Inclusief taalgebruik in het onderwijs

LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF

Claire Van Trimpont

‘Zoek naar wat we gemeenschappelijk hebben en niet naar de verschillen’ Claire Van Trimpont coacht organisaties, bedrijven en verenigingen om inclusiever te communiceren. Ze vertelt over het belang en de voordelen van genderbewuste communicatie op school, zowel voor personeel, leerlingen als ouders.

“Wie genderbewust communiceert, sluit niemand uit!”

TAAL OM JE THUIS TE VOELEN Via taal kan je je uitdrukken. Je zegt hoe je je voelt. Je vertelt wie je bent. “Je gebruikt taal om je thuis te voelen.” stelt Claire Van Trimpont. Maar via de communicatie van anderen, kun je ook het gevoel krijgen dat je niet meetelt, dat jouw ideeën niet meegenomen worden, dat er geen ruimte is voor hoe jij je voelt.

Dat is slecht voor het zelfvertrouwen, zelfbeeld en de ontwikkeling van deze personen.

Daarnaast kunnen via taal ook vooroordelen in stand gehouden worden. Kinderen die volop taal ontwikkelen, zijn daar erg gevoelig voor.

Zij nemen veel op.

“Dat is erg boeiend,” vertelt Claire Van Trimpont. “Als je steeds via allerlei stereotypen hoort en ziet hoe meisjes zich horen te gedragen en hoe dat voor jongens is, dan ga je ook geloven dat het zo hoort in onze samenleving.

28 MEI 2022 BASIS

Tekst Eva Tiquet

L-11

Kinderen, en later ook volwassenen, zullen zich dan ook gedragen naar deze normen. Dergelijke stereotypen zullen sturend zijn in het maken van keuzes in de schoolloopbaan en het leven.”

Kurt De Bock

Maar als er genderbewust gecommuniceerd wordt, wordt communicatie losgetrokken van de geldende stereotypen. Kinderen horen andere verhalen. Ze lezen andere berichten. Ze zien andere films en illustraties. Ze spelen met ander speelgoed. Wie aandacht heeft voor genderbewuste communicatie helpt in het wegwerken van vooroordelen. Omdat zowel kinderen als volwassenen zich daardoor meer welkom voelen op school (als leer- en werkomgeving), draagt dat zeker bij tot meer welbevinden.

Claire Van Trimpont: “Ik geef de voorkeur aan genderbewuste communicatie.

Hier geef je aan dat er inderdaad verschillen in gender zijn, en dat dat oké is.”

Claire Van Trimpont Claire Van Trimpont ondersteunt met Het Connectief organisaties om meer inclusie en diversiteit te laten weerspiegelen in hun communicatie. Ze combineert haar ervaring in marketing en communicatie met een brede kennis over diversiteit en gender.

Meer info: www.hetconnectief.be.

L-12

28 MEI 2022 BASIS

Claire Van Trimpont: “Genderbewuste communicatie beïnvloedt ook de organisatiecultuur van een school. Scholen die expliciet werk maken van genderbewuste communicatie tonen de wereld dat ze openstaan voor diversiteit.

Leraren die zich identificeren met het ruime genderspectrum voelen zich welkom op dergelijke scholen. Dat is een belangrijk middel om meer divers samengestelde lerarenteams te krijgen zodat scholen een afspiegeling kunnen zijn van de samenleving.”

EEN COMMUNICATIE DIE VERBINDT Wie genderneutraal communiceert, maakt geen onderscheid tussen het gender van de personen die je aanspreekt. ‘Gender’ wordt dus niet meegenomen in het taalgebruik. Je gaat dan heel voorzichtig om met het gebruik van voornaamwoorden, begrippen, emoties en karaktereigenschappen die in onze taal stereotiep aan mannen of vrouwen verbonden zijn.

