Studia Ekonomiczne nr 4 2015

4/2015

9

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXXXVII) 2015

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2015

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

STUDIA EKONOMICZNE ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXXXVII) 2015

WARSZAWA 2015

Czasopismo Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN

Studia Ekonomiczne RADA NAUKOWA Marek Belka, Barbara Despines, Marian Gorynia, Janina Jóźwiak, Tamara E. Kuzniecowa, Adam Lipowski, Krzysztof Starzec, Lew V. Nikiforow Komitet Redakcyjny Krzysztof Bartosik (Redaktor Naczelny), Urszula Grzelońska, Joanna Kotowicz-Jawor, Witold Kwaśnicki, Leszek Morawski, Jerzy Mycielski (Redaktor Statystyczny), Adam Noga, Lesław Pietrewicz, Urszula Skorupska (Sekretarz Redakcji), Andrzej Sławiński Redakcja Władysława Czech-Matuszewska Lesław Pietrewicz Opracowanie graficzne i projekt okładki Beata Gratys Wydawca Instytut Nauk Ekonomicznych PAN © Copyright by Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, 2015 ISSN 0239–6416 Wersja elektroniczna (e-ISSN 2084–4395) jest dostępna na stronie: http://inepan.waw.pl/publikacje/studia-ekonomiczne Forma drukowana stanowi wersję pierwotną.

REALIZACJA WYDAWNICZA Wydawnictwo Key Text sp. z o.o.

01–142 Warszawa, ul. Sokołowska 9/410 tel. 22 632 11 36, 665 108 002 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl

SPIS TREŚCI ARTYKUŁY Stanisław GOMUŁKA, Gospodarka światowa w XXI wieku: czy trendy wieku XX będą kontynuowane? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej SZABLEWSKI, Urszula SKORUPSKA, W kierunku regulacji z rosnącym udziałem odbiorców – przypadek argentyńskiej metody Public Contest. . . .

Agnieszka DOMAŃSKA, Konrad KOSTRZEWA, Szoki polityki fiskalnej i pieniężnej w Polsce – wpływ na główne zmienne makroekonomiczne w latach 2005– –2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Magdalena OLCZYK, Aleksandra KORDALSKA, Determinanty wzrostu polskiego eksportu przemysłu przetwórczego – analiza długookresowa . . . . . . . . . . . . . .

Paweł FELIS, Ekonomiczne skutki obciążeń podatkami od nieruchomości w świetle wybranych teorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna ZACHOROWSKA-MAZURKIEWICZ, Institutional and feminist challenges to neoclassical economics. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

393 401 420 449 471 493

RECENZJE Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Recenzja książki: Ian Goldin, Mike Mariathasan “The butterfly defect. How globalization creates systemic risks, and what to do about it”

511

ROCZNY SPIS TREŚCI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

516

CONTENTS ARTICLES Stanisław GOMUŁKA, The world economy in the XXI c.: Will the XX c. trends persist?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej SZABLEWSKI, Urszula SKORUPSKA, Towards user-centered regulation: The case of Argentinean ‘public contest’ method. . . . . . . . . . .

Agnieszka DOMAŃSKA, Konrad KOSTRZEWA, Fiscal and monetary policy shocks in Poland: The impact on the main macroeconomic variables in 2005–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Magdalena OLCZYK, Aleksandra KORDALSKA, Determinants of Polish manufacturing sector exports growth: Estimation using error correction model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Paweł FELIS, Economic consequences of real estate tax burdens in light of selected theories . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna ZACHOROWSKA-MAZURKIEWICZ, Institutional and feminist challenges to neoclassical economics. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

393 401 420 449 471 493

RECENZJE Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Review of the book “The butterfly defect. How globalization creates systemic risks, and what to do about It”, by Ian Goldin and Mike Mariathasan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

511

YEARLY CONTENTS . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

516

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

ARTYKUŁY

Stanisław Gomułka*

GOSPODARKA ŚWIATOWA W XXI WIEKU: CZY TRENDY WIEKU XX BĘDĄ KONTYNUOWANE? (Artykuł nadesłany: 21.11.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

WSTĘP Autorem historii gospodarczej świata w ostatnim millenium jest Angus Maddison.

Ta historia w streszczeniu Steve’a Hanke to trzy „distinct epochs of economic growth: the Middle Ages 1000–1500, when the world per capita GDP rose by 0,05% per year, the protocapitalistic epoch, 1500–1820, when it grew by 0,07% a year, and the capitalist epoch, 1820–2000, when the rate of growth was 17 times higher than it was in the preceeding epoch” (Growth versus Security, 2008, page x). Sam zajmowałem się teorią wzrostu gospodarczego w długim okresie (Gomulka, 1971, 1990). Ta teoria wyjaśnia dość dobrze podstawowe fakty dotyczące wzrostu gospodarczego w skali światowej w ostatnich dwóch–trzech wiekach. Te fakty w odniesieniu do wieku XX podaję poniżej w postaci pięciu trendów. Z tej teorii, nawiązującej do pracy E.S. Phelpsa (1966), wynikają też pewne konsekwencje dotyczące gospodarki światowej w przyszłości.

Próbę odpowiedzi na postawione w tytule artykułu pytanie dotyczące wieku XXI podjęła ostatnio grupa dziesięciu wybitnych ekonomistów w książce pod redakcją Ignacio Palacios-Huerta (2014). Najobszerniejszą prognozę zaproponował ekonomista MIT Daron Acemoglu. Punktem wyjścia tej prognozy jest zaproponowana przez niego lista 10 głównych trendów XX wieku.

Z racji moich zainteresowań teorią wzrostu gospodarczego w perspektywie długofalowej, wręcz historycznej, wybiorę z listy Acemoglu tylko 3 trendy, oznaczone poniżej numerami 1, 2 oraz 3. Do tych trzech trendów dodam od *

Członek korespondent Polskiej Akademii Nauk.

394

Stanisław Gomułka

siebie dwa inne. Moim głównym celem jest ocena stopnia, w jakim te trendy mogą być kontynuowane w XXI wieku.

W tekście artykułu wykorzystuję jeden z rozdziałów mojej nowej książki Rozwój i transformacja. Teoria i polityka gospodarcza (Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2016).

TRENDY XX WIEKU Lista „stylizowanych faktów” dotyczących wieku XX, uznanych w artykule za podstawowe, jest w rezultacie tego wyboru następująca: 1. Wzrost PKB per capita w krajach najbardziej zaawansowanych technologicznie podlegał w XX wieku znacznym fluktuacjom, ale fluktuacjom wokół wyjątkowo stabilnego trendu, w dodatku wspólnego dla wszystkich takich krajów, więc stosunkowo mało zależnym od polityki gospodarczej.

2. Wzrost PKB per capita w pozostałych krajach, technologicznie mniej zaawansowanych, był w wieku XX nie tylko bardzo zróżnicowany między krajami, ale także z reguły niestabilny w czasie, więc silnie zależny od polityki gospodarczej.

3. Liczba ludności świata w wieku XX zwiększała się w historycznie bardzo szybkim tempie, w rezultacie wzrosła czterokrotnie, z poziomu 1,5 mld w 1900 r. do poziomu 6 mld w 2000 roku.

4. W krajach technologicznie wysoko rozwiniętych, w których zlokalizowana była i jest nadal niemal cała światowa produkcja znaczących innowacji, nakłady pracy i kapitału na badania i edukację, czyli na kluczowe dla długofalowego rozwoju zmiany jakościowe, rosły w wieku XX (a wcześniej także w wieku XIX) kilkakrotnie szybciej niż nakłady na produkcję konwencjonalną, wywołując w konsekwencji „rewolucję technologiczną”.

5. W wieku XX miał miejsce silnie rosnący stopień dualności gospodarki światowej, czyli zjawisko rozwojowej dywergencji między krajami wysoko rozwiniętymi technologicznie i pozostałymi krajami. Ten trend był kontynuacją podobnego zjawiska rozwojowej dywergencji w XIX wieku.

Zanim przejdę do omówienia tych trendów w odniesieniu do wieku XXI, parę uwag muszę poświęcić kwestii dualizmu gospodarki światowej.

DUALIZM GOSPODARKI ŚWIATOWEJ Ekonomistów interesuje nie tylko średni poziom PKB na roboczogodzinę w różnych krajach, czy w całej gospodarce światowej, lecz także zróżnicowanie tego poziomu. Informację o tym zróżnicowaniu zawiera gęstość rozkładu globalnego zatrudnienia według poziomu wartości dodanej na roboczogodzinę, oznaczonej na wykresach poniżej przez Y/L, co jest ilorazem wartości dodanej przez liczbę godzin pracy zaangażowaną do wytworzenia tej wartości.

395

GOSPODARKA ŚWIATOWA W XXI WIEKU: CZY TRENDY WIEKU XX BĘDĄ…

Rozkład ten był w XX wieku – i nadal jest – nie tylko dwugarbny, lecz także silnie dualny, tj. z dużym odstępem między tymi dwoma garbami (rys. 1). 100% zatrudnienia globalnego to pole pod wykresem.

% globalnego zatrudnienia

Rysunek 1. Gęstość rozkładu globalnego zatrudnienia według poziomu wartości dodanej na roboczogodzinę – ujęcie schematyczne

0,1

Y/L

Źródło: opracowanie własne.

Garb wokół wysokiej wydajności pracy dotyczy głównie krajów najbardziej rozwiniętych. Przedsiębiorstwa z tak wysoką wydajnością tworzą obszar, który nazywam Technology Frontier Area (TFA). Obszar ten obejmuje obecnie przede wszystkim Stany Zjednoczone, Europę Zachodnią i Japonię. Zatrudnienie w TFA stanowi teraz około 15% globalnego zatrudnienia. Garb wokół niskiej wydajności odzwierciedla zaś sytuację tzw. krajów rozwijających się, a ściślej rzecz biorąc – mniej rozwiniętych krajów w tej grupie. W tym obszarze znajduje się większość zatrudnionych na Półwyspie Indyjskim (Indie, Bangladesz i Pakistan) oraz w Chinach, a także duża część zatrudnionych na kontynencie afrykańskim.

W sumie zatrudnienie w tym obszarze stanowi dziś około 60–70% globalnego zatrudnienia.

W mojej interpretacji mechanizmów wzrostu gospodarczego zasadnicze znaczenie ma jednak inny wykres (rys. 2). Pokazuje on gęstość rozkładu znaczących (internationally registered) patentów względem poziomu wartości dodanej na roboczo-godzinę (Y/L) w krajach zgłaszających patenty.

Rozkład ten potwierdza silną dualność gospodarki światowej w tworzeniu nowych technologii pod koniec XX i na początku XXI wieku. W tej dziedzinie występuje niemal całkowita dominacja krajów TFA, których udział w tworzeniu znaczących nowych patentów wynosi około 90–95% całej produkcji światowej.

Wysoka dualność oznacza, że w tych dwóch obszarach źródła postępu technologicznego są odmienne i wobec tego różne także muszą być mechanizmy wzrostu gospodarczego. W obszarze TFA o postępie technologicznym decyduje bowiem własna aktywność innowacyjna i własny sektor B+R. Natomiast w krajach

396

Stanisław Gomułka

]QDF]ÈF\FK QRZ\FK SDWHQWöZ

Rysunek 2. Gęstość rozkładu znaczących patentów według poziomu wartości dodanej na roboczogodzinę w krajach zgłaszających patenty – ujęcie schematyczne

Y/L Źródło: opracowanie własne.

poza TFA o postępie tym decyduje transfer z zewnątrz (dyfuzja) oraz wewnętrzne możliwości absorpcyjne. Różnice te są tak podstawowe, że potrzebne są dwie różne teorie wzrostu gospodarczego. Jedna teoria powinna dotyczyć obszaru TFA, a druga – aktywności gospodarczej poza tym obszarem.

Ta propozycja to swego rodzaju fundament, na którym buduję moją interpretację źródeł i mechanizmu wzrostu gospodarczego w świecie.

TRENDY XXI WIEKU Wymienione wyżej 5 trendów XX wieku dotyczą także w dużym stopniu gospodarki światowej w wieku XIX, czyli w ostatnich około 200 latach.

W poprzednich wiekach i tysiącleciach siły napędzające rozwój były dużo słabsze, w rezultacie tempo rozwoju było dużo niższe. Niewielkie było też zróżnicowanie poziomu rozwoju między krajami. W wielu teoretycznych publikacjach ekonomistów, także moich, celem było wyjaśnienie tych pięciu kluczowych trendów. W moich publikacjach wskazuję na duże prawdopodobieństwo, że w najbliższych kolejnych 200 latach wysokie tempo wzrostu PKB per capita będzie silnie maleć. Ale w przypadku światowego PKB dość wysokie tempo wzrostu powinno się jeszcze utrzymać w XXI wieku.

Moje szczegółowe odpowiedzi na pytanie, czy wymienione wyżej trendy XX wieku będą kontynuowane w wieku XXI są następujące. Trend 1 będzie kontynuowany. Powód tego podam poniżej. Trend 2 będzie także kontynuowany, ale w tym przypadku trzeba zauważyć, że niektóre z krajów dzisiaj poza TFA wejdą do grupy krajów wysoko rozwiniętych i wobec tego będą podlegać trendowi 1.

GOSPODARKA ŚWIATOWA W XXI WIEKU: CZY TRENDY WIEKU XX BĘDĄ…

397

Ludność świata według prognoz demograficznych będzie nadal rosła dość szybko w pierwszej połowie XXI wieku, ale powinna się ustabilizować w drugiej połowie tego wieku. Oznacza to ważną zmianę trendu 3. Stabilizacji liczby ludności będzie prawdopodobnie towarzyszyć wzrost oczekiwanego czasu życia, w konsekwencji także wzrost okresu aktywności zawodowej.

W przypadku trendu 4 mamy już teraz początek dość zasadniczej zmiany.

Mianowicie w krajach wysoko rozwiniętych doszliśmy w wieku XX – przez szybki wzrost sektora edukacyjnego i nakładów na R&D – do pełnego wykorzystania zasobu potencjalnych innowatorów. Sytuację charakterystyczną dla XX wieku mamy nadal w krajach dzisiaj słabiej rozwiniętych, bo tam jesteśmy jeszcze dość daleko od pełnego wykorzystania zasobu innowacyjnego talentu ludności. To właśnie rosnąca aktywizacja tego zasobu talentu będzie podtrzymywać tempo wzrostu PKB per capita w skali światowej na mniej więcej dotychczasowym poziomie przez większość XXI wieku. Stąd moja odpowiedź dotycząca kontynuacji trendu 1.

W przypadku trendu 5, dotyczącego zjawiska dualności gospodarki światowej, przewiduję – opierając się na moich pracach, a także na niektórych pracach innych ekonomistów – zasadniczą zmianę: zastąpienie rosnącej dywergencji rosnącą konwergencją. Ale konwergencja krajów doganiających z krajami dzisiaj najbardziej zaawansowanymi nie musi być kompletna. W warunkach stanu ogólnej równowagi, do którego zmierzamy, nawet znaczne różnice w poziomie PKB per capita między regionami gospodarki światowej, chociaż niekoniecznie między krajami, mają już teraz miejsce w grupie krajów wysoko rozwiniętych.

Aby uzmysłowić sobie konsekwencje dla światowego PKB tego procesu konwergencji na koniec obecnego stulecia, pomocne będzie ćwiczenie statystyczne, przeprowadzone przy w miarę realistycznych dwóch założeniach, dotyczących 1) wielkości populacji obszarów TFA i reszty świata w roku 2100 oraz 2) relacji PKB per capita w latach 2000 i 2100 obszaru reszty świata w stosunku do obszaru TFA. Wyniki ćwiczenia podaję w tabeli 1. Założone tam podwojenie ludności TFA wynika głównie ze wzrostu obszaru TFA. W tabeli 1 założyłem, że w stanie równowagi globalnej PKB per capita w krajach Reszty Świata będzie wynosić 60% średniego poziomu w krajach obszaru TFA. Wyniki powyższego ćwiczenia implikują, że poziom światowego PKB wzrośnie w obecnym wieku około 11–12 razy, co daje przeciętne tempo wzrostu nieco ponad 2,6%. Natomiast PKB per capita w skali światowej wzrośnie około 9 razy, co oznacza przeciętne roczne tempo wzrostu 2,2%. Szczególnie wysokie tempa wzrostu występowałyby w pierwszej połowie XXI wieku, kiedy prawdopodobnie będzie to najwyższe półwieczne tempo wzrostu w okresie rewolucji technologicznej lat 1800–2200.

W przypadku obszaru TFA, to znaczy regionów teraz technologicznie najbardziej zaawansowanych, PKB per capita wzrośnie w wieku XXI według tej prognozy czterokrotnie, co oznacza przeciętne roczne tempo wzrostu 1,4%. Dla porównania w XX wieku PKB per capita w tej części gospodarki światowej wzrósł

398

Stanisław Gomułka

Tabela 1. Podstawowe zmiany w wieku XXI Wyszczególnienie

2000 r.

2100 r.

TFA

1

2

Reszta świata

5

8

Populacja (w mld)

PKB per capita, indeks, poziom w TFA w 2000 r. równy 1 1 TFA

1

4

Reszta świata

0,2

2,4

Globalnie

0,3

2,7

PKB całkowity, indeks, poziom w TFA w roku 2000 równy 1 TFA

1

8

Reszta świata

1

19

Źródło: opracowanie własne.

mniej więcej ośmiokrotnie, co oznacza, że przeciętne roczne tempo wynosiło 2,1%. Zatem przedstawiona powyżej prognoza oznacza znaczne spowolnienie tempa wzrostu na obszarze TFA oraz silne zmniejszenie stopnia dualizmu gospodarki światowej.

UWAGI KOŃCOWE Na zakończenie chciałbym odnotować, że prognoza powyższa abstrahuje od dwóch globalnych megaryzyk: światowej wojny nuklearnej oraz dużych niekorzystnych zmian klimatycznych. Jeśli katastrofy tego rodzaju nie wystąpią, to w wieku XXI zostanie dokonany bardzo istotny krok w kierunku rynkowej gospodarki światowej ze stabilną liczbą ludności oraz niskim – z czasem bardzo niskim – tempem wzrostu gospodarczego. Ponadto z poziomem PKB na mieszkańca około dziesięciokrotnie wyższym niż obecnie, dużym stopniem globalnej integracji gospodarczej i prawdopodobnie także dużym, większym niż obecnie, stopniem redystrybucji dochodów. Byłaby to gospodarka podobna do tej w czasach przed rewolucją technologiczną ostatnich 200 lat pod względem tempa wzrostu PKB i tempa wzrostu liczby ludności, ale zasadniczo inna pod niemal każdym innym względem.

GOSPODARKA ŚWIATOWA W XXI WIEKU: CZY TRENDY WIEKU XX BĘDĄ…

399

BIBLIOGRAFIA Gomulka S. (1971), Inventive Activity, Diffusion and the Stages of Economic Growth, Aarhus University Press, Aarhus.

Gomulka S. (1990), The Theory of Technological Change and Economic Growth, Routledge, London and New York.

Growth versus Security. Old and New EU Members’ Quest for a New Economic and Social Model (2008), W. Bienkowski, J.C. Brada, M.-J. Radło (eds.), Palgrave Macmillan.

In 100 Years. Leading Economists Predict the Future (2013), I. Palacios-Huerta (ed.)

MIT Press (polskie tłumaczenie: Gospodarka za 100 lat. Najważniejsi ekonomiści przewidują przyszłość, Kurhaus, Warszawa 2014).

Phelps E.S. (1966), Models of technical progress and the Golden Rule of research, “Review of Economic Studies”, Vol. 33, s. 133–145.

STRESZCZENIE W pracy zaproponowano listę pięciu “stylizowanych faktów”, nazywanych też głównymi trendami, dotyczących rozwoju gospodarki globalnej w XX wieku.

Głównym celem artykułu jest próba odpowiedzi na pytanie, czy w świetle współczesnej teorii wzrostu gospodarczego i prognoz demograficznych trendy te będą kontynuowane także w XXI wieku. Biorąc pod uwagę tę teorię i tę prognozę demograficzną, zaproponowano także prognozę średniego poziomu PKB per capita na rok 2100 dla dwóch obszarów: Technology Frontier Area (TFA) oraz krajów doganiających. Według tej prognozy w wieku XXI w skali globalnej trend dywergencji, charakterystyczny dla dwóch ostatnich wieków, zostanie zastąpiony silnym trendem konwergencji; tempo wzrostu światowego PKB per capita będzie w pierwszej połowie wieku nadal wysokie, ale mocno malejące w drugiej połowie XXI wieku.

Słowa kluczowe: globalne trendy wieku XX, prognoza dla wieku XXI, konwergencja, dywergencja.

THE WORLD ECONOMY IN THE XXI C.: WILL THE XX C. TRENDS PERSIST? ABSTRACT The paper proposes a list of five „stylized facts”, regarded as the main trends with respect to the development of the global economy in the 20th c. The author’s main purpose is to answer the question whether, in the light of the contemporary growth theory and demographic forecasts, these trends are likely to continue unchanged also in the 21st c. Taking into account this theory and those forecasts,

400

Stanisław Gomułka

the paper offers forecasts of the average GDP per capita for both the countries of the Technology Frontier Area (TFA) and the catching-up countries. By these forecasts, the strong divergence trend of the last two centuries will be replaced by a strong convergence trend during the 21st c. Moreover, the global rate of growth of the per capita GDP will continue to be high in the first half of the current century, but strongly declining in the second half.

Keywords: global economic trends, centuries XX and XXI, convergence, divergence.

JEL Classification: F01, O00, O47

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

Andrzej T. Szablewski*, Urszula Skorupska**

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK ARGENTYŃSKIEJ METODY PUBLIC CONTEST (Artykuł nadesłany: 11.12.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

UWAGI WSTĘPNE W ostatnich latach szybko rośnie zainteresowanie nowymi i do niedawna nadal jeszcze słabo znanymi w światowej literaturze przedmiotu rozwiązaniami instytucjonalnymi w zakresie regulacji przedsiębiorstw mających – z racji posiadania atrybutu monopolu naturalnego – wyłączny dostęp do elementów infrastruktury o krytycznie ważnym (z punktu widzenia ekonomicznego, społecznego i politycznego) – znaczeniu i które z tego właśnie powodu są często określane jako przedsiębiorstwa użyteczności publicznej. Najogólniej rzecz ujmując, chodzi tu o ten rodzaj rozwiązań, których przyjęcie implikuje decentralizację trybu podejmowania decyzji inwestycyjnych przez nadawanie podmiotowej roli interesariuszy regulacji, w tym zwłaszcza odbiorców.

Głównym przedmiotem zainteresowania autorów artykułu są rozwiązania, które wprowadzają do procesu regulacyjnego mechanizmy negocjacyjne i w związku z tym w coraz większym stopniu sprowadzają rolę regulatora do oceny i akceptacji wyników uzyskanych w toku negocjacji. W ramach dynamicznie rozwijających się badań o charakterze teoretycznym i aplikacyjnym, którym niewątpliwie sprzyja fakt istnienia bardzo już bogatych – choć długo pomijanych lub ignorowanych przez ekonomistów zajmujących się problematyką regulacyjną – doświadczeń w zakresie tego rodzaju praktyki regulacyjnej, bardzo rzadko * **

Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. Instytut Nauk Ekonomicznych PAN.

402

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

wspomina się o innym jeszcze niż mechanizm negocjacyjny sposobie aktywizacji odbiorców w obszarze rozstrzygania o ważnych kwestiach, które dotąd należały do wyłącznej kompetencji regulatora.

Chodzi tu o metodę określaną w literaturze jako rozwiązanie typu Public Contest, która znana jest głównie z doświadczeń reform regulacyjnych w argentyńskim sektorze elektroenergetycznym. Wydaje się, że znajomość tej metody ma walor nie tylko poznawczy w obszarze teorii regulacji i światowej praktyki regulacyjnej, która ciągle jeszcze jest słabo eksponowana w krajowej literaturze przedmiotu. Można tu bowiem również mówić o potencjalnym walorze aplikacyjnym. Chodzi o to, że metoda ta jest próbą zmierzenia się z problemem, który występuje w krajach, które tak jak Polska, nie posiadają jeszcze dostatecznie dojrzałych instytucji władzy publicznej, co stwarza trudności w implementacji kluczowej dla prawidłowego działania regulacji sektorowej zasady niezależności regulatora, czyli zapewnienia regulatorowi ochrony przed niebezpieczeństwem ulegania naciskom politycznym lub zorganizowanych grup interesu.

Podjęta w artykule problematyka dotyczy instytucjonalnego kierunku reform regulacyjnych, który dotąd nie budził większych kontrowersji.

Zapożyczona z praktyki amerykańskiej koncepcja instytucjonalizacji regulacji sektorowej stanowiła bowiem jeden z dwóch głównych elementów pakietu reform regulacyjnych wprowadzanych w ramach trwającego od początku lat 80. XX wieku procesu liberalizacji sektorów sieciowych. Koncepcja ta była realizowana w formie tworzenia wyspecjalizowanych, posiadających status niezależności, organów władzy regulacyjnej, którym została przypisana wyłączność decyzyjna. Oznaczało to zatem pozbawianie przedsiębiorstw, a zwłaszcza ich odbiorców realnej podmiotowości w procesie decyzyjnym.

Warto zatem najpierw nieco szerzej zaprezentować oba kierunki reform regulacyjnych, a także wskazać na przesłanki, które zadecydowały o rosnącym zainteresowaniu mechanizmami negocjacyjnymi, aby na tym tle przedstawić specyfikę metody Public Contest.

DWA KIERUNKI REFORM REGULACYJNYCH Dyskusja wokół teoretycznych i praktycznych aspektów regulacji sektorów użyteczności publicznej koncentrowała się w ostatnich dekadach na kwestii mechanizmów regulacji cen. Miało to związek z rozpoczętym na początku lat 80.

XX wieku procesem liberalizacji tych sektorów, którego ważnym elementem były reformy ich regulacji. Nieprzypadkowo koncepcja tych reform kształtowała się pod wpływem dobrych i złych doświadczeń amerykańskiej regulacji. Trzeba bowiem uwzględnić, że w przeciwieństwie do krajów europejskich, w których problematyka regulacji wzbudzała bardzo niewielkie zainteresowanie środowisk ekonomicznych, w USA była ona już od XIX wieku ważnym przedmiotem uwagi, który sytuował się w głównym nurcie tamtejszej myśli ekonomicznej. Co więcej, nasilający się już od lat 60. XX wieku krytyczny stosunek amerykańskich

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 403

ekonomistów do teoretycznych podstaw ukształtowanego tam modelu regulacji i praktyki jego działania wyznaczał kierunki koniecznych reform, jeśli chodzi o zakres i sposób regulacji sektorów użyteczności publicznej, które w hasłowym ujęciu sprowadzały się do postulatów deregulacji i re-regulacji1.

Na amerykański model regulacji składały się dwa ważne elementy, a mianowicie instytucjonalizacja regulacji oraz mechanizm regulacji cen, którego centralnym elementem była regulacja zysków. Instytucjonalizacja regulacji oznaczała przekazanie nadzoru regulacyjnego odrębnym, posiadającym status niezależności od władzy wykonawczej, organom władzy publicznej, które w warunkach amerykańskich działały w formie federalnych i stanowych komisji regulacyjnych. To – przez długi okres nieznane poza USA, a później także Kanadą – instytucjonalne rozwiązanie regulacyjne wyłoniło się na przełomie XIX i XX wieku, po długim okresie testowania innych rozwiązań regulacyjnych2 i przybrało formę tzw. kontraktu regulacyjnego (regulatory compact), który określał charakter relacji między regulatorem a przedsiębiorstwami podlegającymi władzy.

Kontrakt ten zobowiązywał bowiem regulatora do zagwarantowania przedsiębiorstwom wyłączności działania na przyznanych im rynkach w zamian za co przedsiębiorstwa godziły się na ograniczanie – na rzecz regulatora – ich samodzielności w zakresie określania standardów jakościowych dostarczanych produktów lub usług, rozstrzygania o skali oraz strukturze inwestycji oraz w konsekwencji o poziomie regulowanych przez niego cen. Podejmując decyzje cenowe, regulator musiał się jednak kierować zasadą zapewnienia przedsiębiorstwom uzasadnionej stopy zwrotu od kapitału zainwestowanego w działalność objętą regulacją kapitału. Ten rodzaj mechanizmu regulacyjnego – określany w literaturze przedmiotu jako regulacja stopy zwrotu (rate of return regulation) – charakteryzował się wieloma słabościami, w tym zwłaszcza brakiem bodźców do redukcji kosztów prowadzonej przez przedsiębiorstwa działalności (por. Szablewski, 2003, s. 64 i dalsze) oraz nadmierną skłonnością przedsiębiorstw do inwestycji rozwojowo-modernizacyjnych3.

Narastająca szczególnie szybko od początku lat 70. XX wieku krytyka mechanizmu regulacji stopy zwrotu w znacznym stopniu przyczyniła się do ukształtowania się nowego podejścia do sposobu regulacji cen. Uwzględniało ono ogromny postęp, jaki pod wpływem tej krytyki dokonał się zarówno w ogólnej 1

Szerzej dorobek amerykański w zakresie teorii i praktyki regulacyjnej został zaprezentowany w krajowej literaturze w pracy A. Szablewskiego (2003, rozdz. 1 i 2).

2 Wcześniej regulacja była sprawowana najpierw przez sądy, później władze ustawodawcze (w formie statutów określających zasady działania przedsiębiorstw), a także władze lokalne, które nadzór regulacyjny sprawowały za pomocą instrumentu koncesji – szerzej o tym np. Ch.F. Philips (1988, s. 117 i dalsze) i G.L. Priest (1993, s. 301 i dalsze). W krajowej literaturze kwestia ta została omówiona przez Szablewskiego (2003, s. 24 i dalsze).

3 W literaturze regulacyjnej ten rodzaj skłonności przedsiębiorstw regulowanych określany jest jako efekt A-J od nazwisk autorów H. Avercha i L.J. Johnsona, którzy ją zidentyfikowali i poddali analizie. Por. Averch i Johnson (1962).

404

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

teorii regulacji4, jak i w zakresie rozumienia nie tylko istoty słabości dotychczasowego mechanizmu regulacji cen, ale także sposobów, jakimi można słabości te usuwać lub przynajmniej osłabiać. Nowy mechanizm był więc budowany w opozycji do amerykańskiego mechanizmu regulacji stopy zwrotu, za czym kryło się odejście od priorytetu kontroli zysku na rzecz priorytetu dla tworzenia bodźców wyzwalających w przedsiębiorstwach zainteresowanie w podejmowaniu działań prowadzących do redukcji kosztów prowadzenia działalności podlegającej regulacji. Stąd też tego rodzaju mechanizm regulacji zaczął być określany jako regulacja bodźcowa. Termin ten, wraz z rozwojem teorii i praktyki nawiązującej do nowego podejścia w zakresie budowy mechanizmu regulacyjnego objął różne formy regulacji cen5.

Niewątpliwie najbardziej znaną jej formą stała się regulacja typu RPI-X6, znana także jako regulacja pułapowa. Z punktu widzenia przedmiotu artykułu istotne jest podkreślenie, że ten rodzaj regulacji jako pierwszy zaproponował S. Littlechild, który na zlecenie brytyjskiego rządu opracował koncepcję regulacji brytyjskiego sektora telekomunikacyjnego. Drugim, zasadniczym obok mechanizmu regulacji pułapowej, elementem tej koncepcji była natomiast zaczerpnięta z doświadczeń amerykańskich, a wcześniej nieznana na gruncie europejskim, idea instytucjonalizacji regulacji sektorowej. Tak zaprojektowana koncepcja reform regulacyjnych stała się kluczowym, obok częściowej deregulacji i prywatyzacji, elementem pakietu reform, który był podstawą przeprowadzonej w 1984 r. liberalizacji tego sektora. Była ona także elementem pakietów liberalizacyjnych wdrażanych w kolejnych brytyjskich sektorach użyteczności publicznej, a w latach 90. XX wieku stała się wzorcem dla krajów, które zaczęły wprowadzać reformy rynkowe w tym obszarze gospodarki. Świadczy o tym przykład krajów UE, w których doszło zarówno do upowszechniania się regulacji pułapowej7, jak również – wymaganej zresztą prawem unijnym dotyczącym tworzenia jednolitych rynków sektorów sieciowych – instytucjonalizacji regulacji w formie wprowadzenia organów regulacji sektorowej.

4

Chodziło tu zwłaszcza o zakwestionowanie obowiązującej wcześniej public interest theory of regulation, czyli teorii, która eksponowała aspekt interesu publicznego jako główny motyw działania regulatorów i która bagatelizowała problem niesprawności regulacji. W ramach kontestacji teorii przedstawiano alternatywne teorie, które odwołały się do kategorii capture, czyli zakładały, że regulatorzy realizują inne niż interes publiczny cele. Szerzej o tym w krajowej literaturze pisze Szablewski (2003, s. 58 i dalsze).

5 Bardzo szeroki przegląd stosowanych w praktyce regulacyjnej form regulacji bodźcowej zawiera np. książka M. Schmidta (2000).

6 Jest formą kontroli cen typu ex-ante, polega bowiem na wyznaczeniu regulatora ścieżki cenowej na przyjęty z góry okres – zwykle od 3 do 5 lat – w trakcie którego zmiany cen zależą od wskaźnika inflacji (RPI) oraz wyznaczonego przez regulatora wskaźnika obowiązkowej obniżki kosztów działalności (X). To rozwiązanie regulacyjne dopuszcza zatem wzrost zysków przedsiębiorstw, przy czym ich rozmiar zdeterminowany jest stopniem, w jakim uzyskane przez nich tempo obniżki kosztów przewyższa wskaźnik X. 7 Przyjęły ją takie kraje, jak: Włochy, Hiszpania, Niemcy oraz Francja (por. Cambini, Rondi, 2010, s. 5–6).

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 405

Warto podkreślić, że podstawą wdrażanej w ostatnich trzech dekadach koncepcji instytucjonalizacji regulacji było założenie, że jedynym podmiotem procesu regulacji jest sam regulator, co oznaczało, że dwie pozostałe grupy bezpośrednich interesariuszy regulacji, czyli przedsiębiorstwa i ich odbiorcy, pełniły w tym procesie rolę przedmiotową. Uzasadnieniem dla tego założenia była teza, przypisująca regulatorowi zdolność identyfikowania interesu publicznego, na który składały się dwa uzupełniające się aspekty. Po pierwsze, ochrona odbiorców przez zagrożeniami wynikającymi z posiadania przez przedsiębiorstwa pozycji wyłączności. Zagrożenia te upatrywano nie tylko w możliwości nadmiernego wzrostu cen, ale także w braku motywacji przedsiębiorstw do poprawy tego rodzaju efektywności ekonomicznej, którą Leibenstein (1966) określił jako efektywność X. Po drugie, w pojęciu interesu publicznego mieścił się również nałożony na regulatora wymóg zapewnienia przedsiębiorstwom pokrycie pełnego, ekonomicznego kosztu prowadzonej przez niego działalności regulowanej, a więc również i kosztu kapitału.

Założenie to pozostawało w konflikcie z inną, kluczową tezą teorii i praktyki regulacji, która dotyczyła istnienia asymetrii informacji, czyli konstatacji dosyć oczywistego faktu, że zdolność regulatora do identyfikacji tak rozumianego interesu publicznego jest mniej bądź bardziej ograniczona i co więcej zależy od stosowanego mechanizmu regulacyjnego. W przekonaniu Littlechilda regulacja pułapowa miała stanowić rozwiązanie problemu asymetrii informacji, którą rozumiano wówczas przede wszystkim jako brak zdolności regulatora do zidentyfikowana prostych, ale znanych tylko przedsiębiorstwom, rezerw obniżki kosztów operacyjnych. Idea regulacji pułapowej sprowadzała się więc do przyjęcia założenia, że warunkiem uruchomienia proefektywnościowej aktywności przedsiębiorstw jest stworzenie im – w ramach rozwiązania regulacyjnego – możliwości partycypowania w części korzyści, które są efektem tej aktywności8.

W tym kontekście trzeba widzieć powody wspomnianego na wstępie wzrostu zainteresowania nowymi rozwiązaniami instytucjonalnymi. Wynikało ono bowiem przede wszystkim9 z przekonania, narastającego pod wpływem doświadczeń praktyki stosowania regulacji bodźcowej, że pojęcie asymetrii informacji należy rozumieć szerzej niż sądzono wcześniej. Chodzi tu przede wszystkim o niedostrzegany przedtem aspekt asymetrii informacji, jakim jest istnienie wymienności między dążeniem do redukcji kosztów operacyjnych, zapewnieniem odpowiedniego poziomu jakości oraz właściwej struktury inwestycji podejmowanych przez przedsiębiorstwo podlegające regulacji.

8

Klarowną konceptualizację tego podejścia do problemu implikacji asymetrii informacji dla sposobu regulacji przedstawia P. Joskow (2006).

9 Warto tu tylko zasygnalizować, że inny ważny tu powód wiąże się z problemem rosnących kosztów regulacji, komplikujących się procedur regulacyjnych i wydłużającego się czasu ich trwania, za którym kryje się szerszy problem odchodzenia od koncepcji tzw. luźnej regulacji (lighthanded regulation), która stanowić miała alternatywę dla stosowanego w USA w okresie poprzedzającym liberalizację modelu regulacji określanego jako twarda regulacja (hard-handed regulation).

406

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

Patrząc z tej perspektywy na problem asymetrii informacji istotna staje się potrzeba zwiększenia roli odbiorców w procesie regulacji, przede wszystkim z uwagi na to, że w warunkach rynkowych wspomniana wyżej wymienność jest funkcją preferencji odbiorców i ich wiedzy o implikacjach wyboru, jakie w tym zakresie podejmują. Istniejące dotąd rozwiązanie instytucjonalne, które sytuowało regulatora jako wyłącznego decydenta, uniemożliwia lub przynajmniej utrudnia odbiorcom wyrażenie ich preferencji, co oznacza, że tryb dokonywanych przez regulatora wyborów w zakresie sposobu rozwiązania kwestii wymienności musi mieć charakter arbitralny, bowiem regulator nie może mieć pełnej wiedzy o tych preferencjach. Warto na marginesie zauważyć, że problemu tego nie rozwiązuje stosowana często przez regulatorów praktyka konsultowania odbiorców, bowiem nie tworzy ona – jak podkreśla Littlechild (2008, s. 33) – warunków do postawienia odbiorców wobec realnego wyboru między różnymi kombinacjami kosztów, jakości, bieżącej i przyszłej pewności dostaw i ponoszenia konsekwencji tego wyboru. Stąd ich postawę w konsultacjach cechuje często nadmierna roszczeniowość wyrażająca się w postulowaniu wysokiej jakości i poparcia dla inwestycji, a jednocześnie oczekiwania niskich cen.

Dostrzegając tego rodzaju implikację modelu scentralizowanej regulacji Littlechild stał się więc po raz kolejny – poza USA i Kanadą – liderem w promowaniu nowego etapu reform regulacyjnych, w którym zmiany dotyczą zakwestionowania wyłączności podmiotowej regulatora w procesie podejmowania decyzji regulacyjnych. Jego zasługą jest wprowadzenie tego wątku do głównego nurtu badań nad teorią i praktyką regulacji. Okazją do tego stał się zainicjowany w 2008 r. przez brytyjskiego regulatora sektorów energetycznych (gazu i energii elektrycznej) proces dyskusji nad oceną brytyjskiego modelu regulacji w związku z pytaniem, czy w obliczu nowych wyzwań stojących przed tym sektorami, model ten wymaga reform, czy też zasadniczej zmiany w podejściu do regulacji tych sektorów.

Postulując instytucjonalną reformę tego modelu, Littlechild wskazał zasadność wykorzystania w procesie regulacji mechanizmów negocjacyjnych, w których stronami byliby interesariusze regulacji, w tym zwłaszcza przedsiębiorstwa i ich odbiorcy. Przyjęcie tego kierunku reform oznacza istotną zmianę roli regulatora.

W tych nowych uwarunkowaniach instytucjonalnych jego aktywność w coraz większym stopniu powinna koncentrować się na tworzeniu warunków zachęcających przedsiębiorstwa oraz ich odbiorców do podejmowania negocjacji, na sprawowaniu nadzoru nad ich przebiegiem, aby zapewnić odbiorcom równoprawną pozycję w procesie negocjacyjnym i wreszcie na ocenie wyników tych negocjacji i podejmowanych na jej podstawie decyzji, które albo sprowadzają się do akceptacji tych wyników, albo też do podjęcia standardowego postępowania taryfowego.

Warto podkreślić, że w USA praktyka tego rodzaju regulacji, określana tam jako negotiated settlements, ma już w USA długą, bo sięgającą początku lat 60.

XX wieku historię i stanowi dzisiaj – przynajmniej w przypadku regulacji sektorów energetycznych sprawowanej przez Federal Energy Regulatory Commission –

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 407

standardową praktykę, o czym świadczy fakt, że w ostatnich latach 90% postępowań taryfowych rozstrzyga się w trybie negocjacyjnym10. W ostatnich latach zaczyna się ona także szybko upowszechniać na szczeblu regulacji stanowej11, a również zaczyna się rozpowszechniać – poczynając od dekady lat 80. XX wieku – w kanadyjskiej praktyce regulacyjnej12. Ciekawe z krajowej perspektywy są także podejmowane już od początku pierwszej dekady XXI wieku próby implementowania tego rozwiązania regulacyjnego do praktyki brytyjskiej.

Chodzi tu nie tylko o wprowadzenie – w mocno ograniczonym jednak zakresie – elementów negocjacyjnych do nowego, funkcjonującego od 2010 r. nowego modelu regulacji brytyjskiego sektora gazu i energii elektrycznej13, ale przede wszystkim o podejmowane przez innych regulatorów sektorowych próby rozstrzygania w trybie negocjacyjnym pewnych ważnych dla podjęcia przez regulatora ostatecznej decyzji regulacyjnej kwestii, które określane są tam jako angażowanie odbiorców (customer engagement)14.

Pozytywne doświadczenia amerykańskie i kanadyjskie15, a także rosnące zainteresowanie regulatorów brytyjskich świadczy o tym, że teoria i praktyka regulacji wchodzi w nowy etap rozwoju. Zmiany dotyczą instytucjonalnego wymiaru regulacji i wynikają z dostrzegania słabości modelu regulacji scentralizowanej. Za uruchamianiem mechanizmów regulacji negocjacyjnej, która oznacza nadanie przedsiębiorstwom, a zwłaszcza odbiorcom, podmiotowego statusu w procesie decyzyjnym, przemawia nie tylko eksponowany powyżej argument asymetrii informacji, ale także dwa inne jeszcze argumenty, z który jeden – odwrócenie procesu utwardzania regulacji (umacniania regulacji typu hard-handed) – został już zasygnalizowany, zaś drugi dotyczy kluczowego dla prawidłowego działania scentralizowanej regulacji problemu niezależnego statusu regulatora.

Jak podkreśla Littlechild (2008, s. 33), uruchamianie regulacji negocjacyjnej implikuje osłabienie presji rozbieżnych interesów, jakiej podlega regulator w modelu regulacji scentralizowanej. Jej istnienie sprawia bowiem, że jego 10 Szerzej o koncepcji i stosowanej przez FERG praktyce regulacji negocjacyjnej pisze Littlechild (2012a).

11 Najszerszą analizę regulacji stanowej na przykładzie stanu Floryda zawiera artykuł Littlechilda (2009).

12 Historię rozwoju kanadyjskiej praktyki regulacji negocjacyjnej, przedstawioną w sposób szczególnie interesujący dla krajów, które rozważają możliwość implementacji tego podejścia, zawiera artykuł J. Douceta i S. Littlechilda (2009).

