Heemschut nr 4 2017 by Heemschut

Jaargang 94 - nr. 4 - december 2017

VOOR HET BEHOUD VAN ERFGOED

Fabrieks schoorstenen

Van stoom naar stroom

Monumenten status helpt

Link, follow en like! Steun Heemschut ook online via de social media: • Discussieer mee via LinkedIn • Verspreid nieuwtjes via Twitter • Deel je erfgoedinteresse met vrienden en familie via Facebook Bezoek de Heemschut pagina op Facebook en volg ons via Twitter@heemschut.

De Lintumsmolen Houtzagerij Eiken – Douglas – Lariks – Grenen Te zagen op elk gewenste maat. Lengte’s tot 12 meter. Gosselinkweg 6, 7108 BP Winterswijk Tel. 0543-564788, Fax 0543-564362 www.gebinten.nl heemschut-lintusmolen 121022.indd 1

sinds 1922

23-10-12 14:04

Meubelmakerij specialiseerd in Antiekrestauratie (eigenaar A.G.M.Willemsen)

Molenallee 5 7384 AM Wilp E-mail: info@hekkers-spijker.nl

Telefoon: 0571 - 26 20 07 Telefax: 0571 - 26 21 23 Internet: www.hekkers-spijker.nl

heemschut-hekkers 131202.indd 1

Heemschut-lid?

ijken 121022.indd 1 03-12-13 heemschut-van 09:45

22-10-12 09:35

Geef uw emailadres aan ons door! Wilt u als Heemschutlid tussentijds ook op de hoogte blijven van het laatste erfgoednieuws? Geef dan uw emailadres aan ons door! U ontvangt gedurende het lidmaatschapsjaar vier keer een email met informatie over actuele erfgoedzaken en excursies. Daarnaast ontvangt u twee keer per jaar onze boe kentips in de vorm van een handig digitaal overzicht. Mail naar info@heemschut.nl. Geen email of internet? Bel of schrijf ons, en wij zetten u op de verzendlijst voor een geprint exemplaar.

Naamloos-7 1

10-01-17 14:46

INHOUD 12 Schoorstenen in het landschap

23 Van stoom naar stroom

28 Snelle reacties, stevige coalities

32 De Rogstraat in Grave

Utrechtse gevelkunstwerken. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Monumentenstatus helpt verffabriek. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het GAK-gebouw in Hilversum. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stolpen op politieke agenda.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34 38 42 45

Het Kabinet Rutte III kwam in oktober met zijn plannen naar buiten. In de komende kabinetsperiode komt een extra financiële impuls van 325 miljoen euro voor erfgoed beschikbaar. Dat is uiteraard een heugelijk gegeven en is mede het resultaat van een intensieve lobby vanuit Heemschut en andere erf goedorganisaties, aangesloten bij de Federatie Instandhouding Monumen ten (FIM). Deze extra impuls betekent echter niet dat de fiscale aftrek voor particuliere monumenteneigenaren in stand wordt gehouden. Heemschut blijft de ontwikkelingen voor u nauw lettend volgen. Enerzijds onder meer door het meedenken met de Raad voor Cultuur die de nieuwe bewinds persoon in deze adviseert, anderzijds binnen het project Erfgoed Telt, opge start door het Ministerie van Onder wijs, Cultuur en Wetenschappen. Ondertussen zetten we ook hard in op de Nieuwe Omgevingsvisie die de Rijksoverheid in 2018 zal presen teren. In de eerste voorbereidingen was erfgoed immers afwezig. Eco nomie, bereikbaarheid en natuur leken de hoofdtoon te gaan voe ren. U en wij weten als geen ander dat erfgoed(behoud) van essentieel belang is voor een vitale leefomge ving. En dat erfgoedbehoud juist het verschil maakt in de ruimtelijke kwali teit; zowel in dorpen en steden als in de landschappelijke omgeving. Met uw steun zetten we die lobby voort, zowel landelijk als lokaal. 

Omslag: De Paterskerk in Eindhoven.

Nieuwjaarsbijeenkomst

Er zijn zorgen om het behoud

Het bestuur nodigt de leden van Heemschut van harte uit voor de nieuwjaarsbijeenkomst in het Lloyd Hotel in Amsterdam. Deze vindt plaats op vrijdagmiddag 12 januari 2018. Er is een gratis rondleiding en we kijken terug op 2017 en vooruit naar 2018. Opgave graag via kampen@heemschut.nl

van delen van het interieur. Foto: Alex Kok

Karel Loeff, directeur

maart 2013 |

KASTEEL AMERONGEN 4

| september 2016

Ervaar de geschiedenis in kasteel Amerongen In de middeleeuwen heeft op de plaats van kasteel Amerongen een versterkte woon toren gestaan omgeven door een gracht met daarbuiten enkele gebouwtjes en een voorburcht, geheel omgeven door water. In het begin van de 17de eeuw is Goert van Reede eigenaar van het gebouwencomplex. Zoon Godard Adriaan van Reede verzette zich tegen verordeningen van Lodewijk XIV. Vervolgens staken de Fransen het kasteel in brand met als gevolg een complete ver woesting in 1673. Na sloop van de res tanten werd gestart met de bouw van een Huys in classicistische stijl. Het hoofdge bouw en een deel van het poortgebouw zijn nog steeds in de oorspronkelijke staat. Dat geldt ook voor de indeling van het omrin gende park met oprijlanen, windsingels, boomgaard en moestuinen. De Stichting Kasteel Amerongen neemt in 1977 het beheer over. Bouwkundige gebreken, nala tig onderhoud en de slechte staat van het interieur maakten het noodzakelijk het com plex begin deze eeuw volledig te herstellen. De restauratie van het interieur heeft daar bij veel aandacht gekregen. Recentelijk, na restauratie van het meubilair, is het kasteel weer geopend, maar nu op basis van rond leidingen. In samenwerking met het Rijks museum wordt met moderne technieken

Foto: Stichting Kasteel Amerongen

onderzocht hoe enkele meubelstukken zich houden bij beperkte temperatuurswisse lingen, zodat minder gestookt hoeft te worden. Bezoekers kunnen de bijzondere bewonersgeschiedenis, de complete inven taris en de samenhang ervaren in een aantal ruimtes gegroepeerd rond de majestueuze ontvangsthal van kasteel Amerongen.  www.kasteelamerongen.nl

december 2017 |

Buitenlandse erfgoedpraktijk Het kan erg verfrissend werken om eens over de grens te kijken naar hoe daar de erfgoedzorg is georganiseerd. Afgelopen oktober had Dutch Culture een achttal experts voor een week laten overkomen uit Zuidoost-Azië en Rusland voor een internationale dialoog over het thema the livable historical city. Jephta Dullaart

Discrepantie In Japan gaat monumentenzorg niet om behoud van oude stenen, zoals bij ons in Europa, maar om behoud van functie. Elke twintig jaar worden eeuwenoude tempels

| december 2017

met de modernste materialen (want beter bestand tegen aardbevingen) opnieuw opgebouwd. In Tokio blijft een gebouw gemiddeld 25 jaar staan, dan heeft het zijn waarde verloren. Kinderen willen graag wonen op dezelfde plek als hun ouders, maar dan wel in een splinternieuw huis. En dat in een land waar acht miljoen hui zen leeg staan. De hoge erfbelasting (50%) doet de rest. Deze kunnen erfgenamen meestal slechts voldoen door verkoop en sloop van het ouderlijk vastgoed dat immers zijn financiële waarde - en kennelijk dus ook zijn historische - heeft verloren. Ik vroeg de deelnemers wat hen was opge vallen aan de Nederlandse situatie. Men

vond het hier allemaal erg mooi, maar de discrepantie tussen oude gebouwen en nieuwe functies vonden ze erg groot. Waarom zit er in een oud gebouw een moderne toeristenwinkel vroeg de Japanse architect zich af. En de kermis op de Dam, dat reuzenrad zo dicht tegen de prachtige façade van het Koninklijk Paleis, dat von den ze ongepast. En kantoren in een kerk was toch ook iets dat verwondering opriep. Form follows function was het mantra van de functionalisten. Het mantra van de Euro pese monumentenzorgers was decennia lang: form stays the same, whatever the function. Hier blijkt men buiten Europa toch anders tegen aan te kijken. En daar kunnen wij weer wat van opsteken. 

Foto: Chalana Anthony [Flickr]

Tijdens de afsluitende bijeenkomst in Amsterdam gaven de acht buitenlandse gasten, afkomstig uit India, Sri Lanka, Indo nesië, Japan en Rusland, allen een korte presentatie. Het viel mij op dat in al deze landen de overheid beleid heeft ontwikkeld om vanuit een top-down benadering lokale gemeenschappen te betrekken bij erfgoed behoud. De overheid vertelt haar burgers dat erfgoed belangrijk is en dat men er ‘iets mee moet’. Maar subsidies zijn er over het algemeen niet. Een tweede aspect dat ik opmerkelijk vond, is dat er in deze landen heel veel gebouwen beschermd (listed) zijn, en dat de regelgeving op zichzelf best streng is, maar dat erfgoed nog nauwelijks een rol speelt in ruimtelijke plannen. Sri Lanka kent bijvoorbeeld 2,5 miljoen (!) monu menten. Daar steekt ons aantal van circa 200.000 beschermde gebouwen (rijks-, gemeentelijk-, provinciale monumenten en binnen beschermde stads- of dorpsge zichten liggende panden) schril bij af. Over het algemeen zet men in op behoud van de oorspronkelijke functie. De herbestem mingspraktijk staat daar echt nog in de kin derschoenen. Een goed voorbeeld van deze ontluikende trend is het voormalig Neder lands koloniaal ziekenhuis in Colombo dat keurig gerestaureerd en herbestemd is tot een hip restaurant dat zeer populair is bij studenten en jongeren.

Het Old Columbo Dutch Hospital in de hoofdstad van Sri Lanka is nu een populaire eet- en winkelbestemming geworden.

Recente erfgoedontwikkelingen Naast de activiteiten van de (provinciale) commissies van Heemschut participeert Heemschut ook volop op het gebied van landelijke belangenbehartiging. Dat gebeurt al dan niet samen met collega-organisaties, zoals de FIM (Federatie Instandhouding Monumenten), Kunsten ’92 en Europa Nostra. Een paar actuele voorbeelden. Karel Loeff

Kerkenproblematiek aanpakken Samen nadenken over constructies om de komende golf van vrijkomende kerkgebou wen het hoofd te kunnen bieden. Dat is wat Heemschut doet in het project De Ver binding. De rijksoverheid, overkoepelende organisaties zoals de Vereniging van Neder landse Gemeenten, Het Nationaal Restau ratiefonds, CIO-K, de protestantste Kerk Nederland en de Bisdommen, de Vereniging van Beheerders van Monumentale Kerkge bouwen en Heemschut zijn het er over eens dat er wat moet gebeuren. Iedere organisa tie loopt tegen haar eigen problematiek aan: van kennis over zaken als energieverbruik, onderhoudsmaatregelen en multifunctio neel gebruik. Maar ook de omgang met het interieur, exterieur en roerende objecten van monumentale kerken. En dan is er de dis cussie over herbestemming bij leegstand: wat mag en kan er wel, en wat kan er niet? Kerken, gemeenten en burgerorganisaties zijn decentraal georganiseerd. Mede hier door moet de oplossing om tot afspraken te komen vooral ook op lokaal niveau gezocht worden. Bovendien vraagt de toekomst van een specifiek kerk(gebouw) ook om lokaal maatwerk. Kerkenvisies kunnen daarbij hel pen. Heemschut heeft bij de RCE een plan inge diend om lokale (belangen)organisaties te gaan informeren en faciliteren om lokale kerkenvisies mogelijk te maken. Alleen op die manier weten alle partijen in elk geval waar ze aan toe zijn: welke kerken hebben (monumentale) waarden, welke gaan op

goede voorlichting en begeleiding vanuit Rijk en gemeenten van groot belang. Ook Heemschut richt zich meer en meer op de monumenteneigenaar. Zo werden zowel in Groningen als Deventer avonden georgani seerd voor eigenaren om informatie uit te wisselen over de knelpunten en de kan sen voor bezitters van waardevol cultureel erfgoed. Naar aanleiding van de sloop van historische interieurs werd bovendien aan dacht gevraagd voor interieurbescherming en interieurensembles.  termijn sluiten, welke blijven open en wat zijn functies die in vrijkomende kerkgebou wen gehuisvest zouden kunnen worden?

Monument, en nu? In het najaar zocht de eigenaar van een historisch benzinestation in Glanerbrug de pers. Via de Volkskrant kwam landelijke publiciteit op televisie via Eén Vandaag, gevolgd door items op TV Oost. De eigenaar van het bewuste benzinesta tion, een ontwerp van architect Van Rave steijn, was niet blij met de ‘kaasstolp’ die door de minister over zijn onderneming werd gezet. Logisch, maar de echte pech lag vooral in de ligging van het benzinestation: door het ‘kwartje van Kok’ is de benzine net over de grens een stuk goedkoper en wordt er nauwelijks meer getankt in Glanerbrug. Volgens Jan Astrego, lid van de commissie Overijssel, zijn er wel degelijk kansen. De aanwijzing als beschermd rijks of gemeentelijk monument levert vaak com mentaar op van eigenaren. Hier is dus

European Year of Cultural Heritage 2018 Het jaar 2018 wordt een bijzonder jaar. De Europese Commissie heeft dit jaar uitgeroepen tot het Jaar van het Cultureel Erfgoed. Vanuit Heemschut is, samen met partijen in het erfgoedplatform van Kunsten ’92, budget verkregen voor de nationale invulling hiervan. Themaen voorbeeldprojecten zijn te vinden op de gloednieuwe website: www.europeeserfgoedjaar.nl Andere onderwerpen, zoals onze lobby met het oog op de komende gemeenteraadsverkiezingen - inclusief het pamflet dat we met Kunsten ’92 hebben samengesteld - vindt u terug op onze website: www.heemschut.nl

december 2017 |

Compleet kerkinterieur dreigt te verdwijnen Zorgen rondom het interieur van de Paterskerk in Eindhoven. In de plannen van DELAmondo voor het rijksmonument dreigde deze zomer bijna het complete binnen aanzicht van de kerk te verdwijnen. Gelukkig wordt in de nieuwste plannen meer behouden. Christian Pfeiffer

In augustus diende Heemschut Noord-Bra bant samen met het Cuypersgenootschap een zienswijze in bij de gemeente Eind hoven. ‘We zijn allereerst verheugd dat er een goede herbestemming komt voor het kloostercomplex Mariënhage en de Paters kerk nadat het complex is verlaten door de paters Augustijnen. Zo wordt ongewenste leegstand en verval van dit monumentale complex voorkomen. Onze zienswijze betreft in hoofdzaak de plannen tot herbestemming en herinrichting van de Paterskerk’, zo ver telt Leo Dubbelaar. Maar de zorgen waren groot over het interieur. Zo waren er plannen om het hoogaltaar, de kruisweg, onderdelen van de communiebank, preekstoel en biechtstoelen te verwijderen. ‘Door verwij dering van de belangrijkste interieuronder delen treedt niet slechts een onacceptabel verlies van kunsten cultuur historische waarden op, maar verliest het monument bovendien zijn essentie’, zo schreef Dubbe laar in de zienswijze.

Orgel

Foto: Alex Kok

Bijzonder schrijnend waren de plannen voor verwijdering van het orgel uit de Paterskerk dat niet alleen qua ontwerp van de orgelkas, maar ook voor wat betreft de klankkleur die speciaal op de architectonische ruimte van de Paterskerk is afgestemd. Opvallend is dat de Rijksdienst voor het Cul tureel Erfgoed (RCE) dan ook grotendeels negatief heeft geadviseerd, maar dat dit advies ontbrak bij de ter inzage legging van de plannen. ‘Het negatieve advies van de RCE is overtuigend gemotiveerd: biecht stoelen, entreepartij aan de Kanaalstraat, hoogaltaar, preekstoel en orgel dienen naar het oordeel van de RCE in situ behouden te blijven. In een gesprek dat begin november plaats vond met DELAmondo zijn gelukkig belang rijke resultaten geboekt. Na de bezwaren blijven grote delen van het interieur toch intact. Zo blijft de preekstoel op de huidige plaats staan. Maar er zijn nog wel zorgen over het orgel. Daar is nog geen oplossing voor. En ook is het behoud van het hoogal taar helaas niet aan de orde. 

| december 2017

Amsterdam spelend leren kennen Het begon als een ludiek idee. Een bordspel over erfgoed in Amsterdam! Nienke van Hassel, John Coppens, Otto Storm van ’s Gravesande en Esther Mutsaers kenden elkaar al wel, maar hebben allemaal een andere beroepsmatige achtergrond. Uiteindelijk bleek dat de kracht bij het ontwikkelen van dit project. Karel Loeff

Speciale lezersaanbieding Bestel je eigen spel met kortingscode VRIEND via www.patrimonia.nl en betaal slechts 40 euro, in plaats van 44,95 euro. De aanbieding is geldig tot 31-01-2018.

varend door de grachten verzamel je de juiste materialen om de mooiste monumen ten te restaureren. Naast tactisch inzicht heb je flink wat lef, en soms een beetje mazzel nodig. Onderweg ontdek je leuke feitjes over de verschillende monumenten en volgens Amsterdams gebruik mag er over alles onderhandeld worden. De uitkomst blijft tot de laatste seconde spannend...

