4
5
Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, Παναγία Βρεφοκρατούσα, 1929 Χρώμα αγιογραφίας σε ξύλο, 30x22 εκ. Συλλογή Νίκης Ελευθεριάδη
6
Πρόλογος Αντιδημάρχου Πολιτισμού Μια φορά και έναν καιρό, στα παλιά χρόνια, υπήρχε ένας ζωγράφος που φορτωμένος το κασελάκι με τα σύνεργα της δουλειάς του, τριγυρνούσε ντυμένος Μέγας Αλέξανδρος και ζωγράφιζε ξύλα και τοίχους, πόρτες και οροφές, για να εξασφαλίσει τον επιούσιο. Πίσω του ακολουθούσε μια κουστωδία από χαμίνια, που ήταν οι Μακεδόνοι του. Από όπου κι αν περνούσε, η παράξενη μορφή του και τα λόγια του προκαλούσαν τη λοιδορία και τον χλευασμό και όλοι τον θεωρούσαν σαλεμένο. Η πίστη όμως που ο ίδιος είχε στη δουλειά του ήταν τόσο βαθιά, ώστε διόλου δεν τον απασχολούσε η έλλειψη κοινωνικής αποδοχής. Οι ζωγραφιές του απεικόνιζαν φουστανελάδες ήρωες του 21, Αυτοκράτορες, τέρατα και άγιες μορφές, αλλά και ψωμιά στο όρθιο φουρνιστήρι, που δεν υπάκουαν στον νόμο της βαρύτητας και δεν έπεφταν, γιατί σ’ αυτόν τον νόμο υπακούουν μόνο τα αληθινά ψωμιά -τα ζωγραφισμένα στέκουν, γιατί όλα πρέπει να φαίνονται στη ζωγραφιά. Αυτός λοιπόν ο ζωγράφος δούλευε για το μεροκάματο ή για ένα κομμάτι ψωμί και ένα ποτηράκι και δεν είχε σταθερό κατάλυμα. Τριγυρνούσε δεξιά κι αριστερά και παρ’ όλη την πίστη του σ΄αυτό που έκανε, ποτέ δεν το αποτίμησε οικονομικά. Η τέχνη του ήταν τέχνη γνήσια, αγνή, ολοζώντανη και τη χρωστούσε στο καθαρό του βλέμμα, στην ανοιχτή ψυχή και στην παιδεία του. Μια παιδεία εμπειρική, με γερά θεμέλια στη λαϊκή παράδοση. Διάβαζε σχολικά εγχειρίδια και συναξάρια αγίων κι’ αυτά του έφταναν για να ζωγραφίσει με καθαρότητα. Έτσι όπως ζούσε, έτσι ζωγράφιζε. Μα μέσα στα έργα του υπάρχει τόση σοφία, ώστε όταν πέρασαν τα χρόνια, καταλήξαμε να λέμε πως αυτός ο ζωγράφος ήταν από την μεριά των τρελών και των σοφών. Ακόμα και σήμερα που έχει κερδίσει τον σεβασμό που η εποχή του του στέρησε, εξακολουθεί η τέχνη του να μας απασχολεί και να μας εμπνέει. Ανεξάντλητος ! Αυτός ο παρίας της εποχής του, στα κατοπινά χρόνια έγινε μεγάλος. Τα έργα του σήμερα ταξιδεύουν, απασχολούν κριτικούς της τέχνης και εκθέσεις και διαλέξεις γίνονται στο όνομα του. Αυτή η ιστορία μπορεί να ακούγεται σαν παραμύθι, αλλά δεν είναι. Ο Θεόφιλος Χατζημιχαήλ –αυτός είναι ο ζωγράφος για τον οποίο μιλούμε- υπήρξε. Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη το 1870 περίπου, έζησε μεγάλο μέρος της ζωής του στο Πήλιο και επέστρεψε στο νησί του, όπου και πέθανε το 1934. Ο θάνατος του υπήρξε η τραγική κατάληξη της γεμάτης κακουχίες ζωής του. Εκτός από τρελός και σοφός, υπήρξε και κολασμένος. Τιμωρήθηκε από τους ανθρώπους, γιατί ήταν μπροστά από την εποχή του, γιατί ήταν γνήσιος, διαφορετικός, γεμάτος τρέλα και σοφία. Με μεγάλη χαρά λοιπόν ο Δήμος Ηρακλείου αποδέχθηκε την πρόταση της επιμελήτριας της έκθεσης κυρίας Ίριδας Κρητικού, να φιλοξενήσει τον Θεόφιλο στην Βασιλική του Αγίου Μάρκου. Την ευχαριστούμε θερμά τόσο για την πρόταση, όσο και
7
Μιχάλης Σακαλής (c k λ)
Θεόφιλος, 2021 Κόκκινος πηλός με λευκό μπαντανά, πυροχρώματα, διαφανής εφυάλωση, 17x10 εκ. Αναπαράσταση του έργου του Θεόφιλου «Η Μυτιλήνη Ελληνική», 2021 Λευκός πηλός, πυροχρώματα, διαφανής εφυάλωση, 27x16 εκ.
