การศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในลำน้ำสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลน

1

เรื่อง : การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร ผู้วิจัย นายชินกร พิมพิลา นายธนภูมิ ดีพรม นายวีระยุทธ อ่อนสุระทุม นายวุฒิชัย ฤทธิวงค์ นางอรอนงค์ แจ่มพิศ นางสาวจินตระวี บุตระ นายภูวนัย มุงคุณ นายณัฐพัฒน์ หะสุนโม เด็กหญิงชลดา เส็งนา เด็กหญิงศุภกร รัตนจันทร์

ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล ครู โรงเรียนบ้านนาสีนวล นักเรียนชัน ม.6 โรงเรียนบ้านนาสีนวล นักเรียนชัน ป.6 โรงเรียนบ้านนาสีนวล นักเรียนชัน ป.6 โรงเรียนบ้านนาสีนวล

ที่ปรึกษา นายอดุลย์ชัย สอนไชยา นายสิทธิชัย นามเดช อาจารย์ ดร.ทัศนัย ปัญจันทร์สิงห์

ผู้อ้านวยการโรงเรียนบ้านนาสีนวล รองผู้อ้านวยการโรงเรียนบ้านนาสีนวล อาจารย์ประจ้า สาขาวิชาชีววิทยา คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี

หัวข้อการอนุรักษ์ทรัพยากรทางบก การพึ่งพาอาศัยกันในระบบนิเวศ ระหว่างคน ดิน ป่า น้า อากาศ โรงเรียนบ้านนาสีนวล ส้านักงานเขตพืนที่การศึกษาประถมศึกษาสกลนคร เขต 2 ส้านักงานคณะกรรมการการศึกษาขันพืนฐาน กระทรวงศึกษาธิการ

2

RESEARCH FOR CONSERVATION OF NATURAL RESOURCES AND THE ENVIRONMENT TITLE : A STUDY OF THE LIFESTYLE AND BIODIVERSITY OF THE FRESHWATER SWAMP FOREST IN THE SONG-KRAM RIVER ;NASEENUAN VILLAGE, NONGPAN, CHARERNSIN, SAKONNAKHON BY MR.CHINNAGORN PIMPILA MR.TANAPHOOM DEEPROM MR.WEERAYUT ONSURATUM MR.WUTTICHAI RITTIWONG MRS.ON-ANONG JAMPIT MS.JINTRAWEE BUTTARA MR.PUWANAI MOONGKUN MR.NATTAPAT HASUNMO MS.CHANLADA SENG-NA MS.SUPAGORN RATTANAJAN MR.ADULCHAI SONCHAIYA MR.SITTHICHAI NAMDACH DR.TASANAI PUNJANSING

TEACHER, NASEENUAN SCHOOL TEACHER, NASEENUAN SCHOOL TEACHER, NASEENUAN SCHOOL TEACHER, NASEENUAN SCHOOL TEACHER, NASEENUAN SCHOOL TEACHER, NASEENUAN SCHOOL TEACHER, NASEENUAN SCHOOL STUDENT, NASEENUAN SCHOOL STUDENT, NASEENUAN SCHOOL STUDENT, NASEENUAN SCHOOL ADVISOR DIRECTOR OF NASEENUAN SCHOOL DEPUTY DIRECTOR OF NASEENUAN SCHOOL DEPARTMENT OF BIOLOGY, FACULTY OF SCIENCE, UDONTHANI RAJABHAT UNIVERSITY

CONSERVATION OF LAND RESOURCES, ECOSYSTEM DEPENDENCE BETWEEN HUMAN, EARTH, FORESTS, WATER AND AIR NASEENUAN SCHOOL SAKON NAKHON PRIMARY EDUCATION AREA OFFICE 2 OFFICE OF THE BASIC EDUCATION COMMISSION MINISTRY OF EDUCATION

3ก ชินกร พิมพิลา และคณะ. 2564. การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามใน ล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร. โรงเรียน บ้านนาสีนวล ส้านักงานเขตพืนที่การศึกษาประถมศึกษาสกลนคร เขต 2.

บทคัดย่อ การวิจัยเพื่ออนุรั ก ษ์ธรรมชาติและสิ่ งแวดล้ อม เรื่อง การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทาง ชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร มี วัตถุประสงค์ เพื่อศึกษาวิถีชีวิต การใช้ประโยชน์และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้า น นาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร และเพื่อศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของ ป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร ซึ่งคณะผู้วิจัย ได้ศึกษาจากการลงพืนที่ภาคสนามเพื่อเก็บข้อมูลวิถีชีวิต การใช้ประโยชน์ และการเปลี่ยนแปลงจากตัวแทน ชาวบ้านนาสีนวลทัง 4 หมู่ และศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทาม โดยเลือกพืนที่ป่าบุ่งป่า ทามที่เป็นตัวแทนที่ดีที่สุดในพืนที่ที่มีขนาด กว้าง 10 เมตร ยาว 10 เมตร มีพืนที่ 100 ตารางเมตร ผลการศึกษาพบว่า วิถีชีวิตของคนในชุมชนบ้ านนาสีนวล มีความสัมพันธ์ เชื่อมโยงการใช้ประโยชน์ จากป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงครามในหลากหลายด้าน ได้แก่ แหล่งอาหาร พืนที่เกษตรกรรม แหล่งพลังงาน เชือเพลิง วัสดุในการจักสาน สมุนไพร พืนที่เลียงปศุสัตว์ ปัจจัยที่เป็นภัยคุกคามที่ส่งผลกระทบจนเกิดการ เปลี่ยนแปลงของป่ าบุ่ งป่าทามที่ส้าคัญคือการก่อสร้างตามนโยบายของรัฐ ได้แก่ การสร้างเขื่อนกันล้ า น้า สงคราม โครงการขุดลอกหนอง ท้าให้เกิดการลุกล้าป่าบุ่งป่าทาม จนกลายเป็นป่าเสื่อมโทรม การท้าการเกษตร ที่ลุกล้าพืนที่เข้าไปเรื่อย ๆ โดยขาดการปกป้องจากหน่วยงานรัฐหรือชุมชน ทังนีในการศึกษาความหลากหลาย ทางชีวภาพของพืนที่ตัวอย่าง พบพรรณไม้จ้านวน 23 ชนิด โดยแบ่งเป็น 3 กลุ่ม คือ ไม้เด่น ไม้รอง และไม้เถา การวัดค่าความชืนมีค่าระดับอยู่ที่ร้อยละ 59 -64 ซึ่งเป็นความชืนที่เหมาะสมกับการเจริญเติบโตได้ดีที่สุด การ วัดค่า pH อยู่ในช่วงระหว่าง 6.5 - 7.0 มีความเป็นกรดอ่อน มีความเหมาะสมกับพืชโดยรอบ และมีผลต่อการ เจริญเติบโตของพืชหลายชนิด

ค้าส้าคัญ : น้าสงคราม, ป่าบุ่ง ป่าทาม, วิถีชีวิต, ความหลากหลายทางชีวภาพ

4ข Chinnagorn Pimpila et al. 2021. A STUDY OF THE LIFESTYLE AND BIODIVERSITY OF THE FRESHWATER SWAMP FOREST IN THE SONG-KRAM RIVER. Naseenuan school, Sakon Nakhon Primary Education Area Office 2 .

Abstract The objectives of this study were: (1) to explore lifestyle, uses and changes of the freshwater swamp forest and (2) to find out the biodiversity in the Song-kram river; Naseenuan village, Nongpan, Charernsin, Sakonnakon. The sample consisted of 4 representatives from the village and 100 square meters area in the freshwater swamp forest.

The results indicated that, (1) the villagers are taking advantage from the freshwater swamp forest as a natural food source, agriculture, power, herbs and wickers. (2) The factors that affect to the change of the forest are dam construction, dredging and encroachment. (3) There are 23 species of plants classified as, dominant tree, co-dominant tree and climbing plant. (4) Humidity value is between 59-64 % (5) Acidity and alkali (pH) are between 6.5-7.0

Key word : Song-kram river, freshwater swamp forest, lifestyle, biodiversity

5ค

กิตติกรรมประกาศ การวิจัยเพื่ออนุรั กษ์ธรรมชาติและสิ่ งแวดล้ อม เรื่อง การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทาง ชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร ได้รับการสนับสนุนจากส้านักงานเขตพืนที่การศึกษาประถมศึกษาสกลนคร เขต 2 ส้านักงานคณะกรรมการ การศึกษาขันพืนฐาน (สพฐ.) ทังนีได้รับการติดตามและแนะน้าจาก นายอนุกูล ทองนุ้ย ผู้อ้านวยการส้านักงาน เขตพืนที่การศึกษาประถมศึกษาสกลนคร เขต 2 นางวรวรรณ วัชรเสถียร ศึกษานิเทศก์ สพป.สกลนคร เขต 2 ยังได้อ้านวยความสะดวกการติดต่อประสานงานเพื่อการด้าเนินการวิจัยลุล่วงไปด้วยดี ขอขอบพระคุณนายอดุลย์ชัย สอนไชยา และนายสิทธิชัย นามเดช ผู้บริหารโรงเรียนบ้านนาสีนวล ที่ได้อ้านวยความสะดวก ให้ค้าปรึกษา ค้าแนะน้าและแนวทางการด้าเนินงานวิจัยให้มีประสิทธิภาพ ขอขอบพระคุ ณ อาจารย์ ดร.ทั ศ นั ย ปั ญ จั น ทร์ สิ ง ห์ ที่ ป รึ ก ษาการวิ จั ย ซึ่ ง เป็ น ผู้ เ ชี่ ย วชาญด้ า น วิทยาศาสตร์ชีวภาพ คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี ที่ให้ค้าปรึกษาและสร้างความเข้มแข็ง ทางวิชาการให้แก่คณะผู้วิจัยเป็นอย่างดี ขอขอบพระคุณ พ่อมนู ญ ป่ าลั น ทม ปราชญ์ช าวบ้านด้านหมอยาสมุนไพร ที่ได้บอกและอธิ บ าย ลักษณะของพืชที่พบในพืนที่ตัวอย่างทังหมด 23 ชนิด ครอบครัวเส็งนา ครอบครัวตัวอย่างที่ร่วมมือในการเก็บ ข้อมูลภาคสนามอย่างมีความสุข ผู้ให้ข้อมูลในชุมชนบ้านนาสีนวลที่ได้มอบข้อมูลที่ผนวกกับรอยยิมแสดงให้ เห็นถึงเรื่องราวความทรงจ้าที่บ่งบอกถึงความอุดมสมบูรณ์ของป่าบุ่งป่าทามพืนที่หล่อเลียงชีวิตของชาวบ้านนา สีนวลและหมู่บ้านใกล้เคียง ขอขอบคุณคณะทีมงานผู้วิจัยตลอดระยะเวลากว่า 3 เดือนที่ร่วมมือ วางแผนการท้างาน สร้างรอยยิม รอยเหงื่อแห่งการเรียนรู้ร่วมกัน คอยเป็นก้าลังใจให้กันและกันด้วยดีเสมอมา บนพืนที่แห่งการเรียนรู้ในชุมชนที่ มีคุณค่า ที่จะสร้างแนวคิดของค้าว่า “ฮักบ้านเกิด” ต่อไป

คณะผู้วิจัย

ง6

สารบัญ บทคัดย่อ Abstract กิตติกรรมประกาศ สารบัญ สารบัญภาพ สารบัญตาราง บทที่ 1 บทน้า 1.1 ที่มาและความส้าคัญของการวิจัย 1.2 วัตถุประสงค์ของการวิจัย 1.3 ขอบเขตของการวิจัย 1.4 ประโยชน์ที่คาดว่าที่จะได้รับจากการวิจัย บทที่ 2 เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวข้อง 2.1 วิถีชีวิตและการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทาม 2.2 การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม 2.3 ปัจจัยคุกคาม 2.4 ความส้าคัญของแม่น้าสงคราม 2.5 การศึกษาคุณภาพน้า 2.6 ความส้าคัญของดิน 2.7 ป่าบุ่งป่าทาม 2.8 สังคมพืชป่าบุ่งป่าทาม บทที่ 3 วิธีการด้าเนินการวิจยั 3.1 ระเบียบวิธีวิจัย 3.2 ขันตอนการด้าเนินการวิจัย 3.3 ระยะเวลาท้าการวิจัย 3.4 สถานที่การท้าวิจัย บทที่ 4 ผลการวิจัย 4.1 วิถีชีวิต การใช้ประโยชน์ และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม ในล้าน้าสงครามบ้านนาสีนวล 4.2 ความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงครามบ้านนาสีนวล

หน้า ก ข ค ง จ ฌ 1 2 2 2 3 4 5 6 7 9 12 13 16 16 19 19 20 23

7จ

สารบัญ(ต่อ) หน้า บทที่ 5 สรุป อภิปรายผล และข้อเสนอแนะ 5.1 สรุป 5.2 อภิปรายผล 5.3 ข้อเสนอแนะ บรรณานุกรม ภาคผนวก หนังสือพรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทาม ประวัติผู้ให้ข้อมูล ประวัติผู้วิจัย แบบสัมภาษณ์วิถีชีวิต การใช้ประโยชน์ และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามล้าน้าสงคราม

29 30 31 32

ช8

สารบัญรูปภาพ ภาพที่ 1 พืนที่ที่ก้าหนดในการตรวจสอบคุณสมบัติของดิน ภาพที่ 2 ต้าแหน่งตรวจสอบคุณสมบัติของดิน

หน้า 17 18

ฌ9

สารบัญตาราง ตารางที่ 1 เกณฑ์คุณภาพน้าของกรมควบคุมมลพิษ ตารางที่ 2 การศึกษาความชืนของดินโดยใช้เครื่องวัดความชืนในดิน ตารางที่ 3 การวัดค่า pH ของดินโดยใช้เครื่องวัด pH ในดิน ตารางที่ 4 บัญชีรายชื่อพรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทาม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร

หน้า 9 23 24 25

1 บทที่ 1 บทน้า 1.1 ที่มาและความส้าคัญของการวิจัย จากข้อมูลของส้านักนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม (2550) ได้แสดงให้เห็นว่า ลุ่ ม น้ า สงครามเป็ น ลุ่ ม น้ า ที่ มี ข นาดใหญ่ เ ป็ น ล้ า ดั บ ที่ 1 รองจากลุ่ ม น้ า มู ล -ชี ของลุ่ ม น้ า ในภาค ตะวันออกเฉียงเหนือ รวมทังเป็นลุ่มน้าสาขาที่ใหญ่ที่สุดของลุ่มน้าโขงที่อยู่ในเขตภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ตอนบน มีความยาวของล้าน้าประมาณ 420 กิโลเมตร ไหลลงสู่แม่น้าโขงที่ อ้าเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม มี พืนที่รับน้าประมาณ 12,367 ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ 7,729,375 ไร่ มีอาณาเขตที่อยู่ในจังหวัดอุดรธานี หนองคาย บึ งกาฬ สกลนคร และนครพนม เป็นพืนที่ราบที่มีน้าท่ว มถึง โดยประชากรโดยรอบส่ ว นใหญ่ ประกอบอาชีพเกษตรกรรมและอาชีพประมง ลุ่มน้าสงครามถือได้ว่ามีความอุดมสมบูรณ์ เป็นแหล่งทรัพยากรอาหารให้กับมนุษ ย์และสร้างระบบ นิเวศที่มีความหลากหลายทางชีวภาพ (Biological Diversity หรือ Biodiversity) เป็นคุณสมบัติของชุมชน สิ่งมีชีวิตที่หลากหลายระดับชนิดหรือสปีชีส์ (Species) จนถึงความหลากหลายของกลุ่มสิ่ งมีชีวิตเชิงนิ เวศ (Ecological Community) ซึ่งเป็นผลจากกระบวนการเปลี่ ยนแปลงวิวัฒนาการตามกาลเวลาและตามสภาวะ สมดุลของระบบนิเวศและบรรพบุรุษ ซึ่งเราได้รับประโยชน์จากคุณค่าความหลากหลายทางด้านชีวภาพในด้าน อาหาร เครื่องนุ่งห่ม ที่อยู่อาศัย และยารักษาโรค ในความส้าคัญของความหลากหลายทางชีวภาพนี ยังให้ คุณค่าต่อการพัฒนาเศรษฐกิจ สังคม สิ่ งแวดล้อม ตลอดจนคุณภาพชีวิตของคนไทยตังแต่อดีต จนถึงปัจจุบัน (วิสุทธิ์ ใบไม้. 2545) นิตยา คิดโสดา (2555) ได้กล่าวถึง บริเวณลุ่มน้าสงครามมีลักษณะเฉพาะทางธรรมชาติ คือ มีป่าชนิด ต่าง ๆ เกิดขึนตามที่ราบน้าท่วมถึงริมแม่น้าและห้วยสาขาที่ทนต่อน้าท่วมขัง 3-5 เดือน ปรากฏการณ์น้าท่วม ขังในพืนที่ป่าบุ่งป่าทาม ซึ่งเกิดขึนในแต่ละปีนัน ขึนอยู่กับปริมาณน้าฝนและปริมาณน้าในแม่น้าโขง สิ่งมีชีวิตที่ อาศัยอยู่ก็ต้องปรับตัวให้เข้ากับสภาพแวดล้อมที่เปลี่ยนแปลงตลอดเวลา สามารถด้ารงชีวิตอยู่ได้ในสองสภาวะ สลับกันในแต่ละปี คือ น้าท่วมขัง และน้าแห้ง จึงท้าให้ส่งผลต่อป่าบุ่งป่าทาม เกิดเป็นระบบนิเวศที่หลากหลาย มีความส้าคัญอย่างยิ่ง โดยเฉพาะป่าไผ่ เช่น ไผ่กะซะ ซึ่งเป็นป่าที่มีเรือนรากและกิ่งก้านที่สามารถดักตะกอนดิน ที่ถูกน้าพัดพามาทับถม ส่งผลให้ป่าบุ่งป่าทามเป็นแหล่งสะสมของธาตุอาหารจนกลายเป็ นถิ่นที่อยู่อาศัย ถิ่นหา กิน และแหล่งแพร่กระจายพันธุ์ของสิ่งมีชีวิตนานาชนิด เป็นแหล่งเพาะพันธุ์อนุบาลสัตว์น้าวัยอ่อนที่ส้าคัญ มี ลักษณะคล้ายระบบนิเวศป่าชายเลน ชาวบ้านจะได้ใช้ประโยชน์เป็นแหล่งอาหารจากป่าบุ่งป่าทาม เช่น การหา หน่อไม้ เห็ดและพืชสมุนไพร ความส้ าคั ญของป่ าบุ่ งป่ าทามในล้ าน้าสงครามไม่เพียงแต่มีความส้ าคัญต่อผู้คนในชุมชนด้านการ ด้ า รงชี วิ ต และเศรษฐกิ จ เท่ า นั น แต่ ยั ง ถู ก จั ด ให้ เ ป็ น พื นที่ ชุ่ มน้ า ที่ ส้ า คั ญ ด้ ว ย เป็ น แหล่ ง รวบรวม ทรัพยากรธรรมชาติและผลผลิตทางชีวภาพ มีบทบาททางนิเวศวิทยาและสิ่งแวดล้อมมากมายหลายประการ การจัดการกับพืนที่ป่ าบุ่งป่าทามอย่ างถูกต้อง เหมาะสมจึงมีความส้าคัญอย่างยิ่ง มีผลต่อความมั่นคงทาง