Waarom een bordspel? Nienke van Hassel: ‘Gewoon, omdat er in dit digitale tijdperk eigenlijk niets leuker is dan met z’n allen om de tafel zitten en lol hebben. Het speelbord omvat vijftig monumenten. Op de ‘momumentenkaarten‘ staan bijzondere weetjes. Zo leren Amster dammers en niet-Amsterdammers de stad op een plezierige manier beter kennen.’ Heemschut Amsterdam was zo enthousiast over het idee dat zij dit unieke crowdfunding project vanaf het begin heeft ondersteund. Sebas Baggelaar: ‘Het spel is een sym pathiek initiatief om erfgoed van de stad nu eens op een andere manier onder de aandacht te brengen. En als dank voor de ondersteuning is ons eigen landelijk bureau Het Korenmetershuisje opgenomen op het bord, compleet met een vraag over de voor malige functie en de vermelding van onze vereniging.’ De makers zijn er terecht trots op dat het spel, in een Nederlandse en een Engelsta lige versie, onder andere te verkrijgen is bij het Rijksmuseum. 

Foto: Bart Brussee

‘Iedere Amsterdam-liefhebber zou dit spel in huis moeten hebben’. Aldus locobur gemeester Eric van den Burg tijdens de lancering van het gloednieuwe spel in het Scheepvaartmuseum. Esther Mutsaers, een van de co-founders; ‘In dit spel komen pas sie en nostalgie samen. Liefde voor de stad, voor monumenten en weer echt contact met elkaar. Het is onze manier om iedereen mee te laten genieten van het bijzondere van Amsterdam; de prachtige grachten, de mooie monumenten en het typerende Amsterdamse karakter. Voor die stad moe ten we samen zorgdragen. Daarom hebben we Patrimonia© ook zo lokaal en duurzaam mogelijk geproduceerd en het laten druk ken door de duurzaamste drukker van de wereld. De pionnen zijn gemaakt van gere cycled plastic, voor een deel gemaakt van plastic afval uit de grachten. De grachtblok kers zijn gezaagd uit hout van een boom uit Amsterdam Noord. Iedereen die een spel koopt draagt dus een klein steentje bij aan het behoud van de stad Amsterdam.’ Patrimonia© Amsterdam is een strategisch bordspel voor twee tot zes personen. Al

december 2017 |

Verenigingsnieuws

Bestuurlijke vernieuwing

Erespelden uitgereikt

Foto: Heemschut

Op 20 oktober reikte voorzitter Christiaan van Oordt namens het bestuur van Heem schut aan de heer Mr. Peter Neukirchen de erespeld uit van de vereniging. De heer Neukirchen was meer dan 12 jaar actief in

Huldiging Peter Neukirchen erespeld.

| december 2017

besproken op de Algemene Vergadering van Leden in Den Bosch in juni 2017. Gesteund door de discussie tijdens de AVL zijn de concept-ideeën rond de bestuurlijke ver nieuwing door het bestuur verder uitgewerkt in een notitie. Deze nota zal door leden van het Dagelijks Bestuur persoonlijk worden besproken binnen de commissies. Begin 2018 zal er een bijeenkomst belegd worden, zodat we de reacties van onze leden direct kunnen vernemen. De aanpas singen zullen gevolgen hebben voor de Sta tuten en het Huishoudelijk Reglement. Het streven is om tijdens de Algemene Verga

dering van Leden op 1 juni 2018 de nieuwe Statuten en het Huishoudelijk Reglement vast te stellen. Via onze website komen alle relevante stuk ken over dit onderwerp beschikbaar. De bijeenkomst vindt plaats voorafgaand aan onze nieuwjaarsbijeenkomst op 12 januari in Amsterdam. Meer informatie ook via onze site of telefonisch. Uw reacties op de voorstellen vernemen we graag tijdens de bijeenkomst of uiterlijk 1 februari per email of per post.  Namens het bestuur Ir. P.P. Bosch, secretaris a.i.

de commissie Zuid-Holland, als secretaris en waarnemend penningmeester. Typerend voor hem is, dat hij zich jarenlang ten volle voor het behoud van het erfgoed in Zuid-Holland heeft ingezet en daarnaast een grote, kritische bijdrage heeft geleverd aan de meningsvorming over de (koers van) de vereniging. De commissie Zuid-Holland is hem voor al zijn werkzaamheden bijzon der erkentelijk. Aan ing. Henk Dirkx werd op 6 november door directeur Karel Loeff namens het bestuur de erespeld van Heemschut uitge reikt. Dirkx studeerde af als architect aan de Academie van Bouwkust in Amsterdam en werkte bij diverse architecten, onder andere bij Duintjer. Hij startte een eigen bureau in Amsterdam en realiseerde in die stad, maar ook in plaatsen als Zoetermeer en Bergen interessante nieuwbouw- en res tauratieprojecten. Zijn hart ligt al heel lang bij het behoud van ons cultuurgoed. Hij begon ruim 25 jaar geleden als technisch adviseur van de commissie Noord-Holland, regio Gooi, Vecht en Amstel. In de beginja ren was hij ook actief in Amsterdam. Op een rustige en weloverwogen manier pakte hij menig zaak op en liet op deskundige wijze

Foto: Christian Pfeiffer

In maart van dit jaar is gediscussieerd en zijn nieuwe uitgangspunten geformuleerd voor een vernieuwde ambitie van de ver eniging. Vorig jaar werd op verschillende momenten aangekondigd dat, naar de mening van het bestuur, de bestuursstruc tuur van onze vereniging geactualiseerd en aangepast zou moeten worden. Naast de ambitie-uitgangspunten, waarbij kennisont wikkeling, samenwerking en ondersteuning van de verschillende commissies speer punten zijn, is ook de bestuurlijke vernieu wing op de agenda gezet in de vorm van een ‘Ambitienota’. Deze is geagendeerd en

Op 6 november kreeg Henk Dirkx uit handen van directeur Karel Loeff de erespeld met oorkonde van Heemschut uitgereikt.

van Heemschut horen via inspraak en op diverse bijeenkomsten. Een grote verdien ste is het feit dat hij de banden met regi onale en historische verenigingen aantrok die leidde tot nauwe samenwerking. Nog steeds zet Dirkx, een gewaardeerd en des kundig commissielid, zich intensief in voor Heemschut Noord-Holland, waar hij de laat ste tijd ook op bestuurlijk niveau actief is. 

Heemschut archief ontsloten ‘Als u langs komt, zegt u dan meteen Heemschut. Want ik ga wel eens bezoekers te lijf’, aldus Gerard Reve in een brief uit 1970 aan de Bond Heemschut over de kapel en het kerkhof te Greonterp in Friesland. De handgeschreven brief is te vinden in de onlangs aan de Archiefbank van het Stadsarchief van Amsterdam toegevoegde inventaris van het Archief van Heemschut.

Bron: Stadsarchief Amsterdam

Heemschut werd in 1911 opgericht op initia tief van architect A.W. Weissman als reactie op een lange periode van vooruitstrevend heid, waarbij praktische en economische belangen het wonnen van het esthetische. Doordrongen van de noodzaak om iets te ondernemen tegen de toenemende ontsiering van stad, dorp en platteland nam Weissman de moeite tot het schrijven van opstellen en het geven van voordrachten ter bevordering van de bewustwording bij het grote publiek.

Briefwisselingen Het archief is zeer compleet en geeft een goed beeld van de werkzaamheden en ont wikkelingen binnen de Bond. Om de bood schap van de Bond bij een groter publiek onder de aandacht te krijgen, zag in 1924 het tijdschrift Heemschut het daglicht en is deze sindsdien onafgebroken gepubli ceerd. Tussen 1940 en 1954 werd ook de bekende Heemschutserie uitgegeven: een serie van 74 boekjes over uiteenlopende onderwerpen. In het redactiear chief is veel van de correspon dentie met de auteurs bewaard gebleven, alsmede onderwerpen die niet tot een uitgave leidden. In de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw werd door een aantal architecten uit naam van de Bond een adviesbureau onderhouden, waar mensen terecht konden voor vragen en advies met betrekking tot het renoveren van monumenten in particulier bezit. Naast de cor respondentie zijn hier ook nog tientallen tekeningen bewaard gebleven van de voorgestelde renovatiewerkzaamheden. De Bond werkte aanvankelijk met vaste correspondenten die de ontwikkelingen in de provin cies en gemeenten in de gaten hielden en waar nodig op de

barricades sprongen om een monument te redden. Na de Tweede Wereldoorlog weten steeds meer bezorgde burgers de Bond te vinden en wordt zij door jan en alleman aangeschreven om inlichtingen of met het verzoek om actie te ondernemen voor een met sloop bedreigd of inmiddels vervallen monument.

Bezorgde burgers Nescio en Reve Onder deze bezorgde burgers bevonden zich ook bekende namen zoals Gerard Reve en J.H.F. Grönloh, beter bekend als Nescio. Zo schrijft Gerard Reve op 17 juni 1670 (een grapje van hem, dit moet natuurlijk 1970 zijn) dat de stenen kapel met klokkentoren van Greonterp, het Friese dorp waar hij op dat moment woont, nodig gerestaureerd moet worden. Volgens zijn brief heeft hij verschillende pogingen gedaan de eigena ren van de kapel aan te sporen de kapel op te knappen. Maar het mocht niet baten en ‘zonder enige hoop’ richt hij zich dan toch tot de Bond Heemschut met de vraag of zij de Friezen ‘met hun keelzieke klanken, die ze een taal noemen’ tot actie kunnen manen. Meer informatie via https://www.heemschut.nl/collectie/ of rechtstreeks via https://archief.amsterdam/inventarissen/ inventaris/1000.nl.html 

De brief van Gerard Reve.

december 2017 |

Schoorstenen als vingerwijzing in het landschap Het Heemschut logo geeft een mooi beeld van ons culturele landschap. Er staan vijf belangrijke elementen op: de klassieke Hollandse molen past in het beeld van het typisch Nederlands landschap, evenals het kerkgebouw met toren, vooral in het weidse landschap van Friesland en Groningen. Het kasteel maakt eveneens onderdeel uit van het logo. Resteert de fabriek met schoorsteen. Het industriële erfgoed wordt minder gewaardeerd en is daardoor kwetsbaarder. Een pleidooi voor de schoorsteen als vingerwijzing in het landschap. Arjan Barnard

Foto: auteur

Het beeld van de rokende schoorsteen ver vult de geest niet meteen met romantische gevoelens die passen binnen beelden van dorpsgezichten met lieflijke windmolens en kerken. Toch zijn er schilderijen die romanti sche stoomtreinen met rokende locomotie ven in fraaie landschappen laten zien. Deze schilderijen vallen dan toch wel weer onder de stroming van de romantische school. Dat komt omdat reizen een heel andere beleving geeft dan rokende fabrieksschoorstenen. Maar zonder die fabrieken zouden we veel zaken niet ter beschikking hebben, die we

De molen, gemaal Meldijk uit 1874 en de kerktoren van Uitgeest.

| december 2017

toch maar al te graag gebruiken. Om te beginnen denken we dan aan de voedsel keten. De zuivelfabrieken, die onder andere van melk boter maken, gebruikten wel stoommachines voor het productieproces. Suikerfabrieken, meelfabrieken, broodbak kerijen of tuinderijen leverden alle produc ten die wij dagelijks gebruiken. Zoals kerktorens horen bij een gebouw voor geestelijke ondersteuning, zo durf ik voor zichtig te stellen dat sommige schoorste nen best vingerwijzingen mogen zijn voor producten die voorzien of hebben voorzien in onze levensbehoeften. We hoeven al die schoorstenen niet in even grote aantallen te bewaren als bijvoorbeeld windmolens. Van beide bouwwerken zijn er ooit 10.000 tot 11.000 geweest. Er resteren nog circa 1.000 molens en ongeveer 650 schoorste nen in ons land. Begrijpelijk als lezers zullen zeggen dat de schoonheid van een schoorsteen toch niet te vergelijken is met de architectuur van een kerktoren. Dat moet ik deels toegeven, totdat ik me jarenlang in het onderwerp fabrieksschoorsteen verdiepte. Dan blijken

er toch fraaie architectonische hoogstand jes onder schoorstenen te zijn.

Ontstaansgeschiedenis De vroegste gebruikers van schoorstenen waren de stoomgemalen, essentieel voor het drooghouden van de polders. Deze gemalen lagen vaak heel romantisch in het landschap. De eerste experimenten met het gebruik van stoommachines bij gemalen vonden plaats in Rotterdam nabij de Oostpoort. Deze eer ste proefopstelling werd al in 1775 in gebruik genomen, maar was geen groot succes. Rond 1800 werden er steeds meer gema len gebouwd en na 1850 was het bouwen van stoomgemalen zelfs heel gebruikelijk. Toen werden er bijna geen windmolens meer gebruikt voor grotere bemalingen. Na de gemalen is de zuivelfabriek vanaf 1870 de bedrijfstak die het meest gebruik maakte van stoommachines als energie bron voor aandrijving van de machines en dus ook veel schoorstenen nodig had. Een voorbeeld daarvan is de boterfabriek Sal land te Hardenberg met een schoorsteen die dateert uit ca 1905.

Radiaalsteen

Collectie: auteur

De meest markante schoorstenen in het landschap zien we in het Gelders rivierengebied, waar de zeventig tot tachtig meter hoge schoorstenen bij de steenfabrieken het landschap domineren. Deze fabrieken vervaardigden vaak hun eigen stenen voor de bouw de eigen schoorstenen. Ze betrokken dan een schoorsteenbouwer die de schoorsteen voor hen bouwde. Voor andere bedrijven leverden de twee bekendste schoorsteenbouwbedrijven in Nederland, te weten De Ridder uit Den Haag met een fabriek te Oegstgeest of Canoy-Herfkens uit Venlo met de fabriek te Tegelen, de benodigde stenen. Beide bedrijven hadden een eigen afdeling schoorsteenbouw, waar

Kleinschalige zuivelfabriek te Hardenberg met een schoorsteen uit ± 1905, in 1985 gesloopt.

architecten of aannemers rechtstreeks een complete schoorsteen konden bestellen. Deze bedrijven gebruikten de radiaal steen om schoorstenen te bouwen. De radiaalsteen is een steen in de vorm van een taartpunt waardoor eenvoudig een ronde schoorsteen gebouwd kon worden. Samen bouwden ze 60-70% van alle schoorstenen in Nederland. De overige werden of door kleine aannemers gebouwd, vaak wel met stenen van De Ridder of Canoy-Herfkens, of door buitenlandse bedrijven die tot ongeveer 1900 op de Nederlandse markt actief waren.

Foto: auteur

Decoratieve elementen

Een zeer fraai versierde schoorsteenkop van de AaBe fabriek te Tilburg, gebouwd in 1930.

In de hoogtijdagen van de fabrieksschoor steenbouw werden de schoorstenen ook versierd. Dat gebeurde met gekleurde ste nen of metselwerk, maar ook het laten ver springen van stenen komt men tegen. Het toevoegen van andere versieringsvormen zoals natuursteen kwam wel voor, maar was een uitzondering. Overheidsinstellingen zoals gas- en elektriciteitsfabrieken hadden vaak indrukwekkend gedecoreerde schoor stenen. Ook bij particuliere textielfabrieken vooral in Brabant kwam dit voor en dan werd de schoorsteen vooral gezien als status symbool, hoe mooier de schoorsteen des te

belangrijker het bedrijf. Kleinere bedrijven gingen niet verder dan een ingemetselde naam of jaartal of wat kleurrijke banden. Door deze verschillende aspecten maakt de schoorsteen niet alleen een romantisch onderdeel uit van ons landschap, maar zijn het ook vaak bijzondere architectonische hoogstandjes. 

