Przy
pierwszym spotkaniu, ogród przypałacowy w Łękanowie nie wywołuje zbyt dobrego wrażenia. Nieprzystępny, ciemny, podmokły, nie zachęca do spaceru. Tymczasem jego piękno, podobnie jak wszystkich opuszczonych w latach 40. XX wieku ogrodów i parków przypałacowych, skryte jest pod gęstą warstą samosiewów i zarośli. Wykonując inwentaryzację drzewostanu, objawiło się nam piękno niewielkiego, naturalistycznego ogrodu skomponowanego wedle XIX wiecznych kanonów, kojarzonych przede wszystkim z obiektami o wiele większej rangi.
Pierwsze wrażenia? Patrząc na rezydencję w Łękanowie, która nigdy nie pełniła funkcji głównej siedziby rodowej, widzimy jak bardzo uniwersalne a jednocześnie trzymane w żelaznych ramach zasad projektowych, były minione kanony sztuki ogrodowej. Bez względu na rozmach i rozległość rezydencji, w tych najmniejszych, możemy odnaleźć elementy wspólne, typowe dla danej epoki. Zapraszam Państwa do krótkiej wizyty w jeszcze “nieokiełznanym”, ogrodzie przypałacowym w Łękanowie. Ogrodzie małym lecz o klasycznym pięknie godnym tych największych.
Kompozycja przestrzenna ogrodu przypałacowego
w Łękanowie, w jej obecnej strukturze przedstawia relikt naturalistycznej konwencji kształtowania ogrodów XIX i początku XX stulecia. Wskazują na to przede wszystkim monogatunkowe zgrupowanie lip drobnolistnych (Tilia cordata), kasztanowca białego (Aesculus hippocastanum), buka czerwonego (Fagus sylvatica ‘Atropurpurea’) oraz dębu kolumnowego (Quercus robus ‘Fastigiata’), które traktowane są jako szkielet historycznej kompozycji przestrzennej ogrodu. Potężne okazy buków czerwonych (Fagus syvlatica Atropurpurea) stanowią oprawę południowej, ogrodowej elewacji pałacu w Łękanowie. Zakładając, iż centralnym punktem kompozycji przestrzennej ogrodu łękanowskiego był pałacowy taras to okazy buków stanowiły jednocześnie kulisy widokowe wydzielające panoramę całego ogrodu. Lokalizacja buków czerwonych bezpośrednio przy rezydencji jak również na granicy otwarć widokowych związana jest nierozerwalnie z ideą ogrodniczą księcia Hermanna von Pückler-Muskau kontynuowaną przez Eduarda Petzolda a szeroko przyjętą na terenie całego XIX wiecznego Śląska. W kontekście rezydencji w Łękanowie a także wątku Eduarda Petzolda przy aranżacji ogrodu w Szczepowie, po raz kolejny całkiem prawdopodobnym jest, iż zachowane współcześnie buki czerwone są reliktem warsztatu projektowego tego wybitnego planisty. W kompozycji przestrzennej ogrodu przypałacowego w Łękanowie, buki czerwone stanowią najważniejsze okazy drzew, które podobnie jak w technikach malarskich, warunkują określone postrzeganie głębi i przestrzeni ogrodu. Zakładając, iż pałacowa elewacja była koloru jasnego odcienia tzw.: pruskiej żółci a całość korpusu przekryta była ciemną dachówką lub łupkiem to czerwone ulistnienie buków stanowiło silną oprawę i kontrast dla zawsze „święcącej” elewacji. Z kolei patrząc na ogród z
Widok spod koron okazów buka czerwonego (Fagus sylvatica ‘Atropurpurea’) w kierunku południowej elewacji pałacu. Wiek tych drzew szacowany jest na ok 137 lat., co przenosi nas do lat 70. XIX stulecia, kiedy to rezydencja w Łękanowie zyskała swój obecny szkałt za sprawą działalności jej ówczesnego właściciela, hrabiego von Schlabrendorff-Seppau. Jednocześnie, usytuowanie tych okazów w danym miejscu, stanowi klasyczny przejaw XIX wiecznej myśli ogrodowej.
Widok na interesującą grupę okazów kasztanowca białego (Aesculus hippocastanum), znajdujących się we wschodniej części ogrodu. Grupa tych drzew stanowi bez wątpienia relikt zmian projektowych wprowadzonych na terenie ogrodu w końcu XIX i początku XX wieku. Grupowanie drzew, względem gatunków, podobnie jak prezentowane wcześniej okazy buka czerwonego, stanowią charakterystyczny element XIX wiecznej konwencji ogrodnictwa krajobrazowego rozwijanego na terenie Królewsta Prus i pózniejszego Cesarstwa Niemiec. Zaledwie dwa okazy danej grupy datowane są na koniec XIX wieku. Zakładając jednak niedoskonałość nieinwazyjnej metody obliczania wieku drzew, brak archiwalnych przekazów potwierdzających posadzenie ich w danym momencie oraz uwarunkowania siedliskowe - jak wysoka konkurencyjność o dostęp światła słonecznego, skutkująca wzmożonym przyrostem drzew na wysokość a nie na grubość -możliwym jest założenie, iż całość danej grupy powinna być chroniona względem planowanej, pierwszej wycinki selektywnej drzew, mającej na celu odsłonięcie historycznych zależności przestrzennych łękanowskiego ogrodu.