2 อาหารและน้า การพัฒนาเศรษฐกิจ สังคม การยกระดับคุณภาพชีวิต การแก้ไขปัญหาความยากจน รวมถึงการ พัฒนาประเทศอย่างยั่งยืน (พัสราพร คิดโสดา.2555) แต่ปัจจุบันการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทามยังไม่มีการควบคุมอย่างจริงจัง ทังจากหน่วยงานราชการ องค์กรเอกชน หรือแม้แต่ชาวบ้านในชุมชนที่เข้าไปใช้ประโยชน์จากพืนที่ป่าโดยตรง จึงเป็นความห่วงในเรื่อง ความหลากหลายทางชีวภาพในป่าบุ่งป่าทามลุ่มน้าสงครามจะได้รับผลกระทบจนอาจสูญหายไปจากชุมชนได้ (ส้านักนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม. 2550) คณะผู้วิจัยเห็นความส้าคัญของการศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร ซึ่งเป็นสิ่งที่เชื่อมโยงการจัดการเรียนรู้โดยใช้ชุมชนเป็น ฐาน ท้าให้เห็นการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม การเปลี่ยนแปลงทังทางตรงและทางอ้อม รวมทังเป็นการศึกษาที่ท้าให้เห็นความสัมพันธ์ของระบบนิเวศที่ประกอบด้วย ดิน น้า ป่า ในพืนที่ของการศึกษา 1.2 วัตถุประสงค์ของการวิจัย 1. เพื่อศึกษาวิถีชีวิตการใช้ประโยชน์และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร 2. เพื่อศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพและความสัมพันธ์ระหว่างดิน น้า ป่า ของป่าบุ่งป่าทามใน ล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร 1.3 ขอบเขตของการวิจัย การวิจัยในครังนีคณะผู้วิจัยได้เลือกศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามใน ล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร โดยมีขอบเขต ดังนี 1. พืนที่ในการเก็บข้อมูลวิถีชีวิต คือ หมู่ที่ 5,6,9 และ 11 บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร 2. พืนทีใ่ นการเก็บข้อมูลความหลากหลายทางชีวภาพ คือ ล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร 1.4 ประโยชน์ที่คาดว่าจะได้รับจากการวิจัย 1. ท้าให้ทราบถึงวิถีชีวิต การใช้ประโยชน์ และภัยคุกคามที่มีต่อป่าบุ่งป่าทาม 2. ท้าให้ทราบถึงความสัมพันธ์ เชื่อมโยงของความหลากหลายทางชีวภาพในป่าบุ่งป่าทาม 3. สามารถน้าเสนอผลการวิจัยและน้าไปสู่การก้าหนดแนวทาง นโยบาย หรือข้อบังคับในชุมชน เพื่อการอนุรักษ์ป่าบุ่งป่าทามต่อไป

3 บทที่ 2 เอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวข้อง งานวิจัยเรื่อง “การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร” คณะผู้วิจัยได้ศึกษาเอกสารและงานวิจัยที่เกี่ยวข้อง ดังต่อไปนี 2.1 วิถีชีวิตและการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทาม 2.1.1 ประโยชน์ทางตรง 2.1.2 ประโยชน์ทางอ้อม 2.2 การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม 2.3 ปัจจัยคุกคาม 2.3.1 ปัจจัยคุกคามที่เกิดขึนโดยโครงการของภาครัฐ 2.3.2 ปัจจัยที่เกิดขึนโดยกิจกรรมภาคประชาชน 2.3.3 ปัจจัยที่เกิดขึนโดยธรรมชาติ 2.4 ความส้าคัญของแม่น้าสงคราม 2.5 การศึกษาคุณภาพน้า 2.5.1 ลักษณะและผลกระทบของน้าเสียด้านกายภาพ 2.5.2 ลักษณะและผลกระทบของน้าเสียด้านเคมี 2.5.3 เกณฑ์มาตรฐานคุณภาพน้า 2.6 ป่าบุ่งป่าทาม 2.7 สังคมพืช ป่าบุ่งป่าทาม 2.1 วิถีชีวิตและการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทาม จากหนังสือป่าบุ่งป่าทาม ภาคอีสาน ส้านักงานหอพรรณไม้, กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช (2561) ได้จ้าแนกประโยชน์ของป่าบุ่งป่าทามออกเป็น 2 อย่างคือ ประโยชน์ทางตรง และประโยชน์ทางอ้อม ซึ่งมีรายละเอียดดังนี 2.1.1 ประโยชน์ทางตรง 1) อาหารของชุมชน พบพืชประมาณ 70 ชนิดที่ใช้เป็นผักแนม, 40 ชนิดใช้ท้าอาหารคาวหวาน, และ 40 ชนิดเป็นผลไม้ป่า นอกจากนียังมีแหล่งโปรตีนจากสัตว์น้าและสัตว์บกอีกมากมาย 2) พืชสมุนไพร พบพืชที่เป็นยาสมุนไพรได้มากถึง 96 ชนิด(จากพืชที่น้ามาสอบถาม 150 ชนิด) ส่วนใหญ่เป็นยาในกลุ่มปวดเมื่อยกล้ามเนือ เอ็น ข้อ และกระดูก, กลุ่มยาบ้ารุงก้าลัง-ธาตุ, แก้อ่อนเพลีย, กลุ่มยาบ้ารุงน้านมและการอยู่ไฟ และกลุ่มยาแก้ท้องเสีย -ท้องร่วง ซึ่งกลุ่มอาการเหล่านีเป็นการเจ็บป่ว ยที่ เกิดขึนเป็นประจ้าในวิถีชีวิตของคนทังในชนบทและในเมือง

4 3) เชือเพลิง มีไม้ต้น ไม้พุ่ม หรือไม้เถาขนาดใหญ่ ประมาณ 50 ชนิด ที่ใช้เป็นไม้ฟืนหรือเผา ถ่านได้ เพราะมีไม้โตเร็วจ้านวนมากและหาง่าย ซึ่งการใช้ฟืนและถ่านในการหุงต้มอาหารหรือย้อมผ้า เป็น สิ่งจ้าเป็นในชนบท 4) ไม้ก่อสร้างหรือท้าเครื่องมือและวัสดุ ต่าง ๆ ไม้ในป่าบุ่งป่าทามมีประมาณ 30 ชนิด ที่เป็ น ไม้เนือแข็งแรง หรือแข็งแรงปานกลาง ที่ใช้ในการก่อสร้างและท้าเครื่ องมือเครื่องใช้ในชีวิตประจ้าวัน และอีก ประมาณ 70 ชนิดใช้เป็นวัสดุในการท้างานหัตถกรรม งานประดิษฐ์เส้นใย สี และสารฟอกย้อม 5) พืนที่เลียงสัตว์ พวกปศุสัตว์ โค กระบือ แกะ หรือเป็ด ได้เข้ามากินพืชหรือสัตว์ขนาดเล็ก ในพืนที่ป่าบุ่งป่าทาม ช่วยลดต้นทุนค่าอาหารสัตว์ ลดความเครียดของสัตว์ และลดปัญหาการจัดการในเรื่อง ของโรงเรือนเลียงสัตว์ 2.1.2 ประโยชน์ทางอ้อม 1) ที่อาศัยและหากินของสัตว์ป่าตามธรรมชาติ สัตว์ป่าตามธรรมชาติได้เข้ามาอาศัย หลบภัย หาอาหาร และผสมพันธุ์วางไข่ โดยเฉพาะพวกปลา ที่เป็นแหล่งอาหารหลักอย่างหนึ่งของชาวอีสานนิยมกิน ในฤดูน้าหลากปลาจะเข้ามาวางไข่ตามพืนที่น้าท่วมในป่าบุ่งป่าทามเพราะน้าจะอุ่นกว่าและมีกระแสน้าไหลช้า กว่าในแม่น้า ท้าให้เหมาะแก่การวางไข่ มีพุ่มไม้ กอหญ้า เป็นที่หลบภัยของลูกปลา และยังได้รับสารอาหารจาก พืชน้า สาหร่าย หรือแมลงต่าง ๆ ที่อาศัยอยู่บนต้นไม้ เป็นอาหารให้แก่สัตว์น้าอีกด้วย 2) ป้องกันการพังทลายและยึดตลิ่ง พืชในป่าบุ่งป่าทามมีการปรับตัวและทนทานต่อความ รุนแรงของกระแสน้าได้ดีมีการกระจายและปกคลุมพืนที่ได้เร็วช่วยให้หน้าดินและชายฝั่งมีความแข็งแรงตาม ธรรมชาติ 3) พืนที่รับน้าหรือแก้มลิง เนื่องจากพืนที่บริเวณป่าบุ่งป่าทามเป็นพืนที่ลุ่มต่้า เป็นแอ่งกระทะ การมีพืนที่รับน้าหรือแก้มลิง จึงเป็นสิ่งที่ช่วยให้พืนที่ดังกล่าวมีการรองรับน้าได้เป็นจ้านวนมากกว่าพืนที่ราบที่ อยู่สูงขึนไป ท้าให้น้าที่ล้นตลิ่งเข้ามาไม่ไปท่วมนาข้าวหรือพืนที่ทางการเกษตรของชาวบ้านเสียหาย 4) แหล่งฟอกอากาศและบ้าบัดน้าเสีย เนื่องจากป่าบุ่งป่าทาม เป็นพืนที่ที่มีพรรณพืชหนาแน่น และโตเร็ว จึงท้าให้มีอัตราการฟอกอากาศเสียให้เป็นอากาศดีและช่วยตรึงธาตุคาร์บอนไว้ในเนือไม้ได้มากยิ่งขึน ส่วนพรรณไม้น้าจากจากจะช่วยให้น้าขุ่นตกตะกอนเร็วแล้ว ยังช่วยเติมออกซิเจนในน้าและใช้ส่วนของราก ล้าต้นและใบ ช่วยดูดสารเคมีและแร่ธาตุต่าง ๆ ไว้อีกด้วย วิถีชีวิตและการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทาม กล่าวโดยสรุปคือ ป่าบุ่งป่าทามคือพืนที่ ที่เป็นแหล่ง อาหารของผู้คนที่อาศัยอยู่บริเวณล้าน้าสงคราม เปรียบเสมือนตลาดสดท้ายหมู่บ้านที่เปิดรออยู่ตลอดเวลา มีทังผักป่าพืนบ้านที่ปลอดสารพิษ ผลไม้ป่ารสอร่อย รวมถึง กุ้ง หอย ปลา ปู ที่หาได้ตลอดทังปี นอกจากจะ เป็นแหล่งอาหารของผู้คนในชุมชนแล้ว ป่าบุ่งป่าทามยังมีประโยชน์ที่เห็นเป็นรูปธรรมจับต้องได้ ทังทางตรง และทางอ้อม 2.2 การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม จากหนังสือป่าบุ่งป่าทาม ภาคอีสาน ส้านักงานหอพรรณไม้ , กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช (2561) ได้กล่าวถึงการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามไว้คือ ป่าบุ่งป่าทามมีการเปลี่ยนแปลงตามยุคการพัฒนา

5 ด้านเศรษฐกิจ-สังคม ที่พัฒนาไปตามกระแสเศรษฐกิจแบบทุนนิยมจนถึงปัจจุบัน ซึ่งสภาพป่าบุ่งป่าทามเกือบ ทังหมดในภาคอีสานไม่ได้มีความอุดมสมบูรณ์เหมือนแต่ก่อน โดยคาดว่าในอดีต ภาคอีสานเคยมีพืนที่ป่าบุ่งป่า ทามประมาณ 4 ล้านไร่ แต่ในปัจจุบันเหลือเพียงไม่ถึง 150,000 ไร่เท่านัน และสภาพป่าบุ่งป่าทามที่เหลืออยู่ ส่วนใหญ่จะมีสภาพที่เสื่อมโทรม ไม่มีความอุดมสมบูรณ์ เนื่ องจากปั จ จุ บัน ประเทศไทยได้ทีการพัฒ นาเศรษฐกิจและสังคมไปอย่างรวดเร็วตามแผนพัฒนา เศรษฐกิจและสังคมแห่งชาติ มีการสร้างถนนเชื่อมชุมชนกับเมือง มีการเปลี่ยนแปลงเทคโนโลยีการประมง มีการใช้เรือเครื่องยนต์จับปลา มุ่งเน้นการท้าประมงเพื่อการค้า ขณะที่ป่าบุ่งป่าทามถูกบุกรุกพืนที่เพื่อท้านา สร้างที่อยู่อาศัย และการตัดไม้ขนาดใหญ่ออกไปใช้ รวมถึงการเผาถ่านขายอีกด้วย และสิ่งเหล่านีคือสาเหตุ ส้าคัญของการสูญเสียพืนที่ป่าบุ่งป่าทาม การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม กล่าวโดยสรุปคือเหตุการณ์เบื องต้นส่งผลกระทบต่อความอุดม สมบูรณ์และความหลากหลายทางชีวภาพของระบบนิเวศของป่าบุ่งป่าทาม ในพืนที่ภาคตะวันออกเฉียงเหนือ จนสภาพป่ามีลักษณะที่เป็นอยู่ในปัจจุบัน คือ เหลือเพียงไม้ไผ่ ไม้พุ่ม และเถาวัลย์ ที่ปกคลุมเป็นส่วนใหญ่ 2.3 ปัจจัยคุกคาม จากหนังสือป่าบุ่งป่าทาม ภาคอีสาน ส้านักงานหอพรรณไม้, กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่าและพันธุ์พืช (2561) ได้อธิบายถึงปัจจัยคุกคามต่อความสมบูรณ์ของป่าบุ่งป่าทามในปัจจุบัน สามารถแบ่งออกเป็น 3 ส่วน ดังนี 2.3.1 ปัจจัยคุกคามที่เกิดขึนโดยโครงการของภาครัฐ ในปัจจุบันการพัฒนาพืนที่หรือดินสาธารณะสมบัติเกิดขึนมากมายหลายโครงการจากงบประมาณที่ กระจายลงสู่ท้องถิ่น ท้าให้องค์กรณ์ปกครองส่วนท้องถิ่นหรือส่วนภูมิภาค มีอิสระมากขึนในการจัดท้าโครงการ ต่าง ๆ โดยเฉพาะโครงการเกี่ยวกับการก่อสร้างเข้าไปในเขตพืนที่สาธารณะประโยชน์ที่เป็นป่าบุ่งป่าทาม ซึ่งหลายโครงการมิได้เล็งเห็นผลกระทบที่เกิดขึนอย่างรอบคอบท้าให้ส่งผลเสียในระบบนิเวศในป่าบุ่งป่าทาม และความเสื่อมโทรมของทรัพยากรป่าไม้ ดิน น้า ตลอดจนความอุดมสมบูรณ์ของปลาในธรรมชาติ ซึ่งกิจกรรม ที่หน่วยงานราชการเข้าไปด้าเนินงานแบ่งตามระดับความเสียหายต่อระบบนิเวศป่าบุ่งป่าทาม ดังนี 1) กิจกรรมที่ท้าลายพืนที่ป่าบุ่งป่าทามโดยสินเชิงยากที่จะฟื้นฟูกลับมาดังเดิม ได้แก่ การถม ที่ดิน การขุดสระ การสร้างถนนรุกเข้าป่า การขุดขยายหนองน้า การสร้างสถานที่ราชการ การถางป่าเพื่อปลูก พืชเศรษฐกิจ เช่น ยูคาลิปตัส กระถินเทพา เป็นต้น 2) กิจกรรมที่ส่งผลกระทบต่อระบบนิเวศป่าบุ่งป่าทามแบบค่อยเป็นค่อยไปหรือผลกระทบยัง ไม่แสดงออกอย่างชัดเจนในช่วงแรก ได้แก่ การสร้างเขื่อน/ฝายทดน้า การสร้างผนังกันน้า สิ่งก่อสร้างเหล่านีจะ ท้าให้เกิดการเปลี่ยนแปลงทางน้าและรูปแบบการไหลของน้า 2.3.2 ปัจจัยที่เกิดขึนโดยกิจกรรมภาคประชาชน การเพิ่มขึนของประชากรและความต้องการทรัพยากรธรรมชาติของผู้คนมีมากขึน ทังต้นไม้ ดิน ทราย น้า และสัตว์น้า เพื่อให้เพียงพอต่อการด้ารงชีพ ยิ่งกว่านันคือ การเก็บหาเพื่อค้าขายท้าให้เกิดการเข้าไปตักตวง

