Economische Monitor Zuid-Holland 2021

2 0 2 1

Economische Monitor Zuid-Holland Inclusief economisch herstel

Inhoudsopgave

Inleiding

Inleiding 3 Corona 5 Impact coronamaatregelen

5

Welvaart en welzijn

9

Economie algemeen

9

Export en buitenlandse investeringen

14

Brede welvaart en inclusiviteit

16

Randvoorwaarden 22 Kennis en innovatie

22

Hoewel het coronavirus zich weinig aantrekt van

als een rode draad door deze economische monitor

geografische grenzen, sectorale afbakeningen

lopen. Hoewel de lange termijn effecten van de

en sociaal-culturele achtergronden, zijn de

pandemie zich lastig laten voorspellen, is het

economische gevolgen van de crisis geenszins gelijk

waarschijnlijk dat de impact blijvend is.

Maakindustrie 29

verdeeld. Waar commentatoren vorig jaar nog

Energie 32

spraken over de pandemie als ‘big reset’ of ‘grote

Toch is deze editie van de Economische Monitor

gelijkmaker’, lijkt eerder het tegenovergestelde waar.

Zuid-Holland niet sec een beschrijving van het

Voorlopige onderzoeksresultaten laten zien dat

economisch zwaar weer waarin we verkeren. We

de economische verschillen tussen bedrijfstakken,

kijken ook vooruit. Nieuwe economische cijfers laten

bevolkingsgroepen en regio’s zijn toegenomen. Zo

voorzichtig economisch herstel zien. Dat stemt

lieten onderdelen van de Nederlandse detailhandel

hoopvol, maar werpt ook de vraag op hoe we zorgen

Redactie:

in 2020 een historische groei zien, terwijl in andere

dat er breed wordt geprofiteerd van dat herstel.

Jan Jacob Vogelaar

sectoren, waaronder de horeca, het omgekeerde het

Hoe zorgen we dat het brede mkb juist nu profiteert

geval was.

van de uitvindingen die op de Zuid-Hollandse

Human capital

34

Bereikbaarheid 36

3

topuniversiteiten worden gedaan? Hoe zorgen we

De Economische Monitor Zuid-Holland is ontwikkeld in samenwerking met NEO Observatory. Er wordt gebruik gemaakt van openbare databronnen zoals het CBS en Eurostat. De meest actuele

In deze turbulente tijden is een goed begrip van

voor de juiste aansluiting tussen banen en talent?

cijfers worden daarbij gehanteerd.

de Nederlandse en Zuid-Hollandse economie

Wat kunnen we doen om alle Zuid-Hollandse regio’s

onmisbaar. Daarom beschrijft de Economische

te laten profiteren van economisch herstel? Met

Concept en ontwerp:

Monitor Zuid-Holland ook dit jaar de regionaal-

andere woorden, hoe inclusief is de Zuid-Hollandse

Walvis & Mosmans

economische ontwikkelingen aan de hand van

economie en wat betekent die uitgangspositie voor

actuele cijfers, beelden en analyses. Vorig jaar

het herstel?

stond de monitor in het teken van de economische effecten van de coronapandemie. Het behoeft

Voor de beantwoording van die vraag vergelijken

weinig uitleg dat ook dit jaar de effecten van de

we Zuid-Holland in veel gevallen met andere

pandemie en de maatregelen om haar in te dammen

Nederlandse en Europese regio’s. Voor de Europese

vergelijking is een benchmark ontwikkeld met

Zuid-Holland van belang zijn: aanwezigheid van

19 vergelijkbare grootstedelijke regio’s in Noord-,

een zeehaven, supranationale functies, kennis &

Midden- en West-Europa. De benchmarkregio’s

innovatie, hoofdsteden en industriële activiteit.

hebben één of meerdere kenmerken die ook voor

Corona

Zuid-Holland in cijfers

“Vanuit het Leiden Bio Science Park is een belangrijke bijdrage geleverd aan de oplossing van de coronacrisis” 5

Bron: Erasmus Centre for Entrepreneurship, Eurostat, CBS

“Hoe inclusief is de Zuid-Hollandse economie en wat betekent dat voor economisch herstel?”

Impact coronamaatregelen

het gevolg van het omvangrijke economische

Het afgelopen jaar heeft in het teken gestaan van

steunpakket dat de Rijksoverheid vrij snel na het

het coronavirus en de pogingen van samenlevingen

eerste Nederlandse coronageval heeft opgetuigd.

wereldwijd om verspreiding van het virus tegen te

Of uitstel van faillissementen ook tot afstel leidt

gaan. Dat had directe gevolgen voor de economie

zal moeten blijken. In een voorlopige analyse

en al snel werd duidelijk dat een economische

lieten onderzoekers van de Universiteit Utrecht

crisis onafwendbaar was. In Zuid-Holland nam het

onlangs zien dat deze middelen goed terecht

aantal WW-uitkeringen tussen februari en april

lijken te komen. Dat stemt positief. Ook het Zuid-

vorig jaar fors toe. In diezelfde periode bereikte

Hollandse werkloosheidspercentage is redelijk

het vertrouwen van ondernemers een historisch

stabiel en de laatste kwartalen zelfs iets gedaald.

dieptepunt. Verder valt op dat het aandeel

Volgens het CBS is dit mede een gevolg van het

ondernemers dat een tekort aan vraag ervaart, na

toegenomen aantal mensen dat niet langer zoekt

jaren van gestage daling, weer fors is gestegen.

naar een nieuwe baan, omdat ze daar weinig van verwachten. Deze groep wordt niet meegerekend

Niet alle cijfers laten een neerwaartse trend

in de werkloosheidscijfers.

zien. Onder andere het aantal Zuid-Hollandse faillissementen springt in het oog. Dat ligt begin

Voor de ondersteuning van start-ups en scaleups

2021 ruim 50 procent lager dan een jaar eerder.