8
για την εν γένει συμβολή της στην πραγματοποίηση αυτού του ονείρου. Ευχαριστίες οφείλουμε και στον κ. Νίκο Μίχο για τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και το στήσιμο, στο Λύκειο Ελληνίδων Βόλου για την πρώτη οργάνωση της έκθεσης το 2020 στο Μουσείο της πόλης του Βόλου και την έκδοση του καταλόγου. Τα έργα των εικαστικών που συμμετέχουν δίνουν πασιφανώς το στίγμα της διαχρονικότητας κάθε γνήσιας δημιουργίας. Σύγχρονοι καλλιτέχνες δημιουργούν με αφορμή τον Θεόφιλο Χατζημιχαήλ, αποφεύγοντας ασφαλώς τη μίμηση και εμμένοντας με θαυμαστή συνέπεια στην έμπνευση. Τους ευχαριστούμε θερμά για την άλλη διάσταση που προσθέτουν στο αφήγημα της έκθεσης. Ως αντιδήμαρχος Πολιτισμού του Δήμου Ηρακλείου οφείλω να ευχαριστήσω τον Δήμαρχο Ηρακλείου κ. Λαμπρινό που πάντα συντρέχει και υποστηρίζει τις δράσεις πολιτισμού, καθώς και τους υπαλλήλους της διεύθυνσης Πολιτισμού. Ιδιαίτερα την κυρία Μαριάννα Γιαλύτη για τη συνεχή επιμονή της να φέρνει σε πέρας κάθε σχεδιασμό της αντιδημαρχίας και την κ. Εύη Μαρτιμιανάκη που με συνέπεια διεκπεραίωσε τις απαιτούμενες διοικητικές διαδικασίες. Αριστέα Τ. Πλεύρη Αντιδήμαρχος Πολιτισμού Δήμου Ηρακλείου Κρήτης
9
10 6
11 7
12 8
913
14 10
15 11
16 12
17 13
18 14
Βαγγέλης Ανετόπουλος
Η Αίτνα και ο Βεζούβιος (λεπτομέρεια), 2015, Κεραμική πλάκα, 40x60 εκ.
19 15
Θεόφιλος Χατζημιχαήλ Ποιμένες της Χειμάρας, 1933 Λάδι σε ξύλο, 122x174 εκ. Συλλογή Μουσείου Στρ. Ελευθεριάδη Tériade
20 16
Με ιδιαίτερη συγκίνηση και εκπροσωπώντας το Μουσείο TÉRIADE, του οποίου έχω την τιμή να είμαι Πρόεδρος, θα ήθελα να εκφράσω τα θερμά μου συγχαρητήρια τόσο στους δημιουργούς, όσο και στους συντελεστές αυτής της έκθεσης-αφιερώματος στον Θεόφιλο Χατζημιχαήλ «Απ΄ τη μεριά των σοφών και των τρελών» και να ευχηθώ καλή συνέχεια και κάθε επιτυχία στο σημαντικό έργο που επιτελεί το Λύκειο των Ελληνίδων Βόλου. Ο Tériade ήταν ο άνθρωπος που μας γνώρισε τον Θεόφιλο και τον αξιολόγησε σαν έναν γνήσιο εκφραστή της λαϊκής τέχνης και σ’ αυτόν οφείλουμε το έργο της αποκάλυψης και παρουσίασης του Μυτιληνιού, του Εθνικού μπορούμε να πούμε μεγάλου μας ζωγράφου Θεόφιλου, που χωρίς τον Tériade θα μας ήταν άγνωστος και το έργο του με τον ελληνικό χαρακτήρα θα ήταν για πάντα χαμένο. Από τα έργα που του είχε παραγγείλει ο Στρατής Ελευθεριάδης, επέλεξε τα τριάντα εφτά καλύτερα για να τα παρουσιάσει στις εκθέσεις που διοργάνωνε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το 1979, τα δώρισε στο Μουσείο που φέρει το όνομά του, ώστε να παραμείνουν στην κοινή τους πατρίδα. Από τότε, το έργο και η ζωή του Θεόφιλου έχουν μελετηθεί και τιμηθεί επανειλημμένως από κορυφαίους ανθρώπους του πνεύματος και της τέχνης, ενώ εκθέσεις συνεχίζονται να διοργανώνονται τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Ο Θεόφιλος έχει μέσα του τη συγκίνηση του δημοτικού τραγουδιού και μπροστά στα μάτια του τα βυζαντινά εικονίσματα και τη λαϊκή αρχιτεκτονική. Δεν ζητούσε παρά να προσφέρει στους σύγχρονούς του τις χρωματικές χαρές, τα ελληνικά φώτα που είχε ο ίδιος θησαυρίσει ασυνείδητα στην ψυχή του και κατόρθωσε να μεταφέρει σε χρώματα. Η αυθεντικότητα του βρίσκεται στη ζωγραφική ευθύνη του έργου του. Στην έκθεση αυτή των διακεκριμένων σύγχρονων Ελλήνων εικαστικών και στον διάλογο που επιχειρείται με το έργο του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ, αντιλαμβάνεται ο θεατής, ότι ο πραγματικός καλλιτέχνης δεν αρκείται στην οπτική πραγματικότητα του αντικειμενικού κόσμου αλλά την χρησιμοποιεί για να εμπνευστεί και να γεμίσει την προσωπική του αγωνία, δίνοντας τη δική του ερμηνεία για τον κόσμο που τον περιβάλλει. Ευελπιστούμε, και προς την κατεύθυνση αυτή θα καταβάλουμε κάθε προσπάθεια, παρά τις δυσκολίες που υπάρχουν αυτήν τη χρονική περίοδο, να δώσουμε την δυνατότητα και στους συμπολίτες μας στην Λέσβο να απολαύσουν αυτήν την έκθεση φιλοξενώντας την στο Μουσείο Tériade. Ευστράτιος Παπάνης Πρόεδρος ΔΣ Μουσείου-Βιβλιοθήκης Στρ. Ελευθεριάδη TÉRIADE Μόνιμος Επίκουρος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αιγαίου 21 17
Ανώνυμου, Βουκολικό Τοπίο, περ. 1920 Νωπογραφία σε πανί, 50x100 εκ., Ιδιωτική συλλογή
22
Ο Θεόφιλος, χωρίς να το γνωρίζει, υπήρξε ένας από τους επιδραστικότερους Έλληνες ζωγράφους και το συγκεκριμένο αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του δεν αποτελεί, απλώς, μία αφιερωματική έκθεση, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Αλλά, χάρη στην επιμέλεια της φίλης και συνεργάτιδας Ίριδος Κρητικού αποτελεί έναν πολυεπίπεδο αφηγηματικό και εικαστικό ιστό για τον άνθρωπο Θεόφιλο και το έργο του. Μέσα από τον διάλογο μεταξύ των σπουδαίων έργων διακεκριμένων σύγχρονων Ελλήνων εικαστικών και ενός σημαντικού πυρήνα πρωτότυπων έργων του Θεόφιλου, αναδεικνύονται οι εκλεκτικές συγγένειες διαφορετικών μορφών τέχνης, καθώς και η ματιά του ίδιου του καλλιτέχνη. Το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, στηρίζοντας πάντα τη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία και αναπτύσσοντας ένα συναρπαστικό δίκτυο δημιουργικότητας και συνεργασίας με σημαντικούς φορείς όπως το Λύκειο των Ελληνίδων Βόλου και το Μουσείο- Βιβλιοθήκη Στρατή Ελευθεριάδη Tériade της Μυτιλήνης, είχε τη χαρά και την τιμή να φιλοξενήσει την έκθεση στο Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» προτού την «ξεπροβοδίσει» για το σπουδαίο ταξίδι της στο Ηράκλειο Κρήτης και την εμβληματική Βασιλική του Αγίου Μάρκου. Πιστεύω πως η έκθεση αυτή αποτελεί μία μοναδική ευκαιρία να τονιστεί εκ νέου η διαχρονική σημασία του έργου του Θεόφιλου, καθώς και η επιρροή που είχε σε σύγχρονους ζωγράφους. Σοφία Κουνενάκη – Εφραίμογλου Αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού Επικεφαλής Κέντρου Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος»