6 ทรัพยากรจากป่าบุ่งป่าทามโดยภาคประชาชนจนเกินก้าลังที่ป่าจะรองรับได้ ป่าบุ่งป่าทามในปัจจุบันจึงมีความ เสื่อมโทรมลงอย่างมากซึ่งกิจกรรมที่เกิดขึนได้แก่ 1) การตัดต้นไม้ เพื่อน้าไปสร้างบ้านเรือน เป็นวัสดุ เป็นฟืนหรือเผาถ่าน เพื่อใช้สอยในครอบครัวหรือในการค้า ก็ตาม โดยตัดออกไปเกินกว่าที่ต้นไม้จะเติบโตทัน สภาพปัจจุบันของป่าบุ่งป่าทามจึงมีแต่ต้นไผ่ พุ่มไม้ และ เถาวัลย์ 2) การปล่อยปศุสัตว์เข้าไปหากิน อีกหนึ่งสาเหตุที่เป็นการรบกวนการเจริญเติบโตของพืชในบริเวณป่าบุ่งป่าทาม เนื่องจากการ แทะเล็มยอดไม้ และการเหยียบย่้าท้าลายกล้าไม้ ท้าให้ต้นไม้ถูกรบกวนตลอดเวลาโดยเฉพาะช่วงเวลา 3 เดือน หลังฤดูน้าลด เป็นช่วงที่รากไม้ก้าลังอ่อนแอต่อการเหยียบย่้า การปล่อยสัตว์เข้าไปในช่วงนีเป็นการท้าลายพืช พรรณและท้าลายการซ่อมแซมตัวเองของป่าอย่างยิ่ง 3) ไฟป่า ส่วนใหญ่เกิดจากการเผาไร่นาในพืนที่เกษตรข้างเคียงแล้วขาดการควบคุม ท้าให้ไฟลุกลามเข้า สู่ป่าหรือบางทีเกิดจากการตังใจจุดขึนเพื่อล่าสัตว์แล้วไม่ดับท้าให้เกิดไฟป่าลุกลามเสียหายต่อพรรณไม้ต่าง ๆ แม้ว่าพืชหลายชนิดสามารถทนและแตกหน่อใหม่ได้ แต่ก็เหมือนเป็นการเริ่มต้นใหม่ การฟื้นฟูตัวเองของป่าให้ กลับมาดังเดิมจึงเป็นไปได้ยาก 2.3.3 ปัจจัยที่เกิดขึนโดยธรรมชาติ สภาพภูมิประเทศและระบบนิเวศของป่าบุ่งป่าทามตามธรรมชาติแล้วจะมีการเปลี่ยนแปลงอย่างค่อย เป็นค่อยไปตลอดเวลา เช่น การกัดเซาะและพังทลายของตลิ่งล้าน้าทีละเล็กละน้อย จนท้าให้ล้าน้าเริ่มมีการ เปลี่ยนแปลงทิศทางส่งผลให้เกิดเป็นล้าน้าใหม่ ส่วนร่ องน้าเก่าก็จะกลายเป็น กุด ร่อง ซึ่งมีความสัมพันธ์กับ สภาพภูมิอากาศอันเป็นแหล่งให้น้าฝนและก่อให้เกิดความแห้งแล้งสลับกันไปในแต่ละปี แต่ปัจจุบันตัวการหนึ่ง ที่เป็นตัวเร่งให้เกิดการเปลี่ยนแปลงนีคือมนุษย์ ไม่ว่าจะเป็นกิจกรรมที่ท้าลายธรรมชาติหรือการพัฒนาด้าน ต่าง ๆ ล้วนส่งผลต่อสภาพภูมิอากาศที่แปรปรวน มีการเปลี่ยนแปลงอย่างรวดเร็ว และรุนแรงมากกว่าแต่ก่อน ท้าให้อัตราการเซาะพังตลิ่งตามล้าน้ารุนแรงมากยิ่งขึน กล่าวโดยสรุปคือ ปัจจัยคุกคามเบื องต้นที่กล่าวมานัน ส่งผลกระทบไม่มากก็น้อยต่อระบบนิเวศของ ป่าบุ่งป่าทาม บางปัจจัยก็รุนแรงจนกระทั่งเป็นการท้าลายป่าบุ่งป่าทามโดยตรง ซึ่งในแต่ละพืนที่ย่อยมีปัจจัย เหล่านีไม่น้อยกว่า 1 ปัจจัยอย่างแน่นอน ป่าบุ่งป่าทามจึงมีสถานการณ์ที่น่าเป็นห่วงอย่างยิ่ง จากปัญหาภัย คุกคามรอบด้าน หากยังไม่มีหน่วยงานใดหรือประชาชนยังไม่ตระหนักที่จะช่วยกันแก้ไ ขปัญหาที่เกิดขึน ป่าบุ่ง ป่าทามที่เหลืออยู่จะต้องสูญสินไปอย่างแน่นอนในไม่ช้า อีกทังส่งผลกระทบเป็นลูกโซ่ต่อสิ่งมีชีวิตต่าง ๆ ที่ต้อง พึ่งพาป่าบุ่งป่าทามอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ 2.4 ความส้าคัญของแม่น้าสงคราม แม่น้าสงคราม เป็นล้าน้าสาขาสายหลักของแม่น้าโขง ตังอยู่ในขอบเขตลุ่มน้าสงครามซึ่งเป็น 1 ใน 37 ลุ่มน้าสาขาลุ่มน้าโขง แบ่งออกเป็นลุ่มน้าสงครามตอนบน และลุ่มน้าสงครามตอนล่าง มีพืนที่ลุ่มน้ารวมกัน

7 ประมาณ 6,472 ตารางกิโลเมตร หรือประมาณ 4,045,000 ไร่ ครอบคลุมพืนที่ใน 5 จังหวัด คือ จังหวัด สกลนคร อุดรธานี หนองคาย บึงกาฬ และนครพนม มีต้นก้าเนิดจากเทือกเขาภูพาน บริเวณภูผาหัก ภูผาเพลิน และภูผาเหล็ก ในพืนที่ต้าบลท่าศิลา อ้าเภอส่องดาว จังหวัดสกลนคร และต้าบลค้าเลาะ อ้าเภอไชยวาน จังหวัดอุดรธานี บริเวณต้นน้ามีล้าห้วยสาขาต่าง ๆ อาทิ ห้วยหวด และห้วยหมากซ่อม ไหลลงห้วยสงคราม, ห้วยอีสาว ไหลลงห้วยสงคราม ห้วยค้าเมย-ห้วยค้าแคน ในเขตอุทยานแห่งชาติภูผาเหล็ก ไหลลงห้วยสงคราม ต่อจากนันไหลผ่านอ้าเภอไชยวาน (อุดรธานี) อ้าเภอส่องดาว (สกลนคร) อ้าเภอทุ่งฝน (อุดรธานี) อ้าเภอเจริญ ศิลป์ (สกลนคร) อ้าเภอบ้านดุง (อุดรธานี) อ้าเภอบ้านม่วง (สกลนคร) อ้าเภอเฝ้าไร่ (หนองคาย) ไหลขึนไปทาง ทิศเหนือไปจนถึงอ้าเภอโซ่พิสัย (บึงกาฬ) ผ่านอ้าเภอพรเจริญ (บึงกาฬ) อ้าเภอค้าตากล้า (สกลนคร) อ้าเภอเซกา (บึงกาฬ) อ้าเภอนาทม (นครพนม) อ้าเภออากาศอ้านวย (สกลนคร) อ้าเภอศรีสงคราม ไปบรรจบ กับแม่น้าโขงที่บ้านไชยบุรีและบ้านตาลปากน้า ต้าบลไชยบุรี อ้าเภอท่าอุเ ทน จังหวัดนครพนม มีความยาว โดยประมาณ 420 กิโลเมตร นับว่าเป็นแม่น้าสายส้าคัญและและมีความยาวที่สุดในเขตภูมิภาคอีสานตอนบน (World Wide Fund For Nature, 2021) ปัญหามลภาวะในแหล่งน้าจืดเป็นปัญหาที่เกิดขึนในทุกประเทศทั่วโลก เนื่องจากการขยายตัว ของ ชุมชน การท้าการเกษตร อุตสาหกรรม ท้าให้มีการปนเปื้อนของสารต่าง ๆ สู่แหล่งน้าได้ ปัจจุบันหลายประเทศ มีการจัดตังองค์การเพื่อการเฝ้าระวังและตรวจวัดคุณภาพน้า ซึ่งมีหลายวิธีที่เป็นที่ยอมรับ เช่น การตรวจวัด คุณภาพน้าทางเคมี เป็นวิธีที่ได้รับการยอมรับอย่างกว้างขวางเพราะให้ค่าเป็นตัวเลข คนทั่วไปเข้าใจง่าย (พัสราพร คิดโสดา, 2555) 2.5 การศึกษาคุณภาพน้า เกษม จั น ทร์ แก้ว (2541) ได้ใ ห้ ความหมายของคุ ณภาพน้ า (water quality) ไว้ ว่ า “คุณภาพน้ า หมายถึง สภาวะของน้าที่มีองค์ประกอบของสิ่งเจือปนทังทางด้านกายภาพ เคมี และชีววิทยา ในปริมาณที่ควร จะมีในแต่ละประเภทของแหล่งน้า” 2.5.1 ลักษณะและผลกระทบของน้าเสียด้านกายภาพ 1) ของแข็ ง (solids) ของแข็ ง ประเภทต่ า ง ๆ ทั งประเภทที่ ล ะลายได้ ดี ใ นน้ า แขวนลอยในน้ า หรื อประเภทที่ล อยน้ า ได้ เช่ น ดิน เศษกระดาษ ถุงพลาสติก เม็ดทราย เศษพืช เป็น ต้ น ก่อให้เกิดความไม่สวยงาม ลดทัศนวิสัย ของแหล่งน้า ลดการส่ องสว่างของแสงอาทิตย์ ลงสู่แหล่งน้า ท้าให้ สิ่งมีชีวิตในน้าที่ใช้แสงอาทิตย์ในการสังเคราะห์แสงไม่สามารถสร้างอาหารได้ 2) อุณหภูมิ (temperature) ของน้าทีส่ ูงกว่าอุณหภูมิของน้าในธรรมชาติจะมี ผลกระทบต่อสิ่งมีชีวิตในน้า ท้าให้การเจริญเติบโตของสัตว์และพืชน้าลดลง 3) น้าทิงที่ปล่อยจากชุมชนจะมีสีเทาปนน้าตาลอ่อนและจะเปลี่ยนเป็นสีเทาหรือสีดา้ สีอาจเกิดจากสาหร่าย หรือสิ่งมีชีวิตขนาดเล็กในน้าท้าให้แหล่งน้านันมีสีเขียว 4) ความขุ่น (turbidity) ของน้าเกิดจากมีสารแขวนลอยต่าง ๆ เช่น ดิน ดินตะกอน แพลงค์ตอน สารอินทรีย์ สารอนินทรีย์ สิ่งมีชีวิตทังพืชและสัตว์ที่มีขนาดเล็กลอยอยู่ในน้า เป็นต้น มีผลในการ บดบังไม่ให้แสงอาทิตย์ส่องลงสู่ด้านล่างของแหล่งน้า

8 5) กลิ่น (odor) น้าทิงจากชุมชนมีกลิ่นเหม็นอับ เนื่องจากก๊าซไฮโดรเจนซัลไฟด์ ที่เกิดขึนจากกระบวนการย่อยสลายที่ไม่ใช้ออกซิเจนท้าให้เกิดกลิ่นคล้ายไข่เน่า (น้าทิงจากห้องน้า) 2.5.2 ลักษณะและผลกระทบของน้าเสียด้านเคมี 1) ไขข้น น้ามัน และไขมัน (fat, oil และ grease) น้าทิงจากชุมชนมีการปนเปื้อน ของไขมันหรือน้ามันจากกระบวนการช้าระล้าง อู่ซ่อมรถ สถานีบริการน้ามัน เป็นต้น ไขมัน น้ามัน และไขข้น เป็นสารที่มีความคงตัวสูงมาก จุลินทรีย์ย่อยสลายได้ยาก หากมีการปนเปื้อนในแหล่งน้าท้าให้ดูไม่สวยงาม และ จากลักษณะสมบัติที่ลอยเหนือ น้าท้าให้สามารถกันมิให้แสงอาทิตย์และออกซิเจนกระจายลงสู่น้า ท้าให้เกิด สภาวะไร้ออกซิเจนขึนได้ 2) บีโอดี (biochemical oxygen demand: BOD) หมายถึง “ปริมาณออกซิเจนที่ แบคทีเรียใช้ในการย่อยสลายสารอินทรีย์ในเวลา 5 วัน ที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส” เป็นค่าที่บอกให้ทราบ ถึงปริมาณของออกซิเจนที่แบคทีเรียใช้ในการย่อยสลายสารอินทรีย์ที่ปนเปื้อนในน้า ซึ่งถือว่ามีการย่อยสลายได้ หมดในเวลา 5 วัน ที่อุณหภูมิ 20 องศาเซลเซียส จากการศึกษาหากค่าบีโอดีมีค่าสูงแสดงว่าน้านันเน่าเสียมาก มีการปนเปื้อนของสารอินทรีย์ที่สามารถถูกย่อยสลายได้โดยจุลินทรีย์อยู่ในปริมาณมาก 3) ความเป็นกรด-ด่าง (pH) หรือค่าพีเอชมีความส้าคัญในการควบคุมคุณภาพน้าให้ เหมาะสมกับการเจริญเติบโตของสิ่งมีชีวิต โดยทั่วไปน้ามีค่า pH อยู่ในช่วง 5-8 4) ไนโตรเจน (nitrogen: N) เป็นธาตุที่มีความส้าคัญในการสังเคราะห์โปรตีน อยู่ใน รูปสารอินทรีย์ไนโตรเจน แอมโมเนีย ไนไตรท์ไนเตรต หรือก๊าซไนโตรเจน ถ้ามีไนโตรเจนในแหล่งน้ามากท้าให้ พืชน้ามีการเจริญเติบโตอย่างรวดเร็ว 5 ) ฟ อ ส ฟ อ รั ส ( phosphorus: P) ใ น น้ า อ ยู่ ใ น รู ป ข อ ง อ อ ร์ โ ธ ฟ อ ส เ ฟ ต (orthophosphate) มาจากการปล่อยน้าทิงของกระบวนการช้าระล้ าง การซักผ้า เป็นต้น ถ้ามีฟอสฟอรัสใน แหล่งน้ามาก ท้าให้พืชน้ามีการเจริญเติบโตอย่างรวดเร็วเช่นเดียวกับสารไนโตรเจน 6) สารโลหะหนั ก (heavy metal) ที่ ส้ า คั ญ ได้ แ ก่ สารตะกั่ ว (Pb) ทองแดง (Cu)โครเมียม (Cr) แคดเมียม (Cd) สารหนู (As) เป็นต้น สารโลหะหนักแพร่ กระจายส่งสู่แหล่งน้าได้มากจาก น้าทิงของกระบวนการชุบโลหะ โรงงานผลิตแบตเตอรี่ โรงงานเคมี การใช้สารปราบศัตรูพืช เป็นต้น สารโลหะ หนักยอมให้มีได้ในน้าในปริมาณน้อยมาก เนื่องจากเป็นสารที่มีความเป็นพิษแม้จะปนเปื้อนในปริมาณที่น้อยแต่ มีบางชนิดหากปริมาณไม่มากนักจะมีผลดีต่อสิ่งมีชีวิตในน้า เช่น สารทองแดง สังกะสี เป็นต้น 7) ก๊าซออกซิเจน (O2) ปริมาณออกซิเจนละลายน้า (dissolved oxygen: DO) เป็น ตัวบ่งชีคุณภาพน้า โดยทั่วไปไม่ควรมีปริมาณต่้ากว่า 4 มิลลิกรัมต่อลิตร หากมีปริมาณน้อยสิ่งมีชีวิตไม่สามารถ อาศัยอยู่ในน้าได้เพราะไม่มีออกซิเจนไปหล่ อเลียง เมื่อไม่มีออกซิเจนจะเกิดการย่อยสลายสารอินทรีย์ ของ จุลินทรีย์ทไี่ ม่ใช้ออกซิเจนได้ผลผลิตเป็นก๊าซไฮโดรเจนซัลไฟด์ ซึ่งมีกลิ่นเหม็น และก๊าซมีเธน 8) ความกระด้าง (hardness) ความกระด้างของน้า หมายถึง “น้าที่ปนเปื้อนด้วย สารแคลเซียม (Ca) และแมกนีเซียม (Mg) และต้องการสบู่ค่อนข้างมากในการท้าให้เกิดฟอง หรือน้าที่ท้าให้ เกิ ด ตะกรั น ที่ ก้ น ภาชนะเมื่ อ ท้ า การต้ ม ” น้ า กระด้ า งมี 2 ชนิ ด คื อ น้ า กระด้ า งชั่ ว คราว หรื อ น้ า กระด้ า ง

9 คาร์บอเนต (carbonate hardness) เกิดจากสารไบคาร์บอเนต (HCO3-) รวมตัวกับแคลเซียมหรือแมกนีเซียม น้ากระด้างประเภทนีสามารถท้าให้หายกระด้างได้โดยการต้ม อีกประเภทหนึ่งคือน้ากระด้างถาวร หรือ ความ กระด้ า งที่ ไ ม่ ไ ด้ เ กิ ด จากคาร์ บ อเนตน้ า กระด้ า งถาวรไม่ ส ามารถท้ า ให้ ห ายกระด้ า งได้ โ ดยการต้ ม ต้ อ งใช้ กระบวนการบัดบัดทางเคมี 2.5.3 เกณฑ์มาตรฐานคุณภาพน้า ประกาศกรมควบคุมมลพิษ เรื่อง ก้าหนดประเภท ของแหล่งน้า ในล้าตะคอง ประกาศใน ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 116 ตอนที่ 53 ง ลงวันที่ 6 กรกฎาคม 2542 โดยก้าหนดให้แม่น้าสงคราม ตังแต่จุด บรรจบระหว่างแม่น้าสงครามกับแม่น้าโขง บริเวณบ้านไชยบุรี ต้าบลไชยบุรี อ้าเภอท่าอุเทน จังหวัดนครพนม (กม.ที่ 0) จนถึงบ้านห้วยสงคราม ต้าบลโซ่ อ้าเภอโซ่พิสัย จังหวัดหนองคาย (กม.ที่ 189) เป็นแหล่งน้าประเภท ที่ 3 เป็นแหล่งน้าทีไ่ ด้รับน้าทิงจากกิจกรรมบางประเภท และสามารถเป็นประโยชน์เพื่อการอุปโภคและบริโภค โดยต้องผ่านการฆ่าเชือโรคตามปกติและผ่ านกระบวนการปรับปรุงคุณภาพน้าทั่วไปก่อน และเพื่อการเกษตร (กรมควบคุมมลพิษ กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม, 2535) กรมควบคุ ม มลพิ ษ ได้ ก้ า หนดเกณฑ์ คุ ณ ภาพน้ า และการน้ า ไปใช้ ป ระโยชน์ โ ดยพิ จ ารณาจาก ค่ า ออกซิเจนละลาย (DO) ดังตารางที.่ ..

