Bladerboek Blauwe Zaal

Archeologische vondsten

Gevonden voorwerpen

De oude Bergenaren

Behouden vaart

Functionele schoonheid

Spaanse en Italiaanse techniek

Pot met goud

Spectaculaire vondsten

De oude Bergenaren De vroegste bewoning van Bergen op Zoom

Bergen op Zoom is ontstaan aan de rand van de Brabantse Wal vlak bij de Schelde. Een stenen speerpunt uit de vroege bronstijd (circa 2000 voor Christus) is een van de oudste gevonden voorwerpen in de regio.

Er zijn aanwijzingen dat het gebied rondom Bergen op Zoom aan het einde van de ijzertijd en het begin van de Romeinse tijd al bewoond is. Ook uit de Frankische tijd zijn sporen teruggevonden. Pas vanaf 1200 kunnen we spreken van een kleine nederzetting. Omstreeks 1359 zijn er 264 huizen bewoond.

Gevonden voorwerpen

Archeologische vondsten

Op de plaats van de huidige Gertrudiskerk is in de zevende eeuw een kapel gesticht, naar verluidt door Sint-Gertrudis, abdis van Nijvel.

Behouden vaart De vondst van een Romeinse offerplaats

Tussen 2002 en 2007 wordt aan het Thaliaplein te Bergen op Zoom een belangrijke archeologische ontdekking gedaan. De gevonden bronzen munten en ritueel stukgegooide amfoortjes wijzen op een Romeinse offerplaats. Mogelijk hoort er een tempeltje bij.

De ‘Bergse’ amfoortjes zijn miniaturen van de grote Spaanse wijn- en olieamforen. Onderzoek van het aardewerk wijst uit dat de klei van de amfoortjes afkomstig is uit de directe omgeving. De Bergse aardewerkindustrie is dus bijna 2000 jaar oud.

Gevonden voorwerpen

Archeologische vondsten

Achter de huidige Gertrudiskerk aan de Grote Markt bevindt zich in de Romeinse tijd een vennetje dat dienst doet als offerplaats. Reizigers, schippers en handelaren offeren er bronzen munten en amfoortjes voor behouden vaart en goede zaken.

Functionele schoonheid Aardewerk

De klei uit Bergen op Zoom is uitermate geschikt voor aardewerkproductie. De eerste generatie pottenbakkers komt zo rond het midden van de dertiende eeuw uit Brugge.

Vanaf de vijftiende eeuw vormt de omgeving van de Dubbelstraat en de Noordzijde Haven hĂŠt pottenbakkerscentrum van de stad. Het aantal pottenbakkerijen varieert in de loop der eeuwen van 9 tot 22. Bergs aardewerk wordt in heel Europa, en zelfs in Tokio en New York aangetroffen.

Gevonden voorwerpen

Archeologische vondsten

Aardewerk uit Bergen op Zoom is zuiver functioneel.

Men gebruikt het om voedsel en zuivel in te bereiden. Het is prachtig grijs-zwart of roodbruin van kleur en uniform van vormgeving.

Spaanse en Italiaanse techniek Majolica In 2005 vindt men aan de rand van de stad, in de buurt van de haven, de resten van zestiende-eeuwse funderingen van gebouwen, enkele afvalkuilen en drie ovens van een of meer majolicabedrijven.

Uit opgravingen en archiefbronnen blijkt dat enkele Bergse potmakers zich tussen 1518 en 1550 wagen aan de productie van majolica, een techniek die uit Spanje en ItaliĂŤ afkomstig is.

Dit aardewerk heeft een dun laagje wit glazuur waarover de potmaker een voorstelling kan schilderen. Later zien we deze techniek terug bij de productie van Delfts aardewerk.

Gevonden voorwerpen

Archeologische vondsten

Pot met goud Muntschat met 61 dukaten

Tijdens opgravingen in 1995 treft men in de Kettingstraat een achttiende-eeuws vloertje, een ondiepe trapkelder en wat funderingsmuurtjes aan. Hier ligt een klein aardewerken kannetje met 61 gouden munten erin begraven.

De schat bestaat uit 55 Nederlandse en 6 buitenlandse gouden dukaten. De oudste dateert uit 1699. In de periode van de jongste munt, 1761, is er geen oorlogsdreiging. Er is dus een ‘spaarschat’ verstopt.

Gevonden voorwerpen

Archeologische vondsten

Ongeveer 250 jaar geleden verstopt een rijke Bergenaar een pot met gouden dukaten onder de houten vloer van een huis in het centrum van Bergen op Zoom. Het blijft een raadsel waarom de eigenaar de munten nooit heeft weggehaald.

Spectaculaire vondsten Middeleeuwse klotendolk en benen bril

Deze klotendolk vindt men tijdens opgravingen in het Paradegebied van Bergen op Zoom in een waterput. Klotendolken zijn persoonlijke wapens, echte statussymbolen. De bolvormige uitstulpingen aan het heft van deze dolk symboliseren het mannelijk geslacht.

Deze benen bril is de oudste, complete bril ter wereld. Hij is gevonden in een beerput achter het Zuivelplein. Hier woont in die periode een kanunnik. Het montuur heeft bij het scharnier twee uitgesneden gezichtjes.

De klotendolk en de benen bril zijn van omstreeks 1400.

Gevonden voorwerpen

Archeologische vondsten

De maker van het houten heft van de klotendolk, heeft daar heel wat werk aan gehad. Het is beslagen met honderden koperen nageltjes.

Verantwoording Verantwoording objecten Figuratieve kaart van West-Brabant Anoniem, eerste helft 16de eeuw, reproductie

Het havenfront van Bergen op Zoom Anoniem, midden 17de eeuw, reproductie Het havenfront is gezien vanuit het westen met in het midden het Hamplein en de Hampoort, ook wel Waterpoort genoemd

Minuut van de plattegrond van Bergen op Zoom Jacob van Deventer, circa 1545, reproductie Een minuut is een voorstudie voor een definitieve versie van de plattegrond. De laatste is niet bewaard gebleven

Plattegrond van Bergen op Zoom Frans Hogenberg, 1581, reproductie In: Civitates Orbis Terrarum, Keulen 1581

Kaart van West-Brabant en Tholen met polders Circa 1650-1675, reproductie

Speerpunt Circa 2000 vóór Christus, vuursteen Deze kleine driehoekige speerpunt, gevonden te Bergen op Zoom, dateert uit de vroege bronstijd

Gepolijste bijl Circa 2500 v贸贸r Christus, vuursteen Dit exemplaar is afkomstig uit de Ardennen, maar dergelijke vuistbijlen zijn ook in de omgeving van Bergen op Zoom aangetroffen

Schrabber Circa 4500 v贸贸r Christus (nieuwe steentijd), vuursteen Gevonden tijdens opgravingen aan de Schansbaan te Halsteren.

Dit vuurstenen werktuigje wordt gebruikt voor het schoonschrapen van huiden

Sestertius van Hadrianus Romeinse munt, 117-138, brons Gevonden tijdens opgravingen aan de Parade in Bergen op Zoom

As van Antoninus Pius Romeinse munt, 138-161, koper Gevonden tijdens opgravingen aan de Parade in Bergen op Zoom

Sestertius van Marcus Aurelius Romeinse munt, 161-180, brons Gevonden tijdens opgravingen aan de Parade in Bergen op Zoom

Sestertius van Commodus Romeinse munt, 177-192, brons Gevonden tijdens opgravingen aan de Parade in Bergen op Zoom

Agge mar leutvoorwerpen Gevonden et VastenavendArcheologische in het Krabbegat vondsten

Sestertius van Gordianus III Romeinse munt, 238-244, brons Gevonden tijdens opgravingen aan de Parade in Bergen op Zoom

Ottoons muntje 10de eeuw, zilver Gevonden tijdens opgravingen in de Zuidmolenstraat te Bergen op Zoom

Twee Romeinse mini-amforen Begin 2de-midden 3de eeuw Deze kruikjes zijn in de Romeinse tijd als offergave in een ven gegooid dat zich ruim 1800 jaar geleden bevond op de plaats van de huidige parkeergarage onder de Parade in Bergen op Zoom.

Dergelijke amfoortjes werden in de omgeving van Bergen op Zoom gemaakt

Fragment van een Badorf voorraadpot 9de eeuw Dit zeldzame randfragment van een reliĂŤfband-amfoor uit Badorf in het Duitse Rijnland is aangetroffen tijdens opgravingen in de binnenstad van Bergen op Zoom. Dit type amfoor wordt voornamelijk gebruikt voor de opslag van granen

IJzeren knijpschaar 17de eeuw

Leren schoen 16de eeuw

Romeinse zegelring met Keltische invloeden 1ste eeuw, brons De ring, versierd met een merrie en veulen met daarboven een liggende maansikkel of hoorn, symboliseert wellicht de Romeins-Keltische godin Epona, beschermster van de ruiters

Benen bril versierd met twee uitgesneden gezichtjes Circa 1400 Dit is de oudste, complete bril ter wereld. Hij is aangetroffen in een beerkuil achter een pand aan het Zuivelplein te Bergen op Zoom waar in die tijd een kanunnik woonde

Klotendolk Circa 1400 Deze dolk, gevonden in een oude waterput op de Parade te Bergen op Zoom, dankt zijn naam aan de twee bolle uitstulpingen bovenaan het heft. De klotendolk is een persoonlijk wapen Foto restauratie-atelier Restaura, Haelen

Muntschat 1699-1761, goud Tijdens opgravingen aan de Kettingstraat in Bergen op Zoom wordt een muntschat gevonden bestaande uit 61 gouden dukaten: 55 Nederlandse en 6 buitenlandse. Aangezien er geen oorlogsdreiging is in de periode van de jongste munt (1761) spreken we over een zogenaamde ‘spaarschat’

Aardewerken vogelfluit 17de-18de eeuw

Gouden ring met geslepen amethist Begin 17de eeuw Deze ring heeft waarschijnlijk toebehoord aan een kind uit een welgestelde familie die destijds in de nu verdwenen boerderij Den Duyn woonde

Agge mar leutvoorwerpen Gevonden et VastenavendArcheologische in het Krabbegat vondsten

Geel vogelfluitje Vermoedelijk anonieme Bergse pottenbakker, circa 1450, aardewerk Dit fluitje, genoemd naar het geluid dat het voortbrengt, is aangetroffen op het Zuivelplein te Bergen op Zoom. Een andere benaming vanwege het uiterlijk van het gezichtje is ‘duivelsfluitje’

Zwavelbak met kantelen en beesten Circa 1450, Bergs aardewerk Dit rijk versierde bakje – mogelijk een huwelijksgeschenk – is gevonden achter het pand Zuivelstraat 22 te Bergen op Zoom.

Het is gebruikt voor de opslag van zwavelstokjes, de voorloper van de hedendaagse lucifers

Geel koperen snuifdoos van Jan Klasen de Geep 1654

Aardewerken spaarpot van Lena Noordhuyse Circa 1830

Kralenbeursjes 18de/19de eeuw, zilver, glaskralen en wol

Vergiet 18de eeuw, Bergs aardewerk

Steelpan 18de eeuw, Bergs aardewerk

Albarello Begin 16de eeuw, Bergs aardewerk majolica Deze veelkleurige majolica zalfpot, een luxeproduct, is mogelijk vervaardigd door de Bergse majolicapottenbakker Lucas Raymondts, gevestigd aan de Zuidzijde Haven

Grape (kookpan) 18de eeuw, Bergs aardewerk

Verantwoording bladerboek

Werkzaamheden op de Parade, opgraving met vrijwilligers Stichting In den Scherminckel, juli 2002

Agge mar leutvoorwerpen Gevonden et VastenavendArcheologische in het Krabbegat vondsten

Romeinse munten gevonden op Kijk in de Pot te Bergen op Zoom in 2007 2de eeuw, brons

Plattegrond van het kwartier der pottenbakkers te Bergen op Zoom

Aardewerken vergiet 18de eeuw

Aardewerk, majolica kannetje 16de eeuw

In 1950 is de Oude Haven tussen het Spui en Bonte Brug gedempt. De opname toont aan de noordzijde de restanten van een potmakersoven in het huis De Schipperscapelle (Noordzijde Haven 30)

Kettingstraat 16 De straat is gelegen in het centrum van Bergen op Zoom en bestaat al sinds circa 1494.

De briefkaart toont het winkelpand met het huisnummer 16 van de Firma Massa-Jansen

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leutvoorwerpen Gevonden et VastenavendArcheologische in het Krabbegat vondsten

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Centrum van de wereld

Markt houden

Bescherming als privilege

Poorter zijn en worden

Laken en zo

Klein Bergen op Zoom

Altyt niet voor de Wint

Markt houden De Bergse markten

Uit 1212 dateert de eerste verwijzing naar Bergen op Zoom als stad. Vermoedelijk heeft de stad dan ook het recht om markt te houden. Dat is moeilijk na te gaan want in 1397 gaat het Bergse stadsarchief tijdens de grote stadsbrand verloren.