Lezersaanbieding Gedurende dertig jaar inventariseerde Arjan Barnard alle schoorstenen van ons land en schreef een kloek boek met de resultaten van dit onderzoek, waarbij alle facetten van de schoorsteenbouw aan de orde komen. Het 464 pagina’s tellende boek bevat tevens een lijst met 7.000 locaties waar bedrijven met schoorstenen gestaan hebben. Het boek kost 35 euro en is te bestellen via de website van de stichting Fabrieksschoorstenen www.stif.nl. Leden van Heemschut betalen geen portokosten, indien zij op het bestelformulier Heemschut achter hun naam toevoegen.

december 2017 |

Groningen Earnewâld Zijerveld

Amsterdam Diemen

Lelystad Deventer

Cabauw

Rheden

Rotterdam

Tilburg Son en Breugel Venlo

GRONINGEN

Toegang tot binnenstad bedreigd

kers van de synagoge vrezen dat hun gebouw in

op dat in de publicatie alleen sprake was van

de schaduw komt te liggen en dat bezoek min

nummer 65 en dat het hoekpand daar dus

Groningen - Wie met de trein naar Groningen

der aantrekkelijk wordt. Omwonenden en win

onvermeld was gebleven. Hierop heeft Heem

reist om de binnenstad te bezoeken, komt

keliers hebben nagelaten bezwaar in te dienen,

schut Groningen alsnog een pro-forma bezwaar

als vanzelf door de Folkingestraat, de natuur

omdat er een gesprek met de wethouder zou

kunnen indienen, wat is toegewezen. We wach

lijke looproute naar het centrum en een visi

plaatsvinden. Een alert Heemschut-lid merkte

ten nu de verdere ontwikkelingen af. 

tekaartje van de stad. De smalle entree wordt gevormd door een aantal 19de-eeuwse huizen AMSTERDAM

gestuukt of opgetrokken in de karakteristieke

Wijkcentrum Transvaal

rode baksteen.

Heemschut Amsterdam heeft architectuurhis

Een bekende huisjesmelker heeft het plan

toricus Michiel Kruidenier verzocht om het wijk

opgevat twee huizen tegenover de synagoge

centrum Transvaal aan de Danie Theronstraat

op te hogen om ruimte bieden aan wooneen

te onderzoeken. Het wijkcentrum is in de jaren

heden voor studenten. Het lage huisje tegen

1973-1975 gebouwd naar ontwerp van de archi

over de synagoge zou worden afgebroken en

tecten Pi de Bruijn en Ruud Snikkenburg van de

vervangen door een gebouw van drie verdie

Amsterdamse Dienst Volkhuisvesting. Het wijk

pingen. Het hoekpand op de Nieuwstad zou

centrum is een hoogwaardig voorbeeld van de

opgehoogd worden met een extra verdieping

architectuur van de jaren zeventig en wordt in

plus een nieuw dak, zodat ook onder de kap

vele overzichtswerken genoemd. De gemeente

gewoond kan worden. Het pand is recentelijk

wil het leegstaande gebouw verkopen. Sloop

aange wezen als gemeentelijk monument. De

is mogelijk omdat het pand geen beschermde

belangrijkste elementen voor behoud zijn het

status geniet. Heemschut Amsterdam zet in

muurwerk op de eerste verdieping en het dak.

op bescherming en herbestemming van dit

De aangevraagde vergunning dateerde echter

architectuur- en cultuurhistorische, waardevolle

van voor het toewijzen van de monumenten

gebouw. Met behulp van de studie van Michiel

status.

Kruidenier gaat Heemschut het gesprek aan met

De plannen vielen niet in goede aarde bij de

de gemeente en andere betrokkenen. 

omwonenden en de winkeliers. Ook de gebrui

| december 2017

Norman Vervat

Foto: Norman Vervat

en de synagoge. Heemschut streed ooit suc cesvol voor behoud daarvan. De huizen zijn wit

Het wijkcentrum vanaf de Danie Theronstraat.

Foto: Heemschut

mensen uit de regio, maar ook uit de Randstad en zelfs uit België. Karakteristyk Tytsjerksteradiel en Heemschut Fryslân hebben laten zien dat monumenten en karakteristieke panden voor veel mensen waardevol zijn en gekoesterd worden. Het zijn FRIESLAND

niet alleen monumenten, maar ook huizen vol landelijke thema ‘Boeren, burgers en buitenlui’.

spannende verhalen. Deze verhalen hebben

In de stand werd zowel door de stichting als

een grote toegevoegde waarde voor de leef

Earnewâld - Op Open Monumentendag zaterdag

Heemschut campagne gevoerd. Het was een

baarheid en ze zijn een toeristische trekpleister.

9 september stond Heemschut Fryslân samen

mooie gelegenheid om Heemschut onder de

Volgend jaar organiseren we een Open Monu

met de stichting Karakteristyk Tytsjerkstera

aandacht te brengen van een breed publiek

mentendag-speciaal in Tytsjerksteradiel en

diel achter een informatiestand in het gastvrije

en de gloednieuwe landelijke folder van Heem

wel in het kader van Leeuwarden Culturele

toeristenbureau van het Friese watersportdorp

schut te verspreiden.

Hoofdstad van Europa 2018. Voor Heemschut

Earnewâld. Een aantal Friese Heemschut-leden

Ondanks de regenachtige start was het een

Fryslân een goede gelegenheid om opnieuw

heeft het lokale comité van Karakteristyk Tyt

zeer geslaagde Open Monumentendag. Het

de waarde van monumenten en ons bescher

sjerksteradiel de afgelopen maanden geholpen

aantal bezoekers lag tussen de 700 en 800

mingswerk onder de aandacht te brengen. 

om deze dag te organiseren. De monumenten

mensen, meer dan in de voorgaande jaren.

in de dorpen Earnewâld, Garyp en Sumar leen

In de loop van de middag kon men het tellen

den zich bij uitstek voor een uitwerking van het

niet meer bijhouden, zo druk was het. Er waren

Open Monumentendag

OVERIJSSEL

Contact met eigenaren

Paula Voorthuijsen

Verder vonden veel monumenteneigenaren het kleurgebruik binnen de gemeente Deventer nogal zuinig. Onlangs bracht de Planadvies

menten. Niet alle eigenaren van deze gebouwen

raad voor de Monumenten en het Beschermde

zijn op de hoogte van de faciliterende regelingen

Stadsgezicht nog een negatief advies uit over

die er zijn. Reden voor Heemschut om deze eige

de kleurstelling van een rijksmonument, omdat

naren voor een bijeenkomst uit te nodigen.

dit niet in het beschermde stadsgezicht van

In juni organiseerde het team Salland van Heem

Deventer zou passen.

schut Overijssel een drietal bijeenkomsten met

Tijdens de bijeenkomst bleek ook dat niet alle

ongeveer veertig monumenteneigenaren waarbij

eigenaren gebruik maken van belastingaftrek

vooral aandacht werd besteed aan de ervaringen

voor rijksmonumenten. Een goede onder

die zij als eigenaar hebben bij het onderhouden

bouwing voor deze aftrek is wel van belang.

van hun monument. Over de afhandeling van

Heemschut wijst in verband hiermee op aanbe

vergunningen hebben de eigenaren zowel lof

velingen van de Monumentenwacht Overijssel

als kritiek op de gemeente. Lof, als het gaat om

Flevoland. Iedere monumenteneigenaar zou,

meedenken en het bestemmingsplan soepel

volgens Heemschut, lid moeten zijn van de

wordt toegepast. Kritiek, als het gaat om infor

Monumentenwacht.

matie over monumenten op de website van de

De provincie Overijssel geeft een speciale

gemeente en de handelswijze in de praktijk van

bijdrage voor energiemaatregelen bij de res

de ambtenaar aan het omgevingsloket. Infor

tauratie van panden, die geen woonhuis zijn.

matie voor monumenteneigenaren is ook vaak

Heemschut wil voorts binnenkort in samenwer

te versnipperd. Heemschut wees de aanwezi

king met de Deventer Energiecoöperatie een

gelijke bijeenkomsten organiseert. Het is een

gen op het Beleidskader Monumenten van de

speciale bijeenkomst met het thema ‘energie’

goed platform om kennis en ervaringen uit te

gemeente Amsterdam, dat ook voor Deventer

organiseren. Tot slot vinden de monumenten

wisselen. 

wordt aanbevolen.

eigenaren het belangrijk dat Heemschut der

Wikimedia Commons, Michiel Verbeek, 2006

Deventer – Deventer telt ruim 540 rijksmonu

Peter Dekker

december 2017 |

FLEVOLAND

dat de economische crisis van de jaren tachtig

Vijftig jaar Lelystad

uitbreekt. Om uit het diepe dal te komen, moe

Heemschut Flevoland organiseerde op vrijdag

ten de beleidsmakers oude ideeën begraven

8 september 2017 een symposium en excursie

en als een feniks met nieuwe plannen komen.

rond het thema Tegendraads, 50 jaar steden-

Intussen is Lelystad al lang weer zo ver dat het

bouwkundige ontwikkeling van Lelystad.

zich kan afvragen of het toekomstige succes

Lelystad is een unieke stad. Vanwege zijn com

in nieuwe groei gezocht moet worden of in de

pleet planmatige opzet, vanwege de verschil

bestaande stad.

lende woonwijken die een afspiegeling zijn

Van de bijeenkomst is een verslag verschenen

van de opvattingen en de mogelijkheden van

in de vorm van een brochure, ‘Tegendraads,

dat moment. Cornelis van Eesteren maakte

50 jaar stedenbouwkundige ontwikkeling van

het eerste ontwerp voor de ideale stad, maar

Lelystad’. Deze is te downloaden via www.

zijn opdrachtgever, de Rijksdienst voor de IJs

heemschut.nl/nieuws, zoekterm Lelystad. De

selmeerpolders, besloot vanwege de onzekere

brochure bevat het programma van de dag,

groeiprognoses Lelystad te gaan bouwen vol

twee inleidingen over de ontwikkeling van Lely

gens een eigen plan. Eén van de eerste wij

stad, het tafelgesprek met een aantal betrok

ken, de Zuiderzeewijk, is nog wel tot stand op

kenen, uitleg over hetgeen te zien was tijdens

gekomen op basis van Van Eesterens principes

eengezinswoningen met tuin, de royale groene

de bus tour door Lelystad, een kaart van de

(modernisme/CIAM).

setting, het aandeel sociale woningbouw, het

gevolgde route, enkele bepalende planologi

De stad wordt een groot succes in het door

winkelcentrum en het autovriendelijke karakter

sche kaarten en een aantal foto's van de dag. 

woningnood geteisterde Nederland. De moderne

maken de stad tot een geliefd woonoord. Tot

Ben te Raa

het vigerende bestemmingsplan (1989) met

appartementenblokken. Dit bouwplan staat in

de bestemming ‘Maatschappelijke doelein

geen enkele verhouding tot de schaal van het

Rheden - Vier organisaties, waaronder Heem

den, aanduiding bejaardenoord’. Om draagvlak

landhuis en het totale, oorspronkelijke, land

schut Gelderland, hebben bezwaar aangetekend

te krijgen, zijn belanghebbende organisaties,

goed en doet ernstige afbreuk aan de natuur

bij de Raad van State (RvS) tegen de bouwplan

waaronder Heemschut, uitgenodigd voor een

lijke en landschappelijke kwaliteiten van de

nen voor drie grote appartementsgebouwen op

klankbordgroep. Van een gezamenlijke oplos

omgeving. In april 2016 oordeelde RvS dat de

landgoed Rhederhof, bekend van het tv pro

sing is alleen niets terecht gekomen, omdat de

provincie Gelderland ten onrechte, op grond

gramma Het mooiste Pand van Nederland. De

projectontwikkelaar zich bleef baseren op het

van de Natuurbeschermingswet, toestemming

Raad stelde echter de gemeente Rheden in het

vigerende bestemmingsplan. Zonder verder

had verleend voor de bouwplannen en stelde

gelijk en oordeelde dat de bouwplannen niet in

enig overleg met de klankbordgroep heeft de

de vier organisaties toen wel in het gelijk. Er

strijd zijn met het bestemmingsplan.

projectontwikkelaar in april 2014 een omge

kan dus nog niet worden gebouwd. 

Landgoed Rhederhof is onderdeel van een

vingsvergunning aangevraagd voor de drie

GELDERLAND

Landgoed Rhederhof verloren?

reeks landgoederen langs de zuidelijke Velu wezoom, het Nieuw Gelders Arcadië. Vanaf 2004 zijn zonder succes door de eigenaar/pro jectontwikkelaar plannen ontwikkeld voor het bouwen van woningen. In november 2009 is een groot deel van het landgoed, met daarop het landhuis uit 1856, een rijksmonument, overgegaan naar een nieuwe eigenaar. Deze heeft het landhuis gerestaureerd. Voor het res terende deel, waarop in 1989 een bejaarden tehuis was gebouwd, heeft de projectontwik kelaar een nieuwe planopzet bedacht binnen

| december 2017

Chris Scharten

Gedeputeerde op werkbezoek

van de restauratieplannen. Vervolgens werd de gedeputeerde bijgepraat over het reilen en zei

De jaarlijkse ‘heisessie’ van Heemschut Utrecht

len van de commissie. Pennarts onderstreepte

stond deze keer in het teken van het aanhalen

het belang van samenwerking van alle partijen in

van de banden met het Provinciehuis. Gede

het Utrechtse die betrokken zijn bij het behoud

puteerde Mariëtte Pennarts die onder andere

van het cultuurhistorisch erfgoed. In het Provin

monumentenbescherming in haar portefeuille

ciehuis worden de ontwikkelingen nauwlettend

heeft, bezocht een actuele reddingsactie en

gevolgd en ondersteund. Als verantwoordelijk

ging vervolgens een informele dialoog aan met

portefeuillehouder ziet Pennarts voor zichzelf

een afvaardiging van de commissie.

de taak weggelegd haar ambassadeursfunctie

Pennarts kreeg allereerst een rondleiding door

voor monumentenbehoud ook buiten de provin

een dwarshuisboerderij in Cabauw, genaamd de

ciegrenzen uit te dragen. Als voorbeeld noemde

Leeuwenburg. Dankzij het adequate optreden

zij de voordracht van de Hollandsche Waterlinie

van Heemschut Utrecht, na een melding over

op de werelderfgoedlijst. De dag werd afgeslo

de deplorabele staat van de dwarshuisboerderij,

ten met een bezoek aan de gerestaureerde St.

is dit rijksmonument voor de ondergang behoed

Victorkerk in Benschop. 

en is men nu volop bezig met het opstellen

NOORD-BRABANT

Foto: Paul van Vliet

UTRECHT

Mariette Pennarts met de bewoners bij de Martha de Wit

dwarshuisboerderij in Cabauw.

jonge datering nog niet op een monumentenlijst

bestemming van het gebouw, waar een sloop

beland. De architect was Jac. Van Oers. Als het

plan voor bestaat. Vanuit de focus van Tilburg

Tilburg - In opdracht van Heemschut Brabant

onderzoek van architectuurhistorica Konings

op een meer duurzame ruimtelijke ontwikkeling,

heeft architectuurhistorica Victorien Konings

berger afgerond is, wordt het rapport aangebo

energietransitie en sociale innovatie, hoopt de

berger een waardenstellend onderzoek ver

den aan B&W. Daarnaast zet de groep die zich

groep dat het blauwe gebouw uiteindelijk ‘het

richt naar het voormalige kantoor van de Soci

inzet voor het gebouw in op hergebruik en her

meest groene gebouw’ gaat worden. 

Het blauwe gebouw gewaardeerd?

ale Dienst in Tilburg. Voor Heemschut en een grote groep Tilburgers staat in elk geval vast dat het een karakteristiek en uniek gebouw is voor de stad. Zowel de vorm als het materiaal gebruik is uitzonderlijk. Er is geen rechte hoek te zien (alleen afgeronde hoeken) en het heeft iets organisch. De begane grond is afgewerkt met blauwe tegeltjes en voor de verdiepingen is het materiaal cortenstaal. Dit lijkt wel roest bruin hout. Het object behoort tot de post ‘65 architectuur en valt te betitelen als neofuturis tisch en structuralistisch. Het werd opgeleverd Foto: Heemschut, Karel Loeff

op 21 januari 1978 en is vanwege de relatief

Blijf altijd direct op de hoogte van het laatste nieuws. Volg Heemschut op facebook en bezoek w ww.heemschut.nl voor de verschillende dossiers en de laatste ontwikkelingen.

december 2017 |

LIMBURG

Biografie van het landschap Op 16 juni vond in Venlo de eerste Limburgse conferentie over de geschiedenis van het Lim burgse landschap plaats. Initiator is het Limburgs Geschiedkundig en Oudheidkundig genootschap. Heemschut Limburg maakt zich zorgen over de toekomst van het Nationale Landschap ZuidLimburg. We proberen met andere organisaties de bijzondere kwaliteiten van het Zuid-Limburgse landschap, die ooit aanleiding waren voor het Foto: Gertjan de Boer

Rijk om een nationaal landschap in te stellen, voor de toekomst veilig te stellen. De conferentie bracht wetenschappers, vertegenwoordigers van tal van organisaties op het gebied van landschap, archeologie en heemkunde bijeen om een start te maken met het systematisch in kaart bren gen van de vele aspecten die verbonden zijn met de geschiedenis van het Limburgse landschap:

ZUID-HOLLAND

stimuleren van onderzoek naar de geschiedenis

Poort Coolsingelziekenhuis

van het Limburgse landschap en de opgedane

Rotterdam - Het bekende poortje op de Lijnbaan in Rotterdam is afgelopen septem ber aangewezen als gemeentelijk monu ment. De poort vormt, samen met de grote plataan erachter, het enige restant van het

kennis publiek te maken. Gestimuleerd wordt om onderzoek te koppelen aan gedigitaliseerde historische kaarten om zo systematisch de ver anderingen in het landschap te documenteren.