ระดับปริมาณ DO 6.0 มิลลิกรัมต่อลิตร ขึนไป ระหว่าง 4.0 - 6.0 มิลลิกรัมต่อลิตร ระหว่าง 2.0 – 4.0 มิลลิกรัมต่อลิตร ต่า้ กว่า 2.0 มิลลิกรัมต่อลิตร

ตารางที่ 1 เกณฑ์คุณภาพน้าของกรมควบคุมมลพิษ คุณภาพน้า การใช้ประโยชน์ ดี การอนุรักษ์สัตว์น้า การประมง การว่ายน้า กีฬาทางน้า (ประเภท 2) การอุปโภคและบริโภค โดยต้องท้าการฆ่าเชือโรค และ ปรับปรุงคุณภาพน้าก่อน พอใช้ การเกษตร การอุปโภคและบริโภค โดยต้องท้าการฆ่า (ประเภท 3) เชือโรค และปรับปรุงคุณภาพน้าก่อน เสื่อมโทรม อุตสาหกรรม การอุปโภคและบริโภค โดยต้องท้าการ (ประเภท 4) ฆ่าเชือโรค และปรับปรุงคุณภาพน้าเป็นพิเศษก่อน เสื่อมโทรมมาก การคมนาคม (ประเภท 5)

2.6 ความส้าคัญของดิน ดินเป็นปัจจัยที่ส้าคัญที่สุดต่อการเจริญเติบโตและการอยู่ รอดของต้นไม้สมบัติทังทางกายภาพ และ เคมีของดินป่าไม้จึงมีบทบาทต่อการเจริญเติบโตของต้นไม้เช่นเดียวกันกับความส้าคัญของดิน ต่อพืชเกษตร ในสภาพธรรมชาติซึ่งไม่คงที่ (dynamic change) มีการเปลี่ยนแปลงทังทางกายภาพ เคมีและชีวภาพ ความชืน และความลึกของดินมีความสัมพันธ์กับการเจริญเติบโตของพืชพรรณและการกระจายของชนิดพรรณไม้ดินเป็น

10 ส่วนที่จะให้ความอุดมสมบูรณ์แก่ป่า ให้ธาตุอาหาร และช่วยเก็บกักน้า อย่างไรก็ตาม พรรณไม้ก็มีความส้าคัญ ต่อการอนุรักษ์ดินและน้า มีบทบาทต่อการหมุนเวียนธาตุอาหาร โดยที่ล้า ต้น กิ่ง ใบ ดอก และผลของต้นไม้ที่ ร่วงหล่นจะสลายตัวให้ อินทรีย์วัตถุให้แก่ดิน หลังจากนันรากพืชจะดู ดธาตุอาหารมาใช้เพื่อการเจริญเติบโต ต่อไปอีก กระบวนการนีเกิดขึนไม่สินสุด ซากพืชที่ร่วงหล่น (litter fall) จึงมีบทบาทส้าคัญในการให้พลังงานแก่ ป่าไม้(ผการัตน์ รัฐเขตต์,2535) 2.6.1 ลักษณะของดิน ดิ น ป่ า ไม้ ที่ มี พั ฒ นาการมานาน ดิ น จะเป็ น ดิ น ลึ ก และมี ชั นดิ นที่ เ ห็ น ได้ อ ย่ า งชัด เจน โดยทั่ ว ไปจะ ประกอบด้วย litter layer ซึ่งเป็นชันของใบไม้และเศษไม้ทับถมบนพืนดินใต้ป่า ชัน A (Ahorizon) ชัน B (B-horizon) และชัน R (R-horizon) ซึ่งป่าไม้หรือต้นไม้มีบทบาทอย่างมากต่อการท้า ให้เกิดความแตกต่าง ระหว่างชันดิน ดินป่าไม้เขตร้อนส่วนใหญ่มี พัฒนาการมานาน อายุมาก การระบายน้า ดี ซึ่งการสลายตัวเกิดจากทัง กระบวนการทางเคมีและกายภาพ แต่ในเขตร้อนชืนกระบวนการทางเคมีมีบทบาทมากกว่าและเนื่องจาก อุณหภูมิสูงและความชืนมาก การผุสลายและการชะล้างธาตุอาหารพืช จึงเป็นไปในอัตราที่สูง ดินส่วนใหญ่ที่ยัง มีป่าไม้ปกคลุมจึงลึกถึงลึกมาก บางแห่งอาจลึกได้ถึง 20 เมตร ดินในป่าเขตร้อนโดยทั่วไปจะมีช่องว่างในดินมาก ความหนาแน่นรวมต่้า โดยเฉพาะดินบน มีการซาบ ซึมน้าของดินและอัตราการซึมน้าผ่านผิวดิน เปอร์เซ็นต์การอุ้มน้าสูง ช่องว่างที่เก็บกักน้าชั่วคราวมีปริมาณมาก ท้าให้มีน้าหล่อเลียงล้าธารได้สม่้า เสมอ และในปริมาณที่มาก โดยเฉพาะถ้าเป็นดินลึก (ผการัตน์ รัฐเขตต์, 2535) 2.6.2 สมบัติทางกายภาพของดินป่าไม้ 1) เนือดิน (texture) เนือดินเป็นตัวบ่งถึงขนาดของชินส่วนต่าง ๆ ที่ประกอบขึนเป็นดิน หมายถึง ช่วงขนาดของ อนุภาคดิน เป็นการอธิบายว่าดินหนึ่ ง ๆ มีอนุภาคส่วนใหญ่เป็นอนุภาคที่มีกลุ่มขนาดใหญ่ ปานกลาง หรือเล็ก เนือดินจึงครอบคลุมความหมายทังในเชิงปริมาณและคุณภาพ ในเชิงคุณภาพเนือดินจะบอกความรู้สึกว่าหยาบ สากมือ หรือละเอียด และลื่นมือ ส่วนในเชิงปริมาณหรือเชิงกลนันจะบ่งบอกสัดส่วนที่แน่นอนของดินว่ ามีกลุ่ม ขนาดช่วงหนึ่ง ๆ ในสัดส่วนเท่าไรของน้าหนักทังหมดของดิน (สุนทรี อัครธนกุล, 2529) 2) ปริมาณช่องว่างและความพรุนของดิน (pore volume and porosity) ความพรุนของดิน (porosity) หมายถึง ปริมาตรของสิ่งที่ไม่ใช่ของแข็งที่ปรากฏในดิน เมื่อคิด เป็นเปอร์เซ็นต์ของปริมาตรทังหมดของดิน สั ดส่ ว นของช่องว่างในดิ น (void ratio) หมายถึง สั ดส่ ว นระหว่างปริมาตรของสิ่ งที่ ไ ม่ ใ ช่ ของแข็งกับปริมาตรของส่วนที่เป็นของแข็งที่ปรากฏในดิน ปริ ม าณช่ อ งว่ า งในดิ น (pore volume) ของดิ น ป่ า ไม้ โ ดยทั่ ว ไปมี ค่ า สู ง กว่ า ดิ น ในพื นที่ เกษตรกรรม เนื่องจากการเพาะปลูกอย่างต่อเนื่องมีผลในการลดปริมาณอินทรีย์วัตถุและช่องว่างขนาดเล็ ก (micropore) ปริมาณช่องว่างในดินขึนอยู่กับปริมาณและสมบัติของอินทรีย์วัตถุและกิจกรรมของสิ่งมีชีวิตใน

11 ดิน ปริ มาณช่องว่างจะลดลงโดยการอัดตัว ของดินและแปรผันกลั บกับความลึ กในดินบนที่เป็นทรายจะมี ช่องว่างในดินอยู่ในช่วง 35-50 % ในขณะที่ดินเนือปานกลางถึงละเอียดจะอยู่ในช่วง 40-60 % หรือมากกว่า และส้าหรับในดินล่างที่มีการอัดตัวบางครังอาจมีปริมาณช่องว่างเพียง 25-30 % เท่านัน ความพรุนของดินป่า ไม้ส่วนใหญ่ผันแปรอยู่ในช่วง 30-65 % โดยที่ดินป่าไม้แบบ mixed stands อาจจะมีปริมาณช่องว่างสูงกว่าดิน ในป่า pure stands (Pritchett, Willam L. 1979) 3) ความสามารถในการอุ้มน้าของดิน (water holding capacity) ความสามารถในการอุ้มน้าของดิน หมายถึง การที่ดินสามารถซับน้าได้เต็มที่ โดยน้าจะเข้าไป แทนที่อากาศในช่องว่างทังขนาดเล็กและใหญ่ โดยผิวดินอยู่ในสภาพเปียก (Buckman และBrandy, 1963) ความสามารถในการอุ้ม น้า ของดิน ขึนอยู่ กับปัจจัยต่าง ๆ ได้แก่ ชนิดของเนือดินปริมาณอินทรีย์วัตถุ และ โครงสร้างดิน ซึ่งชนิดของเนือดินเป็นปัจจัยส้าคัญที่สุด การเพิ่มขึนของอินทรีย์วัตถุจะท้า ให้ดินมีความสามารถ ในการอุ้มน้าดีขึน (Lutz and Chander, 1957) 2.6.3 สมบัติทางเคมีของดินป่าไม้ สมบัติทางเคมีของดินป่าไม้ส่วนใหญ่เกิดจากการผุสลายตัวของกิ่งไม้ ใบไม้ จุลินทรีย์ดินและ ภาวะแวดล้อมอื่น ๆ ประกอบกัน ดังนัน ชันอินทรีย์ วัตถุของดินจึงเป็นส่วนหนึ่งที่ท้าให้ดินในแต่ละท้องที่มี สมบัติทางเคมีต่างกันไป 1) ปฏิกิริยาดิน (soil reaction; pH) ปฏิกิริยาดินเป็นสมบัติดินที่ส้าคัญ ซึ่งมีผลต่อการเจริญเติบโตของพืช เนื่องจากมีผลต่อความ เป็นประโยชน์ของธาตุอาหารพืช และกิจกรรมของจุลินทรีย์ในดิน เช่น ความเป็นประโยชน์ของฟอสฟอรัสใน ดิน พืชจะน้าไปใช้ประโยชน์ได้ดีเมื่อ pH อยู่ในช่วงระหว่าง 6.0-7.0 ถ้าดินเป็นกรดจะมีการส่งเสริมให้เกิดการ ตรึงฟอสเฟต (PO43-) ให้อยู่ในรูปของสารประกอบพวกเฟอรัสและอะลูมิเนียมฟอสเฟต แต่ถ้าดินเป็นด่างก็จะ ถูกตรึงอยู่ในรูปของแคลเซียมหรือแมกนีเซียมฟอสเฟต ซึ่งยากต่อการที่พืชจะน้าไปใช้ ผการัตน์ รัฐเขตต์ (2535) ได้กล่าวถึงดินป่าไม้ว่า โดยทั่วไปมี pH อยู่ระหว่าง 5.0-6.5 อย่างไร ก็ตาม ความเป็นกรดของดินโดยทั่วไปจะลดลงเมื่อไฟไหม้ โดยเฉพาะส่วนผิวดิน และชนิดของป่าอาจมีผลต่อ pH ของดิ น ได้ เช่ น ดิ น ในป่ า สั ก ที่ มี ก ารเจริ ญ เติ บ โตดี pH ของดิ น จะอยู่ ร ะหว่ า ง 5.8-7.8 และมี ป ริ ม าณ แคลเซียมสูง pH ของดินป่าไม้จะแตกต่างกันไปในแต่ละชันดินในหน้าตัดดินหนึ่ง ๆ ซึ่งมีผลมาจากการแจก กระจายของอินทรีย์วัตถุที่ไม่สม่้าเสมอ ฤดูกาล การชะล้าง ชนิดและการผุสลายของอินทรีย์วัตถุ เป็นต้น หาก บริเวณผิวดินมีการผุสลายของอินทรีย์วัตถุอยู่เสมอ จะท้า ให้เกิดกระบวนการที่ท้าให้เกิดกรดไนตริก (HNO3) และกรดก้า มะถัน (H2SO4) ซึ่งจะสลายตัวให้ H+ สะสมอยู่ที่ผิวดิน และมีโอกาสถูกชะล้างลงไปสู่ชันดินล่างได้ (ผการัตน์ รัฐเขตต์, 2535) 2) อินทรีย์วัตถุ (organic matter; OM.) อินทรีย์วัตถุมีความส้าคัญต่อการเจริญเติบโตของพืชเพราะมีผลต่อคุณสมบัติทางกายภาพเคมี และชีวภาพของดิน อินทรีย์วัตถุมีผลทังทางตรงและทางอ้อมต่อความเป็นประโยชน์ของธาตุอาหารพืช โดยเป็น

12 แหล่งของไนโตรเจน ฟอสฟอรัส ก้ามะถัน และธาตุอื่น ๆ จากกระบวนการ mineralization และเป็นสิ่งจ้าเป็น ส้าหรับจุลินทรีย์ดินในการตรึงไนโตรเจน การเพิ่มความเป็นประโยชน์ของฟอสฟอรัสและจุลธาตุอาหารอื่น ๆ โดยกระบวนการ chelation นอกจากนี ยังช่วยลดความเป็นพิษของอะลูมิเนียมในดินกรดด้วย อินทรีย์วัตถุก่อให้เกิดลักษณะโครงสร้างที่ดีของดิน ถ้าดินขาดอินทรีย์ วัตถุดินจะแน่นแข็งอัด ตัวกันเป็นก้อนใหญ่ และมีผลต่อการระบายอากาศ การอุ้มน้า และการสร้างเม็ดดิน ท้าให้ดินมีการระบาย อากาศที่ดี มีปริมาณออกซิเจนเพิ่มขึน มีการเก็บกั กน้าเพิ่มมากขึน และช่วยเพิ่มความต้านทานการชะล้าง พังทลายของดิน เนื่องจากมีช่องว่างขนาดใหญ่ในดินเพิ่มขึน ท้าให้น้า สามารถเคลื่อนตัวผ่านไปได้พร้อมกับซึม ลงไปในดินชันล่าง ๆ ต่อไป กล่าวโดยสรุปคือ ดินป่าไม้ โดยเฉพาะดินบนจะมีการสะสมของเศษซากพืช เช่น กิ่งไม้ ใบไม้ รากพืช และสัตว์ ซึ่งเมื่อย่อยสลายจะให้ฮิวมัสแก่ดิน และมักจะพบว่ามีกิจกรรมของจุลินทรีย์และสิ่งมีชีวิตมากกว่า บริเวณอื่น ๆ ทังนีขึนอยู่กับปัจจัยต่าง ๆ เช่น ความชืนในดิน pH ของดิน และสภาพของป่าไม้เองด้วย เมื่อซาก พืชที่ร่วงหล่นสลายตัวมากขึนจะถูกชะล้างลงสู่ใต้ผิวดินและลึกลงไป ท้าให้ชันดิน A และ B ได้รับอินทรีย์วัตถุ และมีความอุดมสมบูรณ์มากขึน ซึ่งปริมาณอินทรีย์ วัตถุในดินจะมากน้อยเพียงใดขึนอยู่กับปริมาณของซากพืช ที่ร่วงหล่น กิจกรรมของจุลินทรีย์ดิน สภาพความชืน และอากาศในดิน เป็นต้น 2.7 ป่าบุ่งป่าทาม ป่าบุ่งป่าทามมีกระจายอยู่ทั่วภาคอีสาน ในบริเวณริมแม่น้าและล้าห้วยสาขาที่มีน้าท่วมซ้าซากและ ยาวนาน เช่น แม่น้ามูล แม่น้าชี แม่น้าสงคราม ห้วยน้าโมง ห้วยน้าก่้า ล้าเซบาย เป็นต้น ป่าบุ่งป่าทาม หรือ ป่า บึงน้าจืด ซึ่งมีลักษณะดังต่อไปนี ป่าบุ่ง เป็นภาษาถิ่นอีสาน จะมีลักษณะเป็นแหล่งน้าในพืนที่ลุ่มต่้า หรือพืนที่แอ่งกระทะที่มีน้าท่วม เกือบตลอดปี หรือตลอดทังปีก็ได้ ในความหมายเดียวกันคือ บึง หรือ หนอง พืนที่บุ่งในป่าไม้ ซึ่งจะถูกปกคลุม ด้วยพืชน้าล้มลุก หญ้า และกก เรียกว่าสังคมพืชในบึง หรือ ป่าบุ่ง ป่าทาม เป็นภาษาถิ่นอีสาน คือพืนที่ถูกน้าท่วมทุกปีในฤดูน้าหลาก ล้นตลิ่ง ยาวนาน 1-3 เดือน ความ สูงของระดับน้าในทาม 1-5 เมตร น้าจะเริ่มลดลงในต้นฤดูหนาว หลังจากนันทามจะแห้ง มีเพียงน้า ขังอยู่ตาม มุมเท่านัน บริเวณทามจะถูกปกคลุมไปด้วยพรรณไม้ต้น ไม้พุ่ม และเถาวัลย์ที่ทนต่อน้าท่วมได้ดี เรี ยกว่า ป่า ทาม ป่าทามในบางพืนที่ก็จะมีการท้านาช่วงน้าในป่าทามลดลงหรือแห้งบริเวณนันจะมีตะกอนดินที่ตกค้างอยู่ หลังน้าในป่าทามลดลง ซึ่งจะเรียกนาประเภทนีว่า นาแซง หรือ นาปี่ ประสิทธิ์ คุณุรัตน์ (2534) ได้กล่าวถึงองค์ประกอบหลักของป่าบุ่งป่าทาม หรือที่เรียกว่า พืนที่ลุ่มน้า ว่า มีความส้าคัญต่อสภาพแวดล้อม และต่อมนุษย์ถือเป็น “พืนที่ชุ่มน้า” ที่มีความส้าคัญต่อระบบนิเวศ จากดิน ตะกอนทีไ่ หลพัดพามาทับถมรวมกัน เกิดความอุดมสมบูรณ์ด้วยแร่ธาตุอาหาร มีสังคมของพืช พรรณและสัตว์น น้าที่เกิดขึนจ้านวนมาก เป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์แพร่ขยายพันธุ์ของสิ่งที่มีชีวิตนานาชนิด มีลักษณะพิเศษ คือ บริเวณที่ราบลุ่มริมฝังแม่น้าจะได้รับอิทธิพลถูกน้าท่วมในช่วงฤดูน้าหลาก (น้าออกแก่ง) มีลักษณะเป็นพืนที่