13 Jest to funkcjonujący od początku tej dekady model regulacji RIIO (setting Revenueusing Incentives to deliver Innovation and Outputs), co można tłumaczyć jako ustalanie przychodów w sposób wykorzystujący bodźce do innowacji i osiągania założonych efektów. Model ten został szeroko zaprezentowany przez regulatora w: Handbook… (2010), zaś kwestia aktywizacji odbiorców omówiona została na stronach 50–51 tego dokumentu.

14 Szczególną aktywność w tym zakresie odegrał regulator sektora wodnego oraz regulator nadzorujący lotniska. Patrz szerzej o podejmowanych przez niego inicjatywach, w tym także przez regulatora sektora energetycznego, w: Littlechild (2012b, s. 59 i dalsze).

15 Syntetyczny przegląd zalet tego rodzaju regulacji zawiera artykuł Douceta i Littlechilda (2006).

408

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

decyzje są często wypadkową różnych czynników, a nie dążeniem do realizacji przypisanego mu celu. Problem ten – określany w literaturze przedmiotu jako regulatory capture – jest szczególnie ważny w odniesieniu do krajów, które nie mają dojrzałych instytucji władzy publicznej zdolnych do skutecznego przeciwstawiania się nieuchronnym (jak pokazują najlepiej znane w literaturze przedmiotu doświadczenia amerykańskich i brytyjskich regulatorów) naciskom politycznym czy zorganizowanych grup interesów. Z tej perspektywy szczególnie interesujące i warte omówienia jest rozwiązanie regulacyjne, które pod nazwą Public Contest zostało wprowadzone w Argentynie. Stanowi ono bowiem próbę bezpośredniego zmierzenia się z tym problemem.

OGÓLNY ZARYS KONCEPCJI PUBLIC CONTEST Public Contest16 to rozwiązanie, które jeszcze do niedawna było równie mało znane w literaturze regulacyjnej jak instytucja negocjowanych porozumień. Być może wynikało to z tego, że w praktyce rozwiązanie to w szerokim zakresie funkcjonowało w zasadzie tylko w jednym kraju17 i to przez stosunkowo niedługi okres. Dopiero w pierwszej dekadzie XXI wieku, na fali ożywionej dyskusji o kierunkach ewolucji mechanizmów funkcjonowania sektorów sieciowych – w tym zwłaszcza podsektora przesyłu energii elektrycznej czy gazu, ze względu na rosnącą świadomość kluczowego znaczenia, jakie dla ich funkcjonowania ma właściwy rozwój tego podsektora – podjęto bliższe badania nad założeniami, koncepcją i praktyką działania tego rozwiązania18. Na tle amerykańskiego rozwiązania, określanego tu jako negocjowane porozumienia, odznacza się ono dwoma istotnymi różnicami. Po pierwsze, idzie ono znacznie dalej w kierunku zmniejszania roli regulatora sektorowego w zakresie podejmowania decyzji o inwestycjach zwiększających potencjał sieci przesyłowych (budowy nowych sieci oraz tzw. interconnectorów, czyli odcinków sieci łączących działające dotąd niezależnie systemy przesyłu energii elektrycznej lub gazu) oraz, po drugie, inna jest jego geneza.

W pierwszym przypadku jest istotne, że w przeciwieństwie do instytucji negocjowanych porozumień – w ramach której proces zmniejszania roli regulacji sektorowej oparty był na zasadzie dobrowolności i wynikał, z jednej strony, z gotowości regulatorów do akceptowania innego niż dotąd trybu rozstrzygania kwestii stanowiących wcześniej przedmiot prowadzonego przez nich 16 W dosłownym tłumaczeniu termin ten oznacza publiczny spór. Ze względu na brak w języku polskim pojęcia, które precyzyjnie mogłoby określać istotę tego rozwiązania, w artykule będzie stosowany termin oryginalny.

17 Niektóre z elementów tej metody stosowane były także w niektórych innych krajach Ameryki Południowej, o czym wspominał Abdala (2008, s. 1308).

18 Niewątpliwie do najbardziej znanych autorów promujących wiedzę o tym rozwiązaniu i jego zalety należy Littlechild. Zainteresowanych tą problematyką warto odesłać do opublikowanych w „Energy Economics” (Littlechild, Skerk, 2008a, b, c) szeregu opracowań poświęconych doświadczeniom reformowania argentyńskiego sektora elektroenergetycznego, w tym zwłaszcza w zakresie stosowania metody Public Contest. Niektóre z tych opracowań będą przywołane w tym artykule.

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 409

standardowego postępowania regulacyjnego, z drugiej zaś z inicjatywy i zaangażowania uprawnionych stron, jeśli chodzi o prowadzenie konstruktywnych, bezpośrednich negocjacji – rozwiązanie typu Public Contest nie tylko zakłada odebranie przedsiębiorstwom prawa kierowania do regulatora propozycji w zakresie podejmowania inwestycji powiększających potencjał przesyłowy.

Przewiduje także pozbawienie regulatora prawa decydowania o tego rodzaju inwestycjach, przekazując to podmiotom, które korzystają z usług świadczonych przez przedsiębiorstwa sieciowe.

W drugim przypadku różnica polega na tym, że o ile upowszechnienie się w USA instytucji negocjowanych porozumień (choć sprzyjało pojawianiu się rozwiązań, które wprowadzały do przedsiębiorstw rynkowe reguły zachowań) nie dokonało się w ramach procesu liberalizacji sektorów sieciowych w tym kraju, to rozwiązanie typu Public Contest stanowiło ważny element programu radykalnych reform rynkowych argentyńskiego sektora elektroenergetycznego. Co więcej, zrealizowany w Argentynie program reform tego sektora, choć oparty na standardowym modelu brytyjskiej liberalizacji, w istocie w kategoriach stopnia liberalizacji był w wielu aspektach bardziej radykalny od pierwowzoru brytyjskiego. Niewątpliwie w pierwszej kolejności dotyczyło to właśnie metody Public Contest. Stanowiła ona bowiem najważniejszy element szerszego rozwiązania systemowego, które po raz pierwszy w tak szerokim zakresie wprowadzało mechanizmy samoregulacji do działalności o charakterze monopolu naturalnego, a więc działalności, która w powszechnym przekonaniu powinna podlegać nadzorowi czynnika publicznego, realizowanemu w praktyce w formie regulacji sektorowej.

Odmienność rozwiązania argentyńskiego w odniesieniu do regulacyjnego komponentu reform sprowadzała się do ustanowienia dwóch różnych systemów regulacji argentyńskiego podsektora przesyłu. Pierwszy system, oparty zresztą na brytyjskiej koncepcji regulacji pułapowej, dotyczył regulacji zasiedziałych przedsiębiorstw prowadzących działalność przesyłową, ale tylko w zakresie świadczenia przez nie usług przesyłowych za pośrednictwem posiadanego już przez nich potencjału sieciowego. Drugi system regulacyjny odnosił się natomiast do obszaru inwestycji w nowy potencjał sieciowy i w istocie jego wprowadzenie oznaczało, że, po pierwsze, tego rodzaju działalność inwestycyjna została wyjęta z systemu regulacji sektorowej, po drugie, w związku z powyższym zasiedziałe przedsiębiorstwa przesyłowe utraciły posiadany w ramach sektorowej regulacji monopol na zgłaszanie (do akceptacji regulatora) projektów inwestycyjnych i tym samym utraciły wpływ na przebieg procesów inwestowania w nowe sieci przesyłowe oraz, po trzecie, status podmiotu decyzyjnego uzyskali odbiorcy.

KSZTAŁT WYJŚCIOWEJ KONCEPCJI Na nowy system regulacji działalności inwestycyjnej składały się cztery, stosowane w zależności od rozmiaru planowanych nakładów, metody realizacji inwestycji

410

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

powiększających potencjał sieciowy19. Dla największych, pod względem rozmiaru nakładów inwestycyjnych, zarezerwowana była metoda określana tu jako Public Contest i właśnie ta metoda, wraz z towarzyszącymi jej rozwiązaniami przesądziła o innowacyjnym, prorynkowym charakterze reform regulacyjnych wprowadzonych w 1992 r. w Argentynie. Stąd też budziła ona największe zainteresowanie ekspertów oraz akademików zajmujących się problematyką liberalizacji sektorów sieciowych20.

Istota tego nowego rozwiązania regulacyjnego sprowadzała się, po pierwsze, do przekazania podmiotom korzystającym z sieci przesyłowych zarówno prawa zgłaszania projektów inwestycyjnych, jak i ich akceptacji, z czym jednak wiązał się obowiązek pokrycia przez nich kosztów realizacji tych projektów oraz, po drugie, w przypadku przyjęcia danego projektu, nałożenia na jego promotorów obowiązku zorganizowania konkurencyjnego przetargu w celu wyłonienia podmiotu, który przedstawi najlepszą ofertę nie tylko w zakresie budowy nowego potencjału sieciowego, ale także prowadzenia, w oparciu o ten nowy potencjał sieciowy, działalności przesyłowej.

Jeśli chodzi o prawo występowania z inicjatywą w zakresie nowych inwestycji sieciowych, to w wyjściowej wersji metody Public Contest przysługiwało ono wytwórcom, przedsiębiorstwom dystrybucji energii elektrycznej oraz dużym odbiorcom, przy czym chodziło tu tylko o te podmioty, które miały być beneficjentami proponowanej inwestycji sieciowej. Do identyfikacji potencjalnych beneficjentów oraz rozmiaru możliwych do osiągnięcia przez nich korzyści wynikających z realizacji danego projektu inwestycyjnego służyła metoda określana jako strefa wpływu (area of influence metod). W ramach tej metody stosowany był zbudowany specjalnie w tym celu model symulacyjny, którym posługiwał się operator systemu przesyłowego (CAMMESA). W przypadku wytwórców pomiar korzyści dokonywany był na podstawie oceny, w jakim stopniu proponowana rozbudowa potencjału sieciowego przyczyni się do wzrostu produkcji każdego z nich i odpowiednio spowoduje wzrost wielkości przesyłanej energii elektrycznej przez nowo wybudowaną sieć. Z kolei w przypadku przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej i dużych odbiorców rozmiar korzyści był funkcją spodziewanego wzrostu ich popytu i odpowiednio dociążenia nowej sieci.

Dokonywana za pośrednictwem metody strefy wpływu identyfikacja potencjalnych beneficjentów każdego zgłoszonego projektu inwestycyjnego oraz pomiar uzyskiwanych przez potencjalnych beneficjentów korzyści z tytułu jego realizacji miał zasadnicze znaczenie dla działania metody Public Contest. Aby bowiem zgłoszony projekt mógł prowadzić do uruchomienia procedury, od której 19

Syntetyczną prezentację koncepcji Public Contest zawiera opracowanie Littechild, Skerk (2008a).

20 Warto tu podkreślić, że pozostałe metody również miały prokonkurencyjny charakter (dotyczyło to zwłaszcza wytwórców, którzy zyskali możliwość budowy własnych połączeń z systemem sieciowym) i odegrały znaczącą rolę w stymulowaniu inwestycji zgodnych z rachunkiem ekonomicznym. Por. Littechild, Skerk (2008a, s. 1377).

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 411

zależało uzyskanie zgody na jego akceptację, promotorzy danego projektu musieli zwrócić się do CAMMESA’y z wnioskiem o przeprowadzenie (z wykorzystaniem metody strefy wpływu) analizy technicznej tego projektu. Jej celem było ustalenie, czy zgłoszony projekt spełnia kryterium wymagane do uruchomienia wspomnianej wyżej procedury. Kryterium to było spełnione w przypadku, gdy suma potencjalnych korzyści przypisanych do podmiotów występujących z danym wnioskiem inwestycyjnym stanowiła co najmniej 30% całkowitych korzyści wynikających z realizacji tego projektu – czyli sumy korzyści, które uzyskaliby wszyscy, zidentyfikowani za pomocą metody strefy wpływu, jego beneficjenci.

Spełnienie tego wymogu oznaczało, że projekt mógł być przekazany do regulatora, do obowiązków którego należało sprawdzenie, czy jest on zgodny z tzw. złotą zasadą (golden rule). Zasada ta wymagała przeprowadzenia postępowania, którego celem była odpowiedź na pytanie, czy realizacja wyselekcjonowanych w trybie głosowania projektów inwestycyjnych przyniosłaby korzyści netto w skali całego krajowego systemu elektroenergetycznego21. Innymi słowy chodziło o przeprowadzenie rachunku polegającego na skonfrontowaniu całkowitych kosztów wytwarzania i dostarczania energii elektrycznej oraz hipotetycznych kosztów powstających z powodu niezaspokojonego popytu na nią z analogicznymi kosztami w przypadku realizacji danego projektu inwestycyjnego.

W razie pozytywnego rozstrzygnięcia (tzn. gdy koszty pierwszego rodzaju okazywały się wyższe od kosztów drugiego rodzaju) regulator zobowiązany był do przeprowadzenia konsultacji z udziałem wszystkich zainteresowanych stron, w toku których zapoznawał ich z ekonomiczną i techniczną stroną tego projektu.

O jego akceptacji decydowano w trybie głosowania, w którym miały prawo uczestniczyć wszystkie podmioty, które zostały zidentyfikowane jako potencjalni beneficjenci danego projektu22. Siła głosu każdego z nich była określona na podstawie rozmiaru przypisywanych mu (opartych na metodzie strefy wpływu) korzyści, jakie uzyskałby w trakcie dwóch pierwszych lat funkcjonowania nowej sieci. Rozmiar tych korzyści określał jednocześnie udział poszczególnych podmiotów – beneficjentów w pokrywaniu kosztów amortyzacji tej sieci.

Szczegółowa kalkulacja wysokości przypadających na nich z tego tytułu miesięcznych opłat była dokonywana na bieżąco w trakcie trwania okresu amortyzacji, który zwykle nie przekraczał 15 lat, na podstawie rzeczywistego stopnia wykorzystania nowej sieci przez każdego z nich.

21 W istocie przekazanie regulatorowi obowiązku przeprowadzenia takiego rachunku było traktowane jako rodzaj niekonsekwencji reformatorów, bowiem oznaczało to poddanie w wątpliwość leżącego u podstaw metody Public Contest założenia o przewadze rynkowego trybu dochodzenia do ekonomicznie zasadnych decyzji. Rozumiano jednak, że przyjęcie tego rodzaju rozwiązania było z ich strony niezbędną koncesją na rzecz ciągle wpływowych środowisk, które były przywiązane do idei odgórnego planowania rozwoju sektora – por. Littlechild, Skerk (2008a, s. 1376, przypis 36).

22 Jak podkreślano, metoda głosowania jest nie tylko mniej kłopotliwym niż metoda negocjowanych porozumień sposobem dochodzenia do ostatecznej decyzji, ale także pozwala bardziej precyzyjnie ujawnić rozkład opinii i spodziewanych przez przyszłych użytkowników nowej sieci (podane za Littlechild, Skerk (2008a, s. 1379, przypis 46).

412

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

Zablokowanie projektu było możliwie tylko wtedy, jeśli w toku głosowania 30% lub więcej głosów było przeciwnych jego realizacji. W przypadku gdy sprzeciw wobec tego projektu był niższy od tak ustalonej granicy, obowiązkiem regulatora było wyrażenie zgody na jego realizację. Końcowym elementem procedury stosowanej w ramach metody Public Contest było ogłoszenie i przeprowadzenie przez podmioty promujące dany projekt publicznego przetargu na budowę, zarządzanie i utrzymywanie nowej sieci (construct, operate and maintain – tzw. COM contract). Celem tego przetargu było wyłonienia podmiotu, który przedstawi najbardziej korzystną ofertę podpisania kontraktu typu COM. Warto tu dodać, że każdemu wnioskowi o rozbudowę sieci przesyłowej towarzyszyć musiała przygotowana przez zasiedziałe przedsiębiorstwo sieciowe propozycja oferty kontraktu COM zawierająca zatwierdzoną przez regulatora stawkę amortyzacyjną. Po zakończeniu okresu amortyzacji (spłacania nakładów poniesionych na realizację danej inwestycji) roczne wynagrodzenie za świadczone przez nową sieć usługi było ustalane zgodnie z reżimem regulacyjnym obowiązującym zasiedziałe przedsiębiorstwa sieciowe.

O kluczowym znaczeniu metody Public Contest w całym programie rynkowych reform przeprowadzonych na początku lat 90. XX wieku w argentyńskim sektorze elektroenergetycznym przesądzał fakt, że metoda ta miała rozwiązywać najistotniejszą słabość istniejącego wcześniej mechanizmu funkcjonowania tego sektora. Chodziło mianowicie o upolitycznienie trybu podejmowania decyzji, zwłaszcza w odniesieniu do obszaru inwestycji w nowe sieci przesyłowe.

Zasadnicze dla całego sektora elektroenergetycznego znaczenie tego obszaru decyzyjnego wynikało z czynnika geograficznego, na który składało się ukształtowanie kraju i odległe – względem lokalizacji głównego rynku zbytu energii elektrycznej (rejonu Buenos Aires) – usytuowanie krajowych złóż gazu oraz ważnej dla krajowego bilansu energii elektrycznej energetyki wodnej.

Trwające w okresie od lat 40. do lat 80. XX wieku upolitycznienie mechanizmu decyzyjnego skutkowało wykształceniem się niezwykle szkodliwego w sensie ekonomicznym reżimu regulacyjnego (tremendously distorted regulatory regimes) – por. Littlechild, Skerk (2008a, s. 1368).

Polityczny tryb podejmowania decyzji w dużym stopniu był uwarunkowany strukturą argentyńskiego systemu władzy, w którym dużą rolę odgrywały władze poszczególnych prowincji, które jednocześnie sprawowały nadzór nad działającymi w tych prowincjach przedsiębiorstwami dystrybucji energii elektrycznej. W tych warunkach upolitycznienie trybu podejmowania decyzji, który dotyczą elektroenergetyki, miało wiele negatywnych skutków dla ekonomiki wytwarzania i dostarczania energii elektrycznej. Wytworzył się bowiem rodzaj błędnego koła.

Z jednej bowiem strony zarówno na centralnym, jak i prowincjonalnym szczeblu władz istniała tendencja do hamowania, niezbędnego ze względu na koszty działania systemu elektroenergetycznego, wzrostu cen. Władze centralne czyniły to ze względów makroekonomicznych (hamowania inflacji), zaś dla władz prowincjonalnych utrzymywanie niskich cen energii elektrycznej było ważnym instrumentem pozyskiwania poparcia społecznego. Z drugiej zaś strony niskie

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 413

ceny energii elektrycznej stymulowały szybki wzrost popytu na energię elektryczną i w ślad za tym narastanie potrzeb w zakresie nowych inwestycji w źródła wytwarzania i sieci przesyłowe.

W tych warunkach finansowanie inwestycji w elektroenergetyce było możliwe tylko dzięki wykorzystywaniu w coraz większym stopniu środków budżetowych. Były one tym chętniej przeznaczane na inwestycje w elektroenergetyce, jeśli uwzględnić, że realizacja tych inwestycji z reguły skutkowała wzrostem zatrudnienia, co tym samym ułatwiało pozyskiwanie poparcia elektoratu. Ten tryb finansowania inwestycji musiał więc sprzyjać rosnącemu upolitycznieniu mechanizmu decyzyjnego w zakresie wielkości i struktury inwestycji w sektorze. Dotyczyło to zwłaszcza inwestycji w sieci przesyłowe charakteryzujące się najwyższym potencjałem przesyłowym (w sieci najwyższych napięć). Były one bowiem w dużym stopniu finansowane przez budżet centralny, co tym bardziej mobilizowało władze prowincjonalne do wywierania nacisku na rząd centralny, aby podjął decyzję o zgodzie na finansowanie poszczególnych projektów.

Co więcej, aby wzmocnić swoją argumentację uzasadniającą taki projekt uciekano się także do fałszowania danych (ich zawyżania), które dotyczyły prognozowanego wzrostu popytu na energię elektryczną, co, jak podaje Littlechild (2008a, s. 1371), prowadziło do absurdalnie wysokiego wzrostu kosztów – same koszty przesyłu energii elektrycznej przewyższały bowiem w pewnym przypadku nawet dwukrotnie ceny energii elektrycznej dla końcowych odbiorców. Na wywołaną z powodu subsydiowania inwestycji sieciowych ze środków budżetowych destrukcję mechanizmu podejmowania decyzji o ich podejmowaniu składała się również ostra rywalizacja zasiedziałych, będących własnością państwa przedsiębiorstw sieciowych o dostęp do środków budżetowych, po to aby w drodze inwestycji zwiększać będący w ich posiadaniu potencjał sieciowy. Wreszcie jeszcze innym negatywnym skutkiem subsydiowania inwestycji w elektroenergetyce było rozpowszechnianie się na poziomie przedsiębiorstw praktyk o charakterze korupcyjnym, po to aby uzyskać akceptację dla wydatków na realizację prac, które w istocie nie zostały podjęte.

Opisany tu mechanizm podejmowania decyzji inwestycyjnych prowadził do wzrostu kosztów dostarczania energii elektrycznej także wskutek niewłaściwej lokalizacji źródeł wytwarzania energii elektrycznej i sieci przesyłowych oraz wykształcenia się wyraźnej tendencji do nadmiernych inwestycji. W mechanizmie tym rola ośrodków odpowiedzialnych za przygotowanie merytorycznej oceny technicznych i ekonomicznych parametrów zgłaszanych projektów inwestycyjnych sprowadzała się głównie do znajdowania uzasadnienia dla tych z nich, które miały najsilniejsze polityczne wsparcie. Nie rozwiązywano natomiast kluczowej dla argentyńskiego sektora elektroenergetycznego kwestii, czy w związku z odległą od głównego rynku zbytu lokalizacją złóż gazu rozwój gazowych źródeł wytwarzania powinien dokonywać się w ich pobliżu, co oznaczałoby konieczność odpowiedniej rozbudowy sieci przesyłowych, czy też źródła te powinny być lokalizowane w pobliżu

414

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

źródeł zbytu, co oznaczałoby z kolei konieczność budowy rurociągów gazowych.

Wobec konieczności podejmowania tego typu strategicznych rozstrzygnięć obawiano się, że utworzenie w warunkach liberalizacji instytucji regulatora, niezależnego w sensie formalnym, nie będzie stanowić dostatecznie silnej zapory przed siłą politycznych oddziaływań. Uważano bowiem, że wraz z planowaną prywatyzacją przedsiębiorstw sieciowych siła tego rodzaju oddziaływań jeszcze bardziej wzrośnie.

W kontekście tego typu uwarunkowań uważano, że najlepszym sposobem na odpolitycznienie trybu podejmowania decyzji w obszarze najbardziej kosztownych inwestycji w sieci przesyłowe będzie przekazanie prawa do ich podejmowania bezpośrednim beneficjentom tych decyzji, czyli użytkownikom systemu przesyłowego. Rozumowanie to oparto na założeniu, że jeśli podmioty te będą ponosić koszty związane z daną inwestycją, to nie ma powodów, aby przypuszczać, że będą oni skłonni zgadzać się na inwestycje, które nie mają ekonomicznego uzasadnienia. W tej sytuacji nie ma podstaw, aby w proces decyzyjny włączać regulatora i zasiedziałe przedsiębiorstwa sieciowe. Na tle rynkowych reform sektorów elektroenergetycznych, przeprowadzanych w innych krajach, ten aspekt reform argentyńskich można więc uznać za najbardziej nowatorski i radykalny, w sensie prokonkurencyjnego nastawienia, element całego programu reform argentyńskiego sektora elektroenergetycznego.

Zaletą przyjętego tu rozwiązania jest to, że stanowi ono próbę zmierzenia się z problemem, który występuje praktycznie we wszystkich krajach rozwijających się, a mianowicie niedorozwoju instytucjonalnych struktur władzy państwowej.

Niedorozwój ten przejawia się w niezdolności tworzonych tam w ramach realizacji programu reform rynkowych w sektorach sieciowych instytucji niezależnej regulacji, które – najczęściej mimo dokonania standardowych zabezpieczeń służących wzmocnieniu tej niezależności – nie potrafią oprzeć się naciskom i działać w sposób pozbawiony „… arbitralności oportunizmu i skłonności do prowadzenia polityki redystrybucyjnej.” (Abdala, 2008a, s. 1309).

Stąd też uważa się, że doświadczenia argentyńskie w tym zakresie powinny stać się przedmiotem szczególnej uwagi w krajach, które, prywatyzując swoje sektory sieciowe, mają obawy, czy ze względu na niedorozwój instytucjonalnych struktur władzy publicznej nie ulegnie zakłóceniu mechanizm generowania bodźców inwestycyjnych.

EWOLUCJA KONCEPCJI Chociaż nowy system funkcjonowania elektroenergetyki argentyńskiej działał dobrze, o czym świadczył zarówno spadek kosztów wytwarzania i dostarczania energii elektrycznej, jak i wyraźne zwolnienie tempa inwestycji, które było traktowane przez jego zwolenników jako dowód, że zahamowana została wyraźna w poprzednim mechanizmie skłonność do nadmiernych inwestycji, nie powstrzymało to jednak głosów wskazujących na powody do bardziej wyważonej

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 415

oceny tego systemu23 czy też wręcz krytycznych wobec założeń i sposobu jego działania. Jeden z ważnych punktów tej krytyki dotyczył roli, jaką w ramach metody Public Contest odgrywały przedsiębiorstwa przesyłowe i przedsiębiorstwa dystrybucji energii elektrycznej, o czym szerzej pisali Littlechild i Skerk (2008b, s. 1423). Jeśli chodzi o te pierwsze, kwestionowano zasadność założenia wykluczającego ich aktywną rolę w kształtowaniu procesów inwestycyjnych.

W przypadku przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej wątpliwość związana była z pytaniem, czy są one w stanie w sposób właściwy proponować i wspierać inwestycje w sieci przesyłowe. Pojawił się tu bowiem argument, że system regulacji tych przedsiębiorstw nie zawierał dostatecznie silnych, pozytywnych i negatywnych bodźców, które byłyby zorientowane na poprawę jakości świadczonych przez nie usług. Stąd też – jak argumentowano24– ich motywacja do wspierania inwestycji zorientowanych na poprawę jakości i ciągłości dostaw była z założenia znacznie słabsza niż motywacja kierująca działaniami wytwórców. W tym drugim przypadku motywacja ta była bowiem zorientowana głównie na wspieranie inwestycji sieciowych ułatwiających dostęp wytwórców do systemu przesyłowego. W rezultacie wypaczać to miało strukturę inwestycji i skutkowało brakiem efektywnej relacji między ponoszonymi nakładami inwestycyjnymi a pożądanym rozwojem krajowego systemu przesyłowego.

Na podstawie przedstawionych wyżej wątpliwości formułowo pogląd, że metoda Public Contest nie zapewnia dostatecznych (ze względu na bezpieczeństwo i jakość dostaw energii elektrycznej) inwestycji w potencjał sieciowy. W dyskusji, jaka rozwinęła się w związku ze zgłoszeniem tego poglądu, koncentrowano się głównie na argumentacji dotyczącej przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej. Uznając bowiem jej znaczący pod względem merytorycznym charakter, wskazywano jednocześnie na nieadekwatność wysuwanej w związku z tym propozycji dotyczącej modyfikacji metody Public Contest. Przecież argumentacja ta w istocie wskazywała na mankamenty systemu regulacji przedsiębiorstw dystrybucji energii elektrycznej, a zatem usunięcie tych mankamentów wymagało raczej zmian o charakterze regulacyjnym, a nie zmian w konstrukcji systemowego rozwiązania w zakresie funkcjonowania procesów inwestycyjnych w obszarze sieciowym, jakim była metoda Public Contest.

Ten kierunek argumentacji wsparty został wnioskami z kontroli przebiegu procesów inwestycyjnych realizowanych na podstawie metody Public Contest, jaką w 1996 r. na zlecenie ministra energetyki przeprowadził operator systemu przesyłowego Compañía Administradora del Mercado Mayorista Eléctrico, SA (CAMMESA). Celem kontroli było zbadanie, czy słuszne są argumenty 23

Doceniając zalety włączania odbiorców w proces decyzyjny w obszarze inwestycji Pollitt i Bialek (2008, s. 198) rekomendują, aby takie rozwiązanie stosować w pierwszej kolejności do inwestycji o stosunkowo niewielkim rozmiarze i traktować decyzje podejmowane w tym trybie jako element całego pakietu inwestycyjnego danego przedsiębiorstwa, który uwzględniony jest przez regulatora w postępowaniu taryfowym.

24 Argumentację tę szczegółowo przedstawiają i analizują Littlechild i Skerk (2008c, s. 1528).

416

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

wskazujące na niedostatek inwestycji, które poprawić miałyby jakość usług i bezpieczeństwo dostaw. Mimo że w ramach tej kontroli nie stwierdzono tego rodzaju uchybień, rząd – w obliczu narastającej presji środowisk niechętnym całej koncepcji reform, a zwłaszcza metodzie Public Contest – zdecydował się na dokonanie pewnych zmian, które wychodziłyby naprzeciw ich oczekiwaniom.

Według przyjętego w 1998 r. rozporządzenia wprowadzono trzy istotne zmiany.

Po pierwsze, rozszerzono listę podmiotów uprawnionych do zgłaszania niektórych projektów inwestycyjnych. Włączono bowiem do niej pozbawione dotąd tego prawa zasiedziałe przedsiębiorstwa posiadające koncesję na prowadzenie działalności przesyłowej. Ponadto prawo to uzyskał także minister energetyki. Po drugie wprowadzono dwie nowe kategorie inwestycji, a mianowicie inwestycje, które sprzyjać miały odpowiednio podnoszeniu jakości oraz bezpieczeństwa dostaw. Po trzecie, z obowiązującego nadal trybu zatwierdzania – w drodze głosowania – wszystkich zgłoszonych projektów inwestycyjnych wyłączono inwestycje zwiększające bezpieczeństwo dostaw, które odtąd miały być realizowane na podstawie decyzji ministra energetyki, pod warunkiem jednak że uzyskają one poparcie operatora systemu przesyłowego CAMMESA. W tym samym czasie, kiedy dyskutowano nad implikacjami metody Public Contest w zakresie inwestycji poprawiających jakość i bezpieczeństwo dostaw, rząd rozpoczął przygotowania do przeprowadzenia kolejnej rundy reform w sektorze elektroenergetycznym. Według oficjalnego stanowiska rządu celem reform miało być „… pogłębienie deregulacji i rynkowego podejścia” (za Littlechild, Skerk, 2008c, s. 1425), także w obszarze inwestycji sieciowych.

Wprowadzone w drugiej połowie 1999 r. zmiany mechanizmu funkcjonowania procesów inwestycyjnych zdawały się realizować te zapowiedzi. Według Littlechilda i Skerka (2008c, s. 1458) miały one zwiększyć rolę bodźców i sił rynkowych, zwłaszcza przez zwiększenie roli inwestorów, którymi nie musieli być tylko użytkownicy nowych sieci, tak jak zakładała to pierwotna koncepcja metody Public Contest. Niestety zmiany te nie zostały wprowadzone w życie, już bowiem w następnym roku doszło do pierwszej fazy odwrotu od rynkowych rozwiązań w zakresie inwestycji sieciowych.

Wprowadzone wówczas zmiany, zwłaszcza dotyczące uruchomienia instytucji federalnego planu w zakresie sieci przesyłowych (Federal Transmission Plan), otwierały bowiem drogę do zasadniczego zwiększania wpływu władz centralnych i prowincjonalnych na decyzje o wielkości i strukturze inwestycji sieciowych.

Kolejna faza odwrotu nastąpiła w 2003 r., kiedy zwiększono jeszcze rolę tego planu, pomniejszając tym samym rolę metody Public Contest na rzecz rozwiązania, które w istocie prowadziło do ponownego upolitycznienia trybu podejmowania decyzji inwestycyjnych. Musiało się tak stać, jeśli uwzględnić fakt, że inwestycje realizowane w ramach planu federalnego były finansowane w znaczącym stopniu z środków budżetowych. Możliwość skorzystania z środków publicznych w sposób naturalny prowadziła bowiem do słabnięcia motywacji potencjalnych użytkowników nowych sieci, aby deklarować swój udział w finansowaniu inwestycji, co zakładała przecież metoda Public Contest.

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 417

UWAGI KOŃCOWE Istota zaprezentowanego tu rozwiązania sprowadzała się do przekazania odbiorcom odpowiedzialności za inwestycje powodujące rozbudowę sieci przesyłowych.

Najważniejszym motywem, który przesądził o przyjęciu tego rozwiązania była obawa przed upolitycznieniem procesu decyzyjnego, nawet jeśli podmiotem decyzyjnym miałby być formalnie niezależny od rządu regulator. Siła tego motywu wynikała z argentyńskich doświadczeń w zakresie funkcjonowania sektora elektroenergetycznego w okresie poprzedzającym wprowadzenie reform rynkowych w tym sektorze.

Chodziło o to, że kwestia poważnych inwestycji sieciowych była zawsze przedmiotem przetargów politycznych między władzami centralnymi a regionalnymi, co oznaczało odsuwanie na daleki plan merytorycznych przesłanek, które powinny determinować decyzje w tym obszarze rozwoju sektora elektroenergetycznego. To silne upolitycznienie procesów inwestycyjnych w elektroenergetyce rodziło więc wątpliwość, czy utworzony – w ramach wprowadzonego programu reform rynkowych – regulator sektorowy będzie w stanie oprzeć się tej presji.

Praktyka działania rozwiązania, które wykluczało odpowiedzialność regulatora za podejmowanie decyzji o inwestycjach w rozbudowę sieci przesyłowych, upoważnia do sformułowania paru wniosków, które mogą być interesujące i ważne dla krajów, w których nie ma jeszcze odpowiednich warunków – jeśli chodzi o stopień dojrzałości instytucji reprezentujących władzę publiczną – do autonomicznego działania instytucji regulacyjnych.

Po pierwsze, wbrew sceptykom okazało się, że odbiorcy są w stanie podejmować racjonalne, zgodne z ekonomiczną logiką, decyzje inwestycyjne. A zatem rozwiązanie to spełniło oczekiwania, jakie formułowano pod jego adresem w okresie tworzenia koncepcji reform regulacyjnych.

Po drugie, powodzenie reform regulacyjnych w ogromnym stopniu zależy od determinacji władz politycznych nie tylko w okresie implementacji programu reform, ale także później, kiedy wprowadzone do praktyki rozwiązania zaczynają działać. Okazuje się bowiem, że nawet jeśli te rozwiązania realizują założone cele, nie wyklucza to możliwości ich korygowania w sposób przywracający w części czy nawet w całości stare mechanizmy decyzyjne i towarzyszące im upolitycznienie procesów inwestycyjnych.

Po trzecie, rodzi to postulat, aby wraz ze zmianą mechanizmów decyzyjnych tworzyć warunki sprzyjające integrowaniu się środowisk odbiorców wokół wspólnych interesów, których aktywna obrona może przynajmniej utrudniać i ograniczać proces reregulacji.

BIBLIOGRAFIA Abdala M.A. (2008), Governance of competitive transmission investment in weak institutional systems, “Energy Economics”, Vol. 30, Issue 4, July.

Averch H., Johnson L.J. (1962), Behaviour of the firm under regulatory constraint, “American Economic Review”, Vol. 52, December.

418

Andrzej T. Szablewski, Urszula Skorupska

Cambini C., Rondi L. (2010), Incentive regulation and investment: evidence from European energy utilities, “Journal of Regulatory Economics”.

Doucet J., Littlechild S. (2006), Negotiated settlements: The development of legal and economic thinking, “Utilities Policy”, Vol. 14, Issue 4, December.

Doucet J., Littlechild S. (2009), Negotiated settlements and the National Energy Board in Canada, “Energy Policy”, Vol. 37, Issue 11, s. 4633–4644.

Handbook for implementing the RIIO model (2010), Ofgem, 4 October.

Joskow P. (2006), Incentive Regulation in Theory and Practice: Electricity Distribution and Transmission Networks, Prepared for the National Bureau of Economic Research Conference on Economic Regulation, MIT Center for Energy and Environmental Policy Research, January 21st (www.hks.harvard.edu/hepg/Papers/ Joskow_Incentive_2006.pdf).

Littlechild S. (2008), Some Alternative Approaches to Utility Regulation. The Economic Analysis of Institution, Institute of Economic Affairs, Published by Blackwell Publishing, Oxford.

Littlechild S. (2009), Stipulated settlements, the consumer advocate and utility regulation in Florida, “Journal of Regulation Economics”, Vol. 35.

Littlechild S. (2012a), The process of negotiating settlements at FERC, “Energy Policy”, Vol. 50, s. 174–191.

Littlechild S. (2012b), Regulation and customer engagement, “Economics of Energy & Environmental Policy”, Vol. 1, No. 1.

Littlechild S., Skerk C.J. (2008a), Transmission expansion in Argentina 1: The origins of policy, “Energy Economics”, Vol. 30, July.

Littlechild S., Skerk C.J. (2008b), Transmission expansion in Argentina 3. The evolution of policy, “Energy Economics”, Vol. 30, July.

Littlechild S., Skerk C.J. (2008c), Transmission expansion in Argentina 6: Distribution companies, regulation and the public contest method, “Energy Economics”, Vol. 30, July.

Phillips Ch.F. (1988), The Regulation of Public Utilities. Theory and Practice, Public Utilities Reports, INC. Arlington, Virginia.

Pollitt M., Bialek J. (2008), Electricity network investment and regulation for low-carbon future, w: Delivering a Low-Carbon Electricity System, M. Grubb, T. Jamasb, M. Pollitt (red.), Cambridge University Press.

Priest G.L. (1993), The origins of utility regulation and the “theories of regulation” debate, “Journal of Law & Economics”, Vol. XXXVI, April.

Schmidt M. (2000), Performanced-Based Ratemaking: Theory and Practice, Public Utilities Reports, Vienna, Virgina.

Szablewski A. (2003), Zarys teorii i praktyki reform regulacyjnych na przykładzie energetyki, „Monografie”, nr 12, Instytut Nauk Ekonomicznych PAN, DiG, ŁódźWarszawa.

STRESZCZENIE Artykuł prezentuje jedno z najmniej znanych i najrzadziej stosowanych rozwiązań regulacyjnych w obszarze inwestycji służących zwiększaniu potencjału sieciowego. Public Contest jest przykładem rozwiązania, które zmierza do odpolitycz-

W KIERUNKU REGULACJI Z ROSNĄCYM UDZIAŁEM ODBIORCÓW – PRZYPADEK… 419

nienia tego rodzaju decyzji dzięki przekazaniu odbiorcom prawa ich podejmowania. Sam proces podejmowania przez nich decyzji polegał na głosowaniu, przy czym siła głosu poszczególnych odbiorców była uzależniona od rozmiaru korzyści, jaki mogli odnieść w związku z realizacją danego projektu inwestycyjnego.

W artykule przedstawiono szerszy kontekst zarysowującego się kierunku reform regulacyjnych, w ramach którego sytuować należy metodę Public Contest, a następnie naświetlono powody, które skłoniły do jej przyjęcia, zarysowano kształt wyjściowej koncepcji regulacji inwestycji w drodze głosowania i kierunki jej ewolucji w argentyńskiej praktyce regulacyjnej, a także przesłanki, które zadecydowały o stopniowym ograniczaniu zakresu jej stosowania.

Słowa kluczowe: regulacja stopy zwrotu, regulacja negocjacyjna, Public Contest.

TOWARDS USER-CENTERED REGULATION: THE CASE OF ARGENTINEAN ‘PUBLIC CONTEST’ METHOD ABSTRACT The paper presents the concept of ‘public contest’ which is one of the least known methods of regulation. It was part of the market-oriented package of reforms implemented in Argentina’s power sector. Its aim was to eliminate the impact of political factors in the investment decisions making process concerning development of transmission networks. Such political factors had led to inefficiency and over-expansion of the Argentinean transmission system. In order to avoid this, the initiative and decision making on transmission expansion were transferred to users. The paper first sets out a broader context of this type of reform, then it outlines the concept of ‘public contest’, its evolution in regulatory practice and the reasons for gradually diminishing role of this method in the investment decision process.

Keywords: rate of return regulation, negotiated settlements, Public Contest.

JEL Classification: L51

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

Agnieszka Domańska*, Konrad Kostrzewa**

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE MAKROEKONOMICZNE W LATACH 2005–2014 (Artykuł nadesłany: 22.09.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

WSTĘP. POSTAWIENIE PROBLEMU Problematyka skuteczności polityki makroekonomicznej we wpływaniu na sytuację gospodarczą kraju wraz z całą gamą jej aspektów jest jednym z fundamentalnych zagadnień ekonomii, którego analizą zajmowano się od XVII w. w pracach merkantylistów i fizjokratów. Dyskusja na temat roli państwa w gospodarce, a zatem pożądanych kierunków i instrumentów jego polityki w tym zakresie zmienia się nieustannie wraz z szeroko rozumianym rozwojem społecznogospodarczo-politycznym, co znalazło odzwierciedlenie w pracach przedstawicieli kolejnych szkół, jak: keynesowskiej, monetarystycznej, postkeynesowskiej, nowej ekonomii klasycznej czy heterodoksyjnej, a także badań pozostających poza tzw. głównym nurtem ekonomii.

W obecnych czasach szeroko rozumiana globalizacja stworzyła nowe warunki działania i skuteczności polityki makroekonomicznej podejmowanej przez państwa narodowe. Dotyczy to i polityki monetarnej, realizowanej przez banki centralne, i polityki fiskalnej. Zarówno jedna, jak i druga – mimo iż pozostają * **

Instytut Studiów Międzynarodowych SGH, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie.

Departament Stabilności Finansowej, Narodowy Bank Polski.

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

421

domeną niezależnych (z wyjątkiem krajów zintegrowanych w unii monetarnej, tj. w strefie euro, które instytucjom ponadnarodowym oddały decyzje w sferze pieniężnej) działań władz publicznych poszczególnych krajów – muszą być podejmowane w warunkach otwartości gospodarek implicite w warunkach postępującej współzależności gospodarek i rynków krajowych powiązanych zespołem kanałów wzajemnych oddziaływań. Skutki i efektywność zarówno polityki fiskalnej, jak i monetarnej są więc obecnie zależne w o wiele większym zakresie nie tylko od wewnętrznych uwarunkowań makroekonomicznych i endogenicznych mechanizmów zachodzących w ramach rynków krajowych, ale również od faktu ich „wystawienia” i podatności na zewnętrzne, międzynarodowe oddziaływania realizujące się różnymi drogami i za pośrednictwem różnych procesów. Szczególnym uwarunkowaniem dla skuteczności polityki gospodarczej takiego kraju jak Polska, tj. o gospodarce stosunkowo niewielkiej, ale mocno zintegrowanej z międzynarodowym otoczeniem, jaki stanowi Jednolity Rynek UE, jest również integracja rynków finansowych wraz z niezwykle dynamicznym przepływem kapitału finansowego w skali świata1.

Dla gospodarki Polski problem ten ma szczególne znaczenie w kontekście dyskusji nad ewentualnym wejściem naszego kraju do Wspólnego Obszaru Walutowego i przyjęcia waluty euro. Dyskusja ta – wychodząc od teoretycznych założeń zarówno pierwotnej, tzw. „starej” teorii Optymalnego Obszaru Walutowego (OOW) opierającej się na pracach R. Mundella (1961), jak i tzw. „nowej” OOW, związanej z pracami m.in. J.A. Frankla i A.K. Rose (1996) (endogeniczność kryteriów OCA) czy P. De Grawue (2003) – obejmuje wiele zagadnień, analizowanych w licznych badaniach empirycznych z użyciem metod ilościowych. Ważne miejsce mają tu zagadnienia efektów obydwu rodzajów polityki: działania na polu fiskalnym pozostają dla kraju jedynym narzędziem wpływania na rozwój gospodarczy kraju w warunkach rezygnacji z samodzielnej, autonomicznej polityki pieniężnej, a z drugiej strony dobra pozycja wspólnego pieniądza oraz stabilne finanse publiczne mają stanowić fundament zrównoważonego wzrostu gospodarczego i warunek powodzenia projektu jednej waluty.