De Bergse jaarmarkten beleven hun bloeitijd tussen 1493 en 1530. Zij gaan hand in hand met vertier en vermaak. Vanaf de negentiende eeuw krijgt het amusementskarakter de overhand.

In 1910 schaft men de jaarmarkt af en wat overblijft is‌ de kermis. Vele generaties kermisexploitanten komen uit Bergen op Zoom.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

In de lade bij deze vitrine ligt het Groot Privilege uit 1365. Hendrik I van Boutersem geeft de stad daarmee onder andere het recht om tweemaal per jaar een jaarmarkt te mogen houden.

EĂŠn vlak na Pasen, en de Koudemarkt half november.

Bescherming als privilege Vrij handelen en reizen tijdens de jaarmarkt

Tijdens de jaarmarktperiode wordt de koopman beschermd door een privilege. Hij kan, in tegenstelling tot de rest van het jaar, gedurende deze periode niet aansprakelijk gesteld worden voor schulden van stadgenoten.

In het privilege – een oorkonde uit 1390 – bepaalt Johanna, hertogin van Brabant, dat iedereen die een koopman gaande of komende van de Bergse jaarmarkten lastig valt, gearresteerd kan worden en voor de rechter gebracht.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Gheertruyt, weduwe van Lambrecht Peterss, verhuurt in 1483 ‘den vorwinckel metten vorcameren ende packhuuse’ van haar woning […] aan Colin du Castelier en zijn broer Willem uit Doornik, gedurende de jaarmarkten voor de duur van vier jaar.

Poorter zijn en worden Voordelen van het poorterschap

Zeeuwen in Iersekeroord, aan de overkant van de Schelde bij Bergen op Zoom, vragen tol aan schippers en kooplui die willen passeren. In 1327 krijgen Bergse poorters vrijdom van de Zeeuwse tol.

Om een betere concurrentiepositie op de jaarmarkt te verkrijgen, verwerven sommige kooplui het poorterschap van Bergen op Zoom. Zo’n koopman kan de Zeeuwse tolgaarders dan een tolbrief laten zien met daarin zijn eigen huismerk.

Dat huismerk staat ook in het poortersboek (tot 1522) en op alle verpakkingen van zijn goederen.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Men is officieel ingezetene, ‘poorter’, van een stad door geboorte, huwelijk of door het verwerven van het poorterschap. In het poortersboek worden de namen van alle nieuwe poorters opgetekend.

Laken en zo Handelsproducten van de Bergse jaarmarkten

Engels laken (een wollen stof) is een van de belangrijkste handelsproducten van de jaarmarkten van Bergen op Zoom. De kwaliteit van het laken is zo goed dat de lakenloodjes elders nogal eens worden nagemaakt.

Lakenhandelaars verkopen hun handel in de lakenhal aan de Grote Markt. Andere producten worden verkocht op de Vismarkt en later op de Korenmarkt en de Nieuwmarkt. Ook bij kooplieden thuis worden goederen verhandeld.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Kooplieden uit heel Europa trekken naar Bergen op Zoom om te handelen.

Tapijten, edelmetalen, juwelen, meekrap, wede, koren, vlas, zuivelproducten, wijn, huiden, pelzen, aardewerk en specerijen behoren tot de populaire waren.

vervolg

Laken en zo Fresco van een kraak In 1978 komt een fresco van een driemaster van het type ‘kraak’ met een voor- en achterkasteel tevoorschijn bij een restauratie van een pand in de Molstraat in het centrum van Bergen op Zoom. Het is geschilderd rond 1500, tijdens de bloeiperiode van de stad.

Dergelijke gedetailleerde afbeeldingen van schepen uit die periode zijn niet bekend. De eigenaar van het pand waar het fresco ontdekt is schenkt het in 1978 aan Bergen op Zoom. Na restauratie krijgt het in 1982 een plek in Het Markiezenhof.

Het breedarmige kruis op het witte veld wijst op de Duitse oorsprong van het schip. In Bergen op Zoom staat rond 1500 het ‘Oosterlingenhuis’, een logement waar kooplieden uit Duitsland tijdens de jaarmarkten verblijven.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Klein Bergen op Zoom Miniatuur van Hans Bol

De Mechelse schilder Hans Bol (1535-1593) kent Bergen op Zoom van eerdere bezoeken. Hij schildert dit miniatuur in Amsterdam, waar hij vanaf 1586 woont. Als protestants geloofsbelijder moet hij voor het Spaanse gezag zijn geboortestad ontvluchten.

Opmerkelijk in het schilderij is de Gertrudiskerk, met een andere bekroning dan de huidige.

Het belfort (de toren) van de lakenhal aan de rechterzijde van het schilderij bestaat niet meer.

Er is geen andere afbeelding van het belfort bekend.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Een levendig bevolkt plein met kijkende, kopende, verkopende, wandelende en muziek makende mensen.

Midden voor de kerk vindt een terechtstelling plaats.

Rechts staat een plassend mannetje.

Altyt niet voor de wint Het schippersgilde

Het Bergse schippersgilde ‘Altyt niet voor de Wint’ heeft zijn eigen onderkomen in een scheepstimmerwerf in het havenkwartier.

Het fungeert tevens als herberg en logement.

Dit huis bestaat helaas niet meer.

Het archief van het gilde is in een gildenkoffer bewaard. Hierin zit ook het register van keuren.

Dit geeft een goed beeld van de regelgeving binnen het schippersgilde vanaf 1413. Zo betalen alleen niet-leden havengelden.

Centrum van de wereld

Handel en jaarmarkten van Bergen op Zoom

“Cost meinich mensche sin tongghe benieren als ik mijn schijp can stieren met een cleyn roer, sij en souden mij niet beniden als ick wel voer”. Dit vers staat op een zilveren beker van het schippersgilde anno 1650.

Verantwoording Verantwoording objecten De Grote Markt te Bergen op Zoom Hans Bol, circa 1587, tempera op perkament Aan de Grote Markt bevindt zich de lakenhal voorzien van belfort, waar de handel in wollen stoffen plaatsvindt

De Lievevrouwestraat met de Lievevrouwepoort (later Gevangenpoort genoemd) C. Wüst, 1842, olieverf op paneel De Gevangenpoort is het laatste overblijfsel van de middeleeuwse omwalling

Gezicht op Bergen op Zoom Hendrick de Meyer, circa 1640, olieverf op paneel

Oorkonde met het GrootPrivilege 20 januari 1365, reproductie Schepenen, burgemeesters en raad van Bergen op Zoom ontvangen dit privilege van Hendrik I van Boutersem, heer van Bergen op Zoom. De stad krijgt hiermee tal van voorrechten

Fresco van een kraak Circa 1500 Dit fresco komt tijdens een restauratie in 1978 van het pand St.-Thomas, Molstraat 14, tevoorschijn. Afgebeeld is een type schip ‘kraak’ genaamd

IJzeren gildekoffer of –kist 18de eeuw In de kist worden ledenlijsten, het gildenboek, de keuren en het archief van het gilde bewaard

Zilveren beker van het schippersgilde te Bergen op Zoom Circa 1650 Het schippersgilde is een van de belangrijkste gilden en bestaat al vóór 1413. Het is gehuisvest in het havenkwartier in het pand ‘Altyt niet voor de wint’

Zilveren plaquette van het schippersgilde te Bergen op Zoom 1765 Vermelding van de deken van het gilde: Adriaan Gastelaar (1732-1788). In 1765, 1769 en 1785 bekleedt hij de functie van deken Bruikleen Mr. Cox, Amersfoort

Verantwoording bladerboek

Plattegrond van Bergen op Zoom Frans Hogenberg, 1581, ingekleurde ets In: Civitates Orbis Terrarum, Keulen 1581

Winkels in een middeleeuwse stad 15de eeuw, detail van een miniatuur uit Frère Giles’ Du Gouvernement des Princes Bibliothèque de l’Arsenal, Parijs Agge mar leut Centrum van et deVastenavend wereld Handel in het Krabbegat en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Johanna, hertogin van Brabant, verleent aan Hendrik II van Boutersem, heer van Bergen op Zoom het recht om misdadigers die kooplieden gaande of komende naar of van de jaarmarkten van Bergen op Zoom schade berokkenden, binnen geheel Brabant te arresteren en voor de rechter ter plaatse brengen 12 april 1390, perkament met zegel in rode was van de hertogin

Poorterboek van Bergen op Zoom met achterin lijsten van namen en huismerken ten behoeve van de tolbrieven 1472-1522

Bedrijvigheid op de kade van Hamburg 1497, miniatuur uit het Hamburger Stadtrecht Staatsarchiv, Hamburg

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut Centrum van et deVastenavend wereld Handel in het Krabbegat en jaarmarkten van Bergen op Zoom

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Rijkdom van eigen bodem

Verf en stof

Handel in kleur

Rubia Tinctorum

Blauwe handen

Wit goud

Grondverzet

Verf en stof Laken, linnen en kleurstoffen

In 1338 is er al sprake van een Bergse jaarmarkt.

De handel in laken, linnen en kleurstoffen voor textiel trekt kooplieden van heinde en ver aan.

Het Engelse laken is in de middeleeuwen een van de belangrijkste trekpleisters van de Bergse jaarmarkten. Laken wordt verhandeld in de lakenhal aan de Grote Markt. Het krijgt een speciaal lakenloodje als garantie voor de kwaliteit. Dat die goed is blijkt uit het feit dat deze lakenloodjes elders grif worden nagemaakt.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Uit het archief van de heer van Bergen op Zoom blijkt dat het huren van een marktkraam tijdens de Koudemarkt duurder is dan er een huren op de Paasmarkt. Kennelijk is de Koudemarkt in november belangrijker.

Handel in kleur Verfstoffen

Bergen op Zoom is in de middeleeuwen hĂŠt centrum van de handel in verfstoffen voor textiel.

De Blauwehandstraat en de Kortemeestraat verwijzen naar deze ambachten.

Op het schilderij hiernaast zijn de handelslocaties Grote Markt, de Huidenmarkt en de Korenmarkt, en de producten die verhandeld worden, aangegeven.

In de Engelsestraat bieden de Engelsen hun laken aan. Ook is duidelijk te zien waar de handelshuizen van de diverse kooplieden staan.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Wie blauwe handen heeft werkt met wede. Van meekrap worden ze rood.

Dat weet iedereen in Bergen op Zoom.

Rubia Tinctorum Meekrap

Vanaf de middeleeuwen tot eind negentiende eeuw wordt meekrap geteeld in de polders van WestBrabant. Deze is van hoge kwaliteit en daarom een erg gewild product.

De wortels van de planten worden gedroogd en vermalen tot poeder. Het ‘delven’ van meekrap is zwaar werk. Een meekrapdelver verdient in die tijd meer dan een eenvoudige landarbeider. Door de opkomst in de negentiende eeuw van synthetische kleurstoffen verdwijnt de meekrapteelt.

Sinds kort wordt Rubia Tinctorum, door een stijgende vraag naar natuurlijke producten, opnieuw in onze streek geproduceerd.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Johannes Vermeer gebruikt Rubia Tinctorum als basis voor zijn ‘rood’. De boerenzakdoek dankt zijn kleur aan meekrap.

Blauwe handen Wede

Wedebladeren worden in juli geoogst en vochtig gemaakt. Er vormt zich dan een gistende brij waarvan bollen worden gedraaid. Na het drogen wordt uit de bollen een gele kleurstof geperst waarin de textiel wordt geweekt.

De gele doeken worden vervolgens in een urinebad ‘gebeitst’ en gedroogd in de open lucht. Door de aanraking met zuurstof ontstaat een chemische reactie, waarbij de gele kleurstof verandert in de typisch blauwe wedekleur.

Rond 1750 stort de wedecultuur volledig in vanwege de invoer van het minder arbeidsintensieve indigo vanuit India.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

De uitdrukking ‘een blauwe maandag’ komt uit de wedeververij. In die tijd worden de geverfde doeken op maandag te drogen gehangen.

De ververs zijn op die dag verplicht vrij.

Wit goud Zout

De zoutwinning zorgt tussen 1250 en 1600 voor een bloeiende economie in en rond Bergen op Zoom. Dit zout wordt grotendeels verhandeld, opgeslagen en verscheept in Steenbergen.

Zouthoudend veen, dat is ontstaan door het zoute Scheldewater, wordt verbrand, waarna de zouthoudende as wordt ingekookt. Deze oude methode van zoutnering of moernering (moer is veen) wordt in de zestiende eeuw vervangen door het zuiveren van ruw zout uit Frankrijk.

De nieuwe zoutziederijen vestigen zich in het havenkwartier van Bergen op Zoom.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Zout wordt gebruikt om versproducten langer houdbaar te maken.

De Bergse ‘zoutbrief’ garandeert dat het zout geen onzuiverheden bevat.

vervolg

Wit goud De Vanckput

De zoutzieders vestigen zich in de middeleeuwen ten zuiden van de haven, maar ook in De Vanckput. Dit is een kleine nederzetting direct aan de Schelde, achter het meest noordelijke havenhoofd. Een ‘vanckput’ is een waterreservoir waarin het zout gewonnen wordt.