13 ราบน้าท่วมถึง ฤดูฝนน้าจะหลากล้นท่วมป่าทามประมาณแรมเดือนหรือหลายเดือน พืนที่ส่วนนีภูมิปัญญา บรรพชนอีสาน เรียกว่า พืนที่ทาม หรือที่ราบน้าท่วมถึง หรือ Flood Plains กล่าวโดยสรุปแล้วป่าบุ่ งป่าทาม คือพืนที่ที่มีน้าท่วมถึงซ้าซาก บางแห่งเมื่อน้าลดลงแล้วจะเกิดเป็น หนองน้ากระจายตัวในพืนที่ มีการทับถมของตะกอนดิน ท้าให้เกิด ความอุดมสมบูรณ์มาก จะพบได้แถบภาค ตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย และพบในพืนที่บริเวณล้าน้าสงครามด้วย 2.8 สังคมพืชป่าบุ่งป่าทาม 1.1 ลักษณะของสังคมพืชป่าบุ่งป่าทาม ป่าบุ่งป่าทาม (Freshwater swamp forest) เป็นสังคมพืชที่ไม่ผลัดใบหรือกึ่งผลัดใบ ในเขต ที่ราบน้าท่วมถึง เฉพาะในเขตพืนที่ลุ่มต่้าหรือพืนที่บุ่งทาม (lowland flood plain) เท่านัน แบ่งออกเป็น 2 สังคมพืชย่อย 2.1.1 สังคมพืชป่าบุ่ง เป็นสังคมพืชทีไม่พลัดใบและกึ่งผลัดใบในเขตที่ราบน้าท่วมถึง เฉพาะในเขตพืนที่ลุ่มต่้าหรือพืนที่บุ่งทาม (Low land flood plain) เท่านัน แบ่งออกเป็นสังคมพืชย่อย ได้แก่ สังคมพืชในบึง/ป่าบุ่ง (pond vegetation) ที่มีพรรณไม้น้าล้มลุกเป็นพืชเด่นปกคลุมอยู่ตามแหล่งน้าหรือพืนที่ บุ่ง 2.1.2 สังคมพืชป่าทาม (lowland floodplain forest) ที่เป็นป่าไม้มีพรรณไม้ต้น ไม้พุ่ม และเถาวัลย์ เป็นพืชเด่นปกคลุมอยู่ตามพืนที่ทาม ทังสองสังคมพืชมีระบบนิเวศที่เชื่อมต่อกัน โดยมี ปัจจัยสิ่งแวดล้อมความส้าคัญต่อการตังอยู่ได้ของสังคมพืช คือน้าท่วมซ้าซากเป็นประจ้าทุกปี ปกติยาวนาน มากกว่า 1 เดือน ในฤดูแล้งน้าในพืนที่ทามจะแห้งไม่มีน้าและการสะสมตัวของซาก พีต/สนุ่น (peat) บนผิวดิน เหลือเพียงน้าที่คลังอยู่ตามพืนที่บุ่งเท่านัน วิสูตร อยู่คง (2540) ได้สรุปลักษณะของป่าทามว่าเกิดจากอิทธิพล ของกระแสน้าและสภาพของพืนที่ เนื่องจากสภาพพืนที่ของป่าทามไม่ได้เป็นพืนที่ราบเรียบเสมอกัน แต่จะมีลักษณะเป็นที่ราบ ที่โคก พืนที่ลุ่ม ท้าให้สภาพของป่าแตกต่างกันออกไป สามารถจ้าแนกลักษณะ โครงสร้างของป่าทามได้ 3 ประเภท 1. ป่าทามที่น้าท่วมไม่ถึงในช่วงน้าขึนสูง (ป่าโคก) เป็นป่าที่น้าไม่สามารถท่วมถึง มีลักษณะ พืนที่ เป็นโนนหรือโคก มักมีระบบนิเวศที่มีความสมบูรณ์ พืช ที่พบ เช่น โคกสะแบง โคกพยอม ดอนชาดหรือ โคก เขลง เป็นต้น 2.ป่าทามที่ถูกน้าท่วมในช่วงเวลาน้าขึน สูง (ป่าริมน้า) เป็นป่าทามบริเวณขอบล้าน้าและพืนที่ ป่าทามตอนในที่มีลักษณะเป็นผืนราบที่น้าสามารถท่วมถึงได้ในฤดูน้าหลาก แยกลักษณะของพรรณไม้ได้ ดังนี 1) ไม้เด่น มีลักษณะคือในช่วงน้าขึน สูงสุดจะมองเห็นเฉพาะยอดของไม้เด่น จะพบ ไม้เด่นที่ มีขนาดและความสูงของเรือนยอดมากกว่าไม้ชนิดอื่น และจะกระจายเป็นต้นเดียวไปทั่วพืนที่ป่าทาม ไม้จ้าพวกนีที่พบ ได้แก่ ไม้ยาง หว้าแห่ กระบอก ก้านเหลือง ตีนเป็น ชะม่วง คางฮุง กุ่มน้า กระโดนน้า เป็นต้น 2) ไม้รอง มีลักษณะคือในช่วงน้าขึน สูงสุดพืชจะจมอยู่ใต้กระแสน้าของพืนที่ทาม

14 มีขนาดสูงไล่เลี่ยกัน (น้อยกว่า 5 เมตร) ขนาดเส้นผ่านศูนย์กลาง ไม่ใหญ่นัก ลักษณะของล้า ต้นจะแตกเป็น กิ่งก้านสาขามากมายมีความสามารถพิเศษคือ แตกหน่อได้ดีที่สุด ได้แก่ ฝ้ายน้า เบ็นน้า เนาน้า หัวลิง มะดัน เสียวป่า ไผ่ เป็นต้น 3) ไม้เถา ในป่ าทามมีไม้เถา แทรกอยู่ระหว่างไม้เด่นและไม้รอง ไม้เถาจ้า พวกนี สามารถอยู่ได้ในสภาวะน้าท่วม ไม้เถาที่พบ ได้แก่ เครือน้าจ้อย ผีพวน เครือเบ็น คันจ้อง มันแซง ชีน้า หวาย น้าผึง เป็นต้น 3. ป่าทามที่มีน้าท่วมขังตลอดปี (ป่าบุ่ง) มีลักษณะคือ พืชส่วนใหญ่อาศัยอยู่ในน้า น้าท่วมขัง ตลอดปี บริเวณนีจะพบไม้น้าขึนอยู่จ้านวนมากชนิด พันธุ์ไม้น้าที่พบได้แก่ กก ผือ บัวสาย สาหร่าย จอก แหน เป็นต้น 2.2 พืชพรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทาม พรรณไม้ที่พบในป่าบุ่งป่าทามส่วนมากจะเป็นไม้พุ่ม ไม้ต้น เถาวัลย์ เพราะพืชจ้าพวกนีจะทนต่อน้าที่ ท่ว มสู ง และยั งสามารถช่ว ยลดการกัดเซาะของริมตลิ่ งอีกด้ว ย การขยายพันธุ์ของพืช ในป่าบุ่งป่าทามจะ ขยายพันธุ์โดยอาศัยกระแสน้าพัดพา พอถึงฤดูน้าลด เมล็ดพืชพวกนีจะงอก เพื่อให้ตัวเองโตเร็วพร้อมที่จะ รับมือกับน้าที่จะมาในฤดูน้าหลากที่จะมารอบต่อไป ซึ่งลักษณะของพืชพรรณในป่าบุ่งป่าทามมีลักษณะ ดังนี

2.2.1 ไม้ต้นและไม้พุ่ม ไม้ต้น ไม้พุ่ม หรือไม้เลือย ที่ผลแก่ร่วงหล่นเฉพาะในฤดูน้าหลาก ได้แก่ ต้นไข่แข้ ต้นมะดัน ต้นนานน้า ต้นห้าอีปู่ ต้นแสง ต้นหมากแซว ต้นฝ้ายน้า เป็นต้น และยังมีพืชอีกหลายชนิดที่เกิดตามป่าบุ่งป่า ทาม ไม้ต้น ไม้พุ่ม หรือไม้เลือย ที่ผลแก่ร่วงหล่นเฉพาะในฤดูฝน ได้แก่ ต้นกระเบาน้า ต้นกุ่มน้า ต้นก่าม ต้นแห้น้อย ต้นทะลอก ต้นน้าจ้อย ต้นโก เป็นต้น ไม้ต้น ไม้พุ่ม หรือไม้เลือย ที่ผลแก่ร่วงหล่นช่วงฤดูหนาว ฤดูร้อน ต้นฤดูฝน ได้แก่ ต้นเปล่า ทาม ต้นผ้าฮ้าย ต้นหนามชายชู้ หนามกระทิง คางฮุง ถ่อน จาน มะขามเทศ เป็นต้น เมล็ดจะงอนต้นฤดูแล้วรีบ เจริญเติบโตให้พ้นระดับน้า ทังต้นสามารถจมน้าได้ 2.2.2 พืชล้มลุก พืชล้มลุก จะเริ่มงอกเจริญเติบโตในฤดูฝน- น้าหลาก ออกดอกติดผลกลางฤดูฝนจนถึงฤดูร้อน ช่วงฤดูร้อนหรือน้าแห้ง ก็จะตายหรือจ้าศีล เช่น มันแซง ฝักพร้า หญ้าฮังไก่ เป็นต้น 2.2.3 พืชน้า พืชน้าที่ออกดอกและตัดผลตลอดทังปีหรือหยุด เติบโต/ตาย เมื่อมีความชื่นในดินแห้ งไป ต้นไม้หรือเมล็ดพืชที่ถูกกระแสน้าพัดมาก็จะงอกออกมาใหม่ เมื่อมีความชื นในดินเพียงพอ เช่น ไมยราบยักษ์ กระเฉดต้น จอกหูหนูยักษ์ ผักตบชวา ผักก้านจอง เป็นต้น

15 มานพ ผู้พัฒน์ และคณะ (2563) ได้กล่าวถึงป่าบุ่งป่าทามหรือในชื่อทางราชการว่า ป่าบึงน้าจืด คือสังคมพืชพันธุ์ที่พบเห็นได้ตรงบริเวณ ที่ราบลุ่มน้าท่วมถึงได้ พืชพันธุ์ไม้ที่พบเห็นแถว ๆ บุ่งทามส่วนมากจะ เป็นพันธุ์ไม้ต้น ไม้พุ่ม ซึ่งพันธุ์ไม้พวกนีจะทนต่อการถูกน้าท่วม ในฤดูน้าหลากระดับน้าจะมีปริมาณขึ นสู ง ประมาณ 1–5 เมตร ซึ่งเวลาน้าท่วมน้าจะท่วมเป็นเวลานาน 1–3 เดือน ซึ่งพันธุ์ไม้ที่สามารถอยู่ได้ก็จะมี เช่น เครือสูด เครือตองปา ไม้เครือผีผวน ไม้คางหุง ไม้หว้า เป็นต้น และยังมีพืชอีกหลายชนิดที่สามารถเจริญเติบโต ในป่าบ่งป่าทามได้ดี สรุปได้ว่า สังคมพืชและพรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทาม มีพรรณไม้ต้น ไม้พุ่มและเถาวัลย์เป็นพืชเด่น ปกคลุม อยู่ตามพืนที่ทาม มีระบบนิเวศที่เชื่อมต่อกัน โดยมีปัจจัยสิ่งแวดล้อมที่ส้าคัญต่อการตังอยู่ของสังคมพืช คือ การ มีน้าท่วมซ้าซากเป็นประจ้าทุกปี

16

บทที่ 3 วิธีด้าเนินการวิจัย การศึกษาวิจัยเรื่อง “การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้า สงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร” คณะผู้วิจัยได้ก้าหนดวิธีด้าเนินการไว้ ดังนี 3.1 ระเบียบวิธีวิจัย การศึกษาวิจัยครังนี มีวัตถุประสงค์เพื่อ ศึกษาวิถีชีวิตการใช้ประโยชน์และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่ง ป่าทามของล้าน้าสงคราม รวมทังการศึกษาความหลากหลายทางชี วภาพและความสัมพันธ์ระหว่างดิน น้า ป่า ของป่าบุ่งป่าทามของล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร โดยใช้วิธีการเก็บ ข้อมูลด้านวิถีชีวิตและการเปลี่ยนแปลงจากชาวบ้านที่อาศัยและใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทามเป็นข้อมูลเชิง คุณภาพน้าเสนอข้อมูลที่ได้โดยใช้การพรรณนาวิเคราะห์ (Descriptive analysis) ส่วนด้านการศึกษาความ หลากหลายทางชีวภาพ ได้ใช้วิธีการเก็บข้อมูลจากการลงพืนที่ตัวอย่างขนาดพืนที่ 100 ตารางเมตร ที่เป็น ตัวแทนของความหลากหลายของพืนที่ป่าบุ่งป่าทาม ใช้การวิเคราะห์ดินจากค่า pH การเก็บตัวอย่างชนิดพันธุ์ พืช 3.2 ขันตอนการด้าเนินการวิจัย ได้แบ่งประเด็นการวิจัยออกเป็น 3 ส่วนคือ 3.2.1 วิถีชีวิต การใช้ประโยชน์และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามของล้าน้าสงคราม 3.2.2 ความหลากหลายของดินในป่าบุ่งป่าทาม 3.2.3 ความหลากหลายชนิดของพืชในป่าบุ่งป่าทามของล้าน้าสงคราม โดยมีรายละเอียดของขันตอนการด้าเนินการวิจัยดังต่อไปนี 3.2.1 วิถีชีวิต การใช้ประโยชน์และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามของล้าน้าสงคราม 1) การรวบรวมข้อมูล การวิจัยในครังนีเพื่อศึกษาวิถีชีวิตและการใช้ประโยชน์ของป่าบุ่งป่าทาม การเปลี่ยนแปลง รวมถึงปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม ในบ้านนาสีนวล ต.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร ซึ่งผู้วิจัยได้แบ่ง ขันตอนการด้าเนินงานออกเป็น 3 ขันตอน ดังนี ขั้นตอนที่ 1 เก็บรวบรวมข้อมูลเบื้องต้น เป็นการศึกษาค้นคว้าเอกสารที่เกี่ยวกับวิถี ชีวิตและการใช้ประโยชน์ ของป่าบุ่งป่าทาม การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม และปัจจัยคุกคามที่ส่ งผล กระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม โดยการส้ารวจภาคสนาม บริเวณป่าบุ่งป่าทาม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร

17 ขั้นตอนที่ 2 ประสานงานกับผู้นาชุมชน โดยท้าหนังสือถึงนายกองค์การบริหารส่วน ต้าบลหนองแปน ก้านัน ผู้ใหญ่บ้าน เพื่อเก็บรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับสภาพทั่วไปของป่าบุ่งป่าทาม ขั้นตอนที่ 3 การสอบถามข้อมูลโดยแบบสัมภาษณ์กับกลุ่มตัวอย่างในชุมชน เพื่อเก็บ รวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับการใช้ประโยชน์ของป่าบุ่งป่าทาม การเปลี่ยนแปลง และภัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อ ป่าบุ่งป่าทาม ของคนในชุ มชนบ้านนาสีนวล โดยการการสัมภาษณ์กลุ่มตัวอย่างที่เป็นตัวแทนของ 4 หมู่บ้าน หมู่บ้านละ 1 คน โดยมีเกณฑ์ คือ อายุ 60 ปีขึนไป และอาศัยอยู่ที่บ้านนาสีนวลหมู่ที่ 5 ,6 ,9 และ 11 2) เครื่องมือที่ใช้ในการศึกษา - แบบสัมภาษณ์การใช้ประโยชน์ของป่าบุ่งป่าทาม การเปลี่ย นแปลง และภัยคุกคามที่ส่งผล กระทบต่อป่ าบุ่ งป่ าทาม ของคนในชุมชนบ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิล ป์ จ.สกลนคร จากพืนที่ ตัวอย่างที่ก้าหนดขนาด 100 ตารางเมตร 3.2.2 ความหลากหลายของดินในป่าบุ่งป่าทาม การศึกษาวิจัยครังนีท้า การวิเคราะห์คุณภาพดิน ในเขตพืนที่ลุ่มน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร ท้าการตรวจสอบคุณสมบัติของดินในพืนที่ที่ก้าหนด

ภาพที่ 1 พืนที่ที่ก้าหนดในการตรวจสอบคุณสมบัติของดิน ต้าแหน่ง 17.7254283 103.4125186 1) การวางแปลงตรวจสอบคุณสมบัติของดิน เลือกพืนที่เพื่อก้าหนดเป็นแปลงขนาด 10 × 10 ตารางเมตร โดยเลือกพืนที่ที่เป็นตัวแทนที่ดี ที่สุดของป่าบุ่งป่าทามลุ่มน้าสงคราม โดยขึนอยู่กับสภาพของป่า โดยในการเดินส้า รวจในสภาพพืนที่จริง และ ใช้ข้อมูลจากภาพถ่ายดาวเทียม (หลีกเลี่ยงพืนที่ลาดชัน และเนินหิน) ท้า การสุ่มตัวอย่างแบบง่าย (simple random sampling) โดยวิธีสุ่มเลือกจุด 6 จุด แล้วท้าการขุดดิน ที่ความลึก 0-15 และ 15-30 เซนติเมตร ใน ทุกต้าแหน่ง 10 เมตร

