Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine

TEiTCTFIIJf\,

si^s/F.z.A r-t------r-

E

I I.IEFIGEG$\fINTE

rsirclFllJtt SA/F.z.A KclrvEI-BfrIT=iTII,

ffiffiISeIffi I HEFICEffi$ffitdlnnE

ISTORIJA SAVE,Z,A KOMUNISTA BOSNE I HERCEGOVINE KNJIGA

1.

INSTITUT ZA ISTqRUU U SARAJEVU NISRO "OSLOBODENJE" OOUR IZDAVAE1E DJELATNOST SARAJEVO, 1990.

J,

SADRZAJ UVODNE NAPOMENE A.

NASTANAK

I

RAZVOJ SOCIJALISTIEKOG RADNIEKOG I HERCEGOVINi OO rSrq. CODiI.IE'

POKRETA U BOSNI

Iljas HadZibegovi6 DRUSTVENO_EKONOMSKI USLO VI ZANASTANAK RADNIEKE

KLASE I STVARANJE PRVIH RADNIEIiIH I HERCEGOVINI.........

i6iiN'Ei,{JTU

SOSNT

Poroiaj Bosne i Hercegovine u osmanskom carstvu i Austro-IJgarskoj Monarhiji na prelazu iz I 9. u 20. vijek ...................

--........ _ Razvirak kapitot izma i nastajanje roiri

iri'i'ii^i

Potoiajradnittvaipotetniobtiiraanrieiiepoire;;...:....:...::.:...:..........:............

RANA FAZA SINDIKALNOG POKRETA I PRIPREME ZA OSNIVANJE SOCIJALDNVTOXNNiSKS STRANKE BOSNE I HERCEGOVINE ( 905- I SOq)

r oo'sricllqa POKRETA srReNre

I

iocil;iisiiEiii;c iil;Niitic;c U BOSNr r HERCEGOVTNI I

ml_ I 914) ... ......

Osnivanje i ra4,voj Socijaldemokratske stranke Bosne i Hercegovine

Uspon i osnovne tekoiine sindikanos I d ej no'pb t i t it k o s t a nov ii t a i dj e tat Bosne i Hercegovine.............

piiriii...".

.............

l6 t7

24

3l 40

40 46

nii s i in tiiil ii )i ii iii ;; ;; ;i;'

49

Odnosisdrugimsocijatistiikimpo*ntiiiioigi"'i;;i;;;.............:..:................

KRIZA, PONOVNO OZIVLJAVANJE I REVOLUCIONARNO USMJERAvANJE SocIJALISTICKoG naNNrEioC"iib?Ti.Jr"

58

U

BOSNr r HERCEGOVTNT (1914_1919) B.

l5

63

I REVOLUCIONARNI RADNIEKI POKRET U BOSNI I HERCEGOVINI IZMEDU DVA SVJETSKA NATEIiST9-TSATI KPJ

Ibrahim Karabegovi6

FORMIRANJE

I

LEGALNO DJELOVANJE KPJ

HERCEGOVTNT (1919_ r92t).........

U

BOSNI I

i Hercelovini u p.ruim poratnim godinama................ *:!!::y!::::u-Bosr:i Osnivanje i programsko-polititko opniieyeanfo

Snii

iil

r9t9. eodine

8l 8t 85

IJsponrevolucionarnogradnitkogpokretado

88

polovinel920.godine....-...'.

Programske osnove, organizaciona izgradnia i aktivnost KPJ u uslovima legalnosti 1920/ 1921. godine '...-......

96

Nedim Sarac

IDEJNO_POLITIEKA STRUJANJA I BORBA KPJ TOKOM 20-ih GODTNA (t92r-r929) Glavni pravci i oznake kretania u

107 107

druitvu 20-ih godina.........

tt2

KPJuprvimgodinamailegalstva-prilagodavanjeitraganje.""""""":""""""""' Idejni-potitiika sukobtjaionja i pokuiaji stvarania revolucionarnog pokreta rad ni ka i selj aka I 925- I 927. godine .... -. -... Prodor i afirmaciia antifrakcijskih tendenciia u KPJ 1928. godine

128 138

"""""'

TonEi Grbelja

SUKOB KPJ S MONARHODIKTATUROM I USMJERAVANJE KA NARODNOFRONTOVSKO J POLITICT (1929 - 1936). . . . . . . . . .' .