“Maar dat is erg moeilijk omdat er wel degelijk verschillen zijn,” zegt Claire Van Trimpont. “In

LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF

ons leven, maar ook in onze taal, denken we heel binair. We gebruiken vaak tegenstelling als goed-slecht, zwart-wit, warm-koud. Maar man-vrouw of meisje-jongen is geen tegenstelling. Er zijn veel gradaties in genderidentiteit. Maar de wereld is niet binair. Er zijn veel gradaties van verschillen. Daarom geef ik de voorkeur aan genderbewuste communicatie.

Hier geef je aan dat er inderdaad verschillen in gender zijn, en dat dat oké is. En je geeft ook ruimte aan elk individu om het op een eigen manier in te vullen.”

Het is wel belangrijk om je bewust te zijn van deze verschillen. Elke leerling, elke collega, elke ouder kan een eigen genderidentiteit hebben. Wie daar alert voor is, beseft dat we vaak onbedoeld stereotiepe woorden gebruiken in ons taalgebruik. Zo zeggen we snel ‘lief meisje’, maar minder vaak ‘lieve jongen’. Dat doen we omdat we, vanuit stereotypen, ‘lief’ met meisjes associëren en minder automatisch aan jongens linken. Zo spreken we ook over ‘werkende moeders’, maar zelden over ‘werkende vaders’. Omgekeerd vertellen we over ‘zorgende vaders’, maar niet over ‘zorgende moeders’. Genderstereotiep taalgebruik komt ook tot uiting in wat je net wel of niet vernoemt.

Uiteraard vind je stereotypen niet enkel in gesproken of geschreven taal, maar ook in non-verbale communicatie. Onbewust gedragen we ons anders bij jongens dan bij meisjes.

“Wie genderbewust communiceert sluit niemand uit en houdt rekening met wat ons allemaal met elkaar verbindt. Iedereen wordt in je verhaal betrokken. Dat doe je zowel in je beeldvorming, geschreven als in gesproken communicatie,” concludeert Claire Van Trimpont.

Het werkt niet om mensen te verplichten of te verbieden bepaalde woorden te gebruiken. Dat leidt enkel tot defensieve reacties.

NIET VERBIEDEN OF VERPLICHTEN Omdat we allemaal opgegroeid zijn met stereotypen en leven in een samenleving die deze stereotypen bevestigt en voedt, is het niet eenvoudig om je ervan bewust te zijn en het anders aan te pakken. Het is een proces waarmee je vaak worstelt en dat tijd vraagt.

Claire Van Trimpont waarschuwt: “Onze samenleving evolueert zo snel dat onze taal wat achterophinkt. Het werkt niet om mensen te verplichten of te verbieden bepaalde woorden te gebruiken. Dat leidt enkel tot defensieve reacties als ‘wat mogen we nu nog wel zeggen?!’ en ‘doe eens normaal!’.

Dat zijn ook logische reacties. Taal is namelijk heel persoonlijk en weerspiegelt onze werkelijkheid. Door hieraan te sleutelen, geef je mensen het gevoel dat je aan tradities en gewoontes raakt. Maar door mensen tegen de schenen te schoppen, ga je er niet komen. Wel door de angst en onwetendheid weg te nemen. Genderbewuste communicatie betekent dat je niemand uitsluit. In plaats van te focussen op de verschillen, moet er gezocht worden naar wat er gemeenschappelijk is.”

“Geef aan dat door bewuster om te springen met taal, je de taal niet verarmt. Het is net een verrijking. Meer mensen zullen zich aangesproken voelen door jouw communicatie,” benadrukt Claire Van Trimpont.

28 MEI 2022 BASIS

L-13

Voornaamwoorden

Slimme labels

We zijn gewoon om te schrijven: “De leerling zet zijn boekentas in de gang.”

Soms lees je: “De leerling zet haar boekentas in de gang.” Sinds een tijdje duiken ook inclusieve voornaamwoorden op: “hen/die/hun”: “De leerling zet hun boekentas in de gang.” Met deze zin worstelen we. Het klinkt ons vreemd in de oren. Zetten we dan alle mogelijke voornaamwoorden in de zin?: “De leerling zet zijn/haar/hun boekentas in de gang.” Dat kan, maar het ziet er omslachtig uit. Bovendien worden zo de verschillen tussen leerlingen benadrukt. Hoe kunnen we dan genderbewust communiceren op een manier waarbij iedereen zich comfortabel voelt? Dat kan door het meervoud te gebruiken: “De leerlingen zetten hun boekentas in de gang.”

