Toegevoegde waarde voor zorgtechnologische innovaties by Hogeschool Utrecht

M D W D V Z Z info bijwerkingen

1x per dag met water innemen

DE MAATSCHAPPELIJKE BUSINESS CASE: TOEGEVOEGDE WAARDE VOOR ZORGTECHNOLOGISCHE INNOVATIES SPEERPUNT ZORG EN TECHNOLOGIE, HOGESCHOOL UTRECHT

Voorwoord De verwachte toenemende vergrijzing van onze samenleving heeft zowel gevolgen voor de vraag- als de aanbodzijde van de zorg. Meer mensen zullen een beroep op zorg doen terwijl tegelijkertijd minder mensen beschikbaar zullen zijn om deze zorg te verlenen. Technologische innovatie in de Zorg is derhalve een must! Binnen Hogeschool Utrecht houdt het speerpunt Zorg en Technologie zich bezig met onderzoek naar hoe technologie kan inspelen op deze ontwikkelingen. Aan deze geschetste ontwikkelingen zit echter ook een economische kant, namelijk: blijft de zorg betaalbaar en levert de technologische innovatie wel het gewenste effect? Als begrip is innovatie namelijk geen technische term (dan zou het een uitvinding zijn), maar meer een economische en sociale. Innovatie wordt ook wel omschreven als het economisch succesvol implementeren van vernieuwingen in producten, diensten, processen of organisatievormen en leidt tot duurzame economische toegevoegde waarde. Naast het gegeven dat een succesvolle technologische toepassing vraagt om samenwerking tussen de verschillende belanghebbenden in de ontwikkeling en toepassing hiervan (zie ook de eerder uitgebrachte publicatie Co-design: samen de technologie in de zorg verbeteren), is het ook van cruciaal belang dat de innovatie economisch rendabel is. De zorg is complex: het gaat namelijk niet alleen om geld, ook maatschappelijk nut speelt een rol. Vraag is echter: hoe maak je dit inzichtelijk? Toepassing van de â&#x20AC;&#x2DC;traditioneleâ&#x20AC;&#x2122; business case is veelal te beperkt. Zijn er alternatieven? Colofon Onderzoek: ir. Emelieke Huisman en drs. Gerrit-Jan Lanting Tekstbewerking: drs. Jolanda Keesom, Arnhem Redactie: drs. Jurgen Mollema en drs. Maaike Smole Vormgeving: Team Huisstijl & Traffic. Hogeschool Utrecht ISBN/EAN: 978-90-8928-062-6 NUR: 800

In deze publicatie wordt aan de hand van een recent uitgevoerd project nagegaan of de hantering van een breder maatschappelijk perspectief, de maatschappelijke business case, toegevoegde waarde heeft voor zorgtechnologische innovaties. Hans Duits Lector Financieel-economische Advisering bij Innovaties

Dit is de derde publicatie in een serie van het Speerpunt Zorg en Technologie. Meer informatie: SpeerpuntZenT@hu.nl, www.zent.hu.nl In deze reeks zijn eerder verschenen: - Zichtbaar beter inrichten, door M. Sinoo. ISBN 978-90-8928-058-9 - Co-design: samen de technologie in de zorg verbeteren, door R. van der Lugt, F. Verhoeven, A. Cremers. ISBN 978-90-8928-061-9 2

Hogeschool Utrecht Hogeschool Utrecht (HU) is een kennisorganisatie waar door hoogwaardig onderwijs en onderzoek wordt gewerkt aan innovatie en professionalisering van de beroepspraktijk. Het is een sterk groeiende, dynamische hogeschool. De HU is gevestigd op het Utrecht Sciencepark, nabij strategische, kennisintensieve partners UU en UMCU. Kennisontwikkeling en kenniscirculatie beschouwt de HU als één van haar kerntaken. De HU investeert dan ook in vraaggericht toegepast onderzoek, kenniscirculatie en kennisvalorisatie en levert als University of Applied Sciences door onderwijs en onderzoek een grote bijdrage aan de innovatie van de beroepspraktijk en daarmee aan de sociale en economische ontwikkeling van de innovatieve regio Utrecht/Amersfoort. HU kenniscentra De HU kent zes kenniscentra waarbinnen het onderzoek plaatsvindt. Verschillende lectoraten binnen een bepaald onderzoeksdomein vormen samen een kenniscentrum. Een kenniscentrum doet onderzoek op specifieke thema’s, in samenspraak met het beroepenveld. Elk kenniscentrum binnen de HU heeft een eigen website. Op deze sites vindt u informatie over de individuele onderzoeksgebieden, onderzoeken en projecten. Ook worden de lectoren aan u voorgesteld. Het overzicht van de kenniscentra vindt u op www.onderzoek.hu.nl