Coolsingelziekenhuis uit 1848. Het poortje werd in 1885 opgericht. Tijdens het bombardement van 14 mei 1940 is het hoofdgebouw van het zieken huis vrijwel volledig verwoest. Enkele pavil joens, de plataan en de ommuring van het achterterrein met het poortje bleven gespaard. Toen het ziekenhuis in 1961 defi nitief sloot, werd het poortje - op voorstel van Historisch Genootschap Roterodamum steen voor steen ontmanteld. In 1968 is het op de huidige locatie, die binnen het voor malige ziekenhuisterrein valt, weer opge bouwd. In 2015 was er sprake van dat de poort zou worden verplaatst naar het Erasmus Medisch Centrum. Verschillende erfgoed verenigingen waren hier tegen. Heemschut Zuid-Holland deed hierna de aanvraag voor aanwijzing en die werd gehonoreerd. Op 9 september werd het eerste gemeentelijke monumentenschildje op de poort onthuld. Heemschut Zuid Holland is trots en gelukkig met dit resultaat.  Han Timmer

In de conferentie werd mede in dat verband door prof. dr. Jan Kolen, hoogleraar land schapsarcheologie en cultureel erfgoed aan de Universiteit Leiden, het belang van de ‘biografie

NOORD-HOLLAND

Bij de entree van de buurt is in de jaren ’70 een

van het landschap’ naar voren gebracht. Com

Arent Krijtsstraat en omgeving

missielid Hans Vermeer was één van de andere

Diemen - De Arent Krijtsstraat en omgeving in

Dit wordt nu, na een aantal jaren leegstand,

inleiders. Onder de titel ‘tussen modernisering

Diemen is een bijzonder gebied. De vooroor

gesloopt. Een kans zou je zeggen! Voor deze

en behoud in de twintigste eeuw’ kwamen de

logse bebouwing werd in 1943 op last van de

locatie is door een projectontwikkelaar een

spanning tussen modernisering en behoud met

Duitsers gesloopt. Na de oorlog is hier in de

eveneens detonerend plan gemaakt met gale

betrekking tot het nationale landschap Zuid-

jaren vijftig en zestig een kleine maar hoog

rijflats in elf lagen. Een gemiste kans dus.

Limburg, de Pietersberg en de ontgrondingen

waardige wederopbouwbuurt tot stand geko

Het bestemmingsplan staat slechts vijf lagen

in het Maasbed aan de orde.

men, waar architecten van naam, zoals Pot en

toe, zodat de gemeenteraad een verklaring

De opkomst was groot, het enthousiasme voel

Pot-Keegstra, Evers en Sarlemijn en nog ande

van geen bedenkingen moest afgeven voor een

baar in het Limburgs museum in Venlo. De

ren aan hebben meegewerkt. De ruggengraat

bestemmingsplanwijziging. Heemschut heeft

conferentie past in de trend die ook op andere

van het buurtje wordt gevormd door de Arent

samen met vele inwoners van Diemen bezwaar

terreinen rond het culturele erfgoed in Limburg

Krijtsstraat. De bebouwing bestaat hier uit por

gemaakt tegen deze plannen. Na een inspraak

zichtbaar is: samenwerking over de grenzen van

tieketagewoningen in drie lagen met een kap,

ronde in de informatieve raadsvergadering

organisaties, meer aandacht voor de inspire

met gedeeltelijk winkels op de begane grond.

heeft het college van B&W besloten het ver

rende verhalen die over de geschiedenis van

Aan de rand van het buurtje, bevindt zich de

zoek om een verklaring van geen bedenkingen

erfgoed zijn te vertellen vanwege het belang dat

hoogste bebouwing: vier lagen en een kap. De

in de gemeenteraad niet in stemming te bren

erfgoed voor de identiteit van gebieden heeft. 

rest bestaat uit woningen in twee lagen met

gen en een nieuw, beter passend plan voor de

een kap.

locatie te laten maken. 

Hans Vermeer

ernstig detonerend kantoorgebouw verrezen.

Henk Dirkx

| december 2017

den. De commissie en de werkgroep hebben daarom gezamenlijk de Raad van Son en Breu gel opgeroepen om af te zien van deze vernie tiging van cultureel erfgoed. Heemschut is van mening dat een MFA prima in het bestaande gebouw kan worden gehuisvest. Het kerkgebouw is ontworpen door het in de wederopbouw bekende architectenduo Oskam en Geenen uit Eindhoven. Bij de bouw heeft Foto: Chris Booms

men veel aandacht geschonken aan de inte gratie van kunsttoepassingen. De Sint Petrus' Bandenkerk heeft vanwege zijn bijzondere con structie een speciale plaats in de Brabantse architectuurgeschiedenis. De aanwezige steen reliëfs in de voorgevel zijn ook van grote waarde. Ze verwijzen naar de apostel Petrus, de eerste NOORD-BRABANT EN WMK

paus. Het ontwerp voor de werken is van de Son. Met de sloop van het kerkgebouw voor de

belangwekkende beeldhouwer Leo Geurtjens.

bouw van een nieuw Multi Functioneel Acco

Een vergelijkbare kunstzinnig bewerkte gevel

Son en Breugel - De Werkgroep Monumentale

modatiecentrum zal niet alleen een bijzonder

is er in Nederland niet te vinden. Deze gevel

Kunst en Heemschut Noord-Brabant hebben

bouwwerk verdwijnen, ook dreigen enkele

is uniek en een hoogtepunt van de naoorlogse

met verbijstering kennisgenomen van de sloop

unieke architectuur gebonden kunstwerken

architectuur gebonden kunst in Brabant. 

plannen voor de Sint Petrus’ Bandenkerk in

uit de wederopbouwperiode vernietigd te wor

Sloop Sint Petrus’ Bandenkerk?

Christian Pfeiffer

DRENTHE

Vaarwel keet

melding van het belang van het gesloopte pand.

Zijerveld - Heemschut Drenthe heeft de afge

Heemschut Drenthe gaat hierover in gesprek

lopen jaren met lede ogen moeten toezien hoe

met de nieuwe eigenaar. 

De Keet in het Zeijerveld bij Assen verloederde.

Theo Wortel

De commissie kon niets doen, omdat dit eerste gebouw uit 1908 van het eerste grote landont ginningsproject van de Heidemaatschappij in particuliere handen was. Het is eerst als keet gebruikt, later als boerderij en weer later als opslag. Dit jaar kwam het te koop en kreeg het een nieuwe eigenaar. Die vroeg de gemeente Assen de agrarische bestemming van het stuk grond van 3670 vierkante meter te mogen ver Foto: Heemschut Drenthe

anderen in een woonbestemming. De gemeente Assen stelde als voorwaarde dat het niet meer van de sloop te redden boerderijtje op dezelfde plek en in dezelfde verschijningsvorm herbouwd wordt. Heemschut Drenthe vindt dit een aan tasting van de authenticiteit van het pand. Lie ver zouden we een reconstructie zien volgens de oorspronkelijke bouwtekeningen. En een ver

december 2017 |

Havezathe Hamerden

Foto: Heemschut

De uitBedreigd Body de 16de eeuw Gereddaterende voormalige havezathe Hamerden in het Gelderse Westervoort was een schrijnend voorbeeld van hoe sommige rijksmonumenten in Nederland ernstig in verval kunnen raken. Het in 1969 deels gerestaureerde monument - met de kerk het oudste gebouw in het dorp - ligt aan de oude postweg van Arnhem naar Keulen en maakte lange tijd een desolate indruk. Het verval begon al toen het nog als boerderij in gebruik was. Dat ging door nadat in 1999 een bouwbedrijf de havezathe in handen kreeg. Er werden voor het terrein vele plannen

gemaakt voor restauratie aangevuld met woningbouw. Ook sloop behoorde tot de mogelijkheden. In 2014 stortte het dak in, waarna de situatie pas echt ernstig werd; het pand verwerd bijna tot een ruĂŻne. De gemeente Westervoort, de historische kring Westervoort, Heemschut Gelderland, de eigenaar en vele Westervoorters hebben zich toen ingespannen om zo snel mogelijk een aanvang te maken met de restauratie. Ook de provincie Gelderland en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed oefenden druk uit.

BEDREIGD

GERED

In de zomer van 2015 vroeg de eigenaar een vergunning aan voor de restauratie van het rijksmonument en in het najaar startte de restauratie. Tegelijk gingen de percelen in de verkoop voor de 23 te bouwen huizen van het Hof van Hamerden rond het rijksmonument. Rigoureus werd het oude pand aangepakt. Van het achterhuis bleef op de gebinten na niet veel over. De muren zijn opnieuw opgemetseld met gebruikmaking van oud materiaal. Dit deel kreeg een horecafunctie. Het voorhuis werd zorgvuldig van binnen en buiten gerestaureerd en gemoderniseerd, waarbij vooral het

metsel- en voegwerk en het dak werden aangepakt. Hier kwamen twee huurwoningen in. De restauratie duurde tot begin 2017. Op vrijdag 17 februari 2017 onthulden burgemeester Arend van Hout en wethouder Theo Kampschreur van Westervoort gezamenlijk een plaquette nabij huize Hamerden om de geslaagde restauratie te vieren. Het nieuwe restaurant opende tegelijk zijn deuren. Helaas heeft het nieuwe restaurant er niet lang gezeten. Ondanks positieve recensies over de historische uitstraling en het eten werd het geen succes.

De twee woningen zijn inmiddels verhuurd. In november zal een nieuwe exploitant een brasserie in het pand vestigen. We hopen dat daarmee de havezate een langdurige nieuwe gebruiker krijgt. ď Ž

Mathijs Witte

Hamersestraat 53 Westervoort

Foto: Monumentenfotograaf LĂŠontine van Geffen - Lamers

Nieuwe leden

Het villadorp van Elly van de Vondervoort Regelmatig melden zich nieuwe leden bij Heemschut. Maar wie zijn zij en waarom voelen zij zich betrokken bij de bescherming van ons erfgoed? In deze rubriek introduceren we nieuwkomers bij Heemschut. Deze keer stelt Elly van de Vondervoort zich voor, trotse bewoonster van een monument in het Groningse Usquert.

Foto: Elly van de Vondervoort

We wonen in een Jugendstilvilla uit 1903, een rijksmonument dat is ontworpen door architect Gerrit Nijhuis. In Usquert staan meer monumentale villa’s, gebouwd in opdracht van rijke boeren uit de omgeving die hun bedrijf hadden overgedaan aan hun opvolger en zelf gingen rentenieren in het dorp. Zo woont mijn vriendin Tiny Wiersma in een villa in de stijl van de Amsterdamse School uit 1925. Je vindt hier ook andere stijlen, zoals Art Deco en eclecticisme. Het voormalige gemeentehuis van architect Ber lage is helaas al enige tijd niet toegankelijk vanwege een conflict over het onderhoud.

Elly van de Vondervoort bij haar Jugendstilvilla.

| december 2017

In een villadorp als Usquert woon je midden in de cultuurhistorie. Samen met Tiny orga niseer ik daarom architectuurwandelingen. We beginnen met koffie bij mij thuis en we eindigen bij Tiny. Er is aardig wat belangstel ling, we wandelen een stuk of vijftien keer per jaar. Niet met grote groepen, tussen de tien en twintig personen is ideaal.’

Belangenbehartiging ‘Ik kwam in aanraking met Heemschut door een folder die ik ergens zag liggen. De doel stellingen van Heemschut spraken me aan en ik ben lid geworden. Wat mij betreft gaat het niet alleen om de bescherming van erf

goed. Ik denk dat Heemschut ook kan fun geren als belangenorganisatie van bezitters of bewoners van monumenten. Daar is zeker behoefte aan. Laat ik een voorbeeld geven. Het is een voor recht om in een monument te wonen, maar het mag geen dwangbuis worden. Als we onze woning willen aanpassen aan de eisen van de tijd, dan moet dat mogelijk zijn. Denk maar aan het energiezuiniger maken of aan het aanbrengen van zonnepanelen. Wat mij betreft zou Heemschut kunnen meedenken over manieren om dat te verwezenlijken met respect voor de monumentale waarde. We moeten hier ook wonen tenslotte.’

Meldpunt ‘Heemschut houdt zich al bezig met de fiscale vergoeding voor monumenteige naren en ook dat hoort wat mij betreft bij belangenbehartiging. De bescherming van waardevol erfgoed blijft natuurlijk van groot belang. Hier in Usquert staat een monumen tale villa waarover ik me al een tijdje zor gen maak. Staat er niet een meldpunt voor bedreigd erfgoed op de site? Daar moet ik maar eens naar gaan kijken.’ Meer over de wandelingen door Usquert op www.villadorpusquert.nl 

Special

Van stoom naar stroom De machinehal met stoommachines van het Woudagemaal in Lemmer.

Foto: RCE

Dertig jaar geleden zijn de laatste stoomgemalen op het nippertje behouden. Niet in de laatste plaats door de bundeling in 1987 van ‘gemalenkrachten’ in de Nederlandse Gemalenstichting (NGS). Een mooi jubileum, maar tijd om achterover te leunen is er niet, want dieselgemalen verdwijnen nu in even rap tempo als destijds de stoomgemalen… Peter Nijhof

Van wind naar stoom Elke dag zorgen gemalen ervoor dat Neder landers droge voeten houden. Zonder mechanische bemaling zou tweederde van ons land onder water staan. Gemalen vormen ook een specifiek Nederlandse categorie van waterschapserfgoed.

Eeuwenlang waren het de poldermolens die overtollig water via boezemwateren, rivieren en kanalen naar de zee afvoerden. Door de ontginning van drassige veengebieden in Laag Nederland en daaropvolgende inklinking van de bodem kon de traditionele windbema ling het werk steeds minder aan. De opkomst

van de stoommachine bracht uitkomst. Na experimenten vanaf de late 18de eeuw wer den stoomgemalen voor het eerst succesvol op grote schaal ingezet bij de drooglegging van de Haarlemmermeer (1848-1852). Sindsdien werd de windbemaling verdrongen door mechanische bemaling.

december 2017 |

Special

Foto: BOEi, J. van Dalen

ontwikkelingen en maatschappelijke veran deringen. Van de honderden stoomgemalen van weleer was er eind jaren ’70 nog geen dozijn overgebleven, bedreigd door moder nisering of sloop. Dát was de reden waarom deze ‘laatste der Mohikanen’ werden aan gewezen als rijksmonument. De meeste uitgerangeerde stoomgemalen werden door de eigenaren, de waterschappen, overge dragen aan meest lokale behoudsorganisa ties, gedragen door gedreven vrijwilligers.

De handen ineen geslagen

De Lynden (1849), een van de vier stoomgemalen in de Haarlemmermeer. Het Ketelhuis is herbestemd tot restaurant.

Typologie van gemalen Een gemaal bestaat uit een gebouw - een ‘regenjas’ tegen weer en wind - waarin een opvoerwerktuig en een aandrijving zijn ondergebracht. Het oudste opvoerwerktuig was het scheprad, zoals bij de windmolens. Later zijn vele andere technieken toegepast, zoals vijzels en centrifugaalpompen. De eer ste aandrijvers waren stoommachines, die begin 20ste eeuw concurrentie kregen van verbrandingsmotoren op gas, benzine of diesel en elektromotoren. Daarnaast is het onderscheid van belang tussen poldergema

len, die een enkele polder droog houden, en boezemgemalen, die voor de afwatering van een groter gebied zorgen. Uitwendig variëren gemalen van klein tot groot, van sober en doelmatig tot imposante landmarks.

Bedreigde gemalen Veel historische gemalen zijn van grote cul tuurhistorische waarde vanwege hun tech niek, architectuur en veelal markante lig ging in het weidse polderland. Waarden, die bedreigd werden en nog steeds bedreigd worden door voortschrijdende technische

Tegelijkertijd werd duidelijk dat ook waar devolle diesel en elektrische gemalen in gevaar kwamen. Bestuurlijke schaalvergro ting, zoals samenvoeging van waterschap pen, technische ontwikkelingen als automa tisering, efficiency dus minder gemalen met meer capaciteit, leidden tot voortgaande modernisering en afstoting van oude gema len. Om dit tij te keren sloten in 1987 een twaalftal lokale gemalenstichtingen de handen ineen met de oprichting van de Nederlandse Gemalenstichting (NGS). In de verstreken dertig jaar sinds de oprichting, is het aantal deelnemende organisaties sterk gegroeid tot ruim vijftig. Daarbij zijn ook steeds meer waterschappen aangeslo ten vanwege het bezit van waardevolle, nog werkzame gemalen die zij zelf als levend waterschapserfgoed in stand willen houden.