Reagovanje KPJ naJestoianuarsku politiku i progoni komunista 1929. godine............

Obiavlja;ie i ponovno iastrojstvo organizaciia KPJ u uslovima ekonomske krize 930- 1 933. godine...........

Oiivtjavanje aktivnosti KPJ u poietnoj fazi izgradnie narodnofrontovske 1

platforme

I 93 4- I 936.

145 145 150

l6l

godine...

Ahmed HadZirovi6

KONSOLIDACIJA KPJ I RAZVOJ REVOLUCIONARNO DEMOKRATSKOG POKRETA ( I 937- l94l) .

169

Opite i privredne prilike u Bosni i Hercegovini uoti rata ' Cibnavfianie i uivrl&nie organizaciie KPJ u Bosni i Hercegovini (1937-1938)...

Rast siidikalnog pokreta u Bosni i Hercegovini 1936-1941 ' godine """"' Bosna i Hercegoiina u politici vodetih gradonskih stranaka i KPJ uoii rata..........'.....

Izgradnja i svistraniie'dielovanie partiiske organizaciie u Bosni i Hercegovini u znaku novog ideino-polititkog kursa KPJ...'..'

Rizvoj KpJ isvjittu ociena i smjernica dviju partijskih konferencija 1940' godine.-....

Otjoi antikomunistitiom nasiliu i afirmacija politike KPJ uoii aprilskog rata 1941. godine...

C. KPJ U NARODNOOSLOBODILAEKOJ BORBI BOSNI I I{ERCEGOVTNI (1941-1945)

I REVOLUCIJI

169

175 180 184 188

194 204

U

Zdravko Antoni6

RAD KPJ NA PRIPREMAMA I POKRETANJU USTANKA 1941. .........

Stanje u Bosni i Hercegovini poslije okupaciie zemlie.. "" ' ""

""

"'

RaiorganizaciieKPJuBosniiHercegovininapripremanjuustanka""'""""""""'" Podizanie i razvoi ustanka -....

KPJ U SREDISTU BORBE ZA VOJNI I POLITIEKI RAZVOJ NARODNOOSLOBODILACKOG POKRETA (1941 - 19 42) . savjetovanje u stolicama i razvoj NOP-a u Bosni i Hercegovini do kraia 194L............

2tl 2tt 218

226 238 238

Du5an Lukad KPJ u borbi za udvr1Cenje NOP-a i potitiCko iedinstvo narodo .. .

Izgradnja regularnih jedinica NOV i POJ u Bosni i Hercegovini 1942. godine i

t

itoeakpti jatanji

masovne baze

NoP-a....

245 261

r.,,

I.

Pero Morada

KOMUNISTIEKA PARTIJA U PERIODU PRELOMNIH ZBIVANJA 1943. GODrNE............

Prekretnica na jugoslovenskom

277

ratiitu i razvoj oruiane borbe na tlu

Bosne i Hercegovine.............

O rganimcij s k o i kadrovs k o j ata nje pa rt ij e.......

Promjene u odnosima druitveno-polititkih snago u korist narodnooslobodilaikog

pokreta ..... . .. .

Rad Partije na razvijanju politiEkih osnova narodnoostobodilatkog pokreta..............

Osnivatka skupitina ZAVNOBiH-a poloiaj Bosne i Hercegovlie u novoj Jugoslavij i................

-

277

284 288

294 299

Ahmet Donlagi6 KPJ U BORBI ZA KONAENO OSLOBODENJE ZEMLJE I POBJEDU NOP-a (1944 1945).........

-

Ratne operacije u Bosni i Hercegovini u proljece i ljeto 1944. godine...........