Inhoud Waarom een MBC?

De noodzaak van technologische innovatie in de zorg

De mogelijkheden van zorgtechnologie

Kleinschalig Wonen met Domotica

De financiering van zorgtechnologische innovaties

Aanbevelingen voor het inzetten van de MBC

Literatuur

Speerpunt Zorg en Technologie Het speerpunt Zorg en Technologie richt zich op onderzoek als gevolg van twee trends. Het aantal ouderen neemt snel toe en de ontwikkelingen in de technologie gaan heel hard. De gangbare gedachte bij Zorg en Technologie is dat de technologische toepassingen een bevorderende invloed hebben op het dagelijks leven van mensen met een zorgvraag. De andere kant is dat technologische toepassingen, bijvoorbeeld ICT-toepassingen, in sommige situaties juist belemmerend werken voor mensen met een zorgvraag. Het vraagstuk dan is hoe de technologische toepassing ontworpen en gebruikt moet worden, zodat er geen of nauwelijks belemmeringen meer zijn. In het algemeen hebben vooral oude ouderen en mensen met een chronische ziekte een zorgvraag. Binnen het speerpunt ligt de focus op hoe zorg en technologie kan inspelen op een potentiële zorgvraag en op deze manier een preventieve werking kan hebben. Het gaat om de volgende vraagstukken: • Hoe kan Zorg en Technologie de belemmering in het dagelijks functioneren en of sociale participatie voortkomend uit de biologische veroudering of als gevolg van een chronische ziekte verminderen? • Hoe kan Zorg en Technologie een positief effect hebben op de ondersteuning van het cliëntsysteem bij de zorg voor de naaste? • Hoe kan Zorg en Technologie het werk van de beroepsbeoefenaar binnen de zorg verlichten en daarmee passend zijn bij de zorgvraag? • Hoe kunnen binnen Zorg en Technologie woningen / leefomgevingen worden gebouwd die maximaal aansluiten bij de mogelijkheden van mensen met een zorgvraag? 4

De Maatschappelijke Business Case: toegevoegde waarde voor zorgtechnologische innovaties Kan het inzetten van technologische toepassingen zoals domotica echt een oplossing zijn voor de te verwachten personeelstekorten in de zorg en voor het realiseren van gewenste nieuwe combinaties van wonen en zorg? Ir. Emelieke Huisman van het Lectoraat Vraaggestuurde Zorg en drs. Gerrit-Jan Lanting van het Lectoraat Financieel-Economische Advisering bij Innovatie (FAI) onderzochten onder andere of het uitvoeren van een Maatschappelijke Business Case kan helpen bij het vinden van een helder antwoord op die vraag. Waarom een Maatschappelijke Business Case? Net als in het bedrijfsleven is het inmiddels ook in de zorg gemeengoed geworden om voorafgaand aan een (innovatie)project een business case op te stellen om de verwachte kosten en baten systematisch in kaart te brengen. Een business case is een planningsinstrument dat, mits goed toegepast, duidelijkheid verschaft over de doelstellingen en de invulling van een project, de risico’s en de financiële haalbaarheid. In de traditionele business case ligt de focus echter op de interne kant van de zaak: de kosten en baten die de organisatie met de innovatie kan realiseren. Dit is een bevredigende aanpak in het bedrijfsleven, waar het hoofddoel in de meeste gevallen het genereren van winst en liquiditeiten is. In de zorg blijft daarmee de belangrijkste doelstelling, het maatschappelijk nut, volledig buiten beschouwing. Daarom worden in een Maatschappelijke Business Case juist wel de maatschappelijke effecten in kaart gebracht en wordt waar mogelijk ook de financiële waarde daarvan bepaald. Zo worden de maatschappelijke effecten van innovaties, die niet zichtbaar zijn in de verlies- en winstrekening van de zorginstelling, maar wel waardevol zijn voor de samenleving, helder over het voetlicht gebracht.