Je wil ouders informeren via een brief.

Je schrijft “Beste vaders en moeders”.

Maar dan besef je dat niet alle leerlingen een mama of papa hebben. Daarom schrijf je: “Beste ouders”. Dat is een ‘slim label’ om een grotere groep aan te spreken. Maar is dat voldoende? Je bedenkt dat er ook pleegouders zijn en sommige kinderen leven in nog een ander gezinsverband. Daarom schrijf je nu: “Beste lezers”. Dit slimme label behelst een grotere mate van gemeenschappelijkheid. Het valt niemand op dat je genderbewust communiceert.

Maar je doet het wel, met respect voor iedereen.

Of door de tweede persoon te gebruiken: “Als leerling zet je je boekentas in de gang.” Je communiceert genderbewust én mensen hebben niet het gevoel dat er aan hun taal en traditie geraakt wordt. Zo kan je defensieve reacties voorkomen.

GEWOON DOEN! Genderbewust communiceren is iets wat we ons eigen moeten maken. Eerst moeten we ons bewust worden van de dominante genderstereotypen die er zijn en die we gebruiken.

Daarna moeten we op zoek gaan naar wat ons verbindt zodat we deze stereotypen kunnen overstijgen en een communicatie opzetten waarin iedereen zich herkent. Dat is belangrijk: je communiceert niet over de verschillen, maar wel over wat verbindt.

Dat blijkt niet voor iedereen eenvoudig te zijn.

Als volwassenen willen we alles onmiddellijk goed doen. Claire Van Trimpont: “We zijn soms zo bang om fouten te maken waardoor we niets doen. Dat is jammer. Als je wil kunnen fietsen, dan moet je die fiets ook vastnemen en oefenen. Uiteraard val je. Maar je staat op en leert uit je fouten. Zo zal je uiteindelijk kunnen fietsen!

L-14

28 MEI 2022 BASIS

LEER-KRACHT MAAK JE SCHOOL GENDERPROOF

De leraarskamer kan een veilige omgeving zijn, waar er geoefend wordt op het omgaan met genderstereotypen.

Dat leren we aan onze kinderen: van je fouten moet je leren. Maar als volwassenen durven we het niet meer. We denken dat we alles meteen moeten weten en kunnen.

Dat is niet realistisch.

Ook volwassenen mogen fouten maken en hieruit leren.”

“Haal taal uit de taboesfeer,” benadrukt Claire Van Trimpont. “Mensen merken het echt wel als je niet weet hoe je je moet verhouden.

Praat er heel open over. Het is minder vervelend om de vraag te krijgen: hoe wil je dat ik je aanspreek?, dan dat mensen je vermijden omdat ze niet weten hoe ze je moeten aanspreken. De vraag stellen, is tonen dat je iemand respecteert.

Dat is ook een belangrijk signaal dat je je leerlingen kan geven. Kinderen kloppen bij hun leraren aan met prangende vragen waar je als leraar niet steeds onmiddellijk een antwoord op kunt formuleren. Negeer die vraag dan niet.

Dan zullen leerlingen ermee blijven worstelen.

Maar geef ook toe dat je het zelf niet goed weet en het zult uitzoeken.”

OP WEG NAAR GENDERBEWUSTE COMMUNICATIE Met enkele voorbeelden illustreert Claire Van Trimpont hoe schoolteams werk kunnen maken van genderbewuste communicatie.

Systemische opstellingen “Via systemische opstellingen kunnen schoolteams ontdekken wat het effect is van stereotypen. Ze ervaren hoe het voelt als je je niet aangesproken voelt. Je vertrekt vanuit het standpunt dat iedereen hondenliefhebber is.