Tijdens de Opstand van 1568-1648 verlaten de zoutzieders dit gebied, en overstromingen maken De Vanckput vervolgens met de grond gelijk. Vanaf die tijd concentreren de zoutproductie en de bouw van de zoutketen zich aan de Zuidzijde Haven. ‘De Vanckput’ blijft de naam van het zoutziedersgilde.

Op de plek van De Vanckput wordt, in 1584, het compleet door water omringde Noordfort gebouwd.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Grondverzet Turf

Brouwerijen en meekrapstoven ‘draaien’ op turf.

Burgers gebruiken het voor het verwarmen van hun huizen. Turf wordt op de lagere veengronden gewonnen en via handmatig gegraven kanalen verder vervoerd.

Kilometers turfvaarten laten hun sporen na in het Brabantse landschap. De turf wordt naar Bergen op Zoom maar ook naar uitvoerhavens als Steenbergen, Roosendaal, Oudenbosch, Leur, Zevenbergen en Breda vervoerd.

Via de waterloop De Grebbe brengen schippers op vletten de turf de stad in. De turfvaart vormt de oorsprong van de Bergse haven.

Rijkdom van eigen bodem

Handelsproducten van Bergen op Zoom

Na enkele stormvloeden in de zestiende eeuw verdwijnen het dorp Hildernisse en de stad Reimerswaal onder de zeespiegel. De turfafgravingen in het gebied zijn hieraan medeschuldig.

Verantwoording Verantwoording objecten Middeleeuwse jaarmarkt te Bergen op Zoom B. Holleman, 1935, olieverf op doek Deze impressie is in opdracht van gemeentearchivaris Korneel Slootmans vervaardigd en geeft een goed beeld van de handelsactiviteiten tijdens de bloeiperiode van de jaarmarkten eind 15de-begin 16de eeuw

Meekrapspade 19de eeuw, ijzer en hout

Loden lakenloodjes 15de eeuw Op de voorzijde: het wapen van Bergen op Zoom. Op de achterzijde: drie kruisen van het stadswapen. Lakenloodjes waarborgen de kwaliteit van wollen stoffen

Drie metalen monsterbusjes voor meekrappoeder 19de eeuw

Bruikleen J.A. Maris

Bruikleen J.A. Maris

Bergen op Zoom is lang het centrum voor de handel in verfstoffen voor de textielnijverheid. Meekrap, waar uit de wortels een rode kleurstof wordt gewonnen, gedijt goed op de kleigronden van Zeeland en West-Brabant.

Meekrapwortels en meekrappoeder 19de eeuw Bruikleen J.A. Maris

Stalen stof (verflappen) gekleurd met meekrap in verschillende tinten rood 19de eeuw Bruikleen J.A. Maris

Verantwoording bladerboek

Legger van vaste inkomsten in het land van Bergen op Zoom en te Brecht 1359, perkament Met inkomsten van de Lakenhal tijdens de twee jaarmarkten van Bergen op Zoom

Rode boerenzakdoek

Meekrappoeder wordt getest op kwaliteit

Gevelsteen van De Blauwe Cuijpe in de Blauwehandstraat 35

Agge mar leut Rijkdom vaneteigen Vastenavend bodem in het Handelsproducten Krabbegat van Bergen op Zoom

Gevelsteen van De Blauw Hand in de Blauwehandstraat 32

Minuut van de plattegrond van Bergen op Zoom met in het westen de nederzetting De Vanckput Jacob van Deventer, circa 1545

Zoutbrief van de baljuw en schepenen van de zoutnederzetting De Vanckput bij Bergen op Zoom 1561, papier

Turf

Foto Regionaal Archief Zutphen

Profiel van Steenbergen vanuit het westen Hendrik Spilman, 1745, ets naar Abraham de Haen, 1739

Turfsteken Adriaan van der Venne, 1626, gouache op papier Foto British Museum, Londen

Foto It Damshรปs, Openlucht laagveenderij museum, Beets

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut Rijkdom vaneteigen Vastenavend bodem in het Handelsproducten Krabbegat van Bergen op Zoom

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Merck toch hoe sterck

Van aarde en steen

Politieke speelbal

Sluit de poort!

Water als bondgenoot

Stut de Spaensche scharen

De slag op ’t Slaak

Van aarde en steen Muren beschermen de stad

Vanaf de dertiende eeuw beginnen de Bergenaren met het versterken van de stad. Eerst door de aanleg van aarden wallen, vervolgens met het bouwen van stenen muren rondom de stad. Rond 1500 krijgt ook het havenkwartier een omwalling.

In 1577 kiest het Bergse stadsbestuur de kant van de opstandige gewesten tegen de Spaanse landsheer Filips II. De Spaanse legers vallen de stad diverse keren aan. De inwoners werken hard aan de fortificaties want alleen binnen de muren is men veilig. Het platteland van West-Brabant wordt geplunderd en raakt ontvolkt.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Er zijn vier toegangspoorten in de stadswal: de Steenbergsepoort, Lievevrouwepoort, Bospoort en Wouwse poort, en in de zestiende eeuw ook de Verloren Costpoort. Alleen de Lievevrouwepoort is nu nog over.

Politieke speelbal Bergen op Zoom in Spaanse en Staatse handen

Na het overlijden van markies Jan IV vervalt het markiezaat aan Filips II. De Spanjaarden maken onder leiding van landvoogd Alva een begin met het aanleggen van moderne verdedigingswerken. Bergen op Zoom is tenslotte ´de sleutel tot Zeeland en Holland´.

Door een list komt Bergen op Zoom in 1577 in handen van de opstandelingen. Vier jaar later wordt het markiezaat door de Staten-Generaal beleend aan prins Willem van Oranje voor de duur van de oorlog, later aan de prinsen Maurits, Frederik Hendrik en Willem II. Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

In de zestiende eeuw zijn er nog geen kazernes.

Militairen worden regelmatig bij de inwoners van een stad ingekwartierd.

Vaak blijven vergoedingen voor kost en inwoning uit.

Dit wekt natuurlijk de nodige wrevel op.

Sluit de poort!

Het kasteel van Wouw ingenomen

Bij het uitbreken van de Opstand (1568) is het kasteel van Wouw een van de sterkste in de Nederlanden. Om de middeleeuwse waterburcht ligt een buitenring van dikke aarden wallen. Het geschut is boven op de stenen rondelen (voorlopers van bastions) geplaatst zodat de vijand al vóór de muren beschoten kan worden.

Markies Jan van Wittem kiest tijdens de Opstand de kant van de Spanjaarden. Een rondzwervende Franse troepenmacht in dienst van het Staatse leger bezet in mei 1583 het kasteel.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Veertien Franse kanonnen schieten op één dag ruim 1500 granaten af op het kasteel van Wouw. De geliefde plattelandsresidentie van de heren en markiezen van Bergen op Zoom raakt zwaar gehavend.

Water als bondgenoot De belegering van Bergen op Zoom door de Spanjaarden in 1588

Tijdens het beleg van de hertog van Parma in 1588 blijven de inwoners van Bergen op Zoom doorwerken aan de vesting. Vooral de haven moet uit Spaanse handen blijven. Twee forten, de Noorden de Zuidschans, worden hiervoor ingericht.

Bij wijze van verdediging laat men een aantal polders met zeewater onderlopen. Dit werkt!

Een laag water van 15 centimeter stuit de opmars van de Spanjaarden. Parma kan de stad daardoor niet omsingelen. Na twee maanden geeft hij het beleg op.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Ruiters, aangevoerd door de gebroeders Backx, bestoken de Spaanse bevoorradingstroepen. In 1588 besluit de Spaanse bevelhebber, de hertog van Parma, met 36.000 man het ‘roversnest’ (doelend op de strooptochten van de broers Backx) Bergen op Zoom te belegeren.

vervolg

Water als bondgenoot De bouw van de West-Brabantse Waterlinie Rond 1628 besluit de regering de forten Moermont, Pinssen, de Roovere en het Fort Henricus bij Steenbergen te bouwen. Gezamenlijk vormen zij de eerste waterlinie in Nederland: een voorbeeld voor de latere Hollandse Waterlinie.

De inundatiegebieden, onder water gezet, tezamen met de vestingen Bergen op Zoom en Steenbergen, zijn cruciaal voor de verdediging van West-Brabant en de vaarroute tussen Zeeland en Holland. Voor een vijand is het vrijwel ondoenlijk het ondergelopen land te bereizen of er kampementen op te slaan.

Het gebied rond Bergen op Zoom is in de loop der tijd wel zesmaal geĂŻnundeerd. Funest voor de boeren want het zoute water maakt land- en tuinbouw voor lange tijd onmogelijk.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

vervolg

Water als bondgenoot Opnieuw belegerd door Spaanse troepen in 1622 Onder leiding van generaal Ambrogio Spinola wordt Bergen op Zoom in 1622 opnieuw belegerd. De Spanjaarden voeren genadeloos bombardementen uit op de verdedigingswerken van de stad.

In de loopgraven komen hun mineurs tot aan de verdedigingslinies en brengen daar buskruit tot ontploffing. Schepen met voedsel, munitie en geld die de belegerde stad komen bevoorraden, krijgen zwaar Spaans artillerievuur te verduren.

Het Staatse leger zet de gronden ten noordoosten van de stad onder water, waardoor het Spaanse leger in tweeĂŤn wordt gesplitst. Als de troepen van prins Maurits naderen en er ook nog eens ziekten onder de Spanjaarden uitbreken, houdt Spinola het voor gezien.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Stut de Spaensche scharen De aftocht van de Spanjaarden

Merck toch hoe sterck, nu in’t werk, zich al steld. Die ’t allen ty, soo ons vrijheyt heeft bestreden. Hoor de Spaensche trommels slaen! Hoor Maraens trompetten!

Berg op Zoom Hout u vroom, Stut de Spaensche scharen.

De stad is nog omringd door schansen en tentenkampen als prins Maurits (zie afbeelding) wordt ontvangen. Er is vreugde te zien op de gezichten van de soldaten en de vrouwen.

Zij brengen voedsel de stad in. De aftocht van de Spanjaarden wordt spottend weergegeven door drie wegvluchtende hazen aan de horizon.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Bergen op Zoom dankt aan het mislukte Spaanse beleg in 1622 een eigen volkslied: “Merck toch hoe Sterck”, geschreven door Adriaen Valerius.

vervolg

Stut de Spaensche scharen Herinnering aan het beleg van 1622

Prins Maurits reikt hoogstpersoonlijk gouden beloonpenningen uit aan diegenen die zich het meest verdienstelijk hebben gemaakt tijdens het beleg. Van het grootste exemplaar zijn er slechts twintig gemaakt. Hiervan zijn er drie bewaard gebleven. De kleinere gouden penning is later geslagen. Deze is voorzien van een markiezenkroon en het stadswapen.

Het stadsbestuur schenkt aan ieder van de drie garnizoenskolonels een zilveren tazza (= ondiepe schaal). Dit exemplaar is van de militair gouverneur van Bergen op Zoom, in dienst van 1619 tot 1631, Louis de Kethulle.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

De Slag op ’t Slaak Spanjaarden in het nauw

De Spaanse landvoogdes in de Zuidelijke Nederlanden, Isabella van Oostenrijk, vat in 1631 het plan op Holland en Zeeland van elkaar te scheiden door controle te krijgen over de Schelde.

Een groot landleger valt de vesting Willemstad aan.

Tegelijkertijd vertrekt een vloot met 4.300 soldaten vanuit Antwerpen naar Willemstad.

Vice-admiraal Marinus Hollare laat eerst de vijandelijke scheepsmacht op de Schelde passeren.

Vervolgens zet hij met 50 kleine vaartuigen de achtervolging in. Bij ’t Slaak op het Volkerak valt hij aan… 1.500 soldaten en zeelui sneuvelen, 4.000 Spaanse soldaten worden gevangen genomen. De Schelde blijft in Zeeuwse handen.

Merck toch hoe sterck

Bergen op Zoom aan de frontlinie

Als gevolg van de onverwachte aanval en een opkomende mist op ’t Slaak breekt onder de Spaanse manschappen paniek uit. Bij tientallen tegelijk springen de soldaten over boord, in de hoop niet in handen van de Zeeuwen te vallen.

Verantwoording Verantwoording objecten Prins Maurits School Michiel van Miereveld, 1620, olieverf op doek Bruikleen Haags Historisch Museum

Ambrogio Spinola Naar Peter Paul Rubens, Vlaamse school, 17de eeuw, olieverf op doek Ambrogio Spinola, markies van Los Balbases (1569-1630), is de belangrijkste veldheer in dienst van de aartshertogen Albert en Isabella van de Zuidelijke Nederlanden Foto Fotolino

Meisje met beloonpenning van de stad Bergen op Zoom Davidt Finson, 1632, oleografie Dit achttien maanden oude meisje is de (klein)dochter of het petekind van een vooraanstaande Bergenaar gezien het feit dat zij de vierkanten beloonpenning draagt. Deze is uitgereikt aan burgers of militairen die tijdens het beleg van Spinola in 1622 een prominente rol hebben gespeeld.