De noodzaak van technologische innovatie in de zorg Het aantal ouderen in Nederland neemt de komende jaren toe, onder andere door de vergrijzing. Bovendien is er in Nederland sprake van een hoge levensverwachting. Naast de vergrijzing is er sprake van een afname van de beroepsbevolking; de mensen tussen de 20 en 65 jaar. De verhouding tussen de ouderen en de beroepsbevolking wordt ‘grijze druk’ genoemd. Deze grijze druk zal de komende jaren stijgen tot 43 procent in 2040. Dat is een verdubbeling ten opzichte van de grijze druk op dit moment (Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2009).

Productiviteit De toename van de grijze druk heeft een aantal ingrijpende gevolgen voor de Nederlandse samenleving. Ten eerste gaan de zorgkosten de komende jaren sterk stijgen. Hoewel er veel discussie is over de exacte toename van de zorgkosten, en nog meer over de manier waarop samenleving en politiek op deze kostenstijging moeten reageren, staat vast dát de zorgkosten bij onveranderd beleid zullen stijgen. Hierin speelt overigens niet alleen de vergrijzing, maar ook het zogenaamde Baumol-effect (Baumol en Bowen, 1966) de zorg parten. Dat houdt in dat de productiviteit in de zorg achterblijft bij die van de markt, terwijl de loonkosten wel met de markt meestijgen. Volgens Heilbrun (2003) is een van de redenen voor deze achterblijvende productiviteit het gebrek aan toepassing van technologie. Waar in veel commerciële sectoren door de jaren heen een forse winst in arbeidsproductiviteit is behaald door de inzet van technologie, is de zorg hierin achtergebleven. Met als gevolg een veel geringere groei van arbeidsproductiviteit dan in andere sectoren. Personeelstekort Een tweede gevolg van de toename van de ‘grijze druk’ is dat er de komende jaren een tekort aan zorgpersoneel ontstaat. Hoewel dit tekort door de crisis minder snel oploopt dan enkele jaren geleden werd aangenomen, gaat de demografische ontwikkeling onherroepelijk in deze richting. Hier staat de zorg voor een grote uitdaging, zeker wanneer de voorspelde krapte een opwaartse druk op de loonkosten tot gevolg gaat hebben. Kleinschalige woonvormen Naast bovengenoemde veranderingen in het aantal mensen dat zorg behoeft en in het aantal mensen dat zorg kan leveren, veranderen ook de wensen van cliënten wat betreft de invulling van hun zorgvraag. Zo stellen cliënten bijvoorbeeld hogere eisen aan de zorgverlening en vinden ze dat er meer rekening moet worden gehouden met de privacy en met andere individuele wensen. Zorgorganisaties worden daardoor gedwongen tot innovaties in de richting van kleinschalige woonvormen. Een kleinschalige woonvoorziening wordt volgens de NZa beleidsregel CA-450 (voorheen CA-385) gedefinieerd als ‘een voorziening voor groepsverzorging in een groep van maximaal 6 à 8 bewoners die gezamenlijk een huishouden vormen’. De groepsverzorging kan plaatsvinden binnen de muren van een grootschalige AWBZ- voorziening, maar ook op een aparte kleinschalige locatie in de wijk (Kort et al, 2012: Evaluatierapport). Domotica In een kleinschalige woonvorm kan een huiselijkere sfeer worden gecreëerd, waardoor de omgeving en de zorg mogelijk beter aansluit bij de wensen van de bewoners. Het inzetten van technologie of domotica - home automation - zou daarbij uitkomst kunnen bieden. Het Domotica Platform Nederland definieert Domotica als ‘apparaten en infrastructuren 8

