ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal Vol. 02, Issue 04 & 05 (2014)
Creative Space : International Journal, Haresh Parmar ‘Aashiyana’, 40, Ramnagar, Nr. Vrundavan Soc., Timbavadi ByPass, Madhuram, Junagadh (Gujarat) Mo. 09408110030 Email : creativespace@live.com, creativespaceip@gmail.com
Creative Space : International Journal Vol. 02, Issue 05 & 06 (Sept. - Dec., 2014) (Bi-monthly - Refereed & Peer Reviewed Journal)
Multi Lingual and Multi Disciplinary
Chief Editor Dr. Haresh Parmar Guest Editor : Dr. Bharat Bheda & Dr. Anil Khavdu
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal (Bi-monthly – Refereed & Peer Reviewed Journal) Multi-Lingual and Multi-Disciplinary ISSN 2347-1689 Sept. – Dec., 2014 (Joint Issue) Vol 02, Issue 05-06
Chief Editor Dr. Haresh Parmar Email : creativespaceip@gmail.com Website : http://eklavyapublication.in Blog : http://creativespaceip.blogspot.in Mo. 09408110030
Guest Editor Dr. Bharat Bheda Dr. Anil Khavdu First page image and design by Nisha Jha
Eklavya International Publication ‘Aashiyana’, 40, Ramnagar, Nr. Vrundavan Soc., Madhuram, Nr. Timbavadi Bypass, Junagadh – 362 015, Gujarat, India Email : creativespace@live.com & creativespaceip@gmail.com
Website : http://eklavyapublication.in Blog : http://creativespaceip.blogspot.in
Vol. 02, Issue – 05-06
(i)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Creative Space : International Journal ISSN 2347-1689 Sept. to Dec., 2014 Vol 02, Issue 05-06
Chief Editor Dr. Haresh Parmar Email : hareshgujarati@gmail.com and creativespaceip@gmail.com
Editor Dr. Shivdatta Wavalkar
Dr. Bharat Bheda
Email : shiva.janaisan@gmail.com
Email : bharatbheda11@gmail.com
Dr. Rekha Kurre
Dr. Anil Khavdu
Email : rkurre1705@gmail.com
Email : anilkhavdu@gmail.com
© सर्वाधधकवर सुरधित प्रकवधित सवमग्री के उपयोग के धिए िेखक, अनुर्वदक एर्ं Creative Space की स्र्ीकृ धत आर्श्यक है | प्रकवधित रचनवओं/ िोध सवमग्री/ िेखों आदद की रीधत-नीधत यव धर्चवरों से Creative Space संपवदक मंडि यव संपवदक की सहमधत अधनर्वया नहीं है | Email : creativespace@live.com & creativespaceip@gmail.com
Website : http://eklavyapublication.in Blog : http://creativespaceip.blogspot.in
Associate Editor :
Syed Hayath Basha Quadri (New Delhi) Dr. Dilip Chavda (Ahmedabad, Gujarat) Dr. BharatKumar V. Bheda (Jamnagar, Gujarat) Dr. Anilkumar M. Makdia (Diu, Gujarat) Niroj Kumar Sethi (New Delhi) Smita Mishra (New Delhi) G. Niranjani (Chennai, Tamil Nadu)
Sept. – Dec., 2014
(ii)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Advisory and Peer Reviewed Board :
Prof. Prasad Brahmbhatt ASC Director (Ex Director), ASC-UGC, Gujarat University, Ahmedabad Dr. M. B. Gaijan, Head, Deptt. Of English, Samaldas Arts College, Bhavnagar University, Bhavnagar – 364002 Dr. Visier Sanyu Melbourne University, Melbourne, Australia Eva De Clercq Faculty of Arts and Philosophy, Ghent University, Belgium Dr. Deepak Patel Asso. Prof. in Gujarati, Gujarati Deppt., Saurashtra University, Rajkot Dr. R. N. Kathad Associate Professor, Sanskrit Dppt., Saurashtra University, Rajkot (Gujarat) Dr. K. S. Chotaliya Associate Proffessor, Hindi Deppt., Josipura Mahila Arts and Commerce College, Junagadh (Gujarat) Dr. Parmod Kumar Assistant Professor in English, School of Humanities, GNOU, New Delhi. Dr. Devendra Kumar Assistant Professor, R.L.A. College (Evening), University of Delhi, Delhi Dr. Y. A. Jogsan Assi. Prof. in Psychology, Deppt., Psychology, Saurashtra University, Rajkot R. M. Jadeja Princhipal and Prof., Shree D.K.V. Arts & Science College, Jamnagar (Gujarat) Dr. M. N. Vaghela Head Of Hindi Department Dr. Virambhai Rajabhai Mahila College opp. Khichadi Mg road, Porbandar – 360575 (Gujarat) Dr. Jalindar Ingle Head of Hindi Deppt., Arts and Com. Collage, Yevla, Dist. Nasik (Maharshtra) Hiteshkumar V. Parmar Assistant Professor, College of Agricultural Engineering and Technology, Junagadh Agricultural University, Junagadh Chintan D. Gohel Assistant Professor, Gujarat Vidhyapith, Ahmedabad (Gujarat) Sureshkumar J. Parghi Assistant Professor, Computer, Comp. Department, Shree V. M. Mehta Muni. Arts and Com. College, Jamanagar (Gujarat) Mina H. Rathod Adhyapak sahayak, B. D. Shah college of education, Modasa , Dist. Aravalli
Vol. 02, Issue – 05-06
(iii)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Submission Guide Subject Category: Humanities, Commerce, Education, Distance Education, Rural Development, Agriculture and Food Engineering, Sociology, Psychology, Science, Social Science, Children Education, Journalism, Performing Arts, Philosophy, Management, Medical, Computer Science Engineering, Information Technology, Electronics and Telecommunication Engg., Electrical Engineering, Mechanical Engineering, Civil Engg. etc. Arts, Science, Education, Commerce, Engineering, Technology etc... Creative Space : International Journal is a peer-reviewed journal concerned with crossdisciplinary research in the field of Literature seeks contributions, essays, book reviews, reflections, reports and observations. Creative writings are also welcome.
© सर्वाधधकवर सुरधित प्रकवधित सवमग्री के उपयोग के धिए िेखक, अनुर्वदक एर्ं Creative Space की स्र्ीकृ धत आर्श्यक है | प्रकवधित रचनवओं/ िोध सवमग्री/ िेखों आदद की रीधत-नीधत यव धर्चवरों से Creative Space, संपवदक मंडि यव संपवदक की सहमधत अधनर्वया नहीं है |
Paper Submission Email IDs: creativespaceip@gmail.com , creativespace@live.com Abstract — This document gives formatting guidelines for authors preparing papers for publication in the Creative Space : International journal. The authors must follow the instructions given in the document for the papers to be published. Keywords— It includes at least 5 keywords or phrases in alphabetical order separated by comma.
I. INTRODUCTION This document is template. We ask that authors follow some simple guidelines. In essence, we ask you to make your paper look exactly like this document. The easiest way to do this is simply to download the template, and replace (copy-paste) the content with your own material.
II. PAGE LAYOUT An easy way to comply with the paper formatting requirements is to use this document as a template and simply type your text into it. (A4 MS Word File)
Sept. – Dec., 2014
(iv)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Type Setting : A4, MS Office Word File Format English language: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, Times New Roman fonts type, 12 points font size.
Sanskrit and Hindi languages: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, Mangal (Unicode) / Kruti dev 10 fonts type, 12 points font size.
Gujarati Language: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, Shruti (Unicode) Fonts Type, 12 points font size.
For any language other than mentioned above: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, your fonts type, 12 points font size.
REFERENCES The heading of the References section must not be numbered. All reference items must be in 8 pt font. Please use Regular and Italic styles to distinguish different fields as shown in the References section. Number the reference items consecutively in square brackets.
READER AND AUTHOR FEES Conmen Fees : 1500/- (1 Year), 2500/- (2 Year), 5000/- (5 Year) and 5000 + (Supports)
This journal charges the following author fees. Fees : Rs. 1500.00 Authors are required to pay an Article Submission Fee which is again not mandatory but gain optional as part of the polishing article so that it should fit and alligned with other articles. In this lot's of job will be done to give it in a Camera Ready Shape, which includes Language editing, subject depthness, reviewing from distinguish editors/reviewers. If you do not have funds to pay such fees, you will have an opportunity to waive each fee. We do not want fees to prevent the publication of worthy work.
For more details you can contact at
Editor in Chief Haresh Parmar Lecturer (Contract) Gujarati Department, D.K.V. Arts and Science College, Jamnagar (Gujarat) ® ‘Aashiyana’, 40, Ramnagar, Nr. Vrundavan Soc., Timbavadi ByPass, Madhuram, Junagadh (Gujarat) Email : creativespace@live.com , creativespaceip@gmail.com
Blog : http://creativespaceij.blogspot.in
Vol. 02, Issue – 05-06
(v)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Editor Voice I Chief Editor Creative Space : International Journal के िेखकों, पवठकों एर्ं संपवदक मंडि आदद को नए सवि की हवर्ददक िुभकवमवनवएँ | इस सवि की िुरुआत से ही,हमने एक सवि सफितव एर्ं सहयोग रूप में पूणा कर चूके है | आगे भी आप सभी के सहयोग की अपेिव है और हम चवहनव रखते है, बेहतर करने के धिए प्रयत्निीि रहेंगे | एक ददन बस से जब आ रहव थव, तब कं डक्टर महविय अपनी दफिोसोफी झवड रहे थे| ‘सरकवरी बस को इन छवत्रों ने ही िूटव है| इसीधिए र्े घवटे में जव रही है, फ्री में पवस देकर सोचो छवत्रों को फ्री यव ररयवयत दर से पवस धमिने से भिव सरकवरी धनगमों को नुकिवन होतव है ? इनके पीछे सरकवरी बस सेर्व की व्यर्स्थव ही ऐसे बनी है, की र्ह घवटे में जवएँ | जैसे व्यस्त रुटों पर बसों कव असमय चिनव, यवधत्रओं को सुधर्धव के नवम से कु छ भी न देनव, दकरवयव बढ़व देनव, बस में पंचर हो तो दूसरी बसों कव इंतजवर करते छोड़ देनव, दूसरों (सरकवर) के धर्ज्ञवपन जोर-िोर से करनव, सरकवरी (प्रवइर्ेट) कवयाक्रमों के चिते यवधत्रओं को परे िवन करनव, धसगवरे ट/बीड़ी पीनव एर्ं पवन/तंबवकु खवके कहीं पर भी धपचकवरी मवरनव, एक बवर जो कचरव अंदर हो र्ह बस के अंदर ही अपनव धनर्वस बनव िे, टीर्ी भी ऐसी की उसमें कु छ ददखे नहीं, गीतों की आर्वज भी ऐसी की मधुर गवनव भी कवन को फवड़कर ही दम िे बवकी आप भी जोड़ सकते है अपनी-अपनी तरफ से..... धििव की एहधमयतव कम हो गई है, तो दफर धििव व्यर्स्थव जीधर्त क्यों है ? धििव के मवध्यम से सरकवरें बनवई जवती है, तो धगरवयी भी जव सकती है | हवि ही में धििव के अधधकवर के धिए आतंक से िड़ रही मिविव युसुफजई को संयुक्त रूप से िवंधत कव नॉबि ददयव गयव | धििव ही तो है, जो आपको रोजगवरी से िेकर नयव कु छ कर ददखवने के धिये प्रेररत करती है | खुद की धििव हो जवने पर सब गरीब एर्ं ररयवयती पवस िेकर चिनेर्विे छवत्र बोझ क्यों बन जवते है ? सरकवर ने उन्हें र्ह सुधर्धव अपने गवँर्/िहर के आसपवस नहीं दी है | जहवँ से र्ह अपनी जमीन एर्ं आसमवन तिवि सके , उसे भी तो आगे बढ़नव है, नई ऊँचवईयों को छू नव हैं, उसे जो सहवरव चवधहए | र्ह धसफा आधवर हैं; आप र्ह आधवर भी उनसें छीन िेनव चवहते हो ...? सरकवर ने तो देि को धनजी हवथों में सोंप ददयव है | जहवँ जवए धनजी पवठिविवओं की दुकवने खुि गई है, जो अपने बेंक बेिेंच को बढ़वने में ही िगे है, देि कव कौन सोचतव हैं | जो िोग धजस सीढी से चढ़े है, र्ह दफर उसे यवद करके उसी की मरम्मत करर्वयेंगव; जो िोग धनजी धििण संस्थवओं से आगे बढे है र्ह भी तो र्ही करते है नव, मवतृ संस्थवओं को दवन.... | हमें अगर बेहतर भधर्ष्य बनवनव है, तो सरकवरी संस्थवओं को बचवनव है एर्ं उसे बेहतर बनवनव है, धजससे आनेर्विे समय में देि धनजी हवथों की कठपुतिी न बनें | आज यह देि उसी गता में जव रहव है,
Sept. – Dec., 2014
(vi)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
आज हम नहीं जवगे तो दफर कभी यह समय हमें मवफ़ नहीं करनेर्विव, हमें नए नीधतमवन स्थवधपत करने होंगे जो सही मवयनों में िोकतवंधत्रक हो | संघर्ा, दधितसवधहत्य.क़ोम एर्ं सेंटर फॉर सोधसयि चेंज एंड डेर्िोपमेंट के मवध्यम से ‘रवधिय कहवनी प्रधतयोधगतव २०१५’ कव आयोजन दकयव गयव है | आप सभी को मेरव नम्र धनर्ेदन है की इसे िोगों तक पहँचवएँ एर्ं खुद भी धिख भेजें | अब
Creative
Space
:
International
Journal
कव
अंक
आप
ऑनिवइन
http://eklavyapublication.in के मवध्यम से भी देख-पढ़ सकते हो | इसके सवथ यह अंक आपके सवमने रख रहे है | सभी सहयोधगयों कव धन्यर्वद |
प्रधवन संपवदक डॉ. हरे ि परमवर Email : creativespaceip@gmail.com Blog : http://creativespaceij.blogspot.in Web. : http://eklavyapublication.in Conact : 09408110030
Vol. 02, Issue – 05-06
(vii)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Editor Voice II Guest Editor सह संपवदक की नजर से ........................... Creative Space : International Journal अँधखयों के आयने से सभी सविर गुणीजनों को नए सवि की ढेर सवरी हवर्ददक िुभकवमनवएँ | धििव मवनर् को अंधकवर की दहिीज से धनकविकर सभ्यतव के उजविें में धर्चरण करर्वती है | तभी तो ‘तमसो मवँ ज्योधतगामय ’ कहव गयव है | िेदकन सभ्य समवज की पुरवतन धर्चवरधवरव, मवनर् को तमस के समवन बनवती हैं | सवथ ही आज के अधतआधुधनक युग में मवनर् मन की परतों को समझनव यव जवननव अकल्पनीय है | बौधध्धकतव के स्तर पर धर्द्वतव को अर्श्य प्रदर्शित दकयव है | तो कहीं धर्द्वतव की आड़ में िोर्णकवरी हथकं डों को अधततयवर दकयव है | इसीधिए मवनर् की अदम्य सवहधसकतव को नवपनव करठन एर्ं दुसवहस ही है | सवधनवमय प्रस्तुत अंक में स्र्वगतय िेखविेखों को सधमधल्ित करते हए हर्वाददत हो रहे हैं | क्योंदक सवधहत्य की कोई अंधतम सीमव नहीं होती | अगर सवधहत्य सीमवधीन होतव तो, आज मिविव को िवंधत कव नोबि पुरस्कवर नहीं धमितव | सवधहत्य ही समवज की गुमरवह और दुर्ददन रवहों को नयव मक़वम प्रदवन करतव हैं | अन्यथव आज के रवजनेतवओं को दोगिे र्चनों से समवज कब कव भ्रधमत हो जवतव | चुनवर्ी दंगिों में प्रिोभन की बवजी िगवकर, जीत कव परसम िहरवते है | जो खुद धभखमंगे बनकर, आम जनतव से र्ोट मवँगते है | बवकवयदव उनसे कौन-सी कवमनव की जव सकती है | धर्ज्ञवन चवहे दकतनव भी आगे क्यों न बढ़ जवए, आधिरकवर सवधहत्य ही सम्यक दुर्शि प्रदवन करतव हैं | प्रस्तुत अंक में सधमधल्ित िेखों-िोधिेखों के मवध्यम से आप सवधहत्य-प्रेमी सविरों की सेर्व भवर्नव से ज्ञवन अतुल्य ज्योत जिी हैं | आिव करते है दक आनेर्विे समय में भी आप सविर-चिु, अपनी धर्द्वतव की नोंक पर सवधहत्य की ज्योत को एक अिग मुकवम तक िे में जवने हमवरे सवथ-सवथ सफ़र करें गे | सवथ-ही उक्त अंक में जुड़नेर्विे सभी गुणीजनों कव धन्यर्वद करते हैं | धन्यर्वद..................... जय धहन्दी.................................. डॉ. भरत र्ी. भेडव D. K. V. Arts and Sc. College, Jamnagar Mo. 09924646501
Sept. – Dec., 2014
(viii)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Table of Contents
Editor Voice I : Chief Editor : Haresh Parmar Editor Voice II : Guest Editorial : Dr. Bharat Bheda
vi viii
English Mulk Raj Anand’s ‘The Barber’s Trade Union’: A Rebellion in the Making Dr. Mukund L. Revadivala
01-04
A Study On Human Resource Accounting In India Jayshree B. Makwana
05-13
Ego Strength and Psychological Well Being in Working and Non-Working Women Bhagyashri K. Aashra and Yogesh A. Jogsan 14-20 Students Problems and Adjustment in Boys and Girls Dimpal J. Ramani & Yogesh A. Jogsan
21-33
Effect Of Sports And Meditation On Psychol Well-Being Dr. Ketan Dholakia 34-38 Study Habits and Academic Achievement Motivation in Students Relation to Their Social Intelligence Doshi Dhara R. & Yogesh A. Jogsan
39-56
Attitude toward Modernization and Fashion in Women: Relation to Their Generation Gap 1Revati R. Dudhatra & 2Yogesh A. Jogsan
57-70
Social Maturity and Self Esteem of Hearing Impaired and Normal Children Mohini M. Pandya & Yogesh A. Jogsan
71-81
Application of psychology in the library Mita P. Raichura
82-85
The Condition Of Weaker Section in Local Self Government Mina B. Muniya
86-91
Hindi आधुधनक पत्रकवररतव में फोटो पत्रकवररतव की भूधमकव डॉ. जवलिदर इं गिे
92-95
नर्गीत : एक गीत गंगव डॉ. पवर्ाती जे.गोसवई
96-97
चवक उपन्यवस में प्रधतरोध कव स्र्र डॉ. एन. टी. गवमीत
Vol. 02, Issue – 05-06
98- 102
(ix)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
र्तामवन में संस्कृ त भवर्व की आर्श्यकतव डॉ. कटवररयव दीपक गेिवभवई
103-104
ध्रूधमि के कवव्यों में सवमवधजक एर्ं रवजनीधतक व्यंग्य रुपवपरव रधश्म डी.
105-108
भवरत के बँटर्वरे के पररप्रेक्ष्य में : लजदव मुहवर्रे रवठोड सोनि डी.
109-114
रवजेंद्र अरुण के उपन्यवसों में पवत्रों कव लचतनवत्मक अध्ययन सोिंकी धमेि डी.