Het originele schilderij hangt in het Noordbrabants Museum te ’s-Hertogenbosch. De Stichting Vrienden van Het Markiezenhof heeft deze reproductie mÊt bloedkoralen snoer en gouden beloonpenning geschonken.

Een replica van de zilveren Ruitpenning 1622 is in beperkte oplage vervaardigd door ArtObject. Voor meer informatie: www.supersum.nl

Kuras en helmen Circa 1622 Deze kuras en helmen zijn gedragen tijdens de belegering van Bergen op Zoom in 1622

Zilveren tazza 1622 Deze schaal is geschonken aan kolonel Louis de Kethulle, een van de commandanten van de troepen te Bergen op Zoom tijdens de belegering door Spinola in 1622 Bruikleen Rijksmuseum Amsterdam

Ruiterharnas met helm Circa 1600, ijzer Hellebaarden en spontons 17de eeuw, hout en ijzer ‘Pallas’, aan twee zijden snijdend zwaard met brede kling 17de eeuw, ijzer Dit type zwaard wordt gebruikt door kurassiers in de 17de eeuw

Twee uitvoeringen van de gouden beloonpenning van de belegering van Bergen op Zoom. Van de eerste uitvoering wordt een gouden replica van de voorzijde getoond 1622

Penning van de Slag op ’t Slaak 1631, zilver

Ontzet van Bergen op Zoom door prins Maurits in 1622 Anoniem, circa 1622, reproductie

De Slag op ’t Slaak Simon de Vlieger, 1631, olieverf op doek Bruikleen Rijksmuseum Amsterdam

Agge martoch Merck leut et hoe Vastenavend sterck Bergen in het Krabbegat op Zoom aan de frontlinie

Verantwoording bladerboek Ruitergevecht onder de wallen van Bergen op Zoom tijdens het beleg van Parma in 1588, met de gebroeders Backx en ritmeester Parker heldhaftig in actie als verdedigers van Bergen op Zoom Jan Luyken, circa 1728, ets en gravure

Lijst met gegevens over de in de stad gelegerde legeronderdelen opgemaakt in verband met de inkwartiering 1650

De Bospoort te Bergen op Zoom, gezien vanuit het westen Barnardus Klotz, 1672, tekening; pen in bruin, penseel in grijs

Verovering van de bagage van Parma buiten de Wouwse poort in 1588 Anoniem, circa 1750, gravure

Straatgevecht in de Korenbeursstraat te Bergen op Zoom in 1578 Frans Hogenberg, circa 1584, ets

RuĂŻnes van het kasteel van Wouw Anoniem, 1678, ets en gravure In: De Cantillon, Vermakelijkheden van Brabant, Amsterdam 1770

Plattegrond van de belegering door Parma in 1588 Bartholomeus Dolendo, 17de eeuw, gravure

Slag op het Slaak Anoniem, 1631, ets, uitgegeven door H. Vermeeren te Breda

Stadsgezicht van Bergen op Zoom vanuit het westen met links het Noorderfort en rechts het Zuiderfort Claas Jansz Visscher, circa 1640, ets

Lied Merck toch hoe Sterck op het Beurspleintje te Bergen op Zoom Aangeboden door Dweilband de ‘Pappegatters’ bij hun 33-jarig jubileum in 2007

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam

Agge martoch Merck leut et hoe Vastenavend sterck Bergen in het Krabbegat op Zoom aan de frontlinie

Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Merck toch hoe sterck

Het recht van de sterkste

The Morgan-family

Verzilverde dienstjaren

Explosief conflict

Stedelijke expansiedrift

Het recht van de sterkste Militaire betrekkingen

In tijden van oorlog en bezetting heeft het stadsbestuur rekening te houden met de wensen van de militaire bevelhebbers. Zo eisen de bestuurders dat burgers fysiek en financieel bijdragen aan de bouw van de vesting.

Het militair gezag ronselt huursoldaten uit heel Europa. In Bergen op Zoom zijn onder andere Schotten, Engelsen, Duitsers en Zwitsers gelegerd. Huwelijken met lokale meisjes komen veel voor. Niet zelden blijven deze buitenlandse soldaten na hun diensttijd in Bergen op Zoom wonen.

Merck toch hoe sterck

Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Soldaten hebben het recht drank te kopen van ‘zoetelaars’. Dit zijn handelaren die met de troepen meereizen. Deze zoetelaars dragen geen accijns af, waardoor de stad –zeer tegen haar zin– inkomsten misloopt.

The Morgan-family Belangrijke militaire bevelhebbers

Thomas Morgan is militair gouverneur van Bergen op Zoom van 1587 tot 1593. Hij leidt in 1588 de verdediging van de stad tijdens de belegering door Parma. Morgan keert in 1593 terug naar Engeland.

Zijn neef Charles Morgan is commandant van de Engelse troepen tijdens de belegering van Bergen op Zoom door Spinola in 1622. Hij keert in 1631 terug naar de stad en wordt aangesteld als gouverneur.

Na zijn ‘pensionering’ blijft hij in de stad wonen. Hij wordt na zijn overlijden bijgezet in de Gertrudiskerk.

Merck toch hoe sterck

Het militaire gezag in Bergen op Zoom

De gouverneur is de hoogste militaire bevelhebber van het garnizoen. Met name bij oorlogsdreiging laat hij zich zien in de vesting. Anders laat hij zich vervangen door een ‘plaatsmajoor’.

Verzilverde dienstjaren Portret van generaal-majoor Van Gorkum

De stad is in 1814 bezet door de Fransen. Op aangeven van Van Gorkum voeren de Engelsen een nachtelijke aanval uit op het Franse garnizoen.

Helaas wordt het plan niet tot in de puntjes uitgevoerd. Laatste restanten van diverse bataljons uit Napoleons Grande ArmĂŠe stuiten de opmars van de Engelsen.

Van Gorkum ontwikkelt zich daarna tot militair cartograaf en eindigt zijn carrière als generaalmajoor bij de Generale Staf als directeur van het Bureau Militaire Verkenningen.

Merck toch hoe sterck

Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Genieofficier Jan Egbertus van Gorkum (1780-1862) kent de vesting Bergen op Zoom als zijn broekzak.

Zijn vrouw is een dochter van een West-Brabantse grootgrondbezitter. Het echtpaar woont op het landgoed Zoomvliet tussen Wouw en Bergen op Zoom.

Explosief conflict De Belgische Opstand

Vanwege de Opstand van de zuidelijke provincies in 1830 worden opnieuw troepen in Bergen op Zoom gemobiliseerd.

Koning Willem I accepteert de opstand van de zuidelijke provincies tegen zijn gezag niet en tracht het verloren gebied te heroveren. Bergen op Zoom ligt door de afscheiding van België midden in de frontlinie.

Tijdens de Belgische Opstand is het ondergrondse kruitmagazijn ‘De Stoelemat’ helemaal volgestouwd. In maart 1831 vindt er een enorme ontploffing plaats die veel slachtoffers eist. In het hele land worden inzamelingen voor de getroffen Bergse bevolking gehouden. Ook koning Willem I blijft niet achter.

Merck toch hoe sterck

Het militaire gezag in Bergen op Zoom

Dit trekt een enorme wissel op de stad, die nu evenveel inwoners telt als soldaten.

Stedelijke expansiedrift Het einde van de vesting

Het onderhouden van de vestingwerken drukt in de negentiende eeuw zwaar op de staatsportemonnee.

Bovendien kan men de ruimte goed gebruiken voor woonwijken en fabrieken. In 1867 wordt bij Koninklijk Besluit de vesting Bergen op Zoom officieel opgeheven. Alleen het ravelijn ‘Op den Zoom’ en de Waterschans aan de haven zijn nog bewaard gebleven.

Het Markiezenhof is tot 1957, eerst als militair hospitaal en later als kazerne, steeds goed onderhouden. Mede daardoor is dit prachtige monument met een rijk historisch verleden voor de stad behouden gebleven.

Merck toch hoe sterck

Het militaire gezag in Bergen op Zoom

De allerlaatste militairen verlaten in 2004 de pas in 1939 gebouwde Cort Heijligerskazerne. De oorzaak is inkrimping van het leger. Hiermee komt definitief een einde aan het garnizoensverleden van de stad.

Verantwoording Verantwoording objecten Louis Hochedé Anoniem, tweede helft 17de eeuw Louis Hochedé (1643-1708) is luitenant in het garnizoen te Bergen op Zoom van 1678-1679.

Bij zijn overlijden heeft hij de rang van kapitein. Via moederskant is hij geparenteerd aan Johannes en Matthijs Drabbe waarvan de portretten in een van de stijlkamers hangen

Johan Jacob van Volbergen Anoniem, 18de eeuw, olieverf op doek Van Volbergen is van 1760 tot 1778 majoor en commandant van de vesting Bergen op Zoom en de bijbehorende forten. Hij eindigt zijn carrière als luitenantgeneraal

Louis Hochedé Hendrik Carree, 1688, olieverf op doek

Andreas August graaf Praetorius Toegeschreven aan Jean Fournier, circa 1750, olieverf op doek Praetorius (1683-1762) is van 1749-1759 gouverneur van Bergen op Zoom. Dit is het vroegst bekende portret van een militair in generaalsuniform

Jan Egbertus van Gorkum Anoniem, circa 1890, olieverf op doek Kopie naar een ouder portret door een anoniem schilder

Verantwoording bladerboek Plattegrond van de belegering door Parma in 1588 (detail) Bartholomeus Dolendo, 17de eeuw, gravure

Kaart met het landgoed Hincxmeer, later ook bekend als Zoomvliet J.B. Adan, circa 1787

Detail van een tekening van de belegering van Bergen op Zoom in 1747 Dirk Langendijk, inkt in zwart en grijs

Lievevrouwestraat bij de ontploffing van kruitmagazijn Stoelemat in 1831 Michel Mourot, 1831, litho

Foto Brabant-Collectie, Universiteit van Tilburg

Grafmonument van gouverneur Charles Morgan in de SintGertrudiskerk te Bergen op Zoom

Agge martoch Merck leut et hoe Vastenavend sterck Het Bergen in het militaire Krabbegat op Zoom gezag aan inde Bergen frontlinie op Zoom

Het Markiezenhof aan de Steenbergsestraat Cornelis Pronk, 1748, pen in grijs en zwart, penseel in grijs Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch

Hoofdingang van de Cort Heijligerskazerne in de sneeuw Foto M. Hazen, januari 2002

Het Markiezenhof was van 1819 tot 1957 in gebruik als kazerne Datum onbekend Soldaten aangetreden op de Grote Binnenplaats

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam

Agge mar leut et

Vastenavend in het Krabbegat

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

Menno’s meesterwerk

Van wal tot vesting

Nieuw-Nederlands stelsel

Vestingbouw stap voor stap

Natte voeten

Bergen op Zoom op schaal

Van wal tot vesting De verdediging van de middeleeuwse stad

De boog is het eerste wapen waarmee men over grotere afstand kan schieten. Vanaf de dertiende eeuw begint Bergen op Zoom met het graven van grachten en het bouwen van wallen als verdediging tegen aanvallen van buitenaf.

In de eeuwen daarna worden de wallen uitgebreid met stenen muren, torens en poorten. De stad kan slechts bereikt worden via een brug over de gracht, en door de poort. Om de 50 meter zijn de muren voorzien van uitspringende torens.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

De torens in de muur maken vanaf de middeleeuwen het schieten vanaf hoogte mogelijk. Maar onder aan de toren blijft een plek die niet kan worden bestreken, een dode hoek, een hiaat in de verdediging.

vervolg

Van wal tot vesting De komst van het vuurwapen

Rond 1450 worden vuurwapens en kanonnen in de strijd geĂŻntroduceerd. Nu blijkt dat de middeleeuwse stadsmuren niet bestand zijn tegen dergelijke artilleriebeschieting. De kantelen zijn te kwetsbaar en de torens en poorten te hoog zodat zij een gemakkelijk doelwit vormen.

De verdediging komt er al snel achter dat de stadsmuren te smal zijn voor het plaatsen van een kanon. Ook de ruimte op de torens is te klein. Het kanon moet immers flink achteruitgetrokken worden om het via de loop te kunnen laden.

De ontwikkeling van steeds betere wapens leidt steeds opnieuw tot aanpassingen van de vesting.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

vervolg

Van wal tot vesting De vesting nieuwe stijl Naar aanleiding van de snelle ontwikkeling van nieuwe wapens komt men tot drie belangrijke conclusies: De dikte van de muren is belangrijker dan de hoogte.

Men verlaagt en verbreedt de torens en vult ze op met aarde.

De dode hoek onder aan de toren blijft een zwak punt en dient te verdwijnen. Vanuit deze zwakte wordt het ontwerp van het bastion geboren. Dit is het uitgebouwde vijfhoekige onderdeel van de stadsmuur.