in en rond woningen, die elektronische informatie gebruiken voor het meten, programmeren en sturen van functies ten behoeve van bewoners en dienstverleners’. Domotica kan worden toegepast om zorgtaken, communicatie, ontspanning en andere ‘huiselijke’ bezigheden gemakkelijker te maken door middel van allerlei elektrische apparaten. Daardoor kunnen patiënten of bewoners in hun eigen omgeving worden verzorgd, ondersteund, gediagnosticeerd, behandeld en gemonitord (Huisman & Kort, 2012). De mogelijkheden van zorgtechnologie De redenen om technologische innovaties in de zorg te ontwikkelen en toe te passen zijn zeer divers. Bijvoorbeeld, omdat er praktische oplossingen voor bestaande knelpunten in de zorgverlening nodig zijn. Of omdat volgens de zorgvisie van de instelling een grotere mate van zelfstandigheid van de zorgvrager wenselijk is, waardoor technologische innovaties zoals domotica in beeld komen. Deze redenen zijn divers en kunnen ingegeven zijn door veranderde regelgeving of vanuit de zorginstelling zelf komen. Uiteindelijk zijn er grofweg twee redenen om over te gaan tot zorgtechnologische innovaties. De eerste is kwaliteitsverbetering in de breedste zin van het woord. De tweede is kostenreductie. Daarbij dient te worden opgemerkt dat kwaliteit en kosten vaak onlosmakelijk met elkaar zijn verbonden, en dat kostenreductie vaak gerealiseerd moet worden met behoud van kwaliteit. Het gebruik van technologie in de zorg roept ethische vragen op. Denk bijvoorbeeld aan het plaatsen van camera’s in kamer of badkamer. Geeft de aanwezigheid van camera’s het gevoel van Big brother is watching you? Anderzijds is het met technologie steeds beter mogelijk om de zorg dichterbij huis te halen en aan te passen aan persoonlijke situaties. Deze ontwikkelingen, sluiten aan bij de huidige wens van mensen om zo lang mogelijk in de eigen omgeving te kunnen blijven wonen en het liefst in de eigen woning (Kort, Van Hoof en Dijkstra, 2012). In een notendop is dit de problematiek die ertoe zal leiden dat de zorg voor een aantal fundamentele keuzes komt te staan. In veel gevallen zullen ingrijpende veranderingen in de manier van zorg verlenen onvermijdelijk zijn. In de zorg is dan ook sprake van een sterke prikkel om efficiënter te gaan werken met behoud van kwaliteit. Zorgtechnologische innovaties kunnen daarin een belangrijke, zo niet onmisbare rol spelen. Kleinschalig Wonen met Domotica Het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) is in 2009 met het stimuleringsproject Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD) gestart. Het doel van dit project is het faciliteren van innovatie in de zorg. Het uitgangspunt is dat de deelnemende initiatieven zelf willen innoveren en al bezig zijn met projecten op het gebied van Domotica. Een initiatief kan bestaan uit een samenwerking van een zorgorganisatie met een woningcorporatie of welzijninstelling, een of meer bedrijven of andere zorgorganisaties (Kort et al, 2012: Evaluatierapport). 9