werd de Corona Overbruggingslening (COL) in

De lage faillissementscijfers zijn grotendeels

het leven geroepen door de Rijksoverheid. De

COL-faciliteit is uitgevoerd door de regionale

Terwijl deze monitor wordt samengesteld, worden

ontwikkelingsmaatschappijen. In totaal zijn

er wekelijks zo'n miljoen mensen gevaccineerd en is

er ruim 2.500 COL-aanvragen ingediend. Het

er zicht op versoepeling van de coronamaatregelen.

merendeel van de aanvragen kwam van start-

Dat biedt ondernemers die het de afgelopen

ups. Ruim 19 procent daarvan kwam van Zuid-

periode het zwaarste hadden langzaamaan

Hollandse bedrijven, wat neerkomt op 485

nieuw perspectief. Dat ondernemers minder

Zuid-Hollandse aanvragen in totaal. Alleen in

negatief zijn zien we terug in het Zuid-Hollandse

Noord-Holland lag het aantal aanvragen hoger.

ondernemersvertrouwen. Hoewel de stemming

Zuid-Hollandse bedrijven vroegen gezamenlijk

onder ondernemers begin 2021 overwegend

een bedrag van €192 miljoen aan. Na zorgvuldige

negatief is, is de stemming al fors verbeterd ten

evaluaties is uiteindelijk een bedrag van €84

opzichte van een jaar eerder. Vanuit regionaal

miljoen gecommitteerd. In geen van de provincies

perspectief is het uiteraard bijzonder dat er vanuit

lag het gecommitteerde bedrag hoger. Ter

het Zuid-Hollandse Leiden Bio Science Park een

vergelijking, in Noord-Holland en Noord-Brabant

belangrijke bijdrage is geleverd aan die oplossing.

werd respectievelijk €73 miljoen en €40 miljoen

Aantal lopende WW-uitkeringen Zuid-Holland Februari 2020–februari 2021 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0

gecommitteerd.

2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 2020 feb mrt apr mei jun jul aug sep okt nov dec

2021 2021 jan feb

Bron: UWV

Aantal faillissementen Zuid-Holland 2019–2021, exclusief eenmanszaken

7

Werkloosheidspercentage Zuid-Holland 2019–2021

200 6

180 160

5

140 4

120 100

3

80

2

60 40

1

20 0

0 1e 2e 3e 4e 1e 2e 3e 4e 1e kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal 2019 2019 2019 2019 2020 2020 2020 2020 2021

Bron: CBS

1e 2e 3e 4e 1e 2e 3e 4e 1e kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal 2019 2019 2019 2019 2020 2020 2020 2020 2021

Bron: CBS

Aandeel Zuid-Hollandse bedrijven dat wordt belemmerd door onvoldoende vraag 2016–2021, percentage van totaal

Welvaart en welzijn

25

20

15

10

5

0 1e kwartaal 2016

1e kwartaal 2017

1e kwartaal 2018

1e kwartaal 2019

1e kwartaal 2020

1e kwartaal 2021

Bron: CBS

Ondernemersvertrouwen Zuid-Holland 2018–2021, percentage van ondernemers

“De economische klap in Zuid-Holland is fors, maar minder ernstig dan de krimp van de Nederlandse economie als geheel”

40

Economie algemeen

weinig over het economisch herstelpad van de

30

De Zuid-Hollandse economie kromp in 2020

komende jaren. Vergelijken we de economische

met 2,3 procent, als gevolg van de wereldwijde

groei in Zuid-Holland over een langere periode

economische crisis die gepaard gaat met de

met die van Nederland en de andere Europese

10

coronapandemie. De economische achteruitgang

grootstedelijke regio’s, dan valt op dat de Zuid-

0

is fors, maar minder ernstig dan de krimp van de

Hollandse economie iets achterblijft bij het

Nederlandse economie als geheel. In de Europese

Nederlands gemiddelde, maar vergelijkbaar

benchmarkregio’s krimpt de economie met 6,4

presteert met de Europese peers. Dat laatste is

procent een stuk harder. Ook andere economische

opzienbarend, omdat de conclusie in eerdere edities

kernindicatoren dalen in 2020. De Zuid-Hollandse

van deze monitor was dat Zuid-Holland achterbleef

arbeidsproductiviteit en werkgelegenheid lieten

bij andere grootstedelijke regio’s. Dat Zuid-Holland

in 2020 een daling zien vergelijkbaar met het

nu het been bijtrekt is met name een gevolg van

Nederlands gemiddelde.

de relatieve weerbaarheid van de Zuid-Hollandse

20

-10 -20 -30 -40 1e 2e 3e 4e 1e 2e 3e 4e 1e kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal kwartaal 2019 2019 2019 2019 2020 2020 2020 2020 2021

Bron: CBS

economie in 2020.

De beperktere economische krimp in Zuid-Holland is op de korte termijn goed nieuws, maar zegt

9

Economische groei Gemiddelde jaarlijkse groei bruto regionaal product

De verwachting is dat de Zuid-Hollandse en Nederlandse economie de komende jaren zullen herstellen. Voor de Nederlandse economie als geheel verwacht de OESO een economisch herstel van respectievelijk 2,7 en 3,7 procent in 2021 en

+1,2%

+0,8%

2022. Toch zullen de komende jaren de naweeën van de economische klap voelbaar blijven. Terwijl

-2,3%

Nederlandse consumenten in 2020 historisch

+0,8% -3,7%

-6,4%

veel hebben gespaard, mede als gevolg van reisbeperkingen en het sluiten van de winkels, waren veel bedrijven genoodzaakt hun buffers aan te wenden en aanvullende leningen aan te gaan. Die schulden moeten worden terugbetaald en maken bedrijven de komende jaren extra kwetsbaar.

