­гі­яй. З уся­го спек­тра яго тэм ку­ра­тар­ка Аня Му­шы­ньс­ка вы­бра­ла ад­ну, для яго ўні­вер­са­ль­ную — воб­раз жан­чы­ны. Вы­ста­ва су­пра­ 10

• Ежы На­ва­се­льс­кі. 1987. Фо­та Вой­це­ха Пляві­ньс­ка­га з архі­ва галерэі Starmach.

зна­хо­джан­ня па­між жыц­цём, смер­цю і бяс­смер­цем, а най­бо­льш ёміс­та сэнс гэ­тай пад­во­енай эсха­та­ло­гіі вы­ка­заў па­эт Га­ра­цый: «Увесь я не па­мру». У асно­ве яго раз­умен­ня жы­ва­піс­на­га мед­ыя ля­жаць пад­лет­ка­выя ўра­жан­ні ад уні­яцкіх і пра­вас­лаў­ных аб­ ра­зоў пад­час на­ве­дан­ня Свя­та-Успен­скай Па­ча­еўскай лаў­ры на Ва­лы­ні. Твор­ца акцэн­та­ваў гэ­ты мо­мант сва­ёй бі­ягра­фіі, за­зна­чыў­шы, што ён, поль­скі мас­так, ду­хоў­на на­ра­дзіў­ся ў лаў­ры. Па­зней Ежы На­ва­се­льс­кі на­ве­даў Укра­інскі му­зей у Льво­ве з ба­га­тай ка­лек­цы­яй аб­ра­зоў. Аб­едзве гэ­тыя па­ездкі аб­удзі­лі ў ім ці­ка­васць да ўсход­не­га­лі­цый­ска­га іка­на­пі­су. Ён згад­ваў: «Я ўпер­ шы­ню су­тык­нуў­ся з мас­тац­твам у та­кой кан­цэн­тра­цыі і ў та­кой ко­ль­кас­ці. Ура­жан­не бы­ло на­сто­ль­кі моц­нае, што я гэ­тую сус­трэ­чу не за­бу­ду ні­ко­лі. Гле­дзя­чы на гэ­ тыя тво­ры, я ад­чу­ваў лі­та­ра­ль­на фі­зіч­ны боль... Я быў не ў сі­лах пра­йсці з ад­ной за­лы ў іншую». І да­да­ваў: «Усё, што на пра­ця­гу да­лей­ша­га май­го жыц­ця я ра­біў ва­джа­ецца фі­ль­мам рэ­жы­сё­ра Кон­ра­да На­лен­цка­га «Ча­ра­дзей­ства Ежы На­ва­се­льс­ка­га» 1970 го­да, вы­пуш­ ча­на­га Wytwornia Filmów Oświatowych у Ло­дзі. Ежы На­ва­се­льс­кі — твор­ца, мі­сі­яй яко­га бы­ло злу­чаць у ад­но роз­ныя шля­хі, то-бок гэ­та мас­так па­меж­жа. Не сто­ль­кі ге­агра­фіч­на­га (бо на­ра­дзіў­ся ён у Кра­ка­ве і па­мёр у Кра­ка­ве), а ку­ль­тур­на-ме­та­фі­зіч­на­га — па­між свец­кім і ду­хоў­ным, ка­на­ніч­ным і аван­гар­дным, мі­ну­ лым і су­час­ным, фі­ла­со­фі­яй Усхо­ду і За­ха­ду. На гэ­тым скла­да­ным пе­ра­ся­чэн­ні ён па­сля­доў­на ства­раў улас­ны ка­нон. Па­кі­нуў па­сля са­бе шмат раз­ваг і інтэрв’ю, дзе асэн­соў­ваў гэ­ты по­шук. І ме­та­фі­зі­ку твор­ча­га шля­ху вы­ка­заў у ад­ным з арты­ку­лаў: «І ча­ла­век, і мас­тац­тва жы­вуць пад зна­кам пад­во­енай эсха­та­ло­гіі — і інды­ві­ ду­аль­най, і ўсе­агу­ль­най». Эсха­та­ло­гія ты­чыц­ца на­ша­га 11

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

у жы­ва­пі­се, на­ват ка­лі на пер­шы по­гляд гэ­та зда­ва­ла­ ся ад­хі­лен­нем ад аб­ра­на­га кі­рун­ку, вы­зна­ча­ла­ся ма­ім пер­шым су­тык­нен­нем з аб­ра­за­мі ў львоў­скім му­зеі». Яго ве­ра за­зна­ва­ла сум­нен­ні, асаб­лі­ва на­пры­кан­цы Дру­гой сус­вет­най вай­ны. З ду­хоў­ным кры­зі­сам ён зма­гаў­ся на пра­ця­гу на­ступ­ных дзе­ся­ці­год­дзяў, а сваё мас­тац­тва вы­зна­чаў як ад­люс­тра­ван­не ба­ра­ць­бы анё­ ла з дэ­ма­нам у сэр­цы ча­ла­ве­ка. Як па­зна­ча­на вы­шэй, На­ва­се­льс­кі — мас­так па­меж­жа, яго твор­часць асэн­ соў­ва­ецца не то­ль­кі ў рам­ках пра­вас­лаў­най тэ­ало­гіі, але праз ідэі су­час­на­га яму све­ту — ён ства­раў сін­тэз ка­на­ніч­най і аван­гар­днай тра­ды­цый. І які б эпа­таж­ ны ні быў у сва­іх пра­цах, за­ста­ваў­ся пе­ра­ка­на­ны, што мас­тац­тва — гэ­та дзей­насць у глы­бо­кім ду­хоў­ным сэн­се. У 1945 го­дзе На­ва­се­льс­кі па­чаў ву­чыц­ца ў кра­каў­скай Ака­дэ­міі мас­тац­тваў, ад­на­ча­со­ва да­лу­чыў­ся да ко­ла Та­дэ­ву­ша Кан­та­ра, пад­аўшы за­яўку на ўступ­лен­не ў Гру­пу ма­ла­дых мас­та­коў, пе­ра­тво­ра­ную ў пе­ры­яд ад­ лі­гі (1957) у Дру­гую кра­каў­скую гру­пу. Так па­чаў­ся яго ўдзел у раз­віц­ці поль­ска­га аван­гар­да. У 1946-м па­ка­ заў свае пра­цы на ка­лек­тыў­най вы­ста­ве Гру­пы ма­ла­ дых мас­та­коў у кра­каў­скім Па­ла­цы мас­тац­тва, якой па­пя­рэд­ні­ча­ла пуб­лі­ка­цыя ма­ні­фес­та «ўзмоц­не­на­га рэ­аліз­му» аўтар­ства Та­дэ­ву­ша Кан­та­ра і Ме­чыс­ла­ва Па­рэм­бска­га. Удзе­ль­ні­чаў і ў кан­фе­рэн­цыі мас­та­коў у Не­ба­ро­ве, што ста­ла ад­ной з тых падзей, з якіх у мас­тац­тве Поль­шчы па­чаў­ся пе­ры­яд са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му, а ўжо ў пе­ры­яд ад­лі­гі — у гіс­та­рыч­най вы­ста­ ве «Дзе­вя­ці» (1955). У пра­цах, ство­ра­ных пад­час і ад­ра­зу па­сля вай­ны, пе­ ра­ва­жае змроч­ны ка­ла­рыт, На­ва­се­льс­ка­га на­ват на­зы­ ва­лі ча­ла­ве­кам з пе­сі­міс­тыч­на афар­ба­ва­най псі­хі­кай. У гэ­тыя ча­сы ад­бы­ва­ецца по­шук улас­на­га шля­ху, ён трап­ляе пад уз­дзе­янне тэн­дэн­цый, які­мі за­хап­ля­лі­ ся бліз­кія Кан­та­ру аўта­ры. У пры­ват­нас­ці, гэ­та бы­ла ге­амет­рыч­ная аб­страк­цыя, ха­рак­тэр­ная для твор­час­ці са­мо­га Кан­та­ра та­го пе­ры­яду. Пе­ра­лом­ным стаў пе­ ры­яд 1945—1948 га­доў, ка­лі Ежы На­ва­се­льс­кі пі­саў сты­лі­за­ва­ныя аго­ле­ныя на­ту­ры, ла­ка­ніч­ныя на­цюр­ мор­ты і га­рад­скія пей­за­жы, а так­са­ма аб­страк­тныя ра­бо­ты, якія спа­лу­ча­лі сюр­рэ­аліс­тыч­ны аўта­ма­тызм і ге­амет­рыю. У вы­ні­ку роз­на­ба­ко­вых інта­рэ­саў сфар­ ма­ва­лі­ся асноў­ныя ры­сы: уяў­ная пра­ста­та і плос­кас­ насць фі­гур, ха­рак­тэр­ныя для ікон, спа­лу­ча­юцца са сме­лы­мі пад­ыхо­да­мі да кам­па­зі­цыі і пер­спек­ты­вы. Яго твор­часць змя­ня­ла­ся як пад уплы­вам лі­ры­каге­амет­рыч­най аб­страк­цыі, так і сюр­рэ­аліз­му, а да­лей­ шая эва­лю­цыя ад­бы­ва­ла­ся — з ува­гай на аб­ра­зы — на гле­бе фі­гу­ра­тыў­на­га мас­тац­тва. Але мэ­тай гэ­тых прац быў сут­нас­ны по­шук — спро­ба пе­ра­йсці мя­жу па­між ця­лес­ным і ду­хоў­ным, свя­тым і свец­кім, сак­ра­ль­ным і пра­фан­ным. Ежы На­ва­се­льс­кі імкнуў­ся ства­рыць улас­ную тра­ды­ цыю, знай­сці свой ка­нон, які ма­ды­фі­ка­ваў раз­на­стай­ ным чы­нам. Раз­умеў, што ка­нон не­маг­чы­ма на­вя­заць: гэ­та «пра­екцыя вон­кі не­йкай ду­хоў­най рэ­аль­нас­ці ча­ла­ве­ка, які ства­рае аб­раз. Ка­нон, які за­клю­ча­ецца ў на­бо­ры пра­ві­лаў, што і як ма­ля­ваць, ні­чо­га не дае. Руб­лёў не звяр­таў ува­гі на ка­нон. Ён про­ста не ве­даў 12

інша­га жы­ва­пі­су». Сам жа На­ва­се­льс­кі меў ве­лі­зар­ны вы­бар, які да­ва­ла яму мас­тац­тва ХХ ста­год­дзя. Жа­но­чая на­ту­ра з’яўля­ецца яшчэ ў са­мых ран­ніх пра­ цах На­ва­се­льс­ка­га, на­пі­са­ных у пер­шай па­ло­ве 1940-х, яны ад­на­ча­со­ва эма­цый­ныя, у ду­ху Ма­ды­ль­яні, і по­ўныя ві­зан­тый­скай сур’ёзнас­ці. У на­ступ­ныя пе­ры­яды сва­ёй твор­час­ці На­ва­се­льс­кі за­хап­ля­ецца эра­тыч­ны­мі ма­ра­мі і фан­та­зі­ямі, на­зы­ва­ючы свой стыль «эра­тыч­ ным фі­гу­ра­тыз­мам». Сам мас­так пі­саў: «По­ўны сін­тэз ду­хоў­най пра­бле­ма­ты­ кі і эмпі­рыч­най рэ­аль­нас­ці ажыц­цяў­ля­ецца ў воб­ра­зе

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

жан­чы­ны. Ка­лі мас­та­ка ці­ка­віць пра­бле­ма ця­лес­нас­ці, не­йкі спо­саб спа­лу­чэн­ня ду­хоў­най пра­бле­ма­ты­кі са све­там фі­зіч­ных фор­маў існа­ван­ня, ён цал­кам за­ка­на­ мер­на па­чы­нае ці­ка­віц­ца знеш­нас­цю жан­чы­ны». На пра­ця­гу мно­гіх га­доў ён ства­раў кар­ці­ны з жа­но­ чы­мі сі­лу­эта­мі на лу­зе, на плош­чы, на арэ­не або на пля­жы. «Гэ­тыя кам­па­зі­цыі асаб­лі­ва ці­ка­выя тым, што іх тэ­ма — пус­та­та, — тлу­ма­чыць ку­ра­тар­ка Аня Му­шы­ньс­ка. — Яна зна­хо­дзіц­ца ў цэн­тры кар­ці­ны. І жан­чы­ны ўва­хо­дзяць у гэ­тую пус­та­ту, быц­цам бы ў не­йкі ту­ман, які пра­ніз­вае ўсё».

13

Для Ежы На­ва­се­льс­ка­га жан­чы­на — ува­саб­лен­не сак­ ра­ль­на­га і па­мяць пра Рай. Міс­тыч­ная ру­хо­мая сі­ла, пе­рад якой як твор­ца і ча­ла­век ён ад­чу­ваў ся­бе без­аба­рон­ным.

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

Ре­ві­зія праз рэ­кан­струк­цыю «Ха­лод­ная рэ­ва­лю­цыя. Гра­мад­ствы Цэн­тра­ль­най і Усход­няй Еўро­пы ў ча­сы са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­а ліз­му, 1948—1959»

14

Cтась Ста­нь­чак Вя­лі­кая між­на­род­ная экс­па­зі­цыя ў вар­шаў­скай га­ле­рэі Zachęta амаль у трэн­дзе — вы­ста­вы, у якіх пе­ра­асэн­соў­ ва­ецца мас­тац­тва са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му, па­пу­ляр­ныя ў Цэн­тра­ль­на-Усход­няй Еўро­пе з па­чат­ку 2000-х. Ад­нак мэ­та гэ­та­га пра­екта кры­ху іншая, сцвяр­джа­юць ку­ра­та­ры Ёа­на Кар­дзь­як і Жэ­ром Ба­зін. У пе­ры­яд па­сля падзен­ня Бер­лін­скай сця­ны та­ко­га кштал­ту экс­па­зі­цыю скла­да­на бы­ло ўя­віць. На­прык­лад, та­га­час­ныя поль­скія да­сле­да­ван­ні са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­ аліз­му бы­лі да­во­лі адзі­на­душ­ныя: у гра­мад­скай свя­до­ мас­ці гэ­ты стыль ува­саб­ляў па­лі­тыч­нае, гіс­та­рыч­нае і

• Ганц Ма­ціс-Тойтч. «На забоі (Abataj)». Алей. 1950-я.

• Мечыслаў Берман. Лінч. 1952.

са­цы­яль­нае зло, быў пры­кла­дам інстру­мен­та­лі­за­цыі мас­ тац­тва з па­лі­тыч­ны­мі мэ­та­мі, анты­эстэ­ты­кай, і гэ­та ста­ла вы­ні­кам сер­ве­ліз­му аўта­раў. Пан­ава­ла ўстой­лі­вае пе­ра­ ка­нан­не, што сац­рэ­алізм у Поль­шчы не меў унут­ра­на­га апі­рыш­ча, та­го, што па­вод­ле П’ера Бур­дзьё на­зы­ва­юць сім­ва­ліч­ным ка­пі­та­лам, то-бок мо­цы ства­раць арга­ніч­ны ку­ль­тур­ны па­ра­дак. Ды што ка­заць пра 1990-я, ка­лі яшчэ ў пе­ры­яд ад­лі­гі, якая на­ста­ла па­сля смер­ці Ста­лі­на, тво­ры сац­рэ­аліз­му знік­лі з поля ўва­гі ад­мыс­лоў­цаў Поль­шчы, Чэ­хас­ла­ва­кіі, Вен­грыі (у Ру­мы­ніі, Бал­га­рыі, Алба­ніі кры­ху па­зней). Як сім­вал са­вец­кай аку­па­цыі, гэ­ты стыль не быў улу­ча­ны ў гіс­то­рыю ўсход­не­еўра­пей­ска­га мас­тац­тва ХХ ста­год­дзя, і гэ­тая тэн­дэн­цыя бы­ла да­во­лі ўстой­лі­вай да па­чат­ку но­ва­га ста­год­дзя. У 2006 го­дзе су­пра­цоў­ні­кі эстон­скай інсты­ту­цыі зра­ бі­лі спро­бу пе­ра­адо­лець ге­апа­лі­тыч­ную па­ра­ною, ка­лі ку­ра­тар Эха Ка­мі­са­раў улу­чыў сац­рэ­алізм у па­ста­янную экс­па­зі­цыю Kumu Art Museum, што вы­клі­ка­ла не­за­да­во­ ле­насць мно­гіх мясц­овых мас­та­коў і да­лей­шую дыс­ку­сію пра межы на­цы­яна­ль­най спад­чы­ны. У 2010-я ад­быў­ся шэ­раг вы­стаў у Сла­ва­кіі, Ру­мы­ніі і Поль­шчы са спро­бай пе­ра­гля­ду скла­да­на­га пе­ры­яду ўлас­най гіс­то­рыі. Рэ­ві­зія мі­ну­ла­га не ра­ман­ты­за­ва­ла ста­лін­скі пе­ры­яд, а рас­кры­ 15

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

ва­ла ўсе скла­да­нас­ці та­го ча­су, рэ­кан­стру­ява­ла рэ­аль­ ны дос­вед мас­тац­ка­га жыц­ця. У 2017-м documenta-14 прад­ста­ві­ла тво­ры сац­рэ­аліз­му, улу­чыў­шы яго ў кан­тэкст экс­па­зі­цыі су­час­на­га мас­тац­тва, а праз два га­ды по­мнік 1950-х аўтар­ства вя­до­май поль­скай ску­льп­тар­кі Алі­ны Ша­паш­ні­ка­вай, пры­све­ча­ны поль­ска-са­вец­кай друж­бе, быў ура­чыс­та змеш­ча­ны ў ка­лек­цыю вар­шаў­ска­га Му­зея су­час­на­га мас­тац­тва. Но­вы пад­ыход мас­тац­кіх інсты­ту­цый грун­та­ваў­ся на гіс­ та­рыч­ных дос­ле­дах, што раз­гля­да­лі сац­рэ­алізм як час­тку ла­ка­ль­най гіс­то­рыі, а не як штуч­нае за­па­зы­чан­не, што не ме­ла па­пя­рэд­ні­каў і на­ступ­ні­каў (асаб­лі­ва ка­лі па­ста­віц­ ца да яго як да стра­тэ­гіі арга­ні­за­цыі мас­тац­ка­га жыц­ця). Сац­рэ­алізм быў час­ткай ста­лін­ска­га пла­на ма­дэр­ні­за­цыі, якая мер­ка­ва­ла індус­тры­ялі­за­цыю, урба­ні­за­цыю і па­ска­ рэн­не эка­на­міч­на­га раз­віц­ця. За­пра­шэн­не пры­няць удзел у асвят­лен­ні гэ­тых пра­цэ­саў для мно­гіх па­сля­ва­ енных мас­ткоў бы­ло цал­кам пры­ма­ль­ным. Для не­йкіх аўта­раў рэ­алізм стаў сты­лем, што да­па­ма­гаў пе­ра­адо­ лець траў­му вай­ны. Ле­выя мас­та­кі спа­чу­ва­лі ка­му­ніс­там і пры­ня­лі но­вы па­ра­дак з ідэ­ала­гіч­ных пры­чын (ад­нак ці­ка­ва, што ў Чэ­хіі шмат ка­му­ніс­тыч­ных мас­та­коў бы­лі пры­хі­ль­ні­ка­мі аб­страк­тных плы­няў). Усход­няя Еўро­па 1950-х істот­на ад­роз­ні­ва­ла­ся ад СССР 1930-х, і мно­гія да­ва­енныя мас­та­кі-аб­страк­цы­яніс­ты ўжо экс­пе­ры­мен­та­ ва­лі з рэ­аліз­мам, ка­лі да ўла­ды пры­йшлі ка­му­ніс­ты. Ад­ чу­ва­ль­ным быў уплыў ле­вых фран­цуз­скіх інтэ­лек­ту­алаў. На кан­фе­рэн­цыі, што па­пя­рэд­ні­ча­ла вы­ста­ве, спа­сы­ла­ лі­ся на да­след­чы­ка Ба­ры­са Грой­са, які сцвяр­джаў, што сац­рэ­алізм не мог быць ад­маў­лен­нем ма­дэр­ніз­му, бо ён 16

• Та­дэ­вуш Трап­коў­скі. «Будзь пільны». Пла­кат. 1950-я.

• Збіг­неў Длу­бак. Парт­рэт. Фа­таг­ра­фія. 1954.

• Вік­тар Пэн­таль. Парт­рэт пе­рад­аві­ка пра­цы. Фа­таг­ра­фія. 1954.

• Ла­дзіс­лаў Гу­дэр­на. Сал­да­ты ў клуб­най за­ле. Алей. 1950-я.

• Ка­раль Ка­лай. Спар­та­кі­яда. Фа­таг­ра­фія. 1955.

на­ўпрост пра­цяг­ваў аван­гар­дны пра­ект — у рэ­алі­за­цыі яго імкнен­ня ра­ды­ка­ль­на змя­няць жыц­цё з да­па­мо­гай мас­тац­тва. Акра­мя та­го ва ўсход­нім бло­ку са­цы­яліс­тыч­ны рэ­алізм не быў та­кім ма­на­літ­ным, як у рэ­спуб­лі­ках СССР (дзе ён грун­та­ваў­ся на аб­наў­лен­ні тра­ды­цый рус­ка­га рэ­аліс­тыч­ на­га жы­ва­пі­су ХІХ ста­год­дзя з моц­най за­леж­нас­цю ад фа­таг­ра­фіі), па­лі­ты­ка парт­ыі да­пус­ка­ла мясц­овыя ва­ры­ яцыі, згод­на з ідэ­яй Ста­лі­на пра мас­тац­тва «на­цы­яна­ль­ нае па фор­ме, са­цы­яліс­тыч­нае па змес­це». У спро­бе рас­пра­ца­ваць улас­ную ві­зу­аль­ную мо­ву ў меж­ах сац­рэ­аліс­тыч­на­га ме­та­ду (доў­гат­ры­ва­лая спрэч­ка: сац­рэ­алізм — гэ­та ме­тад ці стыль?) аўта­ры шу­ка­лі на­ тхнен­не ў гіс­то­рыі мас­тац­тва, што пры­вя­ло да ад­нос­най сты­лё­вай раз­на­стай­нас­ці. Па­вод­ле рас­паў­сю­джа­на­га мер­ка­ван­ня, сац­рэ­алізм не ства­рыў вы­дат­ных тво­раў з ві­да­воч­ны­мі каш­тоў­нас­ця­ мі, якія б вы­тры­ма­лі вы­пра­ба­ван­не ча­су, але яго мож­на раз­гля­даць у па­ра­дыг­ме зме­ны ку­ль­тур­най рэ­ча­існас­ці, што па­ру­шы­ла ўсе іе­рар­хіі і пе­ра­фар­ма­ва­ла лан­дшафт мас­тац­ка­га жыц­ця. Ку­ра­та­ры вы­ста­вы ў Zachęta, цал­кам пры­ма­ючы дру­гую тэ­зу, вы­ра­шы­лі пе­ра­гля­дзець пер­шую, як ім зда­ва­ла­ся, стэ­рэ­атып­ную па­зі­цыю і па­шу­каць ад­

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

17

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

18

мет­ных тво­раў гэ­та­га ме­та­ду ў ка­лек­цы­ях роз­ных му­зе­яў кра­ін бы­ло­га Усход­ня­га бло­ку. Вы­ні­кам по­шу­каў яны за­ ста­лі­ся за­да­во­ле­ныя: атры­ма­ла­ся знай­сці ці­ка­вы жы­ва­ піс і на­ват шэ­дэў­ры фа­таг­ра­фіч­на­га мас­тац­тва, два з якіх бы­лі вы­ка­рыс­та­ныя ў якас­ці вок­ла­дак кні­гі, зроб­ле­най у меж­ах пра­екта. Та­кім чы­нам, між­на­род­ны пра­ект «Ха­лод­ная рэ­ва­лю­ цыя. Гра­мад­ствы Цэн­тра­ль­най і Усход­няй Еўро­пы ў ча­сы са­цы­яліс­тыч­на­га рэ­аліз­му, 1948—1959» — кан­фе­рэн­цыя, вы­ста­ва і вы­дан­не — улу­чыў шы­ро­кае ко­ла да­след­чы­каў і мас­тац­кія аб’екты з шас­ці кра­ін (сён­ня, па­сля рас­па­ду Чэ­хас­ла­ва­кіі, іх сем) — Поль­шчы, Чэ­хас­ла­ва­кіі, ГДР, Бал­га­ рыі, Ру­мы­ніі і Вен­грыі. Тво­ры не гру­па­ва­лі ў за­леж­нас­ці ад та­го мес­ца, дзе яны па­ўста­лі. Важ­ная ад­мет­насць вы­ ста­вы ў тым, што не сам ме­тад сац­рэ­аліз­му ля­жаў у цэн­ тры ўва­гі ку­ра­та­раў, а гра­мад­скія пе­ра­ме­ны, якія ўва­со­бі­ лі­ся ў сло­ве з на­звы «рэ­ва­лю­цыя», і сус­вет­ны гіс­та­рыч­ны кан­тэкст, ад­люс­тра­ва­ны ў пры­мет­ні­ку «zimna», то-бок «ха­лод­ная»: «У "ха­лод­ным" клі­ма­це 1950-х гг. — на­рас­та­ ль­най між­на­род­най на­пру­жа­нас­ці і ўма­ца­ван­ня ка­му­ ніс­тыч­ных дык­та­тур — у кра­інах Цэн­тра­ль­най і Усход­няй Еўро­пы ад­бы­ла­ся са­цы­яль­ная рэ­ва­лю­цыя. Гэ­та бы­ла рэ­ва­лю­цыя ў сэн­се глы­бо­кіх пе­ра­ўтва­рэн­няў, якія вя­дуць да ўста­наў­лен­ня но­вых са­цы­яль­ных іе­рар­хій і ажыц­ цяў­лен­ню "дык­та­ту­ры пра­ле­та­ры­яту", цес­на звя­за­най з • Ген­рык Ма­ка­рэ­віч. Но­вая Гу­та. Фа­таг­ра­фія. 1950-я.

• Стэ­фан Арчы­ньс­кі. Мі­тынг у На­род­най за­ле. Фа­таг­ра­фія. 1954.