Bij het toepassen en implementeren van domotica in een zorgorganisatie verwacht het ministerie dat een antwoord wordt gevonden op verschillende vragen, zoals: • Welke keuzes maken zorgorganisaties in de toepassing van domotica? • Wat betekent de toepassing van domotica voor de ICT-infrastructuur van zorgorganisaties? En wat zijn de gevolgen voor de ICT-infrastructuur van een zorgorganisatie als ICT door het inzetten van nieuwe technologieën een grotere rol en een andere betekenis krijgt? • Met welke aspecten van de domotica-toepassingen moet rekening worden gehouden en hoe worden die verwerkt het programma van eisen (PvE)? • Wat levert het toepassen van domotica op en is het toepassen van domotica haalbaar in een bepaald initiatief? Dit zijn ook relevante vragen voor andere initiatieven die een project met domotica willen realiseren of aan het realiseren zijn. Voor het beantwoorden van deze vragen kan de Maatschappelijke Business Case een toegevoegde waarde hebben. De Maatschappelijke Business Case vormt dan de basis voor de keuze van de ICT-infrastructuur en het programma van eisen voor de domotica toepassingen. Deze uitwerking laten we hier verder buiten beschouwing. De financiering van zorgtechnologische innovaties Zorgtechnologische innovaties komen niet zonder slag of stoot van de grond. Zorginstellingen die innovatieprojecten willen uitvoeren zien zich geconfronteerd met de zogenaamde bekostigingsparadox. Die houdt in dat de sterke nadruk in de zorg op kostenbeheersing op de korte termijn een remmende werking heeft op investeringen in innovatieprojecten die op de langere termijn kunnen leiden tot besparingen of kwaliteitsverbetering. Kortweg, een zorginstelling die op de korte termijn moet besparen, heeft vaak beperkte mogelijkheden om te investeren in projecten waarvan de opbrengsten nog onzeker zijn en waarvan de effecten vaak pas na langere tijd zichtbaar worden. Samenwerkingsverbanden Zorgtechnologische innovaties zijn meestal kostbaar en de uitkomsten van een project zijn vaak onzeker. Daarom is het in veel gevallen wenselijk dat zorginstellingen die innovaties niet in hun eentje gaan doorvoeren, maar er samenwerkingsverbanden voor aangaan. Deze ontwikkeling geldt overigens niet alleen voor de zorg. Ook de gangbare innovatietheorie gaat steeds meer uit van innovatienetwerken en kennisdeling. Voorbeelden daarvan zijn technologiebedrijven als Philips met de High Tech Campus in Eindhoven en ASML, dat kiest voor een ‘open innovatiemodel’ waarin intensief wordt samengewerkt met leveranciers en kennispartners. Zelfstandig succesvol innoveren is voor deze bedrijven om diverse redenen uitermate lastig en kostbaar. Laat staan voor de gemiddelde zorginstelling. 10

Het aangaan van samenwerkingsverbanden voor innovatie van de zorg is dan ook vaak bittere noodzaak. Zulke samenwerkingsverbanden kunnen vele vormen hebben. Het kan gaan om een collega zorginstelling die met dezelfde problematiek worstelt en de te ontwikkelen innovatie ook wil gaan toepassen. Ook kan de samenwerking worden gezocht met – commerciële - partijen die technologie of kennis kunnen leveren. Een andere belangrijke samenwerkingsvorm kan bestaan uit het genereren van extra middelen door partijen te zoeken die financiëel willen bijdragen aan het project. Denk hierbij niet alleen aan VWS, maar ook aan woningbouwverenigingen, lagere overheden, zorgverzekeringen en charitatieve instellingen die een bijdrage kunnen leveren. Draagvlak door MBC De Maatschappelijke Business Case kan een belangrijke rol spelen in het interesseren van andere partijen voor een zorgtechnologisch innovatieproject en voor het creëren van draagvlak bij externe partijen om aanzienlijke investeringen te gaan doen. Voldoende draagvlak bij externe betrokkenen is van groot belang in het hele innovatieproces, van financiering tot implementatie. En precies op dit punt schieten de traditionele rekenmethoden tekort. De Maatschappelijke Business Case blijkt hier uitkomst te kunnen bieden. Voorbeelden van maatschappelijke winsten van technologische vernieuwingen in de zorg zijn bijvoorbeeld een verminderde zorgvraag bij andere zorgaanbieders door technologische vernieuwingen of een verbeterde kwaliteit van leven door grotere zelfstandigheid van zorgvragers. Ook wanneer het niet direct gaat om zorgtechnologische innovaties kan de MBC een rol spelen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de GGZ, die geconfronteerd werd met een verhoging van de eigen bijdrage voor patiënten. Dat leidde tot een afname van de zorgvraag onder een problematische groep patiënten die potentieel veel overlast voor de samenleving kan veroorzaken. Een goed onderbouwde MBC zou hier een krachtig instrument kunnen zijn om de nadelen van zo’n bezuiniging duidelijk boven tafel te krijgen. Succesvolle toepassing van de MBC De Maatschappelijke Business Case is geen wondermiddel om de financiering van innovatieprojecten rond te krijgen. Wil de MBC leiden tot daadwerkelijke resultaten, en niet eindigen als mooi maar kostbaar document in een bureaula, dan moet aan een aantal randvoorwaarden worden voldaan. Op basis van ervaringen uit het Stimuleringsproject Kleinschalig Wonen met Domotica (KWmD) van het ministerie van VWS schetsen wij een kader dat als uitgangspunt is te gebruiken voor het succesvol toepassen van de MBC. De Hogeschool Utrecht was betrokken bij de evaluatie van dit project. Voor het Stimuleringsproject KWmD hebben dertien initiatieven met ondersteuning van verschillende partijen zoals Cencor en Ernst & Young een Maatschappelijke Business Case geschreven voor de toepassing van domotica binnen een kleinschalige zorgomgeving. Voor de meeste instellingen was dit de eerste keer dat zij een MBC opstelden. 11