Nie wchodząc głębiej w kwestie uwarunkowań skuteczności polityki w warunkach otwartości gospodarek w ogóle, a gospodarki Polski w szczególności, należy postawić tezę, iż obecnie ich efekty w postaci wpływu na konkretne zmienne makroekonomiczne są uzależnione w znacznym stopniu od międzynarodowego otoczenia gospodarczego. Wobec tego należy przede wszystkim postawić pytanie o owe „końcowe” efekty, czemu jest poświęcony niniejszy artykuł.

1 Współzależności polityki monetarnej ze światowymi rynkami finansowymi są oczywiste i jednoznaczne. Natomiast jeśli chodzi o zależność efektów polityki fiskalnej od uwarunkowań związanych z międzynarodową integracją finansową, temat jest o wiele bardziej złożony, a natura tych współzależności nie ma charakteru bezpośredniego i dlatego jest trudniejsza do uchwycenia w drodze analizy empirycznej. Zagadnieniami tymi planujemy zająć się w dalszych badaniach.

422

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

CEL OPRACOWANIA I METODA BADAWCZA Celem artykułu jest identyfikacja szoków polityki fiskalnej i monetarnej w Polsce w latach 2005–2014, co – kierując się badaniami na ten temat w literaturze światowej2 – zostanie dokonane poprzez zbadanie ich wpływu na kluczowe zmienne makroekonomiczne, jak: PKB, stopa procentowa i terms of trade.

Problematyka tzw. „szoków” stanowi ważną koncepcję w ramach teorii oraz szeroko rozumianej analizy efektów polityki gospodarczej, w tym (wobec rosnącej otwartości gospodarek) efektów międzynarodowych. Jednocześnie nie ma zbyt wielu opracowań podejmujących ten temat w odniesieniu do gospodarki Polski, co dodatkowo uzasadnia niniejszą analizę. Analiza obejmuje ostatnie 10 lat – badanie w takiej właśnie perspektywie czasu, tj. lat 2005–2014, odnosi je do funkcjonowania Polski na rynku Unii Europejskiej i pozwala na prześledzenie reakcji gospodarki na szoki fiskalne w konkretnych, jednolitych warunkach otwartości rynku (już po niestabilnym okresie faktycznej transformacji). Dzięki temu nie ma konieczności szczególnego uwzględniania w modelu przełomowych zmian makroekonomicznego otoczenia, jak i w wewnętrznych uwarunkowaniach strukturalnych i można dokonać porównań między poszczególnymi latami w ramach analizowanego średniego okresu. Według naszej wiedzy, takiego badania dla Polski z użyciem najnowszych danych do tej pory nie zrealizowano.

Zgodnie z modelami makroekonomicznymi, kluczową zmienną modyfikującą warunki gospodarowania w kraju, na którą wpływ wywierają zmiany o charakterze fiskalnym i monetarnym, pozostaje stopa procentowa. Dlatego też, obok zmian PKB, jest ona obiektem zainteresowania w naszym badaniu. Dodatkowo analizujemy przesunięcia w terms of trade jako wskazujące na spowodowane działaniami w sferze polityki makro zmiany cen i per se cenowej konkurencyjności produktów krajowych, co pociąga za sobą wyniki bilansu handlowego kraju.

W ten sposób można wyciągnąć wnioski na temat ewentualnego potwierdzenia – na bazie danych empirycznych z gospodarki Polski – istnienia tzw. podwójnego deficytu (twin-deficit), podnoszonego w modelach teoretycznych.

Mimo że co do teoretycznego kierunku wpływu polityki makroekonomicznej na dane zmienne istnieje raczej zgodność wśród badaczy3, to ostateczna empiryczna ocena siły tego wpływu i jego uwarunkowań jest nadal sprawą otwartą i wartą dokładniejszej analizy w każdym konkretnym przypadku, tj. gospodarki i okresu badania. Proekspansywne szoki polityki fiskalnej, mimo początkowego 2

Nowoczesne podejście do badania szoków polityki fiskalnej i pieniężnej opiera się obecnie na wykorzystywaniu zaawansowanych metod analizy danych, jak modele autoregresyjne (VAR), czy stochastyczne dynamiczne modele równowagi ogólnej (DSGE), o czym szerzej w artykule.

3 Podstawy rozważań na temat szoków polityki gospodarczej w warunkach otwartości gospodarki krajowej – a więc przy założeniu istnienia jej szerokich współzależności z gospodarką świata oraz potencjalnej podatności na szoki zewnętrzne – ujmuje makroekonomiczny model „małej otwartej gospodarki” odwołujący się też do zależności prezentowanych w modelu IS-LM. Powszechnie uznawany za podstawowym model obrazujący efekty międzynarodowe polityki fiskalnej i pieniężnej schemat IS-LM był stosowany głównie przez keynesistów i przez nich wprowadzony do ścisłego nurtu makroekonomicznego dyskursu.

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

423

dodatniego wpływu na wysokość dochodu, przyczyniają się do podniesienia poziomu krajowych stóp procentowych i w skutek tego – do spadku eksportu netto i inwestycji (efekt wypierania). Prorestrykcyjna polityka budżetowa spowoduje natomiast spadek konsumpcji, ale nie ograniczy innych składowych PKB. Natomiast szoki ekspansywnej polityki monetarnej odnoszą dwojaki pozytywny skutek – pobudzają PKB, ale też, przez obniżkę stóp procentowych, stymulują pozytywnie inwestycje i eksport netto (restrykcyjne szoki pieniężne hamują wzrost gospodarczy również poprzez obniżenie krajowych inwestycji i eksportu netto). Jak należy jednak pamiętać, zależności te nie mają charakteru „absolutnego”, gdyż względna skuteczność posunięć w sferze polityki fiskalnej i pieniężnej (szoków) zależy od wrażliwości składników zagregowanego popytu (zwłaszcza inwestycji i eksportu netto) oraz elastyczności popytu na pieniądz względem zmian stopy procentowej.

Artykuł składa się z dwóch części, tj. teoretycznej i empirycznej. W pierwszej zaprezentowano definicje szoków polityki fiskalnej istniejące w literaturze makroekonomicznej oraz dokonano przeglądu opracowań na ten temat, w drugiej przedstawiono analizę ekonometryczną mającą na celu identyfikację szoków polityki fiskalnej w Polsce. W badaniu głównym narzędziem służącym do oceny polityki fiskalnej będą modele wektorowej autoregresji w wersji strukturalnej (Structural Vector Autoregression – SVAR), które zyskały dużą popularność w badaniu tego typu zagadnień (m.in. Rossi, Zubairy, 2011; Blanchard, Perotti, 2002; Dellas i in. 2005; Ilzetzki i in., 2013). Oszacowane parametry modelu oraz analiza funkcji reakcji na impuls pozwolą odpowiedzieć, z jaką siłą zmiany polityki fiskalnej wpływają na inne zmienne w czasie oraz jak długo trwa antycypacja poszczególnych szoków.

W przypadku wykonania badania dla Polski unikatowa będzie możliwość pracowania na danych do końca 2014 r., co pozwala uzyskać dokładniejsze oszacowania, charakteryzujące się większą ilością stopni swobody oraz możliwością włączenia nowych zmiennych do modelu, zachowując tę samą ilość stopni swobody w porównaniu z dotychczasowymi badaniami, takimi jak w pracy A. Haug i in. (2013).

DEFINICJA SZOKÓW POLITYKI FISKALNEJ I MONETARNEJ W LITERATURZE PRZEDMIOTU Przegląd literatury przedmiotu, stosowanych ujęć, metod i danych każe twierdzić, że zarówno szok polityki fiskalnej, jak i szok polityki monetarnej to ściśle określone w czasie działanie podjęte przez instytucje odpowiedzialne za daną sferę krajowej polityki makroekonomicznej.

Szoki polityki monetarnej są pokazywane z reguły przez (nagłe) zmiany poziomu stóp procentowych banku centralnego (stopa referencyjna, dyskontowa, stopa oprocentowania pożyczek udzielanych przez bank centralny jako kredytodawcę ostatniej instancji, stopa rezerw obowiązkowych itp., w zależności

424

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

od narzędzi stosowanych przez banki centralne i instytucje władzy monetarnej analizowanych krajów). Szoki monetarne to przede wszystkim zmiany i wahania wysokości nominalnych stóp procentowych z konsekwencjami w postaci np. wahań realnych krótkookresowych kursów walutowych. Rzadziej stosowane są natomiast dane na temat zmian poziomu bazy monetarnej (podaży pieniądza): zwłaszcza w analizach w przekroju wielu krajów trudniej bowiem o jednolite dane do analiz empirycznych (różnie skonstruowane są agregaty pieniężne).

O ile w literaturze istnieje zgoda co do tego, że szoki polityki monetarnej (monetary policy shocks) to głównie nagłe zmiany (wzrosty) stopy procentowej, to co do szoku fiskalnego istnieje co najmniej kilka różnych definicji. Dwa podstawowe rodzaje szoków polityki fiskalnej to szok wydatków rządowych (government spending shock), definiowany jako sytuacja, kiedy wydatki wzrastają w pewnym ściśle określonym czasie po szoku lub też ulegają nagłemu obniżeniu, i szok dochodów budżetowych (government revenue shock), związany z cięciami lub podwyższeniem podatków (Blanchard, Perotti, 2002). Wielu autorów uważa przy tym, że skoro jedne i drugie wpływają na PKB, to należy łączyć je w analizie empirycznej.

Idąc za rozumowaniem przyjmowanym przez większość autorów, same „szoki” w polityce fiskalnej są związane z działaniami dyskrecjonalnymi, a więc z aktywnym wykorzystywaniem odpowiednich instrumentów (zmiany w podatkach, wydatkach rządowych czy transferach) do wpływania na sytuację makroekonomiczną kraju, w odróżnieniu od zwykłego funkcjonowania automatycznych stabilizatorów koniunktury (tj. polityki pasywnej), jak np. płatności transferowe, import w gospodarce otwartej czy stopy podatkowe, które mają za zadanie automatyczne łagodzenie wahań i zmniejszanie amplitudy krajowego cyklu koniunkturalnego. Odpowiednia identyfikacja zmiennych denotujących szoki polityki fiskalnej jest więc utrudniona, gdyż zmiany w wydatkach rządowych i podatkach często odzwierciedlają antycykliczne działania budżetowe podejmowane w celu stabilizowania gospodarki lub też dążenia rządu do utrzymywania deficytu budżetowego i długu publicznego na określonym poziomie. Jednocześnie znaczny ułamek dochodów państwa zmienia się automatycznie z dochodem i jest z tego powodu łatwy do przewidzenia (Bouakez i in. 2009; Mountford, Uhlig, 2008).

Trudności i kontrowersje co do wykorzystywanych w analizach mierników dyskrecjonalnej polityki fiskalnej podkreślają m.in. H. Bouakez, F. Chihi i M. Normandin (2009). Według nich, dla znalezienia właściwych miar szoków fiskalnych istotne jest poczynienie implicite lub explicite odpowiednich założeń umożliwiających identyfikację egzogenicznych i nieoczekiwanych zmian w podatkach i wydatkach budżetowych, które to są właściwymi „szokami fiskalnymi” – a więc nie będącymi efektem automatycznej odpowiedzi na zmiany koniunktury (automatycznymi stabilizatorami koniunktury)4.

4

Autorzy ujmują to w następujący sposób: ”zmiany w podatkach i wydatkach publicznych odzwierciedlają zarówno automatyczne/systematyczne odpowiedzi tych zmiennych na zmianę w warunkach makroekonomicznych kraju, jak i egzogeniczne, nieoczekiwane zmiany w polityce, które to są szokami polityki fiskalnej” (Por. Bouakez, Chihi, Normandin, 2009, s. 3–4).

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

425

W związku z powyższym w większości współczesnych badań szoki fiskalne identyfikuje się poprzez przyjmowanie a priori arbitralnych założeń co do reakcji konkretnych wskaźników na działanie tych szoków (np. Blanchard i in., 2002; Gali i in., 2007). Często bierze się za podstawę informacje instytucjonalne nt. systemu podatkowego czy szczegółowe dane historyczne z uwzględnieniem okresów reform, kalendarza wyborów politycznych (Edelberg i in.,1999; Burnside, 2003). Szoki podatkowe są identyfikowane np. przez odfiltrowanie tej części wpływów budżetowych, które zmieniają się automatycznie wraz z dochodem i przyjęcie, że wynikające z tego cyklicznie dostosowywane zmiany w podatkach i wydatkach nie korespondują z bieżącymi, tj. szokowymi zmianami.

Jak podkreśla się w opracowaniach naukowych, należy również wziąć pod uwagę rozbieżności w czasie między ogłoszeniem a implementacją narzędzi polityki fiskalnej oraz to, że samo ogłoszenie przez rząd określonych planów budżetowych może spowodować przesunięcia we wskaźnikach makroekonomicznych zanim de facto nastąpi wprowadzenie nowych założeń w życie5. Jest to podnoszona w teorii makroekonomii, zwłaszcza przez przedstawicieli szkoły monetarystycznej, kwestia opóźnień wewnętrznych polityki fiskalnej. Związane jest to z faktem, iż zazwyczaj opracowanie, przygotowanie, a następnie wdrażanie samych posunięć fiskalnych wymaga czasu6.

W badaniach wykorzystuje się różne dane i wskaźniki jako szoki fiskalne, tj. wydatki rządowe i podatki (por. np. Blanchard i in., 2002; Mountford i in., 2008; Bouakez i in., 2009; Fatas i in., 2001, 2007; Blanchard, Perroti, 2002).

Z uwagi na wymogi objętościowe artykułu nie będziemy jednak szerzej omawiać stosowanych wskaźników.

ANALIZA EFEKTÓW SZOKÓW POLITYKI GOSPODARCZEJ – METODY BADAWCZE W analizie efektów szoków polityki gospodarczej najszerzej stosuje się metody wykorzystywane w badaniach głównego nurtu ekonomii. Są to modele równowagi ogólnej (General Structural Equilibrium Models – GEMs) nawiązujące do nowoklasycznej szkoły ekonomii, której założycielami w latach 80. byli: R. Lucas, T. Sargent i N. Wallace, oraz autoregresyjne metody analizy wektorowej (vector autoregressive – VAR models). W artykule skupimy się na pozycjach wykorzystujących metody autoregresyjne, ale trzeba zaznaczyć, że literatura opierająca się na DSGE jest również bogata.

Identyfikacja szoków polityki monetarnej we współczesnych badaniach empirycznych dokonywana jest najczęściej przy użyciu metody strukturalnych 5 O. Blanchard i in. nazywają to announcement effect (tj. „efekt ogłoszenia”), który wg tych autorów oznacza, że „aktualny szok polityki fiskalnej wpływa na wartości zmiennych fiskalnych w przyszłości, ale nie w teraźniejszości”. Por. O. Blanchard i in. (2002).

6 Szerokie omówienie kontrowersji wokół efektywności polityki fiskalnej znajduje się m.in. w opracowaniu M. Gajdy-Kantorowskiej (2011).

426

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

modeli autoregresyjnych, tj. w ramach modelu, poprzez szacowanie endogeniczego związku między „narzędziem” monetarnym a danymi zmiennymi makroekonomicznymi lub też niejako „poza modelem” w oparciu o ciągi danych denotujących działania w ramach polityki pieniężnej. Jest to tzw. „metoda narracyjna”, która – jak określają to M. Kliem i A. Kriwoluzky – de facto opiera się na dokładnym czytaniu i przekładaniu na dane dokumentów opisujących działania w polityce monetarnej. Pionierami we wprowadzaniu tego podejścia byli Ch.D. Romer i D.H. Romer (1989)7.

Wykorzystanie modeli wektorowej autoregresji ma tę zaletę, iż nie wymaga podziału a priori na zmienne objaśniane i objaśniające oraz pozwala spojrzeć na gospodarkę jako całość przy jednoczesnym rozróżnieniu wpływu poszczególnych jej składników. Co więcej, modele te nie charakteryzują się bogatą strukturą dynamiczną, co pozwala na kompleksowe odwzorowanie zależności między badanymi zmiennymi, oraz – podobnie do modeli DSGE – są odporne na krytykę Lucasa. Poprzez strukturalizację modelu VAR poszczególnym zmiennym możemy nadać interpretację ekonomiczną (Sims, 1980) oraz za pomocą funkcji reakcji na impuls prześledzić zarówno długo-, jak i krótkookresowe zależności między analizowanymi zmiennymi. W związku z tym autorzy niniejszego artykułu zdecydowali o wykorzystaniu tej metody w analizie dotyczącej Polski.

Stosowanie wektorowych modeli autoregresyjnych (VARs – vector autoregressions models) wywodzi się z tradycji neokeynesowskiej – początkowo to podejście metodologiczne aplikowano do szoków monetarnych, a od początku dekady lat 2000 zaczęto go stosować w badaniach efektów szoków fiskalnych.

Obecnie istnieje bogata literatura skupiająca się na identyfikacji i analizie wpływu obydwu rodzajów szoków polityki gospodarczej (ze zdecydowaną większością badań odwołujących się do gospodarki amerykańskiej), opartej na metodologii VAR. Opracowań na ten temat w odniesieniu do różnych krajów świata można przytoczyć de facto dziesiątki (przy znikomej liczbie analiz wykorzystujących VAR dotyczących Polski), przywołajmy jednak chociażby wybrane pozycje.

Wśród analiz koncentrujących się na wpływie i transmisji szoków monetarnych w gospodarce amerykańskiej wymienić można na przykład prace: Bernanke i in.

(2005), Leeper i in. (1996), Kim, Christiano i in. (1996, 1997, 1999), Romer i Romer (1989), Sims (1992), Christiano, Eichenbaum i Evans (1996).

L.J. Christiano i in. (1999), analizując za pomocą modelu autoregresyjnego skutki restrykcyjnej polityki monetarnej dla gospodarki amerykańskiej, pokazali, że wykorzystanie takich narzędzi wiąże się ze: spadkami wartości agregatów pieniężnych, wzrostem oprocentowania papierów wartościowych funduszy federalnych, zmianami wartości mierników działalności gospodarczej, a także z ostrymi spadkami przeciętego poziomu cen produkowanych dóbr oraz z opóźnionym spadkiem deflatora cen PKB. Z kolei Bernanke i Mihov (1998) 7

Próbę połączenia obydwu metod podjęli M. Kliem i A. Kriwoluzky, włączając wartość narracyjnych szoków polityki monetarnej (narrative monetary policy shock); dane nt. tych szoków autorzy pobrali z badania Ch.D. Romer i D.H. Romer (2003) do modelu VAR jako przybliżenie szoków o charakterze strukturalnym (Kliem, Kriwoluzky, 2013).

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

427

udoskonalają uprzednio stosowane modele autoregresyjne (wg autorów niewystarczające m.in. z powodu tego, że ograniczają się do określonej liczby wybranych zmiennych potencjalnie zależnych/współzależnych od szoków monetarnych), uzupełniając (rozszerzając) je o szeroki zestaw dodatkowych danych. Jest to połączenie, w analizie dla USA, standardowego strukturalnego modelu VAR z podejściem analizy czynnikowej; dzięki takiej metodologii – zdaniem autorów – właściwiej identyfikuje się mechanizm transmisji monetarnej, uzyskując pełniejszy obraz ich wpływu na gospodarkę. Na efektach szoków polityki monetarnej w USA skoncentrowali się też S.M. Barakchian i Ch. Crowe (2010).

Interesujące studia oparte na VAR przeprowadzili (dla USA) G. Olivei i S Tenreyro (2007), udowadniając, że reakcja zmiennych makroekonomicznych na szok polityki monetarnej w tym kraju jest zależna od analizowanego okresu (zob. też E.V. Peneva (2013).

J. Faust i in. (2003) zajęli się transmisją szoku polityki monetarnej USA na podstawie międzynarodowego modelu VAR, analizując wpływ nieoczekiwanych przez rynek posunięć Rezerwy Federalnej na produkcję i zmienne finansowe, jak kurs walutowy i poziom stóp procentowych za granicą, w modelu, gdzie „kraj” to USA, a odbiorcami szoku są Niemcy lub Wielka Brytania.

W jednym z najnowszych badań analizujących omawianą problematykę w odniesieniu do gospodarki amerykańskiej autorstwa R. Bruiyan (2014) nowością było uwzględnienie w SVAR, oprócz danych ex-post, również wartości prognozowanych kluczowych zmiennych makroekonomicznych. S. Auer (2014), opierając się na dużym modelu VAR, estymowanym metodami bayerowskimi, zajął się wpływem szoków polityki monetarnej w USA i Kanadzie na zestaw agregatów krajowych. Uwzględniając fakt, że są to duże otwarte gospodarki o potencjalnie znacznym oddziaływaniu na otoczenie, analizował także wpływ szoków na przepływy handlowe, kursy walutowe oraz dochody z inwestycji zagranicznych. Z tej analizy przedstawił wiele interesujących wniosków co do znaczenia owych skokowych zmian w polityce pieniężnej na skalę przepływów inwestycji zagranicznych oraz przebieg mechanizmów transmisji szoków w relacjach wewnętrznych i zewnętrznych.

Jeśli chodzi o badania efektów polityki monetarnej strefy euro (a także ich międzynarodowej transmisji), to istnieje tu spora grupa badań (por. np.

Benkovskis, 2011; Blaes, 2009; Sala, 2001; Mojon i Peersman, 2001; Peersman, 2004; Barigozzi i in., 2013). Mniej liczne są opracowania dotyczące gospodarek krajów Europy Środkowej i Wschodniej.

G. Potjagailo (2014) bada transmisję szoków polityki monetarnej strefy euro do krajów tej strefy oraz do pozostałych członków Unii Europejskiej (potencjalnie istotnych zwłaszcza tam, gdzie kurs waluty krajowej został związany z euro) i państw Europy Środkowej i Wschodniej, które niedawno przyjęły wspólną walutę. W analizie na podstawie szerokiego zestawu danych, w oparciu o czynnikowy model VAR (FAVAR), autorzy doszli do wniosku, że szoki te prowadzą do zróżnicowanych reakcji po stronie cen i kursów walutowych: w następstwie restrykcyjnych szoków kraje UE ze zmiennym kursem walutowym

428

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

doświadczają deprecjacji i w konsekwencji – wzrostu cen producenta, podczas gdy ceny spadają w krajach strefy euro oraz w krajach o kursie związanym z euro.

Niemniej jednak efekty po stronie kursów walutowych nie przekładają się na poziom aktywności gospodarczej tam, gdzie dominuje silny popyt zagraniczny i korzystny poziom stopy procentowej.

Badanie, jakie przeprowadzili K. Benkovskis i in. (2011), korzystając z modelu FAVAR, koncentruje się na transmisji szoków strefy euro w Polsce, Czechach i na Węgrzech dla danych z lat 1999–2010. Rezultaty pokazały, że produkcja przeważnie spada w tych krajach na skutek kontrakcyjnej polityki pieniężnej EBC, natomiast reakcje po stronie cen są zróżnicowane.

Strukturalny model autoregresyjny (a w zasadzie zestaw 9 powiązanych modeli SVAR) w analizie szoków monetarnych Malezji jako małej wschodzącej otwartej gospodarki zastosowali M. Raghavan i P. Silvapulle (2007), szukając zwłaszcza odpowiedzi na pytanie, jak dynamicznie reagują różne zmienne makroekonomiczne na szoki podaży pieniądza, stopy procentowej oraz szoki zagraniczne i na ile intensywność tej reakcji oraz transmisja szoku monetarnego zmieniła się po kryzysie azjatyckim z 1997 roku.

M. Dungey i R. Fry (2008) zajęli się analizą obydwu rodzajów szoków w modelu VAR dla małej otwartej gospodarki Nowej Zelandii, stwierdzając np. że w badanym 20-letnim okresie wpływ szoków fiskalnych na poziom zagregowanej produkcji przeważał nad oddziaływaniem szoków monetarnych. M. Klaeffing (2003) przeprowadził natomiast pogłębioną dyskusję dotyczącą różnic w rezultatach badań empirycznych nad efektami szoków monetarnych uzyskiwanych w modelach VAR wobec korzystania ze standardowych modeli strukturalnych. T. Jacobson i in. (2002) w strukturalnym modelu autoregresyjnym gospodarki otwartej oszacowali efekty polityki monetarnej w Szwecji, a następnie porównali wyniki identyfikacji – wyprowadzonych z modelu szoków z szokami pozyskanymi na podstawie metod niestrukturalnych, w tym metody narracyjnej (korzystając z danych dotyczących dewaluacji szwedzkiej korony) – z rezultatami potwierdzającymi teoretyczne mechanizmy.

W literaturze polskiej na przykład D. Serwa i M. Szymańska (2004) zajęli się skutkami krótkookresowych szoków w polityce pieniężnej, a ściślej biorąc – zmianami poziomu stopy referencyjnej bonów NBP jako bezpośrednio oddziałujących na międzybankowy rynek pieniężny, a poprzez nie na sytuację makroekonomiczną w kraju.

W podsumowaniu należy stwierdzić, iż w analizach empirycznych stosunkowo często znajdują potwierdzenie teoretyczne koncepcje, zgodnie z którymi szok restrykcyjnej polityki monetarnej (definiowany z reguły jako jednorazowe podniesienie krótkookresowej stopy procentowej) prowadzi do okresowego spadku produkcji i innych mierników aktywności gospodarczej oraz do opóźnionego spadku cen.

Jedną z pierwszych prac aplikujących modele autoregresyjne do identyfikacji i analizy skutków posunięć w polityce fiskalnej jest badanie O. Blancharda i R. Perrotiego (2002). Autorzy rozszerzyli metodykę SVAR na analizę

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

429

mechanizmów międzynarodowej transmisji szoków polityki fiskalnej (dokładnie zagranicznych efektów szoków pochodzących z wybranych kluczowych gospodarek, tj. z USA, Wielkiej Brytanii, Australii, Niemiec i Kanady). Do podejścia Blancharda i Perrotiego odwołuje się wiele innych opracowań, np.

Perotti (2002) w badaniu dla dużej próby krajów OECD; Chung i Leeper (2007); C. Favero i F. Giavazzi (2007). Korzystając z rozwinięcia zaproponowanej w ujęciu Blancharda i Perrotiego metodyki, Perotti (2004) dokonał szerokiej analizy wpływu szoków fiskalnych na PKB, poziom inflacji i wysokość stóp procentowych dla pięciu krajów OECD dla bardzo długich kilkudziesięcioletnich szeregów czasowych. M. Giuliodori i R. Beetsma (2004) zastosowali ją do pogłębionego badania szoków fiskalnych w małych otwartych gospodarkach.

Blanchard i Perroti (2002) badają efekty szoków podatkowych i wydatkowych na aktywność makroekonomiczną w USA w całym okresie powojennym (opierają się na instytucjonalnych statystykach nt. systemów podatkowych i transferowych).

H. Bouakez, F. Chihi i M. Normandin (2009) zastosowali strukturalny VAR do oszacowania wpływu nieoczekiwanych szoków wydatków budżetowych i podatków na PKB i krajową absorpcję w USA. Interesujące studia na podstawie strukturalnego modelu autoregresyjnego przeprowadzili K. Mertens i M.O. Rawn (2012), również skupiając się na nieoczekiwanych szokach wydatków rządowych w USA. A. Mountford i H. Uhlig (2005) w badaniu dla USA i okresu 1955–2000 zaproponowali „czysto” autoregresyjne podejście, dzięki któremu m.in. będzie można oddzielić efekty szoków fiskalnych od tych powodowanych przez cykl koniunkturalny i szoki monetarne. Doszli m.in. do wniosku, że najskuteczniejsze w stymulowaniu gospodarki jest finansowanie deficytu cięciami podatkowymi oraz że krótkookresowe korzyści z ekspansji fiskalnej są prawdopodobnie niższe niż wynikające z niej długookresowe koszty.

M.C. Pereira i L. Wemans (2013), stosując metodologię VAR, dokonali identyfikacji szoków fiskalnych w Portugalii. Uzyskane wyniki wskazują na konwencjonalnie dodatni (z wyjątkiem szoku wydatków na dobra i usługi) wpływ szoku ekspansywnej polityki fiskalnej na produkcję z istnieniem efektu mnożnikowego (silniejszego w przypadku wydatków na wynagrodzenia i podatki pośrednie niż pozostałych zmiennych).

F. Furlanetto (2006) przeprowadził dyskusję techniczną dotyczącą wykorzystania metodyk VAR do analizy wpływu szoku wydatków rządowych w teoretycznym modelu małej otwartej gospodarki w warunkach konkurencji monopolistycznej i ze zmiennymi cenami. Autor doszedł do wniosku m.in. o niskim (i malejącym wraz z otwartością) wpływie dodatniego szoku fiskalnego na produkcję; szacunki wykazały też realną aprecjację kursu wymiany oraz większy ilościowo wpływ polityki fiskalnej na produkcję w warunkach stałych kursów walutowych.

H. Dellas, K. Neusser i M. Walti (2005), wykorzystując metodę autoregresyjną (semistrukturalny model autoregresyjny), badali efektywność szoków fiskalnych (tj. szoków realnej konsumpcji sfery publicznej, nominalnych wpływów podatkowych,

430

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

długookresowej stopy procentowej) 22 krajów, wśród których są kraje OECD i inne kraje nie należące do OECD, względem następujących czynników: zmienność kursów walutowych, poziom otwartości oraz poziom mobilności kapitału.

Na strukturalnym VAR dla otwartej gospodarki oparli się też M. Dungey i R. Fry (2013), rozpatrując efekty szoków fiskalnych i pieniężnych w Nowej Zelandii. Analizą makroekonomicznych implikacji szoków fiskalnych w Nowej Zelandii zajęli się też O. Parkyn i T. Vehbi (2013) w opartym na modelu O. Blancharda i R. Perottiego (2005) strukturalnym modelu autoregresyjnym, udoskonalonym w ten sposób, że uwzględnia się zależność w czasie stopy podatków, wydatków oraz poziomu stóp procentowych od poziomu długu publicznego kraju.

Autorzy przeanalizowali dynamiczną reakcję produkcji, inflacji i stóp procentowych na zmiany wydatków i przychodów rządowych z uwzględnieniem przebiegu cyklu koniunkturalnego Nowej Zelandii w okresie 1983–2010.

Niektóre opracowania podejmują łącznie problematykę szoków fiskalnych i pieniężnych (m.in. B. Rossi i S. Zubairy (2011) dla USA). Jednym z nowszych badań efektów polityki fiskalnej wykorzystujących SVAR jest opracowanie autorstwa C.A. Favero i F. Giavazziego (2012).

Kompleksową analizę efektów szoków polityki fiskalnej i pieniężnej dla Polski, opartą na strukturalnym modelu VAR, przeprowadzili A.A. Haug i in. (2013).

Poddano tu analizie zmiany podatkowe i dyskrecjonalne wydatki budżetowe oraz zmiany w zakresie zmiennych monetarnych (m.in. wartość agregatów M2 i M3 i 1-miesięczna stopa WIBOR) z jednoczesnym podkreśleniem istotności połączenia mechanizmów transmisji monetarnej i fiskalnej.

WPŁYW POLITYKI FISKALNEJ I MONETARNEJ W POLSCE NA ZMIENNE SFERY REALNEJ GOSPODARKI – BADANIE EMPIRYCZNE W celu zbadania, jak polityka fiskalna i monetarna oddziaływają na sferę realną oraz ceny w gospodarce, został zbudowany model SVAR. Wybrana metodologia jest zgodna z zaproponowaną przez A. Fatása i I. Mihova (2001) oraz przez Blancharda i Perottiego (2002) z różnicą jednej zmiennej w modelu (zgodnie z: Dellas i in., 2005). Celem zbudowanego modelu SVAR jest identyfikacja szoków fiskalnych oraz monetarnych w Polsce oraz ocena ich wpływu na produkcję w gospodarce.

DANE I METODOLOGIA W celu wykonania badania rozważamy proces stochastyczny {yt}, gdzie yt = {PKBt, CPIt, SPt, WZt, PPt, TOTt}, a zmienne to naturalne logarytmy odpowiednio wartości: realnego PKB, inflacji wyrażonej jako CPI, stopy procentowej WIBOR– 3M8, wydatków rządowych, przychodów podatkowych oraz terms of trade.

8

Ta zmienna jako jedyna nie została zlogarytmowana i w modelu występuje jako poziom.

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

431

Wszystkie zmienne, dla których było to możliwe, zostały wyrażone w wartościach realnych, w cenach z I kwartału 2000 roku. Wykorzystane dane ze względu na kwartalną częstotliwość zostały odsezonowane i obejmują okres od I kwartału 2000 r. do II kwartału 2014 roku. Opierając się na opisanych zmiennych, zakładamy zatem, że proces {yt} może być przybliżony modelem VAR(p) o następującej postaci: yt = A0 + A1yt – 1 + … + Apyt – p + ft.

W celu wyboru optymalnego rzędu opóźnień (p) posłużono się czterema kryteriami informacyjnymi: AIC, HQ, S.C. oraz FPE dla opóźnień rzędu od 1 do 4. Wyniki przedstawiono w tabeli 1.1. w załączniku 1. Mając na uwadze stosunkowo małą liczbę obserwacji wybieramy opóźnienie rzędu 1, na które wskazują 2 spośród 4 kryteriów. Wybrane opóźnienie jest również zgodne z metodologią/założeniami przyjętymi w pracy Haug i in. (2013), gdzie autorzy również konstruowali model VAR(p) dla Polski. Testy na autokorelację, normalność składnika resztowego oraz stabilności znajdują się w załączniku 1.

Chcąc zidentyfikować szoki monetarne i fiskalne, a zatem zbadać efekt, jaki wywołują szoki konkretnych zmiennych na PKB, na podstawie otrzymanego modelu VAR(1) estymujemy model SVAR, w którym szoki vt są ortogonalne.

Relacja między resztami modeli VAR(1) oraz SVAR wygląda następująco: Aft = Bvt, gdzie vt jest wektorem szoków strukturalnych w modelu SVAR. W celu zapewnienia identyfikowalności modelu na macierze A oraz B o wymiarach 6x6, gdzie macierz A wyraża natychmiastowe zależności między zmiennymi, a macierz B jest macierzą wariancji-kowariancji szoków, nałożyć N ^ N - 1h musimy dokładnie N 2 + , czyli 51 restrykcji.

2 W macierzy B elementy przekątnej są odchyleniami standardowymi szoków, a zatem muszą być estymowane. Pozostałe 23 restrykcje zostaną nałożone na macierz A. Sześć z nich nakłada wartość 1 na elementy przekątnej tej macierzy, gdyż wyrażają one relację zmiennej na nią samą. Pozostałe zerowe restrykcje nałożone są zgodnie z argumentacją przedstawioną przez Kima i Roubiniego (2000), z dokładnością do wykorzystanych zmiennych oraz intuicji autorów.

Wyniki estymacji macierzy A oraz B znajdują się w załączniku 2.

WYNIKI Tabela 1 przedstawia efekt zmiennych monetarnych i fiskalnych po 1. okresie oraz skumulowane efekty do 30 kwartałów.

Otrzymane efekty nie są całkowicie zgodne z intuicją. Wyniki sugerują bardzo mały wzrost PKB przy wzroście przychodów podatkowych o 1% po 1. i 2. kwartale i stabilizują się w okolicy 0,01 po około 20 okresach. Analogiczną zależność

432

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

Tabela 1. Skumulowany wpływ szoków dla zmiennych SP, WZ oraz PP na zmienną PKB Okres

SP

WZ

PP

1

0,0000

0,0000

0,0000

2

–0,0003

–0,0005

0,0001

3

–0,0011

–0,0010

0,0004

4

–0,0025

–0,0013

0,0010

10

–0,0245

0,0040

0,0094

20

–0,0774

0,0248

0,0181

30

–0,1113

0,0388

0,0190

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

obserwujemy na wykresie przedstawiającym funkcje reakcji na impuls zmiennej PKB (rysunek 2.2 w załączniku 2). Otrzymany wynik wydaje się racjonalny w zależności od źródła szoku przychodów podatkowych. Szok podatkowy przecież może wynikać zarówno z podniesienia stawki podatku, jak i ze wzrostu gospodarczego. Różnica między tymi źródłami nie jest jednak odzwierciedlona w analizowanym szeregu, co może dawać niejasny obraz i prowadzić to takiego wyniku.

Dodatkowo interesującym spostrzeżeniem jest wynik sugerujący początkowy spadek oraz długookresowy wzrost, stabilizujący się w okolicach 0,4, spowodowany dodatnim szokiem wydatków rządowych. Wynik ten jest zbieżny z zależnością, którą dla wielu krajów oszacowali Dellas i in. (2005), otrzymując ujemny mnożnik finansowy spowodowany szokiem wydatków rządowych w takich krajach, jak: Japonia, Dania czy Wielka Brytania. Jednakże szerokie przedziały ufności zarówno dla szoku wydatków rządowych, jak i przychodów podatkowych sugerują, iż zależność ta nie jest statystycznie istotna (rys. 2.2 w załączniku 2).

Spodziewane, zgodne z rezultatami badań innych autorów, przedstawione powyżej wyniki zostały natomiast otrzymane na podstawie szoków stóp procentowych. Sugerują one zarówno krótkookresowy spadek (już w pierwszym okresie), jak i długookresowy spadek stabilizujący się po około 30 okresach (rys.

2.4 w załączniku 2). Wynik ten w przypadku Polski należy traktować jednak z rezerwą, gdyż w analizowanym, stosunkowo krótkim okresie w Polsce stopy

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

433

procentowe sukcesywnie spadają a PKB rośnie, a zatem mamy ujemną relację między poziomem stóp procentowych a wzrostem gospodarczym.

Wykresy oddziaływań szoków fiskalnych i monetarnych na zmienną PKBt przedstawiono w załączniku 2 (rysunki 2.2–2.6). Ujawniają one te same trendy, które zostały opisane na podstawie skumulowanych wartości. Ze względu na objętość artykułu pozostałe wyniki estymacji przedstawimy w załącznikach (musieliśmy niestety zrezygnować z graficznych prezentacji niektórych wyników, jak np. zakumulowanej reakcji PKB).

WNIOSKI. OGRANICZENIA MODELU I DALSZE BADANIE Niniejsze badanie podejmuje problem analizy efektów szoków polityki fiskalnej i pieniężnej w Polsce w latach 2005–2014 jako temat niezwykle istotny nie tylko w kontekście znacznego otwarcia naszej „małej” gospodarki, ale również wobec wciąż toczącej się i ponawianej dyskusji nad zasadnością rezygnacji z polityki monetarnej i pozostanie jedynie przy narzędziach fiskalnych w sytuacji przyszłego wejścia do wspólnego obszaru walutowego UE i przyjęcia euro. Badanie jest częścią szerszego projektu naukowego dotyczącego międzynarodowych transmisji skutków polityki gospodarczej ze strony dużych gospodarek UE na kraje mniejsze, ze szczególnym uwzględnieniem Polski, w związku z czym część wniosków dotyczy dalszych wynikających z niniejszej analizy pytań badawczych.

W artykule dokonano przeglądu literatury światowej na omawiany temat (na tyle wnikliwy, na ile pozwalają na to ramy objętościowe artykułu), odnosząc się do trudności metodologicznych w jednoznacznej identyfikacji szoków polityki gospodarczej (zwłaszcza fiskalnych) oraz ich wpływu na podstawowe zmienne makroekonomiczne. Na tej podstawie dokonano wyboru metody wykorzystanej we własnej analizie ilościowej dla Polski, najbardziej odpowiedniej z punktu widzenia założenia i celu artykułu (tj. wektorowe modele autoregresyjne VAR).

Zaprezentowane wnioski z badania są zbieżne w większości z modelami makroekonomicznymi (jak model małej otwartej gospodarki nawiązujący do schematów Hicksa) i opisywanymi w ich ramach współzależnościami. Część przedstawionych wyników ma charakter bardziej kontrowersyjny, ale są one z kolei zbieżne (ewentualnie można je porównać) z wynikami analiz na bazie VAR, zrealizowanymi przez zagranicznych autorów dla innych gospodarek.

Największym z ograniczeń budowy modelu SVAR dla Polski jest krótki okres danych po okresie hiperinflacji, jak również występowanie wysokich stóp procentowych na początku analizowanego okresu. Wnioskować zatem można, iż bardziej realistyczne wyniki można by otrzymać, skracając próbę o 2–3 lata, do momentu kiedy stopy procentowe spadły do niższego poziomu, jednak skutkowałoby to znaczącym spadkiem stopni swobody.

Dodatkowym ograniczeniem wynikającym z długości analizowanego okresu jest niemożność dobrania odpowiednio wysokiego rzędu opóźnień, który

434

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

pomógłby usunąć autokorelację składnika resztowego i tym samym poprawić dokładność szacunków parametrów.

Co więcej identyfikacja szoków wynikająca ze zmian podatków powinna uwzględniać daty wprowadzenia nowych regulacji podatkowych, jak również opóźnienie wejścia nowych przepisów w życie. Metodologia zastosowana do tego badania nie pozwala odróżnić silnych szoków strukturalnych (których w badanym okresie było zaledwie kilka) od małych wahań zmiennych objaśnianych.

W związku z powyższym zasadne wydaje się rozwinięcie modelu o narrative event-study approach. Wymaga to jednak dodania kolejnych zmiennych do modelu i w przypadku Polski oznacza niestety spadek już niewielkiej ilości stopni swobody.

BIBLIOGRAFIA Aggarwal V.K. (2001), Economics: International trade, w: Managing Global Issues: Lessons Learned, P.J. Simmons, C. de Jonge Oudraat (red.), Carnegie Endowment for International Peace, Washington, DC. Auer S. (2014), Monetary Policy Shocks and Foreign Investment Income: Evidence from a large Bayesian VAR, SNB Working Papers 2.

Backe P., Thimann Ch. (2004), The acceding countries’ strategies towards ERM II and adoption of the euro: An analytical review, “ECB Occasional Paper”, No. 10.

Barakchian S.M., Crowe Ch. (2010), Monetary Policy Matters: New Evidence Based on a New Shock Measure, IMF, October.

Barigozzi M., Conti A., Luciani M. (2013), Do Euro area countries respond asymmetrically to the common monetary policy? “Temi di Discussion”, No. 923, Banca D’Italia.

Benkovskis K., Bessonovs A., Feldkircher M., Wörz J. (2011), The transmission of Euro Area monetary shocks to the Czech Republic, Poland and Hungary: Evidence from a FAVAR model. Focus on the European Economic Integration, s. 8–36.

Bernanke B.S., Mihov I. (1998), Measuring monetary policy, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 113 (3), s. 869–902.

Bernanke B., Boivin J., Eliasz P. (2005), Measuring the effects of monetary policy: a factor-augmented vector autoregressive (FAVAR) approach, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 120(1), s. 387–422.

Bień A. (1988), Optymalny Obszar Walutowy. Teoria i praktyka, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Blaes B. (2009), Money and Monetary Policy Transmission in the Euro Area: Evidence from Favar and Var Approaches, Technical Report, Discussion Paper Series 1: Economic Studies.

Blanchard O., Perotti R. (2002), An empirical characterization of the dynamic effects of changes in government spending and taxes on output, “Quarterly Journal of Economics”, MIT Press, NBER Working Paper, No. 7269, s. 1329–1368.