19

гвал­тоў­най індус­тры­ялі­за­цы­яй і ўрба­ні­за­цы­яй у гэ­тай час­тцы Еўро­пы». Маш­таб і ды­на­мі­ку гра­мад­ска-па­лі­тыч­ ных змен арга­ні­за­та­ры вы­ста­вы па­спра­ба­ва­лі па­ка­заць з да­па­мо­гай ві­зу­аль­на­га ма­тэ­ры­ялу жы­ва­пі­су, фа­таг­ра­ фіі, кі­но, ды­зай­ну і архі­тэк­ту­ры. Ана­та­цыя па­зна­чае, што ку­ра­та­ры «вя­дуць па­ле­мі­ку з усто­яным пе­ра­ка­нан­нем, што сац­рэ­алізм быў ад­рэ­за­ным ад са­цы­яль­най рэ­аль­нас­ ці "ві­до­віш­чам, якое ства­ры­ла но­вую рэ­аль­насць” (Яўген Да­брэн­ка). Са шмат­лі­кіх уяў­лен­няў яны вы­бі­ра­юць тыя, якія да гэ­та­га ча­су за­ста­ва­лі­ся ў це­ні, а сён­ня мо­гуць пра­ліць но­вае свят­ло на су­ро­выя рэ­аліі той эпо­хі. Яны за­ся­ро­джва­юць ува­гу на той ро­лі, якую ў ства­рэн­ні са­цы­ яліс­тыч­на­га гра­мад­ска­га па­ра­дку і ва ўма­ца­ван­ні но­вых элі­таў ме­лі ку­ль­ту­ра і мас­тац­тва. З улі­кам раз­ыхо­джан­ няў па­між прад­стаў­ле­ны­мі вы­ява­мі і рэ­аль­най сі­ту­ацы­ яй, ад­соч­ва­юць лё­сы ра­бо­чых і спра­бу­юць з да­па­мо­гай вы­бра­ных тво­раў ула­віць су­пра­ва­джа­ль­ныя эмо­цыі: энту­зі­язм, тры­во­гу і рас­ча­ра­ван­не. Вы­ста­ва дэ­ман­струе змен­лі­вае аб­ліч­ча пра­цоў­на­га кла­са: кан­флік­ты і на­пру­ жа­насць унут­ры гэ­тай не­адна­род­най гру­пы, а так­са­ма яе не­адназ­нач­нае стаў­лен­не да ўла­ды. Ад­ной з пе­рад­ умоў пра­екта з’яў­ля­ецца ўклю­чэн­не сац­рэ­аліз­му (зва­на­га вя­лі­кім Іншым XX ста­год­дзя) у пра­цэ­сы тран­сфар­ма­цыі мас­тац­тва XX ста­год­дзя». Та­кім чы­нам, вы­ста­ва ста­ла но­вым сло­вам у мас­тац­кім асэн­са­ван­ні па­ва­енна­га пе­ры­яду Цэн­тра­ль­на-Усход­няй Еўро­пы па не­ка­ль­кіх пры­чы­нах. Па-пер­шае, ку­ра­та­ры спра­ба­ва­лі да­ка­заць эстэ­тыч­ную каш­тоў­насць прац, ство­

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

ра­ных у той час. Па-дру­гое, яны па­ру­шы­лі жор­сткі падзел на мас­тац­кія ка­тэ­го­рыі, асаб­лі­ва на дзве асноў­ныя: «сац­ рэ­алізм» і «ма­дэр­нізм», бо яны пе­ра­шка­джа­юць вы­ву­ чэн­ню са­міх тво­раў. «Гэ­тыя тэр­мі­ны вы­клі­ка­лі ў 1950-х га­дах бяс­кон­цыя спрэч­кі. "Сац­рэ­алізм" быў ярлы­ком, які аб­ара­няў мас­та­коў ад умеш­ван­ня цэн­зу­ры ў эпо­ху ста­лі­ ніз­му. Па­сля 1953 і 1956 га­доў гэ­ты тэр­мін вы­ка­рыс­тоў­ ваў­ся ў роз­ных мэ­тах, у не­ка­то­рых кра­інах яго за­хоў­ва­лі і мя­ня­лі па сэн­се, у іншых ад­мо­ві­лі­ся. "Ма­дэр­нізм" вы­ка­ рыс­тоў­ваў­ся час­цей за ўсё для кан­трас­ту, гру­пу­ючы пад гэ­тым ло­зун­гам са­мыя роз­ныя мас­тац­кія плы­ні і тэн­дэн­ цыі, якія зво­дзі­лі­ся да іх чыс­та ві­зу­аль­ных улас­ці­вас­цяў». Уклю­чэн­не сац­рэ­аліз­му ў пра­цэ­сы тран­сфар­ма­цыі мас­ тац­тва XX ста­год­дзя цал­кам кла­дзец­ца ў трэнд най­ноў­ шых гіс­та­рыч­ных да­сле­да­ван­няў. Вы­ста­ва па­каз­вае, як ві­зу­аль­ная ку­ль­ту­ра гэ­та­га пе­ры­яду бы­ла ўцяг­ну­тая ў пра­цэс па­бу­до­вы но­вай са­цы­яль­най іе­рар­хіі, у пра­па­ган­дыс­цкую ры­то­ры­ку, на­кі­ра­ва­ную на тое, каб па­вы­сіць прэс­тыж ра­бо­ча­га кла­са, гэ­та ажыц­цяў­ ля­ла­ся праз уклю­чэн­не ў сац­рэ­аліс­тыч­ную іка­наг­ра­фію но­вых тэм, дзе ра­бо­чыя прад­стаў­ля­юцца як но­вая элі­та. Адзін з ку­ра­та­раў вы­ста­вы фран­цуз­скі да­след­чык Жэ­ром Ба­зін пра­вёў анлайн-экс­кур­сію па вы­ста­ве, у якой пад­ра­ бяз­на рас­ка­заў пра струк­ту­ру экс­па­зі­цыі і яе падзел на асоб­ныя тэ­ма­тыч­ныя час­ткі. У пер­шым па­коі ад­бы­ва­юцца ўво­дзі­ны ў га­лоў­ную тэ­мы вы­ста­вы. Хоць кар­ці­ны, якія дэ­ман­стру­юцца на сце­нах за­лы, па­ўста­лі ў пе­ры­яд дык­та­ту­ры, ня­гле­дзя­чы на гэ­та, яны ці­ка­выя і ві­зу­аль­на на­сы­ча­ныя. І гэ­та спры­яе пе­ ра­асэн­са­ван­ню на­шых уяў­лен­няў пра твор­часць та­го пе­ры­яду. У гэ­тай за­ле шмат воб­ра­заў ся­лян і пра­цоў­ных; ад­на з рыс са­цы­яль­най рэ­ва­лю­цыі — тран­сфар­ма­цыя се­ля­ні­ на ў ра­бо­ча­га. Парт­рэ­ты ра­бот­ні­каў і ся­лян усту­па­юць у кан­фран­та­цыю, што дае пе­ра­ка­на­ль­нае ўра­жан­не пра гра­мад­скае на­пру­жан­не. На­ступ­ная тэ­ма — усхва­лен­не пра­цоў­на­га кла­су, які прад­ стаў­ляў­ся як гас­па­дар но­ва­га ча­су. Бы­лі роз­ныя спо­са­бы та­ко­га ўсхва­лен­ня ра­бот­ні­каў; у дру­гім бло­ку вы­ста­вы прад­стаў­ле­на шмат тво­раў пра тое, як пра­цоў­ныя па­вы­ ша­юць сваю ква­лі­фі­ка­цыю пад­час пра­цы ці ацэ­нь­ва­ ючы сваю пра­цу. Іншым спо­са­бам усхва­лен­ня ку­ра­та­ры ба­чаць ства­рэн­не роз­на­га кштал­ту са­ма­дзей­ных тво­раў, што вы­яві­ла­ся ў ама­тар­скім ру­ху, які па­чаў­ся у 1950-я, а ў 1960—70-я стаў бо­льш знач­ны. У гэ­тай за­ле прад­ стаў­ле­на ама­тар­ская кі­нас­туж­ка, зня­тая на фаб­ры­цы ў Чэ­хас­ла­ва­кіі. Аўтар па­каз­вае ка­лег, якія бу­ду­юць пі­янер­ скі ла­гер для сва­іх дзя­цей. Стуж­ка ці­ка­вая не­фар­ма­ль­ны­ мі, вы­пад­ко­вы­мі здым­ка­мі пра­цы, дзе лю­дзі ад­на­ча­со­ва скан­цэн­тра­ва­ны на за­дан­ні і атрым­лі­ва­юць аса­ло­ду ад ад­па­чын­ку за меж­амі го­ра­да. Тэ­ма трэ­цяй за­лы — улас­насць. Тут прад­стаў­ле­ны прад­ме­ ты, які­мі ва­ло­да­лі лю­дзі ў 1950-я. Гэ­та бы­лі ча­сы га­ле­чы, якую вы­клі­ка­ла дыс­фун­кцыя пла­на­вай гас­па­дар­кі, то-бок існа­ваў не­да­хоп та­ва­раў. Ад­нак ды­зайн 1950-х на­сто­ ль­кі ці­ка­вы, што ку­ра­та­ры па­спра­ба­ва­лі ўпі­саць яго ў тэ­му ўсхва­лен­ня ра­бо­чых. Бо прад­ме­ты, з ад­на­го бо­ку тры­ва­лыя і моц­ныя, з інша­га, ві­да­воч­на, што над фор­май пра­ца­ва­лі, і гэ­та над­авала рэ­чам сво­еа­саб­лі­вую эле­гантнасць.

20

Про­стасць фор­мы, лі­чыць Жэ­ром Ба­зін, — сво­еа­саб­лі­вая, та­му што яна роз­ніц­ца і ад ма­дэр­ніс­цка­га, і ад бур­жу­ азна­га пад­ыхо­ду. На вы­ста­ве прад­стаў­ле­ны і да­ку­мен­ты 1950-х. За­мест та­го, каб цы­та­ваць па­лі­тыч­ных лі­да­раў ці зна­ка­мі­тых артыс­таў, ку­ра­та­ры пра­па­ну­юць па­зна­ёміц­ца са звы­чай­ ны­мі ша­ра­го­вы­мі па­пе­ра­мі. На­прык­лад, вен­гер­скі ра­бот­ нік скар­дзіц­ца на па­во­дзі­ны ма­ла­дых ка­лег, гэ­та па­каз­ вае кан­флікт у гра­мад­стве 1950-х, якіх бы­ло ня­ма­ла. І на вы­ста­ве шмат та­кіх свед­чан­няў, якія вы­яўля­юць кан­флікт не то­ль­кі па­між ра­бот­ні­ка­мі і ўла­да­мі, але і ўнут­ры ра­бо­ ча­га кла­са. Эфект уз­моц­не­ны фо­та­здым­ка­мі ста­ха­наў­цаў на сце­нах га­ле­рэі, яны дэ­ман­стру­юць іх інды­ві­ду­аль­ насць і адзі­но­ту, бо іх часта ігнаравалі калегі. Пад­час пад­рых­тоў­кі экс­па­зі­цыі ку­ра­та­ры, на сваё здзіў­лен­не, знай­шлі ве­лі­зар­ную ко­ль­касць кра­яві­даў у ка­лек­цы­ях роз­ных му­зе­яў, та­му гэ­та­му жан­ру пры­све­ча­на асоб­ная за­ла. Ана­лі­зу­ючы гэ­тыя тво­ры, мож­на за­ўва­жыць но­выя ры­сы ў рэ­аль­ных пей­за­жах та­го ча­су, якія ўва­со­бі­лі­ся ў тво­ рах, — най­перш, гэ­та мес­ца па­між го­ра­дам і вёс­кай. Са­ цы­яліс­тыч­ны го­рад па­ка­за­ны ў па­ста­янным раз­віц­ці, з-за но­вых па­лі­тыч­ных і урба­ніс­тыч­ных ра­шэн­няў. Ка­ля вё­сак па­каз­ва­лі па­лі, звя­за­ныя з ка­лек­ты­ві­за­цы­яй, якая змя­ні­ ла воб­раз кра­яві­ду ра­ды­ка­ль­на. На ад­ной з кар­цін аўтар вы­пі­саў асаб­лі­вы эле­мент пей­за­жу: на пад­мок­лых тэ­ры­ то­ры­ях збу­да­ва­ны ба­ра­кі — гэ­та па­куль не го­рад, але ўжо не вёс­ка, і ў та­кіх умо­вах жы­ло бо­ль­шасць пра­цаў­ні­коў. Тэ­май шос­тай за­лы — адзін­ства гра­мад­ства, клю­ча­вая мэ­ та та­га­час­ных па­лі­тыч­ных рэ­жы­маў. Спо­са­бы ства­рэн­ня еднас­ці да­ся­га­лі­ся з да­па­мо­гай ма­са­вых дэ­ман­стра­цый. Так­са­ма праз воб­ра­зы па­лі­тыч­ных лі­да­раў. Па­сля смер­ці лі­да­раў ства­ра­лі­ся пра­цы, каб па­ка­заць агу­ль­ны па­рыў гра­мад­ства. Ра­бо­чыя аб’ядноў­ва­юцца пад­час па­ха­ван­ня, важ­ным аспек­там ёсць не­ру­хо­масць тых по­ста­цей. На кар­ці­не, на­пі­са­най па­сля смер­ці чэш­ска­га лі­да­ра Гот­ва­ль­да, мы ба­чым пра­цоў­ных, што ста­яць ні­бы ска­ва­ныя пад­ час па­ха­ван­ня. І ёсць не­шта дзіў­нае ў тым ста­не, лі­чыць Жэ­ром Ба­зін. Апош­няя за­ла пры­све­ча­на ге­апа­лі­тыч­на­му кан­тэк­сту — ха­лод­най вай­не. Тут прад­стаў­ле­ны тво­ры, што па­хо­дзяць з іншых час­так све­ту — за­ход­няй Еўро­пы, Кі­тая, Па­ўноч­ най Ка­рэі, Мек­сі­кі, яны па­каз­ва­юць су­вя­зі па­між пра­цаў­ ні­ка­мі Цэн­тра­ль­на-Усход­няй Еўро­пы і ра­бо­чы­мі з іншых час­так све­ту. Тэ­мы — страх пе­рад вай­ной, ге­апа­лі­тыч­ны кан­флікт і між­на­род­ная на­пру­жа­насць, моц­ная ў 1950-х. Ве­ль­мі ты­по­вая пра­ца ўсход­не­гер­ман­ска­га жы­ва­піс­ца Ген­ры­ха Эрмсэ­на, які па­каз­вае гі­ен на по­лі біт­вы. Гэ­та воб­раз агрэ­сіў­на­га стра­ху вы­ра­ша­ны праз сво­еа­саб­лі­вы стыль, што на­гад­вае ад­на­ча­со­ва экс­прэ­сі­янізм і пер­ша­ быт­ныя вы­явы. І гэ­та ры­са мно­гіх тво­раў: іх цяж­ка ад­нес­ці да не­йкай ад­ной ка­тэ­го­рыі — сац­рэ­аліз­му, по­стім­прэ­сі­яніз­му ці экс­ прэ­сі­яніз­му… «Та­кім чы­нам, — пад­су­моў­вае Жэ­ром Ба­зін, — тво­ры, якія мы саб­ра­лі на гэ­тай вы­ста­ве, па­ру­ша­юць усе да­клад­ныя вы­зна­чэн­ні, усе мас­тац­кія ка­тэ­го­рыі. Амбі­цыя на­ша­га пра­ект — па­ка­заць но­вы тып тво­раў, і за­пра­сіць па­ра­ зва­жаць над імі, каб па­шы­рыць по­гляд на мас­тац­тва 1950-х».

• Ці­бар Гон­ты. Лет­ні ве­чар. Фа­таг­ра­фія. 1952.

21

sztuka ды­зайн

Ві­зу­аль­ная антра­па­ло­гія У джун­глях поль­ска­га шрыф­та­во­га ды­зай­ну АП Рэ­нэ Ваў­шке­віч — поль­скі гра­фіч­ны ды­зай­нер, ку­ра­тар і арга­ні­за­тар вы­стаў, кан­фе­рэн­цый і твор­чых вар­кшо­ паў, звя­за­ных з пра­соў­ван­нем ды­зай­ну. Ад ства­рэн­ня пла­ка­таў і брэн­дын­гу ён пе­ра­йшоў да ды­зай­ну ася­ род­ку, спры­яль­на­га для аб­ме­ну інфар­ма­цы­яй, ве­да­мі і вы­бу­доў­ван­ня га­ры­зан­та­ль­ных са­цы­яль­ных су­вя­зей. Ваў­шке­віч — адзін з за­сна­ва­ль­ні­каў і сяб­ра кі­ру­ючай Ра­ды Поль­скай аса­цы­яцыі гра­фіч­ных ды­зай­не­раў (STGU), якая рас­па­ча­ла пра­цу ў 2004-м. Яшчэ ад­на яго­ ная іні­цы­яты­ва — плат­фор­ма Поль­ска­га гра­фіч­ на­га ды­зай­ну.

— Плат­фор­му мы ро­бім апош­нія ча­ты­ры га­ды. Яна дэ­ман­струе, што ці­ка­ва­га ад­бы­ва­ецца ў гэ­тай га­лі­не ў Поль­шчы. Гэ­та ве­ль­мі скла­да­ны пра­ект, скла­дзе­ны з не­ка­ль­кіх час­так (ба­за да­дзе­ных, рэ­йтынг, прэ­мія і г.д.), мэ­та яко­га ў тым лі­ку пра­соў­ван­не поль­скіх ды­ зай­не­раў у іншых кра­інах, — ка­жа Рэ­нэ. У гэ­тым арты­ку­ле пан Ваў­шке­віч рас­па­вя­дае пра свае пра­екты, звя­за­ныя з па­пу­ля­ры­за­цы­яй гра­фіч­на­га ды­ зай­ну і шрыф­тоў: Поль­скую вы­ста­ву гра­фіч­ных зна­каў 1945—1969 і 2000—2015 га­доў, TypoPolo і «Вар­шаў­ скія шрыф­ты». Поль­скія гра­фіч­ныя зна­кі Пра­ект, арга­ні­за­ва­ны су­мес­на з Па­тры­кам Хар­дзе­ ем, экс­па­на­ваў­ся не то­ль­кі ў поль­скіх га­ра­дах, але і за мя­жой, у тым лі­ку і ў Мін­ску. Гэ­та рэ­мейк вы­ста­вы 1969-га, у якім бы­лі прад­стаў­ле­ны так­са­ма і су­час­ныя зна­кі-ла­га­ты­пы, ство­ра­ныя з 2000 па 2015 га­ды.

— Пун­ктам ад­лі­ку для пра­екта ста­ла раз­умен­не, што гіс­то­рыя поль­ска­га ды­зай­ну, асаб­лі­ва ў пе­ры­яд зна­хо­ джан­ня кра­іны ў са­цы­яліс­тыч­ным ла­ге­ры, ве­ль­мі цэн­ тра­ва­ная на пла­ка­це. Ён — ні­бы зна­ка­мі­ты дзя­ду­ля, усе ў све­це яго ве­да­юць, і пры гэ­тым ніх­то не звяр­тае ўва­гі на астат­ніх ро­дзі­чаў, якія так­са­ма яе вар­тыя. З ад­на­го бо­ку, гэ­та ад­па­вя­дае рэ­ча­існас­ці: у гра­фіч­ ным ды­зай­не 1950—1960-х пла­кат ад­ыгры­вае вя­лі­ кую ро­лю, мнос­тва та­ле­на­ві­тых мас­та­коў за­дзей­ні­ча­ ныя ў гэ­тай га­лі­не. З дру­го­га бо­ку, та­кое вы­цяс­нен­не іншых ды­зайн-кі­рун­каў ад­бы­ло­ся не ве­ль­мі на­ту­ра­ ль­на. Поль­скі пла­кат, як і джаз, быў ве­ль­мі яскра­вым ку­ль­тур­ным фе­но­ме­нам сам па са­бе, але ме­на­ві­та гэ­тыя брэн­ды актыў­на пра­соў­ва­лі на За­хад, вы­ка­рыс­ тоў­ва­лі іх як віт­ры­ну, як пра­па­ган­дыс­цкі інстру­мент у су­пра­цьс­та­янні пад­час ха­лод­най вай­ны, каб па­ка­заць 22

да­сяг­нен­ні ка­му­ніс­тыч­на­га рэ­жы­му. Вось ча­му поль­скі пла­кат, як і джаз, зра­біў між­на­род­ную кар’еру: рэ­жым ха­цеў прад­эман­стра­ваць, што Поль­шча — воль­ная кра­іна, дзе ёсць цу­доў­ная му­зы­ка, пла­ка­ты і ўсё вы­ дат­на. Так, гэ­та не ве­ль­мі пры­емна, але важ­на асэн­са­ваць і па­гля­дзець на пла­кат кры­тыч­на, і та­ды ста­не зра­зу­ме­ ла, ча­му астат­нія кі­рун­кі гра­фіч­на­га ды­зай­ну за­ста­лі­ся

ў це­ню. Бо гра­фіч­ны ды­зайн — да­лё­ка не то­ль­кі пла­ кат, на­ват у пе­ры­яд ПНР. У 1966-м пра­гры­ме­ла Бі­ена­ле пла­ка­та, якое пе­ра­кры­ ла сва­ёй сла­вай вы­ста­ву гра­фіч­ных зна­каў, што пра­ хо­дзі­ла праз тры га­ды. Ка­лі мы збі­ра­лі ўспа­мі­ны, то зра­зу­ме­лі: ды­зай­не­ры так­са­ма не асаб­лі­ва па­мя­та­юць тую вы­ста­ву, хоць яна і экс­па­на­ва­ла­ся ў не­ка­ль­кіх поль­скіх га­ра­дах. З тых ча­соў за­ха­ваў­ся ка­та­лог вы­ста­вы 1969-га і кры­ху фа­таг­ра­фій. Мы вы­ра­шы­лі па­ка­заць якраз гэ­тую за­бы­тую час­тку гіс­то­рыі поль­ ска­га ды­зай­ну. За­ўва­жу, што з 2000 го­да ў Поль­шчы ве­ль­мі па­пу­ляр­ нае ства­рэн­не ла­га­ты­паў. Кам­па­ніі, шко­лы, га­ра­ды — усе за­маў­ля­юць рас­пра­цоў­ку ло­га. Па­ўна­вар­тас­ны брэн­дынг — за­над­та скла­да­на, ла­га­тып зда­ецца на­

23

шмат бо­льш да­ступ­ным і фун­кцы­яна­ль­ным. Пры гэ­тым усе ары­енту­юцца на пры­кла­ды еўра­пей­ска­га ці аме­ ры­кан­ска­га ды­зай­ну, бо не ве­да­юць сва­ёй гіс­то­рыі... Мы вы­ра­шы­лі зра­біць сус­трэ­чу ста­рых і но­вых ла­га­ ты­паў: 335 і 335. На­пэў­на, гэ­та са­мая вя­лі­кая вы­ста­ва ла­га­ты­паў у Еўро­пе. Спа­чат­ку то­ль­кі тры інсты­ту­цыі па­га­дзі­лі­ся пры­няць вы­ста­ву, бо не ўсе бы­лі пе­ра­ка­на­ ныя, што пра­ект атры­ма­ецца ці­ка­вы. Мас­тац­кія му­зеі не ха­це­лі вы­стаў­ляць гра­фіч­ныя зна­кі, маў­ляў, гэ­та не зу­сім ад­па­вя­дае іх про­фі­лю, але ка­лі яны ўба­чы­ лі, ко­ль­кі ча­ла­век да нас пры­хо­дзіць, то з ра­дас­ цю пры­ня­лі экс­па­зі­цыю ў сва­іх сце­нах. Вы­ста­ву хо­ра­ша на­вед­ ва­лі лю­дзі роз­ных уз­рос­ таў. Ад­ны па­зна­ва­лі зна­кі за­во­даў і фаб­рык, на якіх пра­ца­ва­лі ра­ней, дру­гія ка­лі­сь­ці на­бы­ва­лі бо­ты ган­длё­вай мар­кі, чыё ло­га бы­ло прад­стаў­ле­на на вы­ ста­ве… Так, гэ­тыя ма­ле­нь­кія знач­кі за­хоў­ва­ юць гіс­то­рыю і эмо­цыі. А ма­ла­дым ды­зай­не­рам

sztuka ды­зайн

вы­ста­ва да­ла маг­чы­масць упер­шы­ню па­гля­дзець на гіс­то­рыю сва­ёй пра­фе­сіі. Мно­гія ка­за­лі, што ста­рыя зна­кі леп­шыя за но­выя. Бо ў 1950—60-я не бы­ло айдэн­ты­кі — быў то­ль­кі знак. І ўсе яны бы­лі ла­ка­ніч­ныя і моц­ныя — як знак «STOP», зра­зу­ме­лы ўсім і за­ўсё­ды. Та­ды не існа­ва­ла сіс­тэм­на­

24

га пад­ыхо­ду: бы­ла то­ль­кі вок­лад­ка ці ўпа­коў­ка, ча­сам на­ват без над­пі­су, і ды­зай­не­ру трэ­ба бы­ло вы­най­сці та­кі знак, каб усё ад­ра­зу бы­ло зра­зу­ме­ла. Ды­зай­не­ры ве­да­лі пра сціп­лыя маг­чы­мас­ці ты­па­гра­фіі і ра­бі­лі ўсё, каб ла­га­тып вы­гля­даў доб­ра на­ват пры дрэн­ным дру­ ку. Зна­кі ра­бі­лі­ся ўруч­ную, і гэ­та так­са­ма на­клад­ва­ла ад­бі­так на ла­ка­ніч­насць і вы­раз­насць, якая да­ся­га­ла­ся про­сты­мі гра­фіч­ны­мі срод­ка­мі. Да­рэ­чы, у на­шай экс­ па­зі­цыі бы­лі прад­стаў­ле­ны інстру­мен­ты, які­мі ка­рыс­ та­лі­ся ды­зай­не­ры для ства­рэн­ня зна­каў у тыя ча­сы. Па вы­ні­ках вы­ста­вы ста­ла зра­зу­ме­ла, што зна­кі 1945—1969 і 2000—2015 га­доў скла­да­на па­ра­ўноў­ ваць. Ця­пер знак — час­тка айдэн­ты­кі, брэн­дын­гу і пэў­ най ка­му­ні­ка­тыў­най стра­тэ­гіі, та­му ён не па­ві­нен быць та­кім ма­гут­ным і ўні­вер­са­ль­ным. Але важ­на за­хоў­ваць і вы­ву­чаць гіс­то­рыю, яна да­клад­на ўплы­вае на нас. І ка­лі мы гля­дзім вы­ключ­на на пры­кла­ды еўра­пей­ ска­га ці аме­ры­кан­ска­га ды­зай­ну, то менш раз­уме­ем і асэн­соў­ва­ем ся­бе.

TypoPolo Шрыф­ты рэ­дка ці­ка­вяць звы­чай­ных спа­жыў­цоў, тым не менш гэ­та адзін з са­мых важ­ных эле­мен­таў ві­зу­ алу га­рад­ско­га ася­род­ку і знач­ная час­тка гра­фіч­на­га

ды­зай­ну. Пра­екты TypoPolo і «Вар­шаў­скія шрыф­ты» пра­яўля­юць су­вязь па­між ві­зу­аль­най спад­чы­най, га­ рад­скім ася­род­кам і эка­на­міч­ны­мі ды па­лі­тыч­ны­мі рэ­алі­ямі, у якіх рэ­алі­зу­юцца ды­зайн-пра­екты.