Foto: Heemschut

Wapenfeiten

Het voormalige stoomgemaal `t Hooft van Benthuizen te Puttershoek (1870) is ondanks behoudsacties van Heemschut Zuid-Holland en de NGS in 2015 gesloopt.

| december 2017

De NGS is allereerst opgezet als ontmoe tingsplatform voor kennisuitwisseling en deskundigheidsbevordering. In het voorjaar is er een vrijwilligersdag, in het najaar een bestuurdersdag, steevast op gemalenloca tie. Activiteiten gericht op de vrijwilligers staan centraal, zoals een stoomcursus voor stokers en machinisten, aandacht voor ARBO veiligheidseisen en publiekseducatie. In de loop der jaren zijn alle waardevolle gemalen geïnventariseerd en in een via internet vrij toegankelijke database vastge legd, gebaseerd op onderzoek met mede werking van de waterschappen. Van de vele publicaties is de belangrijkste het stan daardwerk ‘Het water de baas’. Hierin zijn

Special de geschiedenis en de technische ontwik keling van de mechanische bemaling gron dig vastgelegd. Ook adviseren deskundigen van de NGS op verzoek waterschappen en stichtingen over concrete vraagstukken rond behoud en beheer. Inzet daarbij is niet het behoud van elk waardevol gemaal, maar de overdracht aan toekomstige generaties van een representatieve selectie van gemalen, die samen het beeld van de bemalingshis torie vertellen. Sinds kort uit de NGS jaarlijks haar waar dering voor zorgvuldige omgang met waar devolle gemalen door de eigenaar met de toekenning van de ‘Gemalenpluim’, één voor een waterschap en één voor een stichting of vereniging. Alle activiteiten worden geco ördineerd door een bestuur, al het werk wordt op vrijwillige basis verricht, net zoals de museumgemalen door vrijwilligers wor den gekoesterd. De vele activiteiten worden financieel mogelijk gemaakt door ondersteu ning vanuit waterschappen en sponsoren.

Van stoom naar stroom Zoals destijds de laatste stoomgemalen op het nippertje konden worden gered, staan nu de dieselgemalen in de schijnwerpers, die worden bedreigd door elektrificatie. Verscherpte milieueisen, beperkte moge lijkheden tot automatisering, hoge bedie

ningskosten en technische veroudering leiden tot een toenemende ‘ontdieseling’. Nu zijn er nog een veertigtal cultuurhisto risch belangrijke, operationele dieselgema len. Zonder tegengas dreigt deze schakel in de bemalingsgeschiedenis voorgoed te verdwijnen. Daarom heeft de NGS de his torische en technische ontwikkeling van de dieselbemaling grondig gedocumenteerd in de uitgave ‘Tussen stoom en stroom’. Dit kloeke boek is 10 november 2017 gepre senteerd bij de viering van het 30-jarig jubi leum van de NGS. De daarin opgenomen inventarisatie van de overgebleven waarde volle dieselgemalen is de basis voor over leg met de waterschappen. De inzet daarbij is om bij de onvermijdelijke modernisering de beschreven cultuurhistorische waarden zoveel mogelijk te respecteren.

Monumentenzorg en gemalen Gemalen zijn monumenten van de ontwik keling van de bemalingstechniek, maar vor men ook een staalkaart van architectuur. Alle opvolgende architectuurstromingen zijn van gemalen af te lezen: eclectisch, Amsterdamse School, modernisme tot architectuurloze, puur functionele vormge ving. Binnen de monumentenzorg vormen gemalen inmiddels een erkende en breed gewaardeerde categorie van industrieel erf

Tussen stoom en stroom Dieselmotoren hebben een belangrijke rol gespeeld in de 20ste-eeuwse bemalingsgeschiedenis, maar verdwijnen in rap tempo. De Nederlandse Gemalenstichting (NGS) heeft daarom de historische en technische ontwikkelingen van de verbrandingsmotoren in gemalen grondig gedocumenteerd, met het accent op dieselmotoren. Het ruim 200 pagina’s tellende, gebonden boek met vele honderden illustraties is verkrijgbaar in de boekhandel en te bestellen bij uitgeverij Verloren (www.verloren.nl; www.gemalen.nl)

goed. Na de eerste beschermingsronde van resterende stoomgemalen tot rijksmonu ment in de jaren ‘70 zijn er later in het kader van de projecten jongere bouwkunst (18501940) en wederopbouw (1940-1965) enige tientallen diesel en elektrische gemalen op de rijksmonumentenlijst geplaatst. Het Woudagemaal bij Lemmer heeft zelfs de status van UNESCO-Werelderfgoed verkre gen. Daarnaast is een niet exact bekend aantal gemalen aangewezen als gemeente lijk monument.

Foto: Baet en Borgh

Heemschut en gemalen

Stoomgemaal De Tuut bij Appeltern (1918), behouden en gerestaureerd dankzij vrijwilligers die ook bezoekers rondleiden.

De NGS is geen behoudsorganisatie, maar richt zich op overleg met en advisering van waterschappen en particuliere gemalen organisaties. Behoud en bescherming zijn wel de hoofddoelstellingen van Heemschut als landelijke erfgoedvereniging. Vandaar dat diverse provinciale commissies zich de afgelopen jaren bekommerd hebben om bedreigde gemalen, die hun oorspronke lijke functie verloren hebben. Inzet is daarbij vooral behoud door herbestemming. Een al wat ouder voorbeeld is het voorma lige stoomgemaal Oosterschelde bij Poort vliet op Tholen uit 1910. Nadat dit in 1932 buiten gebruik geraakte en de machines werden verwijderd, volgde een lange peri

december 2017 |

Special

Gemalen behoren tot het waterschapserfgoed. Een paraplubegrip voor al het erfgoed in relatie tot de strijd tegen en met het water. De bandbreedte is groot, variërend van roerende objecten, archieven, gebouwen zoals dijkmagazijnen, polderhuizen en peilhuisjes tot dijken en zelfs complete landschappen. Veel van dit erfgoed is in eigendom en beheer (geweest) van de waterschappen, die zelf steeds meer besef krijgen van de grote betekenis van dit erfgoed voor de eigen historie en identiteit. Heemschuit is tot nu toe beperkt in aanraking gekomen met deze waterschapswereld. Daarom heeft Heemschut opdracht gegeven aan onderzoeksbureau de Waterfabriek tot een verkennende studie naar het waterschapserfgoed en het cultuurhistorisch beleid van waterschappen. Na gereedkomen en publicatie van dit rapport zal Heemschut in 2018 een kennisbijeenkomst over dit thema organiseren.

ode van leegstand en verval en dreigde in 1986 zelfs sloop. Dankzij de inzet van Heemschut Zeeland is het gebouw uitein delijk gerestaureerd, in 2009 tot woonhuis verbouwd en als kroon op dit werk aange wezen als rijksmonument. Ook kleine gemalen krijgen aandacht van Heemschut zoals in de buitenpolder van Winssen in de gemeente Beuningen in het Land van Maas en Waal. Hier staat een van de laatste van tientallen kleine elektrische gemalen in de uiterwaarden uit de periode 1925-1940, gebouwd voor de bemaling van buitenpolders. Werkzaamheden in het kader van Ruimte voor de rivier leidden na 1995 tot hun verdwijnen. Een van de laat ste, nog werkzame exemplaren bij Winssen is door de inzet van Heemschut Gelderland enkele jaren geleden op de gemeentelijke

| december 2017

Foto uit: Het Gouden Graan

Waterschapserfgoed

Stoomgemaal Oosterschelde bij Poortvliet (1910), een parel in het landschap en behouden door herbestemming als woonhuis, mede dankzij Heemschut Zeeland.

monumentenlijst geplaatst. In Noord-Brabant wordt op dit moment door Heemschut samen met de NGS geijverd voor de aanwijzing als gemeentelijk monu ment van een elektrisch poldergemaal in Hank, gemeente Werkendam. De gemeen telijke monumentencommissie heeft posi tief geadviseerd, dus een succesvolle afloop lijkt binnen handbereik te liggen. Maar: niet alle acties lopen goed af, zoals het behoud het voormalige stoomgemaal ’t Hoofd van Benthuizen bij Puttershoek. Dit architectonisch indrukwekkend, land schappelijk fraai gelegen gemaal, zeer geschikt voor herbestemming raakte leeg en in verval. Samen met de NGS pleitte Heemschut Zuid-Holland voor bescherming, omdat sloop dreigde voor woningbouw. De gemeente weigerde plaatsing op de monu

mentenlijst, waarna dit vogelvrije monu ment in 2015 is gesloopt voor woningen, die er nooit zijn gekomen… Gelukkig is het draagvlak voor cultuurhis torie ook binnen de waterschappen dusda nig gegroeid, dat ondoordachte sloop van gemalen nog maar zelden voorkomt. Maar het is goed dat Heemschut als landelijke erfgoedorganisatie een wakend oog houdt over dit waterbouwkundig erfgoed, want voorkomen is beter dan genezen…  Peter Nijhof is oprichter en adviseur van de Nederlandse Gemalenstichting (NGS) en voorzitter van Heemschut Flevoland. Met dank aan Carlos Ceelaert, secretaris NGS.

Gemalen bezoeken? De ruim vijftig gemalen van de NGS zijn tussen maart en november op wisselende tijden voor publiek toegankelijk. Voor openingstijden en informatie zie: www.gemalen.nl. Daarnaast zijn er nog in bedrijf zijnde gemalen beperkt toegankelijk. Hierover verschaffen de websites van de ruim 22 waterschappen nadere informatie over actuele bezoekmogelijkheden. Wie een gemaal ook beheert, zeker is altijd een gastvrije ontvangst door vrijwilligers, die graag vertellen over historie en techniek, maar ook het werken en leven op een gemaal in het verleden.

Gastcolumn

Springlevende monumenten Een gastcolumn in het blad van Heemschut. Een vereniging die zich al meer dan 100 jaar inzet voor het behoud van cultureel erfgoed. Sinds maart ben ik direc teur van het Nationaal Restauratiefonds, een stichting die zich al 32 jaar inzet voor het in stand houden van monumenten. Wat dat betreft ‘kom ik nog maar net kijken’. Het voelt daarom als een eer om in uw blad te mogen schrijven.

Kees-Jan Dosker Directeur Nationaal Restauratiefonds www.restauratiefonds.nl

Wat mij direct opviel was de enorme bevlogenheid; bij eigenaren, overheden, erfgoedorganisaties en mijn collega’s van het Restauratiefonds. Veel mensen zijn vanuit hun professie of persoonlijke passie betrokken. Het erfgoed is ‘van ons allemaal’. En dat is logisch. Als je bijvoorbeeld kijkt naar een monument, dan is dat veel meer dan een stapel stenen, een redengevende omschrijving of een bouwhistorisch onderzoek. Erfgoed is emotie. Ook in voorgaande functies - zeker bij Staatsbosbeheer - leerde ik overigens al de waarde kennen van erfgoed en monumenten. Daarbij zit er soms ook span ning tussen het behoud en de ambitie om te ontwikkelen en te vernieuwen. Vanuit het Restauratiefonds zit ik daar nu nog dichter op. Wij zetten ons in voor de instandhouding van monumenten en ontmoeten daar andere organisaties en mensen met hun eigen rol, ambities en belangen; eigenaren, adviseurs, speci alisten, omwonenden etc. Het rijk, en ook provincies en gemeenten, stelt (via ons) middelen beschikbaar voor restauratie, verduurzaming en herbestemming, die wij in de vorm van laag rentende leningen kunnen aanbieden aan eigenaren van monumenten. Doordat we vaak al vroeg bij het proces betrokken worden, kennen we dat proces en zijn we instaat eigenaren te helpen om dat zo goed mogelijk te doorlopen. Dat is voor die eigenaar soms best een uitdaging, zeker bij een herbestemming. Want ook dan is dat monument ‘van ons allemaal’. Ik merk gelukkig dat die passie van iedereen er vrijwel altijd op gericht is om zo’n proces gezamenlijk tot een succesvol einde te brengen, waardoor een monument weer een goede toekomst krijgt. We streven gezamenlijk naar ‘springlevende monumenten’. Daarbij denk ik dat het maatschappelijk draagvlak voor monumenten een zeer belangrijke basis is. Het Restauratiefonds levert ook hieraan al vele jaren een bijdrage, bijvoorbeeld door onze betrokkenheid bij Open Monumentendag. Het begint volgens mij bij het zien, bezoeken en beleven van al die bijzondere gebou wen die ons land rijk is. Eigenlijk doen we het daar met z’n allen voor: Iedereen laten genieten van ons erfgoed. Zowel Heemschut als het Nationaal Restaura tiefonds dragen daar hun steentje aan bij. Ik hoop dat wij dit, ieder vanuit onze eigen rol, samen tot in lengte van dagen blijven doen! 

december 2017 |

Vrijwilliger op stap Eric Le Gras

Foto's: Eric Le Gras

Gijs van Elk Heemschut Overijssel

Snelle reacties stevige coalities

Gijs van Elk voor het Hegius Lyceum in Deventer.

| december 2017

Heemschut Overijssel kiest voor een nieuwe aanpak. Lange procedures en moeizame pogingen om waardevol erfgoed monumentstatus te geven, maken plaats voor snel reageren op bedreigingen en samenwerking met andere belanghebbenden. En dat werkt, zegt Deventenaar en Heemschut-commissielid Gijs van Elk. Van Elk noemt de dijkstoel aan de IJssel bij Wijhe als voorbeeld: ‘Een dijkstoel is een gebouwtje, dat het waterschap gebruikte voor dijkonderhoud. De dijkstoel van Wijhe is een rijksmonument, maar het staat leeg en vanwege de trillingen van passerende vracht wagens van een grote vleesverwerker in de buurt ontstaan er scheuren in de muren. Op den duur is er gevaar voor instorten.’ Heemschut Overijssel kwam in actie: ‘Dat doe je samen, dus ik wil hier graag de namen van mijn collega-bestuurders Jan Jaap de Kroes, Peter Dekker en Kees Kun keler noemen. We hadden de gemeente om handhaving kunnen vragen, maar dat had weinig zin zolang die vrachtwagens bleven rijden. We zochten daarom contact met de historische vereniging van Wijhe en het lukte om de eigenaar, de gemeente en de vlees verwerker om de tafel te krijgen. We hebben een plan voor een wegomlegging gemaakt, inclusief kostenbegroting, en dat was de basis voor het overleg. De vrachtwagens kunnen een andere route gaan volgen en de eigenaar kan de dijkstoel herstellen. We

Aan de overkant van de IJssel heeft de gemeente Deventer plannen voor een groot parkeerterrein.

hebben hem al geattendeerd op mogelijkhe den van subsidies.’

Praktisch denken Samenwerking en een praktische aanpak zijn vaak effectiever dan procedures, zegt Van Elk: ‘Niet meteen op je strepen gaan staan, maar erkennen dat er naast het behoud van erfgoed ook andere belangen spelen.’ Hij spreekt uit ervaring, want als Hoofd Ruim telijke Planning bij de gemeente Den Bosch was hij betrokken bij het maken van derge lijke afwegingen: ‘Ambtenaren kunnen zich daarbij gemangeld voelen. Ze zijn van goede wil, maar ze kunnen niet alles tegelijk.’ Ook de eigenaren van waardevolle panden wil len doorgaans wel meewerken: ‘Toch hebben ze hun twijfels, bijvoorbeeld als het gaat om de aanwijzing van hun pand als monument. Ze zijn bang dat ze dan niets meer mogen en dat het geld gaat kosten. Dat is vooral een kwestie van negatieve beeldvorming, maar de reactie is wel begrijpelijk. De weten regelge ving is ingewikkeld en in de laatste jaren ook nog sterk veranderd. Het gevolg is dat eige

naren van panden die een monumentstatus verdienen kopschuw worden. Bovendien laten eigenaren van panden die al die status heb ben, regelmatig kansen lopen.’

Informatieavonden Heemschut Overijssel organiseerde daarom in Deventer drie informatieavonden voor eigenaren van monumenten: ‘We zijn met die groep begonnen, omdat die relatief mak kelijk bereikbaar is. De gedachte was dat monumenteigenaren belangrijk zijn voor de beeldvorming. Als zij positieve geluiden laten horen, beïnvloedt dat de ideeën van bewo ners van potentiële monumenten en van de samenleving als geheel.’ Op het programma van de avonden stonden onderwerpen als de veranderingen in de weten regelgeving, belastingaftrek, sub sidies en energiebesparing en daarnaast ook praktische zaken als schilderwerk en kleurstellingen. Van Elk: ‘Al met al kwamen er ongeveer 45 monumenteigenaren op af. Een mooi aantal vinden we. Het bleek dat lang niet iedereen optimaal gebruik maakte

december 2017 |

Foto: Karel Loeff

Vrijwilliger op stap

Aanzicht van de historische binnenstad van Deventer.

van de mogelijkheden om belastingaftrek of subsidies te krijgen. Daarover hebben we later in individuele gesprekken met betrok kenen doorgepraat.