Blanchard O., Perotti R. (2002), An empirical characterization of the dynamic effects of changes in government spending and taxes on output, “Quarterly Journal of Economics”, Vol. 117, s. 1329–1368.

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

435

Borowski J. (2000), Polska i UGW: optymalny obszar walutowy? „Materiały i Studia”, zeszyt 115, Narodowy Bank Polski, Warszawa.

Bouakez H., Chihi F., Normandin M. (2009), Measuring the Effects of Fiscal Policy, January (https://www.gate.cnrs.fr/IMG/pdf/Normandin_Dec_2009.pdf).

Carrillo J., F`eve P., Matheronc J., Monetary Policy Inertia or Persistent Shocks: A DSGE Analysis, University of Toulouse (GREMAQ and IDEI), Banque de France.

Chari V.V. (1998), Nobel Laureate Robert E. Lucas. Architect of modern macroeconomics, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 12, No. 1, s. 171–186.

Christiano L.J., Eichenbaum M., Evans Ch.L. (1999), Monetary policy shocks: What have we learned and to what end?, w: Handbook of Macroeconomics, J.B. Taylor, M. Woodford (eds.), Vol. 1, Chapter 2, Elsevier, s. 65–148.

Christiano L.J., Eichenbaum M., Evans C.L. (1996), The effects of monetary policy shocks: Evidence from the flow of funds, “The Review of Economics and Statistics”, Vol. 78 (1), s. 16–34.

Christiano L.J., Trabandt M., Walentin K. (2010), DSGE Models for Monetary Policy, w: Handbook on Monetary Economics, edited by B.M. Friedman and M. Woodford, Elsevier.

De Grauwe P. (2000), Economics of Monetary Union, Fourth Edition, Oxford University Press, Oxford, UK. De Grauwe P. (2003), Unia Walutowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

De Grauwe P., Mongelli F. (2005), Endogeneities of optimum currency areas. what brings countries sharing a single currency closer together?, “ECB Working Paper”, No. 468.

Dellas H., Neusser K., Walti M. (2005), Fiscal Policy in Open Economies, Department of Economics, University of Bern.

Dungey M., Fry R. (2008), The Identification of Fiscal and Monetary Policy in a Structural VAR, CFAP, University of Cambridge, CAMA, Australian National University, July.

Dudek S., Pachucki D., Walczyk K. (2012), Wahania cykliczne w Polsce i strefie euro, „Prace i Materiały Instytutu Rozwoju Gospodarczego SGH”, SGH, Warszawa.

Fatás A., Mihov I. (2001), The Effects of Fiscal Policy on Consumption and Employment: Theory and Evidence. Mimeo.

Faust J., Rogers J.H., Swanson E., Wright J.H. (2003), Identifying the effects of monetary policy shocks on exchange rates using high-frequency data, “Journal of the European Economic Association”, September, Vol. 1(5), s. 1031–1057 Favero C.A. (2002), How do European monetary and fiscal authorities behave?, “CEPR Discussion Papers”, No. 3426.

Favero C.A., Giavazzi F. (2007), Debt and the effects of fiscal policy, “Federal Reserve Bank of Boston Working Paper”, No. 07 4, May. Fleming J.M. (1971), On exchange rate unification, “Economic Journal”, Vol. 81.

Forni L., Pisani M. (2010), Fiscal Policy in Open Economy: Estimates for the Euro Area, Bank of Italy, December.

Frankel J. (2004), Real Convergence and Euro Adoption in Central and Eastern Europe: Trade and Business Cycle Correlations as Endogenous Criteria for Joining EMU, Working Paper Series, 04–039, Harvard University.

Frankel J.A., Rose A.K. (1996), The Endogenity of the Optimum Currency Area Criteria, “NBER Working Paper”, No. 5700.

436

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

Furlanetto F. (2006), Fiscal Shocks in a Small Open Economy, DEEP, University of Lausanne.

Gajda-Kantorowska M. (2011), Analiza przydatności polityki fiskalnej do usuwania skutków kryzysu w krótkim, średnim i długim okresie, w: Polityka makroekonomiczna w warunkach kryzysu i jej wpływ na gospodarkę, Z. Dach (red.), Oficyna Wolters Kluwer, Warszawa, s. 84–98.

Gali J., Monacelli T. (2005), Monetary policy and exchange rate volatility, in a small open economy, “Review of Ecnomic Studies”, Vol. 72, s. 707–734.

Gali J., Lopez-Salido D., Valles X. (2007), Understanding the effects of government spending on consumption, “Journal of the European Economic Association”, No. 5.

Giuliodori M., Beetsma R. (2004), What are the spiloverrs of fiscal shocks in Europe. An empirical analysis, “European Central Bank Working Paper Series”, No. 325, March.

Grabek G., Kłos B., Utzig-Lenarczyk G. (2007), SOE-PL – model DSGE małej otwartej gospodarki. estymowany na danych polskich, „Materiały i Studia NBP”, nr 217.

Haug A.A., Jędrzejowicz T., Sznajderska A. (2013), Combining monetary and fiscal policy in an SVAR for a small open economy, “NBP Working Paper”, No. 168, Warszawa.

Jacobson T., Jansson P., Vredin A., Warne A. (2002), Identifying the effects of monetary policy shocks in an open economy, “Working Paper Series”, No. 134, Sveriges Riksbank (Central Bank of Sweden).

Kenen P.B. (1969), The optimum currency area: An eclectic view, w: Monetary Problems of the International Economy, R. Mundell, A.K. Swoboda (red.), University of Chicago Press.

Kim S., Roubini N. (2000), Exchange rate anomalies in the industrial countries: A solution with a structural VAR approach, “Journal of Monetary Economics”, Vol. 45(3), s. 561–586.

Kim S. (2001), International transmission of US monetary policy shocks: Evidence from VAR’s, “Journal of Monetary Economics”, Vol. 48(2), s. 339–372.

Klaeffing M. (2003), Monetary policy shock – a nonfundamental look at the data, “European Central Bank Working Paper Series”, “Working Paper”, No. 228, May. Kłos K., Koloch G. (2010), SOE PL–2009 – Model DSGE małej otwartej gospodarki estymowany na polskich danych. Specyfikacja, oceny parametrów, zastosowania, „Materiały i Studia NBP”, zeszyt 251, Warszawa, s. 7.

Leeper E., Sims Ch., Zha T. (1996), What does monetary policy do?, “Brookings Papers on Economic Activity”, No. 2, s. 1–63.

McKinnon R. (1996), The Rules of the Game: International Money and Exchange Rates, MIT Press, Cambridge.

Mertens K., Ravn M.O. (2012), Empirical evidence on the aggregate effects of anticipated and unanticipated U.S. tax policy shocks, “American Economic Journal: Economic Policy”, No. 4, s. 145–181.

Mojon B., Peersman G. (2001), A VAR Description of the Effects of Monetary Policy in the Individual Countries of the Euro Area, ECB Working Paper.

Monacelli T (2004), Into the Mussa Puzzle: Monetary policy regimes and real exchange rates in a small open economy, “Journal of International Economics”, Vol. 62, s. 191–217.

Mongelli F. (2002), New Views on the Optimum Currency Area Theory: What Is EMU Telling Us?, ECB Working Paper, 138.

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

437

Mountford A., Uhlig H. (2008), What Are the Effects of Fiscal Policy Shocks?, NBER Working Paper, No. 14551, Issued in December, NBER Programs: EFG IFM PE. Mundell R. (1961), A theory of optimum currency areas, “American Economic Review”, November.

NBP (2004), Rozwój systemu finansowego w Polsce w latach 2002–2003, Narodowy Bank Polski, Warszawa.

NBP (2009), Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej, Narodowy Bank Polski, Warszawa.

Olivei G., Tenreyro S. (2007), The timing of monetary policy shocks, „American Economic Review”, Vol. 97(3), s. 636–663.

Parkyn O., Vehbi T. (2013), The Effects of Fiscal Policy in New Zealand: Evidence from a VAR Model with Debt Constraints , New Zealand Treasury Working Paper 13/02, January.

Peersman G. (2004), The transmission of monetary policy in the euro area: Are the effects different across countries?, “Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, Vol. 66(3), s. 285–308.

Pereira M.C., Wemans L. (2013), Output Effects of Fiscal Policy in Portugal: A Structural VAR Approach, Banco de Portugal Economic Bulletin, Spring.

Perotti R. (2004), Estimating the Effects of Fiscal Policy in OECD Countries, OECD Working Paper.

Potjagailo G. (2014), Spillover Effects from Euro Area Monetary Policy across the EU: A Factor-Augmented VAR Approach, Christian-Albrechts Universitat Kiel, May 28.

Raghavan M., Silvapulle P., Athanasopoulos G. (2012), Structural VAR models for Malaysian monetary policy analysis during the pre-and post–1997 Asian crisis periods, “Applied Economics”, Vol. 44, Issue 29, s. 3841–3856.

Ratto M., in’t Veld J., Roeger W. (2006), Fiscal Policy in an Estimated Open-Economy Model for the Euro Area, European Commission Economic Papers, DirectorateGeneral for Economic and Financial Affairs, No. 266, December.

Romer Ch.D., Romer D.H. (1989), Does Monetary Policy Matter? A New Test in the Spirit of Friedman and Schwartz, NBER Working Paper, No. 2966.

Romer Ch.D., Romer D.H. (2003), A New Measure of Monetary Shocks: Derivation and Implications, NBER Working Paper, No. 9866.

Rossi B., Zubairy S. (2011), What is the Importance of Monetary and Fiscal Shocks in Explaining US Macroeconomic Fluctuations?, Economic Research Initiatives at Duke (ERID) Working Paper, No. 91, Barcelona Graduate School of Economics, January 15.

Sala L. (2011), Monetary Transmission in the Euro Area: A Factor Model Approach, Technical Report, Kiel Working Papers.

Serwa D., Szymańska M. (2004), Reakcje rynków finansowych na szoki w polityce pieniężnej, „Bank i Kredyt”, nr 16 , czerwiec, NBP, Warszawa.

Sims C.A. (1992), Interpreting the macroeconomic time series facts : The effects of monetary policy, “European Economic Review”, Vol. 36 (5), s. 975–1000.

Sławiński A. (2006), Rynki finansowe, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Smets F., Wouters R. (2003), An estimated dynamic stochastic general equilibrium model of the euro area, “Journal of the European Economic Association”, Vol. 1, No. 5.

438

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

Stock J.H., Watson M.W. (2005), Implications of Dynamic Factor Models for VAR Analysis, Wirtschaftliches Forschungszentrum der Deutschen Bundesbank.

Surdej A., Współzależność gospodarcza a autonomia polityki gospodarczej państw (http://www.sporyokapitalizm.pl/).

Tower E., Willet T. (1976), The Theory of Optimum Currency Areas and Exchange Rate Flexibility, International Finance Section, 11, Princeton University, Department of Economics.

Winkler A., Mazzaferro F., Nerlich C., Thimann Ch. (2004), Official Dollarisation/ Euroisation: Motives, Features and Policy Implications of Current Cases, ECB Occassional Paper Series, 11.

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

ZAŁĄCZNIK 1 Tabela 1.1. Kryteria informacyjne dla specyfikacji modelu VAR z różnymi wartościami opóźnienia 1

2

3

4

AIC(n)

–43,22

–43,53

–43,57

–44,03*

HQ(n)

–42,62*

–42,42

–41,95

–41,90

SC(n)

–41,67*

–40,66

–39,37

–38,51

FPE(n)

1,72E–19

1,32E–19

1,44E–19

1,19E–19*

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

Tabela 1.2. Test Portmanteau na autokorelację składnika losowego Statystyka testu

Stopnie swobody

p-val.

250

180

0,0003

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

Tabela 1.3. Test Ljung-Boxa na autokorelację składnika losowego Opóźnienie

Statystyka testu

Stopnie swobody

p-val.

1

54,20

0

0,00000

2

97,00

36

0,00000

3

128,80

72

0,00005

4

183,30

108

0,00001

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

Tabela 1.4. Test Jarque-Bera na normalność rozkładu reszt Statystyka testu

Stopnie swobody

p-val.

30

10

0,003

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

439

0,8

1,0

0,8

1,0

0,0

0,0

0,4

0,6

0,2

0,4

0,6

Równanie dla SP

0,2

Równanie dla PP

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

–3

0,6

–3

0,4

–1

–1

0,2

1

1

0,0

3

3

Równanie dla CPI

–3

0,6

–3

0,4

–1

–1

0,2

1

1

0,0

3

3

Równanie dla PKB

0,8

0,8

1,0

1,0

–3

–1

1

3

–3

–1

1

3

0,0

0,0

0,4

0,6

0,2

0,4

0,6

Równanie dla TOT

0,2

Równanie dla WZ

Rysunek 1.1. Wykres statystyki CUMSUM badającej stabilność równań modelu

0,8

0,8

1,0

1,0

440 Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

ZAŁĄCZNIK 2 Tabela 2.1. Oszacowanie macierzy A 1,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,169

1,000

0,000

0,000

0,000

0,000

0,035

–11,778

1,000

0,000

0,000

0,000

0,984

2,402

0,020

1,000

0,484

0,000

–1,040

1,617

–0,003

0,000

1,000

0,000

–0,637

0,745

0,015

0,001

0,151

1,000

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

Tabela 2.2. Oszacowanie macierzy B 0,008

0

0

0

0

0

0

0,004

0

0

0

0

0

0

0,489

0

0

0

0

0

0

0,045

0

0

0

0

0

0

0,022

0

0

0

0

0

0

0,017

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

441

442

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

Rysunek 2.1. Reakcja zmiennych na strukturalny szok PKB o wartości jednego odchylenia standardowego. Przerywane linie oznaczają przedział ufności +/- 2 odchylenia standardowe. ,012

Reakcja PKB na szok PKB

,006

Reakcja CPI na szok PKB

,004

,008

,002 ,004 ,000 ,000 –,004

,8

–,002

5

10

15

20

25

30

Reakcja SP na szok PKB

–,004

,02

,6

5

10

15

20

25

30

Reakcja WZ na szok PKB

,01

,4

,00

,2 –,01

0

–,02

–,2 –,4

,03

5

10

15

20

25

30

Reakcja PP na szok PKB

–,03

,012

5

10

15

20

25

30

Reakcja TOT na szok PKB

,008

,02

,004 ,01 ,000 ,00 –,01

–,004

5

10

15

20

25

30

–,008

5

10

15

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

20

25

30

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

443

Rysunek 2.2. Reakcja zmiennych na strukturalny szok CPI o wartości jednego odchylenia standardowego. Przerywane linie oznaczają przedział ufności +/- 2 odchylenia standardowe ,006

Reakcja PKB na szok CPI

,006 ,005

,004

,004

,002

,003

,000

,002 ,001

–,002 –,004

–,000 5

10

15

20

25

30

Reakcja SP na szok CPI

,2

–,001

,005

,1

,000

,0

–,005

–,1

–,010

–,2

–,015

–,3

–,020

–,4

Reakcja CPI na szok CPI

5

10

15

20

25

30

Reakcja PP na szok CPI

,010

–,025

,004

,005

5

10

15

20

25

30

Reakcja WZ na szok CPI

5

10

15

20

25

30

Reakcja TOT na szok CPI

,000

,000 –,004

–,005 –,010 –,015

–,008 5

10

15

20

25

30

5

10

15

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

20

25

30

444

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

Rysunek 2.3. Reakcja zmiennych na strukturalny szok stopy procentowej (SP) o wartości jednego odchylenia standardowego. Przerywane linie oznaczają przedział ufności +/- 2 odchylenia standardowe ,002

Reakcja PKB na szok SP

Reakcja SP na szok SP

,004

,000

,002

–,002

,000

–,004 –,002

–,006

–,004

–,008 –,010

5

10

15

20

25

30

Reakcja SP na szok SP

,8

–,006

,000

,4

–,005

,2

–,010

,0

–,015

–,2

–,020 5

10

15

20

25

30

Reakcja PP na szok SP

,01

–,025

,008

10

15

20

25

30

Reakcja WZ na szok SP

,005

,6

–,4

5

5

10

15

20

25

30

Reakcja TOT na szok SP

,004 ,00

,000 –,004

–,01

–,008 –,012

–,02 5

10

15

20

25

30

–,016

5

10

15

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

20

25

30

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

445

Rysunek 2.4. Reakcja zmiennych na strukturalny szok wydatków rządowych (WZ) o wartości jednego odchylenia standardowego.

Przerywane linie oznaczają przedział ufności +/- 2 odchylenia standardowe ,006

Reakcja PKB na szok WZ

,003

,004

,002

,002

,001

,000

,000

–,002

–,001

–,004

5

10

15

20

25

30

Reakcja SP na szok WZ

,2

–,002

,06

,1

,05

,0

,04

–,1

,03

–,2

,02

–,3

,01

–,4

,00

–,5

5

10

15

20

25

30

Reakcja PP na szok WZ

,004

–,01

,008

,002

Reakcja CPI na szok WZ

5

10

15

20

25

30

Reakcja WZ na szok WZ

5

10

15

20

25

30

Reakcja TOT na szok WZ

,004

,000

,000

–,002 –,004 –,004

5

10

15

20

25

30

5

10

15

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

20

25

30

446

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

Rysunek 2.5. Reakcja zmiennych na strukturalny szok przychodów podatkowych (PP) o wartości jednego odchylenia standardowego.

Przerywane linie oznaczają przedział ufności +/- 2 odchylenia standardowe ,006

Reakcja PKB na szok PP

Reakcja CPI na szok PP

,003 ,002

,004

,001

,002

,000 ,000

–,001

–,002 –,004

–,002 5

10

15

20

25

30

Reakcja SP na szok PP

,4

–,003

5

10

15

20

25

30

Reakcja WZ na szok PP

,02 ,01

,2

,00 ,0 –,01 –,2 –,4

–,02

5

10

15

20

25

30

–,03

Reakcja PP na szok PP

,03

5

10

15

20

25

30

Reakcja TOT na szok PP ,000

,02 –,004

,01

–,008

,00 –,01

5

10

15

20

25

30

–,012

5

10

15

20

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych IMF, OECD oraz GUS.

25

30

SZOKI POLITYKI FISKALNEJ I PIENIĘŻNEJ W POLSCE – WPŁYW NA GŁÓWNE ZMIENNE…

447

STRESZCZENIE Celem artykułu jest identyfikacja szoków polityki fiskalnej i monetarnej w Polsce w latach 2005–2014. Kierując się badaniami na ten temat w literaturze światowej, zbadano wpływ szoków na kluczowe zmienne makroekonomiczne, jak PKB, stopa procentowa oraz terms of trade. Problematyka tzw. szoków stanowi ważną koncepcję w ramach teorii, a także szeroko rozumianej analizy efektów polityki gospodarczej, w tym – wobec rosnącej otwartości gospodarek – efektów międzynarodowych. Jednocześnie nie ma zbyt wielu opracowań podejmujących ten temat w odniesieniu do gospodarki Polski, co dodatkowo uzasadnia niniejszą analizę. Artykuł składa się z dwóch części, tj. teoretycznej i empirycznej. W pierwszej zaprezentowano definicje szoków polityki fiskalnej istniejące w literaturze makroekonomicznej oraz dokonano przeglądu opracowań na ten temat. W drugiej zaprezentowano analizę ekonometryczną mającą na celu identyfikację szoków polityki fiskalnej w Polsce. W badaniu głównym narzędziem służącym do oceny polityki fiskalnej są modele wektorowej autoregresji w wersji strukturalnej (Structural Vector Autoregression – SVAR), które zyskały dużą popularność w badaniu tego typu zagadnień (m.in. Rossi i Zubairy, 2011; Blanchard i Perotti, 2002; Dellas i in. 2005; Ilzetzki i in., 2013). Oszacowane parametry modelu oraz analiza funkcji reakcji na impuls, pozwoliły stwierdzić, z jaką siłą zmiany polityki fiskalnej wpływają na inne zmienne w czasie oraz jak długo trwa antycypacja poszczególnych szoków. W celu zbadania wpływu polityki fiskalnej oraz monetarnej na strefę realną polskiej gospodarki oszacowany został strukturalny model VAR. W badaniu wykorzystano dane kwartalne obejmujące okres od I kwartału 2000 r. do II kwartału 2014 roku. Na podstawie funkcji reakcji na impuls stwierdzono między innymi, że dodatni szok stopy procentowej skutkuje spadkiem produkcji w gospodarce, a zależność ta jest istotna statystycznie.

Słowa kluczowe: szoki polityki makroekonomicznej, szoki fiskalne, szoki pieniężne, gospodarka otwarta, modele autoregresyjne.

FISCAL AND MONETARY POLICY SHOCKS IN POLAND: THE IMPACT ON THE MAIN MACROECONOMIC VARIABLES IN 2005–2014 ABSTRACT The aim of the study is to identify the existence and strength of fiscal and monetary shocks in Poland as the determinants of the macroeconomic policy in Poland in 2005–2014. This identification, in line with the approach commonly taken in the literature, will be made through analyzing the impact of the policy changes on the key macroeconomic variables, i.e. GDP, real interest rate and terms-of-trade. The issue of „shocks” is an important concept in the theory as well as empirical studies on the effects of macroeconomic policy, in particular

448

Agnieszka Domańska, Konrad Kostrzewa

– in view of openness of contemporary economies – its international effects.

However, we do not find many studies analyzing the problem in regard to the Polish economy, thus our contribution is aimed to partially fill this gap.

The paper covers theoretical and empirical studies. The former addresses the concepts and definitions of the macroeconomic shocks as seen in the literature, and reviews the literature, mainly concerning empirical methods used in similar studies, e.g. A. Fatas and I. Mihov (2001); H. Dellas et al. (2005); H. Bouakez (2009); L.Forni et al. (2010); O. Blanchard and R. Perotti (2002). The latter part presents our quantitative study using Structural Vector Autoregression – SVAR, which gained much popularity in similar studies.

In order to examine the influence of monetary and fiscal policies on the real economy in Poland, a structural VAR model was constructed. The data used cover the period between 1st quarter in 2000 and second quarter in 2104. Based on impulse response functions, it was found that the positive shock in interest rates negatively influences the economic output.

Keywords: macroeconomic policy shocks, fiscal shocks, monetary shocks, open economy, structural autoregression models.

JEL Classification: E52, E58, E60, E62

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

Magdalena Olczyk*, Aleksandra Kordalska**

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO – ANALIZA DŁUGOOKRESOWA (Artykuł nadesłany: 31.03.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

WSTĘP Przetwórstwo przemysłowe jest ważną sekcją polskiej gospodarki. Jego znaczenie jest jeszcze większe w polskiej wymianie handlowej z zagranicą. W roku 2012 udział wywozu wyrobów przetwórstwa przemysłowego w eksporcie ogółem wynosił 67%, a w imporcie wskaźnik ten kształtował się na poziomie 53%1.

Badań identyfikujących determinanty polskiego wywozu przemysłu przetwórczego jest niewiele. Dostępne analizy na ogół są oparte na danych mocno zagregowanych i odnoszą się albo do jednej wybranej determinanty, np. kursu walutowego (Misztal, 2010, s. 59–75), albo dotyczą czynników determinujących polski wywóz na jeden wybrany rynek, np. rynek Niemiec (Ziółkowski, 2013, s. 427–435).

Szczególnie istotne jest określenie relacji między eksportem a czynnikami na niego wpływającymi w długim okresie, gdyż podstawowym celem polskiej gospodarki jest utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego w dłuższym okresie, zależnego m.in. od stopnia umiędzynarodowienia polskiej gospodarki, tj. od poziomu, dynamiki i struktury eksportu (Ministerstwo Gospodarki, 2013, *

Politechnika Gdańska, Wydział Zarządzania i Ekonomii (Magdalena.Olczyk@zie.pg.gda.pl) Politechnika Gdańska, Wydział Zarządzania i Ekonomii (Aleksandra.Kordalska@zie. pg.gda.pl) 1 Obliczenia własne na podstawie danych z Rocznika Statystycznego Rzeczypospolitej Polskiej 2013, GUS, 2014. **

450

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

s. 9). Do oceny wpływu eksportu na rozwój gospodarki narodowej ważniejsze od skutków zaburzeń incydentalnych są tendencje długookresowe (Van den Berg, Lewer, 2007, s. 260). Dlatego też autorki, opierając się na zdezagregowanych danych (dla 13 podsekcji przemysłu przetwórczego), stawiają sobie za cel określenie determinant wzrostu eksportu polskiego przemysłu przetwórczego w latach 1995–2011. W artykule będą weryfikowane hipotezy o istnieniu długookresowej zależności między zmianami wywozu poszczególnych podsekcji przetwórstwa przemysłowego a wielkością popytu zagranicznego, wielkością popytu krajowego, poziomem relatywnych jednostkowych kosztów pracy, poziomem nasycenia innowacjami w podsekcjach, stopniem otwartości tych podsekcji na rynki zagraniczne oraz ich produktywnością pracy.

W części pierwszej artykułu przedstawiono podstawy teoretyczne zależności między wielkością eksportu a czynnikami go determinującymi. W kolejnej części zostały zaprezentowane dane i metodyka przeprowadzonych badań. Następna część artykułu zawiera wyniki empirycznej analizy wpływu wybranych czynników na wartość eksportu sekcji przetwórstwa przemysłowego w Polsce w latach 1995– 2011. Analiza ta jest poprzedzona badaniem stacjonarności oraz kointegracji szeregów panelu. Ostatnia część artykułu zawiera wnioski z przeprowadzonych analiz.

PODSTAWY TEORETYCZNE Podstawową determinantą wzrostu wywozu jest wielkość popytu. Według nowych teorii wymiany handlowej wielkość popytu zagranicznego wpływa na eksport danego kraju. Wynika to z faktu, iż na silnie zglobalizowanych i często zintegrowanych rynkach, pozbawionych barier i wśród partnerów o podobnej strukturze popytu krajowi konsumenci wykazują zamiłowanie do różnorodności (model Dixita–Stiglitza – „Love of variety”), tj. do bliskich substytutów w konsumpcji, importowanych z zagranicy (Dixit, Stiglitz, 1977, s. 297–308).

Ponadto we współczesnej gospodarce rośnie rola globalnych łańcuchów wartości, realizowana w ramach handlu międzynarodowego, oraz obserwuje się wzrost tzw. handlu zadaniami (trade in tasks), co powoduje coraz silniejszą współzależność gospodarek na linii popyt zagraniczny a eksport (Lanz, Miroudot, Nordås, 2011, s. 8).

Autorki stawiają hipotezę, iż wysoki popyt zagraniczny sprzyja wzrostowi eksportu sektora przemysłu przetwórczego. Hipotezę tę oparto na modelu niedoskonałych substytutów, w którym w tradycyjnej postaci (model GoldsteinaKhana – „elasticities approach”) wolumen eksportu danej grupy towarowej jest funkcją popytu zagranicznego na te towary oraz relacji cen eksportowych do cen na rynku konkurenta (Goldstein, Khan, 1985, s. 1041–1105). W wielu empirycznych weryfikacjach tego modelu, np. dla indonezyjskiej wymiany handlowej w latach 1963–2005 (Hossain, 2009, s. 260–271) i w latach 1985–1993 (Desgupta, Hulu, Gupta, 2002, s. 1–23) czy dla wymiany polskiej w latach 1995–2002 (Mroczek,

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 451

Rubaszek, 2003, s. 25–35) i w okresie 1995–2007 (Gosińska, 2009, s. 41–58) zaobserwowano pozytywny wpływ popytu zagranicznego na wartość eksportu.

Jednakże w analizie Anasa (2011, s. 3–16) dla indonezyjskiego wywozu, zdezagregowanego na cztery sektory eksportowe, popyt zagraniczny okazał się statystycznie nieistotny w wyjaśnianiu zmienności wolumenu indyjskiego wywozu w latach 1976–2008.

Weryfikacji będzie podlegać również hipoteza, że wysoki popyt krajowy nie sprzyja poprawie wywozu podsekcji przemysłu przetwórczego, gdyż oddziałuje on negatywnie na tempo wzrostu eksportu. Z uwagi na częściową substytucyjność między sprzedażą na rynku krajowym i zagranicznym, spadek popytu na rynku krajowym przedsiębiorcy będą chcieli skompensować sprzedażą na rynku zagranicznym, a w przypadku koniunktury na rynku krajowym skupią się na sprzedaży na łatwiejszym i lepiej im znanym krajowym rynku. Potwierdzoną empirycznie negatywną zależność między wielkością krajowego popytu a eksportem można znaleźć w pracach: R. Balla, I.R. Eatona, M.D. Steuera (1996, s. 501–518), D.J. Smytha (1968, s. 25–36), J.R. Artusa (1970, s. 247–274), R. Fainiego (1994, s. 81–100). Ponadto P. Esteves i A. Rua (2013, s. 1–39) zidentyfikowali dużą asymetrię w tej relacji dla portugalskiej wymiany handlowej w latach 1980–2012, tzn. jest ona silniejsza i statystycznie istotniejsza w warunkach spadku niż wzrostu popytu krajowego. Zależność między wielkością eksportu a popytem krajowym może być również dodatnia. Może być to skutkiem nieograniczania działalności eksportowej przez część przedsiębiorstw-eksporterów w warunkach dużego popytu krajowego z uwagi na wysokie koszty utopione, związane z wejściem na rynek zagraniczny w okresie wcześniejszym.

Równie ważną determinantą wzrostu eksportu są ceny i koszty produkcji eksportowanych towarów. Spośród wielu popularnych mierników cenowokosztowych autorki wybrały do analizy jeden wskaźnik, tj. relatywne jednostkowe koszty pracy, a wybór ten zdeterminowany był głównie przez dostępność danych na analizowanym poziomie dezagregacji. Stosunkowo niska mobilność pracy (w porównaniu z kapitałem) oraz postępująca międzynarodowa fragmentaryzacja procesu produkcji sprawia, że poziom jednostkowych kosztów pracy staje się nie tylko ważną determinantą lokalizacji produkcji, ale również wymiany handlowej (Deardorff, 1984, s. 467–517). Ponadto z przeglądu literatury dokonanego przez P. Turnera i J. Van’t Dacka (1993, s. 72–90) oraz z analiz literatury przeprowadzonych przez A.G. Turnera i S.S. Goluba (1997, s. 7–23) wynika, że dla gospodarek uprzemysłowionych „względne jednostkowe koszty pracy (RULC) w przemyśle wydają się najlepszym pojedynczym miernikiem konkurencyjności cenowo-kosztowej”.

Przykładów badania zależności między poziomem relatywnych jednostkowych kosztów pracy a intensywnością eksportu jest sporo. W badaniach empirycznych kwestią budzącą najwięcej kontrowersji jest kierunek tej zależności. W większości analiz spadek ULC w danej gospodarce wspiera intensywność eksportu w danym kraju. Jednak N. Kaldor (1978, s. 99–118) dla kilku z 12 badanych krajów w latach 1963–1975 zidentyfikował dodatnią zależność między poziomem jednostkowych

452

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

kosztów pracy a udziałem krajowego eksportu w eksporcie światowym, którą z kolei potwierdził w swych badaniach J. Fagerberg (1996, s. 39–51).

Kolejnym czynnikiem wpływającym na wartość wywozu przetwórstwa przemysłowego jest stopień otwartości danej podsekcji. Otwartość handlowa (trade openess) jest w literaturze ekonomicznej definiowana albo przez pryzmat znaczenia handlu w gospodarce kraju, mierzonego najczęściej udziałem obrotów handlowych w produkcie krajowym brutto, albo przez poziom utrudnień i barier handlowych między krajem i otoczeniem zewnętrznym, mierzonych np. ilorazem sumy ceł i taryf importowych oraz sumy wartości dodanej dóbr finalnych i pośrednich. Autorki będą rozumiały otwartość handlową jako znaczenie handlu w gospodarce. Na poziomie mezo i mikro w teoriach wzrostu endogenicznego (Rivera-Batiz, Romer, 1991, s. 971–1001; Grossman, Helpman, 1991) zwraca się uwagę na korzyści z otwartości handlu w dłuższej perspektywie. Po pierwsze, otwartość ułatwia transmisję technologii przez kontakt z zagranicznymi partnerami, co może przyczyniać się do szybszej absorpcji wiedzy (Goldberg, 2008, s. 24–31). Po drugie, zachęca ona przedsiębiorstwa do wdrażania nowych technologii, pomysłów i może prowadzić do wzrostu wydatków na B+R (RiveraBatiz, Romer, 1991, s. 971–1001). Po trzecie, otwartość może prowadzić do wzrostu specjalizacji (via learning by doing), a ta z kolei pozwala na lepsze wykorzystanie potencjalnych korzyści skali (Young, 1991, s. 369–405). Po czwarte, otwartość może prowadzić do realokacji czynników produkcji do sektorów bardziej produktywnych, posiadających przewagę komparatywną w wymianie handlowej (Melitz, 2003, s. 1695–1725).

W badaniach empirycznych na poziomie mezo i mikro wzrost otwartości handlowej w większości przypadków sprzyja wzrostowi produktywności (przez osiąganie korzyści skali), wzrostowi innowacyjności (przez absorpcje technologii), co skutkuje wzrostem w zakresie działalności eksportowej. Na poziomie sektora G. Cameron, J. Proudman i S. Redding (2005, s. 775–807) wskazali na statystycznie istotny wpływ otwartości handlowej na intensywność transferu technologii wśród 14 brytyjskich sektorów przetwórstwa przemysłowego. Według H. Suna, P. Honego i H. Doucouliago (1999, s. 615–636), analizujących 28 sektorów przemysłowych w 29 chińskich prowincjach w 1995 r., otwartość handlowa ma pozytywny wpływ również na wzrost efektywności technicznej sektorów, co wynika głównie z wykorzystywania efektu korzyści skali i lepszej absorpcji technologii. W kontekście powyższego autorki stawiają hipotezę, że otwartość sektora przemysłu przetwórczego będzie sprzyjała wzrostowi eksportu.

Kolejną determinantą wzrostu wywozu jest poziom jego innowacyjności.

W teoriach handlu zagranicznego podkreśla się wpływ wydatków na B+R na intensywność eksportu. Szczególnie w teorii luki technologicznej M.V. Posnera (1961, s. 323–341) i w teorii życia produktu R. Vernona (1966, s. 19–207), a także w późniejszych analizach P. Krugmana (1979, s. 253–266) i D. Dollara (1986, s. 177–190) wskazuje się na innowacje jako potencjalne źródło przewagi konkurencyjnej i przyczynek do intensyfikacji wywozu na zagraniczne rynki.

Krajowy rynek jest bowiem we wczesnym etapie cyklu produktu zbyt ograniczony

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 453

(zwłaszcza w małych gospodarkach), aby wykorzystać siłę rynkową producentów wynikającą z innowacji, co jest bodźcem dla innowacyjnych firm do ekspansji na rynki zagraniczne. Również w endogenicznych modelach wzrostu (Grossman, Helpman, 1989, s. 1261–1283; Young, 1991, s. 369–405) innowacje jako zmienna endogeniczna decydują o poziomie luki technologicznej i tym samym o przewadze konkurencyjnej danego kraju na rynkach zagranicznych, co powinno skłaniać krajowych producentów do intensyfikacji wywozu.

Z kolei w swoim modelu popytowym A. Thirlwall (1988, s. 272–291) pokazał jeszcze inny kanał transmisji innowacji na wzrost eksportu. Okazuje się, że kraje oferujące produkty o wąskim asortymencie i o niskiej jakości zderzają się z krzywą popytu na dobra importowane, charakteryzującą się wysoką elastycznością dochodową. Skutkuje to często niższą stopą wzrostu eksportu. Właśnie poprzez innowacje kraje mogą podnieść zarówno jakość jak i rozszerzyć asortyment wywożonych produktów i osiągać przez to wyższą wartość wywozu.

Literatura empiryczna odnosząca się do wpływu innowacji na eksport jest dość obszerna. T. Buxton badał, na poziomie mezo, 15 sektorów przemysłu przetwórczego dla grupy G5 w latach 1970–1983 i stwierdził, iż poziom relatywnych wydatków na B+R jest istotną statystycznie determinantą wielkości wywozu na rynek zagraniczny w tych sektorach (Buxton, Mayes, Murfin, 1991, s. 243–256).

Z kolei Ch. Greenhalgh i P. Taylor (1990, s. 2–33) oraz Greenhalgh, Taylor i R. Wilson (1994, s. 102–135) na podstawie ilości wprowadzonych innowacji i liczby patentów (jako mierników innowacji) w 36 brytyjskich sektorach przemysłowych i usługowych w latach 1954–1985 wnioskowali, iż dla połowy z badanych sektorów innowacje miały pozytywny wpływ na wartość eksportu.

W kontekście powyższego autorki przypuszczają, iż innowacyjne sektory charakteryzują się większymi wartościami wywozu niż sektory nieinnowacyjne i stawiają kolejną hipotezę do weryfikacji o dodatniej zależności między poziomem innowacji a wartością eksportu w podsekcjach przemysłu przetwórczego.

Kolejnym czynnikiem, którego siłę i kierunek wpływu na wzrost wymiany handlowej autorki zamierzają zweryfikować, jest produktywność pracy.

Teoretycznych związków pomiędzy produktywnością a wielkością wywozu należy szukać w najnowszych nurtach teorii handlu zagranicznego. W nowej wersji nowej teorii handlu (New, New Trade Theory – NNTT), której fundament stanowią model M.J. Melitza (2003, s. 1695–1725) oraz model Melitza i G. Ottawiano (2008, s. 295–316), tylko podmioty o najwyższej produktywności są w stanie wejść i konkurować na rynku eksportowym (hipoteza samoselekcji), a operowanie na rynku zagranicznym prowadzi do ich ekspansji. Dzieje się tak, gdyż tylko najbardziej produktywne podmioty są w stanie ponieść koszty stałe związane z wejściem na rynek zagraniczny i wygrać konkurencję o stałe zasoby pracy (model Melitza). Tylko one mogą sprostać presji cenowej powstałej w wyniku konkurencji importowej (model Melitza i Ottawiano), wyłącznie one mogą skoncentrować się na wytwarzaniu produktów bliskich swojemu rdzeniowi kompetencyjnemu (Bernard i in., 2007, s. 105–130) lub wyłącznie one mogą pozwolić sobie na wybór bardziej zaawansowanej technologii (Yeaple, 2005, s. 1–20).

454

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

Empiryczną weryfikację dodatniego wpływu produktywności na działalność eksportową (wyższa produktywność zwiększa prawdopodobieństwo wejścia przedsiębiorstwa na rynek zagraniczny) na podstawie modelu Melitza można znaleźć w pracach J. Wagnera (2008, s. 169–180), prowadzonych dla niemieckich firm przetwórstwa przemysłowego w latach 1995–2005, w analizie P. Bustosa (2011, s. 304–340) dla 1693 argentyńskich firm w latach 1992–1996 oraz w badaniach A. Cieślika, A. Michałek, J. Michałka (2012, s. 67–84) dla 1930 polskich firm w latach 2002–2009.

Reasumując, autorki zamierzają zbadać, jak wielkość popytu zagranicznego, wielkość popytu krajowego, poziom relatywnych jednostkowych kosztów pracy, stopień otwartości podsekcji na rynki zagraniczne, poziom nasycenia innowacjami w podsekcjach oraz produktywność pracy wpływają na wartość polskiego eksportu przemysłu przetwórczego.

DANE I METODYKA PRZEPROWADZONYCH BADAŃ Źródłem obserwacji wykorzystanych w badaniu były bazy danych STAN OECD oraz bazy danych WIOD (Timmer, 2012). Zakres obserwacji objął lata 1995–2011.

Podział całej sekcji przetwórstwa przemysłowego na poszczególne podsekcje został dokonany na podstawie klasyfikacji NACE 1.1 (załącznik 1). Z uwagi na brak dostępności wszystkich obserwacji statystycznych połączeniu uległy dwie podsekcje, tj. podsekcja DB – produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych oraz DC – produkcja skór wyprawionych i produktów ze skór wyprawionych. Ostatecznie dostępne dane statystyczne pozwoliły na dezagregację przetwórstwa przemysłowego na 13 podsekcji, dla których otrzymano zbilansowane dane panelowe. Szczegółowe informacje dotyczące bazy danych wykorzystanej w badaniu zawiera tabela 1.

Empiryczna analiza przyczynowo-skutkowa przeprowadzona w dalszej części artykułu została poprzedzona oceną stacjonarności oraz kointegracji szeregów panelu wykorzystanych w badaniu. Podejście takie spotykane jest w analizach, których celem jest określenie długookresowej relacji między wielością eksportu a wybranymi jego determinantami (Shahzad i in., 2014; Tarawalie i in., 2014).

Do oceny stacjonarności zastosowano trzy testy pierwiastka jednostkowego, tj. testy pierwszej generacji: test J. Breitunga (Breitung, 2000, s. 161–177) oraz test IPS (Im, Pesaran, Shin, 2003, s. 53–74), które zakładają brak powiązań przekrojowych między jednostkami panelu, a także test CADF, zaproponowany przez H. Pesarana (2003, s. 4), który jest testem II generacji i dopuszcza występowanie tego typu relacji.

Symulacje Monte Carlo (Braitung, 2000, s. 161–177; Pesaran, 2003; Moon, Perron, 2004, s. 81–126) wykazały, że w przypadku paneli o relatywnie niedużym wymiarze czasowym powyższe testy charakteryzują się dobrymi własnościami w obszarze zarówno rozmiaru, jak i mocy testu.

Kolejnym krokiem w analizie było zbadanie skointegrowania szeregów panelu, których przyrosty są stacjonarne, w celu znalezienia relacji długookresowej

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 455

Tabela 1. Zmienne wykorzystane w badaniu Symbol zmiennej

OPIS zmiennej

Źródło

LEX

Logarytm wartości eksportu towarów (w mln USD)

Baza STAN OECD

LFD

Logarytm sumy wartości spożycia gospodarstw domowych, instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych oraz instytucji rządowych i samorządowych; nakładów brutto na środki trwałe oraz przyrostu rzeczowych środków obrotowych z 39 krajów* (w mln USD) – wyznaczona suma dla 39 krajów jest wielkością nieważoną

Baza WIOD, krajowe tabele input-output

LDD

Logarytm sumy krajowego spożycia gospodarstw domowych, instytucji niekomercyjnych działających na rzecz gospodarstw domowych oraz instytucji rządowych i samorządowych; krajowych nakładów brutto na środki trwałe oraz przyrostu rzeczowych środków obrotowych (w mln USD)

Baza WIOD, krajowe tabele input-output

LRULC

Logarytm krajowego jednostkowego kosztu pracy do jednostkowego kosztu pracy w Niemczech; jednostkowy koszt pracy to iloraz sumy wynagrodzeń (w mln USD) i wartości dodanej (w USD)

Baza Socio Economic Accounts WIOD

LOPEN

Logarytm ilorazu sumy wartości eksportu i importu towarów (w mln USD) oraz wartości dodanej (mln USD)

Baza STAN OECD, baza WIOD, krajowe tabele input-output

LINNO

Logarytm wielkości nakładów na B+R (w mln USD)

STAN R&D Expenditures

Logarytm ilorazu wielkości produkcji (w mln USD) i ilości przepracowanych godzin.

Baza WIOD, krajowe tabele input-output, Baza Socio Economic Accounts WIOD

LLPRO

* grupę 39 krajów tworzą: Australia, Austria, Belgia, Brazylia, Bułgaria, Chiny, Cypr, Czechy, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Indie, Indonezja, Irlandia, Japonia, Kanada, Korea, Litwa, Luksemburg, Łotwa, Malta, Meksyk, Niemcy, Portugalia, Rosja, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja, Tajwan, Turcja, USA, W. Brytania, Węgry, Włochy. Źródło: opracowanie własne.