— На­зва вы­ста­вы аб­ыгры­вае му­зыч­ны жанр disco polo — гэ­та па­пу­ляр­ная поль­ская тан­ца­ва­ль­ная му­ зы­ка з да­во­лі про­сты­мі ме­ло­ды­ямі, якая атры­ма­ла шы­ро­кі рас­паў­сюд на­пры­кан­цы 1980-х і з’яўля­ецца вы­твор­най ад дыс­ка, еўра-дыс­ка, іта­ла-дыс­ка, поль­скіх

25

і ўкра­інскіх на­род­ных пе­сень. Та­кую му­зы­ку звы­чай­ на вы­кон­ва­юць на вя­сел­лях, ся­мей­ных ура­чыс­тас­цях і вяс­ко­вых свя­тах. Сло­ва TypoPolo атры­ма­ла­ся ў вы­ні­ку аб’яднан­ня сло­ваў «typografia» і «дыс­ка-по­ла» — так на­зы­ва­юць са­ма­роб­ныя шы­ль­ды, рэ­кла­му і ву­ліч­ныя аб’­явы. Па­сля ўзнаў­лен­ня не­за­леж­нас­ці Поль­шчы, на хва­лі за­пус­ку вя­ліз­най ко­ль­кас­ці пры­ват­ных біз­нэсіні­цы­ятыў з’я­віў­ся за­пыт на ства­рэн­не рэ­клам­ных шы­ль­даў. Ка­лі ра­ней рэ­кла­му маг­лі ства­раць вы­ключ­

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

· Плакат Якуба Стэнпеня.

26

на сяб­ры Са­юза мас­та­коў, а па­сля бы­лі па­трэб­ныя роз­ ныя ўзгад­нен­ні, то ця­пер біз­нэс­мэ­ны ра­бі­лі тое, што лі­чы­лі па­трэб­ным. Эка­на­міч­ная сва­бо­да па­мна­жа­ецца на сва­бо­ду твор­ чую, вы­хад з сац­ла­ге­ра па­цяг­нуў за са­бой рас­пад шэ­ра­гу інсты­ту­таў, а раз­ам з імі сыш­лі ў ня­быт лю­быя аб­ме­жа­ван­ні, кан­троль і цэн­зу­ра: кож­ны мог быць тым, кім ха­цеў, і ўсё бы­ло маг­чы­ма.

TypoPolo — сім­вал ві­зу­аль­най сва­бо­ды прад­пры­ма­ль­ ні­каў, звы­чай­ных лю­дзей, якія ўме­лі ёю ка­рыс­тац­ца. Ка­лі ча­ла­век ва­ло­дае ма­ле­нь­кай кра­май, то па­трэб­ ныя про­да­жы, а зна­чыць рэ­кла­ма, вя­лі­кая, ярка­га ко­ ле­ру, на­прык­лад — чыр­во­на­га. Яны са­мі ра­бі­лі лі­та­ры з ка­ля­ро­вай плён­кі і кле­ілі іх на па­вер­хню. Яшчэ мож­на бы­ло на­бы­ваць га­то­выя лі­та­ры. Але ў на­бо­ры не за­ўсё­ ды ха­па­ла па­трэб­ных (у тым лі­ку і ме­на­ві­та поль­скіх лі­тар, з ды­якры­тыч­ны­мі зна­ка­мі), і ка­лі, на­прык­лад, не ха­па­ла лі­та­ры Р, мож­на бы­ло ўрэ­заць лі­та­ру R, а ка­лі бы­ла па­трэб­ная лі­та­ра S, мож­на бы­ло пе­ра­вяр­нуць ліч­бу 2… Ды­зай­не­ры за­ўсё­ды лі­чы­лі, што рэ­кла­ма 1990-х — пра­ява дрэн­на­га гус­ту, ад­сут­насць пра­фе­сі­яна­ліз­му, і ў леп­шым вы­пад­ку не звяр­та­лі на гэ­ты фе­но­мен ува­ гі, па­гар­джа­лі і кры­ху са­ро­ме­лі­ся. Мы за­ўсё­ды ары­ енту­емся на Еўро­пу, на швей­цар­скі ці ня­мец­кі ды­зайн, а еўра­пей­скія ды­зай­не­ры, ка­лі пры­язджа­лі да нас на кан­фе­рэн­цыі, то гля­дзе­лі з за­хап­лен­нем і ўсё гэ­та фа­ таг­ра­фа­ва­лі. Ім пад­аба­лі­ся сме­ласць, ары­гі­на­ль­насць, шчы­расць і аўтэн­тыч­насць. Для іх гэ­та бы­ло жы­вое, ві­та­ль­нае — як джун­глі. Вы­ста­ва TypoPolo якраз пра гэ­тую ты­па­гра­фіч­ную з’яву. Мы па­ка­за­лі артэ­фак­ты та­го ча­су і тво­ры ды­зай­ не­раў, якія та­ды то­ль­кі па­чы­на­лі сваю дзей­насць, каб зра­зу­мець, як TypoPolo на іх па­ўплы­ва­ла. Мы зра­бі­лі гэ­тую вы­ста­ву, каб па­ка­заць, што бы­лі свае пры­чы­ ны для з’яўлен­ня та­кой эстэ­ты­кі, і ця­пер гэ­ты фе­но­ мен стаў час­ткай на­шай гіс­то­рыі. У Вар­ша­ве да гэ­та­га ча­су шмат вон­ка­вай рэ­кла­мы, ця­пер яна ства­ра­ецца рэ­клам­ны­мі аген­цтва­мі і ды­зайн-сту­ды­ямі, і TypoPolo ўжо амаль ні­дзе не сус­трэ­неш. Але для вар­ша­вя­каў ад­стой­ван­не эка­на­міч­ных і па­лі­тыч­ных сва­бод важ­ ней­шае за эстэ­ты­ку. Та­му шы­ль­ды і рэ­кла­ма тут усё та­кія ж раз­на­стай­ныя і яркія, а пы­тан­не гар­ма­ні­за­цыі га­рад­ско­га ася­род­ку ўсё та­кое ж акту­аль­нае TypoPolo за­хоў­вае ла­ка­ль­ныя асаб­лі­вас­ці ві­зу­аль­най ка­му­ні­ка­цыі ў пуб­ліч­най пра­сто­ры. Та­кім чы­нам гэ­тым пра­ектам мы за­хоў­ва­ем па­мяць пра на­шы дзе­вя­нос­ тыя. Маг­чы­ма, праз сто га­доў TypoPolo бу­дзе ці­ка­ва не то­ль­кі ві­зу­аль­ным антра­по­ла­гам, але і ды­зай­не­рам, урба­ніс­там, як сён­ня не­спа­дзя­ва­на ста­лі ці­ка­вы­мі не­она­выя шы­ль­ды, што цу­дам аца­ле­лі з са­вец­кіх ча­соў.

27

Вар­шаў­скія шрыф­ты — Шрыф­та­вая тра­ды­цыя ў Поль­шчы не та­кая на­сы­ча­ ная — у па­ра­ўнан­ні, ска­жам, з су­сед­ні­мі кра­іна­мі, Гер­ ма­ні­яй ці Чэ­хі­яй, дзе яна ве­ль­мі моц­ная. У мас­тац­кіх ВНУ ўся­го не­ка­ль­кі шрыф­та­вых май­стэр­няў: • Ла­ба­ра­то­рыя ле­тэ­рын­гу і ты­па­гра­фі­кі ў Ака­ дэ­міі мас­тац­тваў Гда­ньс­ка, • сту­дыя ды­зай­ну ві­зу­аль­ных ка­му­ні­ка­цый і ты­ па­гра­фі­кі ў Вар­шаў­скай ака­дэ­міі мас­тац­тваў, • Сту­дыя пра­екта­ван­ня лі­тар ва Уні­вер­сі­тэ­це мас­тац­тваў імя Маг­да­ле­ны Аб­ака­но­віч у По­зна­ні, • Ла­ба­ра­то­рыя ле­тэ­рын­гу і ты­па­гра­фі­кі ў Ака­ дэ­міі мас­тац­тваў у Ка­та­ві­цах. Як я ўжо ка­заў, Поль­шча бы­ла тра­ды­цый­на моц­ная пла­ка­та­мі, дзе бо­ль­шая час­тка тэк­сту пі­са­ла­ся ад ру­кі, а дру­гас­ныя тэк­сты на­бі­ра­лі­ся га­то­вы­мі шрыф­та­мі. Та­му для на­шай кра­іны шрыф­ты — кі­ру­нак дзей­нас­ці, у яко­га вя­лі­кія пер­спек­ты­вы. І хоць шрыфт — гэ­та ба­за ды­зай­ну і з яго ўсё па­чы­на­ецца, але шрыф­та­ві­кі ся­род ды­зай­не­раў — ні­бы ма­на­хі-па­слуш­ні­кі: па­тра­бу­ецца сур’ёзная пад­рых­тоў­ка для ства­рэн­ня шрыф­тоў, але па­ ра­ўна­ль­на не­вя­лі­кае ко­ла лю­дзей га­то­вае пра­ца­ваць у гэ­тым на­прам­ку. Тым не менш ці­ка­васць да шрыф­тоў уз­рас­тае і з’яўля­юцца ма­ла­дыя ды­зай­не­ры, якія спе­ цы­ялі­зу­юцца на іх і га­то­выя з энту­зі­язмам раз­ві­ваць поль­скую шрыф­та­вую тра­ды­цыю. І тое бы­ла пер­шая пры­чы­на рас­па­чаць пра­ект пра шрыф­ты. Важ­на ўліч­ ваць, што для бо­ль­шас­ці ка­рыс­та­ль­ні­каў камп’юта­ра шрыф­ты — як па­вет­ра, гэ­та тое, што ўста­ноў­ле­на ў камп’юта­ры па змоў­чан­ні. Та­му і ка­рыс­та­ль­ні­кам па­ трэб­на бо­льш інфар­ма­цыі пра шрыф­ты і тых, хто іх рас­пра­цоў­вае і дзе­ля ча­го. І гэ­та пры­чы­на ну­мар два. Вар­ша­вя­кі ве­ль­мі лю­бяць свой го­рад, ёсць ад­мыс­ло­ выя су­пол­кі, якія за­хап­ля­юцца ўсім, што звя­за­на са ста­лі­цай, вы­ву­ча­юць яе гіс­то­рыю, чы­та­юць і аб­мяр­коў­ ва­юць кні­гі пра Вар­ша­ву, а так­са­ма доб­раў­па­рад­коў­ ва­юць го­рад. Але шрыф­ты па­куль не па­тра­пі­лі ў ко­ла іх інта­рэ­саў. На пра­ця­гу апош­ніх дзе­ся­ці га­доў раз­ві­ва­ецца та­кі фе­но­мен, як logoza — ства­рэн­не ла­га­ты­паў для го­ра­да. Мясц­овыя ўла­ды актыў­на за­маў­ля­юць рас­пра­цоў­ку ла­ га­ты­паў, каб рэ­кла­ма­ваць го­рад для ту­рыс­таў і раз­віц­ ця біз­нэ­су. З’яві­ла­ся жа­дан­не вы­ка­рыс­таць гэ­тую мо­ду і ра­біць шрыф­ты пра Вар­ша­ву. Та­кім чы­нам мы вы­ра­шы­лі, што на­стаў час над­аць бо­льш ува­гі поль­скай шрыф­та­вой ку­ль­ту­ры, па­яднаць яе з вя­ліз­най ці­ка­вас­цю да гіс­то­рыі і ку­ль­ту­ры ста­лі­ цы і жа­дан­нем рэ­кла­ма­ваць го­рад ары­гі­на­ль­ны­мі і аўтэн­тыч­ны­мі гра­фіч­ны­мі зна­ка­мі. А вар­шаў­скія ўла­ды вы­дзе­лі­лі грант на рас­пра­цоў­ку шрыф­тоў ма­ла­ды­мі ды­зай­не­ра­мі, на пра­вя­дзен­не вар­кшо­паў з мен­та­ра­мі і на арга­ні­за­цыю вы­ста­вы. У пра­екце мы за­да­ёмся на­ступ­ны­мі пы­тан­ня­мі: ці мож­на рас­па­вес­ці пра го­рад праз шрыф­ты? ці мож­на ў шрыф­тах вы­явіць дух Вар­ша­вы? ці мо­жа Вар­ша­ва на­тхніць на ства­рэн­не шрыф­ту? Шрыф­ты ўдзе­ль­ні­каў пра­екта маг­лі быць на­тхнё­ныя шы­ль­да­мі, гра­фі­ці, а мо­жа быць, і тым, што на­зваць

sztuka ды­зайн

• Шрыфт Rewir Ды­зай­нер Robert Jarzec Шрыфт для на­ві­га­цыі ў го­ра­дзе. Фор­мы лі­тар на­ве­яны не­ вя­лі­кай шы­ль­дай на за­днім два­ры шмат­ква­тэр­на­га до­ма ў Вар­ша­ве. Мо­жа вы­ка­рыс­тоў­вац­ца на таб­ліч­ках і шы­ль­ дах, у гра­мад­скім тран­спар­це, на афі­цый­ных га­рад­скіх, дзяр­жаў­ных бу­дын­ках. Доб­ра чы­тэ­ль­ны ў лю­бых умо­вах. Ды­зайн спа­лу­чае ў са­бе гіс­то­рыю вар­шаў­скіх над­пі­саў і па­тра­ба­ван­ні су­час­на­га го­ра­да.

• Шрыфт Tagger Ды­зай­нер­ка Zuzanna Rogatty Шрыфт на­тхнё­ны гра­фі­ці-тэ­га­мі Вар­ша­вы. Гэ­та су­час­ны шрыфт з ды­на­міч­ным ха­рак­та­рам і вы­пад­ко­вы­мі фор­ма­ мі. Ён ідэ­аль­на па­суе для ві­зу­аль­на­га афар­млен­ня ба­раў, рэ­ста­ра­наў і кра­маў. Яго так­са­ма мож­на вы­ка­рыс­тоў­ ваць для ме­ню, цэн­ні­каў, эты­ке­так і аб’яў.

• Шрыфт Zakład Ды­зай­нер Szymon Sznajder Акцы­дэн­тны шрыфт, пры­зна­ча­ны для вы­ка­рыс­тан­ня на шы­ль­дах і пла­ка­тах. Ма­сіў­ная і тры­ва­лая кан­струк­цыя шрыф­ту на­тхнё­ная ге­амет­рыч­ны­мі лі­та­ра­мі шы­ль­даў вар­ шаў­скіх май­стэр­няў.

28

• Шрыфт Havana Ды­зай­нер­ка Joanna Angulska Ру­ка­піс­ны шрыфт, на­зва яко­га ад­сы­лае да бы­ло­га ка­фэ «Га­ва­на», а гра­фі­ка — да вар­шаў­скіх не­она­вых над­пі­ саў, рас­паў­сю­джа­ных да 1989 го­да.

• Шрыфт Lombard Ды­зай­нер­ка Ania Wieluńska Экс­прэ­сіў­ны ру­ка­піс­ны шрыфт, на­ве­яны плас­ты­кай лі­ тар, ха­рак­тэр­ных для шы­ль­даў мясц­овых май­строў, і не­она­вай шы­ль­ды «Jubiler». Атры­маў­ся дэ­ка­ра­тыў­ны і мо­ду­ль­ны шрыфт.

• Шрыфт Magiel Ды­зай­нер Mateusz Machalski Ге­амет­рыч­ны акцы­дэн­тны гра­тэск, на­тхнё­ны над­пі­са­мі ка­му­ніс­тыч­на­га пе­ры­яду. Лі­та­ры ўтрым­лі­ва­юць не­ка­ то­рыя ха­рак­тэр­ныя «дэ­фек­ты» і «па­мыл­кі», якія мож­на знай­сці на шы­ль­дах і пла­ка­тах пе­ры­яду 1945—1989 га­доў.

• Шрыфт Nocturne Ды­зай­нер Mateusz Machalski Шрыфт на­тхнё­ны над­пі­са­мі на ка­мен­ных плі­тах у па­мяць аб ахвя­рах Дру­гой сус­вет­най вай­ны і шы­ль­да­мі да­ва­ енных яўрэй­скіх кра­маў. Гэ­та тэк­ста­вы шрыфт з чыс­ты­мі ге­амет­рыч­ны­мі фор­ма­мі, вы­со­кай кан­трас­нас­цю і ма­дэр­ ніс­цкім ха­рак­та­рам.

• Шрыфт Olympic Ды­зай­нер­ка Ludka Niezgoda Эле­ган­тны акцы­дэн­тны шрыфт. Ды­зайн на­тхнё­ны шы­ль­да­ мі і ты­па­гра­фі­кай Вар­ша­вы 1970-х. Гэ­ты шрыфт су­час­ны і ўні­вер­са­ль­ны, але з лёг­кай на­ста­ль­гі­яй па сты­лю Вар­ша­ вы мі­ну­ла­га.

• Шрыфт Praho Ды­зай­нер Maciej Włoczewski Шрыфт на­тхнё­ны вя­лі­кі­мі кан­трас­та­мі і вуз­кі­мі фор­ма­мі, якія мож­на знай­сці ў шрыф­тах, што вы­ка­рыс­тоў­ва­лі­ся ў Вар­ша­ве да 1989 го­да, асаб­лі­ва на ста­рых шы­ль­дах ву­ліц і кра­маў. У вы­ні­ку атры­маў­ся ары­гі­на­ль­ны су­час­ны шрыфт з моц­най мясц­овай атмас­фе­рай.

цяж­ка: са­мім па­вет­рам аль­бо ад­чу­ван­нем ад го­ра­да, про­ста­га і скла­да­на­га, ма­ле­нь­ка­га і вя­лі­ка­га ад­на­ча­ со­ва. На пер­шым эта­пе мы збі­ра­лі ма­тэ­ры­ял: ха­дзі­лі на шпа­цы­ры па Вар­ша­ве і вы­ву­ча­лі ві­зу­аль­ную ка­му­ні­ка­ цыю, гля­дзе­лі кні­гі, ка­па­лі­ся ў архі­вах, сус­тра­ка­лі­ся з гіс­то­ры­ка­мі го­ра­да, ад­кры­ва­лі для ся­бе гіс­то­рыю шы­ль­даў, над­пі­саў, ну­ма­ра­цыі бу­дын­каў… Па­ло­ва ўдзе­ль­ні­каў пра­екта бы­ла з По­зна­ні, яны за­да­ва­лі пы­тан­ні, і ка­лі ды­зай­не­ры з Вар­ша­вы ім ад­каз­ва­лі, то са­мі гля­дзе­лі на род­ны го­рад но­вы­мі ва­чы­ма. На дру­гім эта­пе ды­зай­не­ры ра­бі­лі эскі­зы. По­тым за­ про­ша­ныя мен­та­ры аб­мяр­коў­ва­лі пра­екты, пра­па­ноў­ ва­лі пра­ўкі. На вы­ста­ве ў Му­зеі вар­шаў­скай Пра­гі бы­ ло прад­стаў­ле­на 12 гар­ні­тур у ве­ль­мі роз­ных сты­лях: антык­ва, кур­сіў, раз­на­стай­ныя гра­тэс­кі і ру­ка­піс­ныя шрыф­ты. Вы­ста­ву ве­ль­мі доб­ра на­вед­ва­ла пуб­лі­ка, а шрыф­ты актыў­на спам­поў­ва­лі з сай­та (да­рэ­чы, гэ­та мож­на зра­біць і ця­пер, шрыф­ты зроб­ле­ныя для бяс­ плат­на­га рас­паў­сю­ду). Мно­гія на­вед­ні­кі ўпер­шы­ню ўсвя­до­мі­лі, што шрыф­ ты — асоб­ная га­лі­на гра­фіч­на­га ды­зай­ну, і яны цес­на звя­за­ныя з ла­ка­ль­най гіс­то­ры­яй і спад­чы­най. Існуе мер­ка­ван­не, што поль­скія га­ра­ды вы­гля­да­юць ве­ль­мі пя­рэс­та з-за рэ­кла­мы, і трэ­ба зра­біць ві­зу­аль­ ную ка­му­ні­ка­цыю бо­льш эстэ­тыч­най і гар­ма­ніч­най. Наш пра­ект пра­па­ноў­вае ад­но з маг­чы­мых ра­шэн­няў гэ­тай пра­бле­мы. Уя­ві­це ся­бе на мес­цы ўла­да­ль­ні­ка ма­ ле­нь­кай кра­мы, які хо­ча зра­біць шы­ль­ду. Ён не ве­дае, на што ары­ента­вац­ца пры за­мо­ве. Ідэя пра­екта — даць та­кім ула­да­ль­ні­кам да­ступ­ны інстру­мент, каб у вы­ні­ку вар­шаў­скія кра­мы вы­ка­рыс­тоў­ва­лі вар­шаў­скія шрыф­ ты на сва­іх шы­ль­дах. Шрыфт твай­го го­ра­да трап­ляе на тваю рэ­кла­му — і атрым­лі­ва­ецца та­кая моц­ная су­вязь па­між су­час­ны­мі вар­ша­вя­ка­мі і па­пя­рэд­ні­мі па­ка­лен­ ня­мі. Пра­ект даў доб­ры імпу­льс раз­віц­цю шрыф­тоў у Поль­ шчы і стаў да­па­мо­гай га­рад­ско­му ася­род­ку. Я чуў, што пад­обны пра­ект хо­чуць ажыц­ця­віць у Кра­ка­ве. Для ўдзе­лу па­трэб­ныя ма­ла­дыя, але во­пыт­ныя ды­зай­не­ры, по­ўныя энту­зі­язму, якім хо­чац­ца зра­біць не­шта на­ва­ тар­скае. Лёг­ка за­ўва­жыць, што «Вар­шаў­скія шрыф­ты» на­тхнё­ ныя спад­чы­най роз­ных пе­ры­ядаў, у тым лі­ку і ПНР. Адзна­чу: у Поль­шчы і Чэ­хіі мы за­ўсё­ды маг­лі ска­ заць, што са­вец­кае — гэ­та не на­ша, гэ­та нам на­вя­за­лі, на­ша — не­шта іншае. Па­ля­кі ўсвя­до­мі­лі на­ступ­ствы ка­му­ніс­тыч­на­га пе­ры­яду, вы­зна­чы­лі сваё стаў­лен­не да яго і ця­пер ве­ль­мі ашчад­на ста­вяц­ца да сва­ёй гіс­то­рыі, збі­ра­юць і за­хоў­ва­юць яе артэ­фак­ты, і гэ­тая тэн­дэн­цыя вы­яві­ла­ся на­ват у шрыф­тах. Фота Ганны Яка (дызайнерскія інструмены на с.22). Фота Барташа Ставярскага (с. 23-26).

29

sztuka кіно

О!PLA.

Пу­льс поль­скай ані­ма­цыі

Сайт фес­ты­ва­лю O!PLA Уз­на­га­ро­ды O!PLA-2021 O!PLA на YouTube

Поль­ская ані­ма­цыя ча­сам за­ста­ецца па-за ўва­гай шы­ ро­кай за­меж­най аўды­то­рыі. З поль­скіх му­льт­фі­ль­маў бе­ла­ру­сам, хут­чэй за ўсё, пры­га­да­юцца та­кія пер­са­на­ жы, як Бо­лек і Лё­лек, пёс Рэкс. Су­час­ная ані­ма­цыя з Поль­шчы для нас фак­тыч­на як тэ­ра інког­ні­та, а яна ўсё бо­льш і бо­льш на­бі­рае па­пу­ ляр­насць у сва­ім краі і ў све­це. Вар­та пры­га­даць ха­ця бы по­ўна­мет­раж­ны фі­льм Да­ро­ты Ка­бе­лы і Х’ю Уэл­шма­ на «Ван Гог. З лю­боў­ю, Він­сэнт» («Twój Vincent», 2017), які з по­спе­хам пра­йшоў у тым лі­ку і па бе­ла­рус­кіх кі­на­ тэ­атрах. Як аха­піць та­кую вя­ліз­ную тэ­му, як ані­ма­цыя цэ­лай кра­ іны? Каб да­ве­дац­ца пра асноў­ныя тэн­дэн­цыі ў поль­скай 30

ані­ма­цыі, но­выя тво­ры і но­выя по­спе­хі, лепш за ўсё за­ві­таць на ад­мыс­ло­вае ме­рап­ры­емства. Поль­скія фес­ты­ва­лі ані­ма­цыі мож­на падзя­ліць на тры ка­тэ­го­рыі. Да пер­шай трэ­ба ад­нес­ці фес­ты­ва­лі, дзе ёсць кон­курс ані­ма­цыі, але пе­ра­ва­га ад­да­ецца ігра­вым аль­ бо да­ку­мен­та­ль­ным стуж­кам. Да двух дру­гіх ка­тэ­го­рый за­лі­чым фэс­ты, якія за­йма­юцца вы­ключ­на ані­ма­цы­яй, ад­нак ад­роз­ні­ва­юцца маш­та­бам дзей­нас­ці: між­на­род­ ным аль­бо агу­ль­на­по­льс­кім. Між­на­род­ных ані­ма­цый­ных форумаў у Поль­шчы пяць: Animocje ў Быд­гаш­чы, Animator у По­зна­ні, Warszaw Animation Film Festival, Animafest у Гда­ньс­ку, StopTrik у Ло­дзі.

За пры­зы гэ­тых фэс­таў мо­гуць спа­бор­ні­чаць ані­ма­цый­ ныя стуж­кі з уся­го све­ту. Кож­ны з фо­ру­маў мае сваю кан­цэп­цыю, сваю інды­ві­ду­аль­ную ры­су. На­прык­лад, моц­ны Animator зна­хо­дзіц­ца ся­род са­мых вя­до­мых ані­ма­цый­ных фо­ру­маў у све­це, а ка­ме­ра­ль­ны StopTrik скан­цэн­тра­ва­ны вы­ключ­на на фі­ль­мах у тэх­ні­ках stop motion, то-бок ка­лі аб’­ектыў кі­на­ка­ме­ры фік­суе ру­хі ля­ лек ці іншых прад­ме­таў аль­бо па­кад­ра­ва ру­хі акто­раў (так зва­ная пік­сі­ля­цыя). Агу­ль­на­по­льс­кі не азна­чае менш знач­ны. На­адва­рот. Фэс­ты гэ­тай ка­тэ­го­рыі зна­хо­дзяц­ца ў аван­гар­дзе твор­

· «Katedra». Рэж. То­маш Ба­гі­ньс­кі. · «Быў та­кі раз…». Рэж. Ян Ля­ні­ца і Ва­ля­р’ян Ба­роў­чык. · «По­хва». Рэж. Рэ­на­та Ган­ся­роў­ска. · «Не­маг­чы­мыя фі­гу­ры і іншыя гіс­то­рыі II». Рэж. Мар­та Па­ек. · «Ichthys». Рэж. Ма­рэк Скра­бец­кі.

ча­га пра­цэ­су сва­ёй ку­ль­тур­най сфе­ры і сва­ёй кра­іны. Та­му, каб да­ве­дац­ца пра поль­скую ані­ма­цыю, не­абход­ на ў пер­шую чар­гу на­ве­дац­ца на агу­ль­на­по­льс­кі фес­ты­ валь. І на сён­ня та­кі фес­ты­валь у Поль­шчы то­ль­кі адзін. Ён па­хо­дзіць з са­ма­га кі­не­ма­таг­ра­фіч­на­га поль­ска­га го­ра­да Лодзь і на­зы­ва­ецца O!PLA. 31

Аўтар­скі фес­ты­валь аўтар­скай ані­ма­цыі Ска­рот на­звы агу­ль­на­по­льс­ка­га фес­ты­ва­лю ані­ма­ цый­ных фі­ль­маў O!PLA тлу­ма­чыц­ца на два спо­са­бы: па-поль­ску «O! Polska Animacja», дзе лі­та­ры PL указ­ ва­юць на да­мен краю, і па-англій­ску «Oh! People Love Animation», што пе­ра­кла­даць хі­ба не трэ­ба. Фэст жы­ве і раз­ві­ва­ецца з 2013 го­да, сё­лет­няя, дзя­вя­тая эды­цыя фес­ты­ва­лю ад­бы­ла­ся з 21 са­ка­ві­ка па 8 траў­ня. Пра тое, ча­му фо­рум пра­цуе не па­ру дзён, а па­ўта­ра ме­ся­ца, бу­дзе тро­хі ні­жэй.

Агу­ль­на­по­льс­кі ха­рак­тар фес­ты­ва­лю пад­крэс­лі­вае ўзна­га­ро­да для пе­ра­мож­цаў — тор­ба, якую ня­се коз­ лік Ма­то­лек (Tobołek Koziołka Matołka). Гэ­ты пер­са­наж поль­ска­га му­льт­се­ры­яла 60-70 га­доў мі­ну­ла­га ста­год­ дзя доб­ра вя­до­мы ама­та­рам поль­скай ані­ма­цыі, але яго гіс­то­рыя ся­гае глы­бей: ілюс­тра­ва­ныя рас­ка­зы пра коз­ лі­ка бы­лі ство­ра­ныя Кор­нэ­лем Ма­ку­шы­ньс­кім (тэкст) i Мар’янам Ва­лен­ты­но­ві­чам (ма­люн­кі) у 1932 го­дзе. Сус­ вет­ныя пры­го­ды Ма­тол­кі бы­лі лю­бі­мыя ў Поль­шчы не ад­ным па­ка­лен­нем, та­му коз­лі­ка мож­на сме­ла лі­чыць ад­ным з сім­ва­лаў сап­раў­дна­га поль­ска­га дзя­цін­ства. Сам фес­ты­валь мож­на ад­нес­ці да ка­тэ­го­рыі аўтар­скіх тво­раў. Яго з’яў­лен­не і існа­ван­не — іні­цы­яты­ва і за­слу­

sztuka кіно

га апан­та­на­га ані­ма­цы­яй фі­ль­маз­наў­ца Пёт­ра Кар­да­са. Пётр за­йма­ецца арга­ні­за­цы­яй кі­на­ані­ма­цый­ных ме­рап­ ры­емстваў і фес­ты­ва­ляў з 2008 го­да. У яго скар­бон­цы Se-Ma-For Film Festival (2010, 2011), StopTrik International Film Festival (з 2016-га), Rising of Lusitania — AnimaDoc Film Festival w Liverpool’u (з 2019) ды іншыя. Як ды­рэк­тар O!PLA ён крок па кро­ку рэ­алі­зуе амбі­цыі рос­ту, але не ў вы­шы­ню, а ў шы­ры­ню. Фэст па­сля­доў­на ідзе да за­яўле­най мэ­ты : «(ад)бу­до­ ва кан­так­ту па­між поль­скім гле­да­чом лю­бо­га ўзрос­ту і поль­скай аўтар­скай ані­ма­цы­яй». Ге­агра­фія пер­шай эды­

пе­ра­но­сі­лі­ся на іншыя да­ты аль­бо цал­кам ад­мя­ня­лі­ся.

O!PLA стаў пер­шым поль­скім фес­ты­ва­лем, які за­мест за­ма­рож­ван­ня сва­ёй эды­цыі пе­ра­клю­чыў­ся на анлайнфар­мат. Гэ­ты крок па­тра­ба­ваў знач­ных пе­ра­мен: сам фэст рас­цяг­нуў­ся па ча­се бо­льш чым на ме­сяц, дос­ туп да кон­кур­саў ішоў праз спа­сыл­кі, што да­сы­ла­лі­ся на элек­трон­ную по­шту, май­стар-кла­сы і спат­кан­ні з аўта­ра­мі фі­ль­маў ад­бы­ва­лі­ся праз Facebook і YouTube. Но­вы спо­саб кан­так­ту да­зво­ліў па­вя­лі­чыць ко­ль­касць пра­грам і кон­кур­саў, у да­да­так з’явіў­ся но­вы кон­курс пла­ка­таў фі­ль­маў-удзе­ль­ні­каў.

· «Я тут». Рэж. Юлія Орлік. · «Тан­га». Рэж. Збіг­неў Рыб­чы­ньс­кі. · «Ад­но сэр­ца на ўсіх». Рэж. Ка­та­жы­на Ва­жэ­ха. · Уз­на­га­ро­ды фес­ты­ва­лю O!PLA ма­юць на­зву «Tobołek Кoziołka Matołka» — «Тор­ба коз­лі­ка Ма­то­ле­ка». · «Ван Гог. З лю­боў­ю, Він­сэнт». Рэж. Да­ро­та Ка­бе­ла і Х’ю Уэл­шман.

Мо­жа на­ват пад­ацца, што фес­ты­валь па­чуў ся­бе на­мно­ га лепш, чым у ча­сы афлай­ну, ад­нак гэ­та зу­сім не так. З-за пан­дэ­міі амаль усе ра­ней­шыя спон­са­ры-арга­ні­за­ цыі пры­пы­ні­лі сваю пад­трым­ку. Сё­лет­няя эды­цыя ад­бы­ ла­ся вы­ключ­на дзя­ку­ючы гро­шам не­абы­яка­вых да­ры­ льш­чы­каў, якія «ста­ві­лі ка­ву» аль­бо спан­сі­ра­ва­лі праз цыі фес­ты­ва­лю (2013) — 21 го­рад і ад­на вёс­ка, та­ды як апош­ні з пе­рад­пан­дэ­міч­ных, сё­мы па лі­ку фо­рум (2019) па­гас­ціў у 105-ці ге­агра­фіч­ных пун­ктах Поль­шчы. Сак­ рэт та­го, як на­ма­ган­ня­мі ад­ной асо­бы фес­ты­валь ад­бы­ ва­ецца ў со­тні мес­цаў, кры­ецца ў ме­не­джмен­це: кож­ная ку­ль­тур­ніц­кая пля­цоў­ка і кож­ны ча­ла­век мо­гуць стаць ла­ка­ль­ны­мі су­арга­ні­за­та­ра­мі фэс­таў як у Поль­шчы, так і за яе меж­амі. Для за­гра­ніч­ных па­ка­заў існуе спе­цы­яль­ ная пра­гра­ма O!PLA. У 2020 го­дзе, ка­лі пан­дэ­мія ка­ра­на­ві­ру­су пры­йшла ў Поль­шчу, му­зеі, кі­на­тэ­атры — усе мес­цы, дзе збі­ра­лі­ ся хоць не­йкія гру­пы лю­дзей, за вы­клю­чэн­нем кра­маў, бы­лі за­чы­не­ныя. Усе ку­ль­тур­ніц­кія ме­рап­ры­емствы 32

інтэр­нэт-плат­фор­мы. Да­па­мо­га да­зво­лі­ла ў гэ­тым го­дзе, раз­ам з іншы­мі не­абход­ны­мі рэ­ча­мі, да­лу­чыць да сай­та фес­ты­ва­лю плат­фор­му для анлайн-пра­гля­даў. Па­ко­ль­кі O!PLA — агу­ль­на­по­льс­кі фес­ты­валь, то па­куп­ка бі­ле­та і пра­гля­ды фі­ль­маў бы­лі, вя­до­ма, да­ступ­ныя вы­ключ­ на на тэ­ры­то­рыі кра­іны. Ці мо­гуць з’я­віц­ца па­ка­зы для за­меж­ных гле­да­чоў у на­ступ­ным го­дзе — па­куль не вя­ до­ма. У лю­бым вы­пад­ку для за­меж­ных ама­та­раў поль­ скай ані­ма­цыі за­ста­юцца да­ступ­ны­мі на спе­цы­яль­ным YouTube-ка­на­ле ці­ка­выя гу­тар­кі з аўта­ра­мі, рэ­жы­сё­ра­мі і прадзю­са­ра­мі фі­ль­маў — удзе­ль­ні­каў фес­ты­ва­лю.

Пер­шап­ра­ход­ца­мі ста­лі Ян Ля­ні­ца і Ва­ляр’ян Ба­роў­чык. У да­лё­кім 1957 го­дзе яны раз­ам зра­бі­лі фі­льм «Быў та­кі раз…» («Był sobie raz…»), які стаў ма­ні­фес­там поль­скай аўтар­скай ані­ма­цыі. У тым жа го­дзе ства­ра­ль­ ні­кі атры­ма­лі за гэ­ты фі­льм Ся­рэб­ра­на­га льва св. Мар­ка ў ка­тэ­го­рыі «фі­льм экс­пе­ры­мен­та­ль­ны» між­на­род­на­га кі­на­фес­ты­ва­лю ў Ве­не­цыі. На на­ступ­ны год быў но­вы фі­льм — і но­выя ўзна­га­ро­ды. У тым ча­се пра ся­бе за­яві­ла цэ­лае па­ка­лен­не аўта­ раў-ані­ма­та­раў: Ві­та­льд Герш, Мі­рас­лаў Кі­ёвіч, Да­ні­ эль Шчэ­ху­ра, Стэ­фан Ша­бэн­бэк ды іншыя. Іх твор­чыя

Поль­ская ані­ма­цыя — гэ­та аўтар­ская ані­ма­цыя

экс­пе­ры­мен­ты пры­нес­лі но­выя спо­са­бы вы­каз­ван­ня, фор­мы і на­ра­цыі. Фі­ль­маз­наў­цы звяз­ва­юць по­спе­хі та­га­час­най поль­скай ані­ма­цыі з па­лі­тыч­най ад­лі­гай 1956—1962 га­доў. За ка­рот­кі час мас­тац­тва са­цы­яліс­тыч­ных кра­ін, да якіх та­ды на­ле­жа­ла і Поль­шча, за­квіт­не­ла ўсі­мі аван­гар­дны­мі фор­ма­мі, якія то­ль­кі мож­на бы­ло су­пра­ць­пас­та­віць сац­рэ­аліз­му. Інша­ дум­ства мас­та­коў бы­ло за­ду­ша­нае ўла­да­мі. Па­сля ад­лі­гі воб­ра­зы аўтар­скіх фі­ль­маў поль­скай ані­ма­цыі на не­йкі час на­блі­зі­лі­ся да па­тра­ба­ван­няў рэ­аліз­му. За­тое сю­жэ­ты атры­ма­лі «дру­гое дно», на­поў­не­нае фі­ла­соф­скай рэ­флек­сі­яй і іро­ні­яй ад­нос­на та­та­лі­ тар­най рэ­ча­існас­ці. Та­кім чы­нам з’яві­ла­ся і ўма­ца­ва­

Му­льт­фі­ль­мы за­ўсё­ды за­йма­лі ў поль­скай ку­ль­ту­ры важ­ную ро­лю. Шко­ла поль­скай ані­ма­цыі з’яві­ла­ся ў 50-60-х га­дах мі­ну­ла­га ста­год­дзя. Ад са­ма­га па­чат­ку аўта­ры ка­рыс­та­лі­ся роз­ны­мі ары­гі­на­ль­ны­мі тэх­ні­ка­мі. Фі­ль­мы ядна­лі з ані­ма­цы­яй вы­ці­нан­ку, ка­лаж і пла­кат, про­стыя гра­фіч­ныя фор­мы су­пра­цьс­таў­ля­лі­ся скла­ да­ным, на стуж­цы зна­хо­дзі­лі­ся по­бач і ўза­ема­дзей­ні­ ча­лі акцё­ры і на­ма­ля­ва­ныя прад­ме­ты. Сво­еа­саб­лі­вая і экс­тра­ва­ган­тная — та­кой па­ка­за­ла­ся све­ту поль­ская аўтар­ская ані­ма­цый­ная шко­ла.

33

sztuka кіно

ла­ся шко­ла поль­скай ані­ма­цыі. Вяр­шы­няй яе по­ спе­хаў ста­ла ўру­чэн­не ў 1982 го­дзе прэ­міі «Оскар» фі­ль­му Збіг­не­ва Рыб­чы­ньс­ка­га «Тан­га» (Studio Małych Form Filmowych Se-ma-for, 1980). Эра поль­скай шко­лы аўтар­скай ані­ма­цыі за­вяр­шы­ ла­ся ў па­чат­ку 1980-х, раз­ам з увя­дзен­нем ва­енна­ га ста­но­віш­ча. Па­лі­тыч­нае і гра­мад­скае су­пра­цьста­янне па­ра­дзі­ла моц­ную цэн­зу­ру, якая па­кла­ла вя­лі­кую ко­ль­касць фі­ль­маў на па­лі­цу, а іх аўта­ры, як та­ды жар­та­ва­лі, ста­лі «па­лкоў­ні­ка­мі». Пры­тым на тво­ры ста­ві­ла­ся кляй­мо — «ніз­кая мас­тац­кая вар­тасць». Ці­ка­вы факт: пад­обны ярлык са­вец­кая цэн­зу­ра па­ве­сі­ла і на аска­ра­нос­нае «Тан­га» Рыб­ чы­ньс­ка­га. Па­лі­тыч­на-эка­на­міч­ны пе­ра­лом, па­сля яко­га з’яві­ла­ся но­вая, не­за­леж­ная Поль­шча, ад­быў­ся то­ль­кі ў 1989 го­дзе. Для поль­скай кі­не­ма­таг­ра­фіі, а раз­ам з ёй і ані­ма­цыі, 1990-я ста­лі ча­сам са­ма­га моц­на­га вы­пра­ба­ван­ня: ста­рыя спо­са­бы фі­нан­са­ ван­ня пе­ра­ста­лі пра­ца­ваць, а но­выя яшчэ не бы­лі вы­пра­ца­ва­ныя. Ані­ма­цыя, а тым бо­льш аўтар­ская, ака­за­ла­ся ў за­ня­па­дзе. Па­сту­по­вае ад­ра­джэн­не па­ча­ло­ся ў ну­ля­вых га­дах но­ва­га ста­год­дзя. Та­ды тра­ды­цый­ныя тэх­ні­кі ані­ма­цыі ча­со­ва сас­ту­пі­лі но­ вым кам­п’ю­тар­ным тэх­на­ло­гі­ям. Ад­нак зме­на спо­са­ бу ства­рэн­ня ані­ма­цыі не змя­ні­ла сут­нас­ці твор­ча­га пра­цэ­су — пра­цы То­ма­ша Ба­гі­ньс­ка­га («Katedrа», 2002) і Мар­ка Скра­бэц­ка­га («Ichthys», 2005) з’яўля­ юцца яркі­мі пры­кла­да­мі пра­яўлен­ня іх ары­гі­на­ ль­нас­ці і пра­фе­сій­ных на­вы­каў. Шля­хі да но­ва­га по­спе­ху поль­скай ані­ма­цыі, як і ра­ней, ля­жа­лі праз фес­ты­ва­лі, але да­да­лі­ся і но­выя спо­са­бы: ад­мыс­ло­ выя піт­чын­гі, інтэр­нэт, су­мес­ная прад­укцыя. Ства­рэн­не но­ва­га ме­ха­ніз­му пад­трым­кі дзяр­жаў­на­ га ўзроў­ню, якім стаў Поль­скі інсты­тут кі­на­мас­тац­ тва (Polski Instytut Sztuki Filmowej, 2005), да­ло поль­скай кі­не­ма­таг­ра­фіі і ані­ма­цыі но­вае ды­хан­не. Па­яві­лі­ся пры­ват­ныя сту­дыі, што па­ча­лі за­ймац­ца аўтар­скай ані­ма­цы­яй — інвес­та­ваць у зна­ных рэ­жы­ сё­раў і да­па­ма­гаць но­вым аўта­рам з дэ­бю­та­мі. На сваё ся­мі­дзе­ся­ці­год­дзе ў 2017-м поль­ская ані­ма­цыя пе­ра­йшла на но­вы ўзро­вень па ўсіх кі­рун­ках: шэ­раг вы­со­кіх фес­ты­ва­ль­ны­х уз­на­га­род для ка­рот­ка­га мет­ ра (фі­ль­мы: «По­хва»/ «Cipkа», рэ­жы­сёр­ка Рэ­на­та Ган­ся­роў­ска; «Не­маг­чы­мыя фі­гу­ры і іншыя гіс­то­рыі II» / «Figury niemożliwe i inne historie II», рэ­жы­ сёр­ка Мар­та Па­ек; «О, ма­ма!»/ «O Matko!», рэ­жы­ сёр­ка Па­улі­на Зял­коў­ска), вя­лі­кая прэм’ера по­ўна­ мет­раж­на­га фі­ль­ма «Ван Гог. З лю­боў­ю, Він­сэнт», па­спя­хо­вы про­даж но­вых дзі­ця­чых му­льт­се­ры­ялаў па ўсім све­це . Сён­ня на­бра­ны тэмп пад­трым­лі­ва­юць но­выя ка­мер­ цый­ныя пра­екты. Вя­до­ма, ся­род гле­да­чоў за­ўсё­ды бо­льш па­пу­ляр­ ныя бу­дуць му­льт­се­ры­ялы і по­ўна­мет­раж­ная ані­ма­ цыя, чым ка­рот­кія аўтар­скія фі­ль­мы. Ад­нак гіс­то­рыя поль­скай ані­ма­цыі, на­ват у са­мым сціс­лым пе­ра­ка­зе, свед­чыць пра тое, што раз­віц­цё ані­ма­цыі ў кра­ іне, ста­наў­лен­не шко­лы, а раз­ам з тым і пры­знан­не пры­хо­дзяць пад­час рэ­алі­за­цыі ня­звык­лых аўтар­скіх за­ду­мак.

34

Ад хат­ні х са­ма­ву­каў д а сту­д ы й ­ны х пра­фе­сі­я на­лаў Па­тэн­цы­ял раз­віц­ця поль­скай ані­ма­цыі ве­ль­мі доб­ра ві­даць па кон­кур­сных пра­гра­мах фес­ты­ва­лю O!PLA. Бо­ль­шая іх час­тка скла­да­ецца са сту­дэн­цкіх фі­ль­маў, ра­бот пад­лет­каў і мо­ла­дзі.Шмат хто з юных удзе­ль­ні­каў зра­біў свой фі­льм до­ма, на за­нят­ках у шко­лах, лі­цэ­ях аль­бо пад­час май­стар-кла­саў. На­прык­лад, аўтар пла­ка­ та і рэ­клам­на­га ро­лі­ка да дзя­вя­та­га фес­ты­ва­лю 14-га­ до­вы Пётр Каз­мер­чак не пер­шы раз пры­мае ўдзел у O!PLA. Хло­пец ужо мае дзве ўзна­га­ро­ды ў кон­кур­се «Ця­пер дзе­ці ма­юць го­лас!» ка­тэ­го­рыі Junior. Для ма­ ла­дых ані­ма­та­раў O!PLA — гэ­та пер­шы крок. Хто ве­дае, маг­чы­ма, праз не­ка­ль­кі га­доў іх ані­ма­цыя атры­мае сус­вет­нае пры­знан­не, як ужо зда­ры­ла­ся з фі­ль­ма­мі іх ста­рэй­шых ка­лег.Сту­дэн­цкія ра­бо­ты ад ра­бот пра­фе­сі­ яна­лаў ад­роз­ні­вае то­ль­кі ад­па­вед­ны ста­тус і тое, што яны зра­бі­лі фі­ль­мы сва­імі на­ма­ган­ня­мі, без пад­трым­кі прадзю­са­раў. На­ма­ган­ні да­юць свае пла­ды. Пра гэ­та свед­чыць шлях ма­ла­дой рэ­жы­сёр­кі Юліі Орлік. Па­пя­ рэд­нія, сту­дэн­цкія пра­цы Юліі ў свой час бы­лі адзна­ ча­ныя за­ла­ты­мі ўзна­га­ро­да­мі на O!PLA: «Мой дзіў­ны ста­рэй­шы брат» («Mój dziwny starszy brat», 2018) і гіс­то­рыя пра дзяў­чы­ну з дро­ту пад скла­да­най ла­цін­ скай на­звай «QUIDQUID LATINE DICTUM SIT, ALTUM VIDETUR» (2019). У гэ­тым го­дзе сту­дэн­тка чац­вёр­та­га кур­са Ло­дзін­скай кі­наш­ко­лы ства­ры­ла адзін з са­мых гуч­ных фі­ль­маў гэ­та­га фес­ты­ва­ль­на­га се­зо­на «Я тут» («Jestem tutaj», 2020), дзе пад­ыма­ецца цяж­кая тэ­ма ад­но­сін бліз­кіх лю­дзей да па­ра­лі­за­ва­най ка­бе­ты. Фі­льм быў за­пат­ра­ ба­ва­ны най­важ­ней­шы­мі між­на­род­ны­мі фес­ты­ва­ля­ мі і ўжо атры­маў не­ка­ль­кі ўзна­га­род. Све­жае зо­ла­та O!PLA-2021 так­са­ма ў ка­лек­цыі Юліі Орлік. Акра­мя аўтар­скай ані­ма­цыі, на фэс­це мож­на па­гля­ дзець, як рэ­алі­зу­юцца ідэі ані­ма­та­раў у ка­мер­цый­ых пра­ектах — се­ры­ялах для дзя­цей. Асоб­ныя се­рыі так­са­ ма спа­бор­ні­ча­юць на фэс­це за ўва­гу і ацэн­ку юных гле­ да­чоў. Ка­рысць фес­ты­ва­лю O!PLA для яго ўдзе­ль­ні­каў за­клю­ча­ецца ў про­стым тэ­зі­се: уз­рост і во­пыт не та­кія важ­ныя, як эма­цы­яна­ль­ная, твор­чая і тэх­ніч­ная каш­тоў­ нас­ці прэ­зен­та­ва­най ані­ма­цыі. На фес­ты­ва­ль­най пра­ сто­ры O!PLA ма­ла­дыя ані­ма­та­ры мо­гуць ад­чуць ню­ансы і пер­спек­ты­вы пра­фе­сіі і, як га­во­рыц­ца, па­гля­дзець на іншых і ся­бе па­ка­заць. Для пра­фе­сі­яна­лаў фэст ста­ но­віц­ца пе­рад­усім доб­рым спо­са­бам для атры­ман­ня зва­рот­най су­вя­зі ад аўды­то­рыі. Вы­ні­кі і трэн­ды Агля­да­ючы фі­ль­мы на O!PLA, не­ль­га не за­ўва­жыць, што поль­скіх ані­ма­та­раў, як па­чат­коў­цаў, так і пра­фе­сі­яна­ лаў, ве­ль­мі хва­лю­юць скла­да­ныя пы­тан­ні ча­ла­ве­чых уз­ае­ма­адно­сін, эка­ла­гіч­ныя пра­бле­мы. За апош­нія 3-4 га­ды шмат поль­скіх ані­ма­та­раў, і пе­ ра­важ­на ані­ма­та­рак, звяр­ну­лі­ся ў сва­іх фі­ль­мах да скла­да­ных та­бу­ява­ных тэм. Маж­лі­ва, сво­еа­саб­лі­вым сіг­на­лам для гэ­та­га стаў фе­на­ме­на­ль­ны фес­ты­ва­ль­ны по­спех у 2017 го­дзе ані­ма­цыі на кон­тра­вер­сій­ную тэ­му

жа­но­чай мас­тур­ба­цыі «По­хва» Рэ­на­ты Ган­ся­роў­скай. Фі­льм быў па­ка­за­ны на 190 фес­ты­ва­лях і атры­маў шмат пры­зоў і ўзна­га­род. Гэ­ты по­спех не быў вы­ пад­ко­вы. Уз­на­га­ро­ды «цяж­кіх» ані­ма­цый Юліі Орлік свед­чаць, што пад­рых­та­ва­ны фес­ты­ва­ль­ны гля­дач, як у Поль­шчы, так і ў іншых кра­інах, га­то­вы і ча­кае ад ані­ма­та­раў фі­ль­маў на скла­да­ныя са­цы­яль­на-ку­ль­тур­ ныя тэ­мы. Дру­гі важ­ны мо­мант вы­ні­каў сё­лет­няй O!PLA: між­ на­род­ны трэнд да­ку­мен­та­ль­най ані­ма­цыі пра­цяг­вае быць акту­аль­ны. Зо­ла­та пра­фе­сі­яна­ль­на­га кон­кур­ су атры­маў фі­льм Ка­та­жы­ны Ва­жэ­ха «Ад­но сэр­ца на ўсіх» ( «We have one heart», 2020), які пра­цяг­вае актыў­на за­ва­ёўваць фес­ты­ва­ль­ныя вяр­шы­ні. Ані­ма­ док над­алей за­ста­ецца скла­да­ным і ці­ка­вым спо­ са­бам апа­вя­дан­ня, за які ма­ла хто асме­ль­ва­ецца ўзяц­ца. Спіс пе­ра­мож­цаў O!PLA-2021 — на сай­це фес­ты­ва­ лю. Тым ча­сам ужо пла­ну­ецца на­ступ­ная O!PLA, якая, як і сё­лет­няя, аб­яцае быць гіб­рыд­най: пе­ра­важ­ная час­тка івэн­таў ад­бу­дзец­ца праз інтэр­нэт, а пэў­ная ліч­ба па­ка­заў за­пла­на­ва­ная афлайн. Ві­да­воч­на, за та­кой фор­май бу­ду­чы­ня мно­гіх фэс­таў. Агу­ль­на­по­льс­ кі фес­ты­валь ані­ма­цый­ных фі­ль­маў O!PLA дае ўні­ка­ ль­ны пры­клад та­го, як энту­зі­язм ад­ной асо­бы мо­жа па­шы­рыць сваю твор­чую пра­сто­ру на цэ­лую кра­іну. Пра­сто­ру, дзе мож­на ад­чуць, як б’ецца пу­льс поль­скай аўтар­скай ані­ма­цыі.