Zuid-Holland

Nederland

2014-2020

EU stedelijke regio's

2020

Bron: Eurostat, CBS (marktprijzen 2018)

Bevolkingsgroei Gemiddelde jaarlijkse groei

Werkgelegenheid Gemiddelde jaarlijkse groei aantal werkzame personen 2020

2014-2020 +0,6%

+0,7%

+0,5%

Zuid-Holland

Nederland

EU stedelijke regio's

11

20142020

+1,2%

+1,3%

+1,1%

+0,2% -0,5%

+0,7%

+0,4%

+0,6%

Zuid-Holland

Nederland

EU stedelijke regio's

-0,6%

2020

Bron: Eurostat, CBS

Zuid-Holland

Nederland EU stedelijke regio's

Zuid-Holland

Nederland

EU stedelijke regio's

Bron: Eurostat, CBS

Arbeidsproductiviteit Gemiddelde jaarlijkse groei

Zuid-Hollandse scaleups in de Top 250 Groeibedrijven 2021 2020

2014-2020

Het Erasmus Centre for Entrepreneurship publiceert jaarlijks de Top 250 Groeibedrijven.

-2,3%

+0,4%

-3,7%

-2,5%

De meest recente rapportage laat zien dat groeibedrijven van alle leeftijden kunnen zijn, voorkomen in verschillende sectoren en een substantiële bijdrage leveren aan de creatie

+0,2%

van nieuwe werkgelegenheid in Nederland. Uit de nieuwe cijfers blijkt dat veel van de groeibedrijven uit de Top 250 zijn gevestigd in de Randstad en Noord-Brabant. Noord-

+0,1%

Holland voert de lijst aan: 90 van de 250 bedrijven zijn hier gevestigd. Dit is grotendeels een gevolg van de aantrekkingskracht van Amsterdam. Maar liefst 76 bedrijven uit de lijst zijn gevestigd in de hoofdstad. Met 42 Top 250 bedrijven, wat neerkomt op 16,8 procent, neemt Zuid-Holland

Nederland EU stedelijke regio's

Zuid-Holland

Nederland

EU stedelijke regio's

Zuid-Holland de derde positie in. Onder andere Coolblue (Rotterdam), Housinganywhere (Rotterdam) en Quooker (Ridderkerk) vertegenwoordigen Zuid-Holland in de lijst.

Bron: Eurostat, CBS

6

1

1

Scaleups in Zuid-Holland 2014–2019 90

10

3

700 595

600

555

500 420 400

42

560

12

31

460

370

2

300

51

200

1

100 0 2014

2015

2016

2017

2018

2019

Bron: Erasmus Centre for Entrepreneurship

Bron: Erasmus Centre for Entrepreneurship

Export en buitenlandse investeringen De Zuid-Hollandse economie staat niet op zichzelf,

Buitenlandse investeringen in Zuid-Holland In arbeidsplaatsen per jaar

maar is via tal van kennis- en productienetwerken verbonden met de rest van de wereld. Kenmerkend

2643

voor de internationale oriëntatie van de regionale

6124

2089

2019

2020

economie zijn de Rotterdamse haven en de internationaal toonaangevende kennisinstellingen.

De reisbeperkingen die wereldwijd werden afgekondigd als gevolg van de coronapandemie hebben veel Zuid-Hollandse ondernemers geraakt.

Zeker in de eerste helft van 2020 ondervonden veel ondernemers de negatieve gevolgen van verstoorde

2018

internationale toeleverketens.

Ondanks reisbeperkingen en de druk op

Bron: NFIA, IQ, RP, THBA

toeleverketens hebben ook in 2020 veel buitenlandse bedrijven geïnvesteerd in Zuid-Holland. Dat is belangrijk, want de investeringen van buitenlandse bedrijven leiden tot banen en kunnen een belangrijke impuls geven aan het regionale kennisniveau.

In 2020 vertegenwoordigden projecten met 90 buitenlandse bedrijven samen ruim €769 miljoen

15

Herkomst van buitenlandse investeerders Aantal per land in totaal van 90 bedrijven in 2020

aan investeringen en 2089 banen. Als gevolg van de reisbeperkingen ligt het aantal afgeronde projecten

15

en gerealiseerde banen dit jaar lager dan vorig jaar.

Ondanks die daling, is het totale geïnvesteerde

VK

vermogen ruim 15 procent gestegen.

China

Net als in voorgaande jaren is de geografische

37

12

herkomst van bedrijven die zich in Zuid-Holland

VS Turkije

vestigen divers. In 2020 is vanuit 22 landen, van Zuid-Afrika

over de hele wereld, geïnvesteerd in Zuid-Holland.

Afgelopen jaren voerden China en de Verenigde

11

Staten afwisselend de lijst aan, maar dit jaar is

7

dat anders. Als gevolg van de Brexit wordt de lijst

Overig

8

dit jaar aangevoerd door het Verenigd Koninkrijk.

Ook de spreiding over sectoren is divers. In 2020 waren hightech systemen en materialen, overheid en non-profit en de voedsel- en tuinbouwsector belangrijke sectoren.

Het totaal van 90 bedrijven omvat ook bedrijven die hebben uitgebreid in Zuid-Holland of na plannen om de regio te verlaten, toch hebben besloten te blijven.

Bron: IQ, NFIA, RP, THBA

Brede welvaart en inclusiviteit

Het valt op dat de Zuid-Hollandse regio’s minder

Voor economen is het bruto nationaal product

goed presteren dan andere regio’s. Leiden en

(BNP) per inwoner traditioneel een belangrijke

Bollenstreek eindigt op de 16e plek (van de 40) en

welvaartsmaat. De afgelopen jaren is de

is daarmee de hoogste genoteerde Zuid-Hollandse

aandacht voor de beperkingen van BNP echter

regio. De brede welvaartsverschillen binnen

toegenomen. Een belangrijke kritiek is dat niet

en buiten Zuid-Holland laten zien dat niet alle

alles wat van waarde is wordt meegenomen in

regio’s in gelijke mate profiteren van de welvaart

het BNP. Geluk, een sociaal netwerk en toegang

in Nederland (zie ook de toelichting op de term

tot gezondheidszorg komen bijvoorbeeld niet

territoriale inclusiviteit in het kader).