115-118
िोधर्त एर्ं कुं रठत नवरी : ‘पचपन खंभे िवि दीर्वरें ’(उर्व धप्रयंर्दव) के संदभा में धप्रयंकव चौधरी
119-122
Gujarati સ્ત્રીઓ અને વ્યળશાય : એક અધ્યયન (મોંઘળારી અને આધુનનક જીળનૈી શંદર્ભે) પ્રા. ધામેચા ર્ભાનુબેન
123-126
આધુનનક જીળનૈીન પ્રર્ભાળ અને સ્ત્રીના ારીરરક સ્ળસ્્ય-વણની શામે શલગત પ્રશ્ન : “મેદસ્ળીતા” (ઓબેશીટી) પ્રા મૈથી ટી. ાઠક
127-133
ચોધરી શમાજના ગ્ન ગીત પ્રા. નનતેકુમાર ાભુર્ભાઈ ચોધરી
134-139
ગુજરાતી નળકથામાં નારી પ્ર. જયા મણળર
140-151
ઋગ્ળેદના છઠ્ઠા મંડલના આવષદ્રષ્ટા-ઋનવ ર્ભારદ્વાજ(૧૨૦૦ ઈ. ૂ.) પ્રા. અનસુયા રમાર
152-159
રમણર્ભાઇ નીકંઠની કાવ્યનળર્ભાળના ડૉ ળાષણી એ. ટે 160-165 ળૈરદક રાજનૈનતક વ્યળસ્થા – એક મ ૂલયાંકન પ્ર. એચ. કે. ળાજા
166-169
ર્ભારતમાં કૃનવ : એક શમાજાસ્ત્રીય અધ્યયન કમે બી. ચુડાશમા
Sept. – Dec., 2014
170-173
(x)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Mulk Raj Anand’s ‘The Barber’s Trade Union’: A Rebellion in the Making Dr. Mukund L. Revadivala1 The objective of this paper is to discuss the historical context of the emergence of a literary genre which reflected the growing identity, awareness and consciousness of the Dalits during the colonial period. ‗Dalit‘ is a term that pricks the deepest corner of our heart. The age-old caste system finds its origin in functional groupings, called varnas, which have their origins in the Aryan society of ancient Northern India. In their creation myth, four varnas are said to have emanated from the Primeval Being. The Creator‘s mouth became the Brahmin priests, His two arms formed the Rajanya or Kshatriya warriors and kings, His two thighs formed the Vaishya landowners and merchants, and from His feet were born the Shudra artisans and servants. Later, there developed a socalled ―fifth‖ varna: the Untouchables. They were the least developed people with minimum rights in the society. It was Jyotirao Phule who first used the word "Dalit" in the nineteenth century, in the context of the oppression faced by the erstwhile "untouchable" castes of the Hindus. The movement of Dalit writing is an important development in regard to literature with a social conscience. In Dalit writing, men and women of marginalized and low-caste communities write poetry and fiction about their own lives and communities. Along with the passage of time the target group has changed. Broadly speaking the people who are the progeny of a particular caste are called Dalits. In fact Dalit is not a caste, it is a constructed identity, a comprehensive term comprising of not only the scheduled castes, tribes and other backward classes but also any person, group or community that finds itself shoved to the periphery. According to Victor Premasagar, the term expresses their "weakness, poverty and humiliation at the hands of the upper castes in the Indian society." In the context of traditional Hindu society, Dalit status has often been historically associated with occupations regarded as ritually impure, such as any involving leatherwork, butchering, cleaning streets, latrines, and sewers, or removal of rubbish, animal carcasses, and waste. The dalit may be living with the people of mainstream but s/he is not granted the freedom to feel the same. S/he is made to feel the inferiority in the society. Generally such people accept the conditions created by the society for them. But at times they try to make their mark on their own. Mulk Raj Anand, one of the pioneer litterateurs of Indian English writing has focused on this tender part of our society. Along with works like Untouchable (1935), Coolie (1936), Two Leaves and a Bud (1937), The Barber’s Trade Union and other stories (1945) etc. show his great concern for the down-trodden of Indian society and his works, therefore, throw light on the existing pains and predicaments of ‗havenots‘. Mulk Raj Anand once said:
1
Dr. Mukund L. Revadivala Associate Professor in English, Shri & Smt. P.K.Kotawala Arts College, Patan. (North Gujarat)
Vol. 02, Issue – 05-06
(1)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
It may lie in the transformation of words into prophesy. Because, what is writer if he is not the fiery voice of the people, who, through his own torments, urges and exaltations, by realizing the pains, frustrations and aspirations of others, and by cultivating his incipient powers of expression, transmutes in art all feeling, all thought, all experience thus becoming the seer of a new vision in any given situation. This paper deals with the short story titled ‗The Barber‘s Trade Union‘ and seeks to concentrate on the pitiable condition of the lowest strata of the society and their attempt to make their importance felt. The story is about Chandu, a low-caste barber boy who always desires to be a member of the main-stream of the society. He lives among the upper-class people but, of course, in a marginalised manner. Once, his attempt to look like an upper-class man is met with humiliation by the land lord Bijay Chand. Chandu plans to avenge this inhumanity. He stops providing his services as a barber. Moreover he organises a union in order to prove themselves self-dependent. Mulk Raj Anand has fashioned with ‗The Barber‘s Trade Union‘ a story that articulates the abuses of an exploited class through sheer sympathy in the traditionalist manner of the realist work and their attempt to make their space in the post-colonial manner of a modern work. He is, indeed, the "fiery voice" of those people who form the lower-caste. Gandhi wrote that ―God never made man to consider another man as an inferior being or an untouchable‖. This discrimination among human beings is not divine but man-made and it is pursued selfishly only for the welfare of the ‗haves‘ at the cost of self-respect, equality, status and freedom of the ‗have-nots‘. Thus the selfishness of those born rich in society leads to the untold hardships of those born poor. This priority class thinks that the poor are created only for them and for their comfortable living. In this story Chandu, the barber boy, has lost his father and taken to his business. He is a close friend of the narrator who belongs to the upper-class. The narrator‘s mother tells her son to keep a distance from Chandu in order to maintain the status of their caste and class. He is not considered equivalent enough to wear the clothes he likes. Bijay Chand, the Jagirdar, humiliates him when he visits him in the clothes of a doctor: ‗Go away you swine, go away and wear clothes befitting your low status as a barber, and don‘t let me see you practicing any of your newfangled nations, or else I will have you flogged.‘ Even the Shahukar was not ready to get his hair cut by Chandu if he does not change his dress. His words are attack on the conscience of a human being when he considers Chandu to be an impure being and that he would have to purify his house by sacred cow-dung. Even Chandu‘s desire to go to Pandit Parmanand is turned down when Parmanand himself advises the narrator to keep away from Chandu. Pandit Parmanand believes that Chandu does not have any right to wear such upper-class clothes. According to him Chandu is destined to do certain works which are considered low. He says: He has got to touch our beards, our head and our hands. He is defiled enough by God. Why does he want to become more defiled? You are a high- caste boy. And he is a low –caste devil! He is a rogue! This proves that people who consider themselves superior fail to realize that as God‘s creation, all human beings are essentially one and the same. Moreover, they
Sept. – Dec., 2014
(2)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
always look down upon the inferior with indifferent attitudes, treat them as untouchables and keep them at distance. Though they were born innocent and good, they learn good and bad as they grow, and they also show the same in their attitudes and behaviour. They become uncivilized in their behaviour towards other human beings lower in status and position and such behaviour reflects only their state of mind. Mulk Raj Anand has an obligation of sorts, in portraying this exploited class as fairly and representatively as possible. Certainly, he has successfully achieved the reader's sympathy for Chandu's exploitation via the horrendous abuses that he is subjected to as an oppressed minority. In depicting a down-trodden in this way, Anand is undermining the possibility of the whole class taking a part in challenging their own oppression because he constructs them as incapable of intellectually identifying the systemic sources of their oppression. But Chandu is not the boy who will bear all these injustices without raising any voice. He does not want to remain someone doing all sorts of odd jobs and someone to be always abused and be at their mercy for his livelihood. In fairness to Anand, the portrayal of Chandu is complex, and he certainty allows Chandu to be rebellious. Chandu has always nurtured a smouldering rage within his soul. It surfaces in a systematic manner. Mulk Raj Anand says in the opening lines that Chandu has a place among the Makers of Modern India. It is a fact Modernism exists to a considerable extent, in its rejection of the techniques of the previous period and opposition to the social and economic values of bourgeois society. Chandu also wishes to enjoy the unlikely status that the dentist Dr. Kalan Khan enjoys in the city. He agrees that he is not a highly educated doctor but the knowledge of treating pimples, boils and cuts on people‘s bodies do not make him any less in quality than a doctor. This is a human instinct to be noticeable among the society. This feeling is not restricted to only upper-class of the society. Moreover Chandu‘s humiliation by the so called upper-class comprising of the representatives like a Jagirdar, a Shahukar, a Pandit and others inflames his instincts. He decides to make his importance felt by denying his services to the upper-class people in the village. He continues earning by working in the town. Consequently their looks are changed and even the wife of the Landlord threatened to leave him because he looked very old. Chandu‘s attempts to arrange for a bicycle and learn to ride it prove that he is adamant on his ideas and knows that he will have to teach himself to be independent. A Dalit can surely make his presence felt but he is supposed to assert his quality by some really hard work and sacrifice. Chandu‘s mother also feels pride at his son‘s behaviour and indirectly supports her son in his fight against the upper-class. Even the attempts of the upper-class to attract a barber from a neighbouring village Verka do not work. On the contrary Chandu calls a meeting of the barbers in the range of seven miles from their village and forms an association of barbers who would work at their own shops and all those who wish to seek their services shall have to visit them. As modernism is concerned with fresh ways of looking at man‘s position and function in the universe, it is surely Chandu‘s concern for fresh way of looking at the world in a new manner. A dalit has not only to see the world in his new way only but also make the world see him from his own view point. It establishes the fact that in the twentieth century, Indian society has undergone numerous reforms, including a formal rejection of the caste system. In practice, this rejection has been
Vol. 02, Issue – 05-06
(3)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
difficult to enforce in some regions of India, as the social roles dictated by caste are so embedded into Indian society. But, of course, it is not impossible to put such novel changes into practice. Therefore, the importance Anand places on Chandu's quest for identity leaves the reader thinking about the viability of Chandu as the most appropriate figure to challenge the abuses of class-discrimination. References: Anand, Mulk Raj. The Barber’s Trade Union and other stories. London: Penguin, 1945. Dhawan, R.K., ed. The Novels of Mulk Raj Anand. New York: Prestige, 1992. Iyengar, K R Srinivas; Indian Writing in English, Sterling Publishers Pvt. Ltd.,New Delhi,1985. Naik, M K; A History of Indian English Literature, Sahitya Academy, New Delhi, 2002 Prabu and Rao, eds. Mind of Mahatma Gandhi. Ahmedabad: Navajivan Publishing House, 1968. Premsagar, Victor; Interpretive Diary of a Bishop: Indian Experience on Translation and Interpretation of Some Biblical Passages, Christian Literature Society, Chennai, 2002. Walsh, William. Indian Literature in English. London: Longman, 1990. Zelliot, E. From Untouchable to Dalit: Essays on Ambedkar Movement, New Delhi: Manohar Publishers and Distributors, 2001.
Sept. – Dec., 2014
(4)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
A Study On Human Resource Accounting In India Jayshree B. Makwana1 Abstract Human Resource Accounting (HRA) involves accounting for expenditures related to human resources as assets as opposed to traditional accounting which treats these costs as expenses that reduce profit. Interest and contributions to growth in HRA have been evident in a number of countries. Since the beginning of globalization of business and services, human elements are becoming more important input for the success of any corporate enterprise. It helps the management to frame policies for human resources. Human resource accounting is a process of identifying and measuring data about human resources. Measurement of the investment in human resources will help to evaluate the charges in human resource investment over a period of time. HRA is not a new issue in the arena of business. Economists consider human capital as a production factor, and they explore different ways of measuring its investment in education, health, and other areas. Accountants have recognized the value of human assets for at least 70 years. Introduction: Human Resource Accounting gives information regarding inner strength of organization and helps in making decisions regarding long-term investment in that organization. The employee‘s bargaining power and performance are also affected by this. But, in spite of having such importance, study of human resource of an organization had not been given required attention by management thinkers for years. Under the constraints the financial statements are prepared pursuant to the Company Law in India. There is no scope for showing any significant information about human resources in financial statements except the remuneration paid to them and the number of employees getting compensation beyond certain amount per annum. But there is nothing to prohibit the companies to attach information about the worth of human resources and the results of their performance during the accounting period in notes or schedules. Keywords: Human Resource Accounting Model, Measurements of HRA, Methods of Valuation of Human Assets, Advantages, Problems. Area of human resource accounting, has defined it as follows: “Human resource accounting is accounting for people as an organizational resource. It involves measuring the costs incurred by business firms and other organizations to recruit, select, hire, train, and develop human assets. It also involves measuring the economic value of people to the organizations”. American Accounting Association (1980) has defined human resource accounting as follows: 1
Jayshree B. Makwana Associate Professor, Bhavan‘s Shree A.K. Doshi Mahila College,Jamnagar – 361 008
Vol. 02, Issue – 05-06
(5)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
“Human resource accounting is the process of identifying and measuring data about human resources and communicating this information to interested parties” Thus, human resource accounting is primarily involved in measuring the various aspects related to human assets. Its basic purpose is to facilitate the effective management of human resources by providing information to acquire, develop, retain, utilize, and evaluate human resources. Origin of Human Resource Accounting : Recognizing human being as asset as old one. Form the observation of Indian History, it is evident that Emperor Akbar gave importance to the nine jewels. Freedom fighters in India like Shri Motilal Nehru, Mahatma Gandhi, Sardar Vallabh Bhai patel, PanditjawaharLal Nehru cannot be removed from the historical pages of freedom movement of India. In spite of the uncountable sacrifices forgone by the above individuals, no one make efforts to allocate any monetary values to such individuals in the Balance sheet of India. The suitable work was started to determine the cost and value of human beings by behavioral scientists from 1960 onwards. The experts in this field were Shultz (1960), William Pyle(1967), Flam Holtz(1973), Kenneth Sinclare (1978) and Dr Roa (1983), etc who contributed appropriate methodology and correct methods for finding out the value of the employee to the organization. World demand of Human Resource Accounting : It is fact that the 21st century is era of Human demand, countries those have labor quality ruling the world with dominant technology. Countries like china and Japan forerunners in technology advancement, is all result of work force performance. Hence whole world realized that human resource is the real investment into business ventures that should only catch and stick the success waves. It can be say that INFOSYIS, Bharat heavy Electrical Ltd (BHEL), DR.REDDY`S and Steel Authority of India Ltd (SAIL) are ever profit generators because recognized value of quality of labor and ordered peak priority so as company`s yields ripped fruits with assistance of ripped force (quality employees) and can stand against any business storm and cope up effectively.. HRA – Objectives The more specific objectives of human resources accounting are as follows: To provide cost-value data for managerial decision regarding acquiring, developing, allocating, and maintaining human resources so as to attain cost-effective organizational objectives. To provide information to monitor the effectiveness of human resource utilization. To provide information for determining the status of human asset whether it is conserved properly; it is appreciating or depleting. To assist in the development of effective human resource management practices by classifying the financial sequences of these practices. HRA - Measurements
Sept. – Dec., 2014
(6)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
It is known facts that measurement is the process of representing the properties or qualities of objects in numerical terms. But the biggest challenge in HRA is that of assigning monetary values to different dimensions of HR costs, investments and the worth of employees. The two main approaches usually employed for this are: Cost Approach It involves methods based on the costs incurred by the company, with regard to an employee. Cost is a sacrifice incurred to obtain some anticipated benefit or service. The various methods of measurements of costs and valuation of human resources are Historical cost method, Replacement cost method, Standard cost method, Present value of future earnings method, Expected realisable value method and Economic value method. Economic Value Approach It includes methods based on the economic value of the human resources and their contribution to the company‟s gains. This approach looks at human resources as assets and tries to identify the stream of benefits flowing from the asset. The value of an object, in economic terms is the present value of the services that it is expected to render in future. The methods for calculating the economic value of individuals are Lev and Schwartz (1971) model, Eric Flamholtz (1974) model, Jaggi-Lau‟s model. Of these Lev and Schwartz model become popular. According to this model, the value of human capital represented by a person of age is the present value of his remaining future earnings from his employment. They have given the following formula for calculating the value of an individual. According to this model, the value of human capital embodied in a person who is „Y‟ years old, is the present value of his/her future earnings from employment and can be calculated by using the following formulaE (Vy) = Σ T=Y Py (t+1) Σ TI (T)/(I+R)t-y Where, E (Vy) = expected value of a „Y‟ year old person‟s human capital. T = the person‟s retirement age. Human resource accounting model in India Py (t) = probability of the person leaving the organization. I (t) =expected earnings of the person in period I R = discount rate. Most, companies adapt this model to their practical requirements by making necessary alterations. For instance, different organizations use different discount rates for ascertaining the present value of future cash flows. Thus, the model identifies an individual‟s expected economic value to the organization to his future earnings for his remaining active service life. His future expected income stream is discounted by an appropriate rate to arrive at the present value of his services. Thus, the model identifies an individual‟s expected economic value to the organization to his future earnings for his remaining active service life. His future expected income stream is discounted by an appropriate rate to arrive at the present value of his services. Besides this formula Dr. M. Singh (2008) has given his contribution is calculating present value of human resources as follows: PV (r) = ESP Where, PV (r) = present value of human asset. RC = recruitment cost. FC = familiarization cost.
Vol. 02, Issue – 05-06
(7)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
DC = development cost. JC = job cost. ESP = expected service period. P(Le+Og) = probability for loss of efficiency of human resources and for outgoing of the employees. Human Resource Accounting model consists of two aspects namely: a) The investment made in human resources. b) The value human resource. As far as the statutory requirement go, the Companies Act, 1956 does not demand furnishing of HRA related information in the financial statement of the companies. The Institute of Chartered Accountants of India too, has not been able to bring any definitive standard as measurement in the reporting of human resource costs. But there is little organization, however, that does recognize the value of their human resources and furnish the related information in their annual reports. In India, some of the companies are: Infosys, Bharat Heavy Electrical Limited (BHEL), Steel Authority of India Limited (SAIL), Minerals and Metals Trading Corporation of India Limited (MMTC), Southern Petrochemicals Industries Corporation of India, Associated Cement Companies Limited, Madras Refineries Limited, The Hindustan Zinc Limited, The Oil and Natural Gas Commission, The Cement Corporation of India Limited, etc. Some of the models to valuation of Human Resources are: Historical Cost Method This method was developed by William C.Pyle and adopted in 1969 by R.G.Barry Corporation, aleisure Footwear Company in Columbus, Ohio, USA. Historical cost method calculates actual cost incurred on recruiting, selecting, hiring and training and development of human resource (HR) which is equal to the value of workforce. The economic value of HR increases overtime and they gain experience. However, according to this model, the capital cost of HR decreases through amortization. Replacement Cost Model According to this model the value of employee is estimated as the cost of replacement with a new employee of equivalent ability and efficiency. There are two costs, individual replacement cost and positional replacement cost in this model. Cost of recruiting, selecting, training and development and familiarization cost are account in individual replacement cost. When a employee present position to another or leave the organization cost of moving, vacancy carrying and other relevant costs reflect in individual replacement cost. Positional replacement cost refers to the cost of filling different position in an organization and this model is highly subjective in nature. Opportunity Cost Model Opportunity cost is the maximum alternative earning that is earning if the productive capacity or asset is put to some alternative use. Quantifying HR value is difficult under this method. Because alternative use of HR within the organization is restricted and at the same time the use may not be identifiable in the real industrial environment.
Sept. – Dec., 2014
(8)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Stochastic Rewards Model Stochastic Rewards Model was developed by Eric G.Flamholtz. This model identified some major variables that are help to determine the value of an individual to the organization. He determined the movement of employees from one organization to another as Stochastic Process. Eric G.Flamholtz suggested different approaches to assess the value of HR of the company in this model. In order to quantify human resource value the period any employee work in the organization, role of employee and value of present position are determined and discounted expedited service rewards. To be precise an employee value is the product of individual conditional value and the profit that the individual offers to the organization in his/her service life. The conditional value comprises of productivity, transferability and promotability, skills and activation levels are also the determinants of an individual‟s conditional value. Flamholtz has measured the expected realizable value of an individual as
Where E (RV) =expected realizable value Rt=Value derived by an organization in each possible sate P (Rt) =Probability that the organization will have Rt t= time n= state of exit r= discount rate i = 1,2,3…… International Journal of Social Science & Interdisciplinary Sk.chakra borty Model Sk. Chakraborty of Indian institute of management Calcutta was the first Indian to attempt at valuation of resources. This model was similar to historical cost model, he noticed the cost of recruiting ,learning, selection, training and development of each employee should considered for acquisition cost method of valuation and be treated as different revenue expenditure, this is subject to gradual written off. The balance, not the written off amount, should be shown separately in the balance sheet under the head of investment. To derive the present value of HR average feature tenure of employment of employee`s and average future salary should discounted at an appropriate rate, it is shown as investment in the asset side of balance sheet which is to be added to the capital employed in the liability side. separate valuation can be made for managerial and non- managerial employee the discount calculate the present value should take as expected average after tax return on capital employed, taken from the conventional balance sheet. The chakraborty model basically considered a combination of acquisition method and present value.
Vol. 02, Issue – 05-06
(9)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Where V= Value of a category of employee N=Number of employees AS= average annual pay K= after tax return on capital employed i=1, 2, 3……n years (average tenure of employed Lev and Schwartz compensation model This model developed in 1971 by Lev and Schwartz for valuing human resources. Lev and Schwartz model is popular for calculating the value of HR used by public sector like SAIL and BHEL. It is based future earnings of an employee till his retirement. According to the model value of human assets is estimated for a person at a given age which is the present value of his remaining future earning from his employment and this represented by the following.
Where Vr= value of an individual or r years old I(t)= the individual‟s annual earnings up to retirements age T= retirement age r= discount rate specific to the person t= active year of service International Journal of Social Science & Interdisciplinary The model categorized whole work force in the various homogenous groups such as unskilled, semi-skilled, technical staff, managerial staff and so on and also into different age groups. By using the formula calculated average earnings for different classes and age groups and present value of HR. Lev & Schwartz also recommended the use of cost of capital of the organizations for the purpose of discounting the future earnings of the employees to arrive at the present value. They recognized individual employee‟s economic value to the organization.