Hoe langer de vijand erover doet om binnen te komen des te beter. Extra verdedigingswerken worden ontworpen, die elkaar ondersteunen. Eer de vijand bij de stadsmuren komt, heeft hij al vele hindernissen moeten overwinnen.

Menno van Coehoorn staat bekend als een meester in het opbouwen van de verschillende vestingonderdelen en linies.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

Nieuw-Nederlands stelsel Van Coehoorn moderniseert de vestingbouw

In 1695 wordt Menno van Coehoorn (1641-1704) door koning-stadhouder Willem III aan het hoofd geplaatst van de landelijke fortificatiedienst: de kroon op zijn militaire carrière.

Hij adviseert over verbeteringen aan de (grens)vestingen en geeft leiding aan een omvangrijk bouwprogramma. Zijn vooruitstrevende opvattingen staan bekend onder de naam Nieuw-Nederlands stelsel. De vesting Bergen op Zoom, die hij in 1698 als eerste onder handen neemt, wordt Menno’s meesterwerk.

Door geldgebrek wordt het totale werk pas in 1744 opgeleverd, 40 jaar na Van Coehoorns dood.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

Bergen op Zoom is gedurende de hele ontwikkeling van haar vesting, die in 1744 wordt voltooid, nog door geen enkele troepenmacht ingenomen. Dit levert de stad de eervolle bijnaam ‘La Pucelle’, de maagd op.

Vestingbouw stap voor stap De vesting Bergen op Zoom volgens Menno van Coehoorn Van Coehoorn vervangt de hoornwerken door een aantal nieuwe verdedigingswerken. Van binnen naar buiten gezien: bastions, lunetten, een droge gracht, daarin een aantal ravelijnen en aan de uiterste grens van de verdedigingswerken, het glacis geheten, een ondergronds mijngangenstelsel.

- B astion: vijfhoekige uitbouw van een verdedigingswerk, bedoeld om over de aanliggende muren te kunnen schieten.

- Ravelijn: driehoekig bouwwerk dat vóór een vestingfront ligt, bedoeld voor de verdediging van de hoofdwal of de toegangspoort.

- Bedekte weg: door een aardlaag beschermde weg rond de buitengracht bedoeld voor het plaatsen van wapens en troepen.

- Lunet: kleiner verdedigingswerk met twee naar buiten gerichte schuine zijden.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

In 1698 verkeert de vesting Bergen op Zoom in een desolate staat.

Van Coehoorn laat als eerste de hoornwerken weghalen, die hij ‘onnutte meubelen’ noemt.

vervolg

Vestingbouw stap voor stap Aanbevelingen door Van Coehoorn De stadswallen moeten stevige gemetselde stenen muren krijgen.

Aan de zuidoostzijde van de stad komt een nieuwe wal met een bastion Pucelle geheten.

Vóór de hoofdwal met zijn bastions komen in totaal negen ravelijnen te liggen, waarvan er zes nieuw zijn.

Vóór de bestaande werken komt een nieuwe verdedigingslaag in de vorm van een tiental lunetten.

Rondom de gehele vesting komt een zogenaamde bedekte weg voor het plaatsen van wapens en manschappen zodat de vijand op grote afstand van de hoofdwal onder vuur genomen kan worden. De bedekte weg heeft een totale lengte van 6,23 km.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

vervolg

Vestingbouw stap voor stap Het bastion Bij het verdedigen van een vesting moet men tot elke prijs voorkomen dat de vijand in de hoofdwal een bres slaat. Van Coehoorn plaatst vóór de hoofdwal een aantal goed met elkaar ‘communicerende’ verdedigingswerken.

Zo moet de vijand eerst het glacis (4) over, een licht hellend terrein, en daarna de bedekte weg (3) innemen.

Een levensgevaarlijke klus, want de verdediging schiet vanaf een hoger gelegen gebied continu met geweren en kanonnen op de aanvallers. Onder het glacis laten de verdedigers bovendien mijnen ontploffen.

Heeft de aanvaller de bedekte weg ingenomen, de belangrijkste hindernis, dan wordt hij geconfronteerd met een regen van kogels, mortieren en granaten vanaf de hoofdwal (1), de ravelijnen (2) en de bastions.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

Natte voeten De Zuiderwaterlinie

De inundaties, het onder water laten lopen van grote gebieden, worden geregeld met sluizen.

Deze worden bewaakt door het Fort Henricus bij Steenbergen.

Van Coehoorn erkent het nut van de waterlinie en laat de bestaande forten moderniseren.

Tijdens het beleg van Bergen op Zoom door de Fransen in 1747 wordt met succes gebruik gemaakt van de waterlinie. De noordelijke aanvoerroute naar de stad kan daardoor veilig gebruikt worden voor de aanvoer van materieel en voedsel. Bergen op Zoom houdt daardoor langer stand.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

Op enkele hoger gelegen gronden ten noorden van Bergen op Zoom bouwt men vanaf 1628 de forten Moermont, Pinssen en de Roovere. Samen met de vesting Steenbergen, het Fort Henricus en de bijbehorende inundatiegebieden vormen ze de Zuiderwaterlinie.

Bergen op Zoom op schaal De maquette van de stad in 1747

De Stichting Vrienden van Het Markiezenhof schenkt in 1974 de maquette van Bergen op Zoom aan dit museum. De maquette is een replica van het schaalmodel dat de koning van Frankrijk in 1750 laat maken van Bergen op Zoom, nadat zijn legers de stad in 1747 hebben veroverd.

Deze maquette, gemaakt door Henk van Tilborg, is gereconstrueerd aan de hand van historisch kaartmateriaal, tekeningen, prenten. Hij is veel groter en gedetailleerder dan de originele maquette die zich in het Musée des Plans-Reliëfs in Parijs bevindt.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

De vesting Bergen op Zoom is aan het einde van de negentiende eeuw ontmanteld. Slechts enkele restanten van ondergrondse gangen en het ravelijn Op den Zoom zijn bewaard gebleven.

vervolg

Bergen op Zoom op schaal Het bastion Coehoorn

De houten maquette van het bastion Coehoorn is in 1974 door Henk van Tilborg gemaakt op een schaal van 1: 400. Het is een uitvergroting van de grote maquette van 1747 in het midden van deze zaal.

Afgebeeld zijn het stuk van de hoofdwal van de stad, met bomen beplant, en daarvoor het bastion Coehoorn, de helft van het ravelijn Dedem en stukken van de lunetten Zeeland (rechts) en Holland (links).

Onderdelen van de vestingwerken zijn opengewerkt om een beter beeld te geven van de complexiteit van het geheel.

Menno’s meesterwerk

De bouw van de vesting Bergen op Zoom

Verantwoording Verantwoording objecten Model van een kanon Eerste helft 20ste eeuw, hout en ijzer

Draagbaar mortier ontworpen door Menno van Coehoorn 18de eeuw, hout en ijzer

Plattegrond van de vesting Bergen op Zoom Anoniem, 1747, reproductie Op deze plattegrond zijn de ondermijningen ingetekend

Plattegrond van fort Moermont Anoniem, 1748, reproductie

Plattegrond van fort Pinssen Anoniem, 1748, reproductie

Plattegrond van fort de Roovere Anoniem, 1748, reproductie

Verantwoording bladerboek Plattegrond van Bergen op Zoom Frans Hogenberg, 1581, ingekleurde ets In: Civitates Orbis Terrarum, Keulen 1581

Dode hoek onder aan de toren In: J-D. Lepage, Vestingbouw stap voor stap. ’s-Gravenhage 1992

Kanon opgegraven in de Koepelstraat. Hierop zijn de initialen TG te zien van de maker Thomas Gresham uit Engeland Circa 1580-1590, ijzer

Franstalige kopie van een kaart van de nieuwe fortificaties van Bergen op Zoom F. d’Aubigné, 1704, papier

Menno van Coehoorn Eerste helft 18de eeuw, gravure

Collectie Bodel Nijenhuis, Leiden

Tekening van het bastion Coehoorn Simon Fokke, 1772 naar Cornelis Pronk 1748, tekening pen in grijs en zwart, penseel in grijs Brabant-Collectie, Universiteit van Tilburg

Agge mar leut Menno’s meesterwerk et Vastenavend De in bouw het Krabbegat van de vesting Bergen op Zoom

Vestingbouw volgens Menno van Coehoorn In: J-D. Lepage, Vestingbouw stap voor stap. ’s-Gravenhage 1992

Detail uit een plattegrond van de vesting Bergen op Zoom.

Te zien is een zogenaamd hoornwerk: een voorwerk van een vesting bestaande uit twee halve bastions Circa 1640, ets

Plattegrond van de vesting Bergen op Zoom, situatie 1747

Doorsnede van de vesting volgens het systeem van Menno van Coehoorn In: J-D. Lepage, Vestingbouw stap voor stap. ’s-Gravenhage 1992

Kaart van de Linie van Bergen op Zoom naar Steenbergen.

Inzetkaart rechtsonder: ‘Castra Pinsii’ [Franciscus van Schoten], 1629, ingekleurde ets

Ingekleurde kaart van Bergen op Zoom J.C. Visscher, 1622, papier

Koning Lodewijk XV krijgt de maquette van Bergen op Zoom te zien F. Vigneux, 1752

Het ravelijn Op den Zoom King Air Foto, 1980

Bibliothèque Nationale de France, Parijs

Collectie Bodel Nijenhuis, Leiden

Maquette van het bastion Coehoorn en het ravelijn Dedem Henk van Tilborg, 1974, diverse materialen

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar leut Menno’s meesterwerk et Vastenavend De in bouw het Krabbegat van de vesting Bergen op Zoom

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

Vive la France

De ‘verkeerde’ stad

In de loopgraven

Vliegend vaandel en slaande trom

Ondermijnd

Van alle hulp verstoken

Was getekend

De ‘verkeerde’ stad Beleg van Bergen op Zoom als afleidingsmanoeuvre

Na het overlijden van de Oostenrijkse keizer Karel VI betwisten Frankrijk en Pruisen de troonopvolging. Daardoor ontstaat de Oostenrijkse successieoorlog, 1740-1748, die onder meer wordt uitgevochten in het zuidelijke deel van de Nederlanden.

Een geallieerd leger van Engelsen, Hollanders en Oostenrijkers voorkomt een Franse verovering van het strategisch belangrijke Maastricht.

De Franse generaal Von Löwenthal begint het beleg van Bergen op Zoom, met het doel de geallieerden bij Maastricht weg te lokken. Zijn troepen, 20.000 man sterk, arriveren op 12 juli 1747 bij Bergen op Zoom.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

In 1747 voldoet de vesting Bergen op Zoom geheel aan de inzichten van meestervestingbouwer Menno van Coehoorn.

De stad, bijgenaamd ‘La Pucelle’ (de maagd), wordt beschouwd als de sterkste vesting van de Republiek.

vervolg

De ‘verkeerde’ stad Een erekwestie

De Franse afleidingsmanoeuvre om het grote geallieerde leger van Maastricht naar Bergen op Zoom te trekken mislukt. De geallieerde bevelhebber stuurt slechts hulptroepen naar Oudenbosch, die zich daar legeren en afwachten…

De bezetting van Bergen op Zoom wordt voor de Fransen een erekwestie. Een succesvolle bestorming van deze onneembaar geachte vesting zal de geallieerden een gevoelige slag toebrengen. De Fransen snakken naar een duidelijk succes. Von Löwenthal verdrievoudigt zijn troepenmacht naar zo’n 60.000 man.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

In de loopgraven De belegering van een stad

Franse troepen werken zich zo steeds dichter naar de vestingwerken toe. Zij graven hun loopgraven zigzagsgewijs, waardoor vanuit de vesting niet rechtstreeks in zo’n loopgraaf kan worden geschoten.

Overdag beschiet men elkaar over en weer met kanonskogels en mortiergranaten. Regelmatig bereikt het vuur de buskruitvaten, die daardoor ontploffen en veel slachtoffers veroorzaken.

Tientallen huizen en zelfs de Grote of Gertrudiskerk gaan in vlammen op.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

Franse infanteriebataljons graven ’s nachts loopgraven en voorzien ze van schanskorven om de gravers te beschermen.

Sommige loopgraven zijn wel drie meter breed, zodat de karren met munitie erdoor kunnen.

Vliegend vaandel en slaande trom Het veroveren van de bedekte weg*

Vanuit de bedekte weg heeft de belegeraar een vrij schootsveld op de stenen onderzijden van de bastions, ravelijnen en de hoofdwal. Worden deze vestingonderdelen ondermijnd en kapotgeschoten dan kan een stad bestormd en ingenomen worden.

Dankzij een voortreffelijke constructie van Menno van Coehoorn kunnen de geallieerden de stad zelfs ná de inname van de bedekte weg blijven verdedigen. Dit brengt de Fransen tot wanhoop: pas 40 dagen later lukt het ze de stad te bestormen.