456

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

pomiędzy tymi zmiennymi. Do badania kointegracji autorki zastosowały procedurę Engle–Grangera (1987, s. 251–276), która sprowadza się do testowania stacjonarności reszt modelu oszacowanego z wykorzystaniem zmiennych o stacjonarnych przyrostach.

Do badania kointegracji zostały wykorzystane parametryczne testy P. Pedroniego – panelowy test ADF oraz grupowy test ADF (Pedroni, 1999, s. 653–670), a także test ADF C. Kao (1999, s. 1–44)2. Porównania panelowych testów kointegracji (Kao, 1999, s. 1–44; Örsal, 2008, s. 1–20; Wagner, Hlouskova, 2010, s. 182–223) wskazują, że wymienione testy osiągają dużą moc nawet w przypadku, gdy rozmiary N i T panelu są niewielkie.

Parametry relacji długookresowej zostały oszacowane za pomocą estymatora DOLS zaproponowanego przez Kao i M. Chianga (2000, s.179–222) oraz estymatora FMOLS (Phillips, Moon, 1999, s. 1057–1111; Pedroni, 2000, s. 93–130).

Zarówno DOLS, jak i FMOLS przeznaczone są do estymacji modelu budowanego na podstawie niestacjonarnych zmiennych. W świetle obecnych badań oraz mając na względzie charakter próby wykorzystanej do analizy, estymator DOLS charakteryzuje się najkorzystniejszymi własnościami (Kao, Chiang, 2000, s. 216; Wagner, Hlouskova, 2010, s. 182–223), jednak konieczność uwzględnienia w szacowanej regresji opóźnień oraz wyprzedzeń zmiennych objaśniających, służących eliminacji endogeniczności, znacząco obniża liczbę stopni swobody, w związku z czym uzupełnieniem wyników otrzymanych z użyciem DOLS są wyniki oszacowania otrzymane za pomocą estymatora FMOLS. Poglądowo zaprezentowane zostały także wyniki oszacowania modelu dwukierunkowego z efektami stałymi za pomocą estymatora LSDV, który jednak charakteryzuje się wyraźnym obciążeniem w przypadku niestacjonarnych zmiennych.

Z punktu widzenia niniejszej analizy interesującym podejściem jest rozwiązanie oparte na estymatorze SUR, który pozwala na uzyskanie heterogenicznych parametrów dla jednostek badania, tj. dla 13 sektorów przemysłu przetwórczego.

Estymatorami przeznaczonymi dla niestacjonarnych, skointegrowanych paneli są dynamiczny estymator SUR, tzw. DSUR (Mark, Ogaki, Sul, 2005, s. 797–820), oraz FMSUR (Moon, 1999, s. 25–31). Idea tych estymatorów jest zbliżona odpowiednio do idei estymatorów DOLS oraz FMOLS, jednak mają one zastosowanie jedynie do paneli zbilansowanych, gdzie wymiar T jest znacząco większy od wymiaru N. Długość szeregów czasowych oraz liczba przekrojów panelu w kontekście liczby zmiennych objaśniających, zmusiła autorki do ograniczenia się do standardowego modelu SUR, szacowanego za pomocą estymatora GLS.

2

W świetle obecnych badań testy kointegracji zaproponowane przez J. Westerlunda (2007) charakteryzują się lepszymi własnościami w zakresie mocy i rozmiaru w stosunku do testów Pedroniego. Różnica we własnościach wynika z nakładania restrykcyjnego, nie zawsze właściwego założenia o wspólnych czynnikach w testach Pedroniego. Niestety rozmiar panelu wykorzystywanego w analizie oraz liczba zmiennych w relacji kointegrującej powoduje, że wyznaczenie statystyk Westerlunda w niniejszym badaniu jest problematyczne.

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 457

WYNIKI ANALIZY Przyczynowo-skutkowa analiza zmian eksportu sekcji przetwórstwa przemysłowego została poprzedzona oceną stacjonarności zmiennych wykorzystanych w badaniu.

Zastosowane testy pierwiastka jednostkowego dla zmiennych opisujących przemysł przetwórczy w Polsce wskazały jednoznacznie na stacjonarność pierwszych przyrostów dla niemal wszystkich analizowanych czynników (tab. 2).

W przypadku wybranych zmiennych (LDD, LRULC, LOPEN, LLPRO) wykonano dodatkowe testy Fishera na bazie testów ADF i PP, które potwierdziły zintegrowanie rzędu I. Również na poziomie istotności 0,01 w testach Breitunga i IPS nakłady poniesione na badania i rozwój można uznać za zmienną I(1), jednak do tych wyników należy podejść z dużą ostrożnością. Wykonane dodatkowe testy wpłynęły na odrzucenie hipotezy zerowej o zintegrowaniu rzędu I na poziomie tej zmiennej, w związku z tym w estymacji modeli zmienna LINNO została uznana za stacjonarną3.

Tabela 2. Wyniki oceny stacjonarności zmiennych

Zmienna

Poziomy zmiennych Breitung

Pierwsze różnice zmiennych

IPS

CADF

Breitung

IPS

CADF

LEX

–0,464

–0,194

1,643

–5,976***

–4,296***

–4,763***

LDD

–3,972***

–1,047

–0,124

–5,360***

–8,364***

–2,296**

1,506

–1,232

0,712

–3,492***

–4,302***

–3,289***

LRULC

–1,711**

0,094

–6,804***

–8,926***

–7,848***

LOPEN

–1,489*

–1,436*

0,829

–1,874**

–9,105***

–2,988***

LINNO

–2,227**

–2,316**

2,368

–3,521***

–11,63***

–4,576***

LLPRO

–2,352***

–1,189

–0,871

–6,163***

–8,929***

–4,233***

LFD

14,35

* istotność na poziomie 0,1, ** istotność na poziomie 0,05, *** istotność na poziomie 0,01.

Uwagi: 1) maksymalna liczba opóźnień w relacjach testowych B i IPS została wyznaczona automatycznie w Eviews na podstawie liczby obserwacji, liczba opóźnień została ustalona na podstawie kryterium informacyjnego Schwarza; 2) dla zmiennej LINNO oraz pierwszych przyrostów zmiennych LDD, LRULC, LOPEN, LINNO i LLPRO regresje testowe zawierały wyraz wolny (efekty indywidualne), dla pozostałych przypadków regresje zawierały wyraz wolny oraz trend deterministyczny. Źródło: obliczenia własne.

3

Analizując stacjonarność logarytmów nakładów na badania i rozwój warto bliżej przyjrzeć się obserwacjom tego zjawiska w czasie. W przypadku Polski nakłady te stanowią nieznaczną część PKB (0,77% w 2011 r.) i nie ulegały istotnym zmianom w badanym okresie, w związku z tym uzasadnione jest potraktowanie tej zmiennej jako zmiennej stacjonarnej.

458

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

Kolejnym krokiem w analizie było zbadanie kointegracji szeregów, które miało na celu ustalenie, czy pomiędzy wyróżnionymi zmiennymi istnieje relacja długookresowa (tab. 3). Do jej oceny zostały wybrane jedynie te zmienne, które w badaniu pierwiastka jednostkowego okazały się zmiennymi I(1)4.

W ocenie kointegracji, testowana regresja przedstawiała się następująco: L EX itPL = b0 + b1 L DDit + b2 L FDit + b3 L RULCit + b4 LOPENit + b5 L PROit + fit . (1) Tabela 3. Wyniki panelowych testów kointegracji Pedroni panelowy ADF

Pedroni grupowy ADF

Kao ADF

–0,639***

–5,723***

–6,129***

*** istotność na poziomie 0,01.

Uwaga: maksymalna liczba opóźnień w relacji testowej została wyznaczona automatycznie w Eviews na podstawie liczby obserwacji, liczba opóźnień została ustalona na podstawie kryterium informacyjnego Schwarza. Źródło: obliczenia własne.

Dla analizowanej regresji hipoteza zerowa o braku kointegracji została odrzucona, co pozwala na potraktowanie tego związku jako relacji długookresowej.

Do uzyskanych wyników należy podejść z pewną ostrożnością, głównie ze względu na to, że test Kao jest oparty na homogenicznych parametrach b w regresji kointegrującej, co oznacza identyczne wektory kointegrujące dla każdej jednostki przekroju i jest założeniem bardzo restrykcyjnym. Jednocześnie (na co zwrócono uwagę w części metodologicznej) w testach Pedroniego jest przyjmowane rygorystyczne, nie zawsze trafne założenie o wspólnych czynnikach.

Wyniki estymacji relacji długookresowych dla polskiego wywozu artykułów przemysłowych z wykorzystaniem trzech estymatorów, tj. DOLS, FMOLS i LSDV, zaprezentowano w tabeli 4. Z danych tabeli wynika, iż niemal wszystkie analizowane zmienne objaśniające w istotny sposób wyjaśniały zmiany polskiego eksportu przemysłu przetwórczego, ale siła ich oddziaływania była różna.

Najsłabiej i do tego niekorzystnie lub nieistotnie na wzrost polskiego wywozu artykułów przemysłowych wpływał wzrost popytu krajowego. Wynika z tego, iż 4 Z definicji szeregi y i x są skointegrowane stopnia d, b, jeżeli szeregi te są zintegrowane rzędu d oraz istnieje kombinacja linowa tych zmiennych, która jest zintegrowana rzędu d-b. W przypadku ogólnym większej liczby zmiennych objaśniających każda ze zmiennych powinna być zintegrowana rzędu d. Możliwe jest jednak uzyskanie szeregów skointegrowanych, jeżeli zmienna y~I(d), a zmienne objaśniające są zintegrowane w wyższym stopniu I(d+1), ale istnieje liniowa kombinacja zmiennych x, która jest skointegrowana rzędu d+1, d (Engle, Granger, 1987). Oznacza to, że w relacji kointegrującej zmienna objaśniana może być zintegrowana w takim samym lub niższym stopniu jak zmienna objaśniająca. Z uwagi na to, że wartość eksportu jest zmienną I(1), nakłady na badania i rozwój uznane za zmienną I(0) nie zostały uwzględnione w relacji kointegrującej.

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 459

Tabela 4. Wyniki oszacowania relacji długookresowej dla polskiego eksportu wyrobów przemysłowych Zmienna

LDD LFD LRULC LOPEN LLPRO R2 Liczba obserwacji

DOLS

FMOLS

lags=1, leads=0

FE two-way

–0,093*

0,059

0,108

(0,051)

(0,040)

(0,153)

0,615*** (0,125) 0,105* (0,058) 0,789*** (0,079) 0,931***

0,491*** (0,120) 0,114*** (0,044) 0,784*** (0,069) 0,481***

0,419** (0,169) 0,024 (0,064) 0,691*** (0,127) 0,460***

(0,064)

(0,065)

(0,121)

0,981

0,995

0,943

195

208

221

* istotność na poziomie 0,1, ** istotność na poziomie 0,05, *** istotność na poziomie 0,01. Źródło: obliczenia własne.

spadek popytu na rynku krajowym przedsiębiorcy w sektorze przemysłu przetwórczego kompensują sprzedażą na rynku zagranicznym, a w przypadku koniunktury na rynku krajowym skupiają się na sprzedaży na łatwiejszym i lepiej im znanym rynku krajowym. Z kolei zmiany popytu zagranicznego z dużą siłą determinowały wywóz wyrobów przemysłu przetwórczego w długim okresie.

W polskim przemyśle przetwórczym kluczowym czynnikiem decydującym o wzroście eksportu był – obok rosnącej otwartości handlowej i popytu zagranicznego – wzrost produktywność pracy. Wyniki oszacowań dla polskiego przemysłu przetwórczego pozwalają potwierdzić hipotezę wynikającą z modelu Melitza oraz modelu Melitza i Ottawiano o pozytywnym wpływie wzrostu produktywności na intensyfikację eksportu. Polską gospodarkę charakteryzuje ciągle duży dystans w poziomie produktywności pracy w stosunku do jej głównych partnerów handlowych (w ujęciu nominalnym w ciągu godziny wytwarzamy cztery razy mniej niż w Niemczech i trzy razy mniej niż w Hiszpanii i we Włoszech).

Pozwala to optymistycznie patrzeć na zwiększenie się w przyszłości polskiego wywozu artykułów przemysłowych, opartego na wzroście produktywności pracy w tym sektorze (Hausner, 2013, s. 15).

460

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

Wyniki oszacowań pokazują również, iż wzrost polskiego wywozu w przemyśle przetwórczym następował w warunkach wzrostu, a nie spadku poziomu relatywnych, jednostkowych kosztów pracy. Świadczyć to może o skutecznej, jakościowej strategii konkurowania stosowanej przez polskich eksporterów na międzynarodowych rynkach. Siła wpływu tej zmiennej na wielkość polskiego eksportu była jednak stosunkowo niewielka, szczególnie w porównaniu z siłą oddziaływania popytu zagranicznego, otwartości czy produktywności pracy Dysponując zdezagregowanymi danymi dla przetwórstwa przemysłowego, interesujące wydaje się, w jaki sposób wartość wywozu w podziale na poszczególne podsekcje przemysłu przetwórczego reaguje na czynniki determinujące. W tym celu zaproponowany został model pozornie niezależnych regresji, określany w dalszej części jako model sektorowy, który pozwolił na uzyskanie heterogenicznych, indywidualnych ocen parametrów strukturalnych dla każdej z 13 podsekcji.

Zaproponowany model SUR dla eksportu przestawia się następująco:

L EX iPL = bi0 + bi1 L DDi + bi2 L FDi + bi2 L RULCi + + bi3 LOPENi + bi4 L LPROi + fi ^ i = 1, ..., 13h .

(2)

Wyniki estymacji modelu sektorowego są zawarte w tabeli 5. W tabeli tej podsekcje zostały posortowane w porządku malejącym według kryterium udziału każdej podsekcji w całkowitym eksporcie wyrobów przemysłu przetwórczego w 2011 roku.

Opierając się na analizie znaczenia poszczególnych zmiennych w wyjaśnianiu zmienności eksportu w polskim przemyśle przetwórczym na poziomie indywidualnej podsekcji, warto podkreślić dość znaczną istotność czynnika popytowego. Aż w 8 na 13 podsekcji popyt krajowy (LDD) okazał się statystycznie istotną zmienną objaśniającą. W zdecydowanej większości podsekcji, tj. w sześciu na 8 spadek popytu krajowego sprzyjał wzrostowi eksportu. Najsilniej spadek krajowego popytu wpływał na wzrost wielkości wywozu produkcji chemikaliów, wyrobów i włókien chemicznych. Z kolei w trzech podsekcjach, tj. produkcji artykułów spożywczych, napojów i wyrobów tytoniowych oraz w produkcji gdzie indziej niesklasyfikowanej, jak i w podsekcji wytwarzanie koksu, produktów rafinowanej ropy naftowej oraz paliw jądrowych, spadający popyt krajowy okazał się czynnikiem hamującym osiąganie wzrostu wywozu.

Zdecydowanie silniej na wielkość polskiego eksportu przemysłu przetwórczego wpływał popyt zagraniczny. W 9 podsekcjach wzrost popytu zagranicznego sprzyjał wzrostowi eksportu. Najmocniej wzrost popytu zagranicznego wpływał na wielkość eksportu w zakresie produkcji sprzętu transportowego oraz produkcji chemikaliów, wyrobów i włókien chemicznych. Znaczenie oddziaływania popytu zagranicznego było w badanym okresie porównywalne z siłą oddziaływania

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 461

Tabela 5. Wyniki oszacowania modelu SUR dla polskiego eksportu wyrobów przetwórstwa przemysłowego w podziale sektorowym Podsekcja DM

DL

DJ

DA

DG

DK

DH

DN

DF

DB/DC

DE

DI DD

LDD

LFD

–0,096***

1,281***

(0,032)

(0,317)

–0,088

–0,185

(0,081)

(0,151)

–0,187** (0,076) 0,364*** (0,101) –0,651*** (0,117) –0,059

0,896***

LRULC 0,165 (0,143) 0,637*** (0,100) 0,139**

(0,101)

(0,064)

0,073

0,070

(0,063)

(0,056)

1,756*** (0,221) 0,761***

0,658*** (0,116) 0,164***

LOPEN

LLPRO

0,701***

1,033***

(0,124) 1,219*** (0,117) 0,616*** (0,062) 1,100*** (0,058) 1,219*** (0,207) 0,677***

1,169*** (0,131) 0,962*** (0,110) 0,766*** (0,072) 0,394** (0,154) 1,098***

(0,042)

(0,098)

(0,058)

–0,001

0,247

–0,073

(0,041)

(0,163)

(0,103)

0,517*

–0,088

(0,298)

(0,173)

(0,148)

(0,151)

–0,118***

–0,116

0,163*

(0,038)

(0,141)

(0,084)

0,399*** (0,101) 0,493***

0,855***

(0,157)

(0,286)

–0,055*

0,149*

(0,029)

(0,082)

0,273

0,776*

(0,250)

(0,428)

–0,070

0,396**

0,246*** (0,067) –0,600*** (0,203) –0,279***

(0,047)

(0,182)

(0,096)

–0,102*

–0,506***

–0,098

(0,054)

(0,091)

(0,078)

(0,079)

(0,205)

1,314*** (0,180) 1,261***

0,078 (0,099) 0,834*** (0,206) 1,392*** (0,157) 1,339*** (0,065)

(0,069) 1,339*** (0,142) 0,544***

0,604*** (0,083) 1,360*** (0,358) 1,206*** (0,087) 1,116*** (0,085)

R2 0,981

0,992

0,994

0,996

0,994

0,995

0,995

0,980

0,969

0,978

0,977

0,993

0,981

* istotność na poziomie 0,1, ** istotność na poziomie 0,05, *** istotność na poziomie 0,01. Źródło: opracowanie własne.

462

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

czynników związanych z otwartością gospodarki oraz czynnika proefektywnościowego, związanego z produktywnością pracy.

Wzrost otwartości handlowej sprzyjał w istotny sposób wzrostowi wywozu.

Dotyczyło to 12 podsekcji, choć siła oddziaływania tego czynnika była bardzo różna w badanych jednostkach. Wśród czterech podsekcji, które mają prawie 50% udział w polskim wywozie artykułów przemysłowych (tj. w podsekcjach: przetwórstwa transportowego, elektro-optycznego, metalowego, spożywczego), siła oddziaływania tej zmiennej była prawie dwa razy większa w podsekcji elektrooptycznej i spożywczej niż w dwóch pozostałych.

Trzecim, obok popytu zagranicznego i otwartości handlowej, i najważniejszym czynnikiem w wyjaśnianiu zmian w eksporcie w poszczególnych podsekcjach polskiego przemysłu przetwórczego była produktywność pracy. Była ona zmienną istotną statystycznie w 13 podsekcjach. Aż w pięciu pośród 13 badanych podsekcji w długim okresie była ona najsilniejszą determinantą wzrostu wywozu, a w pięciu innych podsekcjach była drugim najsilniej oddziałującym czynnikiem na wzrost eksportu. Najmocniej jej wzrost sprzyjał osiąganiu wzrostu wywozu w sektorach produkcji wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych, urządzeń elektrycznych i optycznych, produkcji papieru i wyrobów z papieru oraz wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych.

Znaczenie czynnika kosztowego było w badanym okresie zdecydowanie mniejsze, ale był on czwartą, po produktywności, otwartości handlowej i popycie zagranicznym, najważniejszą determinantą wzrostu polskiego eksportu przemysłu przetwórczego w badanym okresie. Relatywne jednostkowe koszty pracy były statystycznie istotne w wyjaśnianiu zmian wywozu w tylko 8 podsekcjach.

W zdecydowanej większości podsekcji wzrost eksportu następował w warunkach wzrostu relatywnych kosztów pracy. Może to wynikać z ciągle dużej luki między absolutnym poziomem jednostkowych kosztów pracy w Polsce i w Niemczech (kraj referencyjny). Umożliwia to wzrost polskiego wywozu nawet w warunkach silniejszego wzrostu jednostkowych kosztów pracy w Polsce porównaniu do ich wzrostu w Niemczech. Dodatnia zależność między wzrostem RULC i wzrostem eksportu była najsilniejsza w dwóch sektorach i to tych o znacznych udziałach w całkowitym eksporcie wyrobów przemysłowych, tj. podsekcji elektro-optycznej oraz w podsekcji „produkcja chemikaliów, wyrobów i włókien chemicznych”.

W zaledwie trzech podsekcjach, tj. wytwarzania koksu, produktów rafinowanej ropy naftowej i paliw jądrowych, produkcji masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru oraz produkcji wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych, spadek relatywnych jednostkowych kosztów pracy sprzyjał generowaniu większego wywozu.

W opracowanym przez autorki modelu w podziale sektorowym w długim okresie aż w dziesięciu na 13 sektorów cztery lub więcej zmiennych objaśniających było istotnych statystycznie w wyjaśnieniu zmienności eksportu danego sektora, co należy uznać za rezultat satysfakcjonujący. Również wartości współczynników determinacji dla poszczególnych równań modelu, wahające się w przedziale od 0,96 do 0,99, wskazują na jego zadowalające dopasowanie.

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 463

PODSUMOWANIE Wyniki oszacowania modelu dla całej sekcji przetwórstwa przemysłowego na podstawie zdezagregowanych danych pozwoliły potwierdzić istotny wpływ rosnącej produktywności pracy, otwartości handlowej oraz rosnącego popytu zagranicznego na wzrost eksportu w polskim przemyśle przetwórczym.

W analizowanym okresie wzrost wartości wywozu wykazywał się znacznie mniejszą wrażliwością na wzrost relatywnych jednostkowych kosztów pracy oraz na spadek popytu krajowego.

Z uwagi na odmienny udział każdej z badanych podsekcji w eksporcie wyrobów przemysłu przetwórczego czy w generowaniu wartości dodanej oszacowałyśmy model, który umożliwił ocenę siły oddziaływania każdej zmiennej objaśniającej indywidualnie dla każdej podsekcji. Wyniki przeprowadzonej analizy wskazały na dość istotne różnice w roli poszczególnych zmiennych w wyjaśnianiu zmian eksportu w badanych podsekcjach. W polskim przetwórstwie przemysłowym wzrost wywozu był w przeważającej ilości podsekcji zdeterminowany przez trzy kluczowe czynniki, tj. wzrost produktywności pracy, popytu zagranicznego oraz otwartości handlowej. Również w większości podsekcji przemysłu przetwórczego popyt krajowy oraz relatywne jednostkowe koszty pracy były istotną statystycznie zmienną objaśniającą zmiany w eksporcie, jednakże ich siła oddziaływania była zdecydowanie mniejsza od wyżej wymienionych czynników.

Autorki mają jednak nadzieję, iż wyniki przeprowadzonych badań będą stanowić głos w dyskusji o instrumentach wspierania wzrostu eksportu poszczególnych podsekcji przemysłu przetwórczego. Przeprowadzona analiza wykazała bowiem, że w każdej podsekcji siła oddziaływania wybranych czynników jest inna, a przede wszystkim różny jest czynnik kluczowy decydujący o generowaniu wzrostu wywozu.

Wskazane byłoby dokonanie ponownego oszacowania modeli dla dłuższego szeregu czasowego, gdy dane będą dostępne. Proponujemy również wprowadzenie do modelu innego miernika innowacyjności sektora silnie skorelowanego z wielkością nakładów na B+R, np. ilości osób zatrudnionych z wyższym wykształceniem w danym sektorze. W przypadku pojawienia się dostępnych danych, o identycznym stopniu dezagregacji, można uwzględnić nowe zmienne objaśniające w modelu, takie jak wielkość napływu BIZ. Z punktu widzenia zastosowanej metodyki badań warto zastanowić się nad poszukiwaniem estymatora, który dla panelowych danych zintegrowanych i przy niedużym wymiarze czasowym panelu (co jest charakterystyczne dla gospodarek europejskich), pozwoliłby na uzyskiwanie heterogenicznych parametrów dla jednostek badania, bez utraty cech przypisanych danym panelowym, osiągając jednocześnie pożądane własności. W dalszych badaniach warto zastanowić się także nad możliwością wykorzystania estymacji bayesowskiej do analizy zagadnienia. Dostępna autorkom wiedza a priori na temat kształtowania się zależności między badanym zjawiskiem a wybranymi czynnikami determinującymi oraz rozmiar próby byłyby wskazaniem do użycia tej metody.

464

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

BIBLIOGRAFIA Anas T. (2011), Long-run Determinants of Exports: a Co-intergation Approach, Artykuł przygotowany i prezentowany na Development Studies Forum – BAPPENAS, Jakarta.

Artus J.R. (1970), The Short-term Effects of Domestic Demand Pressure on British Exports Performance, International Monetary Fund Staff Papers, 17, s. 247–274.

Ball R., Eaton J.R., Steuer M.D. (1966), The relationship between United Kingdom export performance in manufacturing and the internal pressure of demand, “The Economic Journal”, Vol. 76(303), s. 501–518.

Bernard A.B., Jensen J.B., Redding J., Schott P.K. (2007), Firms in international trade, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 21(3), s. 105–130.

Breitung J. (2000), The local power of some unit root tests for panel data, w: Nonstationary Panels, Panel Cointegration, and Dynamic Panels, Advances in Econometrics, B. Baltagi (red.), Amsterdam, JAI, 15, s. 161–178.

Brodzicki T. (2006), Otwartość a wzrost gospodarczy – wyniki dotychczasowych badań i wnioski na przyszłość, Working Papers 0602, Economics of European Integration Department, Faculty of Economics, University of Gdansk, Poland.

Bustos P. (2011), Trade liberalization, exports, and technology upgrading: evidence on the impact of MERCOSUR on Argentinian firms, “American Economic Review”, Vol. 101(1), s. 304–340.

Buxton T., Mayes D., Murfin A. (1991), UK trade performance and R&D, “Economics of Innovation and New Technology”, Vol. 1(3), s. 243–256.

Cameron G., Proudman J., Redding S., (2005), Technological convergence, R&D, trade and productivity growth, “European Economic Review”, Vol. 49(3), s. 775– 807.

Cieślik A., Michałek J., Michałek A. (2012), Determinanty działalności eksportowej polskich przedsiębiorstw, „Gospodarka Narodowa”, nr 7–8, s. 67–84.

Deardorff A.V. (1984), Testing trade theories and predicting trade flows, w: Handbook of International Economics, R.W. Jones, P.B. Kenen (red.), Volume l, NorthHolland.

Desgupta D., Hulu E., Gupta B. (2002), The determinants of Indonesia’s no-oil exports, w: Deregulation and Development in Indonesia, F. Igbal, E. William (red.), Praeger Publishing, Westport.

Dixit A., Stiglitz J. (1977), Monopolistic competition and optimum product diversity, “American Economic Review”, Vol. 67(3), s. 297–308.

Dollar D. (1986), Technological innovation, capital mobility and the product cycle in North- South trade, “The American Economic Review”, Vol. 76(1), s. 177–190.

Engle R.F., Granger C.W.J. (1987), Co-integration end error correction: Representation, estimation and testing, “Econometrica”, Vol. 55(2), s. 251–276.

Esteves P., Rua A. (2013), Is the role for domestic demand pressure on export performance, “European Central Bank Paper”, No. 1594.

Fagerberg J. (1996), Technology and competitiveness, “Oxford Review of Economic Policy”, Vol. 12(3), s. 39–51.

Faini R. (1994), Export supply, capacity and relative prices, “Journal of Development Economics”, Vol. 45(1), s. 81–100.

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 465

Goldberg I. (2008), Globalization and technology absorption in Europe and Central Asia: The role of trade, FDI, and cross-border knowledge flows, “The World Bank Working Paper”, No. 150.

Goldstein M., Khan M. (1985), Income and price effects in foreign trade, w: Handbook of International Economics, R.W. Jones, P.B. Kenen (red.), Volume II, Elsevier Science Publishing B.V. Gosińska E. (2009), Analiza konitegracyjna z zaburzeniami struktury na przykładzie modelu handlu zagranicznego Polski, „Bank i Kredyt”, t. 40, nr 6, s. 41–58.

Greenhalgh Ch., Taylor P. (1990), Innovation and Export Values and Prices, CEPR Discussion Papers, 487.

Greenhalgh Ch., Taylor P., Wilson R. (1994), Innovation and export values and process – a disaggregated study, “Oxford Economic Papers”, Vol. 46(1), s. 102–135.

Grossman G.M, Helpman E. (1989), Product development and international trade, “Journal of Political Economy”, Vol. 97(6), s. 1261–1283.

Grossman G.M., Helpman E. (1991), Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Press, Cambridge, USA and London, UK. GUS (2014), Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2013, Warszawa.

Hossain A.A. (2009), Structural changes in the export demand function for Indonesia estimations, analysis and policy implications, “Journal of Policy Modeling”, Vol. 31(2), s. 260–271.

Im K.S., Pesaran M.H., Shin Y. (2003), Testing for unit roots in heterogeneous panels, “Journal of Econometrics”, Vol. 115(1), s. 53–74.

Kaldor N. (1978), The effect of devaluations on trade in manufactures, w: Further Essays on Applied Economics, Duckworth, London,.

Kao C. (1999), Spurious regression and residual-based tests for cointegration in panel data, “Journal of Econometrics”, Vol. 90(1), s. 1–44.

Kao C., Chiang M. (2000), On the estimation and inference of a cointegrated regression in panel data, “Advances in Econometrics”, Vol. 15, s. 179–222.

Krugman P. (1979), A model of innovation, technology transfer and the world distribution of income, “Journal of Political Economy”, Vol. 87(2), s. 253–266.

Lanz R., Miroudot S., Nordås H.K. (2011), Trade in tasks, “OECD Trade Policy Working Papers”, No. 117, OECD Publishing.

Mark N., Ogaki M., Sul D. (2005), Dynamic seemingly unrelated cointegrating regressions, “Review of Economic Studies”, Vol. 72 (3), s. 797–820.

Melitz M., Ottaviano G. (2008), Market size, trade, and productivity, “Review of Economic Studies”, Vol. 75(1), s. 295–316.

Melitz M.J. (2003), The impact of trade on intra-industry reallocations and aggregate industry productivity, “Econometrica”, Vol. 71(6), s. 1695–1725.

Ministerstwo Gospodarki (2013), Strategia „Dynamiczna Polska 2020” (http://www. mg.gov.pl/files/upload/17492/Strategia.pdf).

Misztal P. (2010), Główne determinanty bilansu handlowego w Polsce, „Ekonomista”, nr 1, s. 59–75.

Moon H.R. (1999), A note on fully-modified estimation of seemingly unrelated regressions models with integrated regressors, “Economic Letters”, Vol. 65(1), s. 25–31.

Moon H.R., Perron B. (2004), Testing for a unit root in panels with dynamic factors, “Journal of Econometrics”, Vol. 122, s. 81–126.

466

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

Mroczek W., Rubaszek M. (2003), Determinanty polskiego handlu zagranicznego, „Materiały i Studia”, nr 161, NBP, Warszawa. Örsal D.D.K. (2008), Comparison of panel cointegration tests, “Economics Bulletin”, Vol. 3(6), s. 1–20.

Pedroni P. (1999), Critical values for cointegration tests in heterogeneous panels with multiple regressors, “Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, Vol. 61(4), s. 653–670.

Pedroni P. (2001), Fully modified OLS for heterogeneous cointegrated panels, w: Nonstationary Panels, Panel Cointegration, and Dynamic Panels, B. Baltagi (red.)

“Advances in Econometrics”, Vol. 15, Emerald Group Publishing Limited, s. 93–130.

Pesaran H. (2003), A Simple Panel Unit Root Test in the Presence of Cross Section Dependence, Cambridge Working Papers in Economics 0346, Faculty of Economics (DAE), University of Cambridge.

Phillips C.B.P., Hyungsik R. Moon R.H. (1999), Linear regression limit theory for nonstationary panel data, “Econometrica”, Vol. 67, No. 5, s. 1057–1111.

Porter M. (1990), The Competitive Advantage of Nation, Macmillan Press.

Posner M.V. (1961), International trade and technical change, “Oxford Economic Paper”, Vol. 13, No. 3, s. 323–341.

Research and Innovations Performance in Poland (2013), (http://ec.europa.eu/research/ innovation-union/pdf/state-of-the-union/2012/countries/poland_2013.pdf).

Rivera-Batiz L.A., Romer P.M. (1991), International trade with endogenous technological change, “European Economic Review”, Vol. 35(4), s. 971–1001.

Smyth D. J. (1968), Stop – Go and United Kingdom Exports of Manufacturing, “Oxford Bulleting of Economics and Statistics”, Vol. 30(1), s. 25–36.

Shahzad S., Rehman M., Abbasi F., Zakaria M. (2014), Relationship between Remittance, Export, Foreign Direct Investment and Growth: A Panel Cointegration and Causal Analysis in South Asia, MPRA Paper (https://mpra.ub.uni-muenchen. de/60290/).

STAN OECD Bilateral Trade Database. (https://stats.oecd.org/Index.aspx?DataSetCode=BTDIXE).

Sun H., Hone P., Doucouliago H. (1999), Economic openness and technical efficiency: A case study of Chinese manufacturing industries, “Economics of Transition”, Vol. 7, No. 3, s. 615–636.

Tarawalie A., Ahortor Ch., Umo M. (2014), Real exchange rate volatility and export performance in the West African Monetary Zone, w: Regional Economic Integration in West Africa, D. Seck (red.), Springer, s. 101–135.

Thirlwall A. (1988), Balance of Payment Theory and UK Experience, Macmillan, London.

Timmer M.P. (red.), (2012), The world input-output database (WIOD): contents, sources and methods, “WIOD Working Paper” No. 10 (http://www.wiod.org/publications/papers/wiod10.pdf).

Turner A.G., Golub S.S. (1997), Towards a System of Unit Labor Cost-Based Competitiveness Indicators for Advanced, Developing and Transition Countries, Staff Studies for the World Economic Outlook, IMF Working Paper 97/151.

Turner P., Van’t Dack’s J. (1993), Measuring international price and cost competitiveness, “BIS Economic Paper”, Vol. 39, Basle.

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 467

Van Ark B., Stuiwenwold E., Ympa G. (2005), Unit Labour Costs, Productivity and International Competitiveness, Groningen Growth and Development Centre.

Van den Berg H., Lewer J.J. (2007), International Trade and Economic Growth, M.E. Sharpe, New York.

Vernon R. (1966), International investment and international trade in the product cycle, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 80(2), s. 190–207.

Wagner J. (2008), Export entry, export exit and productivity in German manufacturing industries, “International Journal of the Economics of Business”, Vol. 15(2), s. 169–180.

Wagner M., Hlouskova J. (2010), The performance of panel cointegration methods: Results from a large scale simulation study, “Econometric Reviews”, Vol. 29 (2), s. 182–223.

Westerlund J. (2007), Testing for error correction in panel data, “Oxford Bulletin of Economics and Statistics”, Vol. 69(6), s. 709–748.

Yeaple R. (2005), A simple model of firm heterogeneity, international trade, and wages, “Journal of International Economics”, Vol. 65(1), s. 1–20.

Young A. (1991), Learning by doing and the dynamic effects of international trade, “The Quarterly Journal of Economics”, Vol. 106(2), s. 369–405.

Ziółkowski K. (2013), Determinanty rozwoju polskiego eksportu do Niemiec, „Ekonomista”, nr 3, s. 427–435.

468

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

Załącznik 1. Klasyfikacja sektora przemysłu przetwórczego wg NACE 1.1 Symbol podsekcji

Podsekcje sektora przemysłu przetwórczego

DA

Produkcja artykułów spożywczych; napojów i wyrobów tytoniowych

DB

Produkcja tkanin i wyrobów włókienniczych

DC

Produkcja skór wyprawionych i wyrobów ze skór wyprawionych

DD

Produkcja drewna i wyrobów z drewna

DE

Produkcja masy włóknistej, papieru i wyrobów z papieru; działalność wydawnicza i poligraficzna

DF

Wytwarzanie koksu, produktów rafinowanej ropy naftowej i paliw jądrowych

DG

Produkcja chemikaliów, wyrobów chemicznych i włókien chemicznych

DH

Produkcja wyrobów gumowych i z tworzyw sztucznych

DI

Produkcja wyrobów z pozostałych surowców niemetalicznych

DJ

Produkcja metali i przetworzonych wyrobów z metali

DK

Produkcja maszyn i urządzeń, gdzie indziej niesklasyfikowana

DL

Produkcja urządzeń elektrycznych i optycznych

DM

Produkcja sprzętu transportowego

DN

Produkcja, gdzie indziej niesklasyfikowana

Źródło: http://ec.europa.eu/eurostat/ramon/nomenclatures http://unstats.un.org/unsd/cr/ registry/regcst.asp?Cl=17

DETERMINANTY WZROSTU POLSKIEGO EKSPORTU PRZEMYSŁU PRZETWÓRCZEGO… 469

STRESZCZENIE Głównym celem artykułu było określenie determinant eksportu polskiego przemysłu przetwórczego na podstawie danych pochodzących z 13 podsekcji przetwórstwa przemysłowego wyodrębnionych zgodnie z NACE 1.1. Analiza z wykorzystaniem modelu ECM objęła lata 1995–2011 i została przeprowadzona dwutorowo – dla całej sekcji przemysłu przetwórczego oraz dla poszczególnych jego podsekcji. Autorki zbadały, jak popyt zagraniczny, popyt krajowy, relatywne jednostkowe koszty pracy, otwartość handlowa, nasycenie innowacjami oraz produktywność pracy wpływają na zmiany eksportu przemysłu przetwórczego.

Wyniki oszacowań dla całej sekcji przetwórstwa przemysłowego potwierdziły istotny, pozytywny wpływ popytu zagranicznego, produktywności pracy oraz otwartości handlowej na zmiany wartości eksportu. W analizowanym okresie wzrost wartości wywozu wykazywał się znacznie mniejszą wrażliwością na wzrost relatywnych jednostkowych kosztów pracy oraz na spadek popytu krajowego.

Wyniki badań wskazały także na silniejsze oddziaływanie badanych czynników w długim okresie w stosunku do okresu krótkiego oraz na dobrą zdolność gospodarki polskiej do korygowania odchyleń od równowagi. Z analizy przeprowadzonej na poziomie poszczególnych podsekcji przemysłu przetwórczego wynika, iż wzrost eksportu jest w przeważającej liczbie tych podsekcji determinowany przez trzy kluczowe czynniki, tj. wzrost produktywności pracy, popytu zagranicznego i otwartości handlowej. Na zwiększenie wywozu wyrobów przemysłu przetwórczego oddziaływał, choć znacznie słabiej, w większości podsekcji spadający popyt krajowy oraz rosnące relatywne koszty pracy.

Słowa kluczowe: eksport, przetwórstwo przemysłowe, model korekty błędem.

DETERMINANTS OF POLISH MANUFACTURING SECTOR EXPORTS GROWTH: ESTIMATION USING ERROR CORRECTION MODEL ABSTRACT The aim of the paper is to identify determinants of the exports of Polish manufacturing sector, which was divided into 13 subsectors according to NACE 1.1. The analysis uses panel ECM estimation and covers the period 1995 – 2011.

The study is carried out both for manufacturing sector and individual subsectors.

Authors examine how domestic demand, foreign demand, relative unit labour costs, openness of subsectors, R&D expenditures, and labour productivity affect the exports. The results confirm the positive and significant influence of foreign demand, labour productivity, and trade openness on exports. The analysis also shows that the growth of exports can be promoted both by the growth of unit

470

Magdalena Olczyk, Aleksandra Kordalska

labour costs and decrease of domestic demand. The influence of above-mentioned factors is stronger in the long-run than in the short-run. Moreover, the economy is found to be able to adjust to the equilibrium after a shock. The results for individual sectors show that the exports growth is determined by three key indicators: labour productivity, foreign demand and trade openness. Falling domestic demand and rising relative labour costs also affect, though to a much lesser extent, the increase of manufacturing exports in the majority of subsections.

Keywords: exports, manufacturing, error correction model.

JEL Classification: F40, C23, F14, O14, L60

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

Paweł Felis*

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE WYBRANYCH TEORII (Artykuł nadesłany: 19.05.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

WPROWADZENIE Podatek od nieruchomości stanowi w wielu rozwiniętych krajach podstawę finansów samorządu lokalnego. Od dawna w literaturze przedmiotu prowadzona jest dyskusja na temat jego właściwości z punktu widzenia efektywności ekonomicznej, neutralności, sprawiedliwości podatkowej oraz wpływu na wartość nieruchomości. W zależności od przyjętych założeń inne są konstrukcje podatkowe, a w związku z tym także inne skutki ekonomiczne poszczególnych podatków.

W przypadku opodatkowania majątku nieruchomego podstawa opodatkowania może być bowiem wyrażona wartościowo lub ilościowo. W Polsce obowiązuje drugie rozwiązanie, czyli powierzchniowy system opodatkowania nieruchomości, ponieważ podstawę opodatkowania (z wyjątkiem budowli) stanowi powierzchnia wynikająca z ewidencji gruntów i budynków1. Od dłuższego czasu mówi się o wprowadzeniu podatku opartego na wartości nieruchomości, czyli ostatniego etapu dostosowania polskiego systemu podatkowego do rozwiązań funkcjonujących w większości rozwiniętych państw Unii Europejskiej.

O ile w literaturze zagranicznej, głównie anglojęzycznej, omawia się wiele badań na temat wartościowych systemów opodatkowania nieruchomości2, o tyle *

Instytut Finansów, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie (pfelis@sgh.waw.pl).

Próbę oceny powierzchniowego systemu opodatkowania nieruchomości podjęto m.in. w: Felis (2015b).

2 Syntetyczny przegląd badań zawiera m.in. praca: Głuszak, Marona (2015).

1

472

Paweł Felis

analizując literaturę polskojęzyczną, można dojść do wniosku, że problematyka ta jest poruszana w zdecydowanie niewystarczającym stopniu. Artykuł stanowi więc próbę częściowego wypełnienia tej luki, w kontekście dyskusji nad kształtem reformy podatku od nieruchomości w Polsce.

Celem artykułu jest przybliżenie ekonomicznych skutków podatków od majątku nieruchomego. Przedmiotem badania jest dorobek głównych nurtów teoretycznych opodatkowania nieruchomości, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia neutralności. Analizy teoretyczne wzbogacono o model dynamiczny, oddający niektóre istotne efekty ekonomiczne podatku od nieruchomości.

W artykule zwrócono uwagę także na płaszczyzny zakłóceń mechanizmu rynkowego przez podatki od nieruchomości komercyjnych. Podatki te mogą bowiem prowadzić do alokacyjnej nieefektywności. Oczywiście problem jest szerszy i dotyczy także niepodjętej w artykule kwestii sprawiedliwości w systemie opodatkowania nieruchomości. Mając więc na uwadze to, że podatki nie są obojętne ani względem alokacyjnej efektywności, ani względem dystrybucyjnej sprawiedliwości, szczególnego znaczenia nabiera właściwa legitymizacja poboru podatków w danych uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych. Stąd propozycja sformułowanych przez autora rekomendacji niezbędnych z punktu widzenia legitymizacji poboru podatków od nieruchomości.

Zawarte w artykule wnioski stanowią więc próbę włączenia się w naukową dyskusję na temat ładu w opodatkowaniu nieruchomości w Polsce. W tekście wykorzystano metodę analizy literatury i badań obcych, porównawczą oraz dedukcyjną.

GŁÓWNE NURTY TEORETYCZNE OPODATKOWANIA MAJĄTKU NIERUCHOMEGO Literatura światowa dotycząca opodatkowania majątku nieruchomego jest obszerna i ujmuje ten temat z wielu różnych punktów widzenia3. Współczesny dorobek teoretyczny opisujący ekonomiczne efekty opodatkowania nieruchomości można podzielić na trzy grupy.