Na afloop gaven de initiatiefnemers vrijwel unaniem aan dat het opstellen van de MBC een leerzaam proces was. Het heeft hen geholpen om hun blikveld te verbreden, en heeft meer inzicht gegeven in hun eigen rol in het maatschappelijk speelveld.

Aanbevelingen voor het inzetten van de MBC Op grond van de ervaringen met het maken van een MBC tijdens het Stimuleringsproject KWmD komen wij tot de volgende aanbevelingen:

De onderbouwing Het maken van een goede MBC is niet eenvoudig. Om te beginnen moet een ‘gewone’ business case worden geschreven. Daar gaan we hier niet verder op in, maar we willen wel opmerken dat het van groot belang is een realistische inschatting van de kosten en baten te maken. Mocht dit in deze fase van het project nog niet mogelijk zijn, werk dan met verschillende scenario’s en ken die per stuk een waarschijnlijkheidsfactor toe. Uit de ervaringen met het Stimuleringsproject KWmD valt te leren dat een business case die onvoldoende onderbouwd is, vrijwel altijd leidt tot een MBC die onvoldoende toepasbaar is Vervolgens dienen de maatschappelijke effecten vanuit het perspectief van diverse belanghebbenden, zoals cliënten, personeel en de betrokken maatschappelijke partijen, gestructureerd in kaart te worden gebracht (zie figuur 1). Dat vraagt niet alleen veel overleg binnen de zorginstelling, maar vaak ook informatie en kennis van externe partijen. Het vergaren van die informatie en kennis kan kostbaar en tijdrovend zijn. Dat geldt zeker ook voor het doorrekenen van de maatschappelijke effecten in ‘harde’ cijfers. In het bedrijfsleven worden de maatschappelijke effecten van investeringen - Social Return on Investment - op een vergelijkbare wijze als de MBC doorgerekend. Ook daar is gebleken dat dit lastig kan zijn.

• Integreer de innovatie in de zorgvisie Uit de resultaten van het KWmD-project blijkt dat de initiatieven met een duidelijke visie op innovatie en een verankering van deze visie in het zorgbeleid het meeste nut van hun MBC hebben ervaren en ook het meest succesvol in hun innovatietraject zijn geweest. Wanneer de innovatie slechts een kostenbesparing op de korte termijn nastreeft, zoals bijvoorbeeld verminderde inzet van de nachtdienst door domotica, heeft het opstellen van een MBC weinig zin.

Figuur 1: Schema van het proces van het maken van een MBC

• Betrek externe partijen vroeg in het proces De partijen die de zorginstelling wil betrekken bij het project, moeten zo vroeg mogelijk ingeschakeld worden bij het opstellen van de MBC. Dit vergroot het draagvlak en de kans dat externe partijen acties ondernemen die in het voordeel zijn van de zorginstelling. Ook kan de kennis en input van deze partijen van belang zijn bij het vaststellen en doorrekenen van de maatschappelijke effecten.