Ontwikkeling Brede Welvaartsindicator in Zuid-Hollandse regio's vergeleken met enkele peers Ontwikkeling score in 2013-2019 en positie in ranglijst 2019

BWI index in 2013

Verandering tijdens 2013–2019

direct terug in het BNP. Bovendien zegt het BNP per inwoner niets over hoe die welvaart wordt

Werkloosheidscijfers zijn een kapstok om meer

verdeeld. Omdat dat wel zaken zijn die direct

inzicht te krijgen in de sociale inclusiviteit van

van belang zijn voor het welzijn van individuen,

de Zuid-Hollandse economie (zie ook het kader

benadrukken wetenschappers het belang van

over economische inclusiviteit). De cijfers laten

alternatieve manieren om welzijn te meten. De

duidelijk zien dat geslacht, opleidingsniveau en

brede welvaartsindicator (BWI) van de Universiteit

sociaal-culturele achtergrond uitmaken voor

Utrecht en de Rabobank is één van de initiatieven

arbeidsmarktdeelname. In Zuid-Holland is de

om welvaart breed te meten.

werkloosheid onder vrouwen een half procentpunt

0,60

0,62

0,64

0,66

0,68

0,70

0,72

Utrecht (1)

Leiden en Bollenstreek (16)

hoger dan onder mannen, maar de grootste Recente BWI-cijfers laten zien hoe de brede

verschillen zien we terug als we kijken naar

welvaart zich in Nederlandse regio’s tussen 2013 en

opleidingsniveau en migratieachtergrond. In Zuid-

2019 heeft ontwikkeld. De aandacht voor regionale

Holland ligt de werkloosheid onder laagopgeleide

verschillen is van belang, omdat het welzijn van

inwoners bijna drie keer hoger dan die onder

mensen grotendeels afhangt van hun directe

hoogopgeleide inwoners. Ook tussen mensen

leefomgeving. Denk bijvoorbeeld aan toegang

met en zonder migratieachtergrond bestaan

tot betaalbare woningen, passende banen, goede

verschillen. Met name tussen mensen met een niet-

scholen, schone lucht en veiligheid.

westerse migratieachtergrond en Nederlanders

ZuidoostZuid-Holland (21)

17 Delft en Westland (25)

Zuidoost-NoordBrabant (29)

zonder migratieachtergrond zijn de verschillen In alle Nederlandse regio’s is de brede welvaart

fors. Hoewel het werkloosheidspercentage van

in de periode van 2013 tot 2019 verbeterd, maar

mensen met een migratieachtergrond in Zuid-

Groot-

de mate van verbetering verschilt sterk. In 2019

Holland amper verschilt van het percentage voor

Amsterdam (37)

komt Utrecht als best scorende Nederlandse

Nederland als geheel, is de inclusiviteitsuitdaging

regio uit de bus. Van alle Nederlandse regio’s is

in Zuid-Holland groter. Zowel het aantal niet-

Groot-

de brede welvaart het laagste in de Agglomeratie

westerse migranten (32,4 procent van Nederland)

Rijnmond (38)

‘s-Gravenhage. Ook andere grootstedelijke regio’s,

als het aantal westerse migranten (26,6 procent

zoals Groot-Amsterdam en Groot-Rijnmond

van Nederland) is in Zuid-Holland namelijk relatief

scoren relatief laag. Daarmee is de Agglomeratie

hoger dan in andere regio’s.

Agglomeratie 's-Gravenhage (40)

‘s-Gravenhage logischerwijs ook de slechtst presterende regio in Zuid-Holland. Volgens Rabobank is de lagere BWI-score in grootstedelijke regio’s vooral een gevolg van relatief lagere milieukwaliteit, woontevredenheid en veiligheid.

Bron: Universiteit Utrecht en Rabobank

Aantal impact start-ups en scaleups per provincie 2021 180 160 140 120 100 80 60

Wat is economische inclusiviteit?

40

Economische inclusiviteit is een breed begrip dat uitleg verdient. In de basis gaat inclusieve

20

economische groei over groei waarvan breed wordt geprofiteerd. Voor een preciezere definitie

0

baseren wij ons in deze economische monitor op de OESO. Onder inclusieve economische ZuidHolland

NoordHolland

Utrecht

Gelderland

NoordBrabant

Gemiddelde

groei verstaan wij economische groei die de kansen voor de gehele bevolking van een land of regio doet toenemen en waarvan de vruchten eerlijk worden verdeeld. Vanuit een inclusiviteitsperspectief kijken naar economische groei vereist dat je niet alleen bepaalt of de economie groeit of krimpt, maar ook waar de effecten daarvan neerslaan.

* De impact start-up database is ontwikkeld op initiatief van ImpactCity en Dealroom. De database omvat op dit moment ruim 6.500 start-ups wereldwijd. ** Een impact start-up is een start-up die bijdraagt aan het realiseren van één of meer

Bron: Dealroom

De OESO onderscheidt drie vormen van economische inclusiviteit. Sociale inclusiviteit gaat over

van de Sustainable Development Goals (SDG’s). Een toelichting op de methodologie

de mogelijkheden van verschillende sociale groepen om deel te nemen aan de economie en te

is hier te vinden.

profiteren van economische vooruitgang. Beleid gericht op het tegengaan van discriminatie op de arbeidsmarkt is een voorbeeld van gericht beleid om sociale inclusiviteit te verbeteren. Als

Werkloosheidspercentage in Zuid-Holland en Nederland Naar geslacht in 2020

de mogelijkheden om te innoveren en te profiteren van innovaties ongelijk verdeeld zijn tussen verschillende bedrijfsgroepen, bijvoorbeeld bedrijfstakken of grote- en kleine bedrijven, spreken we van een economie waarvan de industriële inclusiviteit beperkt is. Een subsidieregel om de verspreiding van innovaties van grote hightech bedrijven naar het brede mkb te stimuleren,

5

kan een manier zijn om de industriële inclusiviteit te verbeteren. Territoriale inclusiviteit, ten

4,5

slotte, is de mate waarin verschillende regio’s profiteren van economische groei en innovaties.