35

· Ма­рэк Скра­бец­кі. Фо­та з сай­та. · Ка­та­жы­на Ва­жэ­ха. · Рэ­на­та Ган­ся­роў­ска. · Юлія Орлік. · Мар­та Па­ек. · Збіг­неў Рыб­чы­ньс­ кі з «Оска­рам» за фільм «Тан­га».

sztuka тэатр

Мекка лялькаводаў, альбо Ад зместу да формы і ад формы да зместу Беластоцкі тэатр лялек Youtube-канал тэатра Дана Рагатка

У 2014 годзе я сведчыла адметна высокі ўзровень аднаго з нацыянальных лялечных фестываляў і перамогу прадстаўнікоў Беластока. Першы з польскіх спектакляў прызначаўся для дзяцей ва ўзросце аднаго года — для тых, хто яшчэ не размаўляе альбо толькі-толькі размаўляць паспрабаваў: прыкладам, гукавы шэраг спектакля складаўся з музыкі, выклічнікаў ды ўздыхаў галоўнай гераіні («Аленка» Каталін Шэгедзі ў рэжысуры Ката Чаты з Венгрыі). Другая пастаноўка — строгая класіка Уільяма Шэкспіра, інтэрпрэтаваная славутым Русланам Кудашовым з Санкт-Пецярбурга, які ўзяў толькі фабулу ды імёны, а ўласна тэкст трагедыі на пачатку спектакля перадалі як бы капітанам дзвюх камандаў, двум бацькам. Яны ўчытваліся ў ролі, ператвараючыся ў персанажаў, і кожны наступны рваў ад паперы свой шматок, люцеў, нават не ўбачыўшы суперніка, не сутыкнуўшыся, не дачыніўшыся: гартаваліся Мантэкі і Капулеці. Вартасці тых фестывальных перамог вызначылі міжнародныя каманды пастаноўшчыкаў, а пануючымі і вырашальнымі зрабіліся дзеянні асобных кіраўнікоў на чале тэатраў, перадусім узважанае спалучэнне мясцовага попыту, магчымасцяў трупы і адметнасцяў творцы-пастаноўшчыка, які мог быць запрошаны адкуль заўгодна. А ўжо сярод тэатральных кіраўнікоў міжволі вылучыўся Яцэк Маліноўскі, рэжысёр і выкладчык, дырэктар BTL (Беластоцкага тэатра лялек, што працуе з 1953 года) — «...аднаго з самых прэстыжных месцаў на культурнай мапе паўночнага ўсходу Польшчы і адной з найлепшых лялечных сцэн у краіне». Сёлета мне выпала прапанаваць пану дырэктару колькі пытанняў. · Яцэк Маліноўскі, рэжысёр і выкладчык, дырэктар BTL.

36

Пан Маліноўскі, Беласток у Польшчы неафіцыйна назы­ ваюць «Меккай лялькаводаў». Вы — прэзідэнт Поль­ скага лялечнага цэнтра POLUNIMA. Ці дапамагае гэтая клопатная пасада прасоўваць і папулярызаваць тэатр лялек праз фестывалі ды гастролі?

— Мяркую, галоўная задача прэзідэнта POLUNIMA — падтрымаць усе лялечныя тэатры, якія ўваходзяць у асацыяцыю. Менавіта гэта мы і спрабуем зрабіць усёй нашай сціплай камандай. Безумоўна, Беласток і BTL набылі розгалас і вядомасць дзякуючы пераносу штабкватэры POLUNIMA ў Беласток. Наколькі папулярны тэатр лялек у Польшчы?

— Тэатр лялек ужо шмат гадоў з'яўляецца неад'емным складнікам польскай культуры, і, заўважу, вельмі важным складнікам. Мне здаецца, што за апошнія пятнаццаць гадоў ён, безумоўна, вырас у значэнні: загартаваўся прафесійна, мадэрнізуецца з пункту гледжання інфраструктуры, а таксама пастаянна кшталціць свой мастацкі ўзровень. Дзякуючы ўсяму гэтаму цікавасць да нашага віду мастацтва таксама ўзрастае. Колькі месцаў у вашай тэатральнай зале? Колькі спектакляў прыпадае на месяц?

— Цяпер мы граем ў два этапы. У асноўнай зале — на 200 месцаў, у камернай — на 100. Да пандэміі BTL граў каля 50-60 спектакляў у месяц, каля пяці сотняў на год. Як covid-19 паўплываў на ваш тэатр?

— Пакуль цяжка ацаніць, як пандэмія канчаткова вы­ значыць дзейнасць тэатра. Хіба пасля таго, як усё скон­ чыцца і мы яе пераможам. Але сёння квіткі на спектаклі знікаюць вокамгненна. Аўдыторыя з энтузіязмам вяртаецца ў BTL нягледзячы на тое, што мы працуем з абмежаваннямі, якія вынікаюць з санітарных вымогаў. Тэатр вандруе са спектаклямі ў правінцыі? Як часта? Гэта паказы толькі для дзяцей?

— Тэатр іграе як на асноўнай пляцоўцы ў Беластоку, так і ў прафесійных цэнтрах правінцыі. Многія выезды звязаныя з фестывалямі як у краіне, так і за мяжой. Рэпертуар тэатра вельмі шырокі, ахоплівае практыч­ на ўсе ўзроставыя катэгорыі. Мы працуем для самай малодшай (ад года), дзіцячай, падлеткавай і дарослай аўдыторыі, што, безумоўна, з'яўляецца адметнай рысай нашага тэатра і выгодна вылучае яго сярод іншых па­ добных устаноў. Ці рыхтуюць у Польшчы спецыялістаў па стварэнні тэатральных лялек?

—Так, цяпер у Беластоцкім філіяле Тэатральнай акадэміі ў Варшаве рыхтуюць спецыялістаў у галіне тэхналогій тэатра лялек, якія, я спадзяюся, застануцца працаваць па спецыяльнасці, то-бок ствараць тэатральныя лялькі для будучых спектакляў. Ці можаце вылучыць лідараў сярод лялечных тэатраў — па прыбытках, эстэтыцы, пастаноўках сучаснай драматургіі?

— Мяркую, сёння Польшча мае некалькі сапраўдных цэнтраў, якія дынамічна развіваюцца і штораз падвы­ шаюць планку мастацкіх запатрабаванняў. Гэта, вядома, Беласток, Аполе, Познань, Гданьск, Уроцлаў і Варшава. Багацце эстэтыкі, безумоўна, з'яўляецца перавагай BTL. Як часта вы абнаўляеце рэпертуар?

37

— На рэпертуар уплывае мноства фактараў — як мастацкіх, так і эканамічных і сацыяльных. Мяркую, рэпертуарная дынаміка выдатная. Гэта таксама вынікае з высокай канкурэнцыі, якую нясе з сабой сучасны свет. Як фінансуюцца спектаклі? Ці можна зарабіць грошы на новыя пастаноўкі самастойна альбо трэба мець субсідыі або дапамогу спонсараў?

— Спектаклі фінансуюцца ў асноўным за кошт субсідый горада Беластока, але, вядома, мы таксама зарабляем на іх вытворчасць у рамках нацыянальных праектаў і праектаў ЕС. Колькі жывуць вашы спектаклі? Ці ёсць такія, якім больш за дзесяць ці дваццаць гадоў?

— Прызначэнне асобных спектакляў вельмі рознае, і гэта таксама з'яўляецца прычынай іх тэрміну службы. У нашым рэпертуары маецца некалькі пастановак, што існуюць па восем-дзесяць гадоў, і, безумоўна, адзін, які з рознымі акцёрскімі складамі жыве больш за 20 гадоў. Што вы ўлічваеце, фармуючы рэпертуар?

— Я бяру пад увагу пажаданні гледачоў. Цяпер мы ладзім апытанне аўдыторыі ў кантэксце нашай дзейнасці і, напэўна, зробім высновы з гэтых размоў. Да ўсяго яны ўмацуюць нашы стасункі з аўдыторыяй. Як часта сучасныя сацыяльныя праблемы адлюстроўваюцца ў спектаклях тэатра? Што звычайна мае перавагу ў вашай свядомасці: непасрэдная размо­ ва са сцэны пра праблему альбо яе мастацкае разу­ менне? Як сацыяльныя праблемы звязаныя з сучаснай тэатральнай эстэтыкай?

— У нашай справе ёсць два шляхі: ад зместу да фор­ мы і ад формы да зместу. Я мяркую, што большасць спектакляў метафарычна дыялагізуецца з сучаснымі праблемамі маладой і старэйшай публікі. У гэтым сэнс творчасці і выказвання артыстаў на сцэне, і толькі такім чынам мы можам працаваць і падтрымліваць сувязь з нашай аўдыторыяй. Ці існуе дакладная мяжа паміж «лялечным» і «драма­ тычным» увасабленнем у вашым тэатры?

— Лялечны тэатр за апошнія гады моцна змяніўся. Прысутнасць артыста побач з лялькай нікога не дзівіць. Але каб гэтая прысутнасць была прафесійнай, лялечнік — аніматар — таксама мусіць валодаць навыкамі артыста драматычнага тэатра. У сваю чаргу, навыкі, звязаныя з анімацыяй тэатральнай лялькі альбо ажыўленнем прадметаў, з'яўляюцца часткай навучання, якое з'яўляецца нашай спецыялізацыяй і робіць нас непаўторнымі. Мяжа паміж «лялечным» і «драматыч­ ным» увасабленнем вызначаецца сэнсам твору, які ўвасабляюць творцы. Ці канкуруе Беластоцкі тэатр лялек з Драматычным тэатрам імя Аляксандра Венгеркі? Як дарослы глядач успрымае спектаклі з лялькамі, прадметамі і аб’ектамі?

— Гаворкі пра канкурэнцыю нават не вядзецца, нашы выразныя сродкі зусім іншыя. Гледачы спектакляў BTL атрымліваюць прапановы, якія выходзяць за рамкі тэатра слова, што пераважае ў Драматычным тэатры. Нашы спектаклі відавочна сканцэнтраваныя на руху, анімацыі і выкарыстанні драматычных тэкстаў такім чынам, што ў сцэнічным выказванні пераважае метафа­ ра, сімвал — у адрозненне ад рэалізму ці журналістыкі.

sztuka тэатр

Такія пастаноўкі вітаюцца, бо даюць гледачам магчы­ масць уцячы ад літаральнасці нашай рэальнасці. У вашым тэатры працуе Марта Гусьнёўска, адна з са­ мых арыгінальных і вядомых драматургаў у Польшчы і за мяжой. Наколькі супрацоўніцтва з ёй паўплывала на эстэтыку спектакляў, мастацкія сродкі і мову сцэны?

— Марта Гусьнёўска, безумоўна, паўплывала на тое, як тэатр распаўсюджвае сучасную драматургію. Аднак форма тэатра — гэта вынік працы шмат якіх людзей, многіх аддзелаў, у тым ліку моцнага мастацкага аддзела — артыстаў, рэжысёраў, кампазітараў і сцэнографа. Ці можа драматург з'яўляцца штатным супрацоўнікам тэатра? У вашым тэатры, напрыклад, да драматурга дадаецца літаратурны кансультант.

— Задачы літаратурнага кансультанта іншыя, чым у драматурга. На бягучы момант некалькі тэатраў лялек у Польшчы маюць такую зручнасць або выгоду — штатна­ га драматурга. Насамрэч гэта так, драматург піша тэксты для тэатра, адаптуе іншыя тэксты, ладзіць чытанні но­ вых п'ес з гледачамі, удзельнічае ў рэпетыцыях перад прэм'ерай і г.д. З майго пункту гледжання, кожны тэатр павінен мець магчымасць наймаць такіх спецыялістаў для павышэння якасці працы над спектаклямі. Наколькі вам складана сумясціць кіраванне тэатрам і выкладанне ў Тэатральнай акадэміі імя Аляксандра Зельвяровіча ў Варшаве?

— Я ўпэўнены, што гэта пытанне добрага планавання, але і магчымасці падзяліць сваё жыццё на моманты стварэння і абмену досведам. У маім выпадку я лічу гэта рацыянальным механізмам самаўдасканалення і мастацкай рэфлексіі. Я не бачу ў гэтым ніякіх цяжкас­ цей, а толькі задавальненне і добры досвед.

38

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

· «Стрып-тыз». Сцэна са спектакля. · «Аленка». Сцэна са спектакля. · «JIJIS | ONY». Сцэна са спектакля. · «Сон у Іванаву ноч». Сцэна са спектакля. · «Ах, якая цудоўная Панама!». Сцэна са спектакля. · «Пясочніца». Сцэна са спектакля. · «Вірджынія Вульф». Сцэна са спектакля.

39

sztuka му­зы­ка

Атры­маць сва­бо­ду го­ла­су квін­тэ­т VoŁosi Алесь Кры­віц­кі

Да­вед­ка Ка­лек­тыў Vołosi, што ба­зу­ецца ў Ка­та­ві­цах, дэ­бю­та­ваў у 2010-м на фес­ты­ва­лі «Но­вая тра­ды­цыя» і ў вы­ні­ку атры­маў там усе маг­чы­мыя ўзна­га­ро­ды. Го­дам па­зней пад­час кон­кур­су на леп­шы твор волд-м’юзік у Еўро­пе, арга­ні­за­ва­на­га Еўра­пей­скім вяш­ча­ль­ным са­юзам, квін­ тэт атры­маў Гран-пры «Svetozar Stracina». З та­го ча­су Vołosi бяс­кон­ца кан­цэр­ту­юць, іх вы­ступ­лен­ні не­адна­ра­ зо­ва тран­сля­ва­лі­ся роз­ны­мі ра­дыё­стан­цы­ямі перш за ўсё та­му, што ме­на­ві­та жы­выя вы­сту­пы бэн­да дэ­ман­ стру­юць іх ары­гі­на­ль­ны мас­та­коў­скі по­чырк. Му­зы­кі не­ адна­ра­зо­ва вы­сту­па­лі як на ро­ка­вых і джа­за­вых фес­ты­ ва­лях, так і ў кан­цэр­тах з удзе­лам вы­ка­наў­цаў роз­ных га­тун­каў на­род­най му­зы­кі.

40

Да гэ­та­га ча­су за­ста­юся ў не­даў­мен­ні і ду­маю: што гэ­та бы­ло? Што я чуў, што ба­чыў? Як мож­на, вы­ка­рыс­тоў­ва­ ючы вы­ключ­на струн­ныя інстру­мен­ты, да­ся­гаць та­ко­га ма­гут­на­га па ды­на­мі­цы гу­чан­ня, улас­ці­ва­га то­ль­кі рокка­ман­дам? Гэ­ты поль­скі квін­тэт ра­шу­ча руй­нуе му­зыч­ ныя стан­дар­ты, ма­не­ры вы­ка­нан­ня, ме­ла­дыч­ныя ды рыт­міч­ныя пры­ёмы. Ка­рыс­та­ючы­ся вы­сту­пам у Мін­ску, я за­даў не­ка­ль­кі пы­тан­няў бра­там Ста­ніс­ла­ву і Кшыш­ та­фу Ла­со­ням. Ад­куль вы бе­ра­це та­кую энер­ге­ты­ку, якую вы дэ­ман­ стру­еце пад­час сва­іх вы­ступ­лен­няў? З ча­го яна па­хо­дзіць?

41

Кшыш­таф: На­пэў­на, гэ­та энер­гія су­тык­нен­ня, сус­трэ­чы роз­ных сіл. На­шы ка­ле­гі па­хо­дзяць з поль­скіх гор. І ка­ лі мы ўпер­шы­ню сус­трэ­лі­ся, дык ад­чу­лі пер­ша­род­ныя сі­лы, які­мі бы­ла ахоп­ле­ная му­зы­ка, якую яны вы­кон­ва­ лі. І тыя сі­лы на­паў­ня­юць нас са­міх і на­строй­ва­юць да гран­ня. Ця­пер мы цал­кам інакш гля­дзім на му­зы­ку, што ро­бім. Ста­ніс­лаў: …І атрым­лі­ва­ем вя­лі­кае за­да­ва­ль­нен­не ад му­зі­цы­ра­ван­ня. Я і мае бра­ты раз­ам з ба­ць­кам і ма­ці ад са­ма­га дзя­цін­ства ўдзе­ль­ні­ча­лі ў су­мес­ных му­ зыч­ных імпра­ві­за­ван­нях. Мы жы­лі ў Ка­та­ві­цах, гэ­та яшчэ не го­ры, але да іх не­да­лё­ка, і пад­час ка­ні­кул яны бы­лі для нас пер­шым пун­ктам пры­зна­чэн­ня, ту­ды мы на­кі­роў­ва­лі­ся раз­ам з ба­ць­кам Аляк­сан­драм. Што да імпра­ві­за­цыі, дык гэ­та­му мы ву­чы­лі­ся ад са­ма­га па­чат­ ку на­ша­га жыц­ця. Як да вас пры­йшла ідэя за­сна­ваць ка­лек­тыў у яго­ным ця­пе­раш­нім воб­ра­зе? Кшыш­таф: Цал­кам вы­пад­ко­ва. Мы шу­ка­лі ка­лек­тыў, які б вы­кон­ваў тра­ды­цый­ную му­зы­ку на ма­ім вя­сел­лі. На­ кі­ра­ва­лі­ся ў на­шы Бес­кі­ды ў по­шу­ках, і не­хта пад­ка­заў нам пэў­ных хлоп­цаў. Ка­лі тыя за­йгра­лі, дык ака­за­ла­ся, што ні­чо­га леп­ша­га за гэ­та мы ні­ко­лі не чу­лі. У вы­ні­ку яны гра­лі на ма­ім вя­сел­лі, і тое пад­штур­хну­ла і нас. Я згад­ваю іншы поль­скі ка­лек­тыў, які на­зы­ва­ецца «Бра­тан­кі». У асно­ве яго му­зы­кі так­са­ма гу­ра­льс­кія ме­ло­дыі… Кшыш­таф: Без­умоў­на! Яны ро­бяць сваю му­зы­ку на гэ­тай асно­ве, але мы ста­вім­ся да му­зы­кі кры­ху інакш і зу­сім не апра­цоў­ва­ем гу­ра­льс­кія ме­ло­дыі. На­шы ж сяб­ры з Бес­кі­даў пра­цу­юць раз­ам з но­сь­бі­та­мі той му­ зы­кі, а гэ­та не­шта іншае. Ме­на­ві­та ад іх і па­хо­дзіць тая энер­ге­ты­ка, та­кі спо­саб вы­ка­нан­ня. Што бы­ло пер­шаш­тур­шком для вы­пра­цоў­кі му­зыч­най кан­цэп­цыі — на­род­ная му­зы­ка, ака­дэ­міч­ная, джаз? Кшыш­таф: Мы не вы­дум­ля­лі не­йкую спе­цы­фіч­ную кан­ цэп­цыю. На пер­шым пла­не ў нас за­ўсё­ды ста­ялі зно­сі­ ны ад­на­го з ад­ным. На­ват не ве­даю, як тое атры­ма­ла­ся. У не­чым гэ­та вы­нік по­шу­каў сва­бо­ды вы­каз­ван­ня. Ка­лі ты вы­хоў­ва­ешся праз атры­ман­не му­зыч­най ад­ука­цыі, дык між­во­лі звя­за­ны пры­нцы­па­мі, якіх ты аб­авя­за­ ны пры­трым­лі­вац­ца. Зна­ёмства з ты­мі хлоп­ца­мі з гор пры­нес­ла нам маг­чы­масць атры­маць сва­бо­ду го­ла­су, вы­кон­ваць тое, што мы ад­чу­ва­ем. Але ж і джаз, да пры­кла­ду, — гэ­та так­са­ма сва­бо­да вы­ каз­ван­ня… Кшыш­таф: Ну так! Да­стат­ко­ва зга­даць, што джаз так­са­ ма па­хо­дзіць з тра­ды­цый­най му­зы­кі. Ка­лі вы зра­зу­ме­лі, што аб­ра­ны ва­мі на­пра­мак твор­ час­ці мо­жа быць ухва­ле­ны аўды­то­ры­яй? Кшыш­таф: Не­дзе з шэсць га­доў мы ездзі­лі з кан­цэр­та­ мі, сус­тра­ка­лі­ся з роз­ны­мі слу­ха­ча­мі, і то­ль­кі пры­бліз­на ў 2010-м мы ўтва­ры­лі па­ўнап­раў­ны ка­лек­тыў з ця­пе­ раш­няй на­звай і па­ча­лі вы­сту­паць на роз­ных сцэ­нах. Ста­ніс­лаў: Так, і гэ­ты год быў для нас вы­ра­ша­ль­ным. Мы ўда­ла вы­сту­пі­лі на фес­ты­ва­лі «Но­вая тра­ды­цыя». У нас па­ўста­ла за­ду­ма па­ка­заць бо­льш шы­ро­кай аўды­ то­рыі тое, што мы са­мі лі­чы­лі важ­ным, істот­ным. А та­му га­лоў­ная ўзна­га­ро­да на тым фес­ты­ва­лі зра­бі­ла­ся для нас пер­шым знач­ным до­ка­зам та­го, што на­ша му­зы­

sztuka му­зы­ка

ка так­са­ма пад­аба­ецца слу­ха­чам, а та­му вар­та ёй з імі дзя­ліц­ца. Пы­тан­не ў не­чым пра­ва­ка­цый­нае: ці ёсць не­шта агу­ль­нае ў на­род­най му­зы­кі Бес­кі­даў з блю­зам з дэ­ль­ты Мі­сі­сі­пі? Кшыш­таф: Блюз пе­рад­усім надзвы­чай пер­ша­род­ная му­зы­ка. З яго ўво­гу­ле ўсё і па­ча­ло­ся ў па­пу­ляр­ных сты­ лях. Та­ды так: у якой ме­ры на сён­няш­ні дзень вы звяр­та­ еце­ся да на­род­най му­зы­кі, што бы­туе ў Бес­кі­дах? Кшыш­таф: Пры­знац­ца, ве­ль­мі шмат та­ко­га не­пас­рэд­ на­га на­тхнен­ня з яе бо­ку ня­ма. Мы не гра­ем на­род­ныя ме­ло­дыі. Усё, што гу­чыць, — гэ­та на­ша аўтар­ская му­зы­ ка. У той жа час інта­на­цыі і вы­ка­на­ль­ніц­кая ма­не­ра з тых мясц­овас­цей пры­сут­ні­ча­юць. Лю­дзі, якія жы­вуць у га­рах, ства­ра­юць му­зы­ку, по­ўную ўлас­най спе­цы­фі­кі. Мы ж па­чу­ва­емся бо­льш сва­бод­на і ма­ем маг­чы­масць про­ста вы­ра­жаць ся­бе. Ду­маю, усе ўдзе­ль­ні­кі гру­пы ма­юць ака­дэ­міч­ную адука­цыю… Кшыш­таф: Не, гэ­та не так. Ака­дэ­міч­ная ад­ука­цыя — гэ­ та пра­цэс пе­рад­ачы ве­даў з па­ка­лен­ня ў па­ка­лен­не, ка­лі ба­ць­кі пе­ра­каз­ва­юць пэў­ныя ідэі, а дзе­ці ву­чац­ца іграць са­мі, па слы­ху. Мы ж ву­чы­лі­ся бо­льш тра­ды­цый­ на. Ад­куль жа схі­ль­нас­ці да эле­мен­таў ро­ку, джа­зу і іншых кі­рун­каў па­пу­ляр­най му­зы­кі? Кшыш­таф: Ду­ма­ецца, пра гэ­та на­гад­вае эфект ад на­ шай му­зы­кі ў цэ­лым. І гэт­кае акрэс­лен­не па­хо­дзіць ад­не­куль звон­ку, мне зда­ецца, што гэ­та хут­чэй мер­ка­ ван­не кры­ты­каў, якія вы­зна­ча­юць гэ­тую му­зы­ку як, так бы ска­заць, моц­ную, ро­ка­вую, хоць мы і не лю­бім гэ­тае сло­ва. Ад­нак ні­чо­га та­ко­га мы спе­цы­яль­на не вы­дум­ ля­лі, усё скла­ла­ся са­мо са­бой, надзвы­чай на­ту­ра­ль­ным шля­хам. Але, на­ко­ль­кі мне ўяў­ля­ецца, не­йкіх спе­цы­яль­ных, ад­ чу­ва­ль­ных акцэн­таў вы не ро­бі­це — ані джа­за­вых, ані ро­ка­вых… Кшыш­таф: Так, так! Слу­ха­ем роз­ную му­зы­ку, пры­сут­ні­ ча­ем у роз­най му­зыч­най атмас­фе­ры, і ўсё тое, што гу­ чыць ва­кол нас, у вы­ні­ку пры­хо­дзіць да на­шых па­ль­цаў, і гэ­та лю­дзі ад­чу­ва­юць. Та­ды мне вось што ці­ка­ва. Як па­ўста­юць тво­ры, якія вы па­зней уклю­ча­еце ў рэ­пер­ту­ар? Вы ма­еце лі­да­ра, што вы­пра­цоў­вае ідэю, аль­бо му­зы­ка на­ра­джа­ецца на рэ­пе­ты­цы­ях на­ма­ган­ня­мі ўсіх му­зы­каў? Кшыш­таф: Ані­яка­га лі­да­ра ў ка­лек­ты­ве ня­ма. Існуе роў­ны падзел ро­ляў, хоць, зра­зу­ме­ла, за­ўсё­ды ма­ецца асо­ба, якая іні­цы­юе пэў­ную тэ­му, пры­дум­ляе не­йкую ме­ло­дыю. Але гэ­та яшчэ не­маг­чы­ма на­зы­ваць кам­па­ зі­цы­яй. Кам­па­зі­цыя на­ра­джа­ецца пад­час рэ­пе­ты­цый, гэ­та мо­жа пра­цяг­вац­ца да­во­лі знач­ны ка­ва­лак ча­су. Ажно да не­ка­ль­кі га­доў. Ста­ніс­лаў: Кож­ны з на­шых му­зы­каў мае ўлас­ны спе­цы­ фіч­ны ха­рак­тар вы­ка­нан­ня. І кож­ны ўно­сіць у чар­го­вую п’есу не­шта сваё, што не­маг­чы­ма на­ват па­зна­чыць у но­тах. На­прык­лад, наш аль­тыст вы­ка­рыс­тоў­вае альт з тры­ма стру­на­мі, а та­му грае трох­гу­ка­мі, бо па ад­ным гу­ку іграць яму пра­бле­ма­тыч­на. І ўсё гэ­та ад­люс­троў­ва­ ецца ў інтэр­прэ­та­цыі, да якой ён зму­ша­на звяр­та­ецца.

42

Я за­ўва­жыў, што пад­час вы­ступ­лен­ня вы актыў­на ка­рыс­та­еце­ся не­стан­дар­тны­мі пры­ёма­мі зда­быц­ця гу­ку… Кшыш­таф: Так, вя­до­ма! Пры­кла­дам, ві­ялан­чэль час­та ля­жыць у вы­ка­наў­ца на ка­ле­нях. На сцэ­не не бач­на нот… Кшыш­таф: Мы аб­са­лют­на не гра­ем па но­тах! Най­перш та­му, што на­шу му­зы­ку ані­як не маг­чы­ма за­пі­саць но­ та­мі. Ці не азна­чае гэ­та, што на ва­шых кан­цэр­тах знач­нае мес­ца за­ймае імпра­ві­за­цыя? Кшыш­таф: Ве­ль­мі знач­нае мес­ца, вя­до­ма! Але ж ма­ ецца яшчэ і рыт­міч­ная асно­ва, якую па­зна­чыць у но­тах так­са­ма не­маг­чы­ма. Та­му імпра­ві­за­цыя тая ба­зу­ецца на ўсіх эле­мен­тах і на­ра­джа­ецца не­пас­рэд­на пад­час

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

вы­ка­нан­ня. І на роз­ных кан­цэр­тах адзін і той жа твор мо­жа пра­гу­чаць ве­ль­мі па-роз­на­му. Гэ­та і ёсць тая са­мая сва­бо­да, якую мы атры­ма­лі дзя­ ку­ючы ка­ле­гам з гор, што, за­ўва­жу, на­огул не ве­да­юць нот. На якіх слу­ха­чоў, як вы са­мі мяр­ку­еце, раз­лі­ча­ная ва­ ша му­зы­ка? Кшыш­таф: Ёсць та­кое шчас­це, як іграць для ўсіх. У тым лі­ку і для дзя­цей, у нас час ад ча­су зда­ра­юцца і та­кія вы­ступ­лен­ні. Ста­ніс­лаў: На­ша му­зы­ка ў пэў­ным сэн­се інту­ітыў­ная, і мы па­він­ны да­ста­са­ваць ма­не­ру вы­ка­нан­ня да кож­ най кан­крэт­най аўды­то­рыі. Дзе вам бо­льш пад­аба­ецца вы­сту­паць — у шы­коў­ных кан­цэр­тных за­лах ці на ад­кры­тым па­вет­ры?