* Bedekte weg: door een aarden wal beschermde weg rond de buitengracht bedoeld voor het plaatsen van wapens en troepen.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

Is de bedekte weg eenmaal in vijandelijke handen dan is de overgave nabij. De belegerden krijgen dan een vrije aftocht met ‘vliegend vaandel en slaande trom’. Maar niet bij Bergen op Zoom…

vervolg

Vliegend vaandel en slaande trom Verslag van een ooggetuige

Von Löwenthal geeft op 5 augustus het sein tot aanval: vier granaten worden gelijktijdig afgeschoten.

Drie groepen van 40 Franse vrijwilligers, acht werkers en acht mineurs maken het terrein ‘vrij’ door vijandelijke mijnen en kruitworsten (lonten) op te sporen.

De Fransen zoeken dekking op het saillant (uitstekend deel) van de bastions en brengen daar verschillende mijnladingen tot ontploffing. Mineurs maken mijnen van de belegerden onschadelijk. Met succes: de bedekte weg wordt na twee dagen strijd ingenomen.

Drie Franse officieren sneuvelen en 28 raken gewond.

Het aantal gesneuvelde Franse soldaten bedraagt 30 en er zijn 400 gewonden.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

De Zweed Jacob Eggers is tijdens het beleg van Bergen op Zoom aanwezig als militair waarnemer in Franse dienst.

Over de inname van de bedekte weg op 5 en 6 augustus 1747 maakt hij een verslag.

Ondermijnd Mineurs in actie

Behalve beschietingen maakt ook het leggen van gangenstelsels tot onder de wallen van de vesting deel uit van de belegering door de Fransen. De bedoeling is dat de vestingwerken door ondergrondse explosies verzwakt raken.

Het graven van de gangen en het leggen van de explosieven is een levensgevaarlijk werk voor de mineurs.

Aan de andere kant doen de belegerden precies hetzelfde. Met dit verschil dat zij reeds bestaande gangen betrekkelijk eenvoudig verder kunnen uitgraven.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

In het dagboek van Jacob Eggers, militair waarnemer in Franse dienst, staat dat de Franse mineurs soms het graafwerk kunnen horen van de belegerden, die onder hen ook bezig zijn in een mijngang.

Van alle hulp verstoken Pogingen van buitenaf tot ontzet

Een voldoende sterk geallieerd leger, dat de stad zou kunnen ontzetten, komt echter niet in actie. De Engelse opperbevelhebber van het geallieerde leger nabij Maastricht houdt plannen daartoe tegen. De geallieerde troepen in Oudenbosch zijn te gering in aantal. Zij kunnen slechts de konvooien met munitie en proviand op de Franse aanvoerlijnen saboteren.

Generaal Von Cronstrรถm, de opperbevelhebber van de troepen in en om het belegerde Bergen op Zoom, staat machteloos bij de weigeringen om de vesting te komen ontzetten. Ook de belegerde Bergenaren zijn hevig teleurgesteld.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

De Fransen worden continu beschoten vanuit de stad.

Bovendien bestaat de dreiging dat een geallieerd leger hen elk moment in de rug kan aanvallen.

Deze Franse soldaten hebben stalen zenuwen.

Was getekend De bestorming begint

Op 16 september om vier uur ’s ochtends wordt de bestorming door de Fransen ingeluid. Grenadiers dringen als eersten de verschansingen in de bastions binnen. Er wordt weinig tegenstand geboden. Franse bataljons laten, na nog geen half uur, hun vlaggen op de hoofdwal wapperen.

Inmiddels hebben de grenadiers de Grote Markt bereikt. De overmacht is te groot. De soldaten die vergeefs de vesting hebben verdedigd, kiezen het hazenpad naar de Steenbergsepoort, van waaruit zij de stad ontvluchten.

Voor Het Markiezenhof ligt de straat bezaaid met lijken en dodelijk gewonden. Om negen uur die ochtend is de stad geheel in Franse handen.

Knecht Vive la France of recht Beleg Van kerkelijke Bergen opliefdadigheid Zoom 1747 volgens naar arbeidsrecht de Fransen

Waarnemer in Franse dienst Jacob Eggers houdt een minutieus dagboek bij van de belegering in 1747.

Dankzij de Nederlandse vertaling van luitenantkolonel b.d. Wim van Riemsdijk in 2007 is dit ooggetuigenverslag te lezen voor een groot publiek.

vervolg

Was getekend De Fransen plunderen de stad

De zege voor de Fransen is compleet wanneer de stadspoorten en de straten naar de haven overmeesterd zijn. Aangezien Bergen op Zoom zich niet vrijwillig overgeeft hebben de Franse soldaten het (krijgs)recht de stad te plunderen. Hoewel hun officieren dat verbieden doen zij dat toch en wel op uiterst wrede wijze. Jacob Eggers vermeldt in zijn journaal: ‌ toen de zegevierende soldaten zich meester [van de stad] waanden, won bandeloosheid het van de discipline. Hoewel de commanderende officieren zich alle mogelijke moeite gaven daaraan paal en perk te stellen...

‌ deuren van huizen en kelders werden ingeramd, er werd geplunderd, gedronken en alle teugels gingen los. Ten slotte maakte bij de overwinnaars de zoetste vreugde plaats voor woeste drift.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

vervolg

Was getekend Na de bestorming

Luitenant-generaal Von Cronstrรถm, opperbevelhebber van alle Staatse troepen, besluit met de legerleiding de stad te ontvluchten, al hun bezittingen achterlatend.

Het Franse leger maakt zich meester van de buit: 188 kanonnen en een enorme hoeveelheid munitie. Aan de haven eigent men zich zeventien gebouwen toe gevuld met munitie en proviand. Ook de krijgskas en het vaaten zilverwerk van de generaals vallen in Franse handen.

Op 25 september, na tien dagen van excessief geweld, breekt Von Lรถwenthal zijn kampen op. De Fransen vertrekken naar Antwerpen en laten een ontredderd Bergen op Zoom achter.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

vervolg

Was getekend De verovering wordt gevierd

Wanneer het nieuws van de verovering en de bloedige plundering van Bergen op Zoom de Franse koning Lodewijk XV bereikt, is het even spannend voor de bevelhebber van het Franse leger Von Löwenthal. Wordt hij ter dood veroordeeld vanwege de onnodige excessen of zal hij juist gepromoveerd worden? De koning besluit tot het laatste.

Terwijl Bergen op Zoom in puin ligt wordt de overwinning in Parijs uitbundig gevierd. Louis Caix d’Hervelois componeert speciaal het stuk ‘La Berg op Zoom’ als herinnering aan dit wapenfeit; ook wordt een herdenkingspenning geslagen.

De puinhopen van Bergen op Zoom trekken nog jarenlang ramptoeristen naar de stad.

Vive la France

Beleg Bergen op Zoom 1747 volgens de Fransen

Verantwoording Verantwoording objecten Gildenvlag met Bourgondisch kruis; in medaillon aan de voorzijde Sint Sebastiaan, aan de achterzijde Sint Gertrudis Kopie op kleinere schaal van het origineel Deze gildenvlag is tijdens de inname van Bergen op Zoom op 17 september 1747 buit gemaakt door de Franse officier Jean Vanderquant. In 1995 hebben nazaten van Vanderquant de vlag teruggegeven aan Het Markiezenhof. De zijden vlag is geconserveerd maar dusdanig kwetsbaar dat tentoonstellen niet mogelijk is. De originele afmeting bedraagt 263 x 230 cm

Mortiergranaat met Franse lelie in reliĂŤf HURTAV (ijzerfabriek van Hurtaultin de Champagne), 1747, ijzer Met deze 85 kilo zware, holle granaat is Bergen op Zoom tijdens de belegering in 1747 door de Fransen bestookt. De met buskruit gevulde granaat werd met brandend lont afgevuurd

Verantwoording bladerboek

Agge mar Vive la France leut et

‘Prise de Berg-op-Zoom’.

Generaal Von Löwenthal te paard voor Bergen op Zoom in 1747 P. Barbier, gegraveerd door J. Morret in 1787

Plattegrond van de vesting Bergen op Zoom, situatie 1747

‘Vue de la Ville et des Forts de Berg-op-Zoom assiegée par l’armée française’. Beschieting van Bergen op Zoom door de Fransen in 1747 Brouard, circa 1748, gegraveerd door M. Marvie, ingekleurde kopergravure. Op de achtergrond rechts is het heuvelachtige landschap te zien met de fortenlinie Moermont, Pinssen en de Roovere. Op de voorgrond bevinden zich enige huizen en struikgewas ten zuiden van de stad, vermoedelijk ter hoogte van het huidige Nieuw-Borgvliet.

Zelfs na de verovering van de bedekte weg zijn de aanvallers nog niet veilig en worden onder vuur genomen door de verdedigers In: Nicolas Faucherre en Philippe Prost, Le triomphe de la Méthode.

Le traité de l’attaque des places de Monsieur de Vauban, ingénieur du roi. Parijs 1992

Vastenavend Beleg Bergen in hetop Krabbegat Zoom

1747 volgens de Fransen

‘Le siège Berg-op-Zoom après qu’une tranchée ait été ouverte dans la nuit du 14 au 15 julliet 1747’ Nicolas van Blarenberghe, 1786, gouache

Plattegrond van lunet Zeelandia en omgeving 1747, ets. Uitgever R. & I .Ottens te Amsterdam

Chateau de Versailles

Jacob Eggers Jacob Wessel, 1765 Zweedse Academie van Wetenschappen, Stockholm

Door middel van het laten ontploffen van mijnen onder de vestingwerken proberen de aanvallers een bres te slaan In: Nicolas Faucherre en Philippe Prost, Le triomphe de la Méthode.

Le traité de l’attaque des places de Monsieur de Vauban, ingénieur du roi. Parijs 1992

Via ondergrondse gangen kan men ongezien troepen verplaatsen In: Nicolas Faucherre en Philippe Prost, Le triomphe de la Méthode.

Le traité de l’attaque des places de Monsieur de Vauban, ingénieur du roi. Parijs 1992

Isaak baron Kock von Cronström Gerrit Alberts, eerste helft 18de eeuw

Gedurende twee maanden wordt Bergen op Zoom gebombardeerd Reinier Vinkeles en C. Bogerts naar J. Buys, 18de eeuw

‘Berg-op-Zoom prise d’assaut le 16e septembre 1747 à 4 heures du matin’. Bergen op Zoom wordt na een stormaanval ingenomen door de Fransen Nicolas van Blarenberghe, 1786, gouache

Particuliere collectie. Foto: RKD/ Iconografisch Bureau, Den Haag

Chateau de Versailles

Titelpagina van het dagboek van Jacob Eggers: Journal du Siège de BergopZoom 1750

De val van Bergen op Zoom Barend Wijnveld Jr., 19de eeuw

Ruïnes van de Grote Kerk (Sint-Gertrudiskerk) te Bergen op Zoom Simon Fokke, 1772, ets en gravure naar Cornelis Pronk 1748

Vernielingen in de Hoogstraat te Bergen op Zoom Simon Fokke, 1772, ets en gravure naar Cornelis Pronk 1748

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge mar Vive la France leut et

Vastenavend Beleg Bergen in hetop Krabbegat Zoom

1747 volgens de Fransen

Digitale bibliotheek voor de Nederlandse letteren

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Het noodlot tegemoet

De ‘verkeerde’ stad

Juli 1747

Verraad

Augustus 1747

September 1747

De dominee vertelt

De ‘verkeerde’ stad Beleg van Bergen op Zoom als afleidingsmanoeuvre

Na het overlijden van de Oostenrijkse keizer Karel VI betwisten Frankrijk en Pruisen de claims van troonopvolgers. Deze Oostenrijkse successieoorlog, 1740-1748, wordt onder meer uitgevochten in het zuidelijke deel van de Nederlanden.

Een geallieerd leger van Engelsen, Hollanders en Oostenrijkers voorkomt een Franse verovering van het, strategisch belangrijke, Maastricht. Het beleg van Bergen op Zoom is bedoeld om de geallieerden bij Maastricht weg te lokken. Het Franse leger arriveert op 12 juli 1747 met 20.000 soldaten bij Bergen op Zoom. Het beleg van Bergen op Zoom zal bijna twee maanden duren.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

In 1747 voldoet de vesting Bergen op Zoom geheel aan de inzichten van meestervestingbouwer Menno van Coehoorn.

De stad, bijgenaamd ‘La Pucelle’ (de maagd), wordt beschouwd als de sterkste vesting van de Republiek.

Juli 1747 De eerste schermutselingen

Opperbevelhebber generaal Von Cronström vestigt zijn hoofdkwartier in Het Markiezenhof.

Aanvankelijk verloopt de verhouding met de andere generaals in en buiten de vesting wat stroef. De onderlinge gezagsverhoudingen blijven problematisch. Voormalig bevelvoerder Van Hessen-Phillipsthal vertikt het om “een […] onnut meubel in eene belegerde stat te sijn”.