Z kolei patrząc na ogród z pałacowego tarasu, ciemne
ulistnienie buków, podobnie jak w sztuce malarskiej, budowało wrażenie głębi ogrodu, który w rzeczywistości nie jest zbyt rozległy (według malarskiej reguły: pierwszy plan jest bardzo ciemny i intensywny, a dalej wraz oddalaniem się widoku w tzw.: perspektywie powietrznej, wszystko staje się jaśniejsze). Ponadto, buk czerwony jako silny akcent kolorystyczny i odmiana rzadko spotykana w stanowiskach naturalnych, stosowany jest jako roślinny akcent krajobrazowy, w tym wypadku wskazujący na lokalizację w danym miejscu łękanowskiej rezydencji. Lokalizacja buków czerwonych na terenie ogrodu, warunkuje w ogrodzie przypałacowym lokalizację innych gatunków (w myśl idei malowniczości) o jaśniejszym ulistnieniu, jasnym kolorze kwiatów lub jasnym zabarwieniu kory. Ponadto buki jak również dęby stanowią jedne z ważniejszych gatunków drzew stosowanych w kompozycjach przestrzennych ogrodów na terenie dawnego Królestwa Prus. Rozpoznane okazy buka czerwonego są jedynymi egzemplarzami występującymi na terenie przypałacowego ogrodu. Datowane są odpowiednio na ok. 114, 135 i 126 lat. Drzewa te pochodzą z pewnością z chwili wzniesienia lub przebudowy łękanowskiego pałacu, datowanego na III ćwierć XIX stulecia. Soliterowy okaz buka czerwonego, znajdujący się na południowy-zachód od pałacu pochodzi prawdopodobnie z pózniejszych przekształceń rezydencji. Okaz ten był także rażony piorunem o czym świadczy podłużna blizna na korze, rozciągająca się od wierzchołka drzewa aż do nasady pnia. Dęby kolumnowe (Quercus robur Fastigiata) o numerach inwentaryzacyjnych 6, 11 i 12 zdają się być jednym z dowodów świadczących o wpływie Eduarda Petzolda na kształtowanie ogrodu w Łękanowie. Dokładniej, drzewa o numerach 11 i 12. Stanowią one zwarty układ, który prawdopodobnie był uzupełniony o trzeci okaz, po
Widok z pałacowego tarasu w kerunku dawnej osi widokowej wyprowadzonej w kierunku głównego wjazdu na teren rezydencji. Uwagę zwraca bardzo rozwinięta warstwa podszytu, zdominowana przez liczne samosiewy gatunków drzew występujących na terenie ogrodu. Szczęście powojennych losów łękanowskiego ogrodu polegało na nie wprowadzeniu na jego terenie chociażby monokulturowej uprawy świerka czy prowadzenia regularnej wycinki w celu pozyskania materiału na opał.
Dęby kolumnowe (Quercus robur Fastigiata) zdają się
być jednym z dowodów świadczących o wpływie Eduarda Petzolda na kształtowanie ogrodu w Łękanowie. Stanowią one zwarty układ, który prawdopodobnie był uzupełniony o trzeci okaz, po którym współcześnie pozostał jedynie pień (średnicy 60 cm, datowany na ok. 130 lat w chwili ścięcia). Dlaczego grupa dębów kolumnowych w Łękanowie sugerowałaby inspirację lub działanie według instrukcji samego Petzolda? W poszukiwaniu odpowiedzi należy cofnąć się do 1834 r., i projektu księcia Hermanna von Pückler Muskau dla rezydencji w Bad Muskau (była to kolejna faza projektu rozpoczętego w 1815 r.). Działając pod silnym wpływem brytyjskiej sztuki ogrodowej a przede wszystkim warsztatu projektowego Humprey Reptona, książę Hermann zakładał umieszczenie na obszarze parku 6-7 „piramid”. Owe „piramidy” miały być budowane przez grupy strzelistych topól włoskich (Populus nigra italica). Podziwiając kompozycję parku w Bad Muskau, z górnego tarasu ogrodu, miejsca obsadzone tymi drzewami miały być widoczne już z daleka, i sygnalizować o możliwości lokalizacji w ich cieniu elementów dekoracyjnych lub budynków. Poszukując symboliki strzelistych drzew wprowadzanych w obręb parkowych kompozycji należy udać się jeszcze dalej bo do francuskiego Ermenonville, gdzie słynna topolowa wyspa poświęcona Janowi Jakubowi Rousseau stanowiła jedną z największych inspiracji w ogólnoświatowym ogrodnictwie początku XIX wieku. Na tereny krajów niemieckojęzycznych, trend umieszczania topól włoskich jako roślinnego symbolu melancholii został wprowadzony przez księcia von Anhalt-Dessau w ogrodzie Wörlitz (książę von Anhalt-Dessau określany jest mianem ojca niemieckiej wizji ogrodnictwa stylu krajobrazowego). Zamiennik topól w postaci dębów kolumnowych miał już nieco znaczenie, jednak nadal wskazujące na ważną rolę miejs-
Carl Eduard Adolph Petzold 1815 – 1891
Współcześnie, szkielet historycznej kompozycji przestrzennej ogrodu w Łękanowie jest trudny do szybkiego odczytania. To za sprawą ekspansywnej warstwy podszytu, zdominowanego przez samosiewy klonu jesionolistnego (Acer negundo), topoli białej (Populus alba), topoli osiki (Populus trenula) i klonu zwyczajnego (Acer platanoides). Zagrożenie pozostawienia ogrodu w Łękanowie samemu sobie, bez opieki, jest takie samo jak w przypadku każdego historycznego obiektu. Samosiewy drzew osiągnęłyby w krótkim czasie pełne rozmiary pozbawiając drzewa historyczne swobodnego dostępu do światła. Tym sposobem, relikty historycznej kompozycji przestrzennej przypałacowego ogrodu w Łękanowie uległyby bezpowrotnej utracie. Na ujęciu, wykonanym z południowego krańca dawnego, głównego wnętrza ogrodowego, widoczne są górujące nad samosiewami, korony buków czerwonych a w lewej części kadru, topól białych.