43

Кшыш­таф: Мы не лю­бім вы­сту­паць на ад­кры­тым па­ вет­ры — най­перш з-за та­го, што ўзні­ка­юць пра­бле­мы з гу­чан­нем. Лю­бі­мыя мес­цы для на­шых кан­цэр­таў — гэ­та ка­мер­ныя за­лы. Слу­ха­чы зна­хо­дзяц­ца бліз­ка да сцэ­ны, а та­му не­пас­рэд­на кан­так­та­ваць з імі ку­ды ляг­чэй. Ста­ніс­лаў: Пад­час кан­цэр­таў на ад­кры­тым па­вет­ры ве­ль­мі важ­на ве­даць, які гук існуе спе­ра­ду, але мы не ма­ем маг­чы­мас­ці да кан­ца яго кан­тра­ля­ваць. А вось ка­лі гра­ем для па­ра­ўна­ль­на ма­лой аўды­то­рыі, дык той інтым не­вя­лі­ка­га па­мяш­кан­ня, у якім мы ба­чым тва­ры слу­ха­чоў, пры­но­сіць нам най­бо­ль­шае за­да­ва­ль­нен­не. Вя­лі­кі дзя­куй за гу­тар­ку! На за­кан­чэн­не вы­ка­жу спа­ дзя­ван­не, што ў бу­ду­чы­ні яшчэ зда­рыц­ца маг­чы­масць па­чуць ваш квін­тэт у Бе­ла­ру­сі.

sztuka музыка

Бацька польскага джазу Да 100-годдзя з дня нараджэння Кшыштафа Камэды Афіцыйны сайт музыканта Дзмітрый Падбярэзскі

У гісторыі мастацтва, у прыватнасці музычнага, хапае творцаў, у дачыненні да якіх можна было паставіць пытанне: а што б яны яшчэ зрабілі, калі б не пайшлі заўчасна з жыцця? У польскай музыцы адной са знакавых асоб у гэтым сэнсе з’яўляецца кампазітар, піяніст Кшыштаф Камэда, чыя гучная аповесць з мноствам знакамітых дасягненняў спынілася ўсяго на 38-м годзе. Юнацтва. Сцежкі да джазу Кшыштаф Тшчыньскі нарадзіўся ў Остраве-Велькапольскім і пачаў заняткі на фартэпіяна ва ўзросце сямі гадоў. Маючы восем гадоў, паступіў у кансерваторыю ў Познані, але заняткі прыпыніла вайна, хоць і ў гэтыя гады ён браў прыватныя ўрокі. Тады ў яго яшчэ не было сапраўднага жадання займацца музыкай, а таму ён задаволіў пажаданне маці і па сканчэнні сярэдняй школы паступіў у медыцынскую акадэмію ў Познані, якую скончыў у 1956 годзе. Тым не менш з музыкай ён не развітваўся, пачаў наведваць сяброў у Кракаве, разам з якімі ў адной з прыватных кватэр джэмаваў, набываючы веды ў джазавай музыцы. Варта адзначыць, што ў першай палове 1950-х джазавая музыка ў Польшчы была пад забаронай, а таму тыя сустрэчы адбываліся ледзь не таемна. Ужо ў той час Кшыштаф пачаў карыстацца псеўданімам Камэда, хоць пасля адмены забароны на публічнае выкананне джазу ён такі пацярпеў: музыканта ўсё ж выключылі з шэрагаў Польскай асацыяцыі моладзі. Як тут не згадаць вядомае за савецкім часам выслоўе «Сегодня он играет джаз, а завтра Родину продаст»…

44

Камэда і джаз У 1956 годзе ў Сопаце адбыўся першы джазавы фе­ стываль, на якім імя піяніста прагучала вельмі гучна. На той час за яго плячыма быў удзел у выступленнях гурта Melomani, а на фэст у Сопаце ён прыехаў ужо з уласным секстэтам, у якім сярод іншых выступалі буду­ чыя зоркі польскага джазу Ежы Міліян і Ян «Пташын» Урублеўскі. Таму не варта здзіўляцца, што ў 1957-м за ўдзел у культурнай праграме Сусветнага фестыва­ лю моладзі і студэнтаў у Маскве гэты калектыў быў адзначаны срэбраным медалём. Яшчэ праз год Камэда перабраўся ў Кракаў, працягваў актыўна выступаць, у тым ліку і на першым фестывалі Jazz Jamboreе ў Варшаве. Увогуле яго артыстычная актыўнасць тых гадоў про­ ста ўражвае. Мяркуйце самі: Камэда працягваў супрацоўніцтва з гуртом Melomani, заснаваў трыа і адначасова квінтэт з удзелам зноў жа зорных у неда­ лёкай ужо будучыні музыкаў — Чэслава Барткоўскага, Міхала Урбаняка, Томаша Станькі. Згадваючы гэтых і іншых музыкаў, можна ўпэўнена казаць пра тое, што менавіта Кшыштаф Камэда цалкам заслужана можа насіць званне «бацькі польскага джазу». У 1962-м чытачы часопіса Jazz прызналі яго джазмэнам года. У 1965-м святло ўбачыў першы аўтарскі альбом пад назвай «Astigmatic», які пазней неаднаразова перавыдаваўся. Камэда пастаянна запісваўся ў студыі, актыўна гастраляваў, у тым жа 1965-м узяў удзел у прэстыжным праекце знанага нямецкага крытыка і прадзюсара Ёахіма Эрнста Берэнта. Зрэшты, да джаза­ вай спадчыны Камэды я яшчэ вярнуся. А цяпер неаб­ ходна згадаць іншае захапленне піяніста.

· Кшыштаф Камэда на фота Марка Карэвіча. Фота сulture.pl. · Кшыштаф Камэда, Раман Паланскі і Шэран Тэйт. · Кшыштаф Камэда з жонкай. 18 лютага 1958 года. Закапанэ. Фота Войцеха Плявінскага / Forum. · Кшыштаў Камэда на Першым джазавым кемпінгу Калатоўкі, Закапанэ. 1959. Фота Анджэя Даброўскага / FOTONOVA. 45

sztuka му­зы­ка

Камэда і кіно У свет кіно Кшыштаф Камэда прыйшоў у 1958 годзе, калі напісаў музыку для кароткаметражнай стужкі Рамана Паланскага «Два чалавекі з шафай». Пазней Камэда напісаў музыку да яшчэ некалькіх яго фільмаў, такіх як «Нож у вадзе», «Тупік», «Баль вампіраў». Як і ў джазе, Камэда быў надзвычай актыўным і ў кіно, пісаў шмат і для многіх творцаў. У прыватнасці, для дацкага рэжысёра Хенінга Карлсена (стужкі «Hvad med os», «Kattorna», «Sult»), Анджэя Вайды («Нявінныя чарадзеі») і гэтак далей. Увогуле ім напісана музыка да амаль 70 мастацкіх, дакументальных, анімацыйных фільмаў. Аднак Камэду нездарма найперш звязва­ юць менавіта з Паланскім. Яны дзіўным чынам амаль ідэальна падыходзілі адзін аднаму. І самай славутай іх сумеснай працай стала стужка «Дзіця Розмары», датаваная 1968-м, калі Камэда пераехаў да Паланска­ га ў Лос-Анджэлес. Фільм той меў дзве намінацыі на «Оскара». Яго загалоўная песня «Калыханка Розмары» з часам стала вельмі папулярнай і пазней шмат разоў выконвалася самымі рознымі артыстамі. У Галівудзе музыка неверагодна хутка набыў папулярнасць, пазнаёміўся з многімі зоркамі, актыўна наведваў свецкія прыёмы, купіў дарагія аўто і асабняк. На жаль, свецкае жыццё падступна падставіла яму нагу. У канцы таго года, вяртаючыся з сябрам Маркам Хласкам з адной вечарыны, Кшыштаф упаў з высокага пагорку і моцна ўдарыўся галавой. Лекары сцвердзілі вылеў крыві ў мозг. Камэду транспартавалі ў Варшаву, дзе, нягледзячы на ўсе лекарскія захады, музыка памёр 23 красавіка 1969 года. Было яму ўсяго 38 гадоў. Камэда і яго спадчына Заўчасная смерць музыкі надзвычай уразіла не толькі тых польскіх музыкаў, з якімі ён супрацоўнічаў, але і шырокую публіку. Ягоныя калегі па сцэне пачалі 46

ўшаноўваць памяць Кшыштафа Камэды. І першым тое зрабіў згаданы вышэй трубач Томаш Станька, які разам са сваім квінтэтам запісаў і выдаў у 1970 годзе альбом пад назвай «Music for K». Заўважу, што ў 1970-я я актыўна перапісваўся і абменьваўся вініламі з польскімі аматарамі музыкі і менавіта дзякуючы аднаму з іх займеў гэты альбом, хоць, прызнацца, тады я вельмі мала ведаў пра Камэду. Альбом быў запісаны ў канцэртнай зале Нацыянальнай філармоніі і без удзелу фартэпіяна, што лішні раз падкрэслівала трагічную страту. Пазней Томаш Станька запісаў яшчэ адзін альбом «Litania», прысвечаны музыцы Камэды, сцвярджаючы: «Ён ніколі не дамінаваў над іншымі музыкамі. Ён казаў: “Іграй, як хочацца, як табе больш падабаецца”. Але ў выніку заўсёды атрымлівалася так, як ён жадаў». Скрыпач і саксафаніст Міхал Урбаняк прызнаўся, што Кшыштаф Камэда быў для сваіх калег чымсьці накшталт бацькі. А кантрабасіст Раман Дылёнг,

які ўдзельнічаў у запісе музыкі да стужкі «Нож у вадзе», адзначыў: «Я тады недаацэньваў, што іграю з такім вялікім чалавекам». У 1989 годзе Ян Зільбер, былы барабаншчык секстэту Камэды і прадпрымальнік, зладзіў фестываль пад ло­ зунгам «Камэда жывы!». Падчас вялікага гала-канцэрта гучалі не толькі джазавыя творы, алеі і песні, і музыка да балета. У 1997-м на фестывалі Jazz Rondo ў Слупску была выканана згаданая ўжо «Litania». І не выпадкова, відаць, што годам пазней гэты фестываль памяняў на­ зву на Krzysztof Komeda Jazz Festival. У 2014—2019-м Польскае радыё выдала восем кампакт-дыскаў пад назвай «Кшыштаф Камэда на Польскім радыё».

47

У 1989-м я разам з музыкамі групы Ігара Сафо­ нава паехаў на джаз-фестываль у Крывы Рог. Там пазнаёміўся з музыкамі польскага калектыву Walk Away і ягоным менеджарам, які зрабіў мне шыкоўны падарунак у выглядзе чатырох вінілавых плытак з музыкай Камэды. Памяць Кшыштафа Камэды шануецца ў Польшчы гэтак жа актыўна, як і памяць іншых знакамітых музыкаў. Прыкладам, пачынаючы ад 1987 года Фонд поль­ скай культуры прызначае ўзнагароду імя Камэды для маладых джазменаў. У 2010-м у Познані быў адкры­ ты помнік Кшыштафу Камэду-Тшчыньскаму, а ў тым жа годзе Нацыянальны банк выпусціў прысвечаную кампазітару манету ў серыі «Польская пацяшальная музыка». Дарэчы, срэбраная версія гэтай манеты атрымала спецыяльную ўзнагароду «Найпрыгажэй­ шая манета свету» на міжнародным нумізматычным конкурсе International Prize Vicenza Numismatica. Пачынаючы з 2012 года ў Остраве-Велькапольскім адбываецца кінафестываль імя Камэды, а перад чы­ гуначным вакзалам можна пабачыць неонавы мурал. У 2019—2020-х па ўсёй Польшчы адбыўся цыкл канцэртаў пад назвай «Па дарозе ў Галівуд. Кшыштаф Камэда. 50 гадоў». Дзесяць гадоў таму на сайце cultura.pl журналіст Філіп Лех выказаўся наступным чынам: «Падобна, на стагод­ дзе з дня нараджэння Кшыштафа Камэды мы ўсё яшчэ здолеем прамовіць: "Камэда жывы!”» · Вокладка альбома з саўндтрэкам да стужкі «Дзіця Розмары». Фота jazzmusicarchives.com. · У Капенгагене. 1963. · Вокладка альбома «Astigmatic». Фота аmazon.com. · Манета ў гонар Кшыштафа Камэды. Фота en.numista.com. · Вокладка альбома групы Томаша Станькі «Litania». Фота zen. yandex.ru.

sztuka му­зы­ка

Ма­нюш­ка і ўсе-ўсе-ўсе, аль­бо Пра­мо­цыя на­цы­яна­ль­най шко­лы

48

Дру­гі Між­на­род­ны кон­курс поль­скай му­зы­кі імя Ста­ніс­ла­ва Ма­нюш­кі ад­бу­дзец­ца не­ўза­ба­ве, у ве­рас­ні 2021 го­да. Мес­цам пра­вя­дзен­ня і пер­ша­га, і дру­го­га спа­бор­ніц­тваў зра­бі­ла­ся фі­лар­мо­нія імя Арту­ра Малаў­ска­га ў не­вя­лі­кім го­ра­дзе Жэ­шаў, які зна­хо­дзіц­ца на па­ўднё­вым усхо­дзе Поль­шчы і з’яўля­ецца ад­мі­ніс­тра­цый­ным цэн­трам Пад­ кар­пац­ка­га ва­явод­ства. Спа­бор­ніц­тва фі­нан­су­ецца Мі­ніс­тэр­ствам ку­ль­ту­ры, на­цы­яна­ль­най спад­чы­ны і спорту, а пра­хо­дзіць пад га­на­ро­вым па­тра­на­там прэ­зі­дэн­та кра­іны Анджэя Ду­ды. Удзе­ль­ні­кі зма­га­юцца ў дзвюх на­мі­ на­цы­ях — пі­яніс­ты і ка­мер­ныя ансам­блі. Агу­ль­ны пры­за­вы фонд скла­дае бо­льш за 80 000 еўра. Сё­ле­та кон­курс па­чнец­ца 11 ве­рас­ня і бу­дзе доў­жыц­ца ты­дзень. Кан­цэрт лаў­рэ­атаў прэ­міі і цы­ры­мо­нія ўзна­га­ро­джан­ня про­йдзе 18 ве­рас­ня ў фі­лар­мо­ніі імя Арту­ра Ма­лаў­ска­га. А праз не­ка­ль­кі дзён, 20 ве­рас­ня, фі­нал бу­дзе па­ўто­ра­ны ў На­ цы­яна­ль­най фі­лар­мо­ніі ў Вар­ша­ве. Як пра­соў­ваць сваё Той, хто пры­дум­ваў, як бу­дзе фун­кцы­яна­ваць гэ­ты кон­ курс (арга­ні­за­та­ры — Інсты­тут му­зы­кі і тан­ца, а так­са­ ма Пад­кар­пац­кая фі­лар­мо­нія імя Арту­ра Ма­лаў­ска­га ў Жэ­ша­ве), на­сам­рэч ча­ла­век раз­умны і да­ль­на­бач­ны. У да­да­так сап­раў­дны па­тры­ёт поль­скай ку­ль­ту­ры і му­ зы­кі. Мяр­куй­це са­мі. Ва ўмо­вах спа­бор­ніц­тва па­зна­ча­ на: «Асноў­ная мэ­та Між­на­род­на­га кон­кур­су поль­скай му­зы­кі — па­пу­ля­ры­за­цыя поль­скай му­зы­кі ва ўсім све­це і дэ­ман­стра­цыя май­стэр­ства тво­раў 56 вы­біт­ных поль­скіх кам­па­зі­та­раў. Кон­курс пра­соў­вае поль­скую му­зы­ку, на­пі­са­ную ў ХІХ І ХХ ста­год­дзях, асаб­лі­ва ня­ даў­на вы­яўле­ныя тво­ры, якія мо­гуць быць ад­ноў­ле­ныя ў кан­цэр­тнай пра­кты­цы ўдзе­ль­ні­ка­мі ме­рап­ры­емства». Пра­соў­ваць мож­на па-роз­на­му. Што пры­ду­ма­лі арга­ ні­за­та­ры? Па­тэн­цый­ны ўдзе­ль­нік за­хо­дзіць на сайт кон­кур­су і ба­чыць там най­перш парт­рэ­ты і раз­гор­ну­тыя твор­чыя бі­ягра­фіі поль­скіх кам­па­зі­та­раў (і тых, чый твор­чы шлях пэў­ны час, хоць бы і час­тко­ва, быў звя­за­ ны з Поль­шчай). Про­звіш­чаў бо­льш за 50, та­му вы­бар па сут­нас­ці агром­ніс­ты. Ад кам­па­зі­та­раў эпо­хі ра­ман­ тыз­му (ге­ні­яль­ны Фрэ­дэ­рык Ша­пэн, Ма­рыя Шы­ма­ ноў­ская і інш.) да аўта­раў, чые опу­сы на­пі­са­ныя зу­сім ня­даў­на і ад­люс­троў­ва­юць сты­лі, кі­рун­кі, мо­ву му­зы­кі ХХІ ста­год­дзя (зга­да­ем ку­ль­та­выя для поль­скай ку­ль­ту­ ры імё­ны Кшыш­та­фа Пен­дэ­рэц­ка­га, Ген­ры­ка Мі­ка­лая Гу­рэц­ка­га, Вой­це­ха Кі­ля­ра). У кож­ным з 56 на­ры­саў, якія да­юць шы­ро­кую пан­ара­му на­цы­яна­ль­най му­зы­кі, ёсць не­ма­лы спіс тво­раў для фар­тэ­пі­яна або ка­мер­ных ансам­бляў, якія па­тэ­цый­ны ўдзе­ль­нік мо­жа вы­браць. Ся­род іншых ві­да­воч­ных мэт кон­кур­су — «за­бес­пя­чэн­ не на­ступ­ных па­ка­лен­няў поль­скіх кам­па­зі­та­раў но­вы­ мі вы­дан­ня­мі», «за­ахвоч­ван­не та­ле­на­ві­тых му­зы­кан­таў, якія жа­да­юць уклю­чыць менш вя­до­мыя тво­ры поль­скіх кам­па­зі­та­раў у рэ­пер­ту­ар, які яны рэ­гу­ляр­на вы­кон­ ва­юць», а так­са­ма жа­дан­не «пра­соў­ваць Поль­шчу як мес­ца сус­трэ­чы між­на­род­най гра­мад­скас­ці пад­час мас­тац­кіх ме­рап­ры­емстваў». Ідэя про­стая, да­сціп­ная і вы­на­ход­лі­вая. Му­зы­кант хо­ча ўдзе­ль­ні­чаць у Між­на­род­ным кон­кур­се поль­скай му­ зы­кі (спа­бор­ніц­тве вы­ка­на­ль­ніц­кім!), але пры­яры­тэ­там для яго ста­но­віц­ца на­быт­кі на­цы­яна­ль­най кам­па­зі­тар­ скай шко­лы. Ён па­глыб­ля­ецца ў роз­ныя опу­сы для та­го, каб зра­зу­мець, якія з іх яму бо­льш бліз­кія — па змес­це, жан­ры, твор­чай ма­не­ры, тэх­ніч­ных маг­чы­мас­цях. · Скры­па­чы Мар­та Гі­да­шэў­ска і Ро­берт Ла­гу­няк. 1-я прэ­мія ў ка­тэ­ го­рыі «Ансам­блі».

49

sztuka

А най­перш па эмо­цы­ях і ду­ху. Пры­чым не­ка­то­рыя тво­ры мож­на ска­чаць з сай­та, ёсць так­са­ма опцыі «на­ быць» і «па­зы­чыць». Ва­шы, але ж і на­шы! Ся­род 56 на­ры­саў-бі­ягра­фій мя­не бо­льш за ўсё за­ці­ка­ ві­лі, на­ту­ра­ль­на, аўта­ры, якія бы­лі не­пас­рэд­на звя­за­ ныя з бе­ла­рус­кай зям­лёй і ку­ль­ту­рай. Гэ­та Мі­хал Кле­ афас Агін­скі, Ста­ніс­лаў Ма­нюш­ка, Ме­чыс­лаў Кар­ло­віч. У спі­се тво­раў Агін­ска­га, пра­па­на­ва­ных для вы­ка­нан­ ня, — 2 ка­мер­ныя і ажно 32 фар­тэ­пі­янныя. Пры­хі­ль­ ні­кам та­лен­ту Кар­ло­ві­ча, які пра­жыў ду­жа ка­рот­кае жыц­цё (уся­го 33 га­ды!), прэ­зен­ту­юцца 3 ка­мер­ныя са­чы­нен­ні і 11 опу­саў для фар­тэ­пі­яна. Вя­до­ма, Ста­ніс­ лаў Ма­нюш­ка, чыё імя мае кон­курс, кла­сік бе­ла­рус­ кай і поль­скай му­зы­кі, да­мі­нуе ся­род іншых аўта­раў на­ват ко­ль­кас­на. Яго­ны раз­мах і за­йздрос­ная твор­чая прад­уктыў­насць ад­чу­ва­юцца і тут! Вы­ка­наў­цам пра­па­ на­ва­ны на вы­бар 31 ка­мер­нае са­чы­нен­не і бо­льш за 70 — для фар­тэ­пі­яна. Уклю­чэн­не зга­да­ных аўта­раў у спіс — з’ява на­ту­ра­ль­ ная. Тым бо­льш гэ­тыя кам­па­зі­та­ры ад­на­ча­со­ва на­ле­ жаць ку­ль­ту­ры не­ка­ль­кіх кра­ін. Пад­обны пад­ыход — не спра­чац­ца без­вы­ні­ко­ва на­конт пры­на­леж­нас­ці да той ці іншай ку­ль­ту­ры, а да­сле­да­ваць твор­чую спад­чы­ну агу­ль­ны­мі на­ма­ган­ня­мі! — да­ўно склаў­ся ў бе­ла­рус­кіх му­зы­каз­наў­цаў, гіс­то­ры­каў ку­ль­ту­ры, улас­на му­зы­ко­ла­ гаў. Шмат га­доў яго пра­соў­ва­ла док­тар мас­тац­тваз­наў­ ства Во­ль­га Да­дзі­ёма­ва, ад­на з най­буй­ней­шых да­след­ чыц айчын­най му­зы­кі мі­ну­лых ста­год­дзяў. Што мя­не за­ўсё­ды бян­тэ­жыць і вы­клі­кае лёг­кі пры­смак рас­ча­ра­ван­ня, ка­лі раз­мо­ва за­хо­дзіць пра опер­ную, ка­мер­ную, інстру­мен­та­ль­ную твор­часць Ста­ніс­ла­ва Ма­ нюш­кі, кла­сі­ка бе­ла­рус­кай і поль­скай му­зы­кі? Тое, што бе­ла­ру­сы, на жаль, не здо­ле­лі ў свой час на­леж­ным чы­нам аца­ніць ве­ліч і маш­таб гэ­та­га кам­па­зі­та­ра, ды­ ры­жо­ра і пед­аго­га. Або гра­мад­ска-па­лі­тыч­ная сі­ту­ацыя ў ся­рэ­дзі­не ХІХ ста­год­дзя на тэ­ры­то­рыі «Па­ўноч­на-За­ ход­ня­га краю» склад­ва­ла­ся та­кім чы­нам, што знач­ную час­тку свай­го жыц­ця спа­дар Ста­ніс­лаў пра­вёў у ця­пе­ 50

раш­няй Літ­ве, а по­тым у Поль­шчы. Не­ль­га ска­заць, што ў апош­нія дзе­ся­ці­год­дзі Ма­нюш­ка на­огул не пры­сут­ні­чае ў ку­ль­ту­ры Мін­ска. Мно­гія ва­ка­ ль­ныя тво­ры кам­па­зі­та­ра гу­ча­лі на кан­цэр­тах «Бе­ла­ рус­кай ка­пэ­лы». І не вы­пад­ко­ва, бо ён — аўтар бо­льш як 300 со­ль­ных пе­сень (у тым лі­ку «Па­ход­най пес­ні літ­ ві­наў» на сло­вы Ула­дзіс­ла­ва Сы­ра­ком­лі), што ўвай­шлі ў 12 «Хат­ніх спеў­ні­каў», у іх лі­ку — 12 пе­сень, на­пі­са­ных на вер­шы Яна Ча­чо­та; кан­та­ты «Крым­скія са­не­ты» на сло­вы Ад­ама Міц­ке­ві­ча. Пэў­ны час існа­ваў кон­курс ма­ла­дых ва­ка­ліс­таў «Убе­льс­кая лас­таў­ка» імя Ма­нюш­кі, жу­ры яко­га ўзна­ча­ль­ваў вя­до­мы опер­ны спя­вак Вік­тар Ска­ра­ба­га­таў. Усю­ды­ існы Інтэр­нэт за­ха­ваў звес­ткі пра пе­ра­мож­цаў 2012 і 2014 га­доў. Але ця­пер пра той кон­курс, на жаль, не чу­ваць. Шэ­раг маш­таб­ных і ці­ка­вых імпрэз пра­йшоў у Мін­ску з на­го­ды 200-га­до­ва­га юбі­лею кам­па­зі­та­ра, які шы­ро­ка адзна­чаў­ся ў маі 2019-га. Але ко­ль­кі маш­таб­ных пра­ектаў і імпрэз ні згад­вай, усё роў­на пры­хо­дзіш да вы­сно­вы: твор­часць спа­да­ра Ста­ніс­ла­ва, які на­ра­дзіў­ся ка­ля Мін­ска і быў звя­за­ ны з ім га­да­мі ву­чо­бы, а по­тым і твор­час­ці, шмат­лі­кім му­зыч­ны­мі пра­екта­мі, не здо­ле­ла за­няць та­кое мес­ца ў ку­ль­тур­най пра­сто­ры і свя­до­мас­ці бе­ла­ру­саў, як яна здо­ле­ла за­няць у ку­ль­ту­ры, гіс­то­рыі і па­мя­ці на­шых за­ ход­ніх су­се­дзяў. У ма­ляў­ні­чым мес­цы А ця­пер вер­нем­ся ў ма­ляў­ні­чы і ста­ра­даў­ні поль­скі Жэ­шаў. З яго не­ве­ра­год­на пры­го­жым, амаль ка­зач­ным гіс­та­рыч­ным цэн­трам. Ста­рым го­ра­дам і рын­ка­вай плош­чай. Вя­лі­кай ко­ль­кас­цю хра­маў, якія ма­юць архі­ тэк­тур­ную і гіс­та­рыч­ную каш­тоў­насць. За­мкам Лю­ба­ мір­скіх, па­бу­да­ва­ным пры кан­цы XVI ста­год­дзя. Ці­ка­ва, што ў Жэ­ша­ва шмат па­бра­ці­маў — сла­вен­скі го­рад Ко­шы­цэ і аўстрый­скі Кла­ген­фурт. Гэ­так­са­ма як бе­ла­рус­кі Са­лі­горск і шэ­раг укра­інскіх га­ра­доў — Іва­ на-Фран­коўск, Львоў, Луцк. Па на­се­ль­ніц­тве (196 ты­ сяч ча­ла­век) ён па­ра­ўна­ль­ны з на­шы­мі Ба­ра­на­ві­ча­мі. Ёсць вы­шэй­шыя на­ву­ча­ль­ныя ўста­но­вы, у тым лі­ку

· Ра­ту­ша і Рын­ка­вая плош­ча Жэ­ша­ва. · Інсты­тут му­зы­кі. · Бу­ды­нак дра­ма­тыч­на­га тэ­атра.