23
24 18
25 19
26 20
27 21
28 22
Γεννημένος στη Βαρειά της Μυτιλήνης το 1870, πρώτος ανάμεσα σε οκτώ παιδιά, από πατέρα τσαγκάρη και παππού αγιογράφο, που από νωρίς του γνώρισε την όψη αλλά και την ουσία του Αχιλλέα, του Μεγαλέξανδρου και του Ερωτόκριτου, ενδεδυμένος ήδη τη φουστανέλα ως μόνιμο προσφιλές κατάλοιπο μιας παρελθούσης παιδικής Αποκριάς και παθιασμένος με τη ζωγραφική από μικρή ηλικία, ο Θεόφιλος φεύγει για τη Σμύρνη στα δεκαοκτώ του χρόνια, αναζητώντας καλύτερη τύχη και εργαζόμενος για ένα διάστημα ως καβάσης («θυροφύλαξ») στο Ελληνικό Προξενείο. Αποτυγχάνοντας το 1897 να καταταγεί στον Ελληνικό στρατό, αναχωρεί για τον Βόλο ως εθελοντής. Παραμένει στη συνέχεια στη Μαγνησία για τα επόμενα τριάντα χρόνια, περιπλανώμενος ως μονήρης φουστανελάς στα χωριά του Πηλίου (όχι από καλλιτεχνική παραξενιά αλλά, κυρίως, σε ένδειξη λατρείας και πίστης, όπως σημειώνει ο Γιάννης Τσαρούχης), ανεχόμενος κάθε χλεύη, ζώντας με ουσιαστική δυσκολία μα ζωγραφίζοντας εξαντλητικά σε εκκλησίες και μύλους, σε ελαιοτριβεία και φούρνους, σε σπίτια, καφενεία και χάνια, τους εν ξιφήρεις ήρωες και τα ονειροπόλα ερωτικά του ζευγάρια, τα πλουμιστά ζωνάρια, τους επινοημένους θυρεούς και τα ευφραντικά μοτίβα των οίκων των λιγοστών προστατών του - τη μονάκριβη αυτή παρακαταθήκη του. Γύρω στο 1926-27, εξαντλημένος από τη σκληρότητα των ανθρώπων και τις εξακολουθητικές κακουχίες, επιστρέφει στη Μυτιλήνη όπου και συνεχίζει να ζωγραφίζει σπίτια και καφενεία με αντάλλαγμα μια άθλια επιβίωση που το 1934 επισφραγίζεται με άδικο θάνατο από ακατάλληλο φαγητό ανηλεούς ελεημοσύνης. Ελάχιστα χρόνια πριν, ο επίσης Λέσβιος τεχνοκριτικός και εκδότης Στρατής Ελευθεριάδης-Tériade, με παρότρυνση του Γεωργίου Γουναρόπουλου, έχει προλάβει να τον επισκεφθεί και να αγοράσει έργα του, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα την προώθησή του στην Ευρώπη, κίνηση που οδηγεί μεταξύ άλλων στην αδιανόητη για την εποχή έκθεση του Θεόφιλου στο Λούβρο τον Ιούνιο του ’61, που έκανε τότε τον Ελύτη στο Παρίσι να δακρύσει. Στον ίδιο, εξάλλου, καθώς και στον στενό του φίλο, τον ψυχίατρο, διανοούμενο και βαθιά φιλότεχνο Άγγελο Κατακουζηνό, στο ιδιωτικό σαλόνι του οποίου είχε φιλοξενηθεί και η πρώτη έκθεση του ζωγράφου στην Αθήνα, οφείλονται η τολμηρή πρωτοβουλία της ίδρυσης του Μουσείου Θεόφιλου στη Μυτιλήνη, που σε κλίμα πανηγυρικό και υπό το άγρυπνο εθιμοτυπικό βλέμμα της Λητώς Κατακουζηνού, εγκαινιάστηκε τον Αύγουστο του 1965. ** Το αφιέρωμα στον Θεόφιλο Χατζημιχαήλ που σχεδιάστηκε τον Οκτώβριο του 2020 με αφορμή τον εορτασμό των 100 χρόνων λειτουργίας του Λυκείου των Ελληνίδων του Βόλου, συγκεντρώνοντας πολύτιμες συνέργειες και αναπάντεχες συμμετοχές, σημαντικά νέα έργα αλλά και σπουδαία παλαιότερα με τη γενναιόδωρη συνδρομή των συλλεκτών τους, αφορά σε έναν οργανικό διάλογο με το φυσικό πρόσωπο και το έργο του ζωγράφου, που καταλαμβάνοντας έναν ξεχωριστό και πρωτογενή χώρο στην ιστορία της νεότερης ελληνικής τέχνης, αποτελεί ταυτόχρονα έναν διηνεκή συνομιλητή και εμπνευστή κορυφαίων εικαστικών και πνευματικών δημιουργών του τόπου μας. Μετά την εξαιρετικά επιτυχημένη πορεία της έκθεσης σε εμβληματικά Μουσεία και Ιδρύματα στον Βόλο, τη Μυτιλήνη και την Αθήνα κατά τη διάρκεια της περασμένης και της τρέχουσα χρονιάς, η παρουσίασή της στη Δημοτική Πινακοθήκη – Βασιλική του Αγίου Μάρκου, σε υποδειγματική διοργάνωση
23 29
του Δήμου Ηρακλείου και της Αντιδημαρχίας Πολιτισμού, σε αγαστή συνεργασία με το Λύκειο των Ελληνίδων / Παράρτημα Βόλου που είχε και την αρχική παραγωγή της, το Μουσείο Tériade - Βιβλιοθήκη Στρατή Ελευθεριάδη της Μυτιλήνης και το Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, αποτελεί τόσο για εμένα όσο και για όλη την εξαιρετική ομάδα εργασίας, μέγιστη τιμή και χαρά. Με αφορμή τον Θεόφιλο και το χειροποίητο αλφαβητάριο της δικής του αγωνιώδους προσωπικής περιδίνησης και εικονοποιητικής ενδελέχειας, με το εσωτερικό αναπαραστατικό βλέμμα των συμμετεχόντων στραμμένο σε κάποια από τα καταγεγραμμένα περιστατικά, τα καθοριστικά για εκείνον τοπόσημα, τα ηρωικά φαντάσματα και τα άυλα εκκλησάκια του δύσβατου βίου του, επιχειρείται η σύσταση ενός αυτοτελούς οργανικού σημειωματικού πεδίου με εικαστικές, πλαστικές και κυριολεκτικές ή συμβολικές αναφορές. Η Ελληνική αρχαϊκή, κλασική και νεότερη δημώδης μυθοπλασία στο έργο του, η ξεχωριστή ετούτη σπαρταριστή και πηγαία έκφραση που στη διεθνή ιστορία της τέχνης ονομάστηκε ναΐφ (και όπου ο ίδιος εντέλει κατά την άποψη και του Τσαρούχη ίσως να μην ανήκει, καθώς υπήρξε αφοσιωμένος μελετητής ελληνικών κλασικών και ευρωπαϊκών εικονοποιητικών προτύπων - όπως για παράδειγμα των έργων του Peter von Hess), η παράφορη και ανιδιοτελής αγάπη του για ό,τι μικρό και μεγάλο ελληνικό που γνέφει με έναν αδιόρατο τρόπο στη λόγια μα και μαζί βιωμένα μεστή προσέγγιση του Καβάφη και του Σεφέρη, του Ελύτη, του Τσαρούχη και των λοιπών ακρογωνιαίων λίθων της γενιάς του ’30 για το ίδιο αυτό δέμας, το χαρακτηριστικό σχέδιο, το στίλβον χρώμα, οι πλαστικές λεπτομέρειες και οι εννοιολογικές σημάνσεις των ανθρώπων, των μύθων και των ηρώων, των θεριών και των πετεινών, των πόλεων και των κτηρίων, των χρυσοστόλιστων φορεσιών και της στιλπνής τοπιογραφίας του, γίνονται οι αναβλύζουσες πηγές για τα