Sept. – Dec., 2014
(10)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Five benefits of HRA : Human resource accounting helps in knowing whether human asset is being built up in the business or not. An executive may show good result in producing well, and so on but he might not have built the human resources properly. A good manager keeps the morale of his subordinates high so that they contribute the maximum in achieving the organizational objectives.
Benefits of HRA : Cost of developing human resources: HRA will give the cost of developing human resources in the business. This will enable the management to ascertain the cost of labor turnover also. Proper investment: It can be seen whether the business has made proper investment in human resources in terms of money or not. If the investment is in excess, efforts should be made to control it. Planning and executing personal policies: It will help the management in planning and executing personal policies. The management also makes use of its help in taking decisions regarding transfers, promotions, training, retirement and retrenchment of human resources. Improving employee efficiency: It helps in improving the efficiency of employees. The employees come to know of the cost incurred on them and the return given by them in the form of output, and so on, which will motivate them to increase their worth. Calculate Return on Investment (ROI): The return on investment can realistically be calculated only when the investment on human resources also is taken into account. The ROI is may be good because there is an investment on human beings.
Vol. 02, Issue – 05-06
(11)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Obstacles in HRA : Although, the theory of HRA appears to be useful, there is still lack of adequate standards for the valuation of HR. The mere process of putting number to things can easily be taken outside the context of their proper use. It is likely that managers will treat human quantitative data not different from quantitative data regarding the physical plant and machinery. The managers may use HRA as a means of manipulating the employee. She/he may decrease the value of an employee as a form of punishment or control. This may be done by altering the variables like the probability of an employee being promoted to the next state, future increments etc., determining the value of HR. The employee‘s bargaining power might be increased if his/her value was known. However, power might be increased if his/her value was known. There are certain operational problems in human resource accounting because it attempts to measure intangibles. Therefore, subjective factors may play crucial role. Thus, the major operational problems involved in human resource accounting are of the following types: There is no well-set standard accounting practice for measuring the value of human resources. In the case of financial accounting, there are certain specified standards which every organization follows. However, in the case of human resource accounting there are no such standards. organizations that adopt human asset valuation use their own models. With the result, value of human assets of two organizations may not be comparable. The valuation of human assets is based on the assumption that the employees may remain with the organization for certain specified period. However, this assumption may not hold true in today‟s context because of increased human resource mobility. There is a possibility that human resource accounting may lead to the dehumanization in the organization if the valuation is not done correctly or results of the valuation are not utilized properly. There is also a possibility that trade unions may oppose the use of human resource accounting. They may want party of wages/salaries with value of employees. However, many of these problems are of operational nature or if attitudinal nature. These may be overcome by developing suitable organizational climate and culture. Conclusion : Human resource accounting provides information about the value of human assets, which helps the top management to take decisions regarding the adequacy of human resources. The concept of human resource accounting is yet to gain momentum in India. For the betterment of the organizations, it is necessary to evaluate the worth of human
Sept. – Dec., 2014
(12)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
resources in a systematic manner and record the information related to them in the financial statement of the organization to communicate their worth time to time to the users of the financial statement. When proper valuation and accounting of the human resources is not done then the management may not be able to recognize the negative effects of certain programmes, which are aimed at improving profits in the short run. If not recognized on time, these programmes could lead to a fall in productivity levels, high turnover rate and low morale of existing employees. The HRA concept itself represents a new way of thinking about people as assets. It has a great potential for future organization to understand the value of human forces and the same should mentioned in the financial statements. References :
Parameswaram R., and Jothi K. (2005). “Human Resource Accounting”, Accounting, January pp. 867-874. Prasad, L. M. (2010). “Principles and Practice of Management”, Sultan Chand & Sons, Educational Publishers, New Delhi, pp. 852-856. Shalini Sharma and Shukla, R., K. (2010). “Application of Human Resource Accounting in Heavy Industries”, S-JPSET: Vol. 1, Issue 2. Singh M. (2008). ―Human Resource Accounting Challenge for Accountant, Shodh Samiksha aur Mulyankan, International Research Journal, November Sharma, R.K., Gupta Shashi K.(2009), ―Management Accounting‖, Kalyani Publishers, New Delhi. Baker & McKenzie (2010).Australian Master Human Resources guide.CCH Australia Limited. Macquarie University. Graduate School of Management : 51 Bullen L, Clayton State, University, Kel-Ann Eyler Journal of International Business and Palanivelu VR (2007).Accounting for management.Lakshmi publishing (p) Limited. New Delhi:399-403 Porwal L S (2007). Accounting Theory. Tata McGraw-Hill. New Delhi.3e: 478 - 491 Singh YK and Rawat HS (2006) .Human Resource Management.A.P.H .Publishing Corporation. New Delhi:181-182 Kamal Gosh Ray (2010).Mergers and Acquisitions. prentice -Hall of India private limited, New Delhi:203-210 Infosys annual financial statement 2011-12
Vol. 02, Issue – 05-06
(13)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Ego Strength and Psychological Well Being in Working and NonWorking Women Bhagyashri K. Aashra and Yogesh A. Jogsan1 Abstract : The main purpose of present research was find out an Ego Strength And Psychological Well being among Working and Non-working women. The 30 working women and 30non-working women were taken as sample. The research tool forego strength was measured by Q.hassan ego strength was used while the tool for psychological well-being was measured by sudha Bhigle psychological well-being scale was used. Here't' test was applied to check the significance of ego strength and psychological well-being in working and non-working women and the correlation method is used. Result revealed that there is significant difference in the level ego strength and psychological well-being in working and non-working women. Result also revealed that there is normal negative correlation between ego strength and psychological well-being. Ego Strength and Psychological Well Being in Working and Non-Working Women Sigmund Freud's, ego strength is the ability of the ego to effectively deal with the demands of the id, the superego and reality. Those with little ego strength may feel torn between these competing demands, while those with too much ego strength can become too unyielding and rigid. Ego strength helps us maintain emotional stability and cope with internal and external stress. According to Sigmund Freud, personality is composed of three elements: the id, the ego and the super-ego. The id is composed of all the primal urges and desires and is the only part of personality present at birth. The super-ego is the part of personality that is composed of the internalized standards and rules that we acquire from our parents and from society. The ego is the part of personality that mediates between the demands of reality, the urges of the id and the idealistic standards of the super-ego. In situations involving psychological disorders, ego strength is often used to described a patient‘s ability to maintain their identity and sense of self in the face of pain, distress and conflict. Researchers have also suggested that acquiring new defenses and coping mechanisms is an important component of ego strength. High Ego Strength An individual with strong ego-strength approaches challenges with a sense that he or she can overcome the problem and even grow as a result. By having strong ego-strength, the individual feels that he or she can cope with the problem and find new ways of dealing with struggles. These people can handle whatever life throws at them without losing their sense of self. 1
Bhagyashri K. Aashra (M.Phil.) Yogesh A. Jogsan (Assistant Professor) Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot - 360 005
Sept. – Dec., 2014
(14)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Low Ego Strength On the other hand, those with weak ego-strength view challenges as something to avoid. In many cases, reality can seem too overwhelming to deal with. These individuals struggle to cope in the face of problems, and may try to avoid reality through wishful thinking, substance use and fantasies. Psychological well-being is usually used as a term for all phrases that are related to happiness, satisfaction, self-actualization, peace, and happiness with all elements of life. According to Warr(1978), psychological well-being is a concept that is felt by a person about his/her daily activities. Warr defines psychological well-being as feelings that include negative emotional state and also positive view that is more than just satisfaction. He also implies the importance of the measurement of positive mental indicator that includes certain characteristics such as growth and learning from new experiences and success in the search of value. Meanwhile, Ryff (1995) Describes psychological well-being itself as the evaluation and interpretation that a person makes about themselves. Based on Ryff‘s definition, psychological well-being can be described as a condition where someone is not only free from distress and mental problems, but also has positive interpretation on his/her self and the past life, ability to manage environment effectively, ability to develop positive relation with other people, certain belief that life has meaning and purpose, and desire to grow and improve individually. The affective part is a hedonic evaluation guided by emotions and feelings such as frequency with which people experience pleasant/unpleasant moods in reaction to their lives. The assumption behind this is that most people evaluate their life as either good or bad, so they are normally able to offer judgments. Further, people invariably experience moods and emotions, which have a positive effect or a negative effect. Thus, people have a level of subjective well-being even if they do not often consciously think about it, and the psychological system offers virtually a constant evaluation of what is happening to the person. Current social indicators can capture phenomena such as crime, divorce, environmental problems, infant mortality, gender equality, etc. Thus, they can capture aspects of quality of life that add to the description drawn by economic indicators. However, these social indicators fail to capture the subjective well-being of people because they do not reflect the actual experiences such as the quality of relationships, the regulation of their emotions and whether feelings of isolation and depression pervade in their daily life. Carol E.(2012).The primary conclusion, drawn from the above data, was that gender was not a significant factor contributing to the difference in personality factors among alcohol abusers. The rather surprising result was that the subjects rated themselves higher on ego-strength and self-regard than the average population as shown by comparison to the no. Chida, Y. and Steptoe, A.(2008).The current review suggests that positive psychological well-being has a favorable effect on survival in both healthy and diseased populations. Charles J.walker(2009).These results have implications for colleges interested in strengthening the well-being of their students.
Vol. 02, Issue – 05-06
(15)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Chahal et.al,.(2003).studied well-being of adolescents in relation to role of adjustment, personality, social support and family environment and found that for females, family cohesion, intellectual-cultural orientation, achievement orientation, socialization, classmates‘ support, adjustment and sociability were significantly important contributors of well-being; for males, family conflict, organization, adjustment and classmates‘ support emerged as important contributors of well-being. Objectives The main objectives of study were as under: 1. To measure the ego strength of working and non-working women. 2. To measure the psychological well-being of working and non-working women. 3. To measure the correlation between ego strength and psychological well-being. Hypothesis To related objectives of this study null-hypothesis were as under: 1. There is no significant difference in ego strength among working and non-working women 2. There is no significant difference in psychological well-being among working and non-working women. 3. There is no significant correlation between ego strength and psychological well-being. Method Participant According to purpose of present study 60 samples have been selected. There were 30 working women 30 non-working women taken as sample from different part of Rajkot city (Gujarat). Tools For this purpose the following test tools were considered with their reliability, Validity and objectivity mention in their respective manuals. In present study two inventory used in research. Ego Strength scale: Ego Strength scale made by Q Hassan(1976). It consisted 32 items each was tow point scale. The test retest reliability of whole test was 0.86 and 0.82 and validity 0.62 of this scale. Psychological well-being scale: Psychological well-being scales made by Sudha Bhogle (1995) 28 sentences are held in this scale 4,5,6,10,12,14,15,16 and 21 sentences are negative and other is positive. Procedure of data collection According to purpose of present study, investigator explains the purpose of the study of subject. The whole procedure of filling the inventory was explained to them fully and clearly the instruction given on questionnaire were explained to them that their scores would be kept secret. It was cheeked that none of the subjects or that no subject encircled both the answer given against question.
Sept. – Dec., 2014
(16)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Research design The aim of present research was to study of ego strength and psychological well-being among working and non-working women for this30 working women and 30 nonworking women taken as sample. To check difference in go strength and psychological well-being among working and non-working women t-test and correlation were method was used .The result and discussion is as under. Result The main objective of present study was to make a comparative study of ego strength and psychological well-being in working and non-working women. Statistical method was used and their correlation was measured. Result of the present study is as under. The result obtained on the basic area of Ego strength reveals significant difference of working and non working women. The working women received mean score 65.88 as compared to non working women 58.57.The't' value of ego strength is 5.88, which is significant (p>0.01) so we can say that working women more ego strength to compare with non-working women, hence first hypothesis is rejected. The result obtained on the basic area of psychological well-being reveals significant difference of working and non working women. The working women received mean score 8.96 as compared to non working women 13.29.The't' value of psychological well-being is 2.67,which is significant (p>0.01) so we can say that nonworking women more psychological well-being to compare with working women. Hence second hypothesis is rejected. Showing to table 3 results obtained that negative correlation between ego strength and psychological well-being among working and non working women. There -0.62 normal negative correlations between ego strength and psychological well-being. So we can say that when ego strength is high than psychological well-being is low but, when psychological well-being is high than ego strength is low. Discussion Working women than the non-working women these finding indicated that the working women compare with non-working women. In this present study when compare working and non-working women result ego strength than working women mine higher compare to non-working women. There were significant different in ego strength among working and non-working women. It means hypothesis was not accepted. Present findings are supported by gupta p.(2012). Pestonjee D. M. the finding indicate that the level of job performance is significantly higher in highly satisfied group in comparison to low satisfied group. A significant difference is performance was also observed between high and low ego strength group significant positive relationship between job satisfaction and egostrength, job satisfaction and job performance as well as ego strength and job performance have been established.
Vol. 02, Issue – 05-06
(17)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
`Working women than the non-working women these findings indicated that the working women psychological well-being compare with non-working women. In present study when compare working women and non working women result psychological well-being than the non-working women mean higher compare to working women. There were significant differences in psychological well-being among working and non-working women. It means hypothesis was not accepted. This present study of possible reason on working women compares non-working women low responsibility. Working women multiple role and stressful life so, working women compare of non-working women more psychological well-being. Conclusion The present study was endeavored to study the ego strength and psychological wellbeing in working and non-working women. Working women are more ego strength and in result their psychological well-being is not much good. The evidence that the working women perform a variety of task and handle various duties in the field work. Nonworking women low ego strength and in result their psychological well-being much good. The evidence that the non-working women who feel very satisfying by staying at home and giving proper care to their family. There were - 0.62 negative correlations are seen between ego strength and psychological well-being. Reference Bhogle, S.(1995). Development psychological well-being (P.W.B). questionnaire journal of personality and clinical studies. Burch,C. E.(2012).https://esirc.emporia.edu/handle/123456789/1997 Chahal et. al.,(2003).http://shodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/7060/7/07_chapter%2 02.pdf Gupta , p. , (2012). A study of ego strength of in service teacher in relation to their adjustment.Samwad e journalvol 1 no. 2 Hassan, Q., (1976). Manual for ego strength scale, rupa psychological center varansi. Pestonjee, D. M.http://www.ideas.repec.org/p/ilm/ilmawp/wp00384.html Ryff, C. D. (1995). Psychological well being in adult life. Current Directions in Psychological Science, 4, 99-104 Walker , C. J.(2009)A Longitudinal Study on the Psychological Well-Being of College Students.http://wellbeingincollege.org/upload/An%%20of%20a%20Longitudinal% 20Study%20on%20Student%20Well-Being.pdf Warr, P. (1978). A study of psychological well being. British Journal of Psychology, 69 (1), 111-121 Yochi c. & Andrew s. , (2008). Positive Psychological Well-Being and Mortality: A Quantitative Review of Prospective Observational Studies Psychosomatic Medicine vol. 70 no. 7,741-756 http://www.grossnationalhappiness.com/9-domains/psychological-well-being/ http://psychology.about.com/od/eindex/g/def_egostrength.htm
Sept. – Dec., 2014
(18)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Result Table Table-1. Showing the mean and ‗t‘ value of ego strength among working and non working women. Sr. No Variables N Mean ‗t‘ 1 Working women 30 65.88 5.88** 2 Non-Working women 30 58.57 * P < 0.05 ** P < 0.01 N.S. = Not Significant Table-2. Showing the mean and ‗t‘ value of psychological well-being among working and non working women. Sr. Variables N Mean ‗t‘ No. 1 Working women 30 8.96 2.67** 2 Non-Working women 30 13.29 * P < 0.05 ** P < 0.01 N.S. = Not Significant Table-3.Showing the correlation between ego strength and psychological well-being. Sr. No. Variables Mean Correlation 1 2
Ego strength Psychological well-being
Vol. 02, Issue – 05-06
62.23 11.23
(19)
-0.62
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Figure -1:showing Mean Scores Of Ego Strength Among Working And Non-working Women.
68 66
65.88 64 62 60 58 57.58
56 54 52 1
2
Non Working Women
Working Women
Figure -2:showing Mean Scores Of Psychological Well-bieng Among Working And Non working Women. 68 66 65.88 64 62 60 58 57.58 56 54 52 1
2
Non Working Women
Working Women
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(20)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Running Head: STUDENTS PROBLEM AND ADJUSTMENT IN BOYS AND GIRLS
Students Problems and Adjustment in Boys and Girls Dimpal J. Ramani & Yogesh A. Jogsan1 Abstract The main purpose of present research was to find out the mean difference in the levels of students problems and adjustment in boys and girls. The total sample consisted of 60 students (30 boys and 30 girls). The research tool for student‘s problems was measured byT. P. Vaidya and other language available in Hindi. Here English to Guajarati Translation by Y. A. Jogsan. While the tool for adjustment was measured by Dr. Pramodkumar and other language available in Hindi. Here t-test applied to check the significant of student‘s problem and adjustment in boys and girls. Here three aspect of students problems and adjustment in research. Result revealed that there is no significant difference between boys and girls in school problems but the study revealed that there was significant difference between boys and girls in personal problems and family problems. While result revealed there is significant difference between boys and girls in self adjustment, peers group adjustment and school adjustment. Students Problems and Adjustment in Boys and Girls Many problems of available in student‘s age. International students face a variety of adaptation challenges while studying in the United States, and one of the goals of this qualitative study was to identify the kinds of problems that students of a mid-sized university faced. A second goal was to discover the kinds of behaviors and adjustment they used when faced with these problems. Researchers have provided on understanding of the kinds of problems students have while adapting to students life, and one of the most discussed is problems with academic language. College students in a transitional period from late adolescence to early adulthood, meet quite a few new and ever complicated surroundings which they have never encountered before. They experience a wide variety of difficulties in making satisfactory adjustments of college life. Personality problems are frequently precipitated in college students by stresses met in attempted adjustment to perplexing situations. Therefore, college faculty and guidance personal should be aware of the concerns and problems of the students whom they serve. It the information about adjustment problems of college students is available and their needs and feelings are considered and understood, the professional staff in college will be in a better position to provide adequate education for students.