Dergelijke informatiebijeenkomsten willen we jaarlijks gaan houden. Voor het onder werp energiebesparing was trouwens zoveel belangstelling, dat we over dat onderwerp op verzoek van de deelnemers in het najaar een aparte bijeenkomst gaan houden. Dat doen we samen met de plaatselijke energie coöperatie en de gemeente.’

Belangenbehartiger

Gijs van Elk voor het Hegius Lyceum in Deventer.

| december 2017

Misschien, suggereert Van Elk, kan Heem schut zich ontwikkelen tot een organisatie die, naast de bescherming van erfgoed, ook de belangen van monumentenbezitters behartigt. Hoe dat kan werken, merk je als je met hem door het historische centrum van Deventer loopt. Zijn eerste doel is het voormalige Hegius Lyceum: ‘De projectont wikkelaar, die een optie op het gebouw had, maakte bezwaar tegen de plaatsing op de gemeentelijke monumentenlijst. We heb ben toen in het gebouw een rondleiding

en een lezing voor belangstellenden geor ganiseerd onder de titel Hergebruik van monumentwaardige gebouwen. De aanwe zigen waren enthousiast. Het resultaat was dat de projectontwikkelaar inzag dat het gebouw genoeg mogelijkheden voor herge bruik heeft. Hij heeft afgezien van zijn verzet tegen de aanwijzing als monument.’ Aan de overkant van de IJssel ligt de voor malige stadswijk De Worp. Er zijn plannen om daar een parkeerplaats aan te leggen, die de binnenstad moet ontlasten. Heem schut Overijssel, zegt Van Elk, onderkent dat er extra parkeerruimte nodig is, maar de plek is verkeerd gekozen: ‘ Het beschermd stadsgezicht is hier in het geding. Dat heb ben we ook laten weten, maar de gemeente zet de plannen toch door. We overwegen om in beroep te gaan bij de Raad van State. Coalities smeden en praktisch denken is mooi, maar we hebben andere middelen om ons doel te bereiken niet afgezworen.’ 

Verenigingsnieuws

Heemschut heet de volgende nieuwe leden van harte welkom: Ir. Ing. W. van der Velden, ’s-Hertogenbosch De heer F. Oosterhuis, Amersfoort De heer A.J. van Pesch, Den Haag De heer Ch. Curre, Eindhoven De heer H. Ubbels, Amsterdam Mevrouw M. Beerman-Kok, West-Souburg Mevrouw D. Duijn, Hoorn Mevrouw M.C. Heitmeier, Amstelveen Mevrouw Vermeiden, Amsterdam Mevrouw A. Rijnboutt, Haarlem De heer D.J. Sybesma, Sassenheim Stichting Vrijliggende Werven Marken, Marken De heer G. van Loenen, Amsterdam De heer H. Akkerman, Haarlem De heer Th. De Boer, Sassenheim De heer R. Groot, Bussum Mevrouw J. Dijksterhuis, Peize De heer E.M. Tulp, Aalsmeer De heer/mevrouw F.C. Micelli, Amsterdam De heer J.S. Cole, Amsterdam Mevrouw N. de Visser, Amsterdam De heer B. Zwaan, Amsterdam De heer B.C.F. Houterman, Amsterdam De heer R. van Leeuwen, Schipluiden Mevrouw I. Plenckers, Alkmaar De heer/Mevrouw C.A.A. van den Bergh, Gro ningen De heer B. Dijk, Brummen De heer P.L. van der Meer, Leeuwarden Mevrouw N. Bakker, Amsterdam Mevrouw P. Turel, Amsterdam De heer N.G. van der Burg, Rotterdam De heer G. Passchier, Rijswijk Mevrouw J. Wit, Amsterdam De heer H.H. Hofker, Lelystad Mevrouw A. Witsen Elias, Deventer

Bent u nog geen lid van Heemschut? Of zoekt u een leuk cadeau-idee? Word dan lid of maak iemand uit uw vriendenkring lid. Als dank krijgt u Het Monumentenboek (winkelwaarde € 14,95) cadeau. Ga naar www.Heemschut.nl/doe-mee en meldt u aan.

Reacties op nummer 3 van 2017 Geachte redactie, Hierbij een opmerking over het artikel over de Pelikaastraat in Leeuwarden, nummer 3, pagina 32. Daar wordt gesproken over Amsterdamse schoolstijl en over verzake lijkte Amsterdamse school. De juiste term voor deze stijl is: Nieuwe Haagse School. Ongeveer 100 jaar gele den werd deze stijl al herkend als afwijkend door de Amsterdamse School architect Blaauw, die hier over schreef in het lijfblad van de Amsterdamse School, Wendingen. Via Google is te lezen: Nog belangrijker dan de naam van deze bouwstijl is het feit, dat deze bouwstijl wordt erkend als waardevol en de wil deze te bewaren voor ons nage slacht. Maar voortaan noemen we hem de NIEUWE HAAGSE SCHOOL uit Den Haag dus! Fred Westen, Den Haag. Naschrift redactie: De redactie deelt de mening van Fred Westen dat de stijl afwij kend is van de Amsterdamse School. Maar is van mening dat de Nieuwe Haagse School stijl vooral werd toegepast in Den Haag en directe omgeving.

Geachte redactie, In het laatste nummer van Heemschut stond een artikel over de kegelbaan in de Leidse Herensociëteit Amicitia. Deze kegel baan zou de enige monumentale door het rijk beschermde kegelbaan van ons land is. Bert Renkema, voorzitter van Stichting Oud Deventer deelde mij mee dat dit volgens hem niet zo is. Ook Deventer bezit naar zijn zeggen een beschermde kegelbaan. Ik heb dit onder zocht en ben tot het volgende gekomen. De kegelbaan in Deventer bevindt zich in de van oorsprong middeleeuwse kelder van sociëteit De Hereeniging, die is gevestigd in een fors neoclassicistisch gebouw. Het pand werd in 1836 als Atheneum gebouwd naar plannen van stadsarchitect Ben van

Foto: Peter Dekker

NIEUWE LEDEN 3e KWARTAAL 2017

Zalingen. Bij de bouw zijn de kelders van het 15de-eeuwse stadswijnhuis De Steerne behouden gebleven. In 1874 werd het gebouw in gebruik genomen door sociëteit De Hereeniging. De kelder werd in 1897 voorzien van schilderingen door Engelbartus Bokhorst en kreeg in 1903 een kegelbaan. Het gebouw is op 2 juli 1968 onder nummer 12587 ingeschreven in het rijksmonumen tenregister in de categorie sport, recreatie en horeca. Peter Dekker, Heemschut Overijssel

Laatste nieuws Het eeuwenoude interieur van de Amsterdamse drogisterij Jacob Hooy op de Kloveniersburgwal blijft behouden! Bij de verbouwing van het pand belooft de eigenaar het interieur te sparen. Zie ook Heemschut 2 van dit jaar. Een positief einde in een zaak waar de commissie Amsterdam hard voor gevochten heeft.

december 2017 |

Foto’s: Theo Wortel

De straat

In de Rogstraat staan de rijksmonumenten schouder aan schouder.

Hoge concentratie monumenten ‘De Rogstraat in Grave heeft alles wat voor monumenten pleit.’ Dat zegt Leny van Lieshout van de stichting Graeft Voort over haar favoriete straat in de Noord-Brabantse vestingstad. Ze kan het weten, want ze deed archiefonderzoek naar de geschiedenis van de huizen en hun bewoners in de Rogstraat. Theo Wortel ‘Het is een prachtige mix van woonhuizen en winkels. Een sfeervolle straat met een mooie kromming die je het best ziet vanaf de Maas straat.’ Van Lieshout noemt ook een min puntje: ‘Er zijn ook huizen in de Rogstraat die volledig zijn herbouwd en dus eigenlijk geen monument zijn.’

| december 2017

De naam van de straat is ontleend aan de vroegere korenmarkt. ‘Uit de tijd dat rogge het belangrijkste graanproduct was.’ De straat, in het winkelhart van de vestingstad aan de Maas, telt 38 huizen waarvan 34 rijksmonument en één gemeentelijk monu ment. Een hoger concentratie aan monu

menten bestaat niet. Van een van de nietmonumentale huizen is bekend dat het vanaf 1290 bewoond werd. Zij zegt dat alles erop wijst dat Grave vanaf de 13de eeuw volgens een stratenplan is gebouwd. Grave telt circa 9000 inwoners.

Beslotenheid terugbrengen Na deze inleidende informatie ga ik samen met bouwhistoricus Frank Haans en monu mentenambtenaar Fra Jurgens op stap. Betere gidsen kun je je niet wensen! Ze laten me meer zien dan de Rogstraat alleen. ‘We staan nu in de gracht’, zegt Haans als we een straat oversteken waarin de contou ren van de vroegere vesting met een andere kleur stenen zijn aangegeven. Hij heeft al 26 jaar een eigen monumentenadviesbureau in Nijmegen en heeft Grave mee gevormd. Jurgens vindt dat het beschermde stadsge zicht en het overige deel van de stad binnen de ommuring teveel met de ruggen naar elkaar staan. In dat stadsdeel zijn complete straten afgebroken en opnieuw opgebouwd. Dat is niet altijd met evenveel gevoel voor de bestaande bebouwing gedaan. De Brits/ Zweedse architect Ralph Erskine en de Noord-Brabantse architect Jan de Jong valt niets te verwijten. Maar het vijf jaar gele den gebouwde Hart van Grave is eigenlijk te hoog en te groot voor het vestingstadje.

Verliefd op een monument Het was liefde op het eerste gezicht, bekent Jacqueline van Ham, eigenaresse van Compagnie Maritiem in Rogstraat 46. Zij en haar man Leon kochten het rijksmonument uit de 17de eeuw acht jaar geleden om er hun winkel in nautische accessoires onder te brengen. Ze vindt het de mooiste hoek van Grave. Ze kochten het monument nadat het grondig was gerenoveerd. Ze houdt van de sfeer van het huis. ‘Niets is recht. De trappen zijn heel oud gezien de ongelijke treden.’ De scheepsmodellen, vuurtorens en weerstations zijn er op hun plaats. ‘We wonen er niet want het heeft maar één buitendeur en ik kan niet zonder mijn tuin. Maar elke keer als ik vanuit Uden de Rogstraat binnenkom, geniet ik van dit huis in deze bijzondere straat.’

Jacqueline van Ham van Rogstraat 46.

Aan de haven is de scheepswerf, een lelijke vierkante doos, een hoofdpijndossier. ‘Nog te weinig mensen weten hoe bijzon der dit vestingstadje aan de Maas is’, zegt Jurgens. Op een relatief klein oppervlak van drie vierkante kilometer staan namelijk 130 rijksmonumenten en 63 gemeentelijke monumenten. Hij zou graag de besloten heid van vroeger terug willen brengen. Bij voorbeeld door allerlei steegjes en omme tjes weer open te stellen.

Jurgens praat vol vervoering over het histo rische daklandschap van de Rogstraat. Met omgekeerde Oudhollandse pannen omdat de huiseigenaren geen geld hadden voor dure pannen. De holle pannen kwamen veel voor in Grave. En Haans wijst op de prach tige glas-in-loodpanelen uit de Jugendstil periode. Even verderop: ‘Zie je de stoeppa len voor sommige huizen. Die stoep was er vroeger niet. De huizen kwamen tot aan die palen en de straat.’ Grave mag 1200 huizen bouwen buiten de vestingmuren. Dat draagt er ook niet toe bij om van de vestingstad een harmonieus geheel te maken. Maar er is nog hoop. Er is een vestingvisie in de maak van het Rot terdamse ontwerpbureau voor stedenbouw kunde West 8 dat de contouren wil terug brengen. Een totaalplan.

Land van Cuijk Autovrij In de Rogstraat staan drie winkels leeg. Dat waren er zes. Met tijdelijke etalages, pop-upwinkels, werd de leegstand verdoe zeld. De ondernemers doen er alles aan om leegstand te voorkomen. Jurgens: Grave en de Rogstraat hebben winkels nodig. Zonder winkels geen leven. Zou het historische cen trum niet veel mooier zijn zonder auto’s? Er wordt al dertig jaar over gesproken, maar het besluit wil maar niet vallen.

Tegelijk zit er een herindeling aan te komen. Het plan is de gemeenten Grave, Boxmeer, Cuijk, Mill en Sint Hubert en Sint Anthonis in 2023 samen te voegen tot één grote gemeente Land van Cuijk. Het ligt nog allemaal erg gevoelig in Grave. Maar zo’n herindeling biedt wel kansen. Het kan een grotere financiële en bestuurlijke slagkracht geven om het erfgoed goed te bewaren. Zo kan Grave de cultuurhistorische kroon van het Land van Cuijk worden. 

Van links naar rechts: Leny van Lieshout, Fra Jurgens en Frank Haans.

december 2017 |

Utrechtse gevelkunst van Jan Bons Arjan den Boer

De Amsterdamse kunstenaar en grafisch ontwerper Jan Bons maakte in Utrecht in de jaren zestig en zeventig twee opvallende gevelkunstwerken: een muurschildering en een omhulsel van emailleplaten. Terwijl het ene kunstwerk werd verwijderd en opgeslagen, werd nagedacht over reconstructie van het andere, dat al eerder was

Jan Bons (1918-2012) studeerde aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kun sten in Den Haag en de Nieuwe Kunstschool in Amsterdam. Hij werd vooral bekend als grafisch ontwerper van affiches en logo's voor Toneelgroep Studio, Toneelgroep de Appel, de VPRO en het IDFA. Hij was echter ook monumentaal kunstenaar en maakte wandschilderingen, mozaïeken, wandtapij ten en plastieken, zoals Vogelvlucht aan Garage West van het GVB in Amsterdam. Zijn grote gevelkunstwerken in Utrecht ont stonden beide in samenwerking met archi tect Jan van Grunsven (1926-2002).

| december 2017

Foto: W. Meijnen, Het Utrechts Archief

verdwenen.

De Dixons-winkel in 1983.

Tussen de rechthoekige bouwblokken van Kanaleneiland, Utrechts eerste grootscha lige uitbreidingswijk, staat een opvallend rond gebouwtje met veel glas. Het is de Openbare Leeszaal of de wijkbibliotheek uit 1966 aan de Bernadottelaan. Architect Van Grunsven, eerder werkzaam op het architectenbureau van Gerrit Rietveld, wilde zoveel mogelijk contrast met de omliggende bebouwing. Een boekenmolen, zo noemde hij het ronde gebouwtje zelf. Een kleurrijke gevelbeschildering droeg bij aan het contrast en gaf het geheel 'reliëf'. Hiervoor schakelde de architect Jan Bons in, die in 1952 al een 76 meter lange muur schildering had gemaakt aan het paviljoen van Gerrit Rietveld op de grote Nederlandexpositie in Mexico. De schildering op Kanaleneiland leek hier wel wat op, met z’n afwisseling van kleurvlakken en letters. In Mexico vormden de letters echter woorden, terwijl Bons aan de Bernadottelaan schijn baar willekeurige losse letters koos. Het zat Jan Bons niet mee bij de realisatie; zijn beschilderde ontwerpmaquette werd door de jeugd van Kanaleneiland gestolen. Het resultaat was er echter niet minder om. Architectuur en kunst vormden een prach tig, bijna onlosmakelijk geheel. De diago nale lijn van het trappenhuis liep door in het kunstwerk en een donkerblauw kleurvak benadrukte de verdiept liggende entree. Omdat de beschildering over de borstwering rondom het hele gebouw liep, was hij van alle kanten zichtbaar. In 1986, nog ten tijde van de bibliotheek, is de muurschildering verdwenen; het gebouw werd geheel crème geschilderd. Vond men het kunstwerk niet mooi meer of was het onderhoud te duur? De gerenommeerde ont werper leek vergeten; toen het pand in 1988 als gemeentelijk monument werd voorge dragen memoreerde men wel de verdwenen muurschildering, maar niet de kunstenaar. Dat het gebouw al binnen 25 jaar een monu mentenstatus kreeg was bijzonder, maar kwam helaas te laat voor de muurschildering. Begin jaren negentig verhuisde de bibliotheek en werd de oude leeszaal een Turkse moskee.

Bron: Jan Bons Archief, Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam

Openbare Leeszaal Kanaleneiland

Het eerste ontwerp voor Dixons, 1977.