4

Het schoolvoorbeeld van beleid gericht op het verbeteren van de territoriale inclusiviteit is het

3,5

Cohesiefonds van de Europese Commissie gericht op economisch achtergestelde regio’s.

3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

Mannen Zuid-Holland

Vrouwen Nederland

19

Werkloosheidspercentage in Zuid-Holland en Nederland Naar migratieachtergrond in 2020

9 8 7 6 5

Het belang van het brede mkb

4

In discussies over brede welvaart wordt vaak gesproken over het brede midden- en kleinbedrijf

3 2

(mkb), maar wat verstaan we daar precies onder en waarom is het van belang? Het mkb zorgt

1

voor ruim 60 procent van de toegevoegde waarde en ruim 70 procent van de werkgelegenheid

0

in het bedrijfsleven in Nederland. De groep is zeer divers en bestaat uit innovatieve koplopers, Nederlands

Niet-Westers

Westers

starters (inclusief start-ups), snelle groeiers (scaleups), zzp’ers en het brede mkb. Deze laatste groep betreft veelal de ‘innovatievolgers’, waartoe het overgrote deel van de bijna 440.000

Zuid-Holland

ondernemingen met personeel in Zuid-Holland behoort. Hoewel het brede mkb vaak niet Nederland

vooroploopt op het gebied van innovatie, verschaft deze groep bedrijven werkgelegenheid aan een grote groep Zuid-Hollandse werknemers. Daarnaast is het brede mkb onderdeel van de vijf pijlers van de Groeiagenda Zuid-Holland. Zo bestaat een groot deel van de Zuid-Hollandse maakindustrie uit mkb’ers en zijn bedrijven in de energie- en installatiebranche van groot belang om de verduurzamingsambities van de regio te realiseren.

21

Werkloosheidspercentage in Zuid-Holland en Nederland Naar opleidingsniveau in 2020

Naast een belangrijke economische rol hebben deze bedrijven een belangrijke maatschappelijke functie in de lokale gemeenschap en voor de leefbaarheid van onze dorpen en steden. Zo sponsoren ze de lokale sportclubs, bieden ze stages aan en dragen ze bij aan levendige binnensteden. Ook voor een inclusieve maatschappij en brede welvaart is het brede mkb van belang. Juist deze bedrijven weerspiegelen de diversiteit van de samenleving, doordat er mensen werken met verschillen in culturele achtergrond, leeftijd en opleidingsniveau.

9 8

Het brede MKB vertegenwoordigt bovendien een diverse groep aan ondernemers. Op

7 6

onderdelen scoort de provincie Zuid-Holland hier goed ten opzichte van andere provincies. Zo is

5

Zuid-Holland koploper als het gaat om de jongste ondernemers, met een gemiddelde leeftijd van

4

44 jaar, en wat betreft participatie van ondernemers uit een geboorteland anders dan Nederland

3

(25 procent). Ten opzichte van andere provincies ligt aantal vrouwelijke ondernemers in Zuid-

2

Holland met 35 procent onder gemiddeld.

1 0

Hoog

Laag Zuid-Holland

Nederland

in Noord-Brabant. Het in Zuid-Holland gevestigde

bedrijven innoveren en waar zij zijn gevestigd.

Airbus was in 2020 goed voor 327 patentaanvragen

Data van het Centraal Bureau voor de Statistiek

en is daarmee het bedrijf met de op drie na meeste

laten zien dat innovatieve bedrijvigheid ongelijk

patentaanvragen in Nederland.

is verdeeld over de regio. Zo ligt het aandeel bedrijven dat gebruikmaakt van de WBSO in

Randvoorwaarden “Met name kleinere Nederlandse mkb'ers innoveren minder”

Inventie en innovatie zijn echter niet hetzelfde.

Delft en Westland bijna vijf keer hoger dan in

Uiteindelijk moet nieuwe kennis worden toegepast

de Agglomeratie ’s-Gravenhage. Dat betekent

om het toegankelijk te maken voor een breed

overigens niet direct dat het slecht is gesteld met

publiek. Innovatieve ondernemers spelen daar een

de territoriale inclusiviteit (zie ook de toelichting

cruciale rol bij. Venture capital vormt een belangrijke

op de term in het kader). De voordelen van

financieringsbron voor jonge innovatieve bedrijven.

clustervorming van innovatieve bedrijvigheid

Uit data van de Nederlandse Vereniging voor

slaan waarschijnlijk ook buiten de gemeente- of

Participatiemaatschappijen blijkt dat Zuid-Holland

regiogrenzen neer, bijvoorbeeld wanneer mensen

in 2020 de regio was met het op één na hoogste

werken in Delft en wonen in Den Haag. Vanuit

aantal venture capital deals. De investeringen in

het perspectief van industriële inclusiviteit is het

Zuid-Hollandse bedrijven vertegenwoordigen een

opvallend dat bedrijfsgrootte samenhangt met

totale waarde van €122 miljoen.

innovatie. Met name kleinere Nederlandse mkb’ers (10-50 personen) innoveren minder. In Zuid-Holland

In het licht van het thema van deze economische

ligt dat percentage nog iets lager.