18 3 10 เมตร

4

5

= ต้าแหน่งตรวจสอบ คุณสมบัติของดิน

2

1

6

ภาพที่ 2 ต้าแหน่งตรวจสอบคุณสมบัติของดิน 1) การเก็บข้อมูลจากพืนที่ น้าอุปกรณ์วัดค่า pH และวัดค่าความชืนในดิน ทดสอบกับต้าแหน่งที่ก้าหนดไว้ทัง 6 จุด โดยวั ด ที่ ค วามลึ ก 0-15 และ 15-30 เซนติ เ มตร เพื่ อ วั ด ค่ า ความชื น และค่ า pH ในช่ ว งเวลานั น เพื่ อ เปรียบเทียบกันทัง 6 ต้าแหน่ง 3.2.3 ความหลากหลายชนิดของพืชในป่าบุ่งป่าทามของล้าน้าสงคราม วิธีการวิจัยพรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทามของล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร มีขันตอน ดังนี 1) การสร้างเครื่องมือที่ใช้ในการวิจัย การวิจัยครังนี คณะผู้วิจัยได้ศึกษาแนวคิด ทฤษฎี เอกสาร งานวิจัยที่เกี่ยวข้องกับเรื่องที่ท้า การวิจัย และได้สร้างแบบสอบถามเพื่อเป็นเครื่องมือในการเก็บรวบรวมข้อมูล โดยมีขันตอนการสร้างเครื่องมือ วิจัย ดังนี -ศึกษาเอกสารบทความผลงานวิจัย ที่เกี่ยวข้อง เพื่อหาแนวทางในการสร้างเครื่องมือที่ใช้ใน การวิจัย -สร้างเครื่องมือตามเอกสารงานวิจัยที่เกี่ยวข้องและตรวจสอบความถูกต้อง -การวางแปลงตัวอย่างชั่วคราว ขนาด 10x10 เมตร ท้า 1 แปลง จากตัวอย่างนับจ้านวนชนิด พรรณไม้ทุกชนิดในแปลงพร้อมกับเก็บตัวอย่างพืชและบันทึกข้อมูลพรรณไม้ในบริเวณป่าบุ่งป่าทาม 2) การลงพืนที่เก็บข้อมูล -การวางแปลงตัวอย่างชั่วคราว จากนันนับจ้านวนชนิดพรรณไม้ทุกชนิดในแปลง พร้อมกับ บันทึกข้อมูลเพื่อหาการกระจายของพรรณไม้ในบริเวณป่าบุ่งป่าทาม -การเก็บตัวอย่างพรรณไม้ ทังไม้ต้น ไม้พุ่ม ไม้เลือย เถาวัลย์ พืชน้า โดยการน้ามาอบแห้งหรือ ตากแห้งเพื่อน้ามาเก็บเป็นตัวอย่างข้อมูลของพืชในป่าบุ่งป่าทาม

19 -บอกชื่อพรรณไม้ที่พบในพืนที่เก็บข้อมูล โดยมีผู้ให้ข้อมูลเป็นชื่อท้องถิ่นจากตัวแทนกลุ่ม ตัวอย่างในชุมชน และสอบทานกับชื่อกลางในฐานข้อมูลพฤกษศาสตร์ -ใช้กล้องถ่ายภาพเก็บภาพพรรณไม้ชนิดต่าง ๆ ที่มีอยู่ในพืนที่เก็บข้อมูลป่าบุ่งป่าทามของล้า น้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร 3.3 ระยะเวลาท้าการวิจัย การวิจัยนีท้าการวิจัยเป็นระยะเวลา 2 เดือน ตังแต่เดือนกรกฎาคม 2564 ถึงเดือนสิงหาคม 2564 3.4 สถานที่การท้าวิจัย 3.4.1 หมู่ที่ 5,6,9 และ 11 บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร 3.4.2 ล้าน้าสงครามบ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร

20

บทที่ 4 ผลการวิจัย การศึกษาวิจัยเรื่อง “การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้า สงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร” คณะผู้วิจัยได้แบ่งการวิเคราะห์ออกเป็น 2 ส่วน ดังนี 4.1 วิถีชีวิต การใช้ประโยชน์ และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล 4.2 ความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล 4.1 วิถีชีวิต การใช้ประโยชน์ และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล จากการสอบถามข้อมูลโดยแบบสัมภาษณ์กับกลุ่มตัวอย่างในชุมชน เพื่อเก็บรวบรวมข้อมูลเกี่ยวกับ การใช้ประโยชน์ของป่าบุ่งป่าทาม การเปลี่ยนแปลง และภัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม ของคนใน ชุมชนบ้านนาสีนวล โดยการการสัมภาษณ์กลุ่มตัวอย่างที่เป็นตัวแทนของ 4 หมู่บ้าน หมู่บ้านละ 1 คน โดยมี เกณฑ์ คือ อายุ 60 ปีขึนไป และอาศัยอยู่ที่บ้านนาสีนวลหมู่ที่ 5 ,6 ,9 และ 11 ได้ผล ดังนี 4.1.1 วิถีชีวิต ของคนในชุมชนที่สัมพันธ์กับป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล นายสวาท มาลัย ให้การสัมภาษณ์ว่า วิถีชีวิตของผู้คนในสมัยก่อนมีความสัมพันธ์กับป่าบุ่งป่า ทามอย่างมาก เพราะป่าบุ่งป่าทามเป็นได้มากกว่าป่า เป็นแหล่งอาหาร เป็นยารักษาโรค เป็นที่ท้ามา หากิน ผู้คนที่อยู่บ้านนาสีนวลส่วนใหญ่จะใช้ชีวิตในการท้ามาหากินที่ป่าบุ่งป่าทาม นางวงเดือน บุราโส ให้การสัมภาษณ์ว่า วิถีชีวิตของคนในอดีตล้วนต้องพึ่งพาป่าบุ่งป่าทามใน การด้ารงชีวิต ป่าบุ่งป่าทามคือสถานที่ ที่ผู้คนนิยมไปกัน เพราะมีแหล่งหาอาหารมากมายทังบนบก และในน้า มีหน่อไม้ เห็ด สัตว์ป่า กุ้ง หอย ปลา ปู ให้หามาประกอบอาหารให้ครอบครัวได้รับประทาน โดยไม่ต้องเสียเงินซือ มีพืนที่ในการท้าการเกษตร มีพืนที่ในการเลียงปศุสัตว์ และอื่นอีกมากมาย ซึ่งใน ปัจจุบัน ป่าบุ่งป่าทามก็ยังเป็นสถานที่ที่ชาวบ้านบ้านนาสีนวลไปกันอยู่เช่นเคย หากแต่ความอุดม สมบูรณ์ลดน้อยลงเป็นอย่างมากต่างจากอดีต นายเข้ม บาลี ให้การสัมภาษณ์ว่า วิถีชีวิตของคนบ้านนาสีนวลมีความสัมพันธ์ อย่างมากกับ ป่าบุ่งป่าทาม สมัยก่อนตอนที่ป่าบุ่งป่าทามยังอุดมสมบูรณ์ผู้คนจะพากันตื่นเช้า สะพายย่าม ถือมีด พร้า จอบ เสียม ไปหาอาหารกัน บ้างก็ไปหาหน่อไม้ บ้างก็ไปหาเห็ ด บ้างก็ไปหาสัตว์ป่า บ้างก็ไปหา ปลา และในสมัยก่อนนันปลาในล้าน้าสงครามมีเยอะมาก เวลาไปหาปลาจะให้ก่อไฟต้มน้ารอ ไปหาไม่ นานก็ได้ปลามาต้มแล้ว เหลือจากกินก็เอาไปแจกจ่ายให้ญาติ เหลือจากแบ่งให้ญาติพี่น้องก็น้าไปขาย เป็นชีวิตที่พึ่งพาอาศัยป่าบุ่งป่าทามในการด้ารงชีวิต นายบุญตา สุริโย ให้การสัมภาษณ์ว่า ป่าบุ่งป่าทามกับชาวบ้านนาสีนวลเป็นสิ่งที่มีคู่กันมา ตังแต่อดีต ผู้คนส่วนใหญ่จะให้ชีวิตและผูกพันกับป่าบุ่งป่าทามเป็นอย่างมาก เพราะป่าบุ่งป่าทาม เปรียบเสมือนชีวิตของคนในชุมชนเลยก็ว่าได้ สมัยก่อนนันที่ความเจริญยังเข้ามาไม่ถึง ทุก ๆ วัน

21 ชาวบ้านก็จะพากันไปหาอาหารที่ป่าบุ่งป่าทาม ผู้ชายก็จะไปหาปลา ล่าสัตว์ ผู้หญิงก็จะไปหาหน่อไม้ หาเห็ด งมหอย พอถึงเที่ยงก็พากันท้ากับข้าวกินกันในป่า เป็นชีวิตที่เรียบง่าย แต่แฝงไปด้วยรอยยิม และความสุขของคนในชุมชน 4.1.2 การใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม. บ้านนาสีนวล นายสวาท มาลัย ให้การสัมภาษณ์ว่า ส่วนใหญ่จะใช้ประโยชน์โดยการไปหาอาหารในป่าบุ่งป่า ทาม หาปลา หาหน่อไม้ หาเห็ดและสัตว์ป่า นางวงเดือน บุราโส ให้การสัมภาษณ์ว่า ส่วนใหญ่จะใช้ประโยชน์โดยการไปหาอาหารในป่า บุ่งป่าทาม หาหน่อไม้ หาปลา หาหอย หาเห็ด นายเข้ม บาลี ให้การสัมภาษณ์ว่า จะใช้ประโยชน์โดยการไปหาอาหารและไม้ในป่าบุ่งป่าทาม มาท้าเชือเพลิงในการประกอบอาหารซึ่งส่วนใหญ่จะเน้นไปทางการหาปลา เพราะมีความเชี่ยวชาญใน การจับสัตว์น้า เป็นพิเศษ นายบุญตา สุริโย ให้การสัมภาษณ์ว่า ด้านอาหาร จะไปหาหน่อไม้ หาปลา จับสัตว์น้าเพื่อ น้ามาประกอบอาหาร ด้านพืนที่ มีการท้าแปรงผัก ปลูกแตง ปลูกข้าวโพด บริเวณป่าบุ่งป่าทาม ด้าน เชือเพลิง น้าไม้บริเวณป่าบุ่งป่าทามมาท้าเป็นเชือเพลงในการประกอบอาหาร ด้านการจักสาน น้าไม้ไผ่ มาท้าเป็นตอกมัดข้าว ด้านสมุนไพร น้าสมุนไพรในป่าบุ่งป่าทามมาใช้ในการรักษาอาการเจ็บป่วย เช่น น้าใบหูกวางมาต้ม เร่งน้านมแม่ลูกอ่อน เป็นต้น ด้านการเลียงปศุสัตว์ มีการน้าสัตว์เลียงไปเลียงในป่า บุ่งป่าทาม เช่น โค กระบือเป็นต้น 4.1.3 การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม นายสวาท มาลัย ให้การสัมภาษณ์ว่า ในอดีตป่าบุ่งป่าทามจะมีความอุดมสมบูรณ์มาก มีสัตว์ ป่า และปลาเยอะ มีต้นไม้อยู่หนาแน่น แต่ในปัจจุบันสภาพของป่าบุ่งป่าทามเริ่มมีความเสื่อมโทรมเป็น อย่างมากหลังจากมีการสร้างเขื่อน และการขุดลอกคลอง ต้นไม้น้อยลงจนเห็นได้ชัด สัตว์ป่าที่เคยมี ตอนนีไม่มีแล้ว จ้านวนปลาในแม่น้าก็ลดลงอย่างมาก นางวงเดือน บุราโส ให้การสัมภาษณ์ว่า ป่าไผ่ที่เคยมีหนาแน่นในอดีต ตอนนีมีน้อยลง จากที่ เคยไปหาหน่อไม้ได้ทีละกระสอบ ตอนนีได้แค่พอท้ากิน เห็ดที่เคยมีเยอะก็มีลดน้อยลงและเกิดไม่ตรง ตามฤดูกาล ความอุดมสมบูรณ์ที่เคยมีในอดีตได้หายไปเหลือเพียงป่าที่มีความเสื่อมโทรม นายเข้ม บาลี ให้การสัมภาษณ์ว่า เมื่อก่อนสมัยที่ยังหนุ่มเดินไปที่ป่าบุ่งป่าทามจะได้หน่อไม้ สัตว์ป่า ปลา หอย กุ้ง กลับมา มากมายป่าในสมัยนันจะมีความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศเป็นอย่าง มาก มีป่าที่อุดมสมบูรณ์ มีอาหารให้หามากมาย มีปลาอยู่ชุกชุม แต่หลังจากมีการสร้างเขื่อน การบุก รุกของผู้คน การขุดลอกคลองป่าบุ่งป่าทามเริ่มมีความเสื่อมโทรม สัตว์ป่าก็ลดลงจนแทบจะไม่มี ปลาที่ เคยมีอยู่ชุกชุมก็ลดน้อยลงเป็นอย่างมาก นายบุญตา สุริโย ให้การสัมภาษณ์ว่า อดีตป่าบุ่งป่าทามมีความอุดมสมบูรณ์มาก มีสัตว์ป่า มากมาย ป่าไม้เกิดอยู่หนาแน่น ทั่วบริเวณแต่เริ่มมีการเปลี่ยนแปลงตังแต่มีการขุดรอก การท้าเขื่อน

22 ท้าให้ความอุดมสมบูรณ์ของสัตว์ป่าลดน้อยลง รวมถึงความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศก็ลดลงด้วย เช่นกัน 4.1.4 ปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม. บ้านนาสีนวล นายสวาท มาลัย ให้การสัมภาษณ์ว่า ผลกระทบที่เห็นชัดคือการสร้างเขื่อนซึ่งเป็นภัยคุกคาม อย่างหนึ่งจากภาครั ฐ เพราะหลังจากมีการสร้างเขื่อน สภาพของป่าบุ่งป่าทามและสัตว์น้าที่อยู่บน เขื่อนมีการเปลี่ยนแปลงอย่างเห็นได้ชัด ปลาไม่สามารถขึนมาวางไข่ได้ รวมถึงการปล่อยน้าเสียจาก โรงงานลงสู่แม่น้าสงคราม ท้าให้ปลาในแม่น้าตายเป็นจ้านวนมาก ส่งผลกระทบต่อผู้คนที่ใช้ชีวิตบริเวณ ลุ่มน้าสงคราม เนื่องจากจ้านวนปลาลดลงท้าให้ไม่สามารถหาปลามาเลียงครอบครัวได้เหมือนแต่ก่อน นางวงเดือน บุราโส ให้การสัมภาษณ์ว่า การเพิ่มขึนของผู้คน รวมถึงการขยายพืนที่ท้ากิน และที่อยู่อาศัยก็เป็นปัจจัยคุกคามหนึ่งที่ส่งผลกระทบท้าให้ป่าบุ่งป่าทามมีจ้านวนลดน้อยลง เนื่องจาก ยิ่งมีจ้านวนผู้คนมากขึน ความต้องการก็เพิ่มขึนเช่นกัน ท้าให้เกิดการบุกรุกพืนที่ของป่าบุ่งป่าทามเพื่อ ท้านาปัง ท้าเกษตรกรรม รวมถึงสร้างที่อยู่อาศัย นายเข้ม บาลี ให้การสัมภาษณ์ว่า ปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทามที่เห็นได้ชัด คือ การบุกรุกพืนที่ป่าบุ่งป่าทามเพื่อท้านาปัง ,การขุดรอก/สร้างเขื่อน ,ใช้สารเคมีในการหาปลา ,ใช้ อุปกรณ์จับสัตว์น้าที่ไม่ถูกต้อง นายบุญตา สุริโย ให้การสัมภาษณ์ว่า ปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม คือ การ สร้างเขื่อน/ขุดรอกคลอง ,ใช้สารเคมีในการเกษตร ,การบุกรุกป่าท้านาปัง 4.2 ความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล การศึกษาวิจัยครังนีได้ศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในเขตพืนที่ลุ่มน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร ได้ด้าเนินการตามหัวข้อคือ 4.2.1 คุณสมบัติของดินในป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล 4.2.2 พรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล 4.2.1 คุณสมบัติของดินในป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล การศึกษาความชื้นของดิน การศึกษาวิจัยครังนีท้าการวิเคราะห์คุณสมบัติของดิน ในเขตพืนที่ลุ่มน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร โดยความชืนของดินป่าบุ่งป่าทามบริเวณลุ่ม น้าสงคราม มีค่าอยู่ในช่วง 59 – 64 % โดยมีค่าความชืน 59 – 62 % ในดินที่มีความลึก 0 – 15 ซม. ส่วนในดิน ที่ความลึก 15 – 30 ซม. มีค่าความชืน 61 – 64 % โดยส่วนใหญ่ความชืนของดินป่าบุ่งป่าทามในลุ่มน้าสงคราม จะเพิ่มขึนตามความลึก

23 ตารางที่ 2 การศึกษาความชืนของดิน โดยใช้เครื่องวัดความชืนในดิน (หน่วยที่วัดออกมาเป็น % ความชืน) % ความชืนของดิน ต้าแหน่งเก็บ หมายเหตุ ตัวอย่างดิน 0 – 15 ซม.

15 – 30 ซม.

1 61 62 2 60 62 3 62 64 4 59 62 5 59 61 6 61 62 ความชืน 50% - 69% : สภาวะที่พืชชอบ เนื่องจากพืชจะมีการเจริญเติบโตได้ดีที่สุดในสภาวะนี (SPsmartplants, 2020) ค่า pH ของดิน ค่า pH ของดินป่าบุ่งป่าทามบริเวณลุ่มน้าสงคราม มีค่าเป็ นกรดอ่อน (pH 6.5 – 7.0) โดยใน ดิ น ที่ มี ค วามลึ ก 0 – 15 ซม. มี ค่ า pH 6.5 – 7.0 ส่ ว นในดิ น ที่ ค วามลึ ก 15 – 30 ซม. มี ค่ า pH 6.5 – 7.0 โดยรวมแล้วค่า pH เหมาะสมกับพืชส่วนใหญ่ในป่าบุ่งป่าทามบริเวณลุ่มน้าสงคราม ตารางที่ 3 การวัดค่า pH ของดิน โดยใช้เครื่องวัด pH ในดิน ค่า pH ต้าแหน่งเก็บ หมายเหตุ ตัวอย่างดิน 0 – 15 ซม.

15 – 30 ซม.

1 6.5 7.0 2 6.5 7.0 3 7.0 7.0 4 6.5 6.5 5 6.5 6.5 6 6.5 7.0 พืชส่วนใหญ่ ช่วง pH ที่เหมาะสมจะอยู่ระหว่าง 5.5 ถึง 7.0 (Neonics, 2020)

4.2.2 พรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล

24 จากการศึกษาความหลากหลายของพรรณไม้ที่พบในพืนที่เก็บข้อมูล โดยมีผู้ให้ข้อมูลคือ นายมนูญ ป่าลันทม ปราชญ์ชาวบ้าน และเป็นหมอยาสมุนไพร บอกชื่อท้องถิ่นรวมทังสอบทานกับชื่อกลางใน ฐานข้อมูลพฤกษศาสตร์ ใช้กล้องถ่ายภาพเก็บภาพพรรณไม้ชนิ ดต่าง ๆ ที่มีอยู่ในพืนที่เก็บข้อมูลป่าบุ่งป่าทาม ของล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร

25 ตารางที่ 4 บัญชีรายชื่อพรรณไม้ในป่าบุ่งป่าทาม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร รหัสพรรณไม้ ชื่อสามัญ ชื่อพืนเมือง ชื่อวิทยาศาสตร์ ชื่อวงศ์ ลักษณะวิสัย ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ จ้านวนต้น Dioscorea oryzetorum 01 มันนก มันแซง Dioscoreaceae ไม้เลือยล้มลุก ลักษณะเป็นเถาวัลย์ ใบมีลักษณะ 4 แหลมเรียวยาว มีเหง้าสันใต้ดิน Prain & Burkill ปลายรากแขนงพัฒนาเป็นหัวสะสม อาหาร Dendrolobium triangulare Fabaceae 02 กระดูกอึ่ง ถั่วเฮียด ไม้พุ่ม ลักษณะเป็นไม้พุ่ม ใบประกอบมีใบ 6 ย่อย 3 ใบ ใบย่อยรูปไข่กลับหรือหอก (Retz.) Schindl. Subsp. กลับ ปลายใบแหลม โคนใบมน-แหลม triangalare ผิวใบด้านบนมีขนประปราย ด้านล่าง มีขนหนาแน่น Hymenocardia punctata Phyllanthaceae ไม้พุ่ม 03 แฟ็บน้า หูลิง เป็นไม้พุ่ม ตามกิ่ง ด้านใบ มีช่อง 49 อากาศกระจายสามารถรับประทานได้ Wall.ex Lindl.