1
Dimpal J. Ramani & Yogesh A. Jogsan (Assi. Prof.) Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot-360005
Vol. 02, Issue – 05-06
(21)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
During the last three decals, increasing attention has been given to personality development and adjustment problems of college students. A growing number of studies have been directed toward exploring various aspects of college student‘s problems. Early Exploratory Approach to The Difficulties and worries of students. One of the earliest studies of the problems bothering students was conducted by Borass (1917). He found that the most frequent difficulties, which upperclassmen had experience as froshmen, were due to the complicated college life and connected with scholastic work. Other investigations (Sperle, 1928; Strang, 1929; Reinhart, 1933; Fury, 1939; Andrews, 1944; Hunter & Morgan, 1949) also revealed that academic problems were of greatest concern to students, especially to freshmen. The student is required intellectually to meet adult standards while his emotional life is still that of an adolescent. As a result, we find students who are morbidly sensitive or anxious or moody or timid or egocentric or suggestible or exclusive, who require delicate handling if their intellectual potentialities are to be brought out, for a maximum of intellectual achievement is not likely to occur where emotional conflicts are present. (Blanton, 1925). In an analysis of numerous investigations of the problems of college students, strong (1937) classified their difficulties in adjustment under fine main groups : (1) Intellectual and perceptual difficulties: These may be (a) primary mental maladjustments as in feeblemindedness; (b) secondary or educational maladjustments manifested in faculty or inadequate knowledge; (c) pathological mental maladjustment. (2) Physical and structural difficulties: These are represented by inadequate functioning of digestion or any of the bodily processes and by defects of vision, heaving and locomotion. These physical and structural defects as well as somatic conversions and complaints may be manifested in headache, fatigue, sleepiness, eye trouble, dysmenorrhea and other physiological symptoms. (3) Emotional difficulties : These are manifested in innumerable ways : In worry, depression, discouragement, inability to concentrate, disappointment with school, homesickness, doubts and fears; in a general exhaustion known as neurasthenia which often comes from a prolonged psychological conflict; in superiority drives; prejudices, infantile reactions and sex consciousness and in on ere sensitiveness, reclusiveness, feelings of inferiority, other evidences of emotional instability. (4) Social Difficulties: These Menninger has characterized as of two kinds : Either of omission such as refusal to take part in social life, exclusiveness and so forth - our of commission every thing from flagrant sex offenses and automobile stealing down to campus indecorum, over roughing and mannerisms. Girls frequently mentioned lack of personal attractiveness as a problem. (5) Vocational and Economic Difficulties: This group of problems is prominent in surveys of student problems especially among senior and graduate students. Factors in vocational maladjustment are: lack of physical, intellectual, emotional or social qualifications for a given position. (b) Deficiencies in the special skills. (c) Choice of an occupation that is overcrowded inappropriate for the individual. (d) Parental or
Sept. – Dec., 2014
(22)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
community pressure on the student to choose on occupation which he does not desire. (e) Lack of a vocational objective (Strang, 1937). Another challenge for many students is a lack of familiarity with American intricate social rules for interacting (Barratt & Huba, 1994; Inagman, 2003; Lee, Kang & Yam, 2005; Rose Redwood, 2010; Swagler & Ellis, 2003; Zhou, Frey & Bang, 2011). For example many Americans tend to use direct communication to turn down invitations, complain, or ask for clarification. However, some Asians, depending on the cultural context will use more indirect ways to do these things (De Capua & Wintegerst, 2004). Such as some Chinese students turning down an invitation to a party by accepting the invitation with hesitancy, indicating that they likely won‘t be able to attend (Gebhard, 2010; Wang, Brislin, Wang, Williams & Chao, 2000, Yum, 2000). Much of the research on student adjustment focuses on students‘ psychological stress and challenges, including dealing with high levels of anxiety, depression and other emotional problems (Alazzi & Chiodo, 2006; Chen, 1999; Constantine, Kindaichi, Okazaki, Gainar & Baden, 2005; Dao, Lee & Change, 2007, Heggins & Jackson, 2003; Lin & Yi, 1997, Nilsson, Butler, Shouse & Joshi, 2008). For example, Zhou, Frey & Bang (2011) point out that students from individualistic cultural backgrounds, such as students from many European countries, felt serious adjustment stress and mental problems due to being treated as a foreigner, while students from both individualistic and collectivist cultures (many countries throughout Asia and Latin America) felt stress and mental difficulty due to gender discrimination, racial stereotyping and language discrimination. During this process of cultural adjustment, students are faced with managing these academic, social and emotional problems and researchers have ascertained that students \establish a support network of friends. In general, research findings in the area of student adjustment process and difficulties indicate that if students are not able to normalize their state of mind to the potential challenges they could face in other colleges. B focusing on major attributes to adjustment difficulties, the study is believed to have its contribution by suggesting possible remedial strategies. There are many factors which affect or influence the adjustment as level of aspiration, socio-economic status, parental status, urban and rural life anxiety, frustration, family atmosphere, emotionality, school environment, individual‘s health, mental abilities, sex, intelligence, school achievement, self under standing. A well-developed nation without its well-adjusted citizen will absolutely not possible. Question is that how all developed well-adjusted citizen? Answer of this question is based on different approaches of child rearing practices, because child makes future of their nation. In this regard the role of school is very important. Bringing up the child to be an adult, who can operate effectively and efficiently in the present world, may be referred to as child rearing and the process involved in performing this task may be called socializing. Modern psychologist have defined and explained the term adjustment in a variety of ways. As described by Boring (1996), ―Adjustment is a process by which a living organism maintains balance between its need and the circumstances that influence the satisfaction of needs.
Vol. 02, Issue – 05-06
(23)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Jogsan, Y. A. (2011) study on ―Impact of obesity on Adjustment and Anxiety among Adolescent Girls.‖ The result was significant difference in Adjustment and Anxiety among Adolescent boys and girls. Houston and Marzolf (1994) attempted to use the PCL as a means of attacking the problems with which freshmen were confronted. The checklist was given to 404 entering freshman at Illinois state normal university. The over average number of serious problems was 5.8. The students expressed the greatest concern in the ―Adjustment to college work‖ and the least concern in the area of ―Morals and Religion.‖ No-sex differences in problems were found. Objectives The main objectives of study were as under: 1. To check the mean difference of school problems in boys and girls student. 2. To check the mean difference of personal problems in boys and girls student. 3. To check the mean difference of family problems in boys and girls student. 4. To check the mean difference of self adjustment in boys and girls student. 5. To check the mean difference peer group adjustment in boys and girls student. 6. To check the mean difference school adjustment in boys and girls student. Null-Hypothesis To related objectives of this study, null hypothesis were as under: 1. There will be no significant difference of school problems in boys and girls student. 2. There will be no significant difference of personal problems in boys and girls students. 3. There will be no significant difference of family problems in boys and girls student. 4. There will be no significant difference of self adjustment in boys and girls student. 5. There will be no significant difference of peer group adjustment in boys and girls student. 6. There will be no significant difference of school adjustment in boys and girls student. METHOD Participants In present study, random sampling was used. First at all 80 student were selected out of them 60 were selected. In 60 there were 30 boys and 30 girls were taken as sample. In different schools of Rajkot City (Gujarat-India) Instruments For this purpose the following test tools were considered with their reliability, Validity and objectivity mentioned in their respective manuals. In present study two inventory used in research: (A) Student Problems: Student problem scale developed by Dr. T. P. Vaidhya. This scale has total 60 sentences which measured in problems among students. This is 3 point scale. This scale sentences measured in different of 3 dimensions among student. Dimensions Sentences 1 School 1, 4, 7, 10, 13, 16, 19, 22, 25, 28, 31, 34, 37, 40, 43, 46, 49, 52, 55, 58 = 20 Sentence.
Sept. – Dec., 2014
(24)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal 2.
ISSN 2347-1689
Personal
2, 5, 8, 11, 14, 17, 20, 23, 26, 29, 32, 35, 38, 41, 44, 47, 50, 53, 56, 59 = 20 Sentence. 3. Family 3, 6, 12, 15, 16, 21, 24, 27, 30, 33, 36, 39, 42, 45, 48, 51, 54, 57, 60 = 20 Sentence. • Reliability of the scale: There were 200 high school students were taken as sample of the student problems reliability of the scale which as under. Area of Problem Split Half Test-Retest Level of Conf. (2 months gap) School Problem 0.63 0.68 0.01 Personal Problem 0.72 0.69 0.01 Family Problem 0.66 0.71 0.01 • Validity of the Scale: To compare the two inventory before Mithles Varma and Joshi with Pandy in the scale validity which as under : Scale School Areas Personal Family Youth Problem Inventory 0.512 0.446 0.567 Problem Checklist Joshi & Panday 0.618 0.521 0.612 Here result show the high score is many problems in student or law score is few problems in student in this studies. (B) Adjustment: To check adjustment Pramodkumar adjustment inventory was used. It is developed by Dr. Pramodkumar. This scale has total 40 sentences which measured in Adjustment in student. This is two point scales. Reliability of the split half and test-retest (0.83) and validity is very high. This scale has six factors, which are as under. • Family adjustment • School adjustment • Married adjustment • Job adjustment • Oldest adjustment • Other adjustment It is two point scale, in which ‗yes‘ and ‗no‘ has respectively 1 score is thirty three no sentences for yes responses and other 39 sentences for ‗no‘ is 1 score were decided. Procedure The testing was done on a group of students. The whole procedure of fill the inventory was explained to them fully and clearly. The instruction given on the inventory was explained to them. It was also made clear to them that their scores would be kept secret. It was checked that none of the subjects left any questions uninsured our that no subject encircled both the answers given against a question. Research Design The aim of present research was to a study of student problems and adjustment. For these total 60 students were taken as a sample. Here to measure student problem in them by Dr. T. P. Vaidhya and adjustment in them they by Dr. Pramodkumar were used. To check the difference t-test method was used. The result discussion of student problems and adjustment is as under:
Vol. 02, Issue – 05-06
(25)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Result and Discussion The main objective of present study was to study of student problems and adjustment in boys and girls student. In it statically ‗t‘ method was used. Result discussion of present study is as under: Insert Table-1 about here According to table-1 the result obtained on the basic are of reveals of school problems in significant difference among student boys and girls. The boys received 29.72 mean (table-1) score and girls received 34.09 mean score. There has mean difference was 4.37. The standard deviation score of boys received 8.14 and girls received 9.82. The t-value was 1.88 which was not significant. So we can say that first hypothesis was accepted. This is conformity with the findings of Jogsan (2010.) Insert Table-2 about here According to table-2 the result obtained on the basic are of reveals personal problems significant difference among student boys and girls. The boys received 29.71 mean (table-2) score and girls received 31.99 mean sore. There has mean difference was 2.28. The standard deviation score of boys received 7.52 and girls received 8.12. The t-value was 2.28 which were significant. So we can say that second hypothesis was not accepted but rejected. This is conformity with the findings of Jibril Jemal (2012). Insert Table-3 about here According to table-3 the result obtained on the basic are of reveals family problems significant difference among boys and girls student. The boys received 28.04 mean score and girls received 34.04 mean score. There has mean difference was 6. The standard deviation score of boys received 7.18 and girls received 8.73. The t-value was 2.91 which were significant at 0.01 levels. So we can say that third hypothesis was not accepted but rejected. Insert Table-4 about here According to table-4 the result obtained on the basic are of reveals self adjustment significant difference among boys and girls student. The girls received higher mean score 22.04 as compared to boys 19.14 (table-4). There has mean difference was 2.9. The standard deviation score of boys received 5.14 and girls received 5.92. The t-value was 2.03 which were significant at 0.05 level. So we can say that fourth hypothesis was not accepted but rejected. Insert Table-5 about here According to table-5 the result obtained on the basic area of peer group adjustment reveals significant difference among boys and girls student. The girls received higher mean score 23.02 as compared to boys 19.29. There has mean difference was 3.73. The standard deviation score of boys received 5.80 and girls received 6.38. The t-value was 2.48 which were significant at 0.05 levels. So we can say that fifth hypothesis was not accepted but rejected. This conformity with the findings of Zala (2011).
Sept. – Dec., 2014
(26)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Insert Table-6 about here According to table-6 the result obtained on the basic are of school adjustment reveals significant difference among boys and girls student. The girls received higher mean score 14.08 as compared to boys 11.05. There has mean difference was 3.03. The standard deviation score of boys received 4.28 and girls received 5.45. The t-value was 2.40 which were significant at 0.05 level. So we can say that six hypothesis was not accepted but rejected. This is conformity with the findings of Maw - fa Chien. Generally difficulties adjusting to campus life style affect girls students and boys student in adjustment problems. This study shows that students who move to the study are student problems and adjustment. The different problems with other factor to adjustment. This studies result agree other research. Here high score is many problems in student but law score is few problems in student. Many problems are not adjustment in boys and girls student because problems are may stressor among student. So student is not adjustment other person and his family‘s, school and peer groups. He/She is very stress in his mind but not fresh in his life so we can say he win not very better his studies and not will adjustment other person. Conclusion We can conclude by data analysis as follows: Although certainly student needs to make efforts to adjust. I do not want to place all the responsibility for adjustment on the boys and girls students. It was concluded from this study that problems and adjustment is in boys and girls student. This studies result, reason of over load stress, with ego and economic status for students. So we can see. These studies affected different of other studies. The study has highlighted the problems and adjustment problems boys and girls students are experiencing and identified some related influencing the problems. Based on the findings of this study, several areas of research can be implicated. First, longitudinal studies can be done to clearly identify what determines the level of different forms of adjustment problem on individuals. Furthermore, prior coping mechonisms individual students use may point out factors that are associated with adjustment difficulties and areas of interventions needed. Finally additional researches using larger samples, gender balanced, diverse background and relevant variables including physical, health and financial issues may yield fruitful indicators of concerns in the area. Limitations of the Study The findings of the study are based on the problems investigated in other students. Thus, generalizations or conclusions may be limited to the study setting. Despite the fact that all over students challenges, the scope of the present study. References Alazzi, K. & Chiodo, J. (2006). Uncovering Problems and Identifying Coping Strategies of Middle Eastern University, International Education, 35(2), 65-72. Andrews, E. G., Guidance Survey of Student Problems, Educational and Psychological Measurment, 1944, 4, 209-215.
Vol. 02, Issue – 05-06
(27)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Barratt, M. & Huba, M. (1994). Facotrs Related to International UNdergraduate Student Adjustment in An American Community College Student, Journal, 28(4) : 422-436. Blanton, S. A., Mental Hygiene Program For Colleges, Mental Hygine, 1925, 9, 478488. Boraas, J., The Trobules of College Freshmen, School and Society, 1917, 6, 491-494. Boring, E. G. (1966). An Introduction of Psychology, Mc Graw Hill, New York. Chen, C. P. (1999). Common Stressors Among International Students, Research and Counselling Implications, Journal of College Counselling, 2, 49-65. Constantine, M., Kindai Ohi, M., Okzazaki, S., Gainor, K. A. & Benden, A. L. (2005). A Qualitve Investigation of The Cultural Adjustment Experiences of the Cultural Diversity and Ethnic Minority Psychology, 11(2), 162-175. Dao, T. K., Lee, D. & Chang, H. L. (2007). Acculturation Level Perceived English Fluency, Perceived Social Support Level, and Depression Among Taiwanese International Students, College Student Journal, 41(2), 287-294. De Capua, A. & A. C. Wintergerst (2004). Crossing Cultures in the Language Classroom, Ann Arbor, MI : University of Michigan Press. Dr. Pradmodkumar : Revised Adjustment Inventory (RAI) : Professor and Heald, S. P. University, Vallabh Vidhyanagar : National Psychological Corporation, Agra. Frey, C. C., Mental Health and Freshman Counseling, Mental Hygine, 1939, 20, 268276. Bebhard, J. G. (2010). What do international Students Think and Feel ? Adapting to College Life and Culture in the United States. Ann Arbor, MI : University of Michigan Press. Heggins, W. J. & Jackson, J. F. (2003). Understanding the Collegiate Experience for Asian International Students of a Midwestern Research University. College Student Journal, 7(3), 79-391. Houston, V. M. and Marzolf, S. S., Faculty use of the Problem Check List., Journal of Higher Education, 1944, 15, 325-328. Hunter, R. A. and Morgan, D. H. Problems of College Students, Journal of Educational Psychology, 1949, 40, 79-92. Ingman, K. A. (2003). An examination of Social Anxiety, Social Skills, Social Adjustment and Self Construced in Chiense and American Students of an American University, Disseration Abstracts International, 63, 9-B, 4374. Jibril Jemal (2012). Assessing Major Adjustment Problems of Freshman Students inJimma University., Original Article, Department of Psychology, College of Social Sciences and Law Jimma University, Vol. 7, NO. 2, March 2012. Jogasn, Y. A. (2011). Impact of Obesity on Adjustment and Anxiety Among Adolcents Girls, Issues on Parating and Adolescents, Prism Books, Vol. 1, p. no. 191 to 196. Lee, D. H., Kang, S. & Yum, S. (2005). A qualitative Assessment of Personal and Academic Stressors Among Korean College Students : An Exploratory Study, The College Student Journal, 39(3), 442-448.
Sept. – Dec., 2014
(28)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Lin, J. C. & Yi, J. K. (1997). Asian International Students Adjustment, Issues and Program Suggestions, College Student Journal, 31, 71-78. Maw-Fa Chien (2012). A Review of Studies on College Students Adjustment Problems Associate Professor. Nillson, J. E., Butler, J. Shouse, S. & Joshi, C. (2008). The Relationship Among Perfetionism, Acculturation and Stress in Asian International Students, Journal of College Counseling, 11, 147-158. Reinhardt, E. Freshman Difficulties, Journal of Higher Education, 1033, 4, 307-309. Rose - Redwod, C. R. (2010). The Challenge of Fostering Cross-cultural Interactions : A Case Study of International Students., Preceptions of Diversity Initiatives, College Student Journal, 44(2), 389-99. Strang, R., Personal Problems of Students, Proceedings of the 16th Annual Meeting of the National Association of Deans of Women, 1929, 147-151. Strang, R., Beharior adn Background of Student in College and Secondary School, New York : Harper and Brothers, 1937. Sperle, D. H., Some Difficulties experienced by First-year students in teacher training Institutions. Teachers College Record, 1928, 29, 618-27. Swagler, M. A., Ellis, M. V. (2003). Crossing the distance : Adjustment of Taiwanese, T. P. Vaidhya : Student Problem Scale (1998). Arohi Manovigyan kendra, 7, Dutt and Chadda Enclave, South Civilling, Jabalpur. Wang, M. M., Brislin, R., Wang, W. Z., Wiliams, D. & Chao, J. H. (2000). Turning Briks into Jade : Critical Incidents for Mutucal Understanding Among Chinese and Americans, Yarmouth, ME : Intercultural Press. Yum, J. O. (2000). The Impact of Confucianism on Interpersonal Relationships and Communication Patterns in East Asia, In L. A. Sumovar & R. E. Porter, Intercultural Communcation (pp. 63-73). Belmont, CA : Wadsworth / Thomson Learning. Zhou, Y., Frey, C. & Bang, H. (2011). Understanding of International Graduate Student‘s Academic adaption to a U.S. Graduate School, International Education, 41(1), 76-84. Result Table Result Table-1 Showing the Mean and t-Value of School Problems in Boys and Girls Student Variable N Mean SD t Sig. Level Boys 30 29.72 8.14 1.88 NS Girls 30 34.09 9.82 Sig. Level 0.05 = 2.00 0.01 = 2.66 NS = Not Sig.
Vol. 02, Issue – 05-06
(29)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
34.09
35
34
33
32 29.72 31
30
29
28
27 Boys
Girls
Figure of School Problems in Boys and Girls Students Result Table-2 Showing the Mean and t-Value of Personal Problems in Boys and Girls Student Variable N Mean SD t Sig. Level Boys 30 29.71 7.52 2.28 0.05 Girls 30 31.99 8.12 Sig. Level 0.05 = 2.00 0.01 = 2.66 31.99
32
31.5
31
30.5
29.71
30
29.5
29
28.5 Boys
Girls
Figure of Personal Problems in Boys and Girls Students
Sept. – Dec., 2014
(30)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Result Table-3 Showing the Mean and t-Value of Family Problems in Boys and Girls Student Variable N Mean SD t Sig. Level Boys 30 28.04 7.18 2.91 0.01 Girls 30 34.04 8.73 Sig. Level 0.05 = 2.00 0.01 = 2.66
34.04
35 28.04 30
25
20
15
10
5
0 Boys
Girls
Figure of Family Problems in Boys and Girls Students Result Table-4 Showing the Mean and t-Value of Self Adjustment Problems in Boys and Girls Student Variable N Mean SD t Sig. Level Boys 30 19.14 5.14 2.03 0.05 Girls 30 22.04 5.92 Sig. Level 0.05 = 2.00 0.01 = 2.66
Vol. 02, Issue – 05-06
(31)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
22.04
22.5 22 21.5 21 20.5 19.14 20 19.5 19 18.5 18 17.5 Boys
Girls
Figure of Self-adjustment Problems in Boys and Girls Students Result Table-5 Showing the Mean and t-Value of Peer Group Adjustment Problems in Boys and Girls Student Variable N Mean SD t Sig. Level Boys 30 19.29 5.80 2.48 0.05 Girls 30 23.02 6.38 Sig. Level 0.05 = 2.00 0.01 = 2.66 23.02
24
23
22
21 19.29
20
19
18
17 Boys
Girls
Figure of Peer Group Adjustment Problems in Boys and Girls Students
Sept. – Dec., 2014
(32)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Result Table-6 Showing the Mean and t-Value of School Adjustment Problems in Boys and Girls Student Variable N Mean SD t Sig. Level Boys 30 11.05 4.28 2.40 0.05 Girls 30 14.08 5.45 Sig. Level 0.05 = 2.00 0.01 = 2.66
14.08
16 11.05
14
12
10
8
6
4
2
0 Boys
Girls
Figure of School Adjustment Problems in Boys and Girls Students
Vol. 02, Issue – 05-06
(33)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Effect Of Sports And Meditation On Psychol Well-Being Dr. Ketan Dholakia1 Abstract An attempt was made to study the effects of sports and meditation on psychological well being for final year students of Shri H J Doshi College. The sample comprised of 170 students of Jamnagar district of gujrat state.Psychological well being of students was measured by Dr.Devendra Sinh sisodia and Ms. Pooja Choudhary (PWBS) From Udaipur. The Reliability of the scale was 0.87 and the consistency value for the scale is 0.90. and the scale was validated against the external criteria and coefficient was 0.94. Collected data were statistically analyzed with the help of ‗T‘ test and ―F‖test (two way) . The study revealed that there was singnificant difference was found between sports and general students to 0.05 level and there was singnificant difference also noted between meditation and non meditating students to 0.05 level. The study revealed that there was no singnificant difference between boys and girls students to 0.05 level. Introduction: Well-being is one of the most important achievement which individuals as well as socities strive for. The term denotes that something is in a good state. It doesnot specify what the ‗something‘ is and what is meant by ‗good‘. Well-being can be specified in two ways, first by the specifying the ‗what‘ and secondly by spelling out the criteria of wellness. Psychological well-being is the subjective feeling of contentment, happiness, satisfication with life‘s experiences and one‘s role in the word of work, sence of achievement, utility, belongingness, and no distress, dissatisfication or worry,etc. Accoding to Diener and Smith(1999),Psychological or subjective well-being as a broad construct, encompassing four specific and distinct components including pleasant well-being, unpleasant affect, life-satisfication, and situation satisfication. The term psychological well-being (pwb) connotes a wide range of meanings, usually associated with wellness. Most studies in the past defined well ness as not sick, as an absence of anxiety, depression or other forms of mental problems. The PWB includes meaning in life, absence of somatic symptoms, self esteem, positive affect , daily activities, satisfication, absence of suicidal ideas, personal control, social support, absence of tention, nad general efficiency. Well-being is the ultimate purpose of human activities and the goal of social services provision. For youth at-risk, bendtro et.al. points out four growth needs necessary for healthy development: Mastery, independence,increase subjective well-being. Drawing the link between sports and well being through examining the four growth needs also fits into the strength based approach in social work.A newtrend in social servise provision is highlightion client‘s strength instead of needs in order to improve their sence of control and achievement, helping them to cop 1
Dr. Ketan Dholakia Lectrurer in Psychology, Shri A K Doshi Mahila College, Jamnagar
Sept. – Dec., 2014
(34)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
with on their own feet instead of spoonfeeding them. Sport is an excellent platform for youths to find their strengths and thus self confidence, not only among youths who sports ability but also to those seeking like minded friends. Well-being is not just absence or illness. It os a complex combination of a person‘s physical, mental‘ emotional and social heaith factors. Well-being is linked to how you feel about your self and your life. This scale was developed by using likert technique. The final form of scale was thus prepared comprising of 50 statements with a view to measure aspects of well-being like Satisfication, Efficiency,Sociability, Mental health, and Interpersonal Relations. A mentally healthy person is able to have due control over their emoitions in distress and happiness . Mental health is a state of well-being in which the individual realizes his or her own abilities, can cope up with the normal stresses of life. Meditation is an important factor to maintaining mental hygiene. So gradually falls in depress on that man‘s mental hygiene question become important. To geeting out of depression men are doing yoga, meditation and exercise. Now the question is that how is psychological well-being of students who do meditation in comparison who do not meditation. Sports has emerged in modern society as an institution with patterned relationship that disseminate and transmit social values. Values provide motivation for action. Sports is a microcosm highlighting and mirroring social values. The values expressed in sport represent the functions of sport in society. We usally think of the sport subculture as a value reppectable for the society. Yet, within sport values and norms may also be generated and negotiated that eventually ‗floe-back‘ to the society. Objectives: The objectives of the study are as under 1. To find out the effect of sports students and general students on psychological wellbeing. 2. To find out the effect of meditation and meditating students on psychological wellbeing. 3. To find out the effect of Boys and girls students on psychological well-being. Hypotheses: 1. There is no singnificant difference between sport and general students on psychological Well-being. 2. There is no singnificant difference between meditation and meditating students On psychological well-being. 3. There is no singnificant difference between boys and girls students on psychological well-being. Sample: The sample consisted of 170 final year students of H.J.Doshi College, Jamnagar, by random sampling method.