Een eerste gezamenlijk besluit is de Fransen door middel van kleine uitvallen te ontregelen. Deze richten nog weinig schade aan.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Stadhouder Willem IV geeft de 86-jarige generaal baron Von Cronström het opperbevel over alle Staatse troepen in Zeeland, Brabant en Limburg.

Zijn eerste opdracht is het verdedigen van de vesting Bergen op Zoom.

vervolg

Juli 1747 Het leger is op sterkte

Volgens een in die tijd gehanteerde vuistregel moet een aanvaller vier tot vijf maal zo sterk zijn als de verdediger. Von Cronström kan in juli tegenover 20.000 à 25.000 Franse soldaten 15.550 man inzetten.

Hiervan bevinden zich 2.950 in de vesting, 11.000 man in de linie buiten de stad en 1.600 in Steenbergen.

Alleen de artilleriecompagnie, die de kanonnen en mijnen in de vesting bedienen, is drastisch onderbezet.

Slechts 65 man, terwijl minstens 300 man noodzakelijk wordt geacht.

De Fransen zijn er erg op gebrand deze strijd te winnen. Later breidt de Franse bevelhebber Von Löwenthal zijn troepenmacht zelfs uit tot bijna 60.000 man.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Verraad Plannen en posities doorgespeeld

Als bij het krieken van de dag in juli 50 arbeiders de bedekte weg verlaten om Franse loopgraven te vernielen, zijn Franse grenadiers bliksemsnel ter plaatse. Ook de avond erop lijkt het of de Fransen op de hoogte zijn van de plannen vanuit de vesting.

Pas maanden later, na de inname van de stad, vindt men het verraderlijke document. Het blijkt een wraakactie te zijn geweest van een timmerman op burgemeester Van der Hulst.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

In de stad gaat het gerucht dat ene Jan Draat en zijn vrouw op verzoek van de burgemeester brieven bezorgen aan de Fransen met daarin de Bergse posities en plannen. Von Cronstrรถm laat ze ondervragen maar men ontkent elke betrokkenheid.

Augustus 1747 Een regen van vuur en bommen

Veel inwoners zijn de stad al vóór het beleg ontvlucht. Wie het zich kan veroorloven verlaat Bergen op Zoom. De straten direct achter het front zijn sowieso verlaten.

Het is de Fransen erom te doen het moreel van de bevolking te breken. In de hoop dat het zal bijdragen tot een snelle overgave van de stad wordt zij dag en nacht bedekt met een bommentapijt. Grote delen van de stad, waaronder de Grote of Sint-Gertrudiskerk, worden in brand geschoten.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

De Fransen komen met elk gegraven zigzagloopgraaf steeds dichter bij de plaats waar ze hun slotoffensief willen inzetten: de hoofdwal met de bastions Coehoorn en Pucelle, en het ravelijn Dedem.

vervolg

Augustus 1747 Ondermijnd gezag Geen enkele generaal wil zijn vingers branden aan een massale tegenaanval om de vesting te ontzetten. Een gemiste kans, want zeker in het begin van het beleg zijn de partijen nog goed aan elkaar gewaagd.

Men onderneemt niet veel meer dan het verstoren van de Franse aanvoerlijnen, en af en toe worden verse bataljons gestuurd om de oververmoeide belegerden te vervangen. Von Cronstrรถm is woedend, de Bergse bevolking hevig teleurgesteld.

Na het vallen van de vesting moet Von Cronstrรถm zich voor de Hoge Extraordinaire Krijgsraad verantwoorden. De Krijgsraad verwijt hem niets te hebben ondernomen in de beginfase van het beleg.

Ook zijn vlucht uit de stad na de bestorming van de vesting wordt hem niet in dank afgenomen.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

September 1747 De dag vóór de inname Een officier uit de linie voor Bergen op Zoom schrijft op de dag vóór de inname van Bergen op Zoom een verslag.

Hij blijft verbazend positief. … De vijand heeft een bres geschoten op de hoofdwal, maar vordert weinig. […] er is nog een harde noot voor haar te kraken. … Ons wordt verzekerd dat zij [de vijand] het Fort Dedum niet kunnen mineren. Mocht dat wel lukken dan geef ik haar nog vier weken eer zij de stad kunnen bestormen. … Nooit is het vuur zo sterk geweest als nu.

Geen van partijen geeft een strobreed toe.

Ik heb goede hoop.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

vervolg

September 1747 De bestorming op 16 september

Von Cronström ziet de Fransen binnenvallen en verlaat de stad met “de Heeren van de Regeringe deze Stad” die zo, volgens een ooggetuige, “aan de woede der vyanden […] ontquamen”.

De grootscheepse stormaanval van de Fransen begint op 16 september om vier uur ’s morgens en komt voor de bevelhebbers van de stad als een complete verrassing. De gouverneur van de vesting slaat pas alarm als de Fransen de stad al binnen zijn.

Voor Het Markiezenhof en op de Grote Markt komt het tot een bloedig treffen. De Staatse troepen trekken zich terug en laten Bergen op Zoom in handen vallen van moordende en plunderende Franse soldaten.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

De dominee vertelt Ooggetuigenverslag van dominee Folkers

Op de fatale dag wordt dominee Folkers geschopt, geslagen en met bajonetten bewerkt. Nadat de eerste groep plunderaars zijn huis verlaat komt een nieuwe bende binnen: Een van deze [nieuwe] baldadigers, mij in dezen staet ziende [naakt], stoot hij mij drie of vier mael met mijn rug en achterhooft zoodanig tegen den muur, dat ik niet anders dachte dan dat mijne hersenen en ogen uit mijn hooft vlogen. Kort daerna zag ik hoe 12 of 14 baldadigers mijne meidt Adriaentje voor de 2 e maal aenpakken. Wat deze booswichten daer verder met haer gepleegt hebben gebiedt de eerbaerheit te zwijgen.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Dominee Jacobus Folkers houdt een dagboek bij van de belegering. Hij verhaalt over de inname van de stad en de misdragingen van de Franse soldaten.

vervolg

De dominee vertelt Ooggetuigenverslag van dominee Janssen Ook elders in de stad vinden mensonterende taferelen plaats. Volgens dominee Janssen komt: … uit de Waterpoort … een getal van 60 à 80 arme en ongelukkige Bergenaars, meest alle naakt; de eene bekleed met een zak, de ander bedekt met een mat, blootshoofds en barrevoets, trappelende in den slijk en nat wordende van den regen.

Op 17 september, de dag na de inname, rijdt een groep van 80 Franse ruiters door de stad om het plunderen te laten ophouden. Het stopt echter niet. Dominee Janssen ziet dat de Fransen zelfs de lijkkisten op het kerkhof naar boven halen om ze op kostbaarheden te doorzoeken: … geheel en halfvergane doode lyken lagen op de vloer geworpen uit de dootkisten. … de vyanden die levenden nog doden spaarden zijn van gedagten geweest dat in die lykbussen schatten verborgen lagen.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

vervolg

De één zijn brood…

Na de belegering De verovering en de bloedige plundering van Bergen op Zoom trekken nog jarenlang een enorme wissel op de stad en zijn bevolking. De Bergenaren zijn in een puinhoop achtergelaten; compleet berooid en ernstig getraumatiseerd.

De belegering heeft bovendien verregaande persoonlijke consequenties voor de betrokken soldaten.

Duizenden strijders hebben het leven gelaten, zijn gewond geraakt of krijgsgevangen gemaakt.

Von Löwenthal aan Franse zijde wordt, in plaats van gestraft voor de plunderingen door zijn manschappen, juist gepromoveerd tot maarschalk. De Staatse generaal von Cronström moet zich, vanwege het verlies van de stad, verantwoorden voor de hoogste krijgsraad.

Het noodlot tegemoet

Het beleg van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Ook na het beleg van 1747 blijft Bergen op Zoom internationale bekendheid genieten.

Ditmaal als dé trekpleister voor ramptoeristen!

Verantwoording Verantwoording objecten Mortierbom Circa 1747, ijzer

Mortierbommen 18de eeuw, ijzer

Friedrich Wilhelm Freiherr von Witzleben, heer van Angelroda (1712-1747) Anoniem, circa 1747, olieverf op doek Witzleben is eerste luitenant bij de grenadiers van een Würzburgs infanterieregiment.

Op 10 augustus 1747 wordt zijn bataljon ingezet bij een poging om de Franse belegering van Bergen op Zoom te doorbreken.

Witzleben sneuvelt te Wouw ten gevolge van een kanonschot

Kogels 17de eeuw, ijzer

Verantwoording bladerboek Het beleg van Bergen op Zoom in spiegelbeeld Atelier van F. Chereaut, midden 18de eeuw, opticaprent, gravure op papier

Plattegrond van de vesting Bergen op Zoom, situatie 1747

Het Markiezenhof Cornelis Pronk, 1748, pen in grijs en zwart, penseel in grijs

Isaak baron Kock von Cronström Gerrit Alberts, eerste helft 18de eeuw

Brabant-Collectie, Universiteit van Tilburg

Particuliere collectie. Foto: RKD/ Iconografisch Bureau, Den Haag

Plattegrond van de aanvallen op de stad tussen de bastions William en Belvedère gezien vanuit de vesting Anoniem, 1747, uitgave N. de Leth

Aanval van grenadiers In: Nicolas Faucherre en Philippe Prost, Le triomphe de la Méthode. Le traité de l’attaque des places de Monsieur de Vauban, ingénieur du roi.

Parijs 1992

Agge noodlot Het mar leut ettegemoet VastenavendHet in het beleg Krabbegat van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Detail van een tekening van de belegering van Bergen op Zoom in 1747 Dirk Langendijk, midden 18de eeuw, inkt in zwart en grijs

Detail van een Duitse prent van de aanval van de Fransen op Bergen op Zoom Anoniem, 1747 Brabant-Collectie, Universiteit van Tilburg

Brabant-Collectie, Universiteit van Tilburg

Ruïnes van de Grote Kerk te Bergen op Zoom Simon Fokke, 1772, ets en gravure naar Cornelis Pronk 1748

Missive van een voornaam officier uit de linie voor Bergen op Zoom 15 september 1747, papier Brabant-Collectie, Universiteit van Tilburg

De ruïnen van Bergen op Zoom Reinier Vinkeles en C. Bogerts naar J. Buys, midden 18de eeuw

Detail uit ‘Vue de la Ville et des Forts de Berg-op-Zoom assiegée par l’armée française’.

Beschieting van Bergen op Zoom door de Fransen 1747 Brouard, circa 1748, gegraveerd door M. Marvie, ingekleurde kopergravure Op de achtergrond rechts is het heuvelachtige landschap te zien met de fortenlinie Moermont, Pinssen en de Roovere. Op de voorgrond bevinden zich enige huizen en struikgewas ten zuiden van de stad, vermoedelijk ter hoogte van het huidige NieuwBorgvliet.

Allegorie op de verovering van Bergen op Zoom Detail uit: ‘Plan des Attaques de Berg-op-Zoom en 1747’, ets en gravure, Weis, Straatsburg 1750

Titelpagina van het Dagverhaal van het beleg van Bergen op Zoom in 1747 door dominee J.A. Folkers 1895, papier

Het geruïneerd fontijntje, te Bergen op Zoom Simon Fokke, 1772, ets en gravure naar Cornelis Pronk 1748

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. © 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Agge noodlot Het mar leut ettegemoet VastenavendHet in het beleg Krabbegat van 1747 gezien vanuit Bergen op Zoom

Titelpagina van het Kort en beknopt verhaal van ’t gepasseerde ten tyde van de Overrompeling der STAD BERGEN OP DEN ZOOM Op den 16 September 1747 door dominee Johannes Janssen 1777, papier

De schuttersgilden

De macht van de elite

Voor heer en stad!

Schutter voor het leven

Machtige mannen

Schieten voor de (h)eer

Arbitrale uitspraak

Gestreken vaandel

Voor heer en stad!

Gildenbroeders vanaf de veertiende eeuw

In het Octroy of de Keur staat het schutters­ reglement: strak omschreven rechten en plichten van de schutters en hun bestuurders, de deken en gezworenen. Vooral de plichten zijn omvangrijk!

Vanaf de zestiende eeuw kent Bergen op Zoom zes schuttersgilden, met elk zijn eigen patroonheilige: vier hand- en voetbooggilden, het schermers­gilde Sint-Michiel en het kolveniers­ gilde (vuurwapendragers) Sint-Antonius. De gilden oefenen aan de buitenkant van de stad rond de Bospoort en bij de Korenmarkt.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Rijke kooplieden, stadsbestuurders en de heer (later markies) van Bergen op Zoom laten zich vanaf de veertiende eeuw beschermen door schutters van het voetbooggilde SintJoris en het handbooggilde Sint-Sebastiaan. De gilden zweren een eed van trouw aan hun heer en stad.

Schutter voor het leven Rechten en plichten van het broederschap

Bij toetreding tot een gilde is een financiĂŤle bijdrage verplicht. Is iemand eenmaal lid van het schuttersgilde dan is uittreden slechts mogelijk als hij zijn verplichtingen niet kan nakomen. Een nieuw lid wordt gekozen door het bestuur van het gilde.