Business Case waardepropositie

Maatschappelijke Case

Maatschappelijke Business Case

Cliëntperspectief

• Zorg dat het doel van de MBC vooraf duidelijk is Het is van cruciaal belang dat het doel van de MBC vooraf duidelijk is. Wordt de MBC gebruikt om financiering bij de overheid los te krijgen? Of bij andere belangengroepen? Of bij een zorgverzekeraar? Al deze partijen hebben eigen wensen en voorkeuren, vergen een andere aanpak en dus andere wijze van opstellen van de MBC. In de discussie over de eigen bijdrage in de GGZ kunnen effecten zoals een groter aantal daklozen op straat voor de landelijke overheid zeer overtuigend zijn, terwijl een zorgverzekeraar hier niet veel waarde aan zal hechten. De MBC kan daarom het beste op deze verschillende behoeften worden afgestemd, om zo een maximaal effect te bereiken.

• Houd het dichtbij en overzichtelijk Maatschappelijke effecten hebben vele gedaantes. Sommige resultaten liggen dichtbij de organisatie en ontstaan op korte termijn. Andere opbrengsten liggen verder weg van de organisatie of ontstaan pas na een langere periode. Wil de organisatie een MBC kunnen presenteren waarop financiering door externe partijen wordt gebaseerd, dan is het belangrijk dat de resultaten en de doorrekening zo weinig mogelijk discussie oproepen. Maatschappelijke effecten met een kortere doorlooptijd en die dichtbij de organisatie liggen, hebben daarom de voorkeur. • Maak de cijfers zo ‘hard’ mogelijk Maatschappelijke effecten zijn soms moeilijk te kwantificeren. Ook is niet altijd goed in

te schatten in hoeverre een effect daadwerkelijk zal optreden. Een MBC met ‘zachte’ aannames, is minder geloofwaardig en leidt minder snel tot actie bij externe partijen, zeker wanneer het gaat om het leveren van een aanzienlijke financiële bijdrage. Net als bij de reguliere business case is het wegen van verschillende scenario’s een goede manier om met onvoorspelbaarheid om te gaan. Wees daarbij eerlijk over de verwachte kans dat een maatschappelijk effect daadwerkelijk optreedt. Valt het effect niet in financiële termen uit te drukken? Doe dit dan ook niet, maar beperk de doorrekening tot een omschrijving van de effecten. Dit heeft meer waarde dan het noteren van onrealistische cijfers, waar gemakkelijk doorheen te prikken is. • Weeg de kosten af Zoals gezegd kunnen de kosten van het opstellen van een MBC aanzienlijk zijn; zelfs zo hoog dat het opstellen van een MBC in lang niet alle situaties gerechtvaardigd is. Een goede afweging van de kosten en baten is daarom aan te bevelen. Hierbij willen we wel opmerken dat de organisatie snel profijt kan hebben van het leren maken van een MBC. Daardoor zijn volgende MBC’s een stuk goedkoper en sneller op te stellen. Hiervoor is het wel noodzakelijk dat de opgedane kennis op een goede manier in de organisatie wordt geborgd. Als er voor het maken van de MBC externe consultants zijn ingehuurd, is het raadzaam ervoor te zorgen dat eigen medewerkers of andere langdurig betrokkenen zich de kennis over de MBC eigen maken. Op deze manier kan de MBC succesvol worden toegevoegd aan het bedrijfseconomische instrumentarium dat de zorginstelling kan gebruiken voor de bedrijfsvoering.