Vol. 02, Issue – 05-06
(35)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Tools: The psychological well being (PWB) scale was measured by Dr.DevendraSingh Sisodia and Ms.Pooja choudhary from Udaipur. This scale was developed by using likert Technique. The final form of scale was thus prepares comprising of 50 statements with a view to measure several aspects of well-being like Satisfication , Efficiency, Sociability, Mental health, and Interpersonal Relations. The scale consist of fifty statements. All statement are of positive manner 5 marks to strongly agree, 4 marks to agree, 3 marks to undecided, 2 marks to disagree and 1 mark to strongly disagree responses are assigned. The higher the score more is the well-being. Reliability: The reliability of the scale was determined by (a) test-retest method and (b) internal consistency method. The test-retest reliability was 0.87 and the consistency value for the scale is 0.90 Validity: Besides face validity as all the items of the scale are concerned with the variable under focus, the scale has high content validity. The scale wasvalidated against the external criteria and coefficient obtained was 0.94. Norms: Norms for the scale are available for all the age groups. The norms should be regarded as reference point for interpreting well-being index score. Norms are available for each of the five areas as well as for the entire scale. Procedure: The obtained data from subjects were analysed with the help of ‗t‘ test and ―F‖ test (two way) to study the effects of variables: Table-1 T-ratio of well-being in effects of sports and general students: No. N Mean SD ‗t‘ ratio Level of Sig 1 55 193.78 16.57 2.87 0.05 2 55 185.67 13.01 Table-2 T-ratio of well-being in effects of Meditators and meditating students: NO. N Mean SD ‗t‘ ratio 1 2
30 30
Sept. – Dec., 2014
202.73 181.13
14.98 9.72
(36)
6.65
Level of Sig 0.05
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Table-3 F ratio of wellbeing in effects of boys and girls students: (ANOVA) Source Sum of Df Mean F test of vari Squ Sum of squ Bss 12878.76 5 2575.75 11.72 Wss 36039.13 164 219.75 Tss 48917.89 169 Table-4 Complete analysis of variance Source Sum of of Squares Variance A 7638.55 B 2303.05 AXB 2937.16 Within 36039.13 Total 48917.89
Df
Mean Sum Square
2 1 2 164 169
3819.28 2303.05 1468.58 219.75
of
Level of Sig 0.05
―F‖ test
Level of Sig
17.38 10.48 6.68
NS NS NS
Results and Discussion: Table-1 showed singnificant difference between sports students and general students. From table it could be observed that the mean score for sports students and general Students were 193.78 and 185.67 respectively. The ―t‖ ratio 2.87 has been found significant at 0.05 level. Table-2 showed singnificant difference between meditator and meditating students. From table it could be observed that the mean scores for meditator and non meditator students were 202.73 and 181.13 tespectively. The ―t‖ratio 6.65 has been found singnificant at 0.05 level. Table-3 showed significant difference between boys and girls students. From table it could be observed that the mean scores for boys and girls students were 2575.75 and 219.75 Respectively. The ―F‖ ratio 11.72 has been found significant at 0.05 level. Table-4 showed significant difference of complete analysis of variance. From table it could be observed that the mean sum of square were 3819.2,2303.05 , 1468.58 and 219.75 respectively. The ―F‖ ratio 17.38, 10.48, and 6.68 has been found non significant at 0.05 level. Finding: The co-relation between sports & meditation and wellbeing of life was found significant among students. The reasons are as follows. When a person‘s mental health is sound, his life is good in every aspect in recent situation every person is facing multi-problems and worries. At that point if one is not deviate or lose mental equilibrium, he will be happy for always. During life every
Vol. 02, Issue – 05-06
(37)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
person faces struggle at intervals. It is not possible that all the needs in one‘s life is fulfilled. The Knowledge of one‘s strength helps person to be strong and firm to face the threats of life. Sociometry is also an important factor for adjustment in life. If one is extrovert, mixing among his environment he gets emotional support, which makes us balance our life. Meditation can give you a sense of calm, peace and balance that benefits both your emotional well-being and your overall health and these benefits don‘t end when your meditation session ends. Meditation can help carry you more calmly through your day and can ever improve certain medical condition. When you meditate, you clear away informat overload that builds up everyday and contribution to your stress. Gaining a new perspecity References: 1. Bhogle,S.and Prakash, I.J.(1995). Development of the psychological Well-being (PWB) Questionnaire. Journal of Personality and Clinical Studies, 11, 5-9. 2. Diener,E.and smith,H.(1999). Subjective well-being: three decades of progress. Psychological bulletin, 125, 276-302.
Sept. – Dec., 2014
(38)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Running Head: STUDY HABITS AND ACADEMIC ACHIEVEMENT IN STUDENT
Study Habits and Academic Achievement Motivation in Students Relation to Their Social Intelligence Doshi Dhara R. & Yogesh A. Jogsan1 Abstract Social Intelligence is more important in the present life style due to growing tension stresses and various complexities. It can be learned, developed and used as effective life skills for managing personal life interpersonal relationships and achieving success in all the walks of life. Present study was conducted to know study habits and academic achievement motivation in student‘s relation to their social intelligence. For this total 104 students were selected by purposive sample method. The data was collected by using social intelligence scale (Mathur S., 2007), study habit inventory (Mukhopadhyay M. & Sansawal, D.) and academic achievement motivation scale (Sharma T.R.). The data was analyzed by using X2 (Chi Square) and correlation. The finding saw that there was significant difference in study habit and academic achievement motivation relation to social intelligence in students. There was high positive correlation between study habit and academic achievement motivation. Study Habits and Academic Achievement Motivation in Students Relation to Their Social Intelligence More than two thousand years ago Aristotle wrote about the characteristics of friendship. Among other thing, he hypothesized that people who agree with one another become friends while those who disagree do not throughout the twentieth century social psychologists have consistently confirmed this ancient production of friendly relationship is often based upon the discovery of attitude similarity to make friends and to continue it indicates social intelligence. Social intelligence is the capacity to deal effectively with individual or group in a social situation. It indicates ability to get along with superiors and subordinates. Each individual has his own temperament; some are sympathetic, cordial and pleasant while others are indifferent and unsympathetic. Social intelligence shows the quality of good adjustment with other persons, situations and environment. It is ones ability to understand and deal with persons of different nature. Bernard stated that ―Social intelligence is the ability to understand and manage men and women, boys and girls wisely in human relations.‖
1
Doshi Dhara R. & Yogesh A. Jogsan (Assi. Prof.) Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot-360005 Gujarat-India
Vol. 02, Issue – 05-06
(39)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Some of the specific details of high and low social intelligence have been identified in research (Segran and Kinney, 1995). For example, a socially intellectual person friendly, possesses high self esteem, seldom responds angrily, and makes conversation easily (Ressman, 1984). A socially unintellectual person tends to shy, have low self-esteem and to be self conscious when interacting with a stranger (Bruen, Herme and Heimburg, 1998). A socially unintellectual person is generally insensitive to the other persons referring primarily to her or himself, failing to follow up on what the other individuals say, asking no questions that would indicate no interest in others, and misinterpreting other person‘s negative intensions (Kowalski, 1993). Socially unintellectual persons also show insensitivity by either (Bself, 1991). This interpersonal style tends to drive potential friends away; such persons are failure and show personal pessimism, depression and belief that the life is uncomfortable (Drave, etc. 1992). Socially unintelligent persons are often very much aware of their interpersonal problems and evaluate their own performance negatively (Duck, Pand & Leactheam, 1994), while socially intelligent persons are confident, assured about their success and behave properly in odd situations also. Socially intelligent persons perceive interpersonal tasks differently from those who lack social intelligence.
Social unintelligent persons appraise social situations negatively and react with social anxiety. They are restrained and conservative in social strategy, attempting to avoid the risk. This tendency to hold back and ―play it safe.‖ Interpersonally makes a negative impression on others. In contrast, socially intellectuals are more likely to perceive a new social situation as an interesting challenge and an opportunity to make new friends, the resulting strategy is to be open and informative, with the result that other people respond positively. The socially intelligent persons find it interesting and
Sept. – Dec., 2014
(40)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
challenging to meet new people and make many friends. He likes people and people like him, he lets people know about himself and he knows about other people. He / She are successful in making friends and helping them. They are creates good impression about themselves by their homely behavior and helpful activities. Socially unintelligent person is frightened to meet new persons. They have negative feeling about themselves and that people would not like them. They avoids others company as they are afraid of asking questions by others which they may not response. They take no risk and afraid of accepting challenge. They do not like to take any social responsibility. People who are high in social intelligence are socially poised, out going and cheerful, not pore to fearfulness or worried ruminations. They have a notable capacity for commitment to people or cases, for taking responsibility, and for having an ethical outlook; they are sympathetic and caring in their relationship. Their social life is Richard appropriate, they are comfortable with themselves, others and the social universe they live-in. The original definition by Edward Thorndike in 1920 is ―The ability to understand and manage men and women boys and girls, to act wisely in human relations‘. It is equivalent to interpersonal intelligence, one of the types of intelligence identified in Howard Gardner‘s theory of multiple intelligences, and closely related to theory of mind. Some authors have restricted the definition to deal only with knowledge of social situations, perhaps more properly called social cognition or social marketing intelligence, as it pertains to trending socio psychological advertising and marketing strategies and tactics. According to seanfloeno, social intelligence is a person‘s competence to understand his environment appropriately and react appropriately for socially successful conduct. Many extensive body of research indicates that the knowledge and appropriate usage of study kills (also frequently referred to as study strategies) is an important factor in academic success (Meneghetti, De Beni & Cornoldi, 2007; Yip, 2007). Students who are exposed to a variety of study strategies and are able to properly select and apply them to their academic tasks are typically higher achievers than those students who use maladaptive strategies or do not use the study skills they possess effectively (Meneghetti, et. al., 2007) consequently it is important for students to begin developing study skills at an early age, ideally during adolescence, so as to increase academic achievement during the school years and prepare students to be more independent and skilled learners in their high school and college years. According to Good the term study habits as the students‘ way of study whether systematic, efficient or inefficient etc. good study habits are perceived to be the determinants of the academic performance. That is why efforts are made to be the determinants of the academic performance. That is why efforts are made to develop and improve the study habits of students. Students have to face the emotional causes due to several reasons. They have poor study habits and show poor academic performance motivation. A great deal of evidence is present to show the positive correlation between study habit sand academic achievements. And the main purpose of study guidance is to
Vol. 02, Issue – 05-06
(41)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
enable the students to see a clear picture of the information regarding to every aspect of this study system and study problems. Study habits has been defined in dictionary of Education as the students way of study, it can be effective and ineffective etc. We can say that study habits are the methods of learning or acknowledgement, which has been used by students. The methods can be both systematic and unsystematic. A student can be lazy to do their class work, because that work is for their objectives and out of his reach. To avoid such kind of situations the students visit the study advisory services. So that they come to know the main reason of their problem or to confirm the choice of their future study. Despite many varied statements about the aims of education, the academic achievement of a pupil continues to be the primary concern and the most important goal of education and the main area of educational research. Achievement is a learned motive to compete and strive for success. It is the will power of the individual or desire tendency to do things as rapidly or as well as possible. It is the intense, persistence efforts to do everything well and to accomplish something difficult and to have determination to win. Academic achievement of a student refers to the skills developed in school subjects that are evaluated by school authorities with the help of achievement test that may be either standardized or teacher made. In other words, academic achievement motivation may be defined as competence that is really revealed in school subjects in which they have received the instructions. Kumar (2001) defined academic achievement as the sum total of information gained after completing a course of instruction (partially or fully) in a particular grade that he has obtained on an achievement test. Well, the standard of education besides other factors depends upon achievement motivation of students. The performance in education is reflected through the academic achievement motivation of students. Theories of achievement motivation, including traditional expectancy. Value approaches have been interpersonal in nature. Some students are dishearten and not motivated due to the complications of the study system and other things, which they can not solve themselves or with the help of internet or with some friends, they need some proper guidance, they donâ&#x20AC;&#x2DC;t know the complications of module system, recognition of their grads, how to learn, subject choice, chose the topic of thesis etc. When they discuss their requests and problems with a study advisor, then they come to know about many possibilities and solutions of their problems. Then they are going to be motivated to do that task in well manners, and that is a big step to success in their study due to the change in their study behavior and study habits and that is all due to study guidance. The students with low academic achievement motivation are confronted with some problems, like lack of proper information about study systems, about learn strategies etc. And there by they should be determined with a new beginning and there by the motivation of achievement related behavior obviously attention to study guidance. To improve academic achievement motivation, factors have to be identified affecting these characteristic adversely. Their identification may lead towards remedial measures to identify factors having negative effect on academic
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(42)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
achievement motivation. And that negative factors are due to lack of study guidance services. Significance of Study The future of country rests on the shoulder of its children. These children who one day will have the path of progress and life the country to the heights of development. To turn these children into strong pillars education plays a key role. Higher education is the basic tool for social transformation and national advancement. Due to improved standard of higher secondary education students with high academic scores alone are able to secure future admissions. There are several factors, which affect the academic performance of these students, and unless we understand these factors we can‘t produce intelligent and enthusiastic youngster. As far as social intelligence is concerned it is a state of mind, which directs a persons think, relation, act and feel. Modern age is the age of competition, which results in tension and mental illness. The present area of educational scene is fast changing. Curriculum and co-curriculum offering have tremendously expanded there by gripping the students in adjustment problems. To improve good social intelligence, children need good social support from their teachers. There fore it is essential that a rupturing environment should be provided to the students to grow socially. It has been anticipated that much research work has done or the SI and academic achievement and study habits of children. But by reviewing the related literature it has been observed that no significant efforts has been made to relate social intelligence and study habits with academic achievement motivation of adolescents. A student must be socially intelligent. So that he can achieve good academic results. Therefore present research is a little endeavor to study the study habits and academic achievement motivation in student‘s relation to their social intelligence. Review of Literature At initial stage of the present study, a collective body of research work, related to study habits, social intelligence and academic achievement motivation was examined extensively, so that proper guide lines and direction form objectives, hypothesis, methodologies and findings may be sought to assist the various steps of the present study. The related it treasures is discussed as under: Robinson (2000) and Chen (2001) found that certain bad study habits result in poor academic performance whereas certain good study habits result in high academic performance. Creemers and Reynoid (2000), on the basis of data of national assessment of educational progress, demonstrated a positive relationship between good study habits and academic performance of 8th and 9th grade students. Similarly, Gilbert and Rollick (1996) suggested good study habits to significantly enhance academic performance of the pupils. Bajwa, et. al., (2011) found that the relationship of academic achievement with study habits, intelligence and achievement motivation was significant, positive and low. Rana Kausar (2011) compared Pakistani British and White British students on study habits and their academic performance. Although White British students had significantly better study habit than the Pakistani British but no significant differences
Vol. 02, Issue – 05-06
(43)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
was found in their academic performance. Country of origin and schools had significant interactive effect on study habits of students but did not have an interactive effect on academic performance of the students. Danskin and Burnett (1952) and L. D. Crow and Crow (1963) found that students getting higher marks had more effective study habits as compared to students who had ineffective study habits and thus lagged behind in studies. The review of related literature on social intelligence reveals that the construct of social intelligence has attracted many researchers. Success in academic performance of the students depends on their intelligence (Panigrahi, 2005) and it is positively related to social intelligence (Brown & Anthony, 1990). Bailey (1968) studied the assessment of social intelligence among the students of fifth grade using friendship rating which revealed that social intelligence (pear acceptance) co-varies with academic achievement. Higher achievers score more on social intelligence (Saxena & Panigrahi, 2008). Riggio, Meassamer and Throkomorton (1991) revealed that academic and social intelligence are conceptually distinct but overlapping constructs. Singh (2007) found no significant difference in social intelligence between low creative & high creative adolescents and between high creative boys and high creative girls. Vyrost and Kyselova (2006) investigated interconnections between social intelligence, wisdom, value and interpersonal personality traits. The result revealed close mutual relations between social intelligence and wisdom related knowledge. Chesnokova (2005) observed that the development of social intelligence with age goes through stages. Gonanadevan (2007) concluded that the social intelligence scores of the students differed significantly with respect to caste, mother‘s education and parent‘s income but did not differ significantly with respect to gender, father‘s education, mother‘s occupation or father‘s occupation. Gakhar and Bains (2009) found that arts students are more socially intelligent their science student. Christian (1983) studied need achievement and study habits of the pupils of standard 10th in relation to sex, study habits inventory of Patel (1976) and TAT test of Mehta were administered on a sample of 79 girls and 68 boys. The study suggested that study habits are one of the important factors, which is helpful to achieve more in the promising field. Agarwal (1983) made a study on reading ability in relation to certain cognitive and non-cognitive factors. The results indicated that male had a greater predisposition to better study habits, neuroticism, extroversion, favorable parental attitude and a better ideal self than females. How ever females showed a higher reading ability and academic achievement than males. There were significant and positive correlations in both males and females between reading ability and their study habits. Singh (1981) investigated into the study habits of scheduled caste adolescents in relation to their intelligence and achievement motivation. The results reported that the main effect of intelligence on study habits was very highly significant. High intelligent group had better study habits than the low intelligent group. To sum up, the above mentioned studies lead one to conclude that although these studies are conducted on students of their Social Intelligence. Social Intelligence, teaching skills of teacher play a very crucial role in the study habits and academic
Sept. – Dec., 2014
(44)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
performance of pupils of all age levels and that the academic scores of students differs in different areas. Objectives The main objectives of study were as under: 1. To measure study habits in boys and girls relation to their social intelligence. 2. To measure academic achievement motivation in boys and girls relation to their social intelligence. 3. To measure correlation between study habit and academic achievement motivation. Null-Hypothesis To related objectives of this study, null hypothesis were as under: 1. There is no significance difference on study habits in boys and girls relation to their social intelligence. 2. There is no significance difference on academic achievement motivation in boys and girls relation to their social intelligence. 3. There is no correlation between study habits and academic achievement motivation. Method Participants The participants of 104 adolescences students‘ age range were 12-15 years. Out of 104 students 54 boys and 50 girls were taken with purposive method. Out of 54 boys, 24 boys with high social intelligence and 30 boys with low social intelligence. In 50 girls 28 with high social intelligence and 22 with low social intelligence. Instruments Social intelligence Scale: Scale was made by Mathur S. (2007). There are 50 statements in the scale, 25 positive statement show high social intelligence while other 25 negative statements show low social intelligence. Allot 2 marks on ‗yes‘, 1 mark on ‗indefinite‘ and 0 mark on ‗no‘ on positive statements and just reverse marking on negative statements. Add all the marks and interpret in terms of category of the social intelligence. Use key for scoring. The reliability coefficient of the SIS was compute by test re-test method with the gap of 15 days, and correlation coefficient was found 0.87. Validity coefficient was tested against social intelligence scale - NK Chanda and Usha Ganesan, and validity coefficient was found 0.78. Study Habit Inventory: The inventory was developed by Mukhopadhyay M. and Sansanwal, D. The inventory comprises 52 items pertaining to line sub-components namely comprehension (12 items), concentration (10 items), task orientation (9 items), study sets (7 items), interaction (3 items), Drilling (4 items), supports (4 items). Recording (2 items) and language (1 item) which characterize the basis of study habits. The items have been drafted in affirmative (34 items) and negative (18 items) forms. Scoring of positive item should be given 4, 3, 2, 1 and o for responses ‗always‘, ‗frequently‘, ‗some times‘, ‗rarely‘ and ‗never‘ respectively, where as the scoring process
Vol. 02, Issue – 05-06
(45)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
should be reversed as 0, 1, 2, 3, and 4 for negative items. The reliability and validity of the scale was high. Academic Achievement Motivation Scale: The scale was developed by Sharma, T. R. There is 38 sentences n scale. This is a 2 point scale. The validity and reliability of the scale was high. Procedure In this study purposive sampling used. Initial meeting with the participants was made at different school. Total 104 students were taken out of 104, 54 boys and 50 girls were selected. They were informed about the purpose of the study. Upon initial meeting, each participants was also explained the nature of the study. Participants were informed about the confidentiality regarding information collected from them. A time for data collection was set up that was conducive for the participants. Before administering the scale, the purpose of the study was again explained to the participants. A good rapport was build with the participant for getting correct response. Some necessary instruction and guidelines were provided to them properly filling the scale. After instruction social intelligence scale was administered to them. After this social intelligence was measure with key. Out of 54 boys, 24 boys with high SI and 30 boys with low SI. Out of 50 girls, 28 with high SI and 22 with low. After this the both scale were provided to them and they were requested to fill up the both scales as per the instructions given in the scales. After completion of the scale participants returned the scale and they were thanked for their participation and co-operation. Research Design The aim of present research was to a study of study habits and academic achievement motivation in students relation to their social intelligence for these total 104 students were taken as a sample selection for sample purposive method was used. The distribution of the sample students on the basis of their social intelligence has been presented in Table: A Table A: Descriptive 2x2 Contingency Data Table Variable High SI Low SI Total Boys 24 30 54 Girls 28 22 50 Total 52 52 104 In the study total 104 students were taken as a sample out of 104 students, 54 boys and 50 girls are selected. Measuring social intelligence in them. After measuring SI, out of 54 boys, 24 with high SI while 30 with low SI, out of 50 girls 28 with high SI while 22 girls with low SI. To check significance between groups X2 - Chi Square (Non parametric) was used. The Procedure used to test the significance of contingency tables is similar to all other hypothesis tests. That is, a statistic is computed and then compared to a model of what world would look like if the experiment was repeated an infinite number of times when there were no effects. In this case the statistic computed is called the chi-square statistic. This statistic will be discussed first, followed by a discussion of its theoretical. Check relation between study habits and academic achievement
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(46)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
motivation Pearson correlation ‗r‘ method was used. Result and discussion of study is as under: Result The present study attempted to assess the study habits and academic achievement motivation in adolescences relation to their social intelligence among 104 adolescents. The data were selected by purposive method in Rajkot (Gujarat-India). The X2 -Chi Square was applied for the purpose of statistical interpretation to test the significance of different between means. While to check co-relation, Karl-person ‗r‘ method used. Result and discussion for the present study are as follows: Insert Table-1 about here In study habit means of boys with high SI received 156 while boys with two SI. Received 105 means of girls with high SI received 170 while girls with low SI received 110. The X2 -Chi Square is 5.61 which is significant at 0.05 level. There is significant difference in study habit. It means first hypothesis was not accepted. Insert Figure A1 and A2 about here In academic achievement motivation mean of boys with high SI received 32 while boys with low SI received 26. The mean of girls with high SI received 37 while girls with low SI received 34. The X2 -Chi Square is 3.86. Which is significant at 0.05 level. There is significant difference in Academic achievement motivation. It means second hypothesis is not accept. Insert Figure B1 and B2 about here Correlation between study habit and academic achievement is 0.81. This is high positive correlation. It mans the study habit increases, academic achievement motivation increases and when study habit decreases academic achievement motivation decreases. Insert Table-3 about here Discussion Social Intelligence is the ability to understand and manage people and to act wisely in human relations. According to vidya behavior as ―a condition of realness for certain type of activity.‖ Attitudes held by the individual may be symbol of complex, stable or unstable, temporary or permanent and superficial or fundamental. Achievement motivation level effects on study habits. If a student is fully interested for his study, and he understand what he do, or what he learn, then he enjoy it and do it further. Kobella write that the acquisition of our study behavior partly is from others. With the awareness about new possibilities, solutions, and ways and in that way study habit change.