monitor is het interessant na te gaan welke Begin 2021 lanceerden publieke en private spelers

significante bijdrage aan kennisontwikkeling in

uit Zuid-Holland gezamenlijk de Groeiagenda

Nederland. De R&D intensiteit geeft een beeld

Zuid-Holland (zie kader): een ambitieuze actie-

van het innovatievermogen van het bedrijfsleven

en investeringsagenda, op basis waarvan

en de kennisinstellingen in de regio. Uit de meest

sleutelspelers in Zuid-Holland substantieel gaan

recente data blijkt dat Zuid-Holland vergelijkbaar

investeren in de Zuid-Hollandse economie. De

scoort met het Nederlands gemiddelde, maar

agenda omvat vijf pijlers: kennis en innovatie,

achterblijft bij andere grootstedelijke regio’s. De

de maakindustrie, energie-infrastructuur,

investeringen vanuit het Nationaal Groeifonds

bereikbaarheid en human capital. De keuze

in (gedeeltelijk) Zuid-Hollandse projecten (zie

is juist op deze vijf pijlers gevallen omdat ze

kader) zijn dan ook van groot belang. Een andere

tezamen belangrijke randvoorwaarden zijn voor

interessante indicator in dit verband is het aantal

toekomstige welvaart en welzijn in Zuid-Holland.

patentaanvragen. Hoewel Zuid-Holland in 2020

120

Hieronder bespreken we de belangrijkste feiten en

de tweede regio van Nederland was in termen

100

cijfers per pijler.

van het aantal patentaanvragen, ligt het aantal

80

patentaanvragen een factor drie hoger in Noord-

60

Kennis en innovatie

Brabant. Het hoge aantal patentaanvragen in

De ontwikkeling van nieuwe kennis is cruciaal

Noord-Brabant is grotendeels terug te voeren op

voor het welzijn en de welvaart van toekomstige

vier bedrijven rondom Eindhoven. Philips, Signify,

generaties. Met de hoge dichtheid aan

NXP Semiconductors en ASML zijn samen goed voor

gerenommeerde universiteiten en toonaangevende

2.728 patentaanvragen. Dat komt neer een kleine 73

kennisinstellingen levert Zuid-Holland een

procent van het totaal aantal patentenaanvragen

23

Aantal venture capital investeringen, t/m series D Naar provincie, 2019 en 2020

2019

2020

180 160 140

40 20 0

Zuid-Holland

Noord-Holland

Noord-Brabant

Bron: NVP

WBSO bedrijven per Zuid-Hollandse regio Als percentage van de totale bedrijfspopulatie, 2019

Aantal patentaanvragen in Nederlandse provincies 2020

3.500 3.000

Leiden en Bollenstreek

2.500 2.000

Agglomeratie 's-Gravenhage

1.500 1.000

Delft en Westland

500 0

Oost-ZuidHolland

NoordBrabant

ZuidHolland

Limburg

NoordHolland

Gelderland Gemiddelde

GrootRijnmond

Bron: EPO

25

R&D intensiteit R&D-uitgaven als percentage van bruto regionaal product

ZuidoostZuid-Holland

Zuid-Holland

2014

2018

Nederland

3

2.6

2.7

2.5 0,0%

0,5%

1,0%

1,5%

2,0%

2,5%

3,0%

2

2.1

2.1

2

2.1

1.5 Bron: CBS

1 0.5 0 Zuid-Holland

EU stedelijke regio's

Nederland

Bron: Eurostat

Aandeel innovatieve bedrijven (technologische en niet-technologisch) Naar provincie en grootteklasse, 2016–2018

Zuid-Holland

Elf van de meest innovatieve bedrijven in Zuid-Holland in 2021

Technisch Weekblad inventariseert jaarlijks wat de meest innovatieve bedrijven Nederland

Nederland

zijn in termen van R&D-uitgaven. De analyse geeft een goed beeld van de vestigingslocatie 70

van de meest innovatieve Nederlandse bedrijven. Van de top-30 hebben er elf een vestiging

60

van belang in Zuid-Holland.

50

3. Janssen Pharmaceutical

40

4. KPN 5. Royal DSM

30

11. Rijk Zwaan

20

18. Lely

10

20. Demcon

0

22. Batenburg Techniek 10 tot 50 werkzame personen

50 tot 250 werkzame personen

250 of meer werkzame personen

26. Priva BV

Totaal

28. Royal Haskoning DHV 29. Royal IHC 30. Technolution

3

Bron: CBS

27

28 20

5 30

11 26

18

4 22

29

Bron: Technisch Weekblad

* meerdere bedrijven ontbreken in de lijst omdat ze geen cijfers wilden of konden aanleveren ** verschillende bedrijven in Zuid-Holland hebben ook R&D centra in andere Nederlandse regio’s

Maakindustrie Een stagnerende arbeidsproductiviteitsgroei is al langere tijd een uitdaging voor veel Europese economieën. In de periode van 2014 tot 2020 was de arbeidsproductiviteitsgroei in Zuid-Holland zelfs negatief. Een innovatieve maakindustrie is van groot belang om die daling te beperken en de arbeidsproductiviteit de komende jaren te laten groeien. Bovendien is de discussie over de risico’s van afhankelijk zijn van Aziatische maakbedrijven tijdens de coronapandemie weer De Groeiagenda Zuid-Holland en het Nationaal Groeifonds

opgelaaid (zie ook het kader over reshoring). Een

De komende jaren investeren overheden, bedrijven en kennisinstellingen in Zuid-Holland

levendige maakindustrie kan afhankelijkheden van

jaarlijks €1,4 miljard in de regionale economie. Dit doen 80 private en publieke sleutelspelers

internationale grootmachten verminderen.

gezamenlijk op basis van de Groeiagenda Zuid-Holland. Hiermee bestrijdt de regio de effecten van de coronacrisis, de hoge werkloosheid en achterblijvende economische groei in de regio

De maakindustrie wordt door sommigen

én wordt een forse CO2-reductie gerealiseerd. Ook wordt een impuls gegeven aan de grote

geassocieerd met Noord-Brabant. Uit recente

woningbouwopgave en de bereikbaarheid en leefbaarheid van de regio. Duurzaamheid en

data blijkt echter dat het aantal maakbedrijven

inclusiviteit zijn hierbij sleutelwoorden. Duurzaam door de economie niet alleen te laten

in Noord-Brabant en Zuid-Holland elkaar

groeien, maar tegelijkertijd ook door te verduurzamen en te innoveren. Inclusief ook door zich te

nauwelijks ontloopt. Noord-Brabant is met 13.630

richten op brede welvaart en te zorgen dat er voor iedereen een plek is in het onderwijs en op de

vestigingen inderdaad de regio met het hoogste

arbeidsmarkt.