Zamiennik topól w postaci dębów kolumnowych miał już
nieco inne znaczenie, jednak nadal wskazujące na ważną rolę miejssca obsadzonego tym gatunkiem. W przypadku Łękanowa, grupa dębów kolumnowych była z pewnością kulisą widokową, wydzielającą widok z pałacowego tarasu w kierunku ogrodu. Spoglądając jednak na niezróżnicowaną wysokościowo bryłę pałacu (pamiętajmy, że pańska rezydencja, oprócz funkcji użytkowych i dekoracyjnych pełniła także funkcję symboliczną, określając w lokalnym krajobrazie status przynależności danych ziem przy pomocy takich elementów architektonicznych jak pałacowe wieże, hełmy, krenelaże) dęby kolumnowe o swojej znacznej wysokości mogły stanowić kontrapunkt dla jednolitego wysokościowo przekrycia dachowego. Oznacza, to iż podobnie jak w przypadku pücklerowskiej wizji w Bad Muskau (tam przy użyciu topól włoskich), dęby kolumnowe w Łękanowie, niczym wieże miały być wyraźnym znakiem w lokalnym krajobrazie o miejscu posadowienia pańskiej rezydencji. Skąd w tym wszystkim prawdopodobieństwo udziału Petzolda? Eduard Petzold był kontynuatorem myśli ogrodowej księcia Hermanna. Ponadto domniemany układ trzech egzemplarzy dębu kolumnowego przypomina specyfikę warsztatu projektowego tego wybitnego planisty (komponował on drzewa w grupy, począwszy od tzw.: dwojaków, przez trojaki po grupy złożone zakładane na niewielkiej powierzchni o znacznym zagęszczeniu i użyciu jednego gatunku drzewa). Ta niewielka grupa dębów (z wyłączeniem dębu o numerze 6, zlokalizowanym tuż przy szczytowej, zachodniej elewacji pałacu) jest zaledwie jednym z prawdopodobnych reliktów myśli ogrodowej Petzolda w Łękanowie. Z innych rezydencji, w których udział Petzolda jest również domniemany, warto wspomnieć park przypałacowy w Morawie, gdzie dąb kolumnowy także „wyznaczał” lokalizację budynku Pałac w Szczepowie - widok na fragment pałacowej administracji (Morawa należąca do rodziny von podjazdu i frontową elewację budynku. Wietersheim-Kramsta wykazuje, podobnie jak Łękanów ze Szczepowem, związek z rezydencją w Brzezińce, w
Model opracowany na podstawie szczegółowej inwentaryzacji drzewostanu ogrodu przypałacowego w Łękanowie. Wskazuje on, iż jedynym, bezsprzecznie czytelnym elementem dawnej kompozycji przestrzennej ogrodu są okazy buka czerwonego (Fagus sylvatica ‘Atropurpurea’) stanowiące oprawę dla południowej elewacji pałacu.
Struktura
roślinna ogrodu w Łękanowie to tak naprawdę zaszyforwana wiadomość o przeszłości miejsca. W chwili obecnej kształt struktury pionowej ogrodu, zdominowany jest przez warstwę podszytu pełną niepożądanych samosiewów drzew i krzewów. Ogrodowe runo niemal nie istnieje a zaburzona forma struktury pionowej ogrodu przekłada się na czytelność całej kompozycji w rzucie poziomym. Gdybyśmy mieli jednak już teraz wskazać egzemplarze drzew, które są według nas reliktem historycznej kompozycji przestrzennej ogrodu w Łękanowie, to wskazalibyśmy te, które widać na schemacie obok. Prawdziwy obraz struktury przestrzennej łękanowskiego ogrodu przyniosą jednak dopiero wyniki analizy wiekowej drzewostanu.