Vol. 02, Issue – 05-06
(47)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Result shows that the positive impact of SI on study habit and academic achievement motivation in children. Academic success is important because it is strongly linked to the positive outcomes we value. Adult who are academically successful and with high level of SI are more likely to be employed, have stable employment, have more employment opportunities than those with less SI and earn higher salaries, are more likely to have health insurance, are less dependent on social assistance, are less likely to engage in criminal activity, are more activate as citizens and charitable volunteers and are healthier and happier. Academic success, SI is important because working people will need higher levels of education to take the technologically demanding occupations of the future. High SI students have good study habit and good academic achievement. Study habit and academic achievement highly correlated each other. Conclusion There was significance difference in study habit and Academic Achievement Motivation in Students Relation to their social Intelligence. With the High Social Intelligence Adolescences have good study Habit and good Academic Achievement Motivation as compare with Low Social Intelligence. There was Positive Correlation between Study Habit and Academic Achievement Motivation.
How improve study habit and academic achievement? Here are some suggestion for adolescence to improve study habit and academic achievement. â&#x20AC;˘ Make it routine: study in the sample place and same time.
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(48)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
• Be organized and have a plan: Take five minutes at the beginning of the study period to determine what needs to be worked on. • Break time: Setup a break schedule such as for every half hour of studying, take a five minute break to run around the house or get s snack. • Limit distractions : Ever try to read in the same room where some one is listening to music, watching a movie, or even talking on the pear to help the student stay focused, make sure the area they study in is quiet. • Make help Available: There is no frustration like getting stuck on a problem and having no one around to help.
Educational Implications The school authorities should provide guidance to the students so that they can improve their study habits and academic achievement. Knowledge of subject matter is essential for securing good marks in any competitive examination. It is possible only when students have good study habits and they devote sufficient time to study books related to their course. Everyone seeks to prepare him or herself for getting good grades in examination. If time of study or place is not appropriate, they cannot do will in the examination and their academic performance will be low. So the parents should provide their children all those facilities which are necessary. The co-ordination of pupil, teaches, principal and parents should be sought by the guidance and counseling workers in order to plan for right type of study schedule for improvement.
Vol. 02, Issue – 05-06
(49)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Limitations This study is not without its limitations, which should be noted. The present investigation was carried out under the following delimitations. • The study was confined to adolescence (aged 12-15) only. So generalization of the result might be unfell here. • One most limitation of this study is small sample size or 104 adolescences boys and girls. • This study was conducted in Rajkot City (Gujarat). • As the study was for 1-2 months (November-December) only, time was a limiting factor. • The findings made in the study May be biased by the incorrect information given by participants. • No other mental except questionnaires had been adopted in the present research work for the collection of information. • In sample selection for this research purposive method was followed. • The present research is only a part of the study, thus generalization should not be consummated, and the scientific is not approached in the selection of sample. • The conclusions of present research is significant so one aspect the limitation reveals that social intelligence is internal aspect of a person‘s personality and character. There for in this practical world all persons take differently and act differently. Suggestion • Endeavour can be executed to analyze move than 104 data of sample to attain better results. • For the accumulation of information, variegated methods except questionnaires can be adopted. • Selection of sample can be accomplished with the intake of different people from different state and district to ascertain their social intelligence, Study Habit and academic achievement motivation. • To crown the edifice of the research work, other method of selecting sample can be appropriated.
Sept. – Dec., 2014
(50)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Problems of Data Collection and Research There are several problems faced by researcher some of them are as follows: • Irrelevant or duplicate data collected. • Pertinent data omitted. • Erroneous or misinterpreted data collected. • Poor documentation from sample. • Conflicting data. • Lack of equipment. • Insufficient interaction. • Lack of confidence and awareness in participants. • Lack code of conduct in research in participant. • Inadequate assistance. • Improper library management. • Lack of availability or access to literature. References o J. Onwueghuzie, J. R. Slate and r. A. Schwark (2001). Role of Study Skils in Graduate Level, Educational Research Courses, The Journal of Educational Research, 94(4), 2001, pp. 238-246. Ansari, Z. A. (1980). Study Habits and Attitude of Students, Development and Validation ofQuestionnaire Measures, Islamabad : National Institute of Psycholoyg. Agarwal, V. R. (1983). A Study of Reading Ability in Relation to Certain Cognitive and nencognitive Factor, Asian J. Psy. Edu. 11 (3) : 41-44. Brown and Anthony (1990). Confiruing the Search for Social Intelligence. Bailey, J. A. (1968). Social Intelligence, Achievement and the elementary school Child, www.eric.ed.gov. Bajwa, N., Gujar, A., Ramzan, M., Shaheen, G. (2011). A Comparative Study of the Study Habits of the Stadents from the Formal and Informal Education System of Pakistan, Journal of Business and social science, Vol. II. Crow, L. d. and Crow (1989). Educational Psychology, Eurasia Publishing House (Pvt.) Limited, New Delhi, 1989. Cater, V. G., D. K. Phi. (1973). Dictionary of Education, Mc Graw Hill, New York, 21973. Chen, M. (2001). Parental Involvement and Students‘ Academic Achievement : A meta-anaysis Education Psychology, Review, 13, 1-22. Crow, L. D. & Crow A. (1963). Educational Psychology, New York : American Book Co. Christian, J. (1983). Study Habits as Function of Need Achievements (n-akh), Asian, Psy. Edu. 11(1), 6-12. Chesnokova, O. (2005. Curning and Social Intelligence inChidren, www.lancs.ack.uk. Danskin, D. & Burnet, A. (1952). The Study Techniques of Superior Students, Journal of Superior Guidance, 37, 23-29.
Vol. 02, Issue – 05-06
(51)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Ghanadevan, R. (2001). Social Intelligence of Higher Secondary Students in Relation to Their Socio-economic Status, Journal of Community Guidance and Research, 24(3), 340-346. Good, C. V. (1973). Dictionary of Education (3rd Ed.), Mc Graw Hill Book Company, New York, 1973. Gleseke, Oplet, Ried (2004). Weiterbidungsberatung II, Kaiserslautern, 2004. Ghulam, M. (2013). Study Behavior, Study Habits, Achievement Motivation of University Students and Study Advisory Services, Literacy Information and Computer Education Joournal (LICEFJ), Volume 4, Issue 1, March, 2013. p. no. 908915. Gupta, R. P. (2013). A Study of Academic Achievement in Relation to Emotional Intelligence and Mental Health of Adolescents, Asian Resonance, Vol. II, Issue III, p. no. 223-241 Gakhar, S. C. and Bains (2009). A Study of Social Intelligence and Academic Motivation of Students of arts and Science Stream, Journal of Educational Studies, 7(2), 56-59. Kochhar, S. K. (2000). Educational and Vocational Guidance in Secondary Schools Sterling Publishers Private Limited, New Delhi, 2000. Kumars & Soni, A. (2013). Study Habits of Tenth Grade Students in Relation to Their Academic Achievement., Perspex, Indian Journal of Research, Vol. 2, Issue-12, p. no. 58-60. Mukhopadhyay, M. & Sansanwal, D. (2003). Study Habit Inventory, National Psychological Corporation, Agra, India. Meneghetti, C., De Beni, R. & Cornoldi, C. (2007). Strategic Knowledge and Consistency in Students with Good and Poor Study Skills,, European Journal of Cognitive Psychology, 19 (4/5), 628-649. doi:10.1080109541440711325990. Proctor, B. E., Prevatt, F., Adams, K., Hurst, A., Petscher, Y. (2006). Study Skills Profiles of normal achieving and Academically Struggling College Students, Journal of College Student Development, 47(1), 37-51. Retrieved from http://muse.jhu.edu. ezproxy.oswego,edu 248/journals/jounral_of_college_student_development /toc/ csd47 ./html. Panigrahi, M. R. (2005). Academic Achievement in Relation to Intelligence & Socioeconomic Status of High School Students, Edutracks, 5(2), 26-27. Russel, R. K. and Petrie, T. A. (1992). Academic Adjustment of College Students : Assessment and Counseling in Steven D. Brown, Robert W. Lent. Handbook of Counseling Psychology. Regier, J. (2011). Why is Academic Success Important ? Applied Science and Technology Scholarship, Saskatchewan School Boards Association. Rana, S. A. & Kaushar, R. (2011). Comparison of Study Habits and Academic Performance of Pakistani British and White British Students, Pakistan Journal of Social and Clinical Psychology, Vol. 9, 21-26. Robinson, H. H. (2000). Effective Study, New York : Harper and Brothers.
Sept. – Dec., 2014
(52)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Riggio, R. E. Messamer, J. and Throckmorton, B. (1991). Social and Academic Intelligence, Conceptually Distinct But Overlapping Contract, Personality and Individual Differences, 695-700. Singh, H. (1987). An Investigation into the Study habits of Schedule Caste Adolescents in Relation to Their Intelligence and Achievement Motivation, J. Inst. Edu. Res. Sept. 11(3), 25-29. Saxena, S. and Panigrahi, S. (2009). Social Intelligence of High and Low Achieves Undergraduate Students, Journal of Educational Studies, 9(2), 31-34. Singh, S. (2007). Emotional Intelligence, Social Intelligence Adjustment and Personality Diferntials of Adolescents with High and Low Creativity, Ph.D. Thesis, P. U. Chamdigerh. Thorpe, C. & Mana (2010). Promoting Academic Achievement in the Middle School Classroom : Integrating Effective Study Skills Instruction. Vaidya, N. (1989). The Impact Science Teaching, Oxford & IBH Publishing Co., New Delhi, 1989 Vyrost, J. and Kyselova, M. (2006). Personality Correlates of Social Intelligence, Stadia Psychological, 48(3), 207-212. Yip, Michalel, C. W. (2007). Differences in Learning and study strategies between High and Low Achieving University Students : A Hong Kong Study, Educational Psychology, 27(5), 597-606 doi. 10.108/014434/071309126.
Author Note This research was supported in part by grants from the ICSSR (Indian Council of Social Science and Research Welfare) and all schools for permission data collection. I would like to thanks all Participants for fill up the scale for this study. Special Thanks to ICSSR for giving Doctoral Fellowship. Correspondence concerning this research paper should be addressed to Doshi Dhara R. & Dr. Yogesh A. Jogsan Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot-360005, (Gujarat-India).
Result Table-1 Showing the Mean and (Chi-square) of Study Habit According SI (N=104) X2 Variables High SI Low SI Boys 156 105 5.61* Girls 170 100 Sig. Level = 0.05 = 3.84* 0.01 = 6.64** Result Table-2 2 Showing the Mean and X (Chi-square) of Academic Achievement Motivation According to SI X2
Vol. 02, Issue – 05-06
(53)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal (N=104)
Variables Boys Girls
High SI 32 37
X2
Low SI 26 34
3.86* Sig. Level = 0.05 = 3.84* 0.01 = 6.64**
Result Table-3 Correlation between Study Habit and Academic Achievement Motivation Variables N Mean r Study Habit 104 135.25 0.81 Academic Achievement 104 32.25 Motivation
Figure Caption of Study Habit (A1 & A2)
180
170 156
160 140 105
120
110 boys
100
girls
80 60 40 20 0 high SI
Sept. – Dec., 2014
low SI
(54)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Pie Chart of Study Habit
Case Number 1 Boys High SI 2 Girls High SI 3 Boys Low SI 4 Girls Low SI
110.00 20.33% 156.00 28.84%
105.00 19.41%
170.00 31.42%
Figure Caption of Academic Achievement Motivation (B1 & B2)
37
40 35
34
32 26
30 25
boys
20
girls
15 10 5 0 high SI
Vol. 02, Issue – 05-06
low SI
(55)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Pie Chart Of Academic Achievement
Case Number 1 Boys high SI 2 Girls high SI 3 Boys low Si 4 Girls low SI
34.00 26.36%
32.00 24.81%
26.00 20.16%
37.00 28.68%
Sept. – Dec., 2014
(56)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Running Head: MODERNIZATION AND FASHION AMONG WONEN
Attitude toward Modernization and Fashion in Women: Relation to Their Generation Gap 1Revati
R. Dudhatra & 2Yogesh A. Jogsan1
Abstract The main purpose of this research was to find out the mean difference between modernization and fashion. The total 180 sample consisted (90 modernization, 90 fashion) were taken as a sample. The research tool for modernization, modernization scale was used which was made by R. S. sing, A. N. Tripathi and ramjilal. And to check fashion, fashion scale was used which was made by Dr. L. R. Yagnik and Kinnari Achary. Hear ‗f‘ test was applied to check significance of Attitude toward modernization and fashion in relation to Women generation gap. To check the relation Karl Person Correlation method was used. Result reveals that significant difference in Attitude toward modernization and fashion in relation to Women generation gap. Whiles correlation between modernization and fashion reveals -0.54 negative correlations. Attitude toward Modernization and Fashion in Women: Relation to Their Generation Gap The opposition between tradition and modernization is a concept that also seems to be closely linked to the idea of the "generation gap" that appears in many of the texts we have studied this semester. We see, post-war, a new set of values and beliefs beginning to take over the people of Britain and I feel that it is most notable in the actions and sentiments of the youth culture. Modernization originally referred to the contrast and transition between a ‗traditional‘ agrarian society and the kind of ‗modern ‗society that is based on trade and industry. For example traditional and modern would describe the difference between medieval. The modernization of fashion throughout the years, fashion has been altered and transformed into what it is today. Fashion began further back than people can remember. In the 1800's woman were under a much stricter dress code than fashion today with their legs covered with long, layered dresses and arms being covered with cuffs usually past their wrists. Fashion began to reform itself in the 1920's with the flapper generation consisting of short skirts. Throughout the years till the 1960's, the old and the new created a new form of relaxed dress codes with still the touch of the old glamour. Up until the millennium, each decade seemed to have one distinct fashion. The 1960's created the hippie era, the 1970's the disco era, the 1980's introduced head bang metal fashions and power suits, and grunge and retro looks overtook the 1990's. Then 1
Revati R. Dudhatra & Yogesh A. Jogsan Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot-360005 Gujarat (India)
Vol. 02, Issue – 05-06
(57)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
there was the millennium, the 2000's consisting of looks from all of these eras, being modernized and altered in new fashions but almost always using the past fashions to establish todayâ&#x20AC;&#x2DC;s fashions. The conscious modernization of fashion has required reviving the ancient idea that clothes are as fundamentally interesting as art itself, even from a wholly formal and not just a social point of view, and that they are in fact part of it. There are non-modern societies for which this has always been true, where dress is the chief art, using living bodies in conjunction with other media, perhaps none of them cloth, to create meaningful and perfectly integrated artifacts out of individuals. But if dress were going to be seen as a modern rather than a primitive art, aesthetically serious for modern society, then changeable, dynamic form in fashion would have to acquire an authority like that of form in modern art, with an analogous prestige.
Fashion itself thus changed its role, as it both raised in general aesthetic and economic importance and fell as an exclusive, luxurious, and traditionally minor enterprise sustained by ancient craft traditions. With the development of social studies in the nineteenth century and the further understanding of psychology in the twentieth, fashion also became interesting as a modern social subject. Attention to fashion in the past had been deliberately superficial, consisting either of disapproving rhetoric, some of it eloquent but most of it just harsh, or of witty reflection, some of it inspired but much of it inane. But by this century, a detached anthropological interest could turn itself on the dress of modern society as well as on that of ancient of alien cultures. Instead of writing scornfully about fashion, calling it foolish and unhealthy by comparison with the wholesome productions of folk cultures, scholars and thinkers (notably J. C. Fliigel in his Psychology of Clothes of 1930) made it plain that fashion was as fundamental for the modern world as facial tattooing for the Maoris or feather mantles for the Aztecs, and serious people including writers could take it seriously without apology.