04

หว้า

หว้า

Syzygium cumini (L.)

Myrtaceae

Skeels 05

ชุมแสง

ชุมแสง

Xanthophyllum

Polygalaveae

lanceatum (Miq.) J. J. Sm. 06

แฝก

แฝก

Chrysopogon nemoralis (Balansa) Holttum

Poaceae

ไม้ต้น

เป็นไม้ต้น ใบเดี่ยวเรียงตรงข้ามตังฉาก รูปรี ปลายใบเรียวแหลม ผลสามารถ รับประทานได้ ไม้ต้น เป็นไม้ต้น เปลือกเรียบ ใบวงรียาว ปลายแหลม ผิวใบเกลียงทังสองด้าน ด้านบนมันเงา ด้านล่างสีเขียวนวล ไม้ล้มลุกจ้าพวกหญ้า เป็นกอแน่น ใบเรียวยาว

6

1

98

26 รหัสพรรณไม้ ชื่อสามัญ 07 ไผ่กะซะ

ชื่อพืนเมือง ชื่อวิทยาศาสตร์ ไผ่กะซะ Bambusa cf. flexuosa

ชื่อวงศ์ Poaceae

ลักษณะวิสัย ไม้พุ่มรอเลือย

Munro

08

จ้านวนต้น 1

คางฮุง

Albizia lebbeckoides (DC.) Fabaceae

ไม้ต้น

เม่าไข่ปลา

เหม้าป่า

Benth.

Antidesma ghaesembilla

Phyllanthaceae

ไม้ต้น

4

10

หญ้าสามคม

Gaertn. หญ้าคมปาว Scleria levis Retz.

เป็นไม้ต้น ปลายใบมน กลม-เว้าตืน โคนใบกลม ออกดอกและผลเป็นช่อ

Cyperaceae

ไม้ล้มลุก

45

11

เปล้าน้อย

เป้าน้อย

Croton decalvatus Esser

Euphorbiaceae

ไม้พุ่ม

เป็นไม้ล้มลุก มีเหง้าใต้ดิน ล้าต้นบน ดินเรียวยาว เป็นสันสามเหลี่ยมคม มี สรรพคุณทางยา เป็นไม้พุ่ม รากมีสรรพคุณทางยา

12

เหมือดจี

เหมือดแอ

Memecylon scutellatum

Melatomataceae ไม้พุ่ม

12

Naudin Leea rubra Blume ex

เป็นไม้พุ่ม ยอดอ่อนสามารถ รับประทานได้ มีสรรพคุณทางยา

Leeaceae

เป็นไม้ล้มลุก เป็นใบประกอบแบบขน นก 2-3 ชัน เรียงสลับ สามารถ รับประทานได้ มีสรรพคุณทางยา

2

09

13

คางฮุง

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ เป็นไม้พุ่มรอเลือย ปลายล้าโน้มลง และแผ่ออกรอบกอจนจรดพืนดินหรือ ทอดเลือย หน่อและแขนงสามารถ รับประทานได้ เป็นไม้ต้น ใบประกอบแบบขนนก 2 ชัน(คล้ายใบกระถิน)

เขือง

หงอนไก่ (ต่างไก่)

Spreng.

ไม้ล้มลุก

2

34

27 รหัสพรรณไม้ ชื่อสามัญ 14 กระพี

ชื่อพืนเมือง ชื่อวิทยาศาสตร์ Dalbergia entadioides เบนขอ

ชื่อวงศ์ Fabaceae

ลักษณะวิสัย ไม้พุ่มรอเลือย

Pierre ex Prain 15

ข้าวตาก

ข้าวจี่

Grewia hirsute Vahl

Malvaceae

ไม้พุ่ม

16

รักขาว

น้าเกียง

Semecarpus

Anacardiaceae

ไม้ต้น

cochinchinensis Engl.

17

ก้าแพงเจ็ดชัน

ตาไก้

Salacia chinensis L.

Celastraceae

ไม้พุ่มรอเลือย

18

แดงน้า

ตานา

Glochidion lanceolarium

Phyllanthaceae

ไม้พุ่ม

(Roxb.) Voigt 19

เฉียงพร้านางแอ พังหมั่ง (สะมัง)

Carallia brachiate (Lour.) Rhizophoraceae ไม้ต้น Merr.

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ เป็นไม้พุ่มรอเลือย ปลายใบเว้าบุ๋ม-รูป หัวใจกลับ สามารถรับประทานได้มี สรรพคุณทางยา เป็นไม้พุ่ม ขอบใบจักฟันเลื่อยถี่ ผิวใบ ด้านบนสากคาย ด้านล่างมีขนสันหนา นุ่มสีขาวทั่วแผ่นใบ สามารถ รับประทานได้และมีสรรพคุณทางยา เป็นไม้ต้น เปลือกสีน้าตาล ใบเดี่ยว เรียงเวียนเป็นกระจุกที่ปลายกิ่ง รูปไข่ กลับหรือหอกกลับ เป็นไม้พุ่มรอเลือย ใบเดี่ยวเรียงตรง ข้ามรูปรีหรือรูปไข่กลับ มีสรรพคุณ ทางยา เป็นไม้พุ่ม แตกกิ่งเวียนรอบและเกือบ ตังฉากกับล้าต้น สามารถรับประทาน ได้ มีสรรพคุณทางยา เป็นไม้ต้น ปลายกิ่งมีหูใบหุ้มยอดเรียว แหลม ใบเดี่ยวเรียงตรงข้าม สามารถ รับประทานได้ มีสรรพคุณทางยา

จ้านวนต้น

11

1

28 รหัสพรรณไม้ ชื่อสามัญ 20 เจียงมืน 21

ถั่วพร้า

ชื่อพืนเมือง ชื่อวิทยาศาสตร์ Xantonnea parvifolia เกียงปืน ฝักพร้า

ชื่อวงศ์ Rubiaceae

(Kuntze) Craib Canavalia gladiate (Jacq.) Fabaceae

ลักษณะวิสัย ไม้พุ่ม

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ เป็นไม้พุ่ม ตามกิ่งอ่อน ก้านใบและช่อ ดอกมีขนสัน มีสรรพคุณทางยา

ไม้เลือยล้มลุก

เป็นไม้เลือยล้มลุก ใบประกอบมี 3 ใบ ย่อย เรียงสลับ ใบย่อยรูปไข่ สามารถ รับประทานได้ เป็นไม้ล้มลุกอายุหลายปี ล้าต้นใต้ดิน แบบเหง้า สามารถรับประทานได้

DC. 22 23

ข่าป่า กูดงอแง

ข่าทาม ผักกูดเครือ (หมอยสาว แก่)

Alpinia malaccensis

Zingiberaceae

ไม้ล้มลุก

(Burm.f.) Rosce Lygodium japonicum

Lygodiaceae

ไม้เลือยล้มลุก

(Thunb.) Sw.

เป็นเฟิร์นทอดเลือยพาดพันกับต้นไม้ อื่น สามารถรับประทานได้ มี สรรพคุณทางยา

จ้านวนต้น

29

บทที่ 5 สรุปผล อภิปรายผล และข้อเสนอแนะ 5.1 สรุปผล การวิจัยเพื่ออนุรั กษ์ธรรมชาติและสิ่ งแวดล้ อม เรื่อง การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทาง ชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร มี วัตถุประสงค์ เพื่อศึกษาวิถีชีวิต การใช้ประโยชน์และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนองแปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร วิถีชีวิตของชาวบ้านนาสีนวลที่มีความสั มพันธ์กับป่าบุ่งป่าทาม จากการสัมภาษณ์กลุ่มตัวอย่าง ท้าให้ ทราบว่าชาวบ้านนาสีนวลมีวิถีชีวิตที่มีความสัมพันธ์กับป่าบุ่งป่าทามตังแต่อดีต เพราะป่าบุ่งป่าทามเป็นแหล่ง อาหารหลักที่มีความอุดมสมบูรณ์ ทังบนบกและในน้า เช่น หน่อไม้ เห็ด สัตว์ป่า กุ้ง หอย ปู ปลา พืชผัก ที่อยู่ ริมน้าต่าง ๆ ซึ่งเป็นสิ่งหล่อเลียงชีวิตของชาวบ้านนาสีนวล ทังยังเป็นส่วนที่สร้างความสัมพันธ์ของคนในชุมชน อีกด้วย เพราะชาวบ้านมีการแจกจ่ายอาหารที่หามาได้แก่เพื่อนบ้านท้าให้เกิดความรักและสามัคคีกันของคนใน ชุมชน ป่าบุ่งป่าทามยังเป็นแหล่งยาสมุนไพรที่ใช้รั กษาโรคต่าง ๆ ยามเจ็บไข้ รวมทังชาวบ้านได้ใช้พืนที่ของป่า บุ่งป่าทามในการท้าการเกษตรและเลียงสัตว์อีกด้วย การใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทามของคนในชุมชนบ้านนาสีนวลสามารถสรุปเป็นด้านๆได้ ดังนี การใช้ประโยชน์ด้านอาหาร จะมีการหาหน่อไม้ หาเห็ด ล่าสัตว์ป่า และจับสัตว์น้าเพื่อน้ามา ประกอบอาหาร การใช้ประโยชน์ด้านพืนที่ มีการท้าแปรงผัก ปลูกแตง ปลูกข้าวโพด บริเวณป่าบุ่งป่าทาม การใช้ประโยชน์ด้านเชือเพลิง น้าไม้บริเวณป่าบุ่งป่าทามมาท้าเป็นเชือเพลิง หรือน้ามาเผา ถ่าน ในการประกอบอาหาร การใช้ประโยชน์ด้านการจักสาน ชาวบ้านจะน้าไม้ไผ่ชื่อว่า “ไผ่กะซะ” ซึ่งมีความเหนียวของ เนือไม้มากกว่าไผ่ปกติ มาท้าเป็นตอกมัดข้าว การใช้ประโยชน์ด้านสมุนไพร น้าสมุนไพรในป่าบุ่งป่าทามมาใช้ในการรักษาอาการเจ็บป่วย เช่น น้าใบหูกวางมาต้มเร่งน้านมแม่ลูกอ่อน เป็นต้น การใช้ประโยชน์ด้านการเลียงปศุสัตว์ มีการน้าสัตว์เลียงไปเลียงในป่าบุ่งป่าทาม เช่น โค กระบือ เป็นต้น การเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม จากข้อมูลที่ได้จากการสัมภาษณ์กลุ่มตัวอย่าง ท้าให้ทราบว่าแต่เดิม แล้วป่าบุ่งป่าทามคือพืนที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์ของระบบนิเวศเป็นอย่างมาก มีป่าไม้ พืช และสัตว์อาศัยอยู่ อย่างหนาแน่น แต่เริ่มมีการเปลี่ยนแปลงอย่างเห็นได้ชัดหลังจากที่มีโครงการต่าง ๆ จากภาครัฐเข้ามา ไม่ว่าจะ เป็นการสร้างเขื่อน การขุดลอกคลอง รวมถึงการบุกรุกเพื่อท้านาปังของคนกลุ่มหนึ่งที่เห็นแก่ประโยชน์ส่วนตน ท้าให้พืนที่ของป่าบุ่งป่าทามที่เคยอุดมสมบูรณ์ เริ่มเสื่ อมโทรมลงอย่างมาก ป่าไผ่ที่เคยมีหนาแน่นในอดีตตอนนี

30 มีน้อยลง เห็ดที่เคยมีเยอะก็เกิดไม่ตรงตามฤดูกาล ปลาที่เคยมีอยู่อย่างชุกชุมก็ลดน้อยลง ความอุดมสมบูรณ์ที่ เคยมีในอดีตได้หายไปเหลือเพียงป่าที่มีความเสื่อมโทรม ปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทามจากข้อมูลที่ได้จากการสัมภาษณ์ ปัจจัยคุกคามที่ส่งผล กระทบต่อป่าบุ่งป่าทามส่วนมากเกิดจากการกระท้าของมนุษย์ ได้แก่ การสร้างเขื่อนและขุดลอก ซึ่งท้าให้ สภาพแวดล้อมของล้าน้าเปลี่ยนไป ส่งผลต่อจ้านวนของปลาอย่างชัดเจน นอกจากนีการเพิ่มขึนของประชากร ในพืนที่ยังท้าให้เกิดการบุกรุกพืนที่ป่าบุ่ง ป่าทามเพื่อท้าการเกษตร มีการถางป่าเพื่อท้านามากขึนรวมทังการ ใช้สารเคมีท้าให้น้ามีสารปนเปื้อน การใช้อุปกรณ์จับสัตว์น้าที่ผิดกฎหมาย มีการลักลอบจับสัตว์น้าในช่วงเวลาที่ ห้ามจับอีกด้วย และอีกหนึ่งปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทามคือ น้าเสี ยและสารเคมีที่ปล่อยจาก โรงงานลงสู่ล้าน้าสงคราม ส่งผลเสียท้าให้สภาพแว้ดล้อมของล้าน้าสงครามและป่าบุ่งป่าทามเปลี่ยนแปลงไป การศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต้าบลหนอง แปน อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร สรุปได้ดังนี ดินของป่าบุ่งป่าทามในลุ่มน้าสงคราม เป็นดินที่มีค่าความชืนอยู่ในช่วง 59 – 64 % ซี่งเป็นความชืนที่ เหมาะสมกับการเจริญเติบโตได้ดีที่สุด โดยส่วนใหญ่ความชืนของดินป่าบุ่งป่าทามในลุ่มน้าสงครามจะเพิ่มขึน ตามความลึก pH ของดินพืชจะน้าไปใช้ประโยชน์ได้ดีเมื่อ pH อยู่ในช่วงระหว่าง 6.0 - 7.0 ซึ่งค่า pH ของดินของป่า บุ่งป่าทามในลุ่มน้าสงคราม มีค่าอยู่ในช่วง 6.5 – 7.0 มีความเป็นกรดอ่อน เป็นค่า pH ที่เหมาะสมกับพืชส่วน ใหญ่ และมีผลต่อการเจริญเติบโตของพืชหลายชนิด ดินของป่าบุ่งป่าทามในลุ่มน้าสงคราม ซึ่งเป็นต้าแหน่งที่ถูก เลือกว่าเหมาะสมและดีที่สุด มีค่าความชืนของดิน และค่า pH อยู่ในเกณฑ์ที่เหมาะสมกับการเจริญเติบโตของ พืช จึงส่งผลให้พืชบริเวณดังกล่าวมีความหลากหลาย และอุดมสมบูรณ์ การศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของพืนที่ตัวอย่าง พบพรรณไม้จ้านวน 23 ชนิด โดยแบ่งเป็น 3 กลุ่ม คือ ไม้เด่น ไม้รอง และไม้เถา

5.2 อภิปรายผล ผลการวิจัยเรื่องการศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร มีผลการวิเคราะข้อมูลเกี่ยวกับ วิถีชีวิตการใช้ประโยชน์ และการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงครามมีประเด็นที่สามารถน้ามาอภิปรายผลได้ ดังนี จากการวิจัยในครังนีพบว่าการการใช้ประโยชน์ป่าบุ่งป่าทามของคนในชุมชนบ้านนาสีนวลส่วนใหญ่จะ เป็นการใช้ประโยชน์ด้านอาหาร การใช้ประโยชน์ด้านพืนที่ การใช้ประโยชน์ด้านเชือเพลิง การใช้ประโยชน์ ด้านการจักสาน การใช้ประโยชน์ด้านสมุนไพร และการใช้ประโยชน์ด้านการเลียงปศุสัตว์ เนื่องจากป่าบุ่งป่าทามเป็นพืนที่ที่มีความอุดมสมบูรณ์และมีความหลากหลายของระบบนิเวศทังบนบก และในน้า และจากการวิจัยในครังนียังพบว่า การเปลี่ยนแปลงส่วนใหญ่ที่เกิดขึนกับป่าบุ่งป่าทามเกิดจากฝีมือ มนุษย์ ซึ่งสอดคล้องกับหนังสือป่าบุ่งป่าทาม ภาคอีสาน ส้านักงานหอพรรณไม้ , กรมอุทยานแห่งชาติสัตว์ป่า และพันธุ์พืช (2561)

31 การศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของพืนที่ตัวอย่าง พบพรรณไม้จ้านวน 23 ชนิด โดยแบ่งเป็น 3 กลุ่ ม คือ ไม้เด่น ไม้ร อง และไม้เถา การวัดค่าความชืนมีค่าระดับอยู่ที่ร้อยละ 59 -64 ซึ่งเป็นความชืนที่ เหมาะสมกับการเจริญเติบโตได้ดีที่สุด การวัดค่า pH อยู่ในช่วงระหว่าง 6.5 - 7.0 มีความเป็นกรดอ่อน มีความ เหมาะสมกับพืชโดยรอบ และมีผลต่อการเจริญเติบโตของพืชหลายชนิด สอดคล้องกับ ผการัตน์ รัฐเขตต์ (2535) ได้กล่ าวถึง ดิน ป่ าไม้ ว่า โดยทั่ ว ไปมี pH อยู่ระหว่าง 5.0-6.5 อย่างไรก็ตาม ความเป็นกรดของดิน โดยทั่วไปจะลดลงเมื่อไฟไหม้ โดยเฉพาะส่วนผิวดิน และชนิดของป่าอาจมีผลต่อ pH ของดินได้ เช่น ดินในป่า สักที่มีการเจริญเติบโตดี pH ของดินจะอยู่ระหว่าง 5.8-7.8 และมีปริมาณแคลเซียมสูง