Aktivnost KPJ na organizaciono-politiikoj izgradnji i datjem joionju

institucija NOP-a..................

Borbe

Bosni i Hercegovini u zavrinom periodu rata ..............

Osnovne karakteristike razvoja politiikog iivota u Bosni i Hercegovini u zavrlnoj fazi rata.,.. .. ...........

Kori|teni izvori i ly'eratura ......

Regislar liEnih imena .........,..

Registar geografs kih imena ....... u

Spisak skraienica

303 303

3ll

32t

329 337

365

373 362

UVODNE NAPOMENE Narastanje i isticanje potreba naieg savremenog druitva tokom postjednje tri_ ietiri decenije iskaziva.noj:r.u, ostatoi ponavrjanjem inicijativa i zahtjeva s viie strana da se napiie i obiavi i istorija organiycije ioi"iiiii,'r,iiorro cjetokupnog revolu.cionarno oriientisanog radiiiko! potcreia iiiitsovini. Kada su se

prvenstveno, relurtatTma vise.godiw;g "-niir|f iiir'"*e i struinog rada - zahvaljujuti, nekoliko ustanova ou.e vrste i rijetkih tytij,toi,iiiln'iiiiiino"o _ istoriografiie, arhivistike i u drugim obtastimi stittii'iipiJii'i"povotjnr na potju uslovi

pristupanje tako zamajnom naui-no_struinom poduhvatui

je

ii

za

iiz'i. aiiial.'iiafiZ

serija..rasprala i savjetovaija kr"gi iauEnih i drugih j a v n i h rq/ n i k a, na k oji m j e nii .:ins iz s ie r a r n o k o nce p c ij a, n:. ri r (i a zatim razmatran i prihvaten ,azradeii ,tiayiti proiiti'iiito " "ii Istorija Saveza komunista Bosne i Hercegovine, koji je naprav(ra, potom i objavita u iasopisu

priredena

za i n t e r es o v a n i h

grupa ssradnika-ristituto za rstoriiu u sarajevu.

Tim nepretenctozrum programom naznaieni su svrha, karakter glavnim crtima u natuknicama i slobalniyt,tezsma sldriaj't6g. ajeti, te ui'uii obim i unutrasnje proporcije teksta, u skladu s vaie(om -istoiiistcoi p"riifimiiiom. (lsvojenim temeljnim potaznim principima i propozicijoio

'j)Lt:!,:j!!l!,!I)

i

-

_

iirriin;;;;; rstorija sK BiH nidoitignutima nquke i prilogodeno svojoj osnov_ no1 yamfeyi, ti. napisano tako.da. bude pristupanno sfroi-Ftiiiartoi pubtici; da obuhvati iitavo, sotouo stogodiinje mzaiqtie ;a ;;;ti;;";;t;i, modernog rad_ niikog pokreta na tru B.?tr"l arrrLgori* ao toii"iiiii [iniri, da se tekst ovog jedinstvenog djera ysyirgdi i pru.enstveno iz tehniiiih razroga objavi u -dvueinaie kniiee, s tim da se u pyvoj ocr njih obiadi ,orffifii'i'iii'."ioai*, a u drugoj knjizi prikaie poslijerotni bude autorsko djero zasnovano

_

riToi djetovanje Xo*uiitifi"'i:ortii, Saveza, komunista Bosne i Hercegoving-ao.i pitintca g,-ih godina ,r^,;;r;';;{ postulstq koncepcije.ie.da se. ta istorijska iaterija, glavni predmet i:j2iios:g{:log osvietria.vania.u.ovoi djeri, posmatra kao dio predenog puta iitave KP.J-S!<J i u skropu utcupiih iugostorensiin objektivne i ryr"tunjo. subiektivne mogutnosti vgc u sluaijltcom py6istc7, i;"irid,;;;-i; d-a ie u prvoj knjizi prevladivati standardna istoriogrifsko itiiputoii.a, dok li-iitrzo, -

nni"ia niiiliatiiii" cijii{iiot*

k nj i

ge

n os i t

i

izra zi t i i a ob.i Ij e{a .

faktogra"fske rekonslrukcije".