ўні­вер­сі­тэт. У го­ра­дзе ву­чыц­ца бо­льш за 60 ты­сяч сту­ дэн­таў. Тут пра­цу­юць два тэ­атры. Ме­на­ві­та ў Жэ­ша­ве на­ра­дзіў­ся Ежы Гра­тоў­скі, вя­до­мы тэ­атра­ль­ны рэ­жы­ сёр і тэ­арэ­тык мас­тац­тва. У ад­мі­ніс­тра­цый­ным цэн­тры Пад­кар­пац­ка­га ва­явод­ства ла­дзіц­ца Сус­вет­ны фес­ты­ валь поль­скіх фа­льк­лор­ных ка­лек­ты­ваў, пра­хо­дзіць Між­на­род­ны фес­ты­валь тэ­атра­ль­на­га пла­ка­ту. Фі­лар­мо­нія мае імя Арту­ра Ма­лаў­ска­га (1904—1957), кам­па­зі­та­ра, пед­аго­га і ды­ры­жо­ра. Ён пра­жыў не над­ та доў­гае, але ве­ль­мі на­сы­ча­нае жыц­цё. У дзя­цін­стве ву­чыў­ся ігры на скрып­цы. Ма­ла­дым да­ваў кан­цэр­ты ў Кра­ка­ве і іншых га­ра­дах, а так­са­ма на Поль­скім ра­дыё. З-за траў­мы ру­кі быў вы­му­ша­ны ад­мо­віц­ца ад кар’еры вір­ту­оза. У да­ва­енны час з’яўляў­ся пра­фе­са­рам скрып­кі і тэ­орыі му­зы­кі ў кан­сер­ва­то­рыі Му­зыч­на­га та­ва­рыс­тва ў Кра­ка­ве, ад­на­ча­со­ва вы­кла­даў у Ка­та­ві­ цах. Па­зней па­чаў на­ву­чан­не кам­па­зі­цыі і ды­ры­жы­ра­ ван­ню ў Дзяр­жаў­най му­зыч­най кан­сер­ва­то­рыі Вар­ша­ вы. З 1945 го­да вы­кла­даў тэ­орыю, ды­ры­жы­ра­ван­не і кам­па­зі­цыю ў Дзяр­жаў­най вы­шэй­шай му­зыч­най шко­ле Кра­ка­ва, а з 1957-га ўзна­ча­ль­ваў там ка­фед­ру ды­ры­жы­ра­ван­ня. На пра­ця­гу двух дзе­ся­ці­год­дзяў — з 1962 па 1982 — у Кра­ка­ве раз на два га­ды ла­дзіў­ся Кон­курс кам­па­зі­та­раў імя Ма­лаў­ска­га. Пе­ра­мож­цы А ця­пер зга­да­ем удзе­ль­ні­каў і пе­ра­мож­цаў І Між­на­ род­на­га кон­кур­су поль­скай му­зы­кі імя Ма­нюш­кі. Па­пя­ рэд­ні ад­бор та­ды пра­йшлі 17 пі­яніс­таў і 24 ка­мер­ныя ансам­блі. Уся­го пры­сут­ні­чаў 81 му­зы­кант з Поль­шчы, Рас­іі, Укра­іны, Ру­мы­ніі, Ган­кон­га і Ізра­іля. Для ўдзе­ль­ ні­каў не ме­ла­ся аб­ме­жа­ван­няў па ўзрос­це або гра­ма­ дзян­стве. Жу­ры пі­яніс­таў, якое ўзна­ча­ль­ваў пра­фе­сар Ярас­лаў Джа­вец­кі, пер­шую прэ­мію ад­да­ло рас­ійска­му му­зы­ 51

кан­ту Па­ўлу Да­мброў­ска­му. У яго са­лід­ная твор­чая бі­ягра­фія, існуе агром­ніс­ты пе­ра­лік кон­кур­саў, дзе ён лаў­рэ­ат або пе­ра­мож­ца. Акра­мя пер­шай прэ­міі і пры­ за ў 20 ты­сяч еўра, Па­вел быў за­про­ша­ны на шэ­раг прад­стаў­ні­чых пра­ектаў: да пры­кла­ду, на ўдзел у кан­ цэр­це Сі­лез­скай фі­лар­мо­ніі, на ад­крыц­цё ХV Між­на­ род­на­га фо­ру­му фар­тэ­пі­яна, на су­мес­нае вы­ступ­лен­не з Поль­скім ка­мер­ным сім­фа­ніч­ным аркес­трам Со­па­та. Дру­гі прыз (і 10 ты­сяч еўра) атры­маў поль­скі пі­яніст Пётр Ры­шард Па­ўляк. За­йздрос­ны спіс яго між­на­род­ ных пі­яніс­тыч­ных пе­ра­мог! Пер­шая прэ­мія і спец­прыз за леп­шую імпра­ві­за­цыю на ХІ кон­кур­се Ша­пэ­на ў Да­рмшта­це, пер­шая прэ­мія ў Бу­да­пеш­це, зноў-та­кі пер­шая ўзна­га­ро­да між­на­род­на­га кон­кур­су ма­ла­дых пі­яніс­таў імя Ша­пэ­на ў Пе­кі­не. Жу­ры пад стар­шын­ствам пра­фе­са­ра Анджэя Та­тар­ ска­га вы­зна­ча­ла леп­шых у ка­тэ­го­рыі ансамбляў. Ду­эт скры­па­чоў Мар­ты Гі­да­шэў­скай і Ро­бер­та Ла­гу­ня­ка атры­маў 1-ю прэ­мію і 20 ты­сяч еўра. У па­пя­рэд­нія га­ды яны вы­сту­па­лі ў якас­ці са­ліс­таў на мно­гіх на­цы­ яна­ль­ных і між­на­род­ных кон­кур­сах. У вы­ні­ку за­йме­лі бо­льш за 150 пры­зоў у та­кіх пры­зна­ных му­зыч­ных кра­інах, як Япо­нія, Сер­бія, Грэ­цыя, Шве­цыя, Англія, Фран­цыя, Іта­лія, Гер­ма­нія, Поль­шча. Зра­зу­ме­ла, не­рэ­ аль­на пе­ра­маг­чы артыс­таў, якія ма­юць пад­обны мас­ тац­кі во­пыт і та­та­ль­нае пры­знан­не! У ка­тэ­го­рыі ансам­ бляў дру­гое мес­ца падзя­лі­лі струн­ны Ãtma Quartet і ду­ха­вы Кракаўскі залаты квінтэт. Ва­кол асноў­най падзеі Кож­ны кон­курс як знач­ная падзея ку­ль­тур­на­га і му­ зыч­на­га жыц­ця прад­угле­джвае, што ва­кол асноў­най падзеі — са­мо­га спа­бор­ніц­тва — раз­гор­тва­ецца яшчэ мнос­тва іншых. Так, вя­чэр­ні га­ла-кан­цэр­там з цы­ры­ мо­ні­яй уз­на­га­ро­джан­ня і кан­цэр­там лаў­рэ­атаў рэ­ тран­сля­ваў­ся поль­скім гра­мад­скім тэ­ле­ка­на­лам TVP Kultura, а ўрыў­кі гу­ча­лі на Поль­скім ра­дыё 2. Пад­час кон­кур­су ла­дзі­лі­ся кір­ма­шы, на якіх вы­даў­ цы нот і гу­ка­за­піс­ва­ль­ныя лэй­блы прад­стаў­ля­лі сваю прад­укцыю. Ад­бы­ла­ся прэ­зен­та­цыя кні­гі пад на­звай

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

«100 lat z dziejów polskiej muzyki» («100 га­доў з гіс­то­ рыі поль­скай му­зы­кі»). Усе пра­слу­хоў­ван­ні кон­кур­су бы­лі ад­кры­ты­мі для гра­ мад­скас­ці, тран­сля­ва­лі­ся ў пра­мым эфі­ры ў інтэр­нэ­це з ка­мен­та­ра­мі на сай­це кон­кур­су і ў Facebook, а так­са­ ма асвят­ля­лі­ся тра­ды­цый­ны­мі СМІ. Слу­ха­чы ме­лі маг­чы­масць па­зна­ёміц­ца з аб’­ёмным, вы­чар­па­ль­ным ка­та­ло­гам, над­ру­ка­ва­ным на дзвюх мо­вах, які ўтрым­лі­ваў бі­ягра­фіч­ныя да­дзе­ныя пра сяб­ роў жу­ры, удзе­ль­ні­каў і кам­па­зі­та­раў. Пад­час кон­кур­ су бы­ла зроб­ле­ная шы­ро­кая фо­тада­ку­мен­та­цыя ўсіх ме­рап­ры­емстваў, а тэ­ле­ка­нал «Ку­ль­ту­ра» пад­рых­та­ваў спе­цы­яль­ны да­ку­мен­та­ль­ны фі­льм, што вы­йшаў у эфір. Кон­курс даў чле­нам жу­ры і пуб­лі­цы рэ­дкую маг­чы­ масць па­слу­хаць мнос­тва ма­ла­вя­до­мых, але за­йма­ль­ ных му­зыч­ных тво­раў. За­пі­сы, зроб­ле­ныя пад­час кон­ кур­сных пра­слу­хоў­ван­няў, ака­за­лі­ся ад­ны­мі з са­мых ці­ка­вых да­ку­мен­та­ль­ных свед­чан­няў ары­гі­на­ль­най поль­скай му­зы­кі з ка­лі-не­будзь зроб­ле­ных. З гэ­та­га шы­ро­ка­га ма­тэ­ры­ялу Інсты­тут му­зы­кі і тан­ ца ад­абраў са­мыя каш­тоў­ныя жам­чу­жы­ны, якія бы­лі вы­пуш­ча­ныя лэй­блам DUX на шас­ці кам­пакт-дыс­ках: уся­го со­рак пяць тво­раў, на­пі­са­ных дзе­вят­нац­цац­цю поль­скі­мі кам­па­зі­та­ра­мі. *** А па­куль што Жэ­шаў і арга­ні­за­та­ры кон­кур­су рых­ту­ юцца да во­се­ньс­кай імпрэ­зы. У Вар­ша­ве 4 і 5 мая пра­йшоў на­цы­яна­ль­ны ад­бо­рач­ ны этап, пры­мер­ка­ва­ны да ІІ кон­кур­су. Шмат вы­ка­наў­ цаў за­ста­ло­ся па-за меж­амі спа­бор­ніц­тва. У вы­ні­ку агу­ча­ны спіс з 6 пі­яніс­таў і 10 ка­мер­ных ансам­бляў. Яны ма­юць не­ка­то­рыя прэ­фе­рэн­цыі. Удзе­ль­ні­кі, якія атры­ма­лі ква­лі­фі­ка­цыю, вы­зва­ля­юцца ад спла­ты ўступ­на­га ўнёс­ку і атры­ма­юць сты­пен­дыю, што пе­ра­ крые іх вы­дат­кі на пра­езд і пра­жы­ван­не ў Жэ­ша­ве пад­час кон­кур­су. Чым не пры­клад, вар­ты пе­ра­йман­ ня? Гэ­та і кло­пат пра ма­ла­дых му­зы­кан­таў, і сты­мул для іншых артыс­таў, каб яны ўдзе­ль­ні­ча­лі ў на­ступ­ных спа­бор­ніц­твах. У да­да­так му­зы­кан­ты, якія ма­юць сты­ пен­дыі, мо­гуць да ве­рас­ня за­ся­ро­дзіц­ца на тым, каб па­леп­шыць і ўдас­ка­на­ліць свае пра­гра­мы. Про­звіш­чы пе­ра­мож­цаў ІІ Між­на­род­на­га кон­кур­су поль­скай му­зы­кі імя Ста­ніс­ла­ва Ма­нюш­кі мы да­ве­да­ 52

емся ў дру­гой па­ло­ве ве­рас­ня. Зра­зу­ме­ла, зна­ёмства з во­пы­там пра­вя­дзен­ня між­на­род­ных імпрэз ка­рыс­нае. За­хап­ля­ешся да­ль­на­бач­нас­цю, усве­дам­ля­еш, што з па­ чу­та­га і ўба­ча­на­га мож­на бы­ло і бе­ла­ру­сам у пер­спек­ ты­ве пе­ра­няць. Маг­чы­ма, у Мін­ску ці іншым буй­ным бе­ла­рус­кім го­ра­дзе ка­лі­сь­ці ўзнік­не та­кі кон­курс, удзе­ль­ні­кі і слу­ха­чы яко­га бу­дуць з го­на­рам і за­хап­ лен­нем ду­маць пра ба­га­тую і раз­на­стай­ную айчын­ную му­зыч­ную спад­чы­ну.

· Мар­та Гі­да­шэў­ска і Ро­берт Ла­гу­няк. · Кра­каў­скі за­ла­ты квін­тэт. 2-е мес­ца ў ка­тэ­го­рыі «Ансам­блі». · Ãtma Quartet. 2-е мес­ца ў ка­тэ­го­рыі «Ансам­блі». · Па­вел Да­мброў­скі. 1-я прэ­мія ся­род пі­яніс­таў. · Пётр Ры­шард Па­ўляк. 2-я прэ­мія ся­род пі­яніс­таў. · Ма­тэ­вуш Кшы­жоў­скі. 3-я прэ­мія ся­род пі­яніс­таў. Фо­та Пятра Дроз­дзіка і з адкрытых крыніц.

53

sztuka му­зы­ка

МЕ­ЧЫС­ЛАЎ КАР­ЛО­ВІЧ: ЖЫЦ­ЦЁ ПА­СЛЯ СМЕР­ЦІ Да 145-га­до­ва­га юбі­лею кам­па­зі­та­ра Таварыства імя Мечыслава Карловіча ў Закапанэ — арганізатар Міжнароднага фестывалю камернай музыкі «Музыка на вяршынях».

· Кампазітар у Татрах. · Мечыслаў Карловіч.

54

Ме­чыс­лаў Кар­ло­віч (1876—1909), кам­па­зі­тар, ды­ры­ жор, скры­пач, гра­мад­скі дзеяч, гор­ны аль­пі­ніст, пра­жыў на­сы­ча­нае падзе­ямі і твор­чым на­тхнен­нем жыц­цё, якое так ра­на аб­арва­ла­ся пад снеж­най ла­ві­най у Тат­ рах. Уся­го 32 га­ды... Яго на­зы­ва­лі ба­ць­кам поль­ска­га сім­фа­ніз­му ХХ ста­год­дзя, сім­ва­лам твор­ча­га аб’­яднан­ня «Ма­ла­дая Поль­шча», спад­чын­ні­кам тра­ды­цый Вя­лі­ ка­га Княс­тва Лі­тоў­ска­га. Сва­ім та­лен­там, ад­кры­тас­цю, уні­вер­са­ль­нас­цю мыс­лен­ня, пра­фе­сій­най скру­пу­лёз­ нас­цю, асаб­лі­вай ува­гай да ідэй веч­ных каш­тоў­нас­цяў Кар­ло­віч ад­крыў све­ту но­выя гра­ні поль­скай му­зы­кі. У той год, ка­лі ён на­ра­дзіў­ся ў ма­ёнтку Віш­не­ва ця­пе­ раш­ня­га Смар­гон­ска­га ра­ёна, Чай­коў­скі пі­саў «Ле­ бя­дзі­нае воз­ера», а ў год тра­гіч­най гі­бе­лі ўжо бы­лі ство­ра­ны Дзя­вя­тая сім­фо­нія Ма­ле­ра і Пяць п’ес для аркес­тра Шон­бер­га. Гэ­тыя ка­ла­са­ль­ныя му­зыч­на-сты­ля­ выя зру­хі і пе­ра­кры­жа­ван­ні так­са­ма ад­люс­троў­ва­юцца ў сім­фа­ніч­ных парт­ыту­рах Кар­ло­ві­ча. З ран­ня­га дзя­цін­ ства бу­ду­чы кам­па­зі­тар уваб­раў му­зыч­ную фо­нас­фе­ру род­на­га краю, на­род­ныя на­пе­вы, аб­ра­да­выя ма­ты­вы. Маг­чы­ма, ме­на­ві­та гэ­тыя ме­ло­дыі ад­ра­дзі­лі­ся ў па­мя­ці ў мо­мант ства­рэн­ня «Лі­тоў­скай рап­со­дыі», пра ўнут­ра­ ную пра­грам­ную за­ду­му якой ён пі­саў у ліс­це да свай­го сяб­ра, му­зы­каз­наў­ца Ад­оль­фа Хы­бін­ска­га, пад­крэс­лі­ ва­ючы, што імкнуў­ся ўва­со­біць у парт­ыту­ры «ўсю ту­гу, сму­так і пан­яво­ле­насць гэ­та­га на­ро­да, пес­ні яко­га ў ма­ім дзя­цін­стве гу­ча­лі (гэ­та зна­чыць, у Свян­цян­скім па­ ве­це Ві­лен­скай гу­бер­ні). Ці атры­ма­ла­ся мне і на­ко­ль­кі ўва­со­біць хоць бы час­цін­ку та­го, што ві­сіць, рас­плаў­ле­ нае, у кож­ным кут­ку гэ­тых мес­цаў, у фор­мы сім­фа­ніч­на­ га тво­ра — пра гэ­та мер­ка­ваць не ма­гу...» У га­ды ву­чо­бы ў Гей­дэ­ль­бер­гу, Вар­ша­ве, Бер­лі­не ў вы­дат­ных пед­аго­гаў та­го ча­су, кам­па­зі­та­раў і вы­ка­ наў­цаў Бар­цэ­ві­ча, Янкоў­ска­га, На­скоў­ска­га, Урба­на му­зыч­ны кру­гаг­ляд Кар­ло­ві­ча па­шы­рыў­ся да не­ве­ра­ год­ных меж­аў, па­чы­наў крыш­та­лі­за­вац­ца кам­па­зі­тар­скі стыль, з’я­ві­ла­ся інды­ві­ду­аль­ная ма­не­ра вы­каз­ван­ня. Ка­ла­са­ль­ны пра­ктыч­ны во­пыт твор­ца атры­мае за га­ды ды­ры­жор­скай пра­цы з сім­фа­ніч­ным аркес­трам пры Вар­шаў­скім му­зыч­ным та­ва­рыс­тве. На­ва­тар­скія ідэі Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча ў га­лі­не сім­фа­ніч­ных жан­ раў, шчы­ль­ная, на­сы­ча­ная шмат­лі­кі­мі по­лі­фа­ніч­ны­мі ды­яло­га­мі му­зыч­ная фак­ту­ра, на­цы­яна­ль­ны ка­ла­рыт, гран­ды­ёзныя па вы­ка­на­ль­ніц­кім скла­дзе сім­фа­ніч­ныя парт­ыту­ры (на­прык­лад, мак­сі­ма­ль­на па­шы­ра­ная гру­па 55

мед­ных ду­ха­вых інстру­мен­таў, дзве арфы) ака­за­лі­ся сап­раў­дным рэ­ва­лю­цый­ным пра­ры­вам у еўра­пей­скім мас­тац­тве та­го ча­су. По­бач з маш­таб­ны­мі за­ду­ма­мі — пе­сен­ныя жам­чу­жы­ ны, у тра­ды­цы­ях Ма­нюш­кі, з вы­раз­най ме­ла­дыч­най лі­ні­яй, ха­рак­тэр­най ра­ман­тыч­най дра­ма­ты­за­цы­яй лі­рыч­ных воб­ра­заў. І гэ­та не­вы­пад­ко­ва: ба­ць­ка кам­па­ зі­та­ра — Ян Кар­ло­віч, вы­дат­ны ві­ялан­чэ­ліст і вя­до­мы фа­льк­ла­рыст — быў доб­рым сяб­рам Ма­нюш­кі, не­ адна­ра­зо­ва вы­сту­паў з ім у кан­цэр­тах, а па­сля смер­ці пана Ста­ніс­ла­ва пад­рых­та­ваў і над­ру­ка­ваў яго пес­ні і ра­ман­сы, якія за­ста­лі­ся ў ру­ка­пі­сах. Упер­шы­ню да жан­ру со­ль­най ва­ка­ль­най лі­ры­кі Ме­чыс­ лаў Кар­ло­віч звяр­нуў­ся, ка­лі яму не бы­ло і 15 га­доў. Усе ра­ман­сы і пес­ні (акра­мя ад­на­го — на верш Ген­ры­ха Гей­нэ) бы­лі ство­ра­ны на сло­вы поль­скіх па­этаў (Янкоў­скі, Мей­е, Кра­сін­ скі, Глін­скі, Сла­вац­кі і інш.). Асаб­лі­ва су­гуч­ны­мі ста­лі для кам­па­зі­та­ ра па­этыч­ныя воб­ра­зы Ка­зі­ме­жа Пшэр­ву-Тэт­ ма­ера (1865—1940). Ме­на­ві­та пес­ні Кар­ло­ ві­ча атры­ма­лі доў­гую і шчас­лі­вую пра­піс­ку на пра­ця­гу ХХ ста­год­дзя і ў су­час­най кан­цэр­тна-вы­ ка­на­ль­ніц­кай пра­кты­цы, ста­лі асно­вай шмат­лі­кіх інтэр­прэ­та­цый ва­ка­ліс­ та­мі роз­ных кра­ін. Ме­чыс­лаў Кар­ло­віч не за­ста­ваў­ся ў ба­ку ад гра­мад­скай му­зыч­най дзей­нас­ці, вы­сту­паў з па­ле­міч­ны­мі арты­ку­ ла­мі на ста­рон­ках «Поль­скай га­зе­ты», у 1904 го­дзе вы­пус­ціў кні­гу «Ня­вы­да­дзе­ныя по­мні­кі пра Ша­пэ­на», шмат ува­гі над­аваў да­сле­да­ван­ням у га­лі­не ста­ра­даў­ няй на­цы­яна­ль­най му­зы­кі, да­па­ма­гаў ба­ць­ку ў скла­дан­ ні слоў­ні­ка поль­ска­га мо­вы. Лю­боў да гор­ных вяр­шынь вы­яві­ла­ся яшчэ ў пад­лет­ка­ вым уз­рос­це. Упер­шы­ню Кар­ло­віч пры­ехаў у За­ка­па­нэ ў 13 га­доў. Ён па­спеў уз­няц­ца на мнос­тва скла­да­ных вяр­шынь Тат­раў. Да­дат­ко­вы во­пыт у зі­мо­вым аль­пі­ніз­ ме атры­маў на лыж­ных кур­сах пад кі­раў­ніц­твам Ма­ ры­юша За­рус­ка­га. Па­зней раз­ам са сва­ім на­стаў­ні­кам ён не то­ль­кі пра­кла­дае пер­шыя лыж­ныя тра­сы, якія і ця­пер ка­рыс­та­юцца па­пу­ляр­нас­цю, але і рас­пра­цоў­ вае пра­ект ства­рэн­ня Доб­ра­ахвот­ніц­кай арга­ні­за­цыі па вы­ра­та­ван­ні ў га­рах. Во­ляй лё­су гэ­тая аса­цы­яцыя на по­ўную сі­лу па­ча­ла пра­ца­ваць то­ль­кі па­сля гі­бе­лі кам­па­зі­та­ра. КАР­ЛО­ВІЧ І «МА­ЛА­ДАЯ ПОЛЬ­ШЧА» У 90-х га­дах XIX ста­год­дзя за­явіў пра са­бе но­вы мас­ тац­кі на­пра­мак, на­зву яко­му — «Ма­ла­дая Поль­шча» — даў у 1898-м поль­скі пі­сь­мен­нік і лі­та­ра­тур­ны кры­ тык Артур Гур­скі ў цык­ле сва­іх арты­ку­лаў. Гэ­тая на­зва па­зней ста­ла па­зна­чаць цэ­лы пе­ры­яд у ку­ль­тур­ным

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы

жыц­ці кра­іны на мя­жы ста­год­дзяў. «Мала­да­по­льс­кая» мас­тац­кая гру­поў­ка аб’­ядна­ла твор­цаў са­май роз­ най скі­ра­ва­нас­ці — па­этаў, пі­сь­мен­ні­каў, дра­ма­тур­гаў, жы­ва­піс­цаў. У ча­ра­дзе парт­рэт­ных за­ма­лё­вак — па­эт і фі­ло­саф Ста­ніс­лаў Пшы­бы­шэў­скі са сва­ім зна­ка­мі­тым арты­ку­лам «Спа­вя­да­юся» і пан­яццем аго­ле­най ду­шы, Ста­ніс­лаў Вы­спя­ньс­кі, мас­та­кі Яцэк Ма­ль­чэў­скі і Юзаф Мэхо­фэр; ме­лан­ха­ліч­най лі­ры­кай і пей­заж­ны­мі воб­ ра­за­мі пра­сяк­ну­та па­эзія Ка­зі­ме­жа Пшэр­вы-Тэт­ма­ера і Ле­апо­ль­да Ста­фа. Гэ­тая моц­ная плынь аб’ядна­ла та­кія сты­лё­выя кі­рун­кі, як не­ара­ман­тызм, рэ­алізм і сім­ва­лізм, імпрэ­сі­янізм і экс­прэ­сі­янізм. Мас­тац­тва ў цес­ным адзін­стве ўсіх яго ві­даў. Сва­бо­да, ра­дзі­ма, го­нар, на­цы­яна­ль­ныя ідэі і тра­ды­цыі — тыя каш­тоў­нас­ці, што хва­ля­ва­лі мас­та­коў «Ма­ла­дой Поль­шчы» і пра­йшлі праз іх твор­часць. Для ўсіх прад­стаў­ні­коў плы­ні ха­рак­тэр­ная ад­на важ­ная эстэ­тыч­ная ўста­ноў­ка: у сва­іх тво­рах яны не ўзнаў­ля­ юць знеш­ні свет, але пра­пус­ка­юць усе з’я­вы рэ­ча­існас­ці

праз улас­нае све­таў­спры­ман­не і імкнуц­ца вы­клі­каць гле­да­ча/слу­ха­ча на кан­такт, актыў­ны ды­ялог, ура­зіць нас экс­прэ­сі­яй, ства­рыць пэў­ны на­строй. Сва­бо­да мас­ тац­тва і раз­умен­не асо­бы аўта­ра як Дэ­мі­урга — ма­ні­ фест «Ма­ла­дой Поль­шчы» і твор­чае крэ­да Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча. НА КНІЖ­НАЙ ПА­ЛІ­ЦЫ Жыц­цё і твор­часць кам­па­зі­та­ра пры­цяг­ва­юць да­след­ чы­каў роз­ных кра­ін ужо бо­льш за сто га­доў. Мно­гія з іх вы­яўля­юць тэк­ста­ла­гіч­ныя пра­бле­мы за­ха­ва­нас­ці ру­ка­пі­саў кам­па­зі­та­ра, іншыя да­сле­ду­юць му­зыч­ную ге­не­ты­ку яго ка­мер­ных і сім­фа­ніч­ных тво­раў, вы­зна­ча­ юць бе­ла­рус­ка-лі­тоў­ска-поль­скія ка­ра­ні інта­на­цый­на­га слоў­ні­ка. Для не­ка­то­рых фі­гу­ра Кар­ло­ві­ча, яго аб­ліч­ча, ака­ліч­нас­ці жыц­ця і рап­тоў­най смер­ці — сім­вал еўра­ пей­скай ку­ль­ту­ры па­чат­ку ХХ ста­год­дзя. Ду­маю, біб­лі­яфі­лам, му­зы­каз­наў­цам і ама­та­рам ака­

· Прыжыццёвыя выданні Карловіча. · Нотны рукапіс творцы. · Памятны знак на месцы гібелі кампазітара.