5.3 ข้อเสนอแนะ 1.ควรมีการขยายช่วงอายุของกลุ่มตัวอย่างให้กว้างมากขึนเพื่อที่จะได้ข้อมูลที่หลากหลาย 2.ควรมีการศึกษาและเก็บข้อมูลงานวิจัยในพืนที่อื่น ๆ ของป่าบุ่งป่าทาม 3. ควรมีการเก็บตัวอย่างดินมาวิเคราะห์ให้ได้ข้อมูลที่ละเอียดมากขึน 4. ควรมีการเพิ่มต้าแหน่งการเก็บตัวอย่างดิน ให้มากขึนเพื่อให้ได้ข้อมูลที่มากขึน 5. ควรมีการเก็บตัวอย่างในแต่ละฤดูกาล เพื่อน้ามาเปรียบเทียบข้อมูล

32

บรรณานุกรม กรมควบคุมมลพิษ กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม. 2535. มาตรฐานคุณภาพน้า. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : http://pcd.go.th/info_serv/reg_std_water05.html. (วันที่สืบค้นข้อมูล วันที่ 24 สิงหาคม 2564). เกษม จันทร์แก้ว. 2541,1 มกราคม. เทคโนโลยีสิ่งแวดล้อม. โครงการสหวิทยาการบัณฑิตศึกษา สาขา วิทยาศาสตร์สิ่งแวดล้อม มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์. คณาจารย์ภาควิชาปฐพีวิทยา. 2530. คู่มือปฏิบัติการปฐพีวิทยาเบืองต้น. คณะเกษตร. มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, กรุงเทพฯ. นิตยา คิดโสดา.2555.การศึกษาความหลากหลายทางชีวภาพของพืชในป่าบุ่งป่าทามเขตลุ่มน้าสงคราม ตอนล่างเพื่อพัฒนาบทปฏิบัติการวิทยาศาสตร์ เรื่อง พันธุ์ไม้ในป่าบุ่งป่าทาม ส้าหรับนักเรียน ช่ ว งชั นที่ 4. วิ ท ยานิ พ นธ์ วิ ท ยาศาสตรมหาบั ณ ฑิ ต (วิ ท ยาศาสตรศึ ก ษา) คณะครุ ศ าสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร. ประสิทธิ์ คุณุรัตน์. 2544.หนังสือป่าทาม ป่า ไทย. คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น. ป่าบุ่งป่าทามล้าน้าสงคาม. 2563. [ออนไลน์] เข้าถึงได้จาก : https://ngthai.com/environment/29473/new-wetland/ (วันที่สืบค้นข้อมูล วันที่ 24 สิงหาคม 2564). ผการัตน์ รัฐเขตต์. 2535. ดิ น ป่า ไม้ . ภาควิชาปฐพีศาสตร์ คณะเกษตรศาสตร์ มหาวิทยาลัยขอนแก่น , ขอนแก่น. พัชรี ธีรจินดาขจร. 2552. คู่มือวิเคราะห์ดินทางเคมี. ภาควิชาพืชศาสตร์และทรัพยากรการเกษตร, คณะเกษตรศาสตร์, มหาวิทยาลัยขอนแก่น. พัสราพร คิดโสดา.2555.การศึกษาความหลากหลายของสัตว์หน้าดิน เขตลุ่มน้าสงครามตอนล่าง เพื่อ พัฒนาบทปฏิบัติการวิทยาศาสตร์ เรื่อง สัตว์หน้าดินตัวชีวัดคุณภาพน้า ส้าหรับนักเรียนช่วง ชันที่ 3. วิทยานิพนธ์วิทยาศาสตรมหาบัณฑิต (วิทยาศาสตรศึกษา) คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลัย ราชภัฏสกลนคร. มานพ ผู้พัฒน์, ปรีชา การะเกตุ, ขวัญใจ ค้ามงคล และศรัณย์ จิระกร. 2561. ป่าบุ่งป่าทาม ภาคอีสาน. ส้านักงานหอพรรณไม้, กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช, กรุงเทพฯ. วิสุทธิ์ ใบไม้. 2545. “การฟื้นฟูระบบนิเวศเพื่อความหลากหลายทางชีวภาพ,”.ชีวปริทรรศน์. 4,5 : 19-25 ; กันยายน - ตุลาคม 2545. วิสูตร อยู่คง.2540.รายงานโครงการศึกษาป่า ทามกับวิถีชีวิตชุมชน. ส้านักงานป่าไม้เขตอุบลราชธานี. สมศักดิ์ มณีพงศ์. 2537. การวิเคราะห์ดินและพืช. คณะทรัพยากรธรรมชาติ, มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์.

33 ส้านักนโยบายและแผนทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม.2550 ความหลากหลายทางชีวภาพในพืนที่ ชุ่มน้าลุ่มน้าสงครามตอนล่าง. กระทรวงทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล้อม.กรุงเทพฯ . สุนทรี อัครธนกุล. 2529. หลักการปฐพีฟิสิกส์. ภาควิชาปฐพีวิทยา คณะเกษตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ วิทยาเขตก้าแพงแสน, นครปฐม.

Armson, K. A. 1977. Forest Soils : Properties and Process. Univ. of Toronto Press, Toronto.381 p.

Buckman, O. H. Brady. 1 9 6 3 . The nature and properties of soil. The Macmillan Co., NewYork. 567 p.

Lutz, H. T. and R. F. Chander. 1957. Forest Soils. John Wiley & Sons, Inc., London.

Neonics. 2020. ค่าphของดินที่เหมาะสมต่อการปลูกพืช. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: https://www.neonics.co.th/agricultural/suitable-soil-ph-level.html. (วันที่สืบค้น ข้อมูล วันที่ 26 กันยายน 2564).

Pritchett, Willam L. 1 9 7 9 . Properties and Management of Forest Soils. John Wiley & Son,New York. 500 p SPsmartplants. (2020). รู้หรือไม่ความชืนในดินมีความส้าคัญกับพืชมาก. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก : https://www.spsmartplants.com/blog/detail/%E0%B8%A3%E0%B8%B9%E0%B9 %89%E0%B8%AB%E0%B8%A3%E0%B8%B7%E0%B8%AD%E0%B9%84%E0%B8% A1%E0%B9%88%E0%B8%84%E0%B8%A7%E0%B8%B2%E0%B8%A1%E0%B8%8A%E0%B8%B7% E0%B9%89%E0%B8%99%E0%B9%83%E0%B8%99%E0%B8%94%E0%B8%B4%E0 %B8%99%E0%B8%A1%E0%B8%B5%E0%B8%84%E0%B8%A7%E0%B8%B2%E0% B8%A1%E0%B8%AA%E0%B8%B3%E0%B8%84%E0%B8%B1%E0%B8%8D%E0%B 8%81%E0%B8%B1%E0%B8%9A%E0%B8%9E%E0%B8%B7%E0%B8%8A%E0%B8 %A1%E0%B8%B2%E0%B8%81/5. (วันที่สืบค้นข้อมูล วันที่ 26 กันยายน 2564).

World Wide Fund For Nature. (2021). ข้อมูลแม่น้าสงคราม. [ออนไลน์]. เข้าถึงได้จาก: https://www.wwf.or.th/what_we_do/wetlands_and_production_landscape/songk ramriver/. (วันที่สืบค้นข้อมูล วันที่ 24 สิงหาคม 2564).

34

ภาคผนวก

35

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

46

47

48

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

63 ผู้ให้ข้อมูลสัมภาษณ์ นายสวาท มาลัย อายุ 76 ปี เพศ ชาย สถานที่เกิด อ.ค้าเขื่อนแก้ว จ.อุบลราชธานี สถานภาพ สมรส ที่อยู่ปัจจุบัน 41 หมู่ 9 ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร การศึกษา ระดับชันประถมศึกษาปีที่ 2 อาชีพ ท้านา อาศัยอยู่บ้านนาสีนวลเป็นระยะเวลา 47 ปี ระยะทางจากบ้านถึงป่าบุ่งป่าทาม 2.3 กิโลเมตร นางวงเดือน บุราโส อายุ 72 ปี เพศ หญิง สถานที่เกิด บ้านม่วง อ.บ้านดุง จ.อุดรธานี สถานภาพ สมรส ที่อยู่ปัจจุบัน 79 หมู่ 5 ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร การศึกษา ระดับชันประถมศึกษาปีที่ 4 อาชีพ ท้านา อาศัยอยู่บ้านนาสีนวลเป็นระยะเวลา 52 ปี ระยะทางจากบ้านถึงป่าบุ่งป่าทาม 1.3 กิโลเมตร นายเข้ม บาลี อายุ 71 ปี เพศ ชาย สถานที่เกิด บ้านดอนหัน อ.แวงใหญ่ จ.ขอนแก่น สถานภาพ สมรส ที่อยู่ปัจจุบัน 8 หมู่ 6 บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร การศึกษา ระดับชันประถมศึกษาปีที่ 4 อาชีพ ท้านา อาศัยอยู่บ้านนาสีนวลเป็นระยะเวลา 40 ปี ระยะทางจากบ้านถึงป่าบุ่งป่าทาม 2.6 กิโลเมตร นายบุญตา สุริโย อายุ 70 ปี เพศ ชาย สถานที่เกิด บ้านหนองโก ต.ไทศรี อ.โพนทอง จ.ร้อยเอ็ด สถานภาพ สมรส ที่อยู่ปัจจุบัน 51 หมู่ 11 บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร การศึกษา ระดับชันประถมศึกษาปีที่ 4 อาชีพ ท้านา อาศัยอยู่บ้านนาสีนวลเป็นระยะเวลา 61 ปี ระยะทางจากบ้านถึงป่าบุ่งป่าทาม 1.4 กิโลเมตร

64 ที่ปรึกษา นายอดุลย์ชัย สอนไชยา ต้าแหน่ง ผู้อ้านวยการโรงเรียนบ้านนาสีนวล วิทยฐานะ ช้านาญการพิเศษ การศึกษา การบริหารการศึกษามหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยอีสาน สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นายสิทธิชัย นามเดช ต้าแหน่ง รองผู้อ้านวยการโรงเรียนบ้านนาสีนวล วิทยฐานะ ช้านาญการ การศึกษา บริหารการศึกษามหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยกรุงเทพธนบุรี สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร ดร.ทัศนัย ปัญจันทร์สิงห์ ต้าแหน่ง อาจารย์ การศึกษา ปร.ด. วิทยาศาสตร์ชีวภาพ คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยนเรศวร สถานที่ท้างาน คณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี

65 ประวัติผู้วิจัย นายชินกร พิมพิลา ต้าแหน่ง ครู วิทยฐานะ ครูช้านาญการ การศึกษา ศึกษาศาสตรบัณฑิต (การสอนภาษาไทย) มหาวิทยาลัยขอนแก่น สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นายธนภูมิ ดีพรม ต้าแหน่ง ครูผู้ช่วย การศึกษา ครุศาสตรบัณฑิต วิทยาศาสตร์(เคมี) มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวลอ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นายวีระยุทธ อ่อนสุระทุม ต้าแหน่ง ครู การศึกษา ศิลปศาสตรบัณฑิต ภาษาอังกฤษ มหาวิทยาราชภัฏสกลนคร สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นายวุฒิชัย ฤทธิวงศ์ ต้าแหน่ง ครู การศึกษา ครุศาสตรบัณฑิต คณิตศาสตร์ มหาวิทยาราชภัฏอุดรธานี สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นางอรอนงค์ แจ่มพิศ ต้าแหน่ง ครู วิทยฐานะ ครูช้านาญการ การศึกษา ครุศาสตรบัณฑิต (คอมพิวเตอร์ศึกษา) มหาวิทยาลัยราชภัฏเพชรบุรี ศษ.ม.(การบริหารการศึกษา) มหาวิทยาลัยรามค้าแหง สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร

66 นางสาวจินตระวี บุตระ ต้าแหน่ง ครู วิทยฐานะ ครูช้านาญการพิเศษ การศึกษา วิทยาศาสตรบัณฑิต (ชีววิทยา) มหาวิทยาลัยราชภัฏสกลนคร ศษ.ม.(การบริหารการศึกษา) มหาวิทยาลัยรามค้าแหง สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นายภูวนัย มุงคุณ ต้าแหน่ง ครูอัตราจ้าง การศึกษา ศิลปะบัณฑิต (ศิลปะดนตรีและการแสดงพืนบ้าน) วิทยาลัยนาฏศิลปกาฬสินธุ์ สถานที่ท้างาน โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร นายณัฐพัฒน์ หะสุนโม นักเรียนเรียนระดับชัน ม.6 โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร เด็กหญิงชลดา เส็งนา นักเรียนเรียนระดับชัน ป.6 โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร เด็กหญิงศุภกร รัตนจันทร์ เรียนระดับชัน ป.6 โรงเรียนบ้านนาสีนวล อ้าเภอเจริญศิลป์ จังหวัดสกลนคร

67 แบบสัมภาษณ์เพื่อการวิจัย “การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร” ค้าชีแจง แบบสัมภาษณ์นีเป็นแบบสัมภาษณ์ที่จัดท้าขึนเพื่อประกอบงานวิจัยเรื่อง “การศึกษาวิถีชีวิตและความ หลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร” โดยมีจุดประสงค์เพื่อศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้า สงคราม บ้านนาสีนวล ว่ามีวิถีชีวิตการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทามเป็นอย่างไร รวมถึงการเปลี่ยนแปลงของ ป่าบุ่งป่าทาม และปัจจัย คุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม แบบสัมภาษณ์นีมี 2 ส่วน คือ ส่วนที่ 1 ข้อมูลทั่วไปของผู้ตอบแบบสัมภาษณ์ ส่วนที่ 2 แบบสอบถาม ข้อมูลและค้าตอบแบบสั มภาษณ์นี จะน้ามาใช้ในการศึกษาวิจัยเท่านัน จะไม่ส่งผลกระทบและมี ผลเสียต่อผู้ตอบแบบสัมภาษณ์แต่อย่างใด ดังนัน กรุณาตอบแบบสัมภาษณ์ทุกข้อและโปรดให้ข้อมูลที่ชัดเจน ตรงกับความจริงมากที่สุด ด้วยความเคารพและขอขอบพระคุณอย่างสูง คณะผู้วิจัย

68 แบบสัมภาษณ์เพื่อการวิจัย “การศึกษาวิถีชีวิตและความหลากหลายทางชีวภาพของป่าบุ่งป่าทามในล้าน้าสงคราม บ้านนาสีนวล ต.หนองแปน อ.เจริญศิลป์ จ.สกลนคร” ส่วนที่ 1 ข้อมูลทั่วไปของผู้ตอบแบบสัมภาษณ์ ชื่อ - สกุล..........................................................................................อายุ........................ปี เพศ ( ) ชาย ( ) หญิง สถานที่เกิด.................................................................................................................................... สถานภาพ ( ) โสด ( ) สมรส ( ) อื่น ๆ ระบุ................................................ ที่อยู่........................................................................................................................................ ...... การศึกษา.............................................................. อาชีพ.................................................................... อาศัยอยู่บ้านนาสีนวลเป็นระยะเวลา....................ปี ระยะทางจากบ้านถึงป่าบุ่งป่าทาม.......................กิโลเมตร ส่วนที่ 2 แบบสอบถาม 2.1 ข้อมูลการใช้ประโยชน์จากป่าบุ่งป่าทาม ท่านใช้ประโยชน์อะไรบ้างจากป่าบุ่งป่าทาม............................................................................ .............................................................................................................................................................. ..............................................................................................................................................................

2.2 ข้อมูลการเปลี่ยนแปลงของป่าบุ่งป่าทาม ท่านเห็นการเปลี่ยนแปลงอย่างไรของป่าบุ่งป่าทาม................................................................. .............................................................................................................................................................. ..............................................................................................................................................................

2.3 ข้อมูลปัจจัยคุกคามที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม ท่านเห็นปัจจัยคุกคามอะไรบ้างที่ส่งผลกระทบต่อป่าบุ่งป่าทาม............................................... .................................................................................................................................. .............................. ………………………………………………………………………………………………………………………………………………

2.4 ให้ท่านอธิบายถึงวิถีชีวิตของชาวบ้านนาสีนวลที่มีความสัมพันธ์กับป่าบุ่งป่าทาม ............................................................................................................................. ..................... ………………………………………………………………………………………………………………………………………………

69 ภาพประกอบ การด้าเนินการวิจัยของคณะผู้วิจัยโรงเรียนบ้านนาสีนวล จังหวัดสกลนคร

ประชุมและออกแบบวิธีการท้าวิจัย

ส้ารวจพืนที่ในการท้าวิจัย

70

ก้าหนดพืนที่ในการท้าวิจัยผ่านภาพถ่ายดาวเทียม

ก้าหนดพืนที่ในการท้าวิจัยขนาด 10×10 เมตร

71

สุ่มเลือกต้าแหน่งในการตรวจสอบคุณสมบัติของดิน

ใช้เครื่องวัดค่าความชืน, วัดค่า pH ตรวจสอบคุณสมบัติของดิน ที่ความลึก 0-15 และ 15-30 cm

72

มัดป้ายแท็กนับจ้านวนต้นไม้ที่อยู่ในพืนที่วิจัย

นายมนูญ ป่าลันทม ปราชญ์ชาวบ้านให้ความรู้ด้านชนิดของต้นไม้ในป่าบุ่งป่าทาม

73

ส้ารวจเขื่อนกันแม่น้าสงคราม

สัมภาษณ์ชาวบ้านที่จับปลาในแม่น้าสงคราม

74

สัมภาษณ์นายบุญตา สุริโย เรื่องวิถีชีวิตเกี่ยวข้องกับล้าน้าสงคราม

สัมภาษณ์นายเข้ม บาลี เรื่องวิถีชีวิตเกี่ยวข้องกับล้าน้าสงคราม

75

สัมภาษณ์นางวงเดือน บุราโส เรื่อง วิถีชีวิตเกี่ยวข้องกับล้าน้าสงคราม

สัมภาษณ์นายสวาท มาลัย เรื่องวิถีชีวิตเกี่ยวข้องกับล้าน้าสงคราม