-sr

nsienih dijelova Istorije dometima naie nauke

i

i nto,

ii

ii

no - a

id iini oii di "

dio druge

o,

od nosno iakvi it oii"'*ai.ka u strukturi i pretenzijama ozgiH, kojo je usrovrjena, prije sviga, dosadainjim

zateienim itepenima sredenosti

t e tcs t

i

upotrebtjivosti

prvorazredne izvorne grade, osobito njene (ne)dostupnosti za istraiivaie, doila

do izraiaja

i

udovrJenom rukopisu ovogs djela,'koje predstavljo

mozaiinu cjelinu.

je jianstveiu

U pripremnoj fazi rada za odgovornog nosioca cjelokupne nauino-strutne

izrade studiiskog projekta i samog djeta izabron je Institut za istoriju u Sarajevu.

Tada ie konstituisan i Redakcioni odbor Istorije SK BiH kome je namijenjena ilogo druStvenog savjeta ovog nauinog projekta. Iz sastava tog ijela, u- tcoie su uila

dvadeset i tri nauina i druStveno-politiika radnika, desetorics istoriisra iitruinjako drugih profila imenovona su u (JrednKtvo koje je neposredno preu2elo, organizovalo i, uglavnom, obavljalo sve nauino-struine poslove oko izrade Istorije

SK BiH.

se u

s obzirom na vremensku omedenost i tematski obim rstorije sK BiH, ovo djelo

naiim uslovima moglo, praktiino, praviti ssmo kao plod zajedni&ih napora i

znanja veieg broja nsuinih radniks. Zato je od poietka realizocija ovog niuinog proiekta zamiiliena i onda na prikladan naiin organizovons i izvodena putem kooi-

diniranog svojevrsnog timskog ruda

s

interdiscipliniranim,

u

stvori,

multidiscipliniranim pristupom i tretmanom istorijske matirije. u potetku, ukupno je u svoistvu saradnika Llredniitvo angaiovalo btizu pedesit istoriiara, pravn-ika, ekonomista, sociologa, politologa i drugih struinjaka iz vKe jugoitovenskih nauinih centaro. Oni su iz oblasti svojih uiih nauinih specijalnbsfi napisali planirane mahom kra& tekstove koji su predstavljali odredeni priloge iiji se tematski okvir-manje-vise poklapao s pojedinim razradenim tezami studijskog projekta Istorije sK BiH. Konsultovanjem tih priloga od kojih je jedon dio i obiav[ien u iasopisama, koriitenjem jire literature i uz naknadna istraiivanja i prouiavaija izvorne grade i ostale raspoloiive dokumentacije ekipa od dvanaest qutora saiiiita je cielovit rukopis Istorije SK BiH. Svaki od njih obradio je odredeni period ili etapu, gQngsno poglavlje ovoga djela. Tako je uskladivanjem i udruiivanjem individuoinih i kolektivnih napors tih autora i svih ostalih brojnih saradnika ns ovom projektu, ukljuiujuii i znaiajan rad redaktorskih grupa Uredniitva, nsstoo rukopis Iitorije sK BiH kao njihovo zajedniiko djelo. Rukopis je razmatran i na zajedniikim sastancima ilanova Redakcionog odbora i Komisije CK SK BiH za istoriju. Selekci_ iom..primjedbi i prijedloga koji su iznoieni na tim konsultacijoma u tekstu ie prilikom niegovog konainog redigovanjo izvrieno vKe ve6h t sitnyh intervencijo kaie su doprinijele poboljianju rukopisa.