industriebedrijven, maar wordt op de voet gevolgd door Zuid-Holland waar 13.395 industriebedrijven

De potentie van Zuid-Holland blijkt uit de proposities die toegekend zijn vanuit het Nationaal

zijn gevestigd. De Zuid-Hollandse industrie telt

Groeifonds, een investeringsfonds van het Rijk gericht op investeringen die zorgen voor

relatief veel middelgrote (50-249 werknemers) en

economische groei op de lange termijn. Het Groeifonds investeert in en reserveert middelen

grote (vanaf 250 werknemers) industrievestigingen.

voor de proposities waar Zuid-Hollandse sleutelspelers samen met nationale partners aan

Er zijn maar liefst 430 grote industrievestigingen in

werken. Concreet is er €615 miljoen gereserveerd voor quantumtechnologie, €338 miljoen voor

de regio, wat neerkomt op ruim 22 procent van alle

het groene-waterstofecosysteem, €276 miljoen voor artificial intelligence en €56 miljoen voor

Nederlandse grote industrievestigingen.

regeneratieve geneeskunde. Bovendien wordt er €90 miljoen vrijgemaakt voor een leven lang ontwikkelen, één van de speerpunten van het Human Capital Akkoord Zuid-Holland. Deze middelen zijn voor de ecosystemen in Nederland, door de aanwezigheid van kennisinstellingen en sterke sectoren bevinden belangrijke zwaartepunten daarvan zich in Zuid-Holland. Ten slotte wordt er €1 miljard gereserveerd voor een viersporige lijn tussen Leiden en Dordrecht. Die lijn moet 5 innovatiecampussen in Zuid-Holland met elkaar verbinden.

29

Aantal vestigingen industriebedrijven per provincie 2020

16000 14000 12000 10000 8000

Reshoring: een fenomeen van belang?

6000

Eén van de gevolgen van de (reis)beperkingen die maart 2020 door veel overheden werden

4000

ingevoerd om verspreiding van het coronavirus in te dammen was het stagneren van

2000

internationale toeleveringsstromen. Als gevolg van deze ontwikkeling laaide de discussie over het terughalen van industriële activiteiten die eerder naar een ander land waren geoffshored

0

Noord-Brabant

Zuid-Holland

Noord-Holland

Gemiddeld

-ofwel reshoring- weer op. Gezien de substantiële technologisch industriële sector in ZuidHolland, speelde deze vraag ook in deze regio op. Eind 2020 verkenden InnovationQuarter, Rotterdam Partners en Berenschot daarom in hoeverre reshoring een fenomeen van belang is.

Bron: CBS

Het onderzoek, dat bestond uit deskresearch, interviews en het raadplegen van een expertpanel, leverde een heldere hoofdconclusie op. Hoewel het gesprek over reshoring ook bij bedrijven vaker wordt gevoerd, blijft reshoring een beperkt fenomeen. Wel zien we dat Nederlandse bedrijven

Industrievestigingen naar grootteklasse Nederland en Nederlandse provincies in 2020

kijken naar mogelijkheden om nieuwe activiteiten dichterbij huis te organiseren. Verder signaleerde het onderzoek enkele trends en ontwikkelingen, zoals een wereldwijde convergentie van productiekosten, die reshoring op termijn aantrekkelijker maken. Het volledige rapport is hier te lezen.

2-9 wp

10-49 wp

50-249 wp

250+ wp

100% 80%

“Reshoring blijft een fenomeen van beperkte omvang”

60% 40% 20% 0%

Nederland

Noord-Holland

Zuid-Holland

Noord-Brabant

Bron: CBS

31

Energie De komende jaren zet Zuid-Holland in op het

Energieverbruik Zuid-Holland Aandeel per sector, 2019

verder verduurzamen van de economie. Want de economische activiteit in Zuid-Holland gaat gepaard met een forse verduurzamingsuitdaging.

Overig

Circa een derde van de Nederlandse CO2-uitstoot is toe te schrijven aan de regio. De afgelopen tien jaar

Woningen

Verkeer en vervoer

is het totale energieverbruik in Zuid-Holland redelijk

2%

stabiel gebleven, alleen in de industrie steeg het

16%

18%

energieverbruik licht. Ook relatief is de industrie de grootste verbruiker van energie. Ruim 36 procent van het energieverbruik is toe te schrijven aan de

16%

12%

Dienstverlening

sector.

Landbouw

36%

Inzetten op hernieuwbare energie is een belangrijke manier om de verduurzamingsambitie van ZuidHollands te realiseren. De hoeveelheid opgewekte energie is de afgelopen tien jaar gestegen en

Industrie

stijgt in 2019 verder door. Biobrandstoffen en wind op land zijn de belangrijkste bronnen voor de opwekking van hernieuwbare energie in ZuidBron: CBS, NEO Observatory

Holland.