σύγχρονα έργα και το ιχνογραφικό εικαστικό αφήγημα της έκθεσης. Στα μάτια του και στα χέρια του, έκπαγλα επεισόδια μυθολογίας, ελληνικής λαϊκής παράδοσης και ηρωικής πατριωτικής ιστορίας με προεξάρχοντα τα επεισόδια από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, μεταμορφώνονται και αποκτούν ζωή επάνω στις πιο απρόσμενες επιφάνειες: αδρά χαρτόνια και ακατέργαστα ξύλα, τσίγκοι και λιόπανα, σοβάδες καφενείων και ταπεινών σπιτιών, τρέπονται σε πεντάμορφα περιπετειώδη πεδία. Τον αναβλύζοντα κόσμο του της ελληνικής πρωτογένειας που ο ίδιος μεταφέρει μέσω αυθύπαρκτων ιδεών και ιδίων επινοήσεων, μέσω αυτής της εμμονικής εντοπιότητας που πηγάζει από την ψυχή και τα σπλάχνα της ιστορίας, μέσω του αλάνθαστου φωτεινού χρώματος και της κλασικής αυτοδίδακτης πλαστικής οντότητας, μέσω των τρυφερών καθομιλούμενων ευρημάτων και των διαχρονικών ελληνικών μύθων, οι παρόντες εικαστικοί επιχειρούν να τον προσεγγίσουν και να τον μεταλάβουν με προσήλωση και μελέτη, με απέραντη αγάπη και σεβασμό. Κι όπως ο ίδιος δεν χόρταινε να ζωγραφίζει την ομορφιά, χαρίζοντάς μας τη νεογνή οπτική του, «πλένοντας», όπως τόσο εύστοχα σημειώνει ο Σεφέρης την όρασή μας ανακουφιστικά, έτσι και οι συμμετέχοντες στο αφιέρωμα για τον ίδιο, βουτούν με θάρρος στα βασικά συστατικά μιας θραυσματικής υπόστασης που αναβλύζει μοναξιά και αγίασμα, δάφνες ξερές και τριανταφυλλάκια ρόδινα, κοβάλτιο γαλανό και ασβέστη. Η έκθεση ξεκινά με τα πορτραίτα του ζωγράφου, άλλοτε ρεαλιστικά αποδοσμένα και άλλοτε αποτυπωμένα ως σκιές παρουσίας ή αγιογραφημένα μικρά σύμπαντα. Κάποια από αυτά, με τα σύνεργα του ζωγράφου στα χέρια, ενδεδυμένα με την ανεμίζουσα εκείνη φουστανέλα που το σωματοποιημένο εκτόπισμά της συχνά φέρνει στον νου τον Μακρυγιάννη. Ο Θεόφιλος με σπαθί και σημαία. Ο Θεόφιλος ως φιγούρα θεάτρου σκιών, με τον βιολιτζή και τον σαντουριέρη του. Ο Θεόφιλος και ο σύγχρονος στρατηγός. «Ζήτω ο Θεόφιλος». Κι ως αντίποδας, η απόδοση της μοναξιάς του «περιπλανώμενου». Του «σοβατζή». Του «Αγίου Πρόσφορου». Κι άλ30
λοτε πάλι, η φουστανέλα μόνη, ως λαλούν σύμβολο, αντί του σώματος του ζωγράφου. Τίτλοι και γράμματα από τα έργα του, ως αποδομημένη και επαναδομημένη ταυτότητα του ελληνικού γένους. Η Σημαία. Κοντά σε ετούτα, τα πορτραίτα της μητέρας του Πηνελόπης Μιχαήλ και της Ειρήνης. Τέλος, το αιωρούμενο σε χρυσό μεταφυσικό βάθος συναπάντημα του ζωγράφου με τον Ευγένιο Σπαθάρη. Ύστερα η άφιξη του Θεόφιλου με το τραίνο στον Βόλο. Σπαράγματα της πόλης, ίχνη της μνήμης, πλίνθοι και κέραμοι. Το κάστρο της, ο μέγας φούρνος και ο ποταμός Σαλαμπριάς. Πατημασιές αδιόρατες ενός μοναχικού περιπατητή στο Πήλιο, στην Ανακασιά και την Άλλη Μεριά, στάσεις σε ιστορικά καφενεία στη Μακρυνίτσα και σπίτια όπως του Κοντού ή του