Een schutter dient verplicht aanwezig te zijn bij feestdagen en begrafenissen. Thuis moeten zijn kleding en wapen klaarliggen. Er zijn boetes voor ruzie maken, schelden en het niet komen opdagen tijdens bijeenkomsten.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Als de kerkklok luidt weten alle gildebroeders waar ze zich onmiddellijk moeten verzamelen. Zij zijn het tenslotte die als lijfwacht de heer en de stadsbestuurders beschermen.

Machtige mannen Bestuurlijke en representatieve taken

De schuttersgilden nemen deel aan alle belangrijke feesten, zoals de Kruisommegang en de Sacramentsprocessie. Hoog bezoek van vorsten en gasten luisteren zij op met hun weelderige kostuums, vaandels en wapens. Elk gilde heeft zijn eigen vaandel.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Schepenen en burgemeesters zijn vaak afkomstig uit de beste en rijkste leden van de schuttersgilden. Het zijn dus machtige mannen!

vervolg

Machtige mannen Kleding en uitrusting

Een schutter draagt een hemd, een pofbroek, met daarover een tabbaard, een korte, tot de knieĂŤn reikende mantel en handschoenen. Een boog met minimaal een half dozijn pijlen behoren ook tot standaarduitrusting van een gildelid. De gildeleiding draagt op zijn hoofd een kaproen (de schuttersmuts).

Een voetboog is een grote kruisboog, die gespannen wordt door de voet voor aan de boog in een beugel te plaatsen. Daarna wordt de pees met de hand verder uitgetrokken. Het vereist flinke kracht deze boog te spannen!

De macht van de elite

De schuttersgilden

Schieten voor de (h)eer Koningsschieten

Elk jaar worden schietwedstrijden gehouden: het koningsschieten. In feestelijke optocht trekken de schutters en de hele burgerij naar het schietveld. Men plant daar een hoge paal met een piek waarop een houten papegaai is vastgezet.

Wie de vogel van de mast af schiet is de koning. Hij wordt voor het hele jaar vrijgesteld van betalingen en heeft bij alle openbare feesten de beste plaats. Na afloop volgt een omvangrijk feestmaal.

De macht van de elite

De schuttersgilden

De koning van het schuttersfeest ‘betaalt’ voor deze eretitel: hij moet het gilde een mooie vette hamel (een schaapsbuik) cadeau doen, en het gildezilver aanvullen met een schild van minstens 15 stuivers.

vervolg

Schieten voor de (h)eer Brabantse landjuwelen

Elke stad houdt schutterstoernooien, waaraan ook schuttersgilden uit andere steden meedoen. Het stadsbestuur betaalt hieraan mee, met zilver, wijn en bier. Uit deze schietspelen ontwikkelen zich later, in de vijftiende eeuw, de Brabantse landjuwelen.

Bij deze landjuwelen gaat het om de prijs. De winnaar krijgt ĂŠĂŠn zilveren schaal. Gaat het om de laatste wedstrijd van de zevenjarige wedstrijdcyclus dan ontvangt hij maar liefst zeven zilveren schalen.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Arbitrale Uitspraak De macht van de gilden beknot

Woedend bestormen enkele gildeleden het stadhuis, en bedreigen de schepenen met de dood. Deze actie loopt zo hoog op dat Filips de Goede, hertog van Brabant zich ermee bemoeit.

Filips tolereert deze opstand niet en geeft heer Jan II van Glymes opdracht de oproerkraaiers te straffen. Vier gildebroeders worden onthoofd en er worden zware geldboetes opgelegd. Met een ‘Arbitrale Uitspraak’ wordt bovendien de macht van de gilden in het stadsbestuur beknot.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Met hun vertegen­ woordigers in het stadsbestuur hebben de gilden veel macht.

In 1454 verhogen de schepenen van Bergen op Zoom de accijns (belasting) op het bier zonder de gilden hierin te kennen.

Gestreken vaandel De gilden worden opgeheven

In de zeventiende eeuw leggen pijl en boog het af tegen de kracht van vuurwapens. De rol van de gilden als spil in de verdediging van de stad verdwijnt. In de militaire organisatie van die tijd is geen plaats meer voor hen. Er ontstaan nieuwe gewapende burgerwachten.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Op 16 september 1591 worden alle schuttersgilden op het stadhuis van Bergen op Zoom ontboden en door de militaire gouverneur Thomas Morgan van hun eed ontslagen.

vervolg

Gestreken vaandel De Rode kapel De Rode kapel in de Sint-Gertrudiskerk op de Grote Markt van Bergen op Zoom is tot het eind van de zestiende eeuw de kapel van het schuttersgilde Sint-Sebastiaan.

In 1986 wordt dit gilde opnieuw opgericht. Men laat ook de kapel restaureren. Aan weerszijden van de kapel bevinden zich de beelden van Sint-Sebastiaan en Sint-Ambrosius, de beschermheiligen van de gelijknamige schuttersgilden.

Het gilde Sint-Sebastiaan van Bergen op Zoom verzorgt nu jaarlijks demonstraties handboogschieten, vendelzwaaien, trommelen en bazuinblazen. De gildeleden zijn ook present tijdens festiviteiten als de Maria Ommegang en Koninginnedag.

De macht van de elite

De schuttersgilden

Verantwoording Verantwoording objecten Vaandel van het Sint-Sebastiaans­ gilde Bergen op Zoom 1845, zijde In het medaillon Sint Sebastiaan.

Links het stadswapen van Bergen op Zoom. Rechts Sint Gertrudis, patroonheilige van de stad

Eikenhouten paneel van het Sint-Sebastiaansgilde Bergen op Zoom 18de-19de eeuw Sebastiaan is officier in het Romeinse leger. Hij bekeert zich tot het christendom en wordt daardoor ter dood veroordeeld waarna hij met pijlen wordt beschoten

Verantwoording bladerboek ‘Keur’, reglement van het kolveniersgilde, met het wapen van Glymes en Bergen op Zoom 1561, perkament

Polsbeschermer van het Sint-Sebastiaansgilde Bergen op Zoom 1594, ivoor

Op deze prent wordt de gewapende burgerij in de zuidelijke Nederlanden voorgesteld 1580 Linksboven zijn de wapendragers te herkennen, daarnaast een kapitein en een luitenant. Er onder staan drie musketiers afgebeeld. Naast hen volgen twee muzikanten. Na de hellebaardiers (op de derde rij) volgen op de laatste rij onder andere de sergeant-majoor en de kolonel

Portret van Pierson la Hues. Hij is 31 jaar lang trommelslager bij het gilde van de Oude Handboog te Antwerpen Gillis Coignet, 1581 La Hues fungeert ook als brievenbesteller. Daarom draagt hij op het schilderij een open tas met daarin enkele brieven Koninklijk Museum voor Schone Kunsten, Antwerpen

Legermuseum, Delft

Kraag van het SintAmbrosiusgilde Borgvliet bestaande uit zeven met scharnieren aan elkaar gezette platen met onder andere het opschrift ‘St. Ambroos 1713’ 1713, zilver Aggemacht De mar leutvan et de Vastenavend elite Dein schuttersgilden het Krabbegat

De Grote Markt te Bergen op Zoom. Detail waarop een schout te zien is met twee van zijn knapen en een kolvenier Toegeschreven aan Abel Grimmer, naar een gouache door Hans Bol uit 1587 National Gallery of Art, Washington

Koningsschild Sint-Ambrosius­ gilde Borgvliet 1851, zilver

Zilveren kraag van het Sint-Sebastiaansgilde Bergen op Zoom 1889, zilver

Beul bij de onthoofding van een veroordeelde Soester miniatuur, 14de eeuw

Ambtenaren, belast met de heffing van de stedelijke wijnaccijns, meten de hoeveelheid wijn in een vat Na 15de eeuw In: F.H.M. Grapperhaus, Belasting, vrijheid en eigendom.

Amsterdam 1989

Stadtarchiv Soest

Kruisboog of balansboog 19de eeuw, hout, staal en messing

Vendelzwaaien op de Grote Markt te Bergen op Zoom door het schuttersgilde St. Sebastiaan Bergen op Zoom & Borgvliet Foto: PR schuttersgilde St. Sebastiaan Bergen op Zoom & Borgvliet, 30 april 2008

Het stadhuis aan de Grote Markt Jan Bulthuis, 1786, ets naar Abraham de Haen 1739

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam Aggemacht De mar leutvan et de Vastenavend elite Dein schuttersgilden het Krabbegat

De objecten in de vitrine

Achter glas

Verantwoording objecten Maquettes Maquette van Bergen op Zoom als vestingstad in 1747 Henk van Tilborg, 1974, diverse materialen Deze maquette is op schaal nagebouwd naar het exemplaar van NĂŠzot dat in 1750 na de inname van Bergen op Zoom voor Lodewijk XV is gemaakt

Maquette van het bastion Coehoorn Henk van Tilborg, 1974, diverse materialen Het schaalmodel van het bastion Coehoorn en een deel van het ravelijn Dedem is een uitvergroting van een detail van de grote maquette van 1747 in het midden van de zaal. Onderdelen van de vestingwerken zijn opengewerkt, om een beter beeld te geven van de complexiteit van het geheel

Schuttersgilden Polsbeschermer van het gilde van Sint-Sebastiaan 1594, ivoor

Zilveren kraag van het SintAmbrosiusgilde Borgvliet 1713 Opschrift: St. Ambroos 1713.

Borgvliet is een heerlijkheid bij Bergen op Zoom

Zilveren koningsschild van het Sint-Ambrosiusgilde Borgvliet 1851

Zilveren kraag van het Sint-Sebastiaansgilde Bergen op Zoom 1889

Zilveren koningsschild van het Sint-Sebastiaansgilde Bergen op Zoom 1822

Tinnen kannen van het Sint-Sebastiaansgilde te Bergen op Zoom 1813 en 1817

Koperen koningsschild uit Wouw 18de eeuw

Geelkoperen gildenschild uit Wouw 18de eeuw

Agge marglas Achter leut et DeVastenavend objecten in inhet deKrabbegat vitrine

Een Schotse en Franse soldaat Weergave van uniformen van soldaten in het Staatse en in het Franse leger Kees Warmoeskerken, 2009, acryl op paneel Het Schotse regiment Colyear wordt in de periode van circa 1580 tot 1795 door de StatenGeneraal ingehuurd. Het regiment heeft Bergen op Zoom in 1747 tegen de Fransen verdedigd. Het uniform bestaat uit een rode jas met omgeslagen gele panden en manchetten,

gedragen over een lang geel vest en een gele broek.

Het Franse regiment Dauphin behoort tot de elitetroepen.

Het uniform bestaat uit een witte, enigszins getailleerde lange jas met manchetten in een koningsblauwe kleur, gedragen over een lang wit vest en een witte broek.

Om de knieĂŤn en kuiten dragen zowel de Staatse als Franse soldaat beenkappen van wit of antracietgrijs zeildoek

Op papier Kaart van Bergen op Zoom en omgeving tijdens de Franse belegering Petrus Josephus of Henri Adan, 1756, reproductie Weergegeven wordt de situatie van de belegering door de Franse troepen in 1747

Overzicht van belegeringswerktuigen Uitgegeven door Petrus Schenk, 1703, ets en gravure oud gekleurd Geschonken door de Vrienden van de Stichting Cort Heijligers

Wapens Voorlader 18de eeuw, ijzer, hout en messing

Kruis- of voetboog 16de eeuw, mahonie, ijzer en touw

Kruisboog of armborst 16de eeuw, hout en staal

Kruis- of balansboog 19de eeuw, hout, staal en messing

Cavaleriesabel en schede 19de eeuw, ijzer en messing

Infanteriesabel met koord 19de eeuw, ijzer, messing, touw, zijde en zilver

Agge marglas Achter leut et DeVastenavend objecten in inhet deKrabbegat vitrine

Officierssabel infanterie 1899, ijzer

Dolk Datering onbekend, staal en messing

Infanteriesabel in lederen foedraal 1898, ijzer, messing, leer en touw

Percussiepistool van de cavalerie 19de eeuw, hout en vernikkeld ijzer

Radslotpistool 17de eeuw, hout, ijzer en ivoor

Pistool Datering onbekend, hout, ijzer en messing

Degen 17de eeuw, ijzer

Militaria Helm Eerste kwart 17de eeuw, ijzer

Musketkogeltjes 18de eeuw, lood

Geelkoperen kruithoorns 19de eeuw

Tinnen soldaatjes Eind 19de-begin 20ste eeuw

Alle in de verantwoording getoonde objecten zijn afkomstig uit de collectie van Het Markiezenhof, tenzij anders aangegeven.

Het Markiezenhof heeft ernaar gestreefd de auteursrechten van de illustraties naar behoren te regelen. Degene die desondanks meent zekere rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht zich tot Het Markiezenhof te wenden. Š 2009 Het Markiezenhof Historisch Centrum Ontwerp: Platvorm, Amsterdam

Achter glas

De objecten in de vitrine