Pierwsza grupa (tzw. perspektywa tradycyjna) zakłada, że wyłączne skutki opodatkowania ziemi ponoszą ich właściciele lub najemcy (Netzer, 1966). Wynika to z założenia stałej – w przeciwieństwie do innych form kapitału – podaży gruntów. W tradycyjnym poglądzie na temat opodatkowania majątku nieruchomego wykorzystuje się podejście oparte na analizie równowagi cząstkowej. Podatki traktowane są tu jako osobne daniny: od kapitału oraz od ziemi. Podaż kapitału uważa się za doskonale elastyczną, a podaż ziemi za doskonale nieelastyczną.

Wykorzystywany na gruncie majątek jest mobilny, co w przypadku nieruchomości oznacza nie tyle „fizyczne” przemieszczanie, co podejmowanie decyzji o wyborze 3

Przegląd ujęć teoretycznych opisujących ekonomiczne efekty opodatkowania nieruchomości został syntetycznie przedstawiony w pracy: Cameron (2000).

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

473

miejsca inwestycji. Inwestorzy kierują się przecież rachunkiem ekonomicznej opłacalności inwestycji. Jeżeli więc rosną nakładane na nieruchomości podatki, zmniejsza się ich rentowność, wówczas takie inwestycje nie będą podejmowane.

Należy uwzględnić także wpływ wzrostu takiego podatku na konsumenta.

Oczywistym skutkiem opodatkowania będzie zmniejszenie się kapitału i możliwości inwestycyjnych, co w długim okresie spowoduje zmniejszenie podaży kapitału. W takiej sytuacji nie dziwi reakcja właścicieli, którzy podnoszą ceny i większość podatków przerzucają na konsumentów. Można więc przypisać tej części daniny cechę podatku regresywnego.

Inaczej rzecz się ma w przypadku gruntów − czynnika stałego, niemobilnego, położonego w określonym miejscu. W tej sytuacji wzrost podatku nie wpływa na podaż ziemi. Zmniejszone jednak zostaną dochody właścicieli z ziemi, co nie pozostanie obojętne dla jej wartości. Zgodnie z podejściem tradycyjnym, to właśnie właściciele ziemi ponoszą pełny koszt podwyższonego podatku, bez przerzucania go na konsumentów. Tej części daniny przypisuje się natomiast charakter progresywny − konstrukcji, która uwzględnia jakość i położenie gruntów.

Podsumowując dorobek perspektywy tradycyjnej, podkreślającej podwójną naturę podatku majątkowego (progresywny podatek od ziemi i regresywny podatek od pozostałego majątku nieruchomego) należy stwierdzić, że nałożenie takiego podatku ma w dużej mierze charakter regresywny (Dziemianowicz, 2007, s. 159). Można to wyjaśnić mniejszym wpływem podatku od gruntów na wartość całkowitą majątku.

Drugi nurt (tzw. perspektywa nowa, kapitałowa) przyjmuje podejście, że opodatkowanie gruntów skutkuje w znacznym stopniu w sposób podobny do rezultatów ogólnego opodatkowania łącznych zasobów kapitału (ziemia, budynki, maszyny). Nie rozdziela się więc podatku majątkowego na dwa oddzielne komponenty.

Zgodnie z nowym poglądem (Mieszkowski, 1972; Aaron, 1975) preferuje się podejście, które uwzględnia analizę równowagi dla wszystkich regionów w kraju, a także zakłada stałość zasobów kapitału w ramach kraju oraz ziemi w ramach każdego z regionów. Pewnym uproszczeniem tych analiz jest jednak przyjęcie założenia o istnieniu tylko trzech typów regionów, które różnią się poziomem popytu na usługi lokalne (popyt niski, średni oraz wysoki). W krótkim okresie zasoby majątku (kapitał i ziemia) w każdym z trzech regionów mają stały poziom.

Przed wprowadzeniem podatku stopa zwrotu z kapitału odpowiada stopie procentowej określonej w skali całego kraju. Efektem opodatkowania będzie, podobnie jak to zostało ujęte w perspektywie tradycyjnej w odniesieniu do ziemi, zmniejszenie dochodu z kapitału o kwotę podatku. Wysokość spadku rentowności w poszczególnych okręgach będzie jednak zróżnicowana. Tam, gdzie popyt na usługi jest najwyższy, spadek będzie największy. Konieczne są bowiem większe przychody, aby zaspokoić większe zapotrzebowanie na świadczone usługi. Spadek rentowności majątku w regionach o średnim popycie przedstawiany jest jako efekt „opodatkowania zysków” (spadek wartości rynkowej nieruchomości we wszystkich regionach o kwotę odpowiadającą przeciętnej stopie opodatkowania).

474

Paweł Felis

Efekt ten jest spotęgowany w regionie o wysokim popycie, co wynika z zastosowania wyższej stawki podatkowej w okręgu o wysokim popycie w porównaniu z regionem o średnim popycie. Natomiast w regionie o niskim popycie efekt ten zostaje częściowo skompensowany, co jest konsekwencją obniżonej stawki podatku w tym okręgu w porównaniu z regionem o średnim popycie.

Zakładając, że względna rentowność majątku dla każdego z trzech typów regionów jest inna, a także doskonałą mobilność kapitału w długim okresie, zasoby kapitału zostaną przesunięte z regionu o wysokim popycie, gdzie rentowność majątku jest najniższa, do regionu o niskim popycie, gdzie rentowność majątku jest najwyższa. W efekcie zmniejszona zostanie podaż majątku w okręgu o wysokim popycie, a w okręgu o niskim popycie podaż majątku zostanie zwiększona. Spadek podaży kapitału w regionie o wysokim popycie zwiększy zwrot z majątku. Natomiast wzrost podaży majątku w regionie o niskim popycie będzie skutkował spadkiem rentowności majątku. Równowaga zostanie osiągnięta, jeżeli rentowność majątku wyrówna się we wszystkich trzech typach okręgów.

Należy uwzględnić także fakt, że stawki czynszu płacone za wynajem nieruchomości w każdym regionie są różne. Najwyższe są w regionie o wysokim popycie, niższe w okręgu o średnim popycie, a najniższe w regionie o niskim popycie.

Jeżeli więc stawki wynajmu w regionie o wysokim popycie nie będą skompensowane przez zwiększoną użyteczność usług świadczonych na większą skalę, to ludzie będą się przemieszczać z takiego regionu do regionów pozostałych. I na odwrót, w zakresie, w którym wyższe stawki wynajmu w regionie o wysokim popycie są skompensowane przez zwiększoną użyteczność usług świadczonych na większą skalę, ludzie mogą przemieszczać się do takiego regionu z pozostałych regionów. Skutkiem takich migracji będą tendencje do ujednolicania stawek czynszu pomiędzy wszystkimi trzema typami regionów. Oczywiście jest to możliwe, jeśli przyjmiemy założenie, że ludzie są idealnie mobilni. W przeciwnym razie zróżnicowanie stawek czynszu będzie miało charakter trwały.

W podejściu tym, w przeciwieństwie do tradycyjnego, uważa się, że wprowadzenie opodatkowania majątku nieruchomego ma charakter progresywny. Wynika to z tego, że podatek skutkuje przede wszystkim obniżeniem rentowności kapitału o wielkość właściwą dla „przeciętnej” stopy opodatkowania w skali całego kraju.

Trzecie ujęcie (tzw. perspektywa korzyści) sugeruje, że podatki od nieruchomości powinno się postrzegać jako skuteczne opłaty za korzystanie z lokalnych usług publicznych (Hamilton, 1975). W tym nurcie w pewnym stopniu nawiązuje się do dorobku podejścia nowej perspektywy. Wartością dodaną jest analiza świadczeń na rzecz właścicieli nieruchomości poprzez system podatków majątkowych. Co istotne, zakłada się w tym przypadku doskonałą mobilność konsumentów oraz zdolność władzy lokalnej do realizacji polityki fiskalnej. Wykorzystywane do realizacji polityki fiskalnej narzędzia planowania przestrzennego powodują ograniczenie do pewnego minimalnego poziomu wartości budynków mieszkalnych, które można wznosić w danym regionie. Przy takiej wartości minimalnej wpływy z opodatkowania majątku nieruchomego będą dokładnie równoważyć wartość uzyskiwanych usług publicznych. W tej sytuacji, inaczej niż w poprzed-

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

475

nich podejściach, opodatkowanie majątku nieruchomego postrzegane jest jako podatek pogłówny lub neutralna opłata z tytułu korzystania z usług publicznych.

Uproszczeniem byłoby jednak twierdzenie, że drugi i trzeci nurt teoretyczny są zbliżone. Wprost przeciwnie, mamy do czynienia z dwoma odmiennymi stanowiskami4. Otóż pespektywa korzyści obejmuje swym zakresem świadczenia na rzecz właścicieli nieruchomości przez system podatków od majątku nieruchomego.

Dlatego też podatek od nieruchomości jest najlepszym rozwiązaniem dla samorządów lokalnych, ponieważ jako efektywna opłata za korzystanie z lokalnych usług publicznych nie prowadzi do zniekształceń konsumpcji nieruchomości mieszkalnych oraz poziomu świadczonych usług publicznych. Stąd zastąpienie lokalnych podatków od nieruchomości przez inne, typowe na poziomie krajowym podatki, spowoduje zmniejszenie efektywności. Przedstawiciele perspektywy nowej krytykują rozpatrywanie lokalnego podatku od nieruchomości z punktu widzenia korzyści, twierdząc, że przyjęto nierealne założenia dotyczące zagospodarowania przestrzennego (jego ekstensywność oraz obligatoryjność). Dlatego też jako zróżnicowany podatek kapitałowy zniekształca on alokację kapitału w lokalnych jurysdykcjach, a w przypadku nieruchomości mieszkalnych zniekształca decyzje dotyczące ich konsumpcji.

Ponadto wykorzystywanie przez samorządy lokalne podatku od nieruchomości prowadzi do zmniejszenia świadczeń lokalnych usług publicznych, co zapobiega odpływowi mobilnego kapitału poza ich jurysdykcję (problem konkurencji podatkowej).

Pewnym rozwiązaniem mogą, jak się wydaje, być modele hybrydowe (jako próba połączenia perspektywy korzyści i nowej perspektywy), stwarzając realne szanse na porozumienie w długotrwałej debacie co do tego, która perspektywa lepiej odzwierciedla efekty podatku od nieruchomości.

Podsumowując zaś dorobek wynikający z prac na temat podatku od nieruchomości, można stwierdzić, że mimo braku zgody na wiele tematów, obydwa podejścia (perspektywa nowa i perspektywa korzyści) są wartościowe. Należałoby więc przyjąć, że mamy do czynienia z podatkiem, o którym nie można powiedzieć, że jest czystym podatkiem od korzyści, ponieważ właściciele nieruchomości, ulepszając je, zostaną obciążeni wyższym podatkiem, a tym samym zniechęceni do jakichkolwiek inwestycji. Jednocześnie korzyści wynikające z realizowanych na poziomie lokalnym programów społeczno-gospodarczych odzwierciedlają się w wartości lokalnych nieruchomości.

KONTROWERSJE DOTYCZĄCE NEUTRALNOŚCI PODATKU GRUNTOWEGO − WYKORZYSTANIE MODELU Z EFEKTEM CZASOWYM Oś dalszych rozważań będą stanowić zagadnienia neutralności bądź jej braku w przypadku podatków od majątku nieruchomego. Z teorii opodatkowania wynika na ogół konkluzja, iż podatek od wartości gruntów jest neutralny. Pod4

Więcej na ten temat w: Felis (2015a).

476

Paweł Felis

kreśla się przede wszystkim jego neutralność w stosunku do gospodarczego wykorzystania gruntów. Zwrócił na to uwagę D. Netzer, stwierdzając, że „renta z tytułu położenia ma charakter nadwyżki i jej opodatkowanie nie ograniczy podaży oferowanych zasobów; opodatkowanie wartości gruntów będzie całkowicie neutralne w odniesieniu do decyzji właścicieli gruntów, ponieważ nie istnieje żadna możliwa reakcja na opodatkowanie, która mogłaby poprawić ich sytuację, przy założeniu, że właściciele wykorzystywali swoje zasoby w maksymalnym stopniu przed wprowadzeniem opodatkowania” (Netzer, 1966, s. 204–205).

Natomiast typowy podatek od nieruchomości, dotyczący opodatkowania gruntów oraz wszelkich budynków i budowli na nich usytuowanych, postrzegany jest inaczej. Takie rozwiązanie nie będzie mogło zostać uznane za neutralne, ponieważ pobierane są podatki od wszelkich inwestycji realizowanych na danym gruncie. Stąd pojawiające się w literaturze propozycje rozwiązań polegających na przejściu od podatku od nieruchomości do podatku od wartości gruntów, bądź też przyjęcie tzw. wielostawkowego systemu opodatkowania nieruchomości, w którym grunty będą opodatkowane na poziomie wyższym niż budynki i budowle.

Wytłumaczeniem dla takiego podejścia jest zmniejszenie „kary” za realizowane inwestycje w grunty oraz wsparcie bardziej intensywnego wykorzystania zasobów.

Zdaniem J. Bruecknera, zastąpienie podatku od nieruchomości podatkiem od wartości gruntów może skutkować wyższym poziomem inwestycji w grunty5, tzw. efekt intensyfikacji nakładów kapitałowych (Brueckner, 1986, s. 49–58).

Według niektórych teoretyków, np. B.L. Benticka (1979, s. 859–868) i D.E. Millsa (1981, s. 125–130) opodatkowanie wartości gruntów niekoniecznie będzie neutralne w odniesieniu do momentu realizacji i charakteru inwestycji.

W zbudowanych przez siebie modelach wykazali oni, że opodatkowanie wartości gruntów może wpływać na wybór między wcześniejszym a późniejszym momentem inwestycji w niewykorzystane grunty na korzyść projektów generujących wcześniej strumienie wpływów netto. Przesunięcie w kierunku opodatkowania gruntów może więc przyspieszyć inwestycje w stopniu nawet nadmiernym z punktu widzenia efektywności ekonomicznej. Efekt ten, nazywany efektem czasowym, zależy od spełnienia ważnych, ale i kontrowersyjnych założeń leżących u podstaw ustalania wartości gruntów dla celów podatkowych.

Przedstawmy zatem model dynamiczny6, który oddaje niektóre istotne efekty ekonomiczne podatku gruntowego, a przede wszystkim efekt czasowy.

Punktem wyjścia są następujące ogólne założenia modelu: 1. Grunty mogą być wykorzystane natychmiastowo na działalność A lub od następnego okresu na działalność B. 2. Decyzje dotyczące wykorzystania gruntów są niezmienne, a zatem od momentu, kiedy na działce zrealizowana jest inwestycja, jej przeznaczenie nie może ulec zmianie.

5 6

Wyższym poziomem wskaźnika nakładów kapitałowych na jednostkę gruntu.

Na podstawie: Oates, Schwab (1992).

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

477

Ogólne zasoby ziemi w mieście L muszą być wykorzystane albo do działalności A, albo do działalności B. Używając indeksów do oznaczenia przeznaczenia gruntów, można zapisać: L = LA + LB, gdzie: Li(i = A lub B) oznacza popyt na zastosowanie i.

Do produkcji dobra i (Xi) potrzeba gruntu oraz kapitału Ki. Dla uproszczenia pominięto amortyzację budynków i budowli. Funkcja produkcji jest proporcjonalna (brak efektu korzyści skali). Jeśli więc zdefiniujemy Ki jako stosunek kapitału do odpowiedniego wykorzystania jednostki gruntu, to możemy zapisać funkcję produkcji7 jako: Xi = Fi(Ki, Li) = Lifi(ki), gdzie: fil > 0 oraz fim < 0.

Deweloperzy wybierają taką kombinację budynków i gruntów, jaka umożliwi im minimalizację kosztów produkcji. Minimalizacja kosztów wymaga zatem, aby: Ui ^ k i h =

Ri , r + tk

gdzie: Ui(ki) – reprezentuje krańcową stopę substytucji technicznej; Ri – czynsz dla gruntów; r – stawka czynszu dla budowli (równa stopie procentowej, przy założeniu pominięcia efektów amortyzacji); tk – stawka podatku od kapitału.

Zakładamy, że deweloperzy działają w warunkach doskonałej konkurencji.

Cena produktu równa się zatem minimalnemu kosztowi produkcji: Pi = Ci(Ri, r + tk).

Równowaga rynku wymaga zatem, aby: Xi = Di(Pi), gdzie: Pi – cena Xi; Di – funkcja popytu, a Di < 0 (dla funkcji Di przyjmujemy takie założenie, jak dla funkcji fi).

Przeanalizujmy następnie model, uwzględniając następujące warianty: bez podatku gruntowego oraz z opodatkowaniem gruntów.

7 Zakładam, że funkcja f (dla i = A, B) jest dobrze określona w pewnym otoczeniu punktów i kA i kB. Zakładam ponadto, że ma ona w otoczeniu tych punktów skończoną pierwszą i drugą pochodną.

478

Paweł Felis

RÓWNOWAGA BEZ PODATKU GRUNTOWEGO Jeżeli brak jest podatków gruntowych, to wartość gruntów będzie równa zdyskontowanej wartości bieżącej opłat czynszowych od gruntów: Vi =

Ri , r

gdzie: i = A, B. Właściciel gruntu musi odczekać jeden okres w celu realizacji VB lub może zrealizować VA natychmiast. Jeżeli więc właściciele gruntów nie zgłaszają preferencji co do sposobu wykorzystania swoich zasobów, to prawdziwe jest równanie: i dlatego:

(1+ r) · VA = VB (1 + r) · RA = RB.

OPODATKOWANIE GRUNTÓW WEDŁUG BENTICKA I MILLSA Przyjmijmy teraz, że wartość gruntów jest opodatkowana stawką tL. W modelu B.L. Benticka i D.E. Millsa założono, że podstawa opodatkowania nawiązuje do wartości rynkowej działki. Łączna wartość gruntów wynosi VA w pierwszym okresie, a więc podatek od całości gruntów w tym okresie wynosi tL · VA. Począwszy od drugiego okresu, działka wykorzystywana do działalności A w dalszym ciągu obciążona jest podatkiem tL · VA, ale działka wykorzystywana do działalności B obciążona jest podatkiem tL · VB. Wartości gruntów wynoszą obecnie: Vi =

Ri , r + tL

gdzie i = A, B. Jeżeli właściciele gruntów nie wykazują preferencji w sprawie sposobu ich wykorzystania, to: Stąd:

(1 + r) · VA = VB – tL · VA. (1+ r + tL) · RA = RB.

Porównując równanie: (1 + r) · RA = RB z równaniem: (1+ r + tL) · RA = RB dochodzimy do wniosku, że podatek gruntowy w zaprezentowanym modelu nie jest neutralny. Jeżeli więc przyjmiemy wymiar podatku oparty na rzeczywistej wartości gruntów, to czynsz z działki B musi przekraczać czynsz z wykorzystania działki A o kwotę, która kompensuje właścicielom oczekiwania do następnego okresu, zanim zaczynają oni otrzymywać przychody, a także kwoty zapłaconych

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

479

podatków za niewykorzystane grunty w bieżącym okresie. Reasumując, jeśli wprowadzony zostanie podatek od gruntów według koncepcji Benticka i Millsa, to wykorzystanie działek musi być przesunięte z przyszłości w teraźniejszość (tj. od zastosowania B do wykorzystania A). Podatek gruntowy promuje więc przyspieszanie zagospodarowania gruntów.

PODATEK GRUNTOWY TYPU TIDEMANA–VICKREYA Załóżmy, jak proponują T.N. Tideman (1982, s. 109–111) i W. Vickrey (1970, s. 25–35), że podatek gruntowy nie jest zależny od faktycznego sposobu wykorzystania gruntu. Ponadto podatki pobierane są od wartości gruntu w sytuacji jego „najwyższego i najlepszego wykorzystania”. Oznaczałoby to, że wszystkie działki byłyby obciążone podatkiem w wysokości tL · VA w okresie pierwszym i że wszystkie grunty (w tym przeznaczone do działalności A) byłyby obciążone podatkiem w wysokości tL · VB w okresie drugim. W takiej sytuacji model przyjmuje postać:

^1 + r h $ VA = ^ R A - t L $ VAh +

^ R A - t L $ VBh , r

^ R B - t L $ VBh , r (1 + r) · VA = – tL · VA +VB. VB =

Te trzy równania łącznie prowadzą do: (1 + r) · RA = RB, czyli do takiego samego wyniku, jaki otrzymano w modelu „bez opodatkowania”.

W tej sytuacji możemy stwierdzić, że podatek Tidemana–Vickreya jest neutralny.

Biorąc pod uwagę charakter podatku, czyli fakt, że nie jest on zależny od sposobu wykorzystania gruntu, można stwierdzić, iż nie może on wpływać na decyzje inwestycyjne.

Zostanie to zilustrowane trzema przykładami, o następujących założeniach: 1. Roczny czynsz w nieskończonym okresie z inwestycji A rozpoczynającej się w momencie zerowym RA = 10 000 zł.

2. Roczny czynsz w nieskończonym okresie z inwestycji B rozpoczynającej się w momencie pierwszym RB = 11 000 zł.

3. Stopa dyskontowa r = 10%.

4. Podatek od przychodów z wynajmu t = 10%.

5. Podatek od wartości gruntu t = 1%.

480

Paweł Felis

Przykład 1. Wykorzystanie gruntów w stanie równowagi w przypadku braku opodatkowania

^ R B - t L $ VBh , r R 10 000 VA ^ 0 h = A = = 100 000, r 0, 1 R 11 000 VB^1h = B = = 110 000. r 0, 1 VB =

Właściciele działek nie wykazują żadnych preferencji odnośnie do realizacji inwestycji w bieżącym okresie (sposób A) a odsunięcia w czasie (odczekanie jednego okresu – sposób B). Wartość bieżąca obu możliwości wynosi 100 000 zł, przy założonej stopie dyskontowej na poziomie 10%.

Przykład 2. Wykorzystanie gruntów w przypadku wprowadzenia podatku od przychodów z wynajmu (10%)

^ R A - t $ R Ah 10 000 - 1000 = = 90 000, 0, 1 r ^ R B - t $ R Bh 11 000 - 1100 VB^1h = = = 99 000, 0, 1 r V 99 000 VB^0h = B (1) = = 90 000.

1, 1 ^1 + r h VA ^ 0 h =

Efektem wprowadzonego podatku od przychodów z wynajmu w obu wariantach jest zmniejszenie wartości bieżącej gruntu o 10%. Podatek ten nie ma wpływu na decyzje o sposobie wykorzystania gruntów, jest więc podatkiem neutralnym.

Przykład 3. Wykorzystanie gruntów w przypadku wprowadzenia podatku od wartości gruntów (1%) 10 000 RA = = 90 909, 0, 11 ^ r + th RB 11 000 VB^1h = = = 100 000, 0, 11 ^ r + th V 100 000 VB^0h = B (1) - t $ VB^0h = - 0, 01 $ 90 909 = 90 000 < 90 909.

1, 1 ^1 + r h VA ^ 0 h =

Uwzględniając podatek od wartości gruntów, zgodnie z modelem Benticka i Milesa, zmienia się stosunek wartości działek A i B. Wartość bieżąca działki B ulega obniżeniu w stosunku do działki A, co skutkuje zmianą preferencji właścicieli z późniejszego wykorzystania B na korzyść wcześniejszego wykorzystania A.

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

481

W warunkach opodatkowania wartości gruntów przyszłe strumienie wpływów znajdują odzwierciedlenie w wartości bieżącej gruntów w taki sposób, jakby były opodatkowane przed momentem otrzymania8. Można przyjąć, że w pewnym sensie nałożony zostaje podatek „od czekania”. Dlatego też, aby uznać opóźnienie za opłacalne, stopa zwrotu z późniejszej inwestycji w sytuacji jej opodatkowania musiałaby być odpowiednio wyższa. Stopa zwrotu z tytułu wyczekiwania musi bowiem rekompensować zarówno utracone korzyści z zaangażowania kapitału w daną działkę, jak i skutki podatków opłacanych za niewykorzystany w tym czasie grunt. Można więc wysnuć wniosek, że względna wartość dwóch sposobów wykorzystania działek nie uległaby zmianie, gdyby grunty przeznaczone do zagospodarowania B nie podlegały opodatkowaniu w okresie, w którym nie byłyby wykorzystane9. W tej sytuacji źródłem braku neutralności jest opodatkowanie gruntów, kiedy działka pozostaje niezagospodarowana. Jeżeli więc przyjmiemy, że obciążenie podatkiem od wartości gruntów powinno następować w momencie przekazania gruntu do wykorzystania, to skutki takiego podatku są takie, jak w przypadku podatku obciążającego przychody z wynajmu gruntu. Stąd wniosek, że opodatkowanie wartości gruntów postrzegane jako kara za bieżące ich niewykorzystanie, może prowadzić do społecznie nadmiernego poziomu bieżącego zagospodarowania. Komentarz do przykładu uzupełnijmy o argumenty Tidemana i Vickreya, którzy zwracają uwagę, że brak neutralności opodatkowania wartości gruntu wynika z praktyki opodatkowania wartości związanej z jego wykorzystaniem. Jeżeli więc dany grunt był zawsze wyceniany dla celów podatkowych na podstawie możliwie „najwyższego i najlepszego” sposobu wykorzystania, bez względu na jego rzeczywiste lub możliwe przeznaczenie, to opodatkowanie faktycznie byłoby neutralne. W naszym przykładzie obie działki, bez względu na ich rzeczywiste wykorzystanie, są opodatkowane tak, jakby przynosiły dochód w wysokości 10 000 zł w pierwszym okresie i 11 000 zł w kolejnych okresach.

Reasumując, podkreślmy, że wszelkie rozważania dotyczące rzeczywistego wpływu opodatkowania wartości gruntów muszą zawierać szczegółową analizę stosowanych procedur wyceny.

PŁASZCZYZNY ZAKŁÓCEŃ MECHANIZMU RYNKOWEGO PRZEZ PODATEK OD NIERUCHOMOŚCI KOMERCYJNYCH – REAKCJE PRZEDSIĘBIORSTW Mówiąc o podatkach zniekształcających, mamy na myśli te podatki, które nie są obojętne względem mechanizmu rynkowego i procesów alokacyjnych. Podatki te zakłócają mechanizm rynkowy i przyczyniają się do powstania strat w dobrobycie (Grądalski, 2006, s. 106). Gdy analizuje się podatki od nieruchomości, należy mieć na uwadze różne ich rodzaje i wynikające z nich konsekwencje, czyli: 8 Odpowiada to sytuacji, w której zostałaby podniesiona stopa dyskontowa w wysokości równej stawce opodatkowania.

9 Jeżeli działka B nie jest opodatkowana przed inwestycją, to V A(0) = VB(0).

482

Paweł Felis

1

podatek wyłącznie od wartości gruntu; podatek od całej nieruchomości, czyli łącznie z dokonanymi na gruncie ulepszeniami (budynki); mieszany podatek od wartości nieruchomości, w którym różnicuje się stawki podatku dla gruntów oraz budynków,

1

opodatkowanie nieruchomości gospodarczych (komercyjnych, przemysłowych); opodatkowanie nieruchomości mieszkalnych.

W tym miejscu zostanie podjęta próba wskazania wpływu danin majątkowych na funkcjonowanie przedsiębiorstwa i jego gospodarkę finansową. Przy założeniu istnienia związku pomiędzy podatkiem od nieruchomości a poziomem i rodzajem inwestycji konieczne staje się jego uwzględnienie w następujących płaszczyznach10: 1. Sposobu opodatkowania poszczególnych rodzajów majątku nieruchomego.

Każde różnicowanie konsekwencji podatkowych (podatek od ilości, podatek od wartości, nieopodatkowanie niektórych rodzajów majątku nieruchomego) wpływa na decyzje dotyczące wykorzystania poszczególnych czynników produkcji. Różne traktowanie aktywów pod względem podatkowym powoduje zniekształcenia w procesie wyboru przez przedsiębiorcę rodzaju aktywów. Równomierne nałożenie podatku na wszystkie formy kapitału oznaczałoby jego wpływ tylko na względne wykorzystanie kapitału w stosunku do innych czynników produkcji, takich jak praca.

2. Decyzji dotyczących wyboru struktury majątku nieruchomego. Ciężar podatków majątkowych, jak stwierdzono, dotyczy głównie niemobilnych czynników produkcji, np. ziemi. Inne konsekwencje występują w przypadku czynników produkcji charakteryzujących się elastyczną podażą. W długim okresie podaż budynków jest elastyczna, dlatego też inwestorzy, mając wybór w zakresie miejsca inwestycji, podejmują decyzje na podstawie stopy zwrotu z inwestycji po opodatkowaniu, uwzględniając wszystkie nałożone podatki.

3. Decyzji dotyczących wyboru między konsumpcją bieżącą i przyszłą. Podatek od majątku nieruchomego jest niewątpliwie przykładem obciążenia przyszłej konsumpcji, gdyż może, w zależności od jego wysokości, zniechęcać przedsiębiorców do akumulowania i rozwoju. Wpływ na ewentualne przesunięcie indywidualnych preferencji na korzyść konsumpcji bieżącej jest ponadto uzależniony od wysokości obciążeń bieżącej konsumpcji.

Nałożenie podatków od nieruchomości na przedsiębiorcę sprawia, że należy je rozpatrywać w kategorii podatków od czynników produkcji. W ten sposób, niejako pośrednio, możliwe jest oddziaływanie na gospodarkę przedsiębiorstw, tak aby ustalały one racjonalnie wielkość i strukturę wykorzystywanego majątku.

Zastosowanie podatku od nieruchomości w roli instrumentów decyzyjnych jest jednak wysoce kontrowersyjne. Nałożenie podatku na wykorzystywany w działal10

Opracowano m.in. na podstawie: Stiglitz (2004, s. 913–917).

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

483

ności gospodarczej majątek wywołuje wielorakie skutki, uzależnione m.in. od przyjętej w zakresie opodatkowania majątku formy konstrukcyjnej11.

Na tym tle rodzi się pytanie o zakres regulacyjnej funkcji tych podatków.

A. Majchrzycka-Guzowska, rozpatrując możliwe formy konstrukcyjne podatków, pisze: „oddziaływanie regulacyjne podatku majątkowego na producentów jest uzależnione od tego, czy podatek ten może być wliczany w koszty, czy też jest elementem podziału zysku. W pierwszym przypadku jego oddziaływanie regulacyjne jest nikłe, gdyż podatek jest częścią składową ceny i może zostać przerzucony na nabywcę. Natomiast w drugim, gdy podatek obciąża zysk producenta, jego regulacyjne oddziaływanie jest znaczne i zależy od wysokości stawek podatku” (Majchrzycka-Guzowska, 1995, s. 89).

Zaprezentowany pogląd podzielam, ale tylko częściowo. W kontekście węższej perspektywy, czyli regulacyjnego oddziaływania podatku, podejmowane działania zmierzające do jego przerzucenia należy postrzegać jako jedną z podstawowych form zmniejszania ciężaru opodatkowania, a tym samym element świadomej strategii przedsiębiorstwa. Jednakże, jak słusznie zauważa W. Szczęsny, „mechanizm przerzucania podatków na różnych uczestników rynku jest dość złożony, a samo zjawisko generowane jest przez wiele czynników” (Szczęsny, 1999, s. 141). Ważne jest też, że dla przedsiębiorcy znaczenie ma cały kompleks podatków obciążających prowadzoną przez niego działalność. Oczywiście, każde przyjęte przez twórców systemu podatkowego rozwiązanie dotyczące formy konstrukcyjnej podatku majątkowego siłą rzeczy ma większe bądź mniejsze znaczenie fiskalne i pozafiskalne dla całego otoczenia podatkowego przedsiębiorstw.

Gdyby jednak przyjąć, że zastosowanie tego rodzaju instrumentu doprowadzi do racjonalnego wykorzystania środków trwałych przez przedsiębiorstwa, skłaniając je do właściwego ich zagospodarowania lub zrezygnowania ze środków nadmiernych, niepotrzebnych z punktu widzenia efektywności działalności, wówczas jego skuteczność schodzi na dalszy plan. Dzieje się tak, ponieważ mamy do czynienia z jawnym eksponowaniem przez ustawodawcę celu represyjnego, a to nie jest korzystne dla przedsiębiorstw. Jest sprawą oczywistą, że ta forma przymusu ekonomicznego jest nadmierną ingerencją w wewnętrzne decyzje przedsiębiorców. Ingerencja ta może odbić się zdecydowanie niekorzystnie na sytuacji ekonomicznej większości przedsiębiorstw, zwłaszcza tych, którym nie uda się dokonać sugerowanych przez ustawodawcę zmian w strukturze aktywów. W tej sytuacji nie można wykluczyć przypadków realnego charakteru podatków majątkowych, odbijającego się wprost na wartości majątku nieruchomego.

W tym miejscu ważne jest podkreślenie antyefektywnościowego działania rozwiązania polegającego na opodatkowaniu majątku nieruchomego. Nałożenie na przedsiębiorców wysokich podatków może być przyczyną hamowania – ważnych w przedsiębiorstwach – procesów inwestycyjno-modernizacyjnych. W tym kon11

W rozwiązaniach dotyczących opodatkowania majątku można wyróżnić dwie podstawowe formy konstrukcyjne: wliczenie obciążenia podatkowego w koszty prowadzonej działalności gospodarczej lub przyjęcie, że podatek majątkowy będzie stanowił element podziału zysku lub dochodu.

484

Paweł Felis

tekście należy zwrócić uwagę na różnice w skutkach, jakie wywołują podatki majątkowe w przedsiębiorstwach wyposażonych w majątek trwały o zróżnicowanej wartości. Nałożenie na przedsiębiorstwa, które wykorzystują majątek trwały o dużej wartości, podatku majątkowego powoduje, że musiałyby one odprowadzać znaczne kwoty podatku, a tym samym zmniejszać zysk pozostający do ich dyspozycji.

W konsekwencji podatki od majątku nieruchomego wyznaczają zakres i możliwości samofinansowania przedsiębiorstw. Idąc dalej tym tokiem rozumowania, można przewidzieć szkodliwe działania podatków majątkowych. Stwarzają one bowiem potencjalne zagrożenie wywołania tendencji do nieuzasadnionego procesu likwidowania części środków trwałych, które okresowo – z różnych przyczyn – nie mogą być produkcyjnie zaangażowane. Jest to sprzeczne z polityką inwestycyjną, w ramach której preferowane są inwestycje modernizacyjne oraz rozwojowe.

Podatki od nieruchomości należą do podatków zniekształcających, jeżeli chodzi o decyzje dotyczące wyboru pomiędzy konsumpcją bieżącą a przyszłą.

Obciążenie podatkowe konsumpcji przyszłej (opodatkowanie majątku, opodatkowanie inwestycji) przez przesunięcie indywidualnych czasowych preferencji na korzyść konsumpcji bieżącej może bowiem zniechęcać do akumulowania i rozwoju.

Podsumowując tę część rozważań można stwierdzić, że podatek od nieruchomości gospodarczych to przykład podatku nakładanego na czynniki wytwórcze, prowadzącego do różnych zakłóceń. Skala tych zakłóceń zależy od tego, jak mobilne są czynniki wytwórcze. W długim okresie większość czynników produkcji jest mobilna, inwestorzy mogą przecież przemieszczać się między poszczególnymi regionami, kierując się m.in. wysokością możliwej do uzyskania stopy zwrotu. Oczywiście w przypadku niektórych środków trwałych (jak zakłady produkcyjne) wycofanie kapitału może być utrudnione. W tej sytuacji istotne jest, że przy wysokim opodatkowaniu zostaną ograniczone nowe inwestycje. Mimo niezaprzeczalnego faktu, że wybór miejsca prowadzenia działalności gospodarczej jest uwarunkowany wieloma czynnikami (np. chłonnością rynku zbytu, infrastrukturą, możliwością pozyskania wykwalifikowanych pracowników), inwestorzy zwracają jednak szczególną uwagę na wysokość stopy zwrotu inwestycji po opodatkowaniu. Tak więc decyzja inwestycyjna wymaga, by stopa zwrotu przed obciążeniem nieruchomości zabudowanych podatkami kształtowała się na odpowiednio wyższym poziomie. W rezultacie podatek od majątku nieruchomego nałożony na kapitał należy do podatków zniekształcających decyzje inwestycyjne przedsiębiorcy. Niekorzystne jest również i to, że opodatkowanie kapitału wpływa na podniesienie jego kosztu z punktu widzenia społeczności lokalnej, prowadząc tym samym do dyskryminowania tego czynnika produkcji.

Rozkład obciążeń podatkiem od majątku nieruchomego jest różny w zależności od rodzaju opodatkowanego czynnika produkcji. Przede wszystkim wskażmy na mobilność czynników produkcji oraz elastyczność popytu i podaży tego czynnika. Ogólnie rzecz ujmując, mobilność czynników produkcji przekłada się na

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

485

elastyczność podaży, a to oznacza, że czynniki mobilne nie będą ponosić ciężaru opodatkowania. Podatki od czynników produkcji o doskonale elastycznej podaży są więc w całości przerzucane. Inne są konsekwencje w przypadku, gdy elastyczność podaży czynnika produkcji wynosi zero. Ze względu na nieelastyczność podaży ziemi ciężar podatku majątkowego poniosą w całości właściciele ziemi.

Oznacza to, że podatek znajdzie pełne odzwierciedlenie w spadku wartości ziemi.

Określamy to jako skapitalizowanie podatku w cenie nieruchomości12.

Warto także zauważyć, że w odpowiedzi na nałożony podatek od nieruchomości przedsiębiorcy na ogół podejmują czynności zmierzające do jego obniżenia. Jednym ze sposobów może być arbitraż pomiędzy różnymi rodzajami majątku, które są traktowane w zróżnicowany sposób pod względem podatkowym. Na przykład obecnie w Polsce unikanie podatków może polegać na wyborze alternatywnej formy podatku: od nieruchomości, rolnego lub leśnego.

Preferencyjne opodatkowanie nieruchomości rolnych i leśnych w stosunku do pozostałych rodzajów nieruchomości może np. powodować ucieczkę podatników od płacenia podatku od nieruchomości na rzecz podatku rolnego. Przedsiębiorca stoi więc przed wyborem struktury majątku, a więc określa skalę swojej aktywności gospodarczej. Przez swój wybór, który konkretyzuje się w najkorzystniejszym dla siebie opodatkowaniu, przedsiębiorstwo tworzy jednak podstawę do kreowania kryteriów, które są obce mechanizmowi rynkowemu. Kryteria te wymuszają na przedsiębiorstwach reorientację działań z zachowań efektywnych ekonomicznie na zachowania skierowane na zmniejszenie podatków od majątku nieruchomego, a takie działania prowadzą w skali makroekonomicznej do dodatkowych strat w dobrobycie.

LEGITYMIZACJA OPODATKOWANIA ZASOBU NIERUCHOMEGO Prowadząc rozważania na temat podatków od nieruchomości, nie można pomijać problematyki legitymizacji ich poboru, ponieważ dotyczy to relacji pomiędzy sprawiedliwym a ekonomicznie efektywnym systemem podatkowym. Właściwa legitymizacja poboru tych podatków jest więc niezwykle ważna dla odpowiednich relacji pomiędzy państwem a podatnikiem.

W teorii opodatkowania formułowana jest jednak zasada, aby nie nakładać podatków na majątek zgromadzony w przeszłości. Mocno kontestowane są zwykle próby ustanawiania podatków „na majątku”, ze względu na niekorzystne skutki. Można nawet twierdzić, że koncepcja opodatkowania majątku podważa cel gromadzenia dochodów przez przedsiębiorców. W skali makro stwarza niebezpieczeństwo wejścia gospodarki na ścieżkę reprodukcji zawężonej. W skrajnych przypadkach podatnicy niebędący w stanie uregulować ciążących na nich 12 Pojęcie kapitalizacji jest tu w pełni uzasadnione, gdyż cena nieruchomości odzwierciedla wysokość nie tylko obecnego podatku, lecz także wszystkich podatków, które zostaną nałożone na nieruchomość w przyszłości.

486

Paweł Felis

zobowiązań podatkowych będą zmuszeni do wycofania się z działalności gospodarczej i wyprzedaży wykorzystywanego w niej majątku.

Trzeba więc przyznać, że – w świetle podjętych w artykule rozważań i rekomendacji, iż państwo nie powinno opodatkowywać zasobu, czyli tego, co wypracowano i przekazano w spadku kolejnym pokoleniom – przedstawienie reguł legitymizowania podatków od nieruchomości nie będzie zadaniem łatwym; tym bardziej że w naukowych dyskusjach z jednej strony podaje się w wątpliwość odwoływanie się do modeli mających za podstawę idealizujące założenia, z drugiej zaś powołuje się na dwa fundamentalne, ale różniące się między sobą podejścia: regułę ekwiwalentności (nazywaną także regułą korzyści) oraz regułę możliwości płatniczych (określaną również jako teoria równej ofiary). Niemniej jednak przyjęcie i uzasadnienie niektórych teorii pozwoli zmniejszyć opór podatnika przeciw obciążeniom zgromadzonego w przeszłości majątku.

Właściwa legitymizacja poboru podatków majątkowych w danych uwarunkowaniach społeczno-ekonomicznych wymaga więc nie tylko uwzględnienia tych uniwersalnych reguł, ale także rozważenia następujących kwestii.

Po pierwsze, przejmowanie w drodze przymusu podatkowego części zasobów pieniężnych lub majątkowych uzasadniane jest najczęściej możliwością realizacji funkcji alokacyjnej oraz redystrybucyjnej finansów publicznych. Z formalnologicznego punktu widzenia należałoby przyjąć, że warunkiem ich realizacji są dochody pierwotne wytworzone przez czynniki wytwórcze. Przedmiot i zakres (rozmiar) redystrybucji jest, w zależności od teorii ekonomicznych, zróżnicowany.

Z teorii finansów wynika, że powinny one umożliwić państwu wypełnianie jego funkcji publiczno-społecznych, minimalizując przy tym ewentualne zakłócenia w funkcjonowaniu gospodarki. Zadania publiczne nierozerwalnie są związane z istnieniem instytucji państwa. Oznacza to, że aktywność państwa nie może być ograniczana tylko do sfery regulacyjnej, rozumianej jako promowanie ważnych dla obywateli reguł: bezpieczeństwa, konkurencyjności oraz przejrzystości.

Dostarczanie dóbr publicznych uzasadnia więc i realną sferę jego funkcjonowania. W związku z tym istotne jest osiągnięcie pożądanego i akceptowanego przez obywateli poziomu redystrybucji. Chodzi tutaj zarówno o istniejące już dobra naturalne, które bezsprzecznie należy chronić i utrzymywać w stanie umożliwiającym ich wykorzystanie w przyszłości przez kolejne pokolenia (powietrze, środowisko, krajobraz, woda), jak i dobra, które powstały w wyniku działalności człowieka (korzystanie w ramach usług publicznych z dróg, ulic, mostów, oczyszczalni ścieków). Można jednak przyjąć, że możliwości dorabiania się społeczeństwa (a więc i możliwości płatnicze) w dużym stopniu zależą od ustalonych reguł funkcjonowania poszczególnych podsystemów systemu społecznego. Z uwagi na fakt, iż uprawnienia państwa i samorządu terytorialnego wkraczają w sferę praw majątkowych obywateli, naturalny konflikt interesów między tymi stronami może zostać ograniczony dzięki satysfakcjonującej podatników jakości porządku prawno-ekonomicznego tworzonego przez państwo.