Dixons-winkel Vredenburg Een decennium later werkten Van Grunsven en Bons opnieuw samen. In 1975 begon foto- en elektronicaketen Dixons een win kel in Utrecht. Niet in het net geopende Hoog Catharijne, maar op een strategische plek tegenover de ingang aan het Vreden burg. Dat pand was in 1915 gebouwd en had als café en hotel gediend, laatstelijk als Chinees-Indisch restaurant. Het was een hoekpand geworden door de verbreding van het Achter Clarenburg, de grens tussen de nieuwe stationswijk en de oude binnenstad. Door de sloop van het buurpand was een blinde muur ontstaan en daarom kreeg Jan van Grunsven de taak het pand een nieuw uiterlijk te geven, samen met Jan Bons. Uit schetsen in Bons' archief blijkt dat meerdere opties voor gevelbekleding zijn overwogen: een muurschildering, sgrafitto, kiezelpleister en een gemetseld reliëf van verschillende bakstenen. In deze eerste ideeën werd behalve de blinde zijgevel ook al de voorgevel meegenomen, maar nog met behoud van de ramen die uiteindelijk aan het zicht werden onttrokken. Het duo koos namelijk voor gedecoreerde emaille platen op een raamwerk, vanaf de eerste

verdieping tot aan de dakrand. De oude gevel bleef er gewoon achter zitten en het pannendak stak er bovenuit. Op de ver diepingen was geen daglicht nodig, omdat daar magazijnen kwamen. De begane grond kreeg iets naar achter liggende glazen eta lagewanden. Bij het bouwplan hoorde ook het nieuwe achterhuis, dat Van Grunsven een onopvallend uiterlijk gaf.

Vrolijk en kleurrijk Het omhulsel was een gewaagd ontwerp dat het pand totaal van karakter zou veranderen. Toch ging de gemeentelijke Schoonheids commissie na enkele kleine aanpassingen in augustus 1976 akkoord. ‘De blikvanger van Dixons op de hoek van Vredenburg en Achter Clarenburg in Utrecht is bijna klaar,’ schreef het Utrechts Nieuwsblad begin november 1977 onder de kop ‘Pand in panelen ver pakt’. Het ontwerp van Bons doet denken aan de kunst van COBRA uit de jaren vijftig. Dat zal komen door de felle kleuren, de ogenschijn lijk kinderlijke stijl en de fantasiewezens die je er eventueel in kunt zien; dromerige meng vormen van mensen, dieren en planten. Er zijn ook overeenkomsten met de psychede

december 2017 |

Al vond niet iedereen de bontgekleurde gevelbekleding even mooi, voor het win kelende publiek was het omhulsel aan trekkelijker dan de blinde gevel die herin nerde aan de sloop voorafgaand aan Hoog Catharijne. Door de eigentijdse toevoeging aan het oude pand werd de harde grens tussen het oude en nieuwe winkelgebied verzacht. Ondanks zijn bedoeling een vrolijk tegenwicht aan Hoog Catharijne te bieden, sloeg Bons dus een brug tussen het oude en nieuwe centrum. In 2014 sloot de Dixons-winkel aan het Vredenburg. Met de vestiging van kipres taurant Gagawa kreeg het pand z'n oude horeca-functie terug, maar niet voor lang. De eigenaar besloot het in 2016 te renove ren en op de verdiepingen appartementen te realiseren, waarvoor het beeldbepalende kunstwerk moest wijken. Deze verbouwing valt samen met de ingrijpende vernieuwing van Hoog Catharijne, waarbij het Vredenburg

lische kunst van rond 1970. Het is in ieder geval geen figuratieve voorstelling met een betekenis. Jeroen Bons, zoon van de ont werper, zegt erover: ‘Jan wilde iets vrolijks, kleurigs en vrijgevochtens maken als tegen hanger van het zakelijke Hoog Catharijne.’ De gevelplaten werden bijzonder duurzaam en kleurvast uitgevoerd in emaille (glasgla zuur) door de firma Langcat, sinds 1898 fabrikant van emaille reclame- en straat naamborden. Dit Bussumse bedrijf had ook een vestiging in De Pijp in Amsterdam en Jeroen Bons herinnert zich daar in 1977 met zijn vader te zijn geweest om proef platen te beoordelen. Het beeldmerk van Langcat, een langgerekte zwarte kat, werd linksonder in de ‘omgevouwen’ rand van het kunstwerk opgenomen.

| december 2017

Bron: J.P. van Alff, Het Utrechts Archief

Leden van de Werkgroep Monumentale Kunst (WMK) van Heemschut en de Commissie Cultureel Erfgoed van de Vereniging Oud-Utrecht zijn al tijden bezig met dit project. En de WMK is nog steeds in gesprek met de afdeling Culturele Zaken van de gemeente Utrecht over restauratie en het vinden van een geschikte plek voor herplaatsing van het kunstwerk. Voor herplaatsing wordt de voorkeur gegeven aan een locatie in de nabijheid van het vernieuwde Hoog Catharijne en het station. Daar moet toch ergens een geschikte plek te vinden zijn? Momenteel wordt de mogelijkheid onderzocht voor tijdelijke plaatsing aan de buitenzijde van een Jaarbeurs-hal bij een te maken binnenplein met terrassen. Naast de Jaarbeurs en de afdeling Culturele Zaken van de gemeente is ook de firma Langcat hierbij betrokken. Als dit gebied over enkele jaren weer op de schop gaat zal een definitieve locatie gevonden moeten worden.

Hoek Bernadottelaan/Eisenhowerlaan, 1968.

een nieuwe pleinwand krijgt waarin weinig of niets meer herinnert aan de jaren zeventig.

Herplaatsing Na een publicatie door ondergetekende op DUIC (De Utrechtse Internet Courant) stelde GroenLinks-raadslid Pepijn Zwanenberg schriftelijke vragen aan B&W. Hij riep op het kunstwerk voor het Vredenburg te behou den en als dat onmogelijk bleek een nieuwe locatie te zoeken. Na overleg tussen de gemeente, de familie Bons en de eigenaar bleek bij de laatste geen enkele ruimte om het werk in situ te behouden. Jeroen Bons was al tot die conclusie gekomen en zette zich in voor demontage en opslag met als doel het later te herplaatsen De gemeente Utrecht heeft de kosten hiervan op zich genomen. In september 2016 zijn de emaillepla ten gedemonteerd en genummerd. Er zijn diverse kleine beschadigingen, maar de

Reconstructie schildering Tegelijkertijd met de strijd voor het behoud van het gevelkunstwerk van het Vredenburg, werd geprobeerd de muurschildering van de voormalige leeszaal op Kanaleneiland terug te brengen. De Werkgroep Directe Voorzieningen van de gemeente, die zich bezighoudt met herstel van muurreclames en tegeltableaus en historische informatie borden in de stad plaatst, heeft in 2015-16 de mogelijkheden onderzocht. Ook dit was naar aanleiding van een publicatie op DUIC en schriftelijke vragen van GroenLinks. De bijzondere ronde vorm van de leeszaal is

De Eyüp Sultan Moskee, 2015.

weliswaar goed bewaard en beschermd als gemeentelijk monument, maar zonder de verdwenen gevelschildering is het gebouw feitelijk niet compleet. De familie Bons is voorstander van een reconstructie en deze lijkt haalbaar met behulp van kleurenfoto's, enkele bewaarde schetsjes en eventuele verfresten. Er zijn geen werktekeningen bewaard; volgens Jeroen Bons zette zijn vader uit de losse pols, met een schets in de hand, met houtskool de lijnen uit. Hij heeft als jon gen meegeholpen met de schildering: ‘Wij hebben indertijd pigmentpoeders gebruikt, gebonden met Caparol, voor een kleurecht en weerbestendig resultaat. Bij reconstruc tie moeten we natuurlijk hetzelfde materiaal gebruiken. De exacte kleuren hervinden zal niet eenvoudig zijn. Ook gebruikte Jan een tamponnerende, ‘wollige’ schildertechniek om de vlakken levendig te houden. Ik zou wat moeten oefenen om dit weer onder de knie te krijgen.’ De gesprekken met het moskeebestuur hebben helaas geen resultaat opgeleverd. Men voelt eventueel wel voor een kleurrijker aankleding, maar dan met eigen motieven en dat is natuurlijk niet de insteek van de Werkgroep Directe Voorzieningen. Momen teel kampt de Eyüp Sultan Moskee met ruimtegebrek. Omdat een uitbreiding van het gemeentelijke monument niet eenvou

dig zal zijn, wordt wellicht een nieuwe locatie gezocht. Voor de reconstructie geldt: nieuwe gebruiker, nieuwe kansen. Hopelijk zijn op Kanaleneiland over enkele jaren de kleuren van Jan Bons terug en hebben zijn emaille platen een definitieve plek gevonden.  Arjan den Boer is publicist over monumenten, architectuur, spoorwegen en design.

Foto: Arjan den Boer

algemene staat is goed. Sindsdien zijn de Werkgroep Monumentale Kunst van Heem schut en de Commissie Cultureel Erfgoed van de Vereniging Oud-Utrecht samen met de projectleider Kunst in de Open bare Ruimte, afdeling Culturele Zaken van gemeente Utrecht op zoek naar een nieuwe locatie. Daarbij geven we de voorkeur aan het gebied rond Hoog Catharijne, omdat het werk als reactie daarop is gemaakt. Maar ook de wijken Overvecht en Leidsche Rijn zijn de revue gepasseerd. Een complicerende factor is de hoekvorm; in overleg met Jeroen Bons is bepaald dat het werk ook 'plat' opgehangen mag wor den, zolang het maar compleet blijft en niet gedraaid wordt.

Foto: Arjan den Boer

Bron: Het Utrechts Archief

Leeszaal Kanaleneiland, 1983.

Demontage van de emailleplaten, 2016.

december 2017 |

Zo nu en dan stuit Heemschut Amsterdam op vergeten pareltjes in de stad zonder monumenten status. De voormalige Wodan-verf fabriek aan de Kostverlorenvaart is zo'n pareltje. Op initiatief van de commissie kreeg het fabriekje in het voorjaar van 2016 de status van gemeentelijk monument. Dit heeft er toe geleid dat de stalen kozijnen weer in oude luister zijn

Foto’s: Jephta Dullaart

hersteld.

Margriet van Eikema Hommes bij de voormalige Wodan verffabriek. De stalen ramen, deuren en kozijnen kregen na onderzoek weer de oorspronkelijke grijsgroene kleur.

Monumentenstatus helpt verffabriek ‘Zonder monumentenstatus was het gewoon wat krabben geweest’ Jephta Dullaart

| december 2017

Bewoonster en eigenaar Margriet van Eikema Hommes vertelt gepassioneerd over de schoonheid van de stalen raampartijen met origineel hang- en sluitwerk. Op het moment van afspreken bevindt de restauratie van alle stalen kozijnen, ramen en deuren zich in de afrondende fase. Het resultaat mag er zijn. De nieuwe - maar oorspronkelijke - kleurstel ling bestaande uit het gele baksteen met de zacht grijsgroene verf van de kozijnen geeft het gebouw een licht en vriendelijk uiterlijk. Vanwege de restauratie moest Margriet een paar maanden uit haar huis, maar eenmaal teruggekeerd kijkt ze met voldoening terug op het proces: ‘ik woon reeds bijna zeven tien jaar in dit pand waarvan ik samen met woningbouwcorporatie De Key eigenaar ben. Zes jaar geleden heb ik bij De Key aangege ven dat groot onderhoud noodzakelijk was, maar dit had voor deze organisatie toen geen prioriteit. We kwamen in een impasse terecht, terwijl de staat van het gebouw snel verslechterde. Uiteindelijk wilde De Key wel een schildersbedrijf aan het werk zetten,

maar ik wilde dat er dan eerst een restaura tieplan zou worden opgesteld door gespecia liseerde vakmensen.’

Stralen en verzinken Inmiddels liep de aanwijzingsprocedure tot gemeentelijk monument en dit bracht een en ander op gang. Margriet: ‘Vanwege die monu mentenstatus heeft De Key ingezien dat het nodig was om een doordacht restauratieplan op te stellen.’ Hierover voerde Margriet over leg met onder andere de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE). Aan de hand van deze gesprekken kwam zij in contact met het staalrestauratiebedrijf Elferro uit Harlingen dat een plan van aanpak opstelde. Op basis hiervan werden aannemers uitgenodigd waarbij de keuze viel op een bouwteamver band onder leiding van SAN Totaalonderhoud uit Amsterdam. De vakmensen uit Friesland en Amsterdam gingen niet over een nacht ijs: alle draaiende onderdelen zijn er uitgehaald, gestraald en van een speciale zinklaag voor zien die verroesting tegengaat. Corrosie schade is hersteld en daar waar nodig zijn profielen nagemaakt. De ramen zijn voorzien

van speciaal isolerend enkel glas en de glasin-loodvensters zijn gerestaureerd. Deze onderdelen kunnen er weer voor vele tiental len jaren tegenaan. Margriet: ‘Het karakter van dit pand wordt voor een belangrijk deel bepaald door de stalen kozijnen, daarom is het zo belangrijk hier zorgvuldig mee om te gaan. Ik ben heel blij dat de woningbouwcorporatie dit heeft ingezien en bereid was te investeren in de toekomst van het pand. Zonder deze monu mentenstatus was dit niet gebeurd.’

Ernstige aantasting door corrosie. Roest drukt zijn weg naar boven door verflagen heen.

Dwarsdoorsnede Margriet, die in het dagelijks leven onderzoe ker is bij de RCE en universitair hoofddocent aan de TU Delft, heeft zelf een kleurenon derzoek uitgevoerd. ‘Midden jaren negentig is het pand door De Key gerenoveerd en dacht men dat de kozijnen dezelfde kleur hadden als de oorspronkelijk roodbruine pri mer. Maar uit mijn verfdwarsdoorsneden en kleurvensters bleek dat de raam- en deur partijen een zacht grijsgroene tint hadden. Die kleur zie je veel op bruggen en andere industriële bouwwerken uit die tijd.’

Deze verfdwarsdoorsnede van een buitendeur toont als eerste (onderste) laag op het staal een roodbruine menielaag die diende ter bescherming van het staal. Hierop zitten vier lichte grijsgroene verflagen. Dit zijn de originele grond- en afwerklagen. Daarboven zien we groenblauwe verflagen met een knalgele verflaag uit de jaren 1960 en 1970. De bovenste lagen zijn de roodbruine afwer-

Reclame materiaal van de voormalige Wodan Verffabriek

kingen die in de jaren 90 zijn aangebracht.

Open Huis

De Wodan Verf- en Lakfabriek is in opdracht van eigenaar Jacob Martens in 1941 gebouwd door architect Lau Peters (1900-1969). Bijzonder aan de bouw van de fabriek in de Donker Curtiusstraat is het gebruik van betonvleugelpalen. De met eigen verven geschilderde stalen kozijnen vormden het visitekaartje van de verffabriek. De voormalige Wodan Verffabriek is een van de laatste overblijfselen van het industriële verleden van de zone langs de Kostverlorenvaart.

Margriet is zo enthousiast over het eindre sultaat dat zij samen met de aannemers en De Key een ‘open huis’ organiseert. Zij hoopt hiermee buurtbewoners en gemeenteraads leden te laten zien hoe groot de positieve uit straling van monumenten kan zijn voor een buurt. ‘Het is een leerzaam proces geweest waarin ik mij als bewoner en eigenaar af en toe erg aan m’n lot voelde overgelaten. Het is jammer dat MenA (de gemeentelijke dienst Monumentenzorg) moeilijk een vuist kan maken tegen grote partijen als woningbouw corporaties. Met de monumentenstatus in de hand beschik je als bewoner echter wel over een drukmiddel om dergelijk grote vast goedpartijen te bewegen écht te investeren in zorgvuldige monumentenrestauraties.’ 

december 2017 |

Het einde van de

praatpaal

2017 betekende het einde van de praatpaal. Medio dit jaar gingen ze met pensioen. De praatpaal werd door de ANWB - van oudsher een zusterorganisatie van de Bond Heem schut - geïntroduceerd in 1955. Dat was op de Afsluitdijk, waar woningen met telefoon aansluiting om een hulpdienst in te roepen ver weg waren. In 1960 werden er langs Rijksweg A13 tussen Rotterdam en Den Haag nog eens tien praatpalen geplaatst. In 1967 werd heel Nederland langs de snel wegen van praatpalen voorzien. De eerste exemplaren waren van Duitse makelij. In 1965 werd op de Zeelandbrug een nieuw model geïntroduceerd, die als bijnaam ‘de jaren ’60, toen het Rijk besloot om een lan delijk netwerk te financieren, een type met oren waarin luidsprekers zitten. Dat model werd in 1994 gemoderniseerd. Halverwege de jaren ’90 waren er jaarlijks nog ongeveer 300.000 meldingen, hoofdzakelijk van pech onder weg. De komst van het mobieltje heeft nut en noodzaak van de vaste praat paal overbodig gemaakt. Van de 3.300 palen zijn er inmiddels hon derd verkocht aan liefhebbers. Die waren binnen een dag uitverkocht. Voor de ove rige bedacht het bedrijf Ecoleon in opdracht van Rijkswaterstaat een concept, waarbij de praatpalen een nieuw leven krijgen als laadpaal voor elektrische auto’s of als infor matiezuil. Daarbij behouden ze zoveel mogelijk hun oorspron kelijke vorm. Ons snelwegland schap is hiermee definitief ver anderd, maar wie weet waar we die oude praatpalen straks niet allemaal aantreffen….  Meer informatie: https://www.wegenwiki.nl/Praatpaal.

december 2017 |

Wikimedia Commons, Silver Spoon 2016

Bron archieffoto: Beeldbank Rijkswaterstaat: https://beeldbank.rws.nl, Rijkswaterstaat / Afdeling Multimedia Rijkswaterstaat

kletskop’ kreeg. Philips ontwikkelde in de

Het GAK-gebouw, USB-poort van Hilversum

Foto: Henk Dirkx

Loop station Hilversum uit richting centrum en je ziet onmiddellijk een groot gebouw dat al een tijd niet meer in functie is. Het Gemeenschappelijk Administratiekantoor (GAK), ontworpen door de Amsterdamse architect Onno Greiner, staat voor het grootste deel leeg op enkele ad-hoc bewoners na. Veel Hilversummers vinden het een doorn in het oog en de gemeente wil het Stationsplein volledig omgooien. Voor dit plan zou het GAK moeten wijken. Maar waarom denkt de creatieve mediastad Hilversum niet aan herbestemming? Bram de Jong

| december 2017

Kleinschaligheid Het gebouw heeft een zeer opmerkelijke vorm. Over en onder de voegen hellen uit stulpingen die het rechthoekige karakter versterken. De verspringingen lijken star alle kanten op te kijken en houden het plein in de gaten. Dit staat haaks op het idee van openheid en licht van Greiner, maar een gebouw in onbruik is nou eenmaal donker der dan normaal. In een herbestemmings plan uit 2008 was dan ook het idee om de onderste verdieping te voorzien van een gla zen pui. Dit om het zwaar aandoende karak ter van het GAK enigszins teniet te doen. Want, hoewel men rekening moet houden met het feit dat een gebouw een product van zijn tijd is, moet er ook worden gekeken naar hoe dit toch in de huidige verande rende omgeving kan passen. Het GAK was onderdeel van een groter ste denbouwkundig plan, waaronder ook het station viel. Voor dit plan had de gemeente ‘kleinschaligheid’ als voorwaarde gesteld. Om dit te bereiken liet Greiner zijn gebouw

Foto: collectie Het Nieuwe Instituut, Rotterdam.