Er moet een feest georganiseerd worden en je stelt voor om dat helemaal in het teken van

honden te zetten met activiteiten, versiering, catering volgens het hondenthema. Samen met de rest van het team is het nu de opdracht om dat feest te organiseren. Je zal snel merken dat enkele mensen zich hier niet goed bij voelen omdat ze absoluut geen hondenliefhebbers zijn. Dat kun je aangrijpen om het gesprek terug open te trekken en te duiden wat er gebeurt als je je niet herkent in wat de groep onderneemt of als dat indruist tegen wat jij belangrijk vindt.

Genderbewust in de leraarskamer De leraarskamer kan een veilige omgeving zijn, waar er geoefend wordt op het omgaan met genderstereotypen. Een leuke oefening is om tijdens een dag per maand of per twee weken genderbewust te praten en elkaar te wijzen op fouten. De focus op het genderbewuste is beperkt tot één dag, maar je leert er wel veel van en vooral ook van elkaar.

Illustraties onder de loep Je kan ook bewuster kijken naar wat leerplatformen, oefen- en handboeken als voorbeelden en beeldmateriaal gebruiken. Zie je iets waarvan je denkt dat het niet genderbewust is, dan is het belangrijk om dat ook luidop in de klas te zeggen. Pols ook naar de mening van je leerlingen zodat zij hierover kunnen reflecteren. Ook dat zijn leuke oefeningen op gendersensitief werken.

Je bent welkom Het is belangrijk om zicht te krijgen op de thuissituatie van je leerlingen. Je mag er niet van uitgaan dat elke leerling een mama en een papa heeft. Er zijn zeer veel vormen van gezinssamenstelling mogelijk. Is er een moment (bijv. inschrijvingen of oudercontact) waarop

28 MEI 2022 BASIS

L-15

je de ouders kan vragen hoe ze aangesproken willen worden? Mama, plusmama, pleegmama, …? Dit is een belangrijk signaal. Je toont ouders dat ze welkom zijn.

Inspiratie nodig?

RoSa vzw ontwikkelde toolkits voor kleuter- en lager onderwijs. Aan de hand van concrete tips, activiteiten en voorbeelden kan je genderbewust aan de slag gaan!: Tools | RoSa vzw

Zoek je taaltips om genderbewust te communiceren? Neem een kijkje op de site van UGent: Hoe communiceer je inclusief? — Universiteit Gent (ugent.be)

Zie je iets waarvan je denkt dat het niet genderbewust is, dan is het belangrijk om dat ook luidop in de klas te zeggen.

L-16

28 MEI 2022 BASIS

Moederdag?

Onlangs werd Moederdag gevierd. Moet dat een ‘ouderdag’ worden?

Claire Van Trimpont: “Dergelijke dagen moet je als school niet omzeilen. We leven namelijk in een samenleving waar er ook aandacht is voor Moederdag. Zeker vanuit commerciële hoek wordt er ingezet op zo’n dag. Kinderen worden er dus mee geconfronteerd. Net daarom is het belangrijk om er heel bewust mee om te gaan.

Vorm je als leraar een beeld van jouw leerlingen. Hebben alle kinderen een mama? Nee? Zijn er andere personen die deze rol opnemen? Een papa, een pleegmama, een plusmama, een grootouder? Ga hierover met je leerlingen in gesprek: “Binnenkort is het Moederdag, maar enkele kinderen in onze klas hebben geen mama. Hoe kunnen we hen in de bloemetjes zetten? Wat kunnen we knutselen, schrijven of zingen? Tijdens dergelijk open gesprek kunnen ideeën uitgewisseld worden. Maar de kinderen worden zo ook heel bewust van het thema. Genderbewustzijn creëer je niet door louter de naam van zo’n dag te veranderen.

Daarnaast is het belangrijk om bij Moederdag, ouderdag of jij-dag ook de cadeautjes onder de loep te nemen. Blijf niet bij zelfgemaakte zeepjes op Moederdag en voetbalitems op Vaderdag, maar kijk ook daar verder dan het stereotiepe idee.”