56

дэ­міч­най му­зы­кі бу­дзе ці­ка­ва па­зна­ёміц­ца з да­сле­да­ ван­ня­мі Лу­кі Ле­ві Са­ла «Ме­чыс­лаў Кар­ло­віч» (2018), «Еўра­пей­скі Fin de siècle і поль­скі ма­дэр­нізм. Му­зы­ка Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча» (2010); Крыс­та­фа Яжэў­ска­га «Вяр­тан­не ге­нія. Да 100-год­дзя Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча» (2009); Ле­шэ­ка Па­ло­на­га «Му­зыч­ная па­эты­ка Ме­чыс­ ла­ва Кар­ло­ві­ча» (1986), яго ўступ­ны­мі арты­ку­ла­мі да по­ўна­га збо­ру тво­раў кам­па­зі­та­ра; пры­све­ча­ныя асоб­ным гра­ням твор­час­ці Кар­ло­ві­ча пра­цы Та­ма­ша Сі­ко­ры, Ага­ты Шым­чэў­скай, Ме­чыс­ла­ва Та­ма­шэў­ска­га, Ірэ­ны Пан­ятоў­скай, а так­са­ма раз­гор­ну­тым на­ву­ко­ ва-па­пу­ляр­ным арты­ку­лам Ад­ама Ба­на­ша­ка ў ча­со­пі­се Ruch Muzyczny (10/2015). У Бе­ла­ру­сі на­ву­ко­выя по­шу­кі ў на­прам­ку твор­чых ад­крыц­цяў Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча і яго ба­ць­кі, Яна Кар­ло­ві­ча, знай­шлі ад­люс­тра­ван­не ў пра­цах Ад­ама Ма­ль­дзі­са, Во­ль­гі Да­дзі­ёма­вай, Іры­ны Уруб­леў­скай і інш. Не мо­жа не пры­цяг­нуць ува­гу і по­ўнае кры­тыч­нае вы­ дан­не нот­ных ру­ка­пі­саў кам­па­зі­та­ра, ажыц­цёў­ле­нае Поль­скім му­зыч­ным вы­да­вец­твам (PWM). На пра­ця­гу не­ка­ль­кіх дзе­ся­ці­год­дзяў му­зы­каз­наў­цы, тэк­сто­ла­гі, му­зыч­ныя рэ­дак­та­ры вя­лі ра­бо­ту па аб’яднан­ні ў адзі­ ныя парт­ыту­ры ру­ка­пі­саў Кар­ло­ві­ча, каб прад­аста­віць аўтэн­тыч­ны ары­гі­на­ль­ны му­зыч­ны тэкст. Бо, як вя­до­ма, сі­ту­ацыя з за­ха­ва­нас­цю нот­ных парт­ытур Кар­ло­ві­ча гіс­та­рыч­на бы­ла ве­ль­мі ня­прос­тая. Тыя не­шмат­лі­кія опу­сы, якія кам­па­зі­тар яшчэ пры жыц­ці пад­рых­та­ваў да дру­ку, бы­лі сап­раў­ды ста­ран­на ім вы­ве­ра­ныя, бо, знаў­ца вя­лі­ка­га сім­фа­ніч­на­га аркес­тра, кам­па­зі­тар з асаб­лі­вай дбай­нас­цю вы­чыт­ваў ка­рэк­ту­ры сва­ёй Се­рэ­на­ды для струн­на­га аркес­тра, Скры­піч­на­га кан­ 57

sztuka му­зы­ка

цэр­та Ля ма­жор, сім­фа­ніч­ных па­эм «Хва­лі, якія вяр­ та­юцца» («Powracające fale», ор.9,) і «Веч­ныя пес­ні» («Odwieczne Pieśni», ор.10). Пра­ктыч­на цу­дам аца­леў пад­час па­жа­ру Дру­гой сус­вет­най вай­ны ру­ка­піс Сім­фо­ ніі «Ад­ра­джэн­не» («Odrodzenie» ор.7). Ад­нак бо­ль­шасць аўтог­ра­фаў тво­раў Кар­ло­ві­ча пад­час вай­ны бы­лі згуб­ле­ныя. Та­му па­тра­ба­ва­ла­ся ка­ла­са­ль­ ная пра­ца па ад­на­ўлен­ні гэ­тых тэк­стаў. Кож­ная пуб­лі­ ка­цыя нот­ных парт­ытур су­пра­ва­джа­ецца раз­гор­ну­ты­мі ўступ­ны­мі арты­ку­ла­мі і пад­ра­бяз­ны­мі ка­мен­та­ра­мі. І, без­умоў­на, вы­дат­ны­мі вы­дан­ня­мі, якія да­паў­ня­юць ба­гац­це та­ле­на­ві­тай асо­бы кам­па­зі­та­ра, з’яў­ля­юцца фо­та­аль­бо­мы Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча (на­прык­лад, «У Тат­рах», 1959). Кні­га перш за ўсё дэ­ман­струе яго май­стэр­ства фа­тог­ра­фа (129 фа­таг­ра­фій фар­ма­ ту 8,5х11 см), ад­нак кож­ны зды­мак су­пра­ва­джа­ецца раз­гор­ну­тым ка­мен­та­ром, што рас­кры­вае па­этыч­ную на­ту­ру Кар­ло­ві­ча. У гэ­тых тэк­стах — яго раз­ва­жан­ні пра свят­ла­цень, вы­шы­ню гор­ных вяр­шынь, пра гар­мо­нію пры­ро­ды і ча­ла­ве­ка. У свой апош­ні па­ход у го­ры Кар­ ло­віч так­са­ма ўзяў з са­бой фо­та­апа­рат, но­вы, вя­лі­кі і цяж­кі, са шта­ты­вам-ле­да­се­кам... КАР­ЛО­ВІЧ І XXI СТАГОДДЗЕ Кампа­зі­тар ужо атры­маў ста­тус еўра­пей­ска­га кла­сі­ка. Пра гэ­та свед­чаць і ма­тэ­ры­яль­ныя артэ­фак­ты, і шмат­лі­ кія кан­цэр­тныя і мас­тац­кія пра­екты, звя­за­ныя з па­пу­ ля­ры­за­цы­яй яго твор­чай спад­чы­ны. Без­умоў­на, для Поль­шчы ён з’яў­ля­ецца ад­ной з яркіх мас­тац­кіх асоб па­чат­ку ХХ ста­год­дзя. Фі­лар­мо­нія ў Шчэ­ці­не но­сіць імя Кар­ло­ві­ча, пра­ктыч­на ўсе поль­скія на­цы­яна­ль­ныя і між­на­род­ныя кон­кур­сы ўклю­ча­юць опу­сы кам­па­зі­та­ ра, да кож­най га­да­ві­ны на­ра­джэн­ня і тра­гіч­най гі­бе­лі Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча ла­дзяц­ца буй­ныя твор­чыя ме­рапры­емствы. Ад­но з іх, на­прык­лад, ад­бы­ло­ся якраз у Шчэ­ці­не ў 2016 го­дзе — «Фі­лар­мо­нія грае Кар­ло­ві­ча». У кан­цэр­ тнай пра­гра­ме бы­лі прад­стаў­ле­ны сім­фа­ніч­ныя па­ эмы «Ста­ніс­лаў і Анна Асве­цім­скія» («Stanisław i Anna Oświecimowie», op.12) і «Сум­ная гіс­то­рыя» («Smutna opowieść», ор. 13), са­мы апош­ні опус, які за­вяр­шыў Кар­ло­віч. У гэ­тых парт­ыту­рах ві­да­воч­ныя роз­нас­ты­ лё­выя пе­ра­пля­цен­ні, по­зне­ра­ман­тыч­ныя, імпрэ­сі­яніс­ тыч­ныя і экс­прэ­сі­яніс­цкія ідэі, па­ра­ле­лі з Ваг­не­рам і Ліс­там, але ў той жа час у іх ад­чу­ва­ецца і ма­гут­ная інды­ві­ду­аль­ная ха­рак­тар­насць. Не­ча­ка­нае спа­лу­чэн­не су­час­най му­зыч­най мо­вы, на­поў­не­най джа­за­ва-блю­ за­вым ка­ла­ры­там, эле­мен­та­мі эстрад­най ку­ль­ту­ры і ка­мер­на-ва­ка­ль­най лі­ры­кі Кар­ло­ві­ча па­ўста­ла ў апра­ цоў­ках Мі­ко­лы Ка­ла­дзей­чы­ка аб­ра­ных пе­сень кам­па­ зі­та­ра для сап­ра­на (Ага­та Зу­бель), біг-бэн­да і сім­фа­ніч­ на­га аркес­тра. Не­сум­неў­ны­мі твор­чы­мі по­спе­ха­мі мож­на лі­чыць вы­ да­дзе­ныя аль­бо­мы вы­бра­ных ва­ка­ль­ных тво­раў Кар­ло­ ві­ча, за­пі­са­ныя дву­ма яркі­мі прад­стаў­ні­ка­мі поль­скай ва­ка­ль­най шко­лы — тэ­на­рам Пёт­рам Бэ­ча­лам і ба­ры­то­ нам Арту­рам Ру­ці­ньс­кім. Му­зы­ку Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча вы­кон­ва­лі вя­ду­чыя сус­вет­ныя аркес­тра­выя ка­лек­ты­вы і са­ліс­ты. У іх лі­ку 58

асаб­лі­вай мас­тац­кай цэ­лас­нас­цю вы­лу­ча­юцца інтэр­ прэ­та­цыі поль­ска­га ды­ры­жо­ра Анто­на Ві­та (Се­рэ­на­да для струн­на­га аркес­тра, «Хва­лі, якія вяр­та­юцца». Пра­нік­нё­ным і глы­бо­кім ака­за­ла­ся пра­чы­тан­не Скры­ піч­на­га кан­цэр­та Ля ма­жор поль­скім са­ліс­там Кан­стан­ ці­нам Анджэ­ем Ку­ль­кам, ды­ры­жо­рам Ка­зі­ме­жам Кор­ дам, які зу­сім ня­даў­на па­йшоў з жыц­ця, і Вар­шаў­скім На­цы­яна­ль­ным фі­лар­ма­ніч­ным аркес­трам. Да 145-га­до­ва­га юбі­лею Кар­ло­ві­ча Клуб му­зы­кі і лі­та­ ра­ту­ры ва Уроц­ла­ве прад­ста­віў кан­цэр­тную пра­гра­му ка­мер­ных тво­раў кам­па­зі­та­ра роз­ных га­доў. У Бе­ла­ру­сі па­ча­так XXI ста­год­дзя стаў ча­сам ад­ра­джэн­ ня імё­наў Яна і Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­чаў, ад уклю­чэн­ня ў на­ву­ча­ль­ныя дыс­цып­лі­ны да па­пу­ля­ры­за­цыі ў роз­ ных фар­ма­тах. Так, у 2009 го­дзе са­чы­нен­ні Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча гу­ча­лі на фес­ты­ва­лі «Му­зы­ка ста­рас­вец­кіх ся­дзіб Бе­ла­ру­сі», на IX му­зыч­ным фес­ты­ва­лі ў За­слаў­і пад кі­раў­ніц­твам ды­ры­жо­ра Мі­ха­іла Фін­бер­га. Мін­скія фі­лар­ма­ніч­ныя пра­екты так­са­ма не­адна­ра­зо­ва ўклю­ча­лі тво­ры Ме­чыс­ла­ва Кар­ло­ві­ча ў роз­ных жан­ рах. Кан­цэрт ва­ка­ль­най і фар­тэ­пі­яннай му­зы­кі «Свят­ла па­гас­лай зор­кі веч­ны шлях» з са­ліс­тка­мі Свят­ла­най Ста­ра­дзет­ка (сап­ра­на) і Юлі­яй Архан­ге­льс­кай (фар­ тэ­пі­яна) быў пра­ана­лі­за­ва­ны ў арты­ку­ле Іры­ны Уруб­ леў­скай у «Мас­тац­тве». Тут вар­та зга­даць і шмат­лі­кія пра­гра­мы ансам­бля са­ліс­таў «Кла­сік-Аван­гард», якім на той час кі­ра­ваў Ула­дзі­мір Бай­даў. Не ма­гу не пад­ крэс­ліць: ме­на­ві­та гэ­ты ка­лек­тыў ў 2016 і 2017 га­дах ажыц­ця­віў се­рыю кан­цэр­таў, пры­све­ча­ных прад­стаў­ ні­кам твор­чай су­пол­кі «Ма­ла­дая Поль­шча», ад­крыў­шы для бе­ла­рус­кіх слу­ха­чоў мно­гія му­зыч­ныя парт­ыту­ры і імё­ны твор­цаў, звя­за­ных ка­ра­ня­мі з бе­ла­рус­кі­мі зем­ля­ мі. На жаль, па­куль яшчэ не спраў­дзі­ла­ся ма­ра пра­ фе­са­ра Ад­ама Ма­ль­дзі­са пра ўста­ля­ван­не па­мят­на­га зна­ка ся­м’і Кар­ло­ві­чаў... У 2017 го­дзе рэ­жы­сёр То­маш Кні­тэль зняў да­ку­ мен­та­ль­ны фі­льм «Mieczysław Karłowicz — samotna wędrówka» . Здым­кі фі­ль­ма пра­хо­дзі­лі ў Вар­ша­ве, Кра­ ка­ве і За­ка­па­нэ. У анон­се да па­ка­зу стуж­кі бе­ла­рус­кім гле­да­чам у меж­ах ку­ль­тур­ных пра­ектаў, што ла­дзіць Поль­скі інсты­тут у Мін­ску, ве­ль­мі да­клад­на адзна­ча­ ецца: «Рэ­жы­сёр за­пра­шае гле­да­ча зір­нуць на по­стаць Кар­ло­ві­ча з сён­няш­няй пер­спек­ты­вы праз яго фа­тагра­фію, му­зы­ку і го­ры. Пра Кар­ло­ві­ча рас­па­вя­да­юць кам­па­зі­та­ры, ды­ры­жо­ры, му­зы­кан­ты, фа­тог­ра­фы, гіс­то­ ры­кі і кры­ты­кі. “Са­мот­нае пад­арож­жа” — гэ­та інтым­ны, кра­на­ль­ны парт­рэт сціп­ла­га ча­ла­ве­ка/мас­та­ка, твор­ часць яко­га па­ўплы­ва­ла на гіс­то­рыю поль­скай му­зы­кі і фа­таг­ра­фіі, а яго за­хап­лен­не га­ра­мі над­оўга ўпі­са­ла­ся ў су­час­ны эпас аль­пі­ніс­таў у Тат­рах, пра­вад­ні­коў і ама­ та­раў поль­скіх гор». На ме­ма­ры­яль­ным ка­ме­ні Кар­ло­ві­ча ў Тат­рах ёсць над­ піс з оды Га­ра­цыя «Не цал­кам я па­мёр». Сап­раў­ды, яго жыц­цё пра­цяг­ва­ецца праз па­ка­лен­ні…

· Зборнік сімфанічных твораў Карловіча. · Афішы канцэртаў, дзе выконваліся творы кампазітара. · Афіша канцэрта клуба музыкі і літаратуры ва Уроцлаве. · Вокладкі дыскаў з творамі Карловіча.

59

sztuka афіша

· Warsaw Summer Jazz Days 2021 Сёлета Варшаўскія летнія дні джаза прой­ дуць з 5 па 11 ліпеня. Фэст вяртаецца да сваіх асноўных прынцыпаў: прэзентацыя лепшых на сёння выканаўцаў сусветнага джазу і выступленні маладых польскіх музыкаў. Прагра­ ма фестывалю арыентавана на патрабавальную аўдыторыю. Сярод зорак фестывалю — Бранфард Марсаліс, Джон Патытучы, Крыс Потэр, Браян Блэйд, Антоніа Санчэс, Мігель Зянон і Джэймі Бранч. Ядро праграмы складаюць выканаўцы, якія павінны былі выступіць летась на Варшаўскіх летніх днях джазу, але іх прыезд быў скасаваны праз пандэмію. Пер­ шыя тры вечары будуць насычаныя бясплатнымі канцэртамі ў клубе Pardon, галоўныя канцэрты з 8 па 11 ліпеня пройдуць у клубе Stodoła. Істотнае адрозненне сёлетняй эдыцыі — наяўнасць большай колькасці еўрапейскага джазу (да гэтага часу фестываль прадстаўляў у асноўным джаз з-за акіяна). А польскім акцэнтам будуць выступленні двух лаўрэатаў конкурсу «Джазавы дэбют фонаграфічны» — Semiotic Quintet і Трыа Мацея Кітаеўскага. · Ад шапэнаўскіх канцэртаў у Каралеўскіх лазенках да бясплатных заняткаў па зумбе што­ чацвер — анлайн-заба­ вы і актыўнасці на любы густ шукайце на партале WAW4FREE! · Жаночы джазавы фе­ стываль 2021 Адзіны ў Еўропе жано­ чы джазавы фестываль праводзіцца ў Гдыні без перапынку з 2005 года. Канцэрты сёлетняга Ladies’ Jazz Festival фэ­ сту будуць трываць з панядзелка 26 ліпеня па суботу 31 ліпеня. Арганізатары прадставілі поўную прагра­ му фэсту. Фестываль адкрыецца 26 ліпеня канцэртам у Кашубскай філармоніі ў Вейгераве, прысвечаным легендарнай спявачцы Марыі Катэрбскай. У праекце «Трыб’ют Марыі Катэрбскай» прыме ўдзел цэлая пле­ яда вядучых спевакоў, у тым ліку Дарота Міськевіч, Ганна Сэрафіньска, Бэата Пшыбытэк, Гражына Аўгусцік, Моніка Божым.

27 і 28 ліпеня фіналісты конкурсу Гран-пры 2021 вы­ ступяць у Консульстве культуры Гдыні, а вось апошнія тры канцэрты пройдуць на Вялікай сцэне Музычна­ га тэатра. 29 ліпеня Рэні Юсіс прадставіць «Je Suis Reni». Праект, запланаваны на пятніцу, 30 ліпеня, пройдзе пад слоганам «Ladies' Jazz sings bossa nova», у якім удзельнічае Крыстына Станька. Грандыёзны 60

фінал у суботу, 31 ліпеня, будзе належаць Эве Бэм і яе гасцям. Арганізатары фэсту лічаць, што вяртанне на сцэну першай лэдзі польскага джазу пасля некалькіх гадоў перапынку — самы сенсацыйны момант сёлетня­ га Ladies' Jazz Festival! · Электронны штомесяч­ ны часопіс JazzPRESS быў створаны ў 2011-м і сёлета святкуе 10-га­ довы юбілей. Гэта не­ залежнае выданне, якое падтрымліваецца рэкламай, грантамі і ахвяраваннямі чытачоў. Уладальнікам і выдаўцом JazzPRESS (як і інтэрнэтрадыё RadioJAZZ.FM) з'яўляецца некамерцыйны фонд папулярызацыі джа­ завай музыкі EuroJAZZ. Паралельна з часопісам паўстаў партал JazzPRESS які дапаўняе pdf-выданне актуальным календаром джазавых канцэртаў і навінамі. JazzPRESS — гэта не толькі джазавыя СМІ, але, перш за ўсё, асяродак, які аб'ядноўвае гарачых прыхільнікаў джаза — музыкантаў, прамоўтэраў, арганізатараў канцэртаў, журналістаў і аматараў музыкі. · У Цэнтры сучаснага мастацтва «Замак Уяздоўскі» на выставе «…Idź […Go]» адбываецца творчы дыя­ лог паміж працамі Яцка Адамаса – аўтара мастацкіх інсталяцый – і паэзіяй Збігнева Герберта (куратар – Марсэль Скерскі). Адамас літаральна выводзіць словы Герберта на дзённае святло, разглядаючы праблему іх актуальнасці ў цяперашнім сацыяльным кантэксце і ў дачыненні да творчасці паэта. Прадстаўленыя звы­ чайна на вуліцах польскіх гарадоў, творы гэтым разам дэманструюцца ў памяшканнях галерэі ў парадку, блізкім да тэатральнай сцэнаграфіі. Яцэк Адамас – адзін з найважнейшых стваральнікаў кірунку крытычнага мастацтва. У 1993 годзе абараніў дыплом у майстэрні прафесара Гжэгажа Ка­ вальскага ў Варшаўскай акадэміі мастацтваў (фа­ культэт скульптуры). З 11 чэрвеня па 26 ве­ расня. Фрагмент экспазіцыі «…Idź […Go]».

· Праект польска-французскай аўтаркі Анжалікі Маркуль «Формула часу» ва Уроцлаўскім OP ENHEIM – пра час і крохкасць чалавечага існавання, а такса­ ма пра экалогію і клопат аб навакольным асяроддзі

ў эпоху антрапацэну. Пры рэалізацыі праектаў аўтарка супрацоўнічае з навукоўцамі і экспертамі з розных сфер. З 3 ліпеня па 26 верасня. Анжаліка Маркуль. «Tierra del Fuego». Фрагмент інсталяцыі.

2020.

· «Dużo dobre / Дуже до­ бре» Монікі Дражынскай у варшаўскай галерэі Foksal. Выстава закранае тэмы мовы і стасункаў паміж імігрантамі і карэннымі народамі. Мастачка прадстаўляе працы, выкананыя ў тэхніцы вышыўкі, у якіх падкрэсліваецца значная роля мовы ў пабудове ўзаемаадносін паміж рознымі групамі людзей. З 3 ліпеня па 20 жніўня.

Моніка Дражыньска. «NEW IEM». Вышыўка. 2020.

· У Кракаве з 25 чэрве­ ня па 4 ліпеня пройдзе Фестываль габрэйскай культуры (JCF) – адзін з найбуйнейшых у сваім родзе. Ён ладзіцца з 1988-га і сёлета адзначае 30-годдзе. З мясцовага мерапрыемства, якое прадстаўляе культуру габрэяў з Галіцыі, ён стаў не толькі самым вядо­ мым і асацыяваным з Кракавам, але і самым важным форумам, што прэзентуе габрэйскую культуру ў Еўропе. Фэст мае карані ў шматвяковай шматкультурнай традыцыі Малой Польшчы, паказвае сучасную культуру, створа­ ную габрэямі з усяго свету і штогод прыцягвае дзясяткі тысяч наведвальнікаў з Польшчы і з-за мяжы ў Казімеж у Кракаве.

61

Праграма 30-га JCF уключае асноўныя праграм­ ныя мерапрыемствы, арганізаваныя Асацыяцыяй фестываляў габрэйскай культуры, і праграму спада­ рожных мерапрыемстваў, арганізаваных JCC Kraków і Габрэйскім музеем Галіцыі. Працытуем арганізатараў фэсту: «Мы вырашылі, што сёлета падчас JCF мы пакажам вам жаночы пункт гледжання на свет — як габрэйскі, так і негабрэйскі. У габрэйскай традыцыі жанчыны адыгрываюць вельмі важную ролю — яны нясуць адказнасць за культываван­ не традыцый, за выхаванне дзяцей, за тое, каб зрабіць габрэйскі дом сапраўды габрэйскім. Аднак у сучасным грамадстве габрэйскія жанчыны таксама бяруць на сябе іншыя сацыяльныя ролі і ўплываюць на ўсе сферы жыцця, яны ўжо не проста захавальніцы хатняга ачага, але грамадзянкі, якія ахоўваюць агонь традыцый і за­ кону не толькі дома… Мы дамо жанчынам голас падчас дыскусій, лекцый, мастацтва і, вядома, на сцэне. (…) Гэта будзе амаль 100 вогненных падзей. Вы сустрэнеце шмат новых сяброў, новыя тэмы, а таксама габрэйскі погляд на праблемы, якія нас хвалююць цяпер». Самым нечаканы і рэвалюцыйны праект мяркуецца паказаць пры канцы фэсту. Замест традыцыйнага высту­ плення кантара, які звычайна адкрывае форум, публіку запрашаюць на канцэрт кантарак у фінале 30-га JCF! Упершыню ў Польшчы песні сінагогі будуць выконваць кантаркі Света Кундыш, Авіў Вайнберг і Рэйчэл Уэстан. · Міжнародны музычны фестываль «Шапэн і яго Еўропа» пройдзе ў Варша­ ве з 14 па 31 жніўня 2021 года. Месцам правядзення форуму абраныя Канцэрт­ ная зала Нацыянальнай філармоніі, Зала Манюшкі ў Вялікім тэатры — Нацы­ янальнай оперы і Вялікая зала Каралеўскага замка ў Варшаве. Фестываль арганізаваны Інстытутам імя Фрыдэры­ ка Шапэна і разглядае яго творчасць праз шэдэўры іншых кампазітараў, перадусім яго папярэднікаў, чыімі сачыненнямі ён натхняўся. Невыпадкова на афішах форуму пазначаны імёны Баха, Моцарта, Гайдна, Чы­ марозы. Прагучаць таксама опусы Бетховена, Расіні, Берліёза, Шуберта, Даніцэці, Брамса, Фарэ. Сярод гэтых кампазітараў ёсць і тыя, хто належаў да цеснага кола сяброў пана Фрыдэрыка, і тыя, з кім Шапэн ствараў музычны свет Еўропы ў першай палове XIX ст., і тыя польскія і еўрапейскія кампазітары, якія відавочна знаходзіліся пад яго ўплывам. Адкрые фэст выкананне оперы Станіслава Манюшкі «Verbum nobile», у прагра­ мах ёсць сачыненні Ігара Стравінскага і Мечыслава Вайнберга, звязаныя і з беларускай культурай. Асаблівая каштоўнасць Шапэна і яго фестывалю – гучанне твораў, якія выконваюцца на старадаўніх інструментах або іх копіях. Гэта дазваляе наблізіцца да гукавой аўры часоў маэстра. Легендарныя ансамблі і салісты, якія спецыялізуюцца на гістарычным выкананні, з'яўляюцца пастаяннымі гасцямі фэсту.

sztuka ві­зу­аль­ныя мас­тац­твы Яцэк Адамас. Фрагмент экспазіцыі «…Idź […Go]» у Замку Уяздоўскім.

62