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(58)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
But men had been wearing enveloping robes, too, since antiquity; and at that latemedieval moment they largely gave them up, in order to make their clothes express actual bodily form in new abstractions of cut and fit. Male dress began to be "designed," while women's clothes went on being perpetually adapted from the past. Men thus undertook the first exercises in sartorial modernity, which was originally achieved in the form of brilliantly conceived plate armor and its accompanying tailored innerwear. After the 1300s, male fashion followed the path first indicated by fitted armor, continuing to articulate the body with interesting complementary shapes, adding remarkably designed hats and shoes and cutting the hair with extreme expressive vigor.
Women maintained the ancient robes and gowns and hoods and veils, allowing them all to drag and drape and float with varying degrees of excess, and occasionally stiffening them. The female chest was frequently exposed, but the true structure of the female body was visually distorted rather than expounded by fashionable clothing. There appears to have been a sustained insistence on old-fashioned corporeal modesty, but in the form of distraction and deception rather than simple concealment. Women's shoes hardly showed at all, and their hair was usually bound up and often hidden. It is known that modernization, as far as technology and science are concerned, emerged after the Industrial Revolution, which was triggered by the invention of spinning machinery in England during the late eighteen century. In Japan as well as in other Asian countries modernization has often been confused with Westernization. This is because modernization, when it occurred in these countries, quite often meant accepting Western culture and resulted in great changes of everyday life. However, Prof. Hideo Kishimoto once pointed out the difference between modernization and Westernization in the following way. Westernization would mean that a certain indigenous cultural element of the traditional East is replaced by the penetrating
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(59)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Western element, and the functional role of the former is taken over by the latter. Modernization, on the other hand, basically means to remold a cultural system into a new mode.
In the case of Japan, the adoption of Western clothes, food, hair styles and houses can be regarded as a part of Westernization. Although these things gave Japanese people some convenience and a smell of new culture, the functions they performed were almost the same as those which indigenous substitutes had fulfilled in earlier times. On the other hand, the introduction of telephones, TV, airplanes, mass communication, bureaucratic institutions, computer control systems and so forth can be considered to be a part of modernization because they contain the potential for enlarging the spheres of life and broadening one's outlook, and furthermore transform ways of thinking, patterns of behavior and world views. It definitely means remolding a cultural system into a new form. Review of literature The emergence of vintage covering throughout the old-school times introduced such nice fashion trends that these appearances are carried on through till the current time. Indeed, it‘s typically the covering that you just can see once you are walking through the streets, within the malls or perhaps arbitrarily places. However what‘s the important that means of vintage clothing? However did it have an effect on the style world nowadays? Is it still counseled for folks to decline sure occasions or simply as casual ones? Vintage covering is virtually garments from the Nineteen Twenties to twenty years before the current year. These are covering designs that originated from the previous era. though it‘s too recent these days, lots of individuals still need to bring it back to the style trends and apparently, they were undefeated in doing it and are currently one in every of the foremost celebrated kinds of covering for men and girls. transportation this trend to the current generation could be an extremely huge facilitate in basic cognitive process however high the style standards was throughout those times further because the changes that modernization dropped at the style world these days. Although most of its been already worn, or perhaps stocks from the warehouse, it‘s still valuable particularly if they still have their tags on them for it represents however
Sept. – Dec., 2014
(60)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
antique those types of covering are and, of course, it will value lots additional once soldout to the market. And, at times, although they need flaws, it‘s in the main as a result of it‘s a dead stock or additionally known as the new recent stocks.
These types of covering will either be hand-loomed or works produced; however most of its hand-loomed as a result of throughout those times, machines for creating garments isn‘t that celebrated however or too pricey to be brought. Going back to what are the trends throughout the traditional or perhaps the modern times could be a extremely huge action for someone as a result of he she will live out what was celebrated throughout that point further as have some information regarding the life there‘s throughout those that he she will most likely share with people till the bequest becomes alive once more. Having enough information of the hobbies causes you to remember of the culture there‘s and scrutiny it to these days and noticing the changes that occurred during a short amount of your time and the way modernization touched the trends within the fashion world these days. Several authors have written on modernization, both as a process and an end-state (Schnaiberg l970, Vajpeyi l982, Singer l989). Schnaiberg has studied the change process occurring through modernization, especially in the context of the family. Based on some previous studies, he notes that there is a hypothesized shift from an extended family system to a nuclear family system, consonant with individual mobility (social and geographic). He further postulated changes in the structure of production and consumption functions at home, declining importance of primary groups, greater dependence on impersonal resources (e.g. media) for information, and decline in religious involvement. Schnaiberg conducted a study of 803 Turkish households in the city of Ankara and evaluated them on six dimensions: media usage, extended family ties, declining religiosity, nuclear family role structure, environmental orientation, and
Vol. 02, Issue – 05-06
(61)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
production/consumption orientation. Since the study was conducted in a "developing" country, the findings are relevant to us. He found that all these dimensions were correlated with "modernism." At the theoretical level, it means that even in non-Western societies, the process of urbanization and modernization and the impact of new technologies will grossly parallel the developments in Western-industrialized societies. One should not forget that there could be exceptions to this. Modernization and industrialization historically have necessitated access of more women into education in many western countries, because of the high-technology society‘s needs for professional employees. Indeed, in more economically developed countries such as Costa Rica, Hong Kong, Singapore, the Philippines, China, South Korea and some Islamic countries, there are high rates of females in primary, secondary and higher education (Handelman, 2000; Jayaweera, 1997; Sidani, 2005). It was argued that the higher the women‘s levels of education, the relatively higher incidence exists at percentages of women in professional and technical occupations (Jayaweera, 1997). For the purpose of this paper, then, the entry of more girls into schools in developing countries is assumed to increase their potential incidence in future in administrative positions in the educational systems within their countries, although some cultural and social factors might slow the process or limit its scope. Objectives The main objectives of study were as under: 1. To measure the modernization among women generation gap. 2. To measure the fashion among women generation gap. 3. To measure the correlation between modernization and fashion. Null-Hypothesis To related objectives of this study null-hypothesis were as under: 1. There is no significant difference in modernization among women generation gap. 2. There is no significant difference in fashion among women generation gap. 3. There is no significant correlation between modernization and fashion. Method Participants According to the purpose of present study total 180 samples has been selected. There were (90 modernization 90 fashion) were taken as a sample from different schools in Rajkot city (Gujarat). Sample 180
Young 30
Modernization
Fashion
90
90
Medal 30
Sept. – Dec., 2014
Aged
Young
Medal
Aged
30
30
30
30
(62)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Instruments Modernization scale: The modernization scale was made by R. S. sing, A. N. Tripathi and ramjilal. This scale is 6 point scale is divided in 4 parts (A) socioreligious (B) marriage (C) position of women (D) education total 32 statements in this scale some are negative and some are positive. The reliability is 0.78 and validity is also very high of this scale. Fashion scale: The fashion scale was made by Dr. L. R. Yagnik and Kinnari Achary. Fashion attitude scale is 5 point scale. In this scale total 62 statements. Some statements are negative and some are positive. The reliability and validity of this scale is very high. Procedure The testing was done on a group of young, medal, aged, to women generation gap. The whole procedure of fill the inventory was explained to them fully and clearly. The instructions given on the questionnaire were explained to them. It was also made clear to them that their scores would be kept secret. It was checked that none of the subjects left any questions unanswered or that no subject encircled both the answers given against a question. Research Design The aim of present research was to a study of attitude toward modernization and fashion in women: relation to their generation gap. For these total 180 were taken as a sample. Here to measure modernization in them R. S. Sing, A. N. Tripathi and Ramjilal Scale was used. Check fashion in them, fashion scale was used which was made by Dr. L. R. Yagnik and Kinnari Achary. To check the difference between groups f-test and to check the relation Karl-person correlation 'r' method was used. The result discussion of modernization and fashion is as under: Results The main objective of present study was to study of modernization and fashion in women: relation to generation gap. In it statistical ‗f‘ method was used and to check the relations Karl-person correlation ‗r‘ method was used. Result discussion of present study is as under Insert Table-1 about here The ANOVA of the modernization Table-1 we said that f value of modernization was 4.62. The mean of young received 127.80, medal received 133.25 and aged received 135.53. f value of modernization was significant at 0.005 level so we can say that first hypothesis was not accepted because significance difference can be seen. Insert Figure A1 Insert Table-2 about here The ANOVA of the fashion Table-2 we said that f value of fashion variable was 3.96. The mean of young received 210.18, medal received 205.38 and aged received 199.94. f value
Vol. 02, Issue – 05-06
(63)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
of fashion was significant at 0.005 level so we can say that first hypothesis was not accepted because significance difference can be seen. Insert Figure B1 Insert Table-3 about here According correlation between modernization and fashion was -0.54. This was negative correlation. It means as modernization increases fashion is decreases and modernization decreases fashion is increases vice versa. Discussion In recent time, the distinction between fashion and architecture has been increasingly unclear because the two are based on human idea of rapidity, volume and environment. Fashion and architecture have similar vocabulary as well as similar techniques of construction that are shared by their practitioners and designers. In a general sense, fashion designers have over time developed complex architectonic garments with the use of fabric (Helen, 2000, 32). The fabrics and materials are used in fashion design to create a well-defined texture, color, and merge design elements jointly into a whole unit of branded products that are consumer palatable, in the market (Elizabeth, 2004). In addition, architectural design makes use the materials for construction in the same manner and with a similar purpose, irrespective of being in fashion or architectural design. Thus, they create an unusual effect on design making these products unique than the way they would be in case the two techniques would not be incorporated. Currently, many architects are consider ways through which they can incorporate technology and fashion as they try to develop more complex and sophisticated forms using refined materials. All these concepts are essential because of new fashion and designs that contribute to architecture as a field in general. Therefore, the current era is essentially sensitive and should not be ignored for a lack of positive impact in the welfare of people associated with it as individuals or in the society. For instance, as exemplified in this discussion, attires of personal creation form identity and provide definition for personal space the way architectural structures do, however, on a wider perspective. This whole notion of fashion in clothing has tolerated stature in society for many decades. This occurred especially for people who acquired status within their cultural alignments with the power to continue with this ideology and influence other cultural groups yet to reach their status in society. Conclusion We can conclude by data analysis as follows: There was significant difference in attitude toward modernization and fashion in relation to women generation gap. There was significant difference in attitude toward modernization and fashion in relation to women generation gap. There were -0.54 negative correlation is seen between modernization and fashion. What Lip set knew in 1959 is, nevertheless, not all we know today. While Rues cheerer et al. notes in 1992 that the causal mechanisms ―remain, in effect, in a black box‖ recent developments by Box (2003), Acemoglu and Robinson (2005) and Ingle hart and
Sept. – Dec., 2014
(64)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Wetzel (2005) have disaggregated the independent variables. This has contributed considerably to uncovering the underlying mechanisms and opening the black box. At the same time, empirical studies disaggregating the independent variable modernization should be advised to stay true to Lip set who had argued that modernization is a multidimensional phenomenon. In this sense, Lip set was careful not to attribute direct marginal effects to any of the component variables precisely because they are so intertwined in reality. Thus, a true test of the Lip set hypothesis should consider the joint effect of all components of modernization, or even their interaction. Moreover, while Ingle hart and Wetzel have made advances in the right direction, the causal pathways (as well as the causal ordering) between the components of modernization remain at least partially unclear. In any case, the macro effect of modernization on democracy is perhaps less doubted than ever among scholars. With these insights in mind, political science has created valuable tools for policy recommendation. Democracy does not come about randomly, and for democracy to be stable it must come about from within, since it is the socio-economic conditions which create and maintain an environment for stable and enduring democracies. Thus, for an effective promotion of democracy, as it is part of many foreign policies, socio-economic development must be a central component. Limitations of the Study For many women the way to deal with industrial America was to educate young women and mothers in scientific methods of child development, household economy, and sanitation, and to obtain legislation to build healthy environments in the city. Not only did women see themselves as entering the mainstream of economic life, they defined their contributions to society in the broadest sense as a belief in progress. Women demonstrated not only receptivity to modernization but leadership in forging an industrial society in which technology and innovation would be used not only to build private fortunes but to create the good society. The sources for women's interest in modernizing the American city were diverse. The tradition of Christian moral benevolence, reshaped to include trained deaconesses and church workers, led to the institutional expansion of modern health care in the United States and abroad. New women professionals created training schools and modern institutions to deal with urban industrial problems. And, as noted, the merging of social science and social reform in the approaches of the varied organizations that made up the women's political movement in the Progressive Era advanced the trends of modernization a thousand fold in the cities of the United States.
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(65)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Women on the political Left contributed to the modernization of industrial society. Mary Walden Kerr's monthly column of advice, "The Home," published in Charles H. Kerr's New Times, emphasized the need for rational action in the life of each and every home. A socialist, Mary Kerr's approach was reminiscent of the writings of such other women reformers as Mary Livermore, whose article "Cooperative Womanhood in the State," in the North American Review (1891), postulated a new period of progress and harmony in which women and men would adopt more nurturing, harmonious, and rational or scientific solutions in both the public and private spheres. So extensive was the acceptance of the need for social planning among leaders in the progressive women's political culture that the major ant suffrage leader in the Midwest, Caroline Fairfield Corbin, was initially sympathetic to the woman suffrage movement. Her first book, Rebecca, or A Woman's Secret, published in 1867, and supported women's rights. In 1888 she had a change of heart and wrote two pamphlets addressed to Frances E. Willard, whose leadership of the Woman's Christian Temperance Union had merged temperance reform with advocacy of woman suffrage and, in her agenda to reform society, introduced socialism to otherwise conservative, middle-class white married women. Willard's Christian socialism, an expression of the Social Gospel, was widely held by many women who found Edward Bellamy's utopian novel Looking Backward: 2000-1887 (1888) the expression of a possible new cooperative order for society. According to Bellamy, private enterprise, shown as a wasteful system fostering inequality and poverty, would give way to the collective organization of the state in an evolutionary, nonviolent, rational process in which women were equal and involved in the leadership of society. Nationalist Clubs – advocating the transformation of American society along the lines of Bellamy's vision of a cooperative order – flourished in the 1890s with significant women's membership and leadership. In post-Haymarket Chicago, Corbin, however, associated socialism with the anarchists and Marxists whose
Sept. – Dec., 2014
(66)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
views, she believed, were potentially violent and lured women from the home. Corbin, who founded the Illinois Association Opposed to the Extension of Suffrage to Women in 1897, was a Social Darwinist who believed that the progress of society depended on the differentiated roles of men and women within the family. Recommendations Modernization is a very broad topic and can be used to describe all aspects of society. Modernization is become a key trend in not only the United States, but also places all around the world. According to Kumar, (n.d.), ―modernization in sociological terms, is defined as, the transformation from a traditional, rural, agrarian society to a secular, urban, industrial society‖ (Para. 1). Modernization is convenient for the countries around the world because it makes it easier for them to interact, travel, and sell food along with other products. Although theorists believe there are positives effects of modernization, some theorists are becoming very concerned about the negative effects caused by this ongoing inclination of modernization. The theorist that best reflects my perceptions of modernization is Max Weber. Max Weber‘s view also shows how modernization has manifested itself in the United States society. According to Milionis(2011): For Max Weber, modernity meant replacing a traditional worldview with a rational way of thinking. In preindustrial societies, tradition acts as a constant brake on social change. To traditional people, ―truth‖ is roughly the same as ―what has always been‖ (1978:36, orig. 1921). To modern people, however, ―truth‖ is the result of rational calculation. Because they value efficiency and have little reverence for the past, modern people adopt social patterns that allow them to achieve their goals. Fashion and identity are inseparable companions. Fashion with all its symbolism and attributes form an outstanding base for personal and cultural identification. Identity is a necessary process of a healthy personality as it is a part of self-realization of a person of a person that is so much required for finding a place in life of every person. Fashion has become a tool for achieving harmony with the inner world and a way of revealing or concealing peculiarities. Fashion possesses a specific meaning and the more diverse is the society around us the more fashion trend will appear and surprise us. As long as it does not hurt people around fashion symbols are acceptable, nevertheless while thinking about fashion and identity it is necessary to remember the ethical side of the issue. Fashion and identity through it still remains a twofold issue but there are a lot of positive aspects one can enjoy and share with other people. Problems of Data Collection and Research There are several problems faced by researcher some of them are as follows: • Irrelevant or duplicate data collected. • Pertinent data omitted. • Erroneous or misinterpreted data collected. • Poor documentation from sample. • Conflicting data. • Lack of equipment.
Vol. 02, Issue – 05-06
(67)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689 • • • • • •
Creative Space : International Journal
Insufficient interaction. Lack of confidence and awareness in participants. Lack code of conduct in research in participant. Inadequate assistance. Improper library management. Lack of availability or access to literature.
References Acemoglu, Daron and James A. Robinson. 2005. Economic Origins of Dictatorship and Democracy. New York: Cambridge University Press. Related online version (cited 17 June 2009 Box, Carless. 2003. Democracy and Redistribution. Cambridge: Cambridge University Press. URL (cited 17 June 2009) Easter in, Richard A.(1983). "Modernization and Fertility: A Critical Essay". In determinants of fertility in developing countries. Rodolfo A. Balata et al. (Eds.) New York; London: Academic Press. Pp.562-586. François, S. L., & Shields, S. A. (1984). The Body Esteem Scale: Multidimensional structure and sex differences in a college population. Journal of Personality Assessment, 48, 173–178. Handelman, H. (2000), The Challenge of Third World Development, Prentice-Hall, Upper Saddle River, NJ. Inglehart, Ronald and Christian Welzel. 2005. Modernization, Cultural Change and Democracy: The Human Development Sequence.Cambridge: Cambridge University Press. Related online version (cited 17 June 2009) Inglehart, R. (1997). Modernization and postmodernization. Cultural, economic and political change in 43countries. Princeton University Press. Inglehart, R., & Baker, W. E. (2000). Modernization, cultural change and the persistence of traditional values. American Sociological Review, 65(1), 19–51. Jayaweera, S. (1997), ―Women, education and empowerment in Asia‖, Gender and Education, Vol. 9 No. 4, pp. 411-23. Jaquette, J. S. (1982). Women and modernization theory: A decade of feminist criticism. World Politics,34(2), 267–284. Lip set, Seymour Martin. 1959. Some Social Requisites of Democracy: Economic Development and Political Legitimacy. American Political Science Review. 53 (March): 69-105, Potts, johnnie . 2009, lifting the veil on fashion the gaps between modesty and fashion apparel, education and human ecology honors thesis , Ohio state university Przeworski, Adam and Fernado Limongi. 1997. Modernization: Theories and Facts. World Politics. 49: 155-183, Sidani, Y. (2005), ―Women, work, and Islam in Arab societies‖, Women in Management Review, Vol. 20 No. 7, pp. 498-512. Schnaiberg, All an (1970), ― Measuring Modernism: Theoretical Empirical Explorations,‖ American Journal of Sociology, Vol. 76, 399-425.
Sept. – Dec., 2014
(68)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Singhal, Arvind and Everett Rogers (1989), India‘s Information Revolution, SAGE (India) Publications. Vajpeyi, D. (1982), ―Modernity and Industrial Culture of Indian Cities, ―Journal of Asian and African Studies, Vol. XVIII, No. 1-2, 74-97.
Author Note This research was supported in part by my father renchhodbhai and women data collections. We would like to thanks all participant’s for fill up the scale for this study. Correspondence concerning this research paper should be addressed to Dudhatra Revti R. & Jogsan Yogesh A. Department of Psychology, Saurashtra University Rajkot -360005. (Gujarat- India).
Result Table 1 Showing Mean and ‗f‘ Value of modernization (N=90) Sr. Variables N Mean No. 1. Young 30 127.80 2.
Aged
30
133.25
3.
Old age
30
135.53
* P < 0.05 = 3.86
Vol. 02, Issue – 05-06
f
Sig.
4.62
0.05
** P < 0.01 =6.70
(69)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Table 2 Showing Mean and ‗f‘ Value of fashion (N=90) Sr. Variables N No. 1. Young 30
Mean
f
Sig.
3.96
0.05
210.18
2.
Aged
30
205.38
3.