• Organiseer bijeenkomsten voor medewerkers en bewoners Het organiseren van bijeenkomsten voor medewerkers en bewoners sluit aan bij het voorgaande punt over de communicatie. Bijeenkomsten organiseren kan een middel zijn dat bijdraagt aan het wegnemen van onrust, onzekerheid en onduidelijkheden. Maar ook het informeren over, tonen van en uitproberen van de domotica toepassing kan helpen bij het wegnemen van angst of juist het vergroten van het vertrouwen. Uit de resultaten van het stimuleringsproject KWmD kwam naar voren dat het realiseren of inrichten van een demonstratiewoning niet alleen een goed middel is om voorlichting te geven aan bewoners en familie, maar ook gebruikt kan worden als instructieruimte voor het zorgpersoneel. Door de domotica toepassingen te zien, aan te raken en in werking te zien kunnen toekomstige gebruikers ervaren hoe ze werken. Ook krijgen ze een beter beeld van wat zij kunnen verwachten in de nieuwe situatie waarin de domotica wordt toegepast. • Formuleer een heldere visie Tot slot is het van belang om een heldere integrale visie te formuleren op het gebied van zorg, wonen en de uiteenlopende functionaliteiten die bij de domotica horen. Deze integrale visie vormt het uitgangspunt voor de MBC, de ICT infrastructuur en de keuze voor de domotica toepassing. Een heldere integrale visie kan ondersteuning bieden bij het proces en kan worden gebruikt als leidraad wanneer er tijdens het traject onduidelijkheden ontstaan. Literatuur Baumol, W. J. and W. G. Bowen, 1966, Performing Arts: The Economic Dilemma, New York: The Twentieth

Bewustwording Behalve tot bovenstaande inzichten en aanbevelingen heeft het Stimuleringsproject KWmD ook geleid tot een bewustwordingsproces bij de betrokken initiatieven op het gebied van communicatie, organisatie en visie. Op grond daarvan zijn de volgende aanvullende adviezen te geven voor het toepassen en implementeren van domotica in zorgorganisaties:

Century Fund. Heilbrun, J., 2003, Baumol’s cost disease, Edward Elgar UK. Huisman, E.R.C.M., Kort, H.S.M. Healing Environments en Domotica. In: van Hoof, J., Wouters, E.J.M. (red.) (2012) Zorgdomotica. Bohn Stafleu van Loghum, Houten Kort, H. van Hoof J., Dijkstra J., 2012, Telehomecare in the Netherlands: Value-Based Analysis for Full Implementation, Anthony Pl glascock with David Kutzik (eds), Essential Lessons for the Success of telehomecare: Why It’s not Plug and Play. Amsterdam: IOS Press.

• Communiceer Communiceer vroegtijdig over het inzetten van domotica met de bewoners, familie en medewerkers. Door vanaf het begin de bewoners, familie en medewerkers in het proces te betrekken, creëer je draagvlak en geef je hen de gelegenheid hun behoeften te uiten en advies te geven bij het maken van keuzes voor bepaalde domotica toepassingen. Dat is belangrijk omdat zij immers degenen zijn die de domotica toepassingen daadwerkelijk gaan gebruiken. Bovendien kan het tijdig betrekken van de gebruikers in het proces onrust, onzekerheid en onduidelijkheden wegnemen (Kort et al, 2012).

Kort, H.S.M. Huisman E.R.C.M. Lanting G.J. Huisman C.A.M., (2012) Evaluatierapport Kleinschalig Wonen met Domotica, Hogeschool Utrecht, Utrecht. Beschikbaar via http://www.syntens.nl/KWmD/Documents/Finaal_Rapportage_KWmD_augustus_2012.pdf Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Maatschappelijke Opgaven Volksgezondheid en Gezondheidszorg. Nederland 2009; maart. Beschikbaar via http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2009/04/27/maatschappelijke-opgaven-volksgezondheid-en-gezondheidszorg.html. Geraadpleegd november 2011. Nederlandse Zorgautoriteit (NZa). Beleidsregel kleinschalig wonen (CA-450). 2010. Be-schikbaar via http://www.nza.nl/regelgeving/beleidsregels/gehandicaptenzorg/CA-450/. Geraadpleegd februari 2012.

Contact Mw. prof. dr. Helianthe Kort, programmadirecteur Zorg en Technologie Mw. drs. Elise Nauta, programmamanager Zorg en Technologie

fg_sppub3_0113_tc

Hogeschool Utrecht, Kenniscentrum Innovatie van Zorgverlening Meer informatie: SpeerpuntZenT@hu.nl www.zent.hu.nl