Mada nisu posve izbjegnute stilske

i

izvjesne druge neujednaienosti izmedu

tekstova pojedinih autoro, ove knjige nemaju obiljeaja zborniks radova, nego iine koherentno djelo koje prvi put u naioj literaturi na jednom mjestu daje cjelovitiji

prikaz istorije soveza komunista Bosne- i u kontekstu tadainjih druitvenih prilika i nepravolinijskih kretanja,

na autentiinoj gradi zasnovon Hercegovine

poiev od nicanja socijalistiikog rodniikog pokreta u ovoj nasoj zemtji na prelozu iz XIX u XX stoljeie pa sve do savremenih dogadaja u prvoj polovini 80-ih godina. U posmatronom razdoblju dugom skoro deset decenija, napose u njegovoj drugoj polovini, kada je uieite KPJ-SKJ u istoriji naroda Jugoslavije postalo izrazitije i bilo presudnije, bosanskohercegovaiko druitvo se u jugoslovenskoj zojednici mijenjalo brie i vile nego tokom mnogih prethodnih znstno duiih periodo u bliioj i dalioi proilosti. Utoliko je pisanje Istorije SK BiH zahtijevalo veti istroiivaiki i analitiiki nauini trud i bilo skopdano sa znotnim metodoloikim i ostalim problemimo i teikotamo karakteristiinim za ovakve pionirske poduhvote, u kojim su uvijek vidljive i posljedice usredsredenosti na jedan isjeiak ukupne istorije.

l0

Razumije se, ova.istorija nije radena s nedostiinim pretenzijamo da opseinu i komplikovanu istoriisku materiiu koiom se bavi iscipi, niti ii'i-ionnouene ambicije da izriie neosporna stanovijta i a"lntttrni sudove.

Obaveze i ielje da se ovdje, na ogroniienom prostoru,.pokaiu

asnovni provci tei"iiiin iiiriiino_potitickih proi naznaie naikarakteristinnile pojaie u pojedinim prraiiiii*, ratnim posli_ -ii*unista i ieratnim fazama dinamiine v*edeienijske' iitorije sorrzi Bosne i Hercegovine, cesa

koia obituie zgusnutim i birnim,.nifiaiii pr"tti,ijernim zbivanjima v 7na(! s-mie4iiuania,cikrusa.uspola. stagnaiija ikriza, ariiitiriil,, i izostavrjanje mnogih detalia, iak donekle i takiih koii i"lustruiu odreienu bosartstcohercvgovaiku specdiinost. primjerene njegovim programiranim zadacima i _.Pretenzije ovoga _djela naiim stvarnim danainjim mogucnistimo na sistematiino iesto ,iao,ritlro poznatih ?rezerytlranie uierodostoinih podataka i drugih istoriiskih iinienica kolilt takuom broju i i"*otrt ,iijJiu"nr^o ni u jednoj 1t naioi pubrikaciji, nego da 4*ptj-.dosadainioi dokumen_ taristiikim o.stvarenjima postuii ioo ,6lidno poaiirii i/odstretc sveobuh.vatnije i produbrjenije nauine napore i priiiri'io ioii)ri" naie novije i najnovije istorije.

-. obie kniige Istorije !K BiH su opremrjene pregredima koriitenih izvora i literature, tumaiima skra1enica i registrima tieiin i eiTiii/iaii"i*"no. Ti dodatni spiskovi olokiate svim iitaocimo syalgienje tekf tu irtoiiiJ sr n iu i uputitr ih gdje l mogu nati odredenu gradu i podrobnija obavjeitenja pijiiii* i ttosactaii;nti i liinostima, a posebno _su namijenjeni' onima- koji"ie-rii"i-iilu pristupati sa

-

- i" ,ioi";; ;;;; - ii i svojii'iiiini^ i

struinos stanovifta i stuiiti se njime kao novim" literaturi.

_

i i;i,

pi1oioi ,&ii isiorfoirifsiij

i ovu priliku da se zahvalimo.svim saradnicima koji su na bilo koji -.Koristimo naiin uiestvovali u stvoraniu i ob.jovtj_ivonju ovoga iiiii iiii, hesumnjivo, ima odredenu kutturnu i nauinu misiju. isti idnos ;r;ri;;jA-;;j;ryui"^o i prema onimq koji te saopstiti instruktivie kritiike sudove rrioii:i dr'siH.

"

UREDNISTVO

ll