Opwekking van hernieuwbare energie Aandeel van bronnen, 2019

16% Biobrandstoffenverbruik in wegverkeer 44%

12%

Wind op land Geothermie warmte Afvalbrandingsinstallatie Zonnestroom

17%

16%

Overig

12%

* CBS houdt publicatie van individueel herleidbare data geheim, daarom ontbreekt er data. Bron: CBS, RWS

33

Human capital Lange tijd hebben Zuid-Hollandse bedrijven

Bedrijven hebben vooral moeite om technisch

gekampt met tekorten aan passend opgeleid

geschoolden te vinden. Uit nieuwe onderwijsdata

personeel. In 2019 ervaarde bijna één op de vier

blijkt dat de stijging van het aantal technisch

Zuid-Hollandse ondernemers een tekort aan

gediplomeerden op universitair niveau doorzet,

arbeidskrachten als een belemmering voor groei.

terwijl het aantal technisch gediplomeerden op

Als gevolg van de coronacrisis is die situatie in

HBO niveau stagneert. Het aantal technische

twee jaar tijd drastisch veranderd. In het eerste

MBO gediplomeerden loopt in het studiejaar

kwartaal van 2021 ervaarde nog 9,4 procent

2019/2020 terug. Net als in voorgaande edities is dit

van de Zuid-Hollandse bedrijven een tekort aan

gedeeltelijk te wijten aan de voorlopige status van

arbeidskrachten als een belemmering. Hoewel dat

de cijfers over 2020. Toch is het opvallend, omdat

een forse daling is, ligt dat percentage nog steeds

het aantal MBO studies dat in 2020 tot de sector

boven dat van 2017 en zijn er absoluut bezien nog

‘Techniek’ wordt gerekend is uitgebreid. Het is

steeds veel bedrijven die niet het personeel kunnen

onduidelijk wat deze daling verklaart.

vinden dat ze zoeken. Het verbeteren van de match

Aandeel Zuid-Hollandse bedrijven dat een tekort aan arbeidskrachten ervaart Percentage van totaal, 2016–2021

25 20 15 10 5 0 Q1 2016

Q1 2017

Q1 2018

Q1 2019

Q1 2020

Q1 2021

tussen vraag en aanbod verdient ook de komende jaren aandacht, in het bijzonder vanwege de

Bron: CBS

transities die op bedrijven afkomen.

35

Gediplomeerden technisch onderwijs in Zuid-Holland

“Uit nieuwe onderwijsdata blijkt dat de stijging van het aantal technisch gediplomeerden op universitair niveau doorzet ”

MBO

HBO WO

2017/2018

9.814

2.447 5.407

2018/2019

9.702

2.686 5.556

2019/2020 9.065*

* MBO cijfers voor 2019/2020 zijn voorlopig en nog niet volledig

2.637 5.700

Bron: Platform Beta Techniek, CBS

Aantal elektrische oplaadpunten per 1.000 inwoners September 2020 en februari 2021

Bereikbaarheid

Eén aspect van digitale infrastructuur is de

Goede bereikbaarheid is een essentiële

aansluiting op glasvezel. Landelijk zijn inmiddels

randvoorwaarde voor economische dynamiek.

ruim 3 miljoen woningen, wat neer komt op

Een belangrijke ontwikkeling op het gebied van

46 procent van de woningen, aangesloten op

fysieke bereikbaarheid is de toenemende aandacht

glasvezel en dit aantal groeit snel. In Zuid-Holland

voor elektrisch vervoer. Wereldwijd worden er

ligt dat percentage lager: bijna 30 procent van

steeds meer elektrische auto’s verkocht. Terwijl

de woningen is aangesloten. De oorzaak voor

het totaal aan autoverkopen in 2020 terugliep,

het lagere percentage in Zuid-Holland is dat de

6,0

nam de verkoop van elektrische auto’s verder

‘verglazing’ van Nederland in eerste instantie

5,0

toe. Wereldwijd stegen de autoverkopen in 2020

vooral plaatsvindt in de buitengebieden en kleine

met 43 procent, wat neerkomt op ruim 3 miljoen

kernen, waar de concurrentie van bestaande DSL-

nieuwe auto’s. De transitie naar elektrisch rijden, in

en kabelnetwerken beperkt is. Maar Zuid-Holland

3,0

combinatie met het opwekken van groene stroom,

lijkt het been bij te trekken. In 2020 lag de groei van

2,0

maakt het mogelijk om meer en meer mensen

nieuwe aansluitingen in Zuid-Holland relatief hoger

op duurzame wijze van A naar B te brengen.

dan de gemiddelde groei in Nederland. Dit komt

Met de groeiende interesse in elektrisch vervoer,

omdat de uitrol nu ook grootschalig plaatsvindt in

neemt ook het belang van elektrische laadpalen

de stedelijke gebieden. In 2020 zijn er onder andere

toe. In een periode van vijf jaar is het aantal

veel aansluitingen bijgekomen in Den Haag, Gouda

elektrische laadpalen in Zuid-Holland ruimschoots

en Leiden. Enkele Zuid-Hollandse gemeenten,

verdrievoudigd. Met een kleine zes laadpalen per

waaronder Schiedam en Krimpen aan den IJssel,

1.000 inwoners, is de dekkingsraad in Zuid-Holland

hebben al een vrijwel volledige dekkingsgraad

bovengemiddeld goed. Wel valt op dat de groei

bereikt.

van het aantal laadpalen tussen 2020 en 2021 iets achterblijft bij de andere koploperprovincies NoordHolland en Utrecht.

September '20

Februari '21

7,0

4,0

1,0 0,0

Utrecht

NoordHolland

ZuidHolland

Nederland

NoordBrabant

Bron: Ecomovement

37

Aansluitingen op glaskabel per gemeente in Zuid-Holland Percentage van de woningen dat ‘home passed’ is, Q3 2020

Dat bereikbaarheid meer is dan wegen, treinsporen en (lucht)havens, is in 2020 nog duidelijker geworden. De reeds ingezette trend van digitalisering heeft zich verder doorgezet.

Dat zien we bij bedrijven die halsoverkop een webwinkel hebben opgetuigd of overschakelden op videobellen, maar ook bij consumenten die nog meer online bestellen dan ze al deden. Illustratief is het online aandeel in supermarktomzet dat in 2020

99

94

46

35

30

26

7

Schiedam

Dordrecht

Nederland

Leiden

ZuidHolland

Den Haag

Rotterdam

fors is gegroeid. Dit onderstreept het belang van goede digitale infrastructuur.

Bron: Stratix

Economic Board Zuid-Holland www.economicboardzuidholland.nl