Po drugie, odwołując się do teorii A. Smitha, należy przyjąć, że ustalenie ciężaru podatkowego wymaga, aby każda jednostka została obciążona w wysoko-

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

487

ści uzależnionej od stopnia skorzystania przez nią z usług państwa, dzięki którym możliwe staje się jej bogacenie13. Można za F. Grądalskim sformułować myśl, iż przywołana zasada stanowi więc bezpośrednią inspirację dla jednej z reguł legitymizowania podatków – możliwości płatniczych (Grądalski, 2006, s. 56).

Abstrahując jednak od tego, czy w przypadku reguły możliwości płatniczych państwo rzeczywiście legitymizuje nie tyle sam pobór podatków, ile skalę partycypacji podatników w arbitralnie ustalonych podatkach, należy zaakceptować konieczność partycypowania każdego obywatela w kosztach wytworzenia lub utrzymania dostarczanych dóbr publicznych. Dokonuje się to właśnie w wyniku ponoszenia obciążeń podatkowych na rzecz państwa i samorządu terytorialnego. Zauważalny staje się jednak problem nierównomiernego rozłożenia obciążenia podatkowego na wszystkich członków społeczności lokalnej oraz możliwości korzystania z dóbr publicznych nawet przez osoby niewywiązujące się ze swoich zobowiązań podatkowych. Mechanizm dostarczania dóbr publicznych nie jest bowiem bezpośrednio powiązany z kalkulacją ich ceny i wnoszeniem zapłaty.

Po trzecie, w kontekście lokalnych dóbr publicznych, czyli takich z których korzystają przede wszystkim członkowie społeczności lokalnej, konieczne będzie uwzględnienie, jako źródła ich finansowania, podatków lokalnych uiszczanych przez rezydentów oraz w części podatków eksportowanych do innych okręgów w stopniu, w jakim są eksportowane takie świadczenia. W literaturze prezentowany jest najczęściej pogląd, że podatkiem mającym dużo pożądanych cech, którym powinny odpowiadać podatki lokalne, jest m.in. podatek od nieruchomości.

Niestety opodatkowanie nieruchomości komercyjnych prowadzi do zniekształceń w systemie rynkowym. Oznacza to, że nałożenie podatku majątkowego na zasoby wykorzystywane w działalności gospodarczej prowadzi do nałożenia na sferę produkcji zniekształcających podatków. W tej sytuacji, z punktu widzenia społecznej akceptacji dla poboru podatków majątkowych, niezbędne byłoby rozszerzenie bazy podatkowej. Podatki oparte na szerszej bazie podatkowej to realna szansa na wzrost efektywności podatkowej oraz honorowanie, poprzez wprowadzenie powszechności opodatkowania, społecznych norm dotyczących sprawiedliwości.

W tym przypadku większą bazę powinny stanowić wszystkie nieruchomości opisane oraz zarejestrowane w katastrze. Wskazane rozwiązanie może sprawić, że nieruchomości gospodarcze nie będą obciążone podatkiem od nieruchomości w stopniu zdecydowanie wyższym niż nieruchomości mieszkaniowe. Propozycja rozszerzenia bazy podatkowej nie musi kolidować z innymi celami polityki podatkowej. Podatkom majątkowym nie powinno się bowiem przypisywać zbyt dużej roli pozafiskalnej, dlatego też w praktyce tylko niektóre nieruchomości mogą korzystać z przywilejów podatkowych.

Po czwarte, wysokość opodatkowania nieruchomości komercyjnych i mieszkaniowych powinna wynikać głównie z poziomu kosztów związanych ze świadczeniem usług publicznych. Jeżeli więc koszty świadczeń publicznych różnią się 13 Według A Smitha „poddani każdego państwa powinni przyczyniać się do utrzymywania rządu w jak najściślejszym stosunku do ich możliwości, czyli proporcjonalnie do dochodu, jaki każdy z nich pod opieką państwa uzyskuje”. (Smith, 2007, s. 500).

488

Paweł Felis

w zależności od typu czy lokalizacji nieruchomości, powinny być stosowane zróżnicowane stawki opodatkowania. Argument współuczestniczenia w kosztach budowy infrastruktury powinien być przekonujący dla większości podatników.

Polepszone zostały warunki bytowe, więc mieszkańcy danej jednostki samorządowej powinni uczestniczyć w kosztach inwestycji. W ten sposób wyraźnie widać, że traktowanie podatku od nieruchomości jako kosztu dóbr i usług publicznych, dzięki którym możliwe było osiągnięcie przez podatnika korzyści, zbliża nas do idei ekwiwalentu. Nawiązując do walorów podatku ekwiwalentnego, przytoczmy pogląd J.M. Buchanana, który twierdzi: „Zadziwiające jest, jak mało zrozumienia, nawet dziś, napotyka idea, że podatki powinny być w ostatecznym rozrachunku traktowane jako koszt dóbr i usług publicznych, przysparzających korzyści podatnikowi” (Buchanan, 1997, s. 123–124).

PODSUMOWANIE Przedstawione w artykule wybrane problemy teorii opisujących skutki obciążenia podatkami od nieruchomości nie pozostawiają wątpliwości – wiele wniosków z tych teorii jest sprzecznych ze sobą. Co więcej, badania empiryczne przeprowadzone w celu weryfikacji tych teorii nie dostarczają wiarygodnych dowodów ich słuszności. W analizowanych modelach nakładania podatków majątkowych szczególne miejsce zajmuje podatek od gruntów. Znaczenie podatku od wartości gruntów dostrzeżono już dawno, toteż właśnie ta konstrukcja podatkowa stanowi punkt wyjścia badań nad opodatkowaniem majątku z ekonomicznego punktu widzenia. Nie oznacza to wcale, że modelowanie podatków od majątku nieruchomego w ramach perspektywy tradycyjnej, nowej czy też perspektywy korzyści powinno być obojętne dla praktyki podatkowej. Szczególnie cenne okazuje się zwłaszcza podejście uznające, że badanie zagadnień związanych z opodatkowaniem majątku nieruchomego jest ściśle powiązane z badaniami w dziedzinie świadczeń publicznych. Każda analiza równowagi ogólnej w sferze opodatkowania majątku musi się bowiem odnosić do dóbr publicznych dostarczanych z wykorzystaniem systemu opodatkowania majątku nieruchomego.

Podstawą funkcjonowania każdego państwa są dochody uzyskiwane z podatków. Władza publiczna, konstruując system podatkowy, stoi w obliczu konieczności rozwiązania wielu problemów. Wybór systemu podatkowego, a następnie jego praktyczna implementacja wyznaczają przecież skalę fiskalizmu państwa.

Dla funkcjonowania całej gospodarki istotne znaczenie ma struktura systemu podatkowego, rozumiana jako rozłożenie we właściwych proporcjach podatków pomiędzy procesy tworzenia, konsumowania oraz akumulowania dochodów.

Stąd konieczność uwzględnienia w systemie opodatkowania nieruchomości z jednej strony takich danin, które zapewniają wydajne źródło finansowania lokalnych potrzeb publicznych, a z drugiej takich, które nie zakłócają rozwoju sfery realnej. Należy jednak zwrócić uwagę, że przekroczenie przez ustawodawcę pewnej granicy może się przyczynić w skrajnych wariantach do wyzbywania się

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

489

majątku, a co za tym idzie – do dekapitalizacji majątku narodowego. Ujęcie to sugeruje, że realizacja polityki podatkowej wymaga nie tylko troski o fiskalną skuteczność systemu podatkowego, ale także uwzględnienia potencjalnych mikroi makroekonomicznych skutków.

Stosowanie podatków od majątku nieruchomego, zwłaszcza w stosunku do przedsiębiorstw − jak dowiedziono w artykule – prowadzi do powstawania różnych zniekształceń. W ten sposób podatki zmniejszają efektywność wykorzystania czynników produkcyjnych.

Projektowanie systemu podatkowego jest zadaniem skomplikowanym, przede wszystkim z punktu widzenia efektywności i sprawiedliwości opodatkowania.

Można jednak sądzić, że podatki od nieruchomości – mimo zasygnalizowanych w artykule wad – mogą być rozważane w kontekście racjonalizacji systemu podatkowego. Niezbędne są jednak właściwa legitymizacja ich poboru, a także odpowiednia kombinacja podstawy opodatkowania i taryfy, które mają łączny wpływ na jakość podatku i tym samym na jakość systemu podatkowego.

Dlatego też w artykule położono nacisk na reguły i zagadnienie legitymizowania podatków od nieruchomości. Ponadto należy dążyć do wyboru rozwiązania z optymalną kombinacją podstaw i taryf, tak aby mechanizm rynkowy był w jak najmniejszym stopniu zniekształcony, oraz zapewniającego efektywność ekonomiczną i sprawiedliwość. Takim podatkiem na szczeblu lokalnym może być podatek od nieruchomości, pod warunkiem uwzględnienia nie tylko wymogów stawianych przez teorię opodatkowania nieruchomości (trudne do uzasadnienia różnicowanie wysokości obciążeń na korzyść nieruchomości mieszkalnych), ale także zagadnień wdrożeniowych związanych z samym podatkiem ad valorem (identyfikacja podlegających opodatkowaniu nieruchomości, wybór odpowiedniej podstawy opodatkowania, wypracowanie odpowiedniego dla celów podatkowych systemu wyceny, ustalenie stawek podatku od nieruchomości14).

BIBLIOGRAFIA Aaron H.J. (1975), Who Pays the Property Tax? A New View, The Brookings Institution, Washington.

Bentick B.L. (1979), The imperact of taxation and valuation practices on the timing and efficiency of land use, „Journal of Political Economy”, Vol. 87.

Brueckner J.K. (1986), A modern analysis of the effects of site value taxation, „National Tax Journal”, Vol. 39.

Buchanan J.M. (1997), Finanse publiczne w warunkach demokracji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Cameron D.L. (2000), Property taxes, w: The Economics of Public and Tax Law, B. Bouckaert, G. de Geest (red.), Edward Elgar, Cheltenham.

Dziemianowicz R.I. (2007), Efektywność systemu opodatkowania rolnictwa, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok.

14

Temat został szerzej omówiony m.in. w: Felis (2014).

490

Paweł Felis

Felis P. (2014), Theoretical and practical aspects of the real estate taxation system reform in Poland – An outline of the concepts of the target solution, “Journal of Management and Financial Sciences”, Vol. VII, Issue 15.

Felis P. (2015a), Główne koncepcje podatku od nieruchomości, w: Finanse w polityce makroekonomicznej państwa, S. Owsiak (red.), Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków.

Felis P. (2015b) Funkcja fiskalna i społeczna w powierzchniowym systemie opodatkowania nieruchomości na przykładzie gmin w Polsce, „Gospodarka Narodowa”, nr 3.

Głuszak M., Marona B. (2015) Podatek katastralny. Ekonomiczne uwarunkowania reformy opodatkowania nieruchomości, Poltext, Warszawa.

Grądalski F. (2002), Uwagi o aktualności klasycznych teorii legitymizacji opodatkowania, „Gospodarka Narodowa”, nr 5–6.

Grądalski F. (2006), System podatkowy w świetle teorii optymalnego opodatkowania, SGH, Warszawa.

Hamilton B.W. (1975), Zoning and property taxation in a system of local governments, „Urban Studies”, Vol. 12.

Majchrzycka-Guzowska A. (1995), Finanse i prawo finansowe, Wydawnictwa Prawnicze PWN, Warszawa.

Mieszkowski P. (1972), The property tax: An excise or profits tax, „Journal of Public Economics”, Vol.1, No. 1.

Mills D.E. (1981), The non-neutrality of land value taxation, „National Tax Journal”, Vol. 34.

Netzer D. (1966), Economics of the Property Tax, The Brookings Institution, Washington.

Oates W.E., Schwab R.M. (1992), The Impact of Urban Land Taxation: The Pittsburgh Experience, Center for Institutional Reform and the Informal Sector, Working Paper No.47.

Smith A. (2007), Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, t. 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Stiglitz J.E. (2004), Ekonomia sektora publicznego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Szczęsny W. (1999), Wydajność fiskalna przedsiębiorstw, Difin, Warszawa.

Tideman N.T. (1982), A tax on land value is neutral, „National Tax Journal”, Vol. 35.

Vickrey W. (1970), Defining land value for tax purposes, w: The Assessment of Land Value, D.M. Holland (red.), Madison University of Wisconsin Press.

STRESZCZENIE Celem artykułu jest analiza ekonomicznych skutków podatków od majątku nieruchomego. Przedmiotem badania jest dorobek głównych nurtów teoretycznych opodatkowania nieruchomości, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia neutralności. Analizy teoretyczne wzbogacono o model dynamiczny, oddający istotne efekty ekonomiczne podatku od nieruchomości. W artykule zwrócono uwagę na płaszczyzny zakłóceń mechanizmu rynkowego przez podatki od nieruchomości komercyjnych. W efekcie sformułowano rekomendacje niezbędne

EKONOMICZNE SKUTKI OBCIĄŻEŃ PODATKAMI OD NIERUCHOMOŚCI W ŚWIETLE…

491

z punktu widzenia legitymizacji poboru podatków od nieruchomości. Wykorzystano metodę analizy literatury i badań obcych, porównawczą oraz dedukcyjną.

Z badań wynika, że przedstawione teorie – mimo istotnych różnic – mają dużą wartość. Zaprezentowane ekonomiczne efekty opodatkowania mogą w rzeczywistości wystąpić, ale nie jednocześnie. Podatki od majątku nieruchomego, jak większość podatków funkcjonujących we współczesnych systemach podatkowych, są podatkami zniekształcającymi. Skala i zakres efektów zewnętrznych i dodatkowych strat w dobrobycie mogą być różne. Z autorskiej propozycji dotyczącej uzasadnienia dla poboru podatków od nieruchomości wynikają następujące wnioski: 1

wskazane w doktrynie podatkowej dwie reguły, według których państwo może legitymizować pobór podatków (idea ekwiwalentu; możliwości płatnicze), można zastosować także do uzasadnienia poboru podatków od nieruchomości,

1

wysokość opodatkowania nieruchomości powinna wynikać z poziomu kosztów związanych ze świadczeniem lokalnych usług publicznych,

1

rozwiązanie uwzględniające wartościowe określenie podstawy opodatkowania nieruchomości jest zgodne z postulatem sprawiedliwości opodatkowania, pozwala bowiem na różnicowanie wysokości ciężarów podatkowych w zależności od posiadanego przez podatnika majątku nieruchomego,

1

wytwarzanie i dostarczanie dóbr publicznych na poziomie lokalnym wymaga odpowiednich źródeł ich finansowania. Podatkiem mającym dużo pożądanych cech, które powinny charakteryzować podatki lokalne, jest podatek od nieruchomości,

1

o ile uprawnione jest stwierdzenie, że podatek od nieruchomości mieszkalnych jest dobrym rozwiązaniem dla samorządu lokalnego, o tyle można mieć wątpliwości, czy podobnie można postrzegać podatek od nieruchomości komercyjnych.

Słowa kluczowe: podatek od nieruchomości, podatek lokalny, efekty ekonomiczne podatku, legitymizacja podatków majątkowych, płaszczyzny zakłóceń mechanizmu rynkowego przez podatki majątkowe.

ECONOMIC CONSEQUENCES OF REAL ESTATE TAX BURDENS IN LIGHT OF SELECTED THEORIES ABSTRACT The article aims to analyze economic consequences of real estate taxes. It focuses on the main theories of property taxation, especially concerning the problem of neutrality. Theoretical analyses are complemented with a dynamic model, which shows important economic effects of a real estate tax. The paper also points at the types of disruption of market mechanisms caused by commercial property

492

Paweł Felis

taxes. Measures for legitimizing real estate tax collection are then proposed. The methodology consists in literature review, employing comparative and deductive approach.

The study shows that although presented theories differ significantly, they have a great value. The presented economic consequences of taxation can appear in reality, however not simultaneously. Real estate taxes, like most of taxes that function in modern tax systems, are deforming taxes. The scope and extent of excessive burden of taxation can vary. The presented proposal concerning legitimization of real estate tax collection brings the following conclusions: 1

real estate taxation can be justified using two rules of legitimizing tax collection that are stated in the tax doctrine (equivalence concept; ability to pay),

1

real estate tax level should reflect the costs of local public services,

1

the solution which uses value-based taxation is in accordance with a fairness postulate, as it makes it possible to differentiate tax burdens depending on the wealth of a taxpayer,

1

the provision of public goods at the local community level, requires adequate sources of finance. Real estate tax has many qualities that are desirable of local taxes ,

1

although considering real estate tax as a good solution for local authorities seems justified, it is arguable whether the same applies to commercial property tax.

Keywords: real estate tax, local tax, economic consequences of taxation, legitimization of property tax collection, types of disruption of market mechanisms by property taxes.

JEL Classification: H21, H71, K34

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz*

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS (Artykuł nadesłany: 09.10.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

INTRODUCTION Contemporary economics is dominated by the neoclassical perspective. The term neoclassical is used in two ways – firstly, to refer to the economics from 1870 to 1930s1, and secondly, to describe modern economics in contrast to heterodox economics2 (Colander 2000), covering diverse schools of thought. According to Foldvary (1996, p. 1), a school of thought can be defined as a group of scientists who adhere to a distinct body of beliefs, or as the set of beliefs of that group.

The main objective of the following article is to present two contemporary heterodox3 schools of economic thought – institutional and feminist4. According to the author, these two schools constitute interesting alternatives to neoclassical economics. Methodological changes postulated by institutional and feminist * Institute of Economics, Finance and Management, Faculty of Management and Social Communication, Jagiellonian University, Krakow, e-mail: anna.zachorowska@uj.edu.pl 1 Authors such as William S. Jevons, Leon Walras and Carl Menger are included in such understanding of the term.

2 In this meaning, the term neoclassical is used to describe orthodoxy in economics, and this is the way it is used in this article.

3 The term heterodox is often defined in reference to orthodox (most recent dominant school of thought), meaning to be against it. Heterodox economists refuse to use the framework of mainstream economics, because of the nature of the modelling process or assumptions used (Colander, Holt, Rosser, 2003, p. 6).

4 Colander, Holt, Rosser (2003), Seiz (2007), Irene van Stavern does (2010), and Foldvary (1996) define feminist economics as a separate school of economic thought, however some feminist authors are hesitant to do so (Grapard, 1996).

494

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

schools, described in the article, challenge economics to pay more attention to problems of well-being, social provisioning, cooperation, and equity. Their concern with such issues promotes more active role of the state in the economy.

THE DEVELOPMENT OF MAINSTREAM5 ECONOMICS: FROM CLASSICAL TO NEOCLASSICAL PARADIGMS According to an old definition, economics is about the provisioning of goods and services to meet our material needs (Nelson, 2006). And this is how, more or less, classical economists perceived their discipline. Adam Smith saw political economy as a broad study of the many forces contributing to national wealth (Whalen, 1996, p. 83). However, it has to be stressed that Smith saw a world situated in scarcity and filled by selfishness. In Smith’s world, custom, law and religion confined markets, and the expansion of markets represented, in many ways, a liberating force (Folbre, 2009, p. 326). He was relieved to discover that through a competitive economy human selfishness leads to the common good (Strober, 1994, p. 146).

Classical economists searched for universal and rational structure of economic systems or universal economic laws that would describe human behaviour in economic context. Classical school took an interest in economic institutions such as ownership, which determined the class structure, or the desirable scope and nature of government legislation (Chavance, 2009, p. 1). Despite being widely interested in both the production and reproduction of people and material resources, classical political economists applied sharp distinctions to analysis of the marketplace and the analysis of the home (Albelda, 1997, p. 107).

John S. Mill, one of the leading classical economists, has stressed in his methodological essays that the study of economic problems was a ‘moral science’.

Additionally he clarified that economists’ theory was not broad enough to permit drawing policy conclusions. Classical economists firmly believed it was part of their duty to draw such conclusions and to do it on rational grounds, that is, as logical inferences from their knowledge about facts. In order to overcome the limitations of economic science and serve their duties, economists had to integrate knowledge from a wider field (Myrdal, 1978, p. 777).

Later developments of the discipline took place in the nineteenth century. The patriarchs of modern neoclassical6 economic discourse7 simultaneously developed 5 According to Colander, Holt, Rosser (2003, p. 6), mainstream consists of ideas that individuals who are dominant in the leading academic institutions, organizations and journals at any given time find acceptable.

6 It was Thorstein Veblen, who invented the term ‘neo-classical’, by which he means ‘modernized classical concepts’, in particular those of Alfred Marshall (Chavance, 2009, p.8).

7 This is the beginning of the marginalist revolution in economics, attributed to three economists: Carl Menger from Austria, William S. Jevons from Britain, and Leon Walras from Lozanne. Nevertheless, only the last two promoted the use of mathematical instruments in economics, while Menger focused on developing psychological approach in economics.

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

495

general equilibrium models of price determination in 1870s (Backhouse, 2002; Samuels, Biddle, Davis, 2007, Albelda, 1997). Together with the professionalization of the economics as the discipline when it became more academic, its theorists concentrated on abstract, theoretical problems and began to analyse their models detached from the real-world. Scholars began formulating Smith’s and other classics’ ideas in mathematical terms. They explicitly borrowed their calculus-based models from earlier developments in mechanical physics “The concepts of economics were assumed to be direct counterparts to the concepts of physical science – profit, utility, and prices were compared to particles, raised and lowered by the impersonal forces of market interaction” (Nelson, 2006, p. 20). In order to develop mathematical models it used highly unrealistic assumptions.

Firms and households were envisioned by neoclassical economists as interacting on free, competitive markets. The idea gained ground that business firms are entities that produce goods, acting like ‘economic man’ in making calculations that maximize their mathematical profit function. Expenses and revenues are both measured in monetary terms, so the application of mathematics to the topic seemed to follow directly. They assumed that households solved mathematical problems analogous to those faced by profit-maximizing firms. They assumed that all household decisions were aimed at raising a single number representing utility to its highest possible value (Nelson, 2006, p. 19–20). Thus, the notion of rational economic agent – homo economicus – represents an individual maximizing actor interested only in his own material or financial gain. According to Thorstein Veblen (1898, p. 389) such a man is seen as: “A lightning calculator of pleasures and pains, who oscillates like a homogeneous globule of desire of happiness under the impulse of stimuli that shift him about the area, but lead him intact. He has neither antecedent nor consequent. He is an isolated, definitive human data, in stable equilibrium except for the buffetings of the impinging forces that displace him in one direction or another.”

In the neoclassical perspective, an economy is based on voluntary contracts between individuals. Such an economy is self-regulating, in the sense that supply and demand are quickly brought into balance at micro- and macro-level through the mediating structure of the market mechanism (the economy tends towards general equilibrium). Such an economy is efficient in terms of Pareto optimality where no one can be made better-off without someone else being made worseoff. Such an economy is also experiencing dynamic development, as voluntary contracts between individuals mediated by the market mechanism supposedly encourage initiative and innovation, and the best use of scarce resources.

“Neoclassical economics is an analysis that focuses on the optimizing behaviour of fully rational and well-informed individuals in a static context and the equilibria that result from that optimization. When dynamic context is assumed, individuals understand the probability distributions of possible outcomes over the infinite time horizon at the moment of decision” (Colander, Holt, Rosser, 2003, p. 6). In the neoclassical paradigm, different levels of economy are fully integrated, and simply represent pictures with varying amounts of details. What is

496

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

economically rational at the individual level also appears to be economically rational at the level of society at large (Elson, 1994, pp. 33–34). The human activities of self-interested utility and profit maximization result in efficient and stable levels of economic activity. Resources are used to produce the most output possible, while generating maximum welfare. Unless outside forces come to alter the situations, equilibrium will reign. There are no internal forces to push the model out of balance (Albelda, 1997, p 112). Indeed, all the markets will end up in equilibrium as long as prices are set freely and consumers and producers are rational (Albelda, 1997, p. 110). The theory pays no attention to the institutional requirements of markets, even though a real-world markets need institutions, both physical and social, to function (Nelson, 2006, p. 51).

It should be stressed that there is a rather significant difference between classical and neoclassical economists. As it was outlined before, classical economists considered economics to be a science of wealth. Over the years, however, the discipline has narrowed from ‘political economy’ to ‘economics’ – a science in which the mainstream confines its analysis to issues involving market allocation under conditions of scarcity (Whalen, 1996, p. 83). Neoclassical texts define it, following Robbins definition, as the relationship between ends and the allocation of scarce resources with alternative uses (Foldvary, 1996, p. 3). The criterion of welfare or well-being in the neoclassical model has been limited to the single, narrow issue of efficiency in the use of resources (Nelson, 2006, p. 24). Within academic economics, the classical emphasis on wealth and its creation and distribution increasingly gave way to a neoclassical emphasis on the calculus of rational choice (Nelson, 2006, p. 20). Classical theory of economic development was exchanged for the static general equilibrium theory (Chmielewski, 1995, p. 21). The economic sphere seems to be driven entirely according to its own laws. Society becomes subordinate to the market – “instead of economy being embedded in social relations, social relations are embedded in the economic system” (Polanyi, 1944, p. 88 cited by Chavance, 2009, p. 31).

It is worthwhile to take a look at epistemology, methodology and the methods used by neoclassical economics8. The epistemology of neoclassical economics is scientific positivism. Mainstream economists view their subject matter through trans-temporal and trans-spatial regularities that can be uncovered and modelled (Wisman, Rozansky, 1991, p. 711). In neoclassical perspective, the methodology consists in the use of quantitative statistical analysis to test rigorous mathematical models of economic behaviour9. Preferred methodological approach is axiomatic deduction (MacDonald, 1995, p. 160–161; Colander, Holt, Rosser, 2003, 8 Epistemology is a theory of knowledge, it defines what is acceptable, relevant data.

Methodology, on the other hand, is the way in which questions of theoretical interests are translated into a plan of research, how data are collected and analysed. And research methods include both data-gathering techniques and data analysis techniques that turn the raw data into evidence.

9 As Hamilton (1999, p. vii, cited in: Colander, 2003, p. 2) put it, standard economics follows a mechanistic Newtonian point of view.

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

497

p. 6). Formalism consists in a formal system of logical relationships abstracted from any empirical content it might have in real world. The starting point is the construction of a model of a system or process. A set of postulates and definitions is derived by separating an empirical process into its obvious divisions and specifying the necessary or possible relations among them. Once the definitions and postulates are established, the next step is to deduce the inherent dynamics of the system. The focus on the logic of the formal model means that rational behaviour is emphasized, competition is glorified, and the changing nature of technology, business organization, and the role of the state omitted. Economics has come to be conceived in engineering terms: how to maximize some objective function in the face of various constraints (Wilber, Harrison, 1978). Econometrics and statistically rigorous data collection techniques make up the method of neoclassical economics (MacDonald, 1995, p. 160–161; Colander, Holt, Rosser, 2003, p. 6). Attention is focused on the development of a set of ‘engineering tools’ – linear programming, input-output analysis, cost-benefit analysis, etc. (Wilber, Harrison, 1978). As David Colander puts it (2000, p. 138) “modern economics is economics of the model”10.

Within the discipline, the neoclassical movement has acquired undisputed international hegemony in the second half of 20th century. “Of all the social sciences, only economics has a hegemonic school, only economics is driven by a seeming desire to pursue singular paradigms” (Samuels, 1996, p. xi). Neoclassical economic theory is universally taught in undergraduate and graduate schools.

Neoclassical theory, because it is widely spread, very often constitutes bases for policy prescriptions. Because all the markets have a natural tendency to end up in equilibrium, as long as prices are set freely, and there are no exogenous forces that would limit the rational economic agents in making the best decisions concerning maximization of their economic goal, according to neoclassical economists, it is necessary to limit external interventions. Public policy is conceptualized as an intervention in the economy from the outside, an intervention made not by individuals but by the state, acting not via voluntary contracts but by the legislative commands (Elson, 1994, p. 34). In terms of policy prescriptions many free-market advocates seek to remove governmental regulations, business taxes, and restrictions on international trade that, they believe are obstructions disturbing market mechanism, creating a drag on the creation of wealth. They also oppose redistributive taxation and social welfare payments that, they believe, make less perfect the mechanism that leads from individual effort to individual reward. According to free-market advocates, poverty, unemployment, social distress, and environmental damage arise not from the workings of the system, but from obstructions put in its way. Take away government ‘interference’ and other 10 Few year later together with Ric Holt and Barkley Rosser he diagnosed that method used by mainstream economics is the main point of distinguishing heterodox economists. “If it isn’t modeled, it isn’t economics, no matter how insightful” (Colander, Holt, Rosser, 2003, p. 8). So heterodox economists find themselves defined outside the field by the mainstream economists because of their methods, not their ideas.

498

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

encumbrances, and a market system will create wealth for all (Nelson, 2006, p. 15). In this perspective the state is not assumed to be an impartial, necessary social guardian, rather, it is looked upon as a “predator” (Chang, 2000, p. 3).

INSTITUTIONAL CHALLENGE TO NEOCLASSICAL ECONOMICS Classical or even some neoclassical economists, from Adam Smith to Alfred Marshall, took into account all sorts of factors besides the economic (Myrdal, 1978, p. 773). Neoclassical economic theory supports the fallacy of linking individual attitudes to aggregate results without taking into account social institutions, guidelines and norms (Freiberg-Strauss, 2003, p. 90). However, it is more true in regards to authors outside that mainstream. Those visions are alternatives to orthodox economic view, therefore are referred to as heterodox economics.

In the following two sections the development of two heterodox perspectives is presented. Institutional and feminist schools of economic thought, according to the author, are the ones that enable fullest analysis of contemporary economies.

The roots of the first school – institutionalism11 – might be traced back to at least the 19th century, when three influences contributed most significantly to its birth: the German historical school in economics, the American pragmatism and Thorstein Veblen’s writings on the preconceptions of economic science. German historical economists believed that just as there were no individuals living outside the society, there were no economic activities that could be separated from that society12. For historical economists from German school, there were no natural laws in economics. They promoted the project of constructing inductive, historical science, in which the diversity of economic circumstances was properly recognized (Tribe, 2007, p. 215). American philosophical perspective called pragmatism, first outlined by Charles Peirce and John Dewey, views notions of absolute truth and teleology with scepticism. Instead, it emphasizes the element of uncertainty in human understanding. It also stresses the practical consequences of belief. Pragmatists treat scientific investigation as an important step in the process of resolving practical problems, not merely an intellectual exercise. When it comes to a founding father of institutional school, Veblen was a student of Richard T. Ely and Charles Peirce (Whalen, 1996, p. 83–84). He set out in explicit way the link between the central role given to institutions and the evolutionary approach that focuses on the process of economic change. According to Veblen, the society in general and the economy in particular were evolutionary groupings of institutions; the evolutionary economic science that Veblen tried to construct was therefore centred on institutions, which were the prevalent habits of thought and action in the social community13 (Chavance, 2009, p. 16).

11

Institutionalism is sometimes called evolutionary economics, a term derived from Thorstein Veblen (Whalen, 1996, p. 95).

12 There are no activities undertaken only in order to pursue one’s own interests.

13 This is the most frequently given definition by Veblen in his writings.

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

499

Institutionalists regard economics as the science concerned with ‘social provisioning’ (Foldvary, 1996, p. 3). According to this definition, markets represent only one type of human institution involved in provisioning. Institutionalists recognize that other institutions – including the state, the family, culture in its totality – are also significant (Whalen, 1996, p. 87). In such a perspective, the economic system is a part of the greater social (or socio-cultural) system in which it is embedded (Gruchy, 1987), so it may be referred to as a sub-system. According to Gruchy (1987, p. 42), the economic system is a historic-cultural product and people who are parts of that system behave according to its rules when it comes to economic activities. Therefore, they are not rational individuals whose main goal is to maximize profits or utility, but members of a society, and their behavior is an outcome of rules that define this particular society. Economic activity takes place within an institutional context. The economy, like society, represents a set of institutions, ranging from the very smallest, such as the family, to the largest and most comprehensive, namely the state (Chavance, 2009, p. 23).

According to Walton Hamilton14 (1932), the institution is a cluster of social usages, designating a way of thought or action of some prevalence and permanence, which is embedded in the habit of a group or the customs of a people.

Culture represents the aggregation of diverse institutions, each of which fixes a type of behaviour and outlines a tolerance zone for an activity or complementary activities (Chavance, 2009, p.18). Geoffrey Hodgson (2003, p. 163) writes: “[i]nstitutions are durable systems of established and embedded social rules and conventions that structure social interactions. Language, money, law, system of weights and measures, table manners, firms (and other organizations) are all institutions. In part, the durability of institutions stems from the fact that they can usefully create stable expectations of the behaviour of others. Generally, institutions enable ordered thought, expectation and action, by imposing form and consistency on human activities. They depend upon the thoughts and activities of individuals but are not reducible to them.” An institution is made up of people performing activities according to a set of rules that are justified by a set of values, beliefs and meanings. As people perform their activities according to the rules, they internalize values, beliefs, and meanings that justify the rules (Dugger, 1996, p. 25).

Institutions derive from the past and are inherited from the past (Chavance, 2009, p. 10–11). According to Veblen, “institutions are products of the past process, are adopted to past circumstances and are therefore never in full accord with the requirements of the present” (Veblen, 1899, p. 126 cited by Chavance, 2009, p. 11). “[T]he situation of today shapes the institutions of tomorrow through a selective, coercive process, by acting upon man’s habitual view of things, and so altering or fortifying a point of view or a mental attitude handed down from the past” (Veblen, 1899, p. 126 cited by Chavance, 2009, p. 15). Most institutions are temporally prior to the individuals that relate to them. We are all 14

Walton H. Hamilton coined the term ‘institutional economics’.

500

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

born into and socialized within a world of institutions. Recognizing this, institutionalists focus on the specific features of specific institutions, rather than building a general and ahistorical model of the individual agent (Hodgson, 1998, p. 172). Additionally, it has to be mentioned that institutions do not stand separately from the group of individuals involved; institutions depend for their existence on individuals, their interactions, and particular shared patterns of thought (Hodgson, 2006, p. 7).

Although institutionalists form a rather diverse group of economists, they are united by a common methodological foundation – a shared set of philosophical preconceptions. These preconceptions can be grouped into the following four categories: a conception of society, an image of the economic process, an approach to values, and a philosophy of science (Whalen, 1996). The institutionalist conception of society is holistic in nature, in other words social reality is viewed as a unified whole. Therefore, contrary to neoclassical tradition, institutional analysis cannot begin with the world neatly divided into ‘economic’ and ‘noneconomic’ realms15. Institutionalists view society from a ‘processual’ perspective. This means they view social systems as dynamic, ever-developing entities, and are aware that all social activities occur in both historical time and an environment uncertainty regarding the future. Institutions are the real subject of economic theory and therefore the emphasis should be on processes, or temporal sequences of cumulative change and not on equilibrium. Institutional economists dismiss the neoclassical suggestion that economics can be value free. They also emphasize the importance of re-evaluating theories regularly, and the need for theories that help resolve real-world problems (pragmatic approach).

The institutionalist approach moves from general ideas concerning human agency, institutions, and the evolutionary nature of economic process to specific ideas and theories related to specific economic institutions or types of economy (Hodgson, 1998, p. 168). Evolutionary political economists recognize that producers, workers, and consumers are largely cultural products. An institutionalist interpretation of economic behaviour must therefore inquire into the various cultural influences shaping that behaviour (Whalen, 1996, p. 96). But in theorizing, they concern themselves with facts, not models (Witte, 1954, p. 135).

For institutional economists, all economic laws rest upon facts, not assumptions – all the facts, and not merely those which their critics term ‘strictly economic facts’. In arriving at conclusions, institutional economists have generally relied 15

“Institutionalism’s holistic theories are rooted in the belief that the social whole is not only greater than the sum of its parts but that the parts are so related that their functioning is conditioned by their interrelations” (Wilber and Harrison, 1978, p. 73). According to Gunnar Myrda, this is a concern with real-world problems that requires a holistic approach which sees beyond the conventional boundaries of economic science. “The most fundamental thought that holds institutional economists together is the recognition that even if we focus attention on specific problems, our study must take into account the entire social system, including everything else of importance for what comes to happen in the economic field. Foremost, among other things, is the distribution of power in society and, more generally, economic, social, and political stratification; indeed, all institutions and attitudes” (Myrdal, 1978, p. 773–774).

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

501

upon induction rather than deduction. They reason and develop theories – although they do not have a general theory which answers all economic questions.

Theory of knowledge shared by institutionalists is pragmatism – theories should aim to solve a real-world problems (Whalen, 1996) and/or relativism – if there are trans-temporal and trans-spatial regularities, one cannot know them (Wisman, Rozansky, 1991). Both production and distribution are human creations and are subject to change by human intervention. Thus, there is no “natural economy”. In other words, social change is the consequence of human action, and is not purely mechanical, and it is not predictable (Wisman, Rozansky, 1991, p. 713). As humans create economies, they can change those economies to solve perceived problems. A central part of economic analysis should be the identification of problems. This analysis should lead to advocacy of reform (Mayhew, 2002, cited in Colander, 2003, p. 3). Positivistic economists claim that there are trans-cultural and trans-historical regularities in the subject matter of economics that can be modelled. Consequently, they believe that it is possible to rule out values from economic science. Institutionalists believe that values cannot be pushed out, and if this is the case, it is better to explicitly state these values (Wisman, Rozansky, 1991, p. 725).

A fundamental construct upon which the theories of institutionalism are developed is the dichotomy between technological change and institutions. It is a central analytical tool of institutional economics (Wisman, Rozansky, 1991, p. 715). Power and conflict stem from this dichotomy. “Thus, just as mainstream economists approach their subject matter anticipating forces that propel the economy toward a beneficent harmony, institutionalists expect to find conflict and the exercise of power by vested interests” (Wisman, Rozansky, p. 719–720).

Institutional inquiry must be empirically based, examine process, see social change as evolutionary, focus on institutions, and recognize the role of values (Wisman, Rozansky, 1991, p. 710). Thus, they have adopted a form of holism that could be called a systemic form of storytelling or a pattern model (Wilber, Harrison, p. 71). One of methods employed by institutionalists consists in presenting a detailed description of economic behavior and/or institutional change (Veblen). Another one is the use of statistics and quantitative data (Mitchell).

Some of institutionalists pioneered use of more qualitative methods, such as participant observation, comparative case studies, interview and surveys (Whalen, 1996, p. 88–89). Such diversity of methods used illustrates institutionalists’ open methodology. However, Colander (2003, p. 8–9) claims that they mainly use verbal, historical approach, with non-mathematical methods, such as: literary exegesis, verbal argumentation, case studies and reasoned thought, with empirical data presented rather in a form of a table than in complicated econometrics.

What is important is that in institutional perspective the tools are just the ways to achieve the goal of understanding the patterns of human behavior and how they change. Hence the tools do not define the discipline (Mayhew, 2002, cited in Colander, 2003, p. 3).

502

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

When it comes to policy prescriptions, advanced capitalist economies are perceived by institutionalists as cyclical and unstable. Markets are characterized by inequalities in the distribution of market power, income and status. Unfettered market forces rather than reducing, exacerbate these instabilities and disparities (Arestis, 1994, p. 31). Institutionalists are anti-competitive – competitiveness is viewed as “disservicable”. It is cooperation, as opposed to competition, that furthers economic and social well-being (Wisman, Rozansky, 1991, p. 715). In such circumstances there is an obvious place for the intervention of the state. The state holds a key position among other formal institutions since state actions are based on normative representations of the “common good” for given societies.

“The state is formally assigned the role of creating the conditions that maximize the possibility of attaining a general common good” (Storper, 2000, p. 89). The influence of the state on society, as well as the national economy, shapes institutions that systematically and constantly regulate the behavior of individuals and social groups in formal and informal ways (Wilkin, 1995). The ability of the state to influence or even create institutions has a dominant meaning in contemporary societies, because it is the state that creates basic frames for the institutional functioning of markets. “The development of a centralized state with extensive regulative and planning capacities appeared to be a logical counterforce needed to contain the inevitable natural disasters by a capitalist economy” (Block, 2000, p. 61). The role of the state in the economy should not be to leave it alone.

Progressive states should rather fill the gaps in the social provisioning process (Dugger, 1994, p. 12). Institutional economists favor activist government using the tools of macroeconomic policy for this purpose. Such activity involves more than a simple acceptance of the need for government interventions to correct the failure of market capitalism (Peterson, 1994). The state cannot be neutral, because its pretended neutrality allows existing forms of inequality to remain legitimate (Dugger, 1994, p. 17).

FEMINIST CHALLENGE TO NEOCLASSICAL ECONOMICS Institutional economics offers a broad perspective, which is very useful while analysing economic relations. However, it seems that one of categories that is crucial in society – gender – is somehow overlooked. Even though Veblen regularly referred to patriarchal norms and their disruptive role, contemporary institutionalism seems to be less concerned with gender (van Staveren, 2010, p. 21).

But it is important to understand that gender is a fundamental organizing principle of institutions (Jacobsen, 2003, p. 92), and it could also be recognized as a major institution affecting economic behaviour, that in turn is also influenced by economic processes (van Staveren, 2010, p. 21; Palmer, 2003, p. 43).

Feminists are concerned with remedying the disadvantages historically born by women, and feminist theory offers important insights into the economic discourse. It presents economies as gendered structures (Rai, Waylen, 2014, p. 6).

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

503

Emergence of capitalism did not liberate women, nevertheless it contributed to significant improvements in living standards and advancements in human knowledge and technology (Folbre, 2009, p. XXVi). While women in capitalism gradually gained new rights and opportunities, their continued specialization in the care of dependents has been the main source their persisting worse position in the market in comparison to men. At the beginning of the development of modern economics, Adam Smith argued that motives and modes of conduct in the private sphere were entirely separate from what prevailed in the public sphere where men’s contractual trade and exchange relationships take place (Folbre and Hartmann, 1988, cited by Grapard, 1996, p. 108). The first economists who worked in order to change such a strict division of women’s and men’s roles in the economic theory were John S. Mill and Harriet Taylor who theorized women’s equality in employment and ownership of property. They were followed by authors like Charlotte Perkins Gilman, who analysed women’s position at home and stressed the importance of market work for women. With the rise of the second wave of the feminist movement in the 1960s, a major wave of feminist economics appeared dealing with issues of labour-force participation, household work, earnings differentials, occupational segregation, the feminization of poverty, and the economics of child care. This literature sought to use new technical constructs and empirical findings to improve women’s economic position. The current wave of feminist economic writings accelerated in the late 1980s and 1990s (Strober, 1994, p. 144–145).

Presentation of economies as gendered structures is manifested in the form of effort to encourage the advancement of women within the profession and by the application of economic analysis for feminist ends (Nelson, 1995, p. 131).

Feminist economics can be preliminarily defined as an independent research programme, which has as its primarily goal the advancement of understandings of the disadvantaged economic conditions of women (Hewitson, 1999, p. 6).

There are two major, though not mutually exclusive, emphases in feminist thinking: (1) one body of thinking emphasizes the exclusion of women from traditionally male activities and institutions, and (2) the second body that emphasizes low rewards accorded to activities and traits that traditionally have been perceived as appropriate for women (England, 1993, p. 39). Historical tendency to focus exclusively on relations among men in the market place led to a complete dismissal of women’s productive and reproductive labour in households (Grapard, 1996, p. 108). Feminist economists work in order to reverse this perception. They, alike institutionalists, define economics as a science concerned with ‘social provisioning’. Definition of economics as concerned with the realm of provisioning breaks down the usual distinction between ‘economic’ (primarily market-oriented) activities and policies, and familial or social activities (Nelson, 1995; Riley 2008, p. 1, cited in: Rai, Waylen, 2014, p. 7). To define economics as the study of social provisioning is to emphasize that economic activity involves the ways in which people organize themselves collectively to earn a living. Social provisioning does not need be done through the market, nor for selfish or self-interested

504

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

reasons, although either of these is inconsistent with social provisioning. The concept allows for a broader understanding of economic activity that includes unpaid and nonmarket activities, and for understanding of motivation different than narrow notion of self-interest (Power, 2004, p. 6).