Γκουντέλα, όπου ακόμη αιωρείται η παρουσία του. Κι ύστερα μνήμες της Σμύρνης και της Αγιάσου και των θερινών ελαιώνων της Λέσβου. Υπαίθριοι γάμοι. Αγρίμια, πουλιά και πρόβατα. Αρχαϊκοί αμφορείς και άνθη από τα γειτονικά περιβολάκια. Κι οι φορεσιές: νυφική απ’ το Τρίκερι, χράμια Πηλίου, προικώα γάμου πολύχρωμα, του Αλμυρού. Φλουριά χρυσά. Και η στολή του οπλαρχηγού Καπετάν Λεωνίδα Ανδρούτσου, κεντημένη στο χέρι. Μύθοι και ήρωες. Ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα. Θεοί του Ολύμπου. Ο Μέγας Αλέξανδρος και η Γοργόνα. Ο Μέγας Αλέξανδρος ξανά και ξανά, ως τρόπος ύπαρξης του ίδιου του ζωγράφου. Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος. Η δόξα του Αθανασίου Διάκου. Ο Κατσαντώνης, ο Μάρκος Μπότσαρης και ο Κολοκοτρώνης. Τέλος, όλα ετούτα τα τρυφερά υλικά που χρησιμοποιήθηκαν από τους συμμετέχοντες, υλικά αντάξια της δικής του πρωτογένειας: πέτρα και ξύλα παλαιά, ασβέστης και χειροποίητο χαρτί, τενεκεδάκια και κλωστές, μαλλί και γάζες, μπρούντζος κι ασήμια, υφάσματα μπαμπακερά, σπάγκος, φύλλα χρυσού, χαρτόνι. Η Ελλάδα του Θεόφιλου είναι όλα αυτά. Και, ενίοτε, όλοι εμείς. Αιωρούμενοι μεταξύ Βυζαντίου και Ανατολής. Περιπλανώμενοι, θραυσματικοί και αναποφάσιστοι μεταξύ του σαβάνου του αρχαίου κλέους και της ζώσης μας επικαιροποιημένης ελληνικής και ευρωπαϊκής ταυτότητας. Ελάχιστους μήνες πριν τον εορτασμό των 200 ετών της Παλιγγενεσίας, χωρίς ακόμη να έχουμε μάθει το μάθημα. Δίχως κανόνες ωσεί, αλλά με κατ’ επιλογήν εγκράτεια εσωτερική, διασωστικό αυτοσχεδιασμό, βλέμμα ανοιχτό στην Ομορφιά και ηρωισμό στα δύσκολα. «Απ’ τη μεριά των σοφών και των τρελών». «Παρέα με τον Σολωμό, τον παγωμένο-θερμότατο Κάλβο, τον Παπαδιαμάντη, τον αναρχικό και άκρως πειθαρχημένο Καβάφη, τον τρελό Χαλεπά». Παρέα με τον Θεόφιλο. Ίρις Κρητικού Επιμελήτρια της έκθεσης
31 25
32
33 27
34 28
35 29
36 30
37 31
38 32
39 33
40 34
41 35
42 36
43 37
44 38
39
46 40
47 41
48 42
49 43
50 44
51 45
52 46
53 47
54 48
49
56 50
57 51
58 52
59 53
60 54
61 55
62 56
63 57
64 58
65 59
66 60
67 61
Θανάσης Μακρής
Θεόφιλος, 2020, Χρωματιστό μολυβοκάρβουνο σε χαρτί, 57x41 εκ. Θεόφιλος, 2020, Μολυβοκάρβουνο σε χαρτί, 57x41 εκ. Συλλογή Αντώνη και Άζιας Χατζηϊωάννου 68
Κωνσταντίνος Μανιατόπουλος
Ο Θεόφιλος ως Μεγαλέξανδρος, 2021, Πολυεστερική ρητίνη, 20 εκ. (ύψος) Θεόφιλος – Η Μεγάλη Ιδέα, 2021, Ξηρά παστέλ σε χαρτί, 110x85 εκ. 69
70 62
71 63
72 64
73 65
74 66
75 67
76 68
77 69
78 70
Κωνσταντίνος Παπαμιχαλόπουλος
Προσωπογραφία Γεωργίου Καραϊσκάκη, 2021 Μελάνι, αυγοτέμπερα και φύλλο χρυσού σε ξύλο, 40x25 εκ. 79
80 72
81 73
82 74
83 75
84 76
85 77
86 78
87 79
88 80
89 81
90 82
91 83
92 84
93 85
94 86
95 87
96 88
97 89
98 90
99 91
100 92
101 93
102 94
103
104
105 97
106 98
107 99
108 100
109 101
110 102