Het kantoorgebouw werd na een bouw periode van zes jaar in 1984 opgeleverd, waarna het Gemeenschappelijke Adminis tratiekantoor in haar Hilversumse depen dance trok. Dit is niet het enige kantoor dat Greiner maakte voor deze instantie, maar wel een bijzonder. Die eigenaardigheid komt voort uit een combinatie van factoren waar onder de binnentuin die werd ontworpen door Mien Ruys. Deze tuin zorgt ervoor dat het gebouw, ondanks het robuuste uiterlijk, licht is van binnen en dat is gelijk een van de speerpunten van het originele ontwerp. Greiner ging in zijn werk altijd voor een licht interieur, denkend aan de mensen die in het gebouw moesten werken of wonen. In 2002 fuseerde het GAK met enkele andere instanties om het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV) te vormen, maar het UWV vertrok al vrij snel uit het gebouw en uit Hilversum en de dependance kwam leeg te staan. In 2008 werd er nog een poging gedaan tot herbestemming, maar dat liep spaak door terugtrekkende partijen die hun investering niet konden waarmaken.

Het GAK-gebouw in de jaren ’80.

één bouwlaag de grond in zakken. Een bak stenen gevel was ook een vereiste voor het kantoor, zodat het goed zou aansluiten bij de rest van de architectuur in Hilversum. Binnen de architectonische overtuigingen van Greiner is het GAK de omgeving goed genaderd, alleen is het omgekeerde nooit gebeurd. De toen heersende filosofieën zijn inmiddels verbleekt, waardoor het GAK een restant lijkt, een Englishman in New York. De instelling hiertegenover kan zijn: ’Wat zetten we er voor in de plaats?’ Of: ’Hoe passen we het gebouw in onze tijd?’. Gezien de achteloosheid tegenover dit soort archi tectuur geeft Heemschut de voorkeur aan het laatste bij dergelijke belangrijke iconen.

terhoofd. Een interessant gebouw kan zijn oorspronkelijke karakter heel goed behou den en zich toch mengen in de nieuwe con text door enkel wat aanpassingen. Die aanpassingen daargelaten, past het gebouw goed binnen de Hilversumse branding als mediastad. De verschillende ver springingen van het GAK lijken net alsof je er elk moment een usb-stick in kunt plug gen. De reiziger kan zich, wanneer deze uit het station komt, direct aan het netwerk van de stad verbinden. Alleen al door dit bijzondere uiterlijk ademt het gebouw digi taliteit en media. Daarbij zaten connectivi teit en openheid verweven in de filosofie van Onno Greiner, waardoor het interieur net zo goed past binnen het stramien mediastad. De vraag is natuurlijk: Hoe precies? Mooie ideeën zijn er genoeg, maar er moet een concreet plan komen, zodat het GAK bin nen de nieuwe visie van het stationsgebied valt. Hier kan de gemeente uit eigen bron putten en haar creatieve sector een plan laten ontwikkelen met in het achterhoofd de nieuwe visie. Het gebouw is officieel nog geen cultureel erfgoed, maar komt daar zeker voor in aanmerking. De gemeente hoeft het alleen nog maar aan te sluiten aan de omgeving.  Bram de Jong studeert Heritage and Memory Studies aan de UVA en deed als stagiair bij Heemschut onderzoek naar post’65 architectuur.

Al het oude moet wijken De kaarten zijn voor het GAK zeer ongun stig geschud. Lege gebouwen worden gena deloos gesloopt met de komst van nieuwe omgevingsplannen. Het GAK moet wijken voor nieuwe, (hogere) bebouwing en het lege gebied tegenover de ingang wordt opgevuld. De verkeersader die nu om het gebouw loopt zal ondergronds gaan, om zo ruimte te geven aan de voetganger. De bedoeling is om de toegang tot de stad weer aantrekkelijk te maken met een complete metamorfose. Voor de gemeente betekent dit dat al het oude moet wijken. Dat is hele maal niet nodig, al helemaal niet met het eerder geschreven plan uit 2008 in het ach

Heemschut laat, in samenwerking met de opleiding Kunst en Economie van de Hoge School voor de Kunsten Utrecht, studenten naar deze casus kijken met als onderzoeksvraag: ‘Hoe kan het GAK binnen de context van de nieuwe stationsvisie en de identiteit van de stad Hilversum worden ingepast?’ In het volgende nummer van Heemschut zullen we verslag doen van de resultaten van het onderzoek.

december 2017 |

Handhaving gevraagd

De vervallen molen van Adorp Het prachtige landschap van noordelijk Groningen kenmerkt zich door pittoreske dorpjes die worden geflankeerd door statige molens. Zo ook in Adorp, maar daar is de molen verworden tot een bouwval. Heemschut Groningen verzoekt de gemeente het gesprek te openen met de eigenaar. Christian Pfeiffer

Hoeveel verder moet het verval van molen Aeolus namelijk nog gaan? De commissie is bezorgd en heeft bij de gemeente Winsum aan de bel getrokken. ’Wij constateren met groeiende bezorgdheid dat het rijksmonu ment al vele jaren verwaarloosd wordt. Een inspectie, uitgevoerd op 28 juli jongstleden, laat zien dat de situatie van de molen ver der verslechterd is. De wieken van de molen

| december 2017

zijn grotendeels ontmanteld, het houtwerk verkeert in slechte staat en ramen zijn pro visorisch dichtgemaakt’, aldus een schrij ven dat onlangs de deur is uitgegaan naar het Winsumse college van burgemeester en wethouders. Heemschut Groningen dringt aan op transparantie vanuit de gemeente en vraagt of er contact is met de eigenaar.

Onderwerp van discussie De Aeolus is een kapitale koren- en pelmolen in Adorp en dateert uit 1851. De naam Aeo lus verwijst naar de windgod uit de Griekse en Romeinse mythologie. Het is een school voorbeeld van het Groningse molentype. Gebouwd op een witgepleisterde stenen onderbouw staat een achtkantige houten bovenbouw met zwarte zijkanten en witge schilderd houtwerk. De houten omloop, om de wieken te bereiken, torent hoog boven de omgeving uit. De wieken droegen het in de regio veel voorkomende zelfzwichtende wieksysteem. Door dit systeem met jaloe zieën hoeft de molenaar geen zeildoeken meer op de wieken te binden en kan de snelheid van de molen al draaiende worden geregeld. Het systeem verdween echter van wege de veiligheid en alleen de kale wieken zitten nog aan de molen. De molen is al veel langer het onderwerp van discussie. Al jaren trekken dorpsbewo ners aan de bel over het verval. De molen is ondertussen enige keren op papier van bedrijf gewisseld, maar hoogstwaarschijn lijk zit daar dezelfde eigenaar achter. Een poging van de dorpsbewoners, enkele jaren geleden, om de molen zelf te kopen en zo verder verval te stoppen, mislukte helaas. Heemschut Groningen hoopt dat de ge meente Winsum snel de handschoen oppakt om de verloedering en verval te stoppen, anders wordt het toch tijd om de gemeente te gaan wijzen op de plicht die zij heeft om het verval van rijksmonumenten tegen te gaan. 

Verenigingsnieuws

Bedreigde stolpen op agenda politiek Noord-Hollanders worden opgeroepen om vervallen stolpen te melden op het online meldpunt.

Peter Schat

Komt de actie voor deze stolp in Hauwert nog op tijd?

Per jaar verdwijnen ongeveer dertig stolpen uit het Noord-Hollandse landschap. Sloop en brand zijn de voornaamste oorzaken dat deze karakteristieke piramidevormige boerderijen uit de 16de en 17de eeuw ver loren gaan. Heemschut Noord-Holland is met de Boerderijenstichting Noord-Holland en het Westfries Genootschap de cam pagne Red de Stolp gestart! Het bestuur van Heemschut heeft daarvoor een budget ter beschikking gesteld en ook de andere betrokken partijen dragen bij. Wat is het probleem met de Noord-Hol landse stolp? Provinciale of gemeentelijke bescherming ontbreekt veelal, bestem mingsplannen regelen niks en ondersteu ning voor bezitters van deze specifieke bouwwerken is er niet of nauwelijks. Heem schut zet, met de raadsverkiezingen in

zicht, zwaarder op in om dit probleem op de politieke agenda krijgen. De commissie is gestart met invloed uitoefenen, door mid del van een brief aan alle politieke fracties in de provincie. Er is nu een meldpunt voor bedreigde stolpen via www.reddestolp.nl. Dat moet leiden tot een lijst met stolpen die acuut onze aandacht nodig hebben. NoordHollanders moeten op de hoogte worden gebracht van de problemen die er zijn. Politici worden opgeroepen creatief en bui ten de lijntjes te denken. Creëer door mid del van herbestemming hotspots, breng kansen in kaart, maak de stolpen onderdeel van een duurzame remedie tegen de krimp en bekijk welke huisvestingsmogelijkheden de prachtige en historische stolpen kunnen bieden, alvorens te besluiten ze plat te laten gooien en er nieuwbouw toe te staan. Op

29 november ging in het stadhuis van Alk maar officieel de campagne Red de Stolp van start. Noord-Hollanders worden opge roepen om via de site www.reddestolp.nl bedreigde stolpen te melden, opdat deze ico nische gebouwen veilig gesteld worden! 

Sloop van oude stolpen vindt nog heel regelmatig plaats.

december 2017 |

Bron: Beeldbank Boerderijenstichting Noord-Holland 'Vrienden van de stolp'

www.reddestolp.nl

AANBIEDINGEN

ls Voordeel a





   





Landelijke bouwkunst Piet Opdam vervaardigde in eigen beheer een prachtig boek over boerderijen in Nederland. Aan de hand van vele oude en nieuwe foto’s en tekeningen toont de auteur de schoon heid van karakteristieke, monumentale boerderijen in Nederland. Het boek omvat een totaaloverzicht van alle Nederlandse boerderijtypen, van de Noord-Hollandse stolp- tot de Limburgse vakwerkboerderij. De circa 175 geselecteerde boerderijen

Colofon

vallen op door hun klassieke vormgeving, details of mooie ligging in het landschap. De oude foto’s en tekeningen zijn afkomstig uit het archief van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Het boek is ook een ode aan de ‘ambachtelijke dorpstimmerman’ die een onderschatte rol speelde bij de bouw van de boerderijen en die met veel gevoel voor ver houdingen, vakmanschap en degelijk hand werk, talloze traditionele boerderijen op het platteland tot stand heeft gebracht. Hierbij was niet esthetiek het uitgangspunt, maar praktische overweging en functionaliteit. Het boek verschijnt in een beperkte oplage. Leden van de Heemschut kunnen het boek bestellen voor de speciale ledenin tekenprijs van 37,50 euro (incl. verzend kosten). De normale prijs bedraagt 47,50. Belangstellenden kunnen zich opgeven bij het landelijk bureau van Heemschut via info@heemschut.nl, onder vermelding van naam en adres. Via de uitgever krijgt u dan nader bericht. www.landelijkebouwkunst.nl. 

Heemschut is het kwartaaltijdschrift voor leden van de Bond Heemschut, de vereniging tot bescherming van cultuurmonumenten in Nederland. Opgericht in 1911. Beschermvrouwe: Hare Koninklijke Hoogheid Prinses Beatrix der Nederlanden. Jaargang 94 no. 4, december 2017 Redactie Anne-Marie ten Cate, eindredactie Jephta Dullaart Eric le Gras Willem Heijbroek Ruud Kuipers Karel Loeff, hoofdredactie Christian Pfeiffer Norman Vervat Redactieadres redactie@heemschut.nl Grafische productie en bladcoördinatie Pack & Parcel BV, Nieuwegein m.m.v. Pencilpoint | online & offline design, Woerden Advertenties Bureau van Vliet, Zandvoort 023-571 47 45 zandvoort@bureauvanvliet.com

Foto: Piet Opdam

Losse nummers Prijs € 5,95, incl. verzendkosten € 7,50. Bestellen via www.heemschut.nl

Boerderij in Haaksbergen.

Word lid van Heemschut!  Ja, ik ondersteun de doelstelling van Heemschut en word lid. Naam:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  De heer  mevrouw  firma  organisatie Adres:.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Postcode:.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plaats:.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Telefoon:.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Email:.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Handtekening:. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Het lidmaatschap bedraagt minimaal € 35,- per jaar, jongeren <25 € 15,-, bedrijven € 70,-. U ontvangt van ons een acceptgirokaart en Het monumentenboek als welkomstgeschenk. U kunt deze bon in een ongefrankeerde envelop sturen naar: Bond Heemschut, Antwoordnummer 3808, 1000 PB Amsterdam 46

| juni 2013

Erfgoedvereniging Bond Heemschut Nieuwezijds Kolk 28, 1012 PV Amsterdam 020-622 52 92 www.heemschut.nl info@heemschut.nl Contributie Individuele leden minimaal € 35,Gezinslidmaatschap € 45,Jongerenlidmaatschap (tot 25 jaar) € 15,Rechtspersonen en bedrijven € 70,Opzegging alleen schriftelijk en voor 1 december. ISSN 0017-9515 Rabo-rekening nummer IBAN NL 36 RABO 01462.53.388 Excursie-rekening IBAN NL 33 RABO 01462.53.442

BOUWEN TUSSEN HEDEN EN VERLEDEN RESTAURATIE VAN DE BLIKVANGER OP DE MARKT IN MAASTRICHT UIT 1659 Het stadhuis moest gerestaureerd worden om aan de hedendaagse eisen tegemoet te komen met behoud van de historische waarde: om te werken, te bezoeken, te bezichtigen en te verwonderen. De restauratie kende een aantal mooie uitdagingen. Onder andere was het herstel van de balklaag in de verdiepingsvloer een unieke opgave. Onder de vloer zat een monumentaal stucwerkplafond met schilderwerk en ornamenten wat niet beschadigd mocht raken. BEKIJK OOK ONZE WEBSITE!

â&#x20AC;&#x153;Een mooie mix van vakmanschap en daadkracht. Het werk is netjes en op tijd opgeleverd en problemen werden professioneel opgelost.â&#x20AC;?

koninklijkewoudenberg.nl Ameide 0183 - 60 66 00 Maastricht 088 - 355 96 90 info@koninklijkewoudenberg.nl

Theo Timmers, projectleider bouw van de gemeente Maastricht

Waarborg voor kwaliteit Vertrouw de restauratie van monumenten toe aan een expert. Kijk voor aangesloten leden op www.vakgroeprestauratie.nl

Vakgroep Restauratie Partners in restauratie, onderhoud en herbestemming

De Vakgroep Restauratie is de branchevereniging van gecertificeerde restauratie bouwbedrijven

Heemschut feliciteert Stadsdeel Amsterdam Zuidoost met haar eerste gemeentelijk monument in de Bijlmer

Voormalig NMB-(thans ING)kantoor, architectenbureau Alberts en Van Huut, bouwjaar 1987.