Feminist economic theory criticizes the implicitly gendered bias of economic theory, like for example neoclassical homo economicus, that is not concerned with the ‘reproductive labour’ of bearing and raising children (Foldvary, 1996, p. 17; Grapard, 1996, p. 101). Another concept criticized by feminist economists is the notion of the household. Despite the myriad ways of organizing economic production and the lack of uniformity in the types of work men and women perform, women are primarily responsible for dependent care. This care almost always is done in some kind of household unit and it universally takes a considerable amount of one’s time. One cannot begin to comprehend women’s economic position relative to men’s unless there is a basic understanding of how the household operates within the context of all economic production (Albelda, 1997, p. 162). The family is an intrinsically gendered institution, in that the conjugal relation that constitutes it is gender ascriptive. Commercial relations between buyer and seller, employer and employee, are not intrinsically gendered in that way. Neither are the relations between users and providers of public services. But although they are not gender ascriptive, these relations are bearers of gender, in the sense that they are permeated through and through by gender in their institutional structure (Elson, 1994, p. 39). Macroeconomic aggregates – public expenditures and revenue, public debt, Gross Domestic Product, the money supply – are bearers of social relations and are imbued with social values (Elson, Cagatay, 2000, p. 1360). It is essential to have information about subsistence production, informal paid work, domestic production, as well as volunteer work in order to understand the whole economy and changes in it (MacDonald, 1995, p. 164).

The feminist analysis starts from the premise that economy is socially constructed (Nelson, 1995, p. 132)16. Feminist epistemology and standpoint theory express the contextualization of knowledge (van Staveren, 2010, p. 25). Feminist epistemology studies the ways in which gender influences our conception of knowledge17. “[F]eminist economics questions the whole notion of objectivity and argues that what one chooses to work on and how one formulates theories and policy recommendations are dependent upon one’s culture, one’s position in society, and one’s life experiences” (Strober, 1994, p. 143). Women add to their considerations their values and experiences, and that, according to Nelson (1996), leads to more objective economic knowledge. As feminist analysis suggests, there should not be one economic model, but a variety, depending on the usefulness of various mod16 As Ann Mayhew (1999) notices, both feminism and institutionalism emphasize a shared understanding of the cultural-specific and socially constructed economic reality.

17 It identifies ways in which dominant conceptions and practices systematically disadvantage women and other subordinated groups, and strives to reform these conceptions and practices so that they serve the interests of these groups (Standford Encyclopedia of Philosophy).

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

505

elling techniques in various applications (Nelson, 1995). Hence, there is no distinctive feminist method, and research question rather than the method should derive the research. Qualitative methods allow more creativity about conceptualizing and measuring economic processes. They may help expand the range of topics to include issues, activities and groups of marginal concern to the discipline. The combination of qualitative and quantitative methods help feminist economists uncover and correct biases in survey data (Berik, 1997, p. 122–123). According to van Staveren (2010, p. 26) feminist economists are ambivalent about the use of formal models and econometrics. She claims that feminist economics needs both quantitative and qualitative methods in order to further the understanding of crucial concepts in economics, such as unpaid labour and care. Nevertheless, it needs to be stressed that data collected by national statistical agencies directly reflect the gender biases of neoclassical theory. National income and product or GDP accounts measure market production, while household income and expenditure surveys do not collect information on intrahousehold access to resources (MacDonald, 1995). For the most part, feminist scholarship involves collecting primary data trough the use of instruments like in-depth interviews, survey, or direct observations. Such instruments were very often used by historians, sociologists, or anthropologists, but were rather omitted by economists who concentrated on econometric models based on large data bases (Garpard, 1999).

As Grapard (1996, p. 109) notes, ”If women’s activities are made invisible by the categories and taxonomies that economists develop, it would be surprising if the analysis and actual policy prescriptions following from that framework ended up serving the interests of women or the interests of society very well”.

Overwhelmingly, the design of economic policy reform focuses on the ‘productive economy’. “Macro-policy generally takes the ‘reproductive economy’ for granted, assuming it can continue to function adequately no matter how its relation to the ‘productive economy’ is disrupted. Current forms of economic policy reform that emphasize rolling back the state and liberating market forces give scant consideration to how this will impact on the ‘reproductive economy’. (…) Since it is women who undertake most of the work in the ‘reproductive economy’, and in the organization of community mutual aid, this is equivalent to assuming that there is an unlimited supply of unpaid female labour, able to compensate for any adverse changes resulting from macroeconomic policy, so as to continue to meet the basic needs of their families and communities and sustain them as social organizations” (Elson, 1994, p. 41–42). Feminist approach in economics is one of efforts to better understand the ways in which individuals come to identify with others and care for them. Such form of solidarity challenge the conventional approach and help explain the formation and pursuit of collective interests (Folber, 2009, p. 306).

Relations of reproduction, like production, are shaped by the specificity of different economic, social, and political contexts. A central element of this context is the nature and role of the state (Pearson, 2014, p. 20). Thus feminist economists are in favour of the active state that would, among other things, promote greater equality between women and men.

506

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

CONCLUSIONS The paper presented three approaches in economics – neoclassical, institutional, and feminist.. The neoclassical (orthodox) approach can be traced back to 1870s, and nowadays, it constitutes the mainstream. It is based on logical positivism that applies a strict distinction between economic and non-economic problems, focusing on the former ones18. In terms of research method, neoclassical economists focus on formal modelling, using almost exclusively quantitative methods. Institutional economics appeared a few decades after neoclassical perspective, at the beginning of the 20th century. It is based on pragmatic philosophical perspective19, and treats the economy as fundamentally institutionalized. Therefore economics as a science needs to concentrate its analysis on institutions, rather than ideal concepts, such as the equilibrium. The focus on social institutions also imposes the holistic approach of inquiry. Even though institutionalists are open in terms of methods used, they tend to use qualitative methods, also as a way to distinguish themselves from neoclassical economists. The feminist school emerged at the end of the 20th century. Its main focus of interest is one of institutions – namely gender. The research concentrates on inequalities that arise from gender differences in economies. Feminist economists use constructivism as a philosophical base of their inquiry, and they have not developed a distinct feminist methods, but rather use both qualitative and quantitative ones, and the choice between methods used depends on problems that they investigate.

Institutional and feminist economics challenge the neoclassical perspective in many ways. It uses different methodological bases that result in broadening the scope of inquiry, what in turn leads to widening the scope of the discipline. They use different methods, pointing out that focusing only on a narrow range of formal tools by the mainstream limits the knowledge acquired in this way. They also tend to analyse different problems, since institutional and feminist economists do not limit their investigations to strict ‘economic’ problems. The differences in theories developed by analysed schools lead to different policy prescriptions.

While neoclassical economists perceive the activity of the state as a disruptive force, the institutional and feminist economists demand more active state in order to promote equality, development and better lives for everyone.

BIBLIOGRAPHY A Companion to The History of Economic Thought (2007), W.J. Samuels, J.E. Biddle, J.B. Davis (eds.), Blackwell Publishing, Malden.

Albelda R. (1997), Economics & Feminism; Disturbances in the Field, Twayne Publishers, New York.

18 19

With well-known exceptions, like Gary S. Becker (1973, 1974, 1981).

Although some authors point at relativism in this matter.

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

507

Arestis Ph. (1994), Macroeconomic policy (II), in: The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economies, edited by Geoffrey M. Hodgson, Warren J. Samuels and Marc R. Tool, Edward Elgar, Aldershot, Brookfield, pp. 31–35.

Backhouse R.E. (2002), The Penguin History of Economics, Penguin Books, London.

Becker G.S. (1973), A theory of marriage: Part I, “Journal of Political Economy”, Vol. 81(4), July/August, pp. 813–846.

Becker G.S. (1974), A theory of marriage: Part II, “Journal of Political Economy”, Vol. 82 (2), pp. 11–26.

Becker G.S. (1981), A Treatise on the Family, Harvard University Press, Cambridge, MA. Berik G. (1997), The need for crossing the method boundaries in economic research, “Feminist Economics”, Vol. 3, No. 2, pp. 121–125.

Block F. (2000), Disorderly coordination: The limited capacities of states and markets, in: Institutions and the Role of the State, edited by Leonardo Burlamaqui, Ana Celia Castro and Ha-Joon Chang, Edward Elgar, Cheltenham, pp. 53–72.

Chang H.-J. (2000), An institutional perspective on the role of the state: Towards an Institutionalist Political Economy, in: Institutions and the Role of the State, edited

by Leonardo Burlamaqui, Ana Celia Castro and Ha-Joon Chang, Edward Elgar, Cheltenham, pp. 3–26.

Chavance B. (2009), Institutional Economics, Routledge, London, New York.

Chmielewski P.(1995), Ludzie i instytucje. Z historii i teorii nowego instytucjonalizmu.

Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, zeszyt 2 (45),Warszawa.

Colander D. (2000), The death of neoclassical economics, “Journal of the History of Economic Thought”, Vol. 22, No. 2, pp. 127–143.

Colander D. (2003), Are institutionalists an endangered species?, “Middlebury College Economics Discussion Paper”, No. 03–03, February.

Colander D., Holt R., Rosser B. (2003), The changing face of mainstream economics, “Middlebury College Economics Discussion Paper”, No. 03–27.

Dugger W.M. (1994), Institutionalism and feminism, in: The Economic Status of Women Under Capitalism; Institutional Economics and Feminist Theory, edited by Janice Peterson and Doug Brown, Edward Elgar, Aldershot, Brookfield, pp. 3–18.

Dugger W.M. (1996), Four modes of inequality, in: Inequality; Radical Institutionalist Views on Race, Gender, Class, and Nation, edited by William M. Dugger, Greenwood Press, Westport, London, pp. 21–39.

Elson D. (1994), Micro, meso, macro: Gender and economic analysis in the context of policy reform, in: The Strategic Silence: Gender and Economic Policy, Isabella Baker (ed.), Zed Books, London, pp. 33–45.

Elson D., Cagatay N. (2000), The social content of macroeconomic policies, “World Development”, Vol. 28, No. 7, pp. 1347–1364.

England P. (1993), The separative self: Androcentric bias in neoclassical assumptions, in: Beyond the Economic Man: Feminist Theory and Economics M.A. Ferber, J.A. Nelson (eds.), Univeristy of Chicago Press, Chicago, pp. 37–53.

Folbre N.(2009), Greed, Lust & Gender. A History of Economic Ideas, Oxford University Press, New York.

Folbre N., Hartmann H. (1988), The rhetoric of self-interest: Ideology of gender in economic theory, in: The Consequences of Economic Rhetoric, A. Klamer, D.N. McCloskey, R.M. Solow (eds.), Cambridge University Press, Cambridge.

508

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

Foldvary F.E. (1996), Comparative economic theory, in: Beyond Neoclassical Economics; Heterodox Approaches to Economic Theory, F.E. Foldvary (ed.), Edward Elgar, Cheltenham, pp. 1–21.

Freiberg-Strauss J. (2003), Macro-economics and gender: Options for their integration into, a state agenda, in: Macro-economics: Making Gender Matter, M. Gutierrez (ed.), Zed Books, London, New York, pp. 88–96.

Grapard U. (1996), Feminist economics: let me count the ways, in: Beyond Neoclassical Economics; Heterodox Approaches to Economic Theory, F.E. Foldvary (ed.), Edward Elgar, Cheltenham, pp. 100–114.

Gruchy A.G. (1987), The Reconstruction of Economics: An Analysis of the Fundamentals of Institutional Economics, Greenwood Press, New York.

Hamilton W. (1932), Institution, “Journal of Institutional Economics” (2005), Vol. 1, No. 2, pp. 233–244.

Hamilton D.(1999), Evolutionary Economics: A Study of Change in Economic Thought, Transaction Publishers, New Jersey.

Hewitson G.J. (1999), Feminist Economics; Interrogating the Masculinity of Rational Economic Man, Edward Elgar, Cheltenham.

Hodgson G.M. (1998), The approach of institutional economics, “Journal of Economic Literature”, Vol. XXXVI, March, pp. 166–192.

Hodgson G.M. (2003), The hidden persuaders: institutions and individuals in economic theory, “Cambridge Journal of Economics”, March 27, pp. 159–175.

Hodgson G.M. (2005), Editorial introduction to institutions by Walton H. Hamilton, “Journal of Institutional Economics”, Vol. 1, No. 2.

Hodgson G.M. (2006), What are institutions?, “Journal of Economic Issues”, Vol. XL, No. 1, March, pp. 1–25.

Jacobsen J.P. (2003), Some implications of the feminist project in economics for empirical methodology, in: Towards a Feminist Philosophy of Economics, D.K. Barker, E. Kuiper (eds.), Routledge, London, New York, pp. 89–103.

MacDonald M. (1995), Feminist economics: from theory to research, “Canadian Economics Association”, XXVIII, No. 1, pp. 159–176.

Mayhew A. (1999), Institutional economics, in: The Elgar Companion to Feminist Economics, J. Peterson, M. Lewis (eds.), Edward Elgar, Cheltenham, pp. 360–373.

Mayhew A. (2002), Some old but good ideas, “Post Autistic Newsletter”.

Myrdal G. (1978), Institutional economics, “Journal of Economic Issues”, Vol. XII, No. 4, December, pp. 771–783.

Nelson J.A. (1995), Feminism and economics, “Journal of Economic Perspectives”, Vol. 9, No. 2, Spring, pp. 131–148.

Nelson J.A. (1996), Feminism, Objectivity and Economics, Routledge, London, New York.

Nelson J.A. (2006), Economics for Humans, The University of Chicago Press, Chicago, London.

Palmer I. (2003), Social and ender issues in macro-economic policy advice, in: Macroeconomics: Making Gender Matter, M. Gutierrez (ed.), Zed Books, London, New York, pp. 42–87.

Pearson R. (2014), Gender, globalization and the reproduction of labour: bringing the state back in, in: New Frontiers in Feminist Political Economy, M.R. Shirin and G. Waylen (eds.), Routledge, London, New York, pp. 19–42.

INSTITUTIONAL AND FEMINIST CHALLENGES TO NEOCLASSICAL ECONOMICS

509

Peterson W.C. (1994), Macroeconomic policy (I), in: The Elgar Companion to Institutional and Evolutionary Economies, edited by Geoffrey M. Hodgson, Warren J. Samuels and Marc R. Tool, pp. 27–31, Edward Elgar, Aldershot, Brookfield.

Polanyi K. (1944), The Great Transformation. The Political and Economic Origins of Our Time, Beacon Press, Boston.

Power M. (2004), Social provisioning as a starting point for feminist economics, “Feminist Economics”, Vol. 10, No. 3, pp. 3–19.

Rai S.M., Waylen G. (2014), Feminist political economy: looking back, looking forward, in: New Frontiers in Feminist Political Economy, S.M. Rai, G. Waylen (eds.), Routledge, London, New York, pp. 1–18.

Riley M. (2008), A Feminist Political Economic Framework. Report, Center of Concern, Washington D.C. Samuels W.J. (1996), Foreword, in: Beyond Neoclassical Economics; Heterodox Approaches to Economic Theory, F.E. Foldvary (ed.), Edward Elgar, Cheltenham, pp. x–xix.

Seiz J. (2007), Feminist economics, in: A Companion to the History of Economic Thought, W.J. Samuels, J.E. Biddle, J.B. Davis (eds.), Blackwell Publishing, Malden, pp. 454–462.

Standford Encyclopedia of Philosophy (http://plato.stanford.edu/entries/feminism-epistemology/ – accessed December 2015).

Strober M.H. (1994), Rethinking economics through a feminist lens, “The American Economic Review”, Vol. 84, No. 2, May, pp. 143–147.

Storper M. (2000), Conventions and institutions: Rethinking problems of state reform, governance and policy, in: Institutions and the Role of the State, edited by Leonardo Burlamaqui, Ana Celia Castro and Ha-Joon Chang, pp. 73–102, Edward Elgar, Cheltenham.

Tribe K. (2007), Historical schools in economics: German and English, in: A Companion to The History of Economic Thought, W.J. Samuels, J.E. Biddle, J.B. Davis (eds.), Blackwell Publishing, Malden, pp. 215–230.

Van Staveren I. (2010), Feminist economics, setting out the parameters, in: Feministische Kritik der Politischen Ökonomie, Ch. Bauhardt, G. Caglar (eds.) VS Verlag für Sozialwissenschaften, Wiesbaden, , pp. 18–48.

Veblen T. (1898), Why is economics not an evolutionary science?, “The Quarterly Journal of Economics”, July, pp. 373–397.

Veblen T. (1899), The Theory of Leisure Class, Dover Publications, Mineola, NY .

Whalen Ch.J. (1996), The institutional approach to political economy, in: Beyond Neoclassical Economics; Heterodox Approaches to Economic Theory, F.E. Foldvary (ed.), Edward Elgar, Cheltenham, pp. 83–99.

Wilber Ch., Harrison R. (1978), The methodological basis of institutional economics, “Journal of Economic Issues”, Vol. 12, Issue 1 (March), pp. 61–89.

Wilkin J.(1995), Jaki kapitalizm? Jaka Polska?, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Witte E.E. (1954), Institutional economics as seen by an institutional economist, “Southern Economic Journal”, Vol. 21, No. 2, October, pp. 131–140.

Wisman J.D., Rozansky J. (1991), The methodology of institutionalism revisited, “Journal of Economic Issues”, Vol. 25, No. 3, pp. 709–737.

510

Anna Zachorowska-Mazurkiewicz

ABSTRACT Contemporary economics is dominated by the neoclassical perspective. However, there are also other approaches developed by very diverse heterodox schools of economic thought. The main aim of the paper is to present two contemporary heterodox schools of economic thought, namely institutional and feminist.

According to the author, these two schools constitute interesting alternatives to the orthodox view of the economy and economic relations. Epistemological and methodological changes postulated by institutional and feminist economics broaden the scope of the discipline, by challenging economics to show more concern with well-being, and encouraging the discipline to rethink its main areas of interest.

Keywords: institutional economics, feminist economics, heterodox schools of economic thought.

JEL Classification: B40, B52, B54

INSTYTUCJONALIZM I FEMINIZM JAKO WYZWANIA DLA EKONOMII NEOKLASYCZNEJ STRESZCZENIE Współczesna ekonomia jest zdominowana przez perspektywę neoklasyczną. Jednak w dyscyplinie tej istnieją także inne ujęcia rozwijane przez zróżnicowane heterodoksyjne szkoły myśli ekonomicznej. Celem artykułu jest zaprezentowanie dwóch współczesnych, heterodoksyjnych szkół myśli ekonomicznej – instytucjonalnej i feministycznej. Według Autorki te dwie szkoły stanowią interesującą alternatywę dla dominującej wizji gospodarki i stosunków gospodarczych. Proponowane przez przedstawicieli szkoły instytucjonalnej i feministycznej zmiany epistemologiczne i metodologiczne rozszerzają zakres ekonomii jako nauki przez wezwanie, by poważnie rozważyć kwestię dobrobytu, i zachęcenie do ponownego rozważenia głównych obszarów zainteresowania tej dyscypliny.

Słowa kluczowe: ekonomia instytucjonalna, ekonomia feministyczna, heterodoksyjne szkoły myśli ekonomicznej.

STUDIA EKONOMICZNE 1 ECONOMIC STUDIES NR 4 (LXXXVII) 2015

RECENZJE

Anna Wziątek-Kubiak*

RECENZJA KSIĄŻKI „THE BUTTERFLY DEFECT. HOW GLOBALIZATION CREATES SYSTEMIC RISKS, AND WHAT TO DO ABOUT IT” (Artykuł nadesłany: 06.10.2015 r. Zaakceptowany: 11.02.2016 r.)

Ian Goldin, Mike Mariathasan, The Butterfly Defect. How Globalization Creates Systemic Risks, and What to Do about It, Princeton University Press, Princeton and Oxford, 2014, stron 290 Głównym przedmiotem książki, której autorami są dwaj pracownicy naukowi z Uniwersytetu w Oxfordzie1, jest ryzyko systemowe. Jest ono analizowane w kontekście mechanizmu funkcjonowania globalnego systemu społeczno-ekonomicznego, zwłaszcza jego czynników, sieci transmisji i obszarów. Autorzy pokazują, jak ryzyko to, powstając na różnych poziomach i w różnych sferach życia społeczno-ekonomicznego, destabilizuje wspomniany system. Prowadzi bowiem do powstawania tzw. defektu motyla – sytuacji w której nikłe zmiany (machanie skrzydłami przez motyla) w jednej części systemu prowadzą do huraganowych perturbacji nie tylko w innych częściach, ale także w skali globalnej. Mimo iż lokalne działania indywidualne są racjonalne i w perspektywie globalnej mają – jak się wydaje – niewielkie znaczenie, to mogą wywoływać powstawanie efektu zarażania innych części. One jak i równoczesność i współzależność procesów występujących w różnych częściach mogą prowadzić do perturbacji, wręcz klęsk w skali globalnej.

W literaturze przedmiotu ryzyko systemowe jest dostrzegane i analizowane głównie przez finansistów i ekologów. Jednakże jego znacznie szerszy – bezpo* Instytut Nauk Ekonomicznych PAN. 1 Prof. Ian Goldin jest dyrektorem Oxford

Martin School, a Mike Mariathasan – profesorem Universytetu w Oxfordzie oraz University of Vienna w Wiedniu.

512

Anna Wziątek-Kubiak

średni i pośredni – wpływ na funkcjonowanie systemu światowego jest coraz częściej zauważany także na forum międzynarodowym. Ryzyko systemowe, jego istota, mechanizm działania i skutki, jest analizowane nie tylko w literaturze naukowej (De Bandt, Hartmann, 2000; Billio, Getmansky, Lo, Pelizzon, 2010; Caballero, 2009; Rosengren, 2010), ale i w publikacjach różnych narodowych instytucji, zwłaszcza finansowych: krajowych, jak Bank Angielski (Kapadia, Drehmann, Elliott, Sterne, 2009) i międzynarodowych, jak: EBC (2010), ONZ (2015), ILO (2004), IMF (2010), BIS (Cerutti, Claessens, McGuire, 2012).W omawianej książce jest ono widziane jako cecha, specyficzny przejaw globalizacji, element jej mechanizmu funkcjonowania. O ile ryzyko lokalne można neutralizować za pomocą czynników zewnętrznych (np. import towarów czy czynników produkcji) wobec danej gospodarki, o tyle tego sposobu działania nie można wykorzystać przy próbach eliminowania czy neutralizowania skutków ryzyka systemowego; towarzyszy ono bowiem różnym działaniom społeczno-gospodarczym, a jego konsekwencje są trudne do przewidzenia. Powstając lokalnie, jest przenoszone i rozpowszechnione przez (omówione w książce) sieci oraz wielostronne współzależności. Ma więc miejsce nie tylko w obrębie danej dziedziny działalności człowieka, jak finanse, ale przenoszone jest między różnymi dziedzinami, przykładowo z finansów czy infrastruktury do gospodarki realnej. W gospodarce globalnej przesuwa się w różnych kierunkach, np. pionowo i poziomo, czy wręcz krzyżuje, co utrudnia eliminowanie jego skutków.

Jeśli rdzeniem książki jest ryzyko systemowe, to jej zakres wyznacza zaproponowany sposób rozumienia pojęcia „globalizacja” (globalna gospodarka). Jej istotą jest umiędzynarodowienie widziane i ujmowane z perspektywy powiązań wielostronnych i współzależności, a nie stosunków dwustronnych2. Te ostatnie interesują autorów o tyle, o ile są początkiem procesu zarażania, które przenosi się na inne części systemu, a więc prowadzi do kaskady, np. niesprawności systemu czy niewypłacalności firm funkcjonujących w różnych sektorach gospodarki światowej. W ten sposób globalizacja staje się specyficzną formą umiędzynarodowienia i integracji, w której wielostronność powiązań i sprzężeń międzynarodowych prowadzi do powstawania nowej jakości, a co najważniejsze – ryzyka systemowego. Jego analiza w różnych przekrojach wymaga zwrócenia się ku cechom i mechanizmom funkcjonowania gospodarki globalnej, co czynią autorzy książki.

Próbując ustrukturyzować główne problemy globalizacji i mechanizmy funkcjonowania gospodarki globalnej, autorzy koncentrują się na dwóch grupach zagadnień. Są to: z jednej strony, funkcjonowanie – zidentyfikowanych przez autorów – głównych sieci powiązań globalnych: finansów (przedstawione w rozdziale drugim), łańcucha dostaw (rozdział trzeci) oraz infrastruktury (w rozdziale czwartym) widzianych jako nośniki ryzyka systemowego, z drugiej zaś różne sfery życia społecznego, jak ekologia (rozdział piąty), zdrowie (rozdział szósty) oraz społeczny podział dochodu narodowego (rozdział siódmy), które też są „wylęgar2 Co cechuje inną dziedzinę wiedzy, a mianowicie międzynarodowe stosunki gospodarcze (international economics).

RECENZJA KSIĄŻKI „THE BUTTERFLY DEFECT. HOW GLOBALIZATION CREATES… 513

nią” ryzyka systemowego. Choć różne zjawiska i towarzyszące mu ryzyko powstają w skali lokalnej, to coraz częściej – przez sieci powiązań międzynarodowych – transmitowane są do innych części systemu światowego, a przez współzależności nabierają wymiaru globalnego. Transmitowane przez wspomniane sieci – w ramach silnie powiązanego i współzależnego systemu światowego – ryzyko systemowe wywołuje nowe i niezamierzone skutki społeczno-ekonomiczne, w tym defektu motyla. Analiza i szeroka egzemplifikacja wspomnianych dwóch grup zagadnień jest poprzedzona rozważaniami o charakterze metodologicznym, przedstawionymi w rozdziale pierwszym książki (Globalization and Risk in the Twenty-First Century). Podsumowanie analizy znajduje się w ostatnim, ósmym (Managing Systemic Risk) rozdziale. Tam uzasadniono postulat o konieczności czy wręcz nieuchronności działań na rzecz zarządzania ryzykiem systemowym oraz o wadze szybkości działania w tej materii. Wnioski z przeprowadzonej analizy oraz wynikające z nich lekcje także znajdują się na końcu każdego rozdziału.

Punktem wyjścia (rozdział pierwszy) przeprowadzonych analiz jest teza, iż w mechanizmie funkcjonowania globalnej gospodarki nowe i kluczowe znaczenie ma złożoność (complexity) procesów społeczno-gospodarczych, którym towarzyszy pogłębienie i usztywnienie sprzężeń międzynarodowych (connectivity). Ich skutki są daleko idące i opisane w kolejnych rozdziałach książki. Są one bowiem źródłem, po pierwsze, braku stabilności i narastania niepewności funkcjonowania współczesnego systemu gospodarki światowej, a więc powstania ryzyka systemowego. Po drugie, są sprawcą pośrednich i niezamierzonych – przez aktorów gospodarki – globalnych efektów, zwłaszcza efektu zarażania, doskonale widocznego w trakcie ostatniego ogólnoświatowego kryzysu lat 2007–2009. Obniżają zdolności nawet najważniejszych aktorów systemu globalnego do przewidywania globalnych efektów ich działania. Wśród wielu przykładów znajdujących się w omawianej książce warto przytoczyć globalne skutki deregulacji systemu nadzoru finansowego (zapoczątkowanej przez amerykański nadzór finansowy) w warunkach silnej konkurencji krajowych systemów finansowych. Po trzecie, zmniejszają indywidualną i instytucjonalną odpowiedzialność aktorów systemu za podejmowanie lokalnych działań, co zwiększa prawdopodobieństwo powstania ryzyka systemowego. Spinające cechy systemu globalnego i ich współzależność mają więc kluczowe znaczenie dla powstawania luki zarządzania (governance gap) między działaniami lokalnymi i globalnymi oraz między „istniejącym” zarządzaniem globalnym i przyspieszonymi procesami globalizacji. Konieczność pilnego zamknięcia tej luki wynika z cech globalizacji: jej nierównego i nierównomiernego przebiegu, stymulowania nierówności rozwojowych i społecznych, ale także wspierające jej rozwój skutki. Globalizacja jest bowiem źródłem przewag konkurencyjnych oraz opóźnień konkurencyjnych (competitive disadvantage). Luka zarządzania prowadzi do nasilenia działania ryzyka systemowego, które jest transmitowane przez istniejące sieci powiązań międzynarodowych: finanse, łańcuch dostaw oraz infrastrukturę.

Wiele uwagi autorzy poświęcają kategorii ryzyka (jego istoty, rodzajów i przejawów) przeciwstawionego niepewności. Choć w przeciwieństwie do niepewności,

514

Anna Wziątek-Kubiak

ryzyko można oszacować i zarządzać nim, to wymaga to dogłębnej wiedzy dotyczącej źródeł i przyczyn powiązań międzynarodowych oraz ich bezpośrednich i pośrednich skutków. Rozszerzenie, zdaniem autorów, kategorii ryzyka co najmniej o elementy niestochastyczne pozwoliłoby na lepsze zrozumienie jego istoty i zagrożeń, jakie stwarza w systemie globalnym.

Kolejne rozdziały książki są rozwinięciem oraz egzemplifikacją ujęcia zaprezentowanego w rozdziale pierwszym, zwłaszcza mechanizmu powstawania defektu motyla. W rozdziale drugim, na przykładzie ogólnoświatowych skutkówzałamania się systemu finansowego w malutkiej Islandii, pokazano, jak – towarzysząca procesom liberalizacji – integracja ekonomiczna systemu światowego, postęp techniczny, innowacje finansowe, czyli polityka instytucji regulacyjnych, z jednej strony, prowadziły do obniżania się standardów regulacyjnych i koncentracji aktywów finansowych w rękach nielicznych banków. Skutkowały więc zmianami strukturalnymi, które zwiększyły prawdopodobieństwo występowania ryzyka systemowego, z drugiej – także powstaniem bardzo wrażliwych na ryzyko systemowe sieci finansowych, które stały się pasem transmisyjnym kryzysu do niefinansowych (realnych) elementów gospodarki różnych krajów. Wspomniane procesy narastały w okresie Złotej Dekady (lata 1998–2007), prowadząc do wybuchu ogólnoświatowego kryzysu lat 2007/2008. Doświadczenie to pokazało, jak polityka deregulacji systemu finansowego wprowadzona w jednym kraju, stając się elementem walki konkurencyjnej między systemami finansowymi różnych krajów, miała globalne (kryzys światowy) skutki o charakterze nie tylko finansowym.

Uzewnętrzniła powstawanie luki zarządzania, której nie zamknęły działania trzech międzynarodowych instytucji odpowiedzialnych za stabilizację światowych finansów: MFW, BIS oraz Forum Stabilności Finansowej (Financial Stability Forum). Nie tylko nie były one wyposażone w narzędzia, które umożliwiłyby stabilizowanie systemu, nie zaproponowały też nowych zasad funkcjonowania i interwencji. Jeśli przed ostatnim kryzysem światowym nie odkryto ułomności systemu finansowego, to także po nim nie wprowadzono instrumentów i reguł, które neutralizowałyby możliwości powstawania ryzyka systemowego.

W poszukiwaniu źródeł ryzyka systemowego autorzy kierują się ku dwóm innym sieciom jego transmisji: infrastruktury oraz powstającym w ostatnich 40 latach (międzynarodowym) sieciom (łańcuchom) dostaw. Pokazują, jak rozwój tych ostatnich był uwarunkowany i pobudzany nie tylko przez liberalizację ekonomiczną i polityczną, zmiany technologiczne, ale także fragmentaryzację produkcji stymulowanej przez odchodzenie od fordyzmu na rzecz toyotyzacji.

Towarzyszące nasileniu konkurencji międzynarodowej zmiany sposobu myślenia o zarządzaniu, nacisk na zwiększanie efektywności oraz zmiany strukturalne, zwłaszcza geograficznej koncentracji produkcji towarów wytwarzanych w ramach łańcucha dostaw generują nowe źródła ryzyka systemowego. Na poparcie postawionych tez autorzy przytaczają bardzo bogaty materiał faktograficzny.

Ryzyko systemowe towarzyszy też społecznym aspektom i skutkom działalności człowieka, jak: ekologii, zdrowiu, kwestiom społecznym; ostatni rozdział

RECENZJA KSIĄŻKI „THE BUTTERFLY DEFECT. HOW GLOBALIZATION CREATES… 515

książki autorzy poświęcają wskazówkom dla różnego rodzaju instytucji, rządowych i pozarządowych, dotyczącym zarządzania procesami globalizacji i ryzyka.

Omawiana książka różni się od tych, w których głównym aktorem jest globalizacja nie tylko tym, że ta ostatnia jest analizowana w kontekście ryzyka systemowego. Książka ta nie jest zestawem różnych problemów towarzyszących globalizacji, ale w miarę spójną całością wnosząca owe elementy do dyskusji nad mechanizmami funkcjonowania gospodarki globalnej i koniecznością zmniejszenia luki zarządzania. Lepiej uzmysławia zależność funkcjonowania każdej dziedziny gospodarki i systemu społecznego od uwarunkowań zewnętrznych.

Wreszcie, zwiastuje powstawanie nowej dziedziny wiedzy – ekonomii globalizacji, różnej od międzynarodowych stosunków gospodarczych.

BIBLIOGRAFIA Billio M., Getmansky M., Lo A.W., and Pelizzon L. (2010), Econometric measures of systemic risk in the finance and insurance sectors, NBER Working Paper, No. 1622.

Caballero R.J. (2009), The ’Other’ Imbalance and the Financial Crisis, MIT Department of Economics Working Paper, No. 09–32, Massachusetts Institute of Technology.

Cerutti E., Claessens S., McGuire P. (2012), Systemic risks in global banking: What can available data tell us and what more data are needed? BIS Working Papers, No. 376.

De Bandt O., Hartmann P. (2000), Systemic risk: A survey, “EBC Working Paper”, No. 35.

EBC (2010), Financial networks and financial stability, ”Financial Stability Review”, European Central Bank.

ILO (2004), A Fair Globalization: Creating Opportunity for All, Geneva.

IMF (2010), J. Lipsky, The Looking Glass: The Links between Financial Globalization and Systemic Risk, Globalization and systemic risk, World Scientific Publishing Co. PTE Ltd. (http://www.worldscibooks.com/economics/6955.html).

Kapadia S., Drehmann M., Elliott J., Sterne G. (2009), Liquidity Risk, Cash Flow Constraints, and Systemic Feedbacks, Working Paper, Bank of England.

Rosengren E.S. (2010), Asset Bubbles and Systemic Risk, Working Paper, Federal Reserve Bank of Boston, Speech delivered at the Global Interdependence Center’s Conference on “Financial Interdependence in the World’s Post-Crisis Capital Markets”, Philadelphia, March 3.

World Economic Situation and Prospects 2015 (2015), United Nations, New York.

516

ROCZNY SPIS TREŚCI

W 2015 r. w „Studiach Ekonomicznych” ukazały się:

IN MEMORIAM Jerzy OSIATYŃSKI, Remembering Kazimierz Laski (15 12 1921 – 20 12 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–135

WPROWADZENIE DO NUMERU Przejściowa faza rozwoju polskiej gospodarki (Joanna KOTOWICZ-JAWOR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3–273

ARTYKUŁY Izabela BLUDNIK, Keynesianism: Mainstream economics or heterodox economics?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1–91 Barbara BŁASZCZYK, Employee financial participation in businesses: expectations and experiences. Part II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1–32 Ewa CIEŚLIK, Kraje postsocjalistyczne w globalnych łańcuchach wartości. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–167 Marek A. DĄBROWSKI, Czy kryzysy finansowe zmieniają optymalny poziom rezerw dewizowych w gospodarkach wschodzących?. . . . . . . . . . 1–7 Agnieszka DOMAŃSKA, Konrad KOSTRZEWA, Szoki polityki fiskalnej i pieniężnej w Polsce – wpływ na główne zmienne makroekonomiczne w latach 2005–2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–420 Paweł FELIS, Ekonomiczne skutki obciążeń podatkami od nieruchomości w świetle wybranych teorii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–471 Paweł FIEDOR, Artur HOŁDA, Istota ekonofizyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1–108 Stanisław GOMUŁKA, Gospodarka światowa w XXI wieku: czy trendy wieku XX będą kontynuowane? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–393 Urszula GRZELOŃSKA, Rola sektora nauki w procesie przechodzenia do gospodarki innowacyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3–303 Sławomir KALINOWSKI, Need satisfaction in rural population with uncertain incomes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1–74 Armand KASZTELAN, Zielony wzrost jako nowy kierunek rozwoju gospodarki w warunkach zagrożeń ekologicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–185 Monika KONDRATIUK-NIERODZIŃSKA, Branżowe zróżnicowanie aktywności innowacyjnej w sektorze przemysłu na Podlasiu . . . . . . . . . . 1–53 Joanna KOTOWICZ-JAWOR, Endogenne bariery przejścia polskiej gospodarki do innowacyjnej fazy rozwoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3–294 Elżbieta MĄCZYŃSKA, Egzogenne, cywilizacyjne i ustrojowe uwarunkowania innowacyjnego rozwoju polskiej gospodarki . . . . . . . . . . . . . . . . . 3–314

ROCZNY SPIS TREŚCI

Natalia NEHREBECKA, Anna BIAŁEK-JAWORSKA, Inwestycje przedsiębiorstw w B+R a cash-flow i dostępność kredytu bankowego . .

Magdalena OLCZYK, Aleksandra KORDALSKA, Determinanty wzrostu polskiego eksportu przemysłu przetwórczego – analiza długookresowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lesław PIETREWICZ, Koncepcja etapów rozwoju gospodarczego wczoraj i dziś . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej SZABLEWSKI, Urszula SKORUPSKA, W kierunku regulacji z rosnącym udziałem odbiorców – przypadek argentyńskiej metody Public Contest. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arkadiusz ŚWIADEK, Technologie a innowacje w polskim systemie przemysłowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna ZACHOROWSKA-MAZURKIEWICZ, Institutional and feminist challenges to neoclassical economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Michał ZAJFERT, Charakterystyka ilościowa fazy rozwoju Polski na tle innych krajów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adam ZAREMBA, Adam SZYSZKA, Źródła długoterminowych anormalnych stóp zwrotu po pierwszych ofertach publicznych na rynkach Europy Środkowej i Wschodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

517

3–366 4–449 3–276 4–401 3–345 4–493 3–331 2–139

MISCELLANEA Filiberto AMATI, Francisco PESTANA, Consumption Rituals: a strategic marketing framework . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–229 Piotr GASPARSKI, Powab swobodnego wyboru jako czynnik determinujący decyzje ekonomiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–209

LAUREACI NAGRODY NOBLA W DZIEDZINIE EKONOMII Elżbieta MĄCZYŃSKA, Paradoks Deatona. Nobel z ekonomii 2015 . . . . 2–247

RECENZJE Anna HRYCAJ, Recenzja książki Elżbiety Mączyńskiej i Sylwii Morawskiej „Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw.

Katharsis i nowa szansa” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–259 Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Recenzja książki: Ian Goldin, Mike Mariathasan “The butterfly defect. How globalization creates systemic risks, and what to do about it” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–511

518

ROCZNY SPIS TREŚCI

“Economic Studies” published in 2015:

IN MEMORIAM Jerzy OSIATYŃSKI, Remembering Kazimierz Laski (15 12 1921 – 20 12 2015). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–135

EDITORIAL The transitional phase of development of the Polish economy (Joanna KOTOWICZ-JAWOR) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3–273

ARTICLES Izabela BLUDNIK, Keynesianism: Mainstream economics or heterodox economics?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Barbara BŁASZCZYK, Employee financial participation in businesses: expectations and experiences. Part II. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ewa CIEŚLIK, Central and Eastern European countries in global value chains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Marek A. DĄBROWSKI, Do financial crises change optimal level of foreign exchange reserves in emerging market economies? . . . . . . . . . . . . . . .

Agnieszka DOMAŃSKA, Konrad KOSTRZEWA, Fiscal and monetary policy shocks in Poland: The impact on the main macroeconomic variables in 2005–2014. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Paweł FELIS, Economic consequences of real estate tax burdens in light of selected theories . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Paweł FIEDOR, Artur HOŁDA, The essence of econophysis . . . . . . . . . .

Stanisław GOMUŁKA, The world economy in the XXI c: Will the XX c. trends persist? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Urszula GRZELOŃSKA, The role of universities in the transition from the investment-driven to the innovation-driven stage of economic development. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Sławomir KALINOWSKI, Need satisfaction in rural population with uncertain incomes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Armand KASZTELAN, Green growth as a response to increasing environmental threats. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Monika KONDRATIUK-NIERODZIŃSKA, Sectoral specialization of innovation activity in podlaskie voivodeship. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Joanna KOTOWICZ-JAWOR, Endogenous barriers to the transition of Polish economy to the innovation-driven stage of development . . . . . . . .

Elżbieta MĄCZYŃSKA, Exogenous, civilizational, and systemic determinants of innovative development of the Polish economy . . . . . . . . . . . . .

1–91 1–32 2–167 1–7 4–420 4–471 1–108 4–393 3–303 1–74 2–185 1–53 3–294 3–314

ROCZNY SPIS TREŚCI

Natalia NEHREBECKA, Anna BIAŁEK-JAWORSKA, Polish corporate investment in R&D versus cash flow and avaibility of bank credit. . . . . .

Magdalena OLCZYK, Aleksandra KORDALSKA, Determinants of Polish manufacturing sector exports growth: Estimation using error correction model . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lesław PIETREWICZ, The concept of stages of economic development: Past and present . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Andrzej SZABLEWSKI, Urszula SKORUPSKA, Towards user-centred regulation: The case of Argentinian ‘public contest’ method . . . . . . . . . .

Arkadiusz ŚWIADEK, Technology and innovation in Polish industrial system . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Anna ZACHOROWSKA-MAZURKIEWICZ, Institutional and feminist challenges to neoclassical economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Michał ZAJFERT, Quantitive traits of Poland’s stage of development in comparative perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adam ZAREMBA, Adam SZYSZKA, Sources of long-term post-IPO underperformance in Central and Eastern European countries. . . . . . . .

519

3–366 4–449 3–276 4–401 3–345 4–493 3–331 2–139

MISCELLANEA Filiberto AMATI, Francisco PESTANA, Consumption Rituals: A strategic marketing framework . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–229 Piotr GASPARSKI, Lure of choice as a determinant of economic decisions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–209

NOBEL MEMORIAL PRIZE IN ECONOMICS Elżbieta MĄCZYŃSKA, The Deaton paradox. The 2015 Nobel Memorial Prize in economics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–247

REVIEWS Anna HRYCAJ, Review of the book „Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw. Katharsis i nowa szansa” by Elżbieta Mączyńska and Sylwia Morawska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2–259 Anna WZIĄTEK-KUBIAK, Review of the book: „The butterfly defect.

How globalization creates systemic risks, and what to do about it”, by Ian Goldin, Mike Mariathasan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–511

4/2015

9

770239

641008

ECONOMIC STUDIES nr 4 (LXXXVII) 2015

ISSN 0239–6416

Cena 30,00 zł (w tym 5% VAT) Nakład 200 egz.

STUDIA EKONOMICZNE

STUDIA EKONOMICZNE • ECONOMIC STUDIES

Instytut Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk Pałac Staszica ul. Nowy S´wiat 72 00-330 Warszawa www.inepan.waw.pl

INSTYTUT NAUK EKONOMICZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA 2015