Old age
30
199.94
* P < 0.05 = 3.86 ** P < 0.01= 6.70
Table - 3: Showing the Correlation between modernization and fashion. Sr Variables N Correlation .No. 1 Modernization 90 -0.54 2 Fashion 90
Sept. – Dec., 2014
(70)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Running Head: SOCIAL MATURITY AND SELF ESTEEM
Social Maturity and Self Esteem of Hearing Impaired and Normal Children Mohini M. Pandya & Yogesh A. Jogsan1 Abstract The main aim of this paper was to investigate social Maturity and Self Esteem of Hearing Impaired and Normal Children. This problem has sociological, psychological and educational significance. The research was conducted on a target population of 200 students from two schools. Random purposive sampling was used for the study of difference between Hearing Impaired and Normal Children. The research to for Social Maturity, Social Maturity Scale was used and Self Esteem was measured by Self Esteem Scale. The data were analyzed by using descriptive statistics mean, SD and t-test. The Result found that normal Children are more mature than hearing impaired children. In reference to social maturity and self-esteem it is found that both are equal. Social Maturity and Self Esteem of Hearing Impaired and Normal Children Deaf children and adults have long been a source of fascination and interest in the late 16th century, one of the first educational program for exceptional children of any kind a school for the deaf children of noble families was established in Spain Pedro Ponce de Leon 1520 , (1524). Ponce De Leon reportedly achieved success in teaching speech, writing, reading, architecture and foreign languages to some of his deaf students (Hewit&Formess, 1977 Sacks, 1986) During the 18th century, Schools for deaf children were set up in England, France, Germany, Holland and Scotland both oral and manual methods of introduction were used. Deaf children were among the first groups of individuals with disabilities to receive, Special Education in the United Stated also. The American, Asylum for the Education of the Deaf and Dump opened in Hart Fort, Connecticut in 1817. The original name of this institution indicated the prevailing philosophy of the early 19th century. When person who were deaf were viewed as incapable of benefiting from oral institution. At that time, Deaf students were considered not appropriately served in Asylums, special sanctuaries removed from normal society. Many of the private, public and parochial schools torn deaf students founded in the 19th century ware in fact, located in small towns, away from major centers of population. For the most part, these were residential institutions.
1
Mohini M. Pandya &Yogesh A. Jogsan (Assi. Prof.) Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot-360005
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(71)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
During the second half of the 19th century, institutions in speech and speech reading became widely available to deaf Students throughout the United States. The invention of the audiometer in the 1920's and its acceptance as a useful tool for discovering children who had hearing impairments gave impetus to organization of programs for Hard of Hearing children in the larger urban centers of our country during the 1930's. The combined brought about a gradual awareness of the needs of Hard of Hearing children. A principal aim in the Education of Hearing impaired pupils is to develop their use and understanding of the spoken Language, so necessary for full participation in society. The question then is which educational environment is most likely to develop this special school or ordinary class. If ordinary class is considered, another important question is how far the ordinary teacher and Hearing pupils should accommodated the special needs of the Hearing impaired pupils or conversely, how far the Hearing impaired pupils can responsibly be excepted to accommodate the demands of the ordinary classroom. Certainly awareness of the implication of different teaching systems and classrooms practices is important when Hearing Impaired pupil the mainstream, Hans Further (1973) a psychologist who devoted much of his career to study the language suggests that a good way to approximate the experience of a child who is a deaf from birth or early childhood is to watch a television program in which a foreign language is being spoken with the sound on the TV set listened off. You would face double problem lips and understanding an unfamiliar language.
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(72)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
As paul and Quigley (1990) point out now ever the educational, vocational and social development of a Hearing impaired individual to the type and degree of Hearing loss. Review of Literature E. Weitzman.(2009) Study on investigate the differences in the levels of self-esteem and social maturity among children. The result of the study indicates that the children are very mature and their self-esteem is also very high. BE Goh, JF Feldhusen (2011) study on A Cross cultural study of Leadership, social maturity and creative potential in adolescents. The result of the Study indicates that social maturity is very high rather than other variables. Significance of the Study Present study is about social maturity and Self Esteem of hearing impaired and normal children. This study on social maturity and self-esteem will help to find out the levels of social maturity and self-esteem. If person is socially mature, his self-esteem is also high and his mental health is also good. Maturity shows the level of self-esteem. So, when the level of social maturity is high, the level of self-esteem is also high. Social maturity and self-esteem leads to emotional maturity. Objectives The main objectives of this study were as under: 1.
To measure the social maturity of Hearing impaired children and normal children.
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(73)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689 2.
Creative Space : International Journal
To measure the self-esteem of Hearing impaired children and normal children.
3. To measure social maturity and self-esteem of Hearing impaired children and normal children 4. To measure hearing impaired boys and normal boys with reference to social maturity. 5. To measure hearing impaired girls and normal girls with reference to social maturity. 6.
To measure hearing impaired boys and normal boys with reference to self-esteem.
7.
To measure hearing impaired girls and normal girls with reference to self-esteem.
Null- Hypothesis To related objectives of this study, null hypothesis were as under: 1. There is no significant difference between hearing impaired children and normal children with reference to social maturity. 2. There is no significant difference between hearing impaired children and normal children with reference to self-esteem. 3. There is no significant difference between hearing impaired boys and normal boys with reference to social maturity. 4. There is no significant difference between hearing impaired girls and normal girls with reference to social maturity. 5. There is no significant difference between hearing impaired boys and normal boys with reference to self-esteem. 6. There is no significant difference between hearing impaired girls and normal girls with reference to self-esteem. METHOD Participants According to the purpose of present research 100 hearing impaired children and 100 normal children have been selected from different areas of Rajkot and Ahmadabad city. Random purposive sampling technique was adopted for selecting sample. Instruments With a view to ascertain the Social maturity and Excitability of Hearing impaired and Normal children, the selected tools are described here. 1.
Social maturity Scale (SMS) constructed by Dr. R.P. Srivastava in 1983
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(74)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal 2.
ISSN 2347-1689
Rosenberg Self-Esteem Scale constructed by Rosenberg in 1965.
Procedure The testing was done on a group of sample. The whole procedure of fill the questionnaire was explained to them fully and clearly. The instructions given on the questionnaire were explained to them. It was also made clear to them that their scores would be kept secret. It was checked that none of the subjects left any questions unanswered or that no subject encircled both the answers given against a question. Research Design The aim of present research was to study of social maturity and self-esteem of hearing impaired and normal children. Here social maturity and self-esteem questionnaire are used in this research. Here 't' test method was used. Result and Discussion The aim of present research was to study of social maturity and self-esteem of hearing impaired and normal children. Here social maturity and self-esteem questionnaire are used in this research. Here 't' test method was used. Discussion of present research is as under. Insert Table-1 about here Table 1 reveals that calculated t- value (8.56) in relation to Social maturity is found significant at 0.05 levels and 0.01 levels. Hence, hypothesis 1 is rejected because there is significant difference between hearing impaired children in relation to social maturity. Therefore, it can be said social adjustment, inter-personal response, civil responsibility, communication, Home working, self-realization abilities which are included in social adjustment are comparatively low in Hearing impaired children. Therefore, if can be said that Normal children are mature than hearing impaired children are more social than hearing impaired children. Insert Figure-1 about here
Insert Table-2 about here Table 2 reveals that computed t- value in reference to Self- Esteem is found nonsignificant at 0.05 and 0.01 levels. Hypothesis 2 is accepted because there is nonsignificance difference between hearings impaired children and Normal children in relation to Self- Esteem. Hence, it can be said that there exists no significant differences between Hearing impaired children and Normal children. Therefore, it can be concluded that the Hearing impaired children and Normal children are almost equal in SelfEsteem. Whatever differences are observed between the mean scores may be due to
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(75)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
sample error or chance factor. Thus it can be said that the Hearing impaired children and Normal children do not differ in Self-Esteem. Insert Figure-2 about here
Insert Table-3 about here Table 3 reveals that computed t-value (8.52) in references to Social maturity is found significant at both 0.05 and 0.01. Level Hypothesis 3 is rejected because there is significant difference between hearing impaired Boys and Normal Boys in relation to Social maturity. Hence, it can be said that there exist significant statistical differences between Hearing impaired Boys and Normal Boys. Normal Boys are more mature in Social maturity as compare to Hearing impaired Boys. Insert Figure-3 about here
Insert Table-4 about here Specification of the table presented above affirms that the difference between scores of Normal Girls and Hearing impaired Girls is statistically significant a 0.05 level and 0.01 level Hypothesis 4 is rejected because there is significant difference between hearings impaired Gils & Normal Girls in relation to Social Maturity Thus. It can be concluded that Normal Girls are superior to hearing impaired Girls in relation to Social adjustment. Insert Figure-4 about here
Insert Table-5 about here Table 5 reveals that computed t-value in relation to self-Esteem of hearing impaired Boys and Normal Boys is found significant at 0.05 and 0.01 levels. Hypothesis 5 is rejected because there is significant difference between Hearing impaired Boys and Normal Boys in relation to Self-Esteem. Therefore, it can be concluded that Normal Boys are active than hearing impaired Boys. Insert Figure-5 about here
Insert Table-6 about here
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(76)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Table 6 reveals that computed t-value in reference to Self-Esteem is found nonsignificant difference between Hearings impaired Girls & Normal Girls in relation to Self- Esteem Therefore It can be concluded that hearing impaired Girls & Normal Girls are equal in Self- Esteem. Whatever differences are observed between the mean scores may be due to sample error said that the hearing impaired Girls &Normaâ&#x20AC;&#x2DC;s Girls do no differ in Self- Esteem. Insert Figure-6 about here Conclusion We can conclude by data analysis as follows: Normal children are mature than hearing impaired children in reference to social adjustment. Hearing impaired children and normal children do not differ in self-esteem. Normal boys are mature in social adjustment as compare to hearing impaired boys. Normal girls are superior to hearing impaired girls in relation to social adjustment. Normal boys are active than hearing impaired boys. Hearing impaired girls and normal girls are equal in self-esteem. Findings In the present research, the normal children are more mature than hearing impaired children. In reference to social maturity and self-esteem it is found that both are equal. Limitations of Study Sample for this research is only 200, which is not enough for generalization. In the present research only hearing impaired children and normal children has been taken which does not generalization on all categories. Samples were selected only from two district of Gujarat. Here only questionnaire method was used to get date which shows result limitations. In the present research only hearing impaired children and normal children has been focus were as it can generalization only limited factor of children. The research has been assessed only two variables such as social maturity and selfquestionnaire. There are taken only some of the personal variable which can cause other factors are still remained to measure. Education Implications By establishing a relationship between the hearing impaired students and normal students and their social adjustment and self-esteem the students can thus modify their behavior paten in the relevant direction. The Study will be more useful for the students who may locate studies by observing in different situations. Hearing impaired students can arrange for the substitute in a more logical manner.
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(77)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Author Note This research was supported in part by grants from the ICSSR (Indian Council of Social Science and Research Welfare) and all schools for permission data collection. We would like to thank all participants for fill up the scale for this study. We are special Thanks for ICSSR for giving a Doctoral Fellowship. Correspondence concerning this research paper should be addressed to Pandya Mohini M. & Jogsan Yogesh A., Department of Psychology, Saurashtra University, Rajkot-360005. (Guajrat-India). Reference Abu-Rabia,Salim.(2002)Psychological Abstracts,Vol.90,no.1-2,p.540 Agrawal.(1998)Indian Educational Abstracts, Issue 7&8, p.52 Bacon.(2002)Psychological Abstracts,Vol.89,no,7-8,p-275 BE Goh, JF Feldhusen (2011).Cross Culture Study of Leadership, Social Maturity and Creative Potential in Adolescents.iosrjournals.org Bosworth.(2002) Psychological Abstracts,Vol.89,no,9-10,p-75 Cole.(2000) Psychological Abstracts,Vol.89,no,9-10,p-234 Crowe.(2003) Psychological Abstracts,Vol.90,no,5-6,p-533 Curry,M.D.(2002) Psychological Abstracts,Vol.89,no,7-8,p-754 Dunbo.(2001) Psychological Abstracts,Vol.88,no,10-11,p-441 Ebbels,S.(2000) Psychological Abstracts,Vol.87,no,7-8,p-268 E.Weitzman.(2009).Levels of Self-Esteem and Social Maturity among children.iosrjournals.org Garnier,S.(1999) Psychological Abstracts,Vol.86,no,11-12,p-758 Golden-Meadow.(2000) Psychological Abstracts,Vol.87,no,11-12,p-475 Hunses,L.E.(2000) Psychological Abstracts,Vol.87,no,11-12,p-475 Ink.Library.Smu.edu. www.iosrjournals.org
Sr. No. 1. 2.
Result Table-1 Showing Mean, SD and t-value of Social Quotient Variables Mean SD HIC NC
74.38 84.01
2.91 7.49
t 8.56** * P < 0.05 ** P < 0.01
Sept. – Dec., 2014
(78)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Social Quotient 84.01
86 84 82 80 78 76 74 72 70 68
hearing impaired children
74.38
normal children
mean Figure of Social Quotient
Sr. No. 1. 2.
Result Table-2 Showing Mean, SD and t-value of Self-Esteem Variables Mean SD HIC NC
15.38 16.07
2.68 3.97
t 1.95* * P < 0.05 ** P < 0.01
Self-Esteem 16.2
16.07
16 15.8 15.6
hearing impaired children 15.38
15.4
normal children
15.2
15 mean
Figure of Self-Esteem
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(79)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Sr. No. 1. 2.
Creative Space : International Journal
Result Table-3 Showing Mean, SD and t-value of Social Quotient Variables Mean SD HIB NB
74.42 83.07
2.94 7.12
t 8.52** * P < 0.05 ** P < 0.01
Social Quotient 83.07
84 82 80 78
hearing impaired boys 74.42
76
normal boys
74 72 70 mean
Figure of Social Quotient
Sr. No. 1. 2.
Result Table-4 Showing Mean, SD and t-value of Social Quotient Variables Mean SD HIG NG
74.34 84.05
2.81 7.18
t 9.32** * P < 0.05 ** P < 0.01
Social Quotient 86 84 82 80 78 76 74 72 70 68
84.05
74.34
hearing impaired girls normal girls
mean
Figure of Social Quotient
Sept. – Dec., 2014
(80)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Result Table-5 Showing Mean, SD and t-value of Self-Esteem Variables Mean SD t HIB 15.62 2.30 3.21** NB 17.66 3.91
Sr. No. 1. 2.
* P < 0.05 ** P < 0.01
Self Esteem 17.66
18
17.5 17 16.5
hearing impaired boys 15.62
16 15.5
normal boys
15 14.5
mean Figure of Self-Esteem Result Table-6 Showing Mean, SD and t-value of Self-Esteem Variables Mean SD HIG 15.14 3.0 NG 15.74 3.82
Sr. No. 1. 2.
t 0.88* * P < 0.05 ** P < 0.01
Self-Esteem 40 30
15.74
20 15.14
10 0
0
variables hearing impaired girls
mean normal girls
Figure of Self-Esteem
Vol. 02, Issue – 05-06
(81)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Application of psychology in the library Mita P. Raichura1 Abstract : Generally speaking, it can be said that the psychology of a person or a student is directly or indirectly affected by reading and fetching core idea of life‘s various phases from the stuff to be read. In this regard I would like to state the importance of the source of the books i.e. library. ‗Education‘ and ‗library‘ are two inseparable—indivisible concepts, both being fundamentally and synchronically related to and co-existent with each other. Education is an ‗aggregate of all the processes by means of which a person develops abilities, altitudes, and other forms of behavior positive value in the society in which he/she lives.‘ According to Carter V. Good, it is a ‗social process by which people are subjected to the influence of a selected and controlled environment so that they may attain social competence and optimum individual development. Education is thus the result of acquired knowledge and the accumulation of observations and experiences, while a library is both the fountain and source, and the protector and storehouse of that knowledge and experience. Education cannot exist alone in the absence of library, and library has no meaning if it cannot impart education. And all this simultaneously leaves a major impression upon the psychology of the students. This paper aims to discuss the application of psychology in the library. Keywords: psychology of a librarian, interrelationship of education and library, storehouse of knowledge, prominent function to impart education Introduction: Being a benevolent agent for human psychology,education is an eye-opener to a human being. It gives him perfect, adequate knowledge, creates civic and rational sense, withdraws him from the subjection of low habits, selfish passions, and ignoble pursuits, and thus educes him from abysmal darkness to limpid and perspicuous enlightenment, while library is an instrument of self-education, a means of knowledge and factual information, a centre of intellectual recreation, and a beacon of enlightenment that provide accumulated—preserved knowledge of civilization which consequently enrich ones mental vision, and dignify his habit, behavior, character, taste, attitude, conduct, and outlook on life. It is the library which makes available all the records of knowledge of the past and ‗present, whereas a man acquires that conserved knowledge to choose as between good and bad, the right or wrong, which distinguish him from the other animals who have no rational power or thinking. All these are the benchmarks of psychologically healthy human being. Here I would like to clarify that my main concern in this paper is bound to the academic library. Academic libraries, comprise of school libraries, college libraries, and university libraries whose prime objective is to meet the 1
Mita P. Raichura Librarian, Bhavan‘s Shri A.K. Doshi Mahila College, Jamnagar
Sept. – Dec., 2014
(82)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
academic needs of the particular institution for which it is created to serve. Now I am to elaborate my views about the role of library in education field taking into account the following points. Role of the library in education with a view to satisfying the psychological needs of students : Library as the quencher of thirst for concrete, fathomless, ultimate knowledge: I am of an opinion that a good—well-equipped library is a sine qua non for the intellectual, moral, and spiritual advancement and elevation of the people of a community. It is an indispensable element of the absolute well-being of the citizens and that of the nation at large. People acquire education through certain institutions, schools, agencies, welfare bodies, museums, and organizations, and library is the most outstanding of such institution .A school, a club, an enterprise of a society can never alone impart education ; each of them is dependent upon a library—a centre of wholesome education, and the quencher of thirst for concrete, fathomless, ultimate knowledge. The library continues to fulfill its role as the heart of the academic area despite the move away from print and towards electronic resources. The work the library undertakes contributes directly to the institution‘s academic mission and to equipping students with the skills and knowledge they need to achieve academically and to maximize their employability. Academic library is as a center of resources: The use of academic libraries is mostly influenced by the familiarity of the users with library and its resources. Almost all libraries plan out best practices to increase the quality use of information resources of library to gain the goal of academic excellence. A few years ago, when library resources were mostly in print form, information world was highly structured and universe of knowledge was not much complex, getting students to library resources was a straight forward matter. That was the time when students were also much more dependent on library resources for their academic needs. In academic library use of internet and proliferation of online resources has dramatically changed the situation. Access to information has become universal and assumes, the things have become more complex; as to find the appropriate, valid information from varied resources is a big challenge. Using multiple resources is not easy for teachers as well as students of an institution but it can being possible due to library. The controlled and comfortable world of library resources has given way to an open ended and more rich but complex universe of information. The best practices used for library usage by librarians only; and in library only has to move further in the premises of the education field. Being the guardian of the books, the librarian performs his/her role to bridge the education and levels of human experience: Librarians can contribute significantly to this struggle for unqualified humanity in a number of ways directly related to their specific concern with books and reading. The librarian is the guardian of books which communicate our cultural heritage, and the
Vol. 02, Issue – 05-06
(83)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
librarian is generally seen as the custodian of the chronicles of the human struggle for understanding the joys and tragedies, poetry, the satires, which attempt to plumb the various levels of human experience. The library makes this direct contribution to the advancement of knowledge: A library is not, however, merely a conserver of the past events, experiences, and knowledge. ‗The preservation of the physical object called the ―book‖, for example, may not be important in itself. What is important is for the library to transmit to the incoming generations the ideas which the book contains. Through the instructional staff of the academic institutions the knowledge and ideas conserved by a library are revitalized arid put to use in the education of youth who are to be leaders in society and workers in the field of research, and through the methods of research the students are given an opportunity for independent works, and then the libraries become inescapable and vital aids in an endeavor which is directed toward the expansion of man‘s fund of knowledge. While the library makes this direct contribution to the advancement of knowledge, it serves as the principal training ground for those who undertake investigations in the fields of science, technology, industry, and the like. Library is the meeting pool of the needs of readers: This is considered as the prominent and outstanding feature of the library. Being the store house of the knowledge serving books, the library satisfies the needs of the readers and tries its level best to provide the readers adequate sources in the forms of journal, books, encyclopedia, reference books and the most important service of book banking for the students who belong to the low and the mediocre background. The beneficial impact of the library, librarian and other staff of library: Generally speaking it is believed that the library staff‘s role benefits students, faculty, university, administrators and librarians. Students acquire better information skills, stronger critical thinking skills, greater confidence, and the ability to transfer what they have learned to their post graduate lives. Faculty gets opportunities to learn new information access, management, and evaluation skills which support better their research and teaching. Administrators will begin to view the benefit of new collaboration initiatives and new organizational relationships. Conclusion : Depending upon the institution, the library may serve a particular faculty or the entire institution. Many different types, sizes, and collections are found in academic libraries and some academic librarians are specialists in these collections and archives. A university librarian, or chief librarian, is responsible for the library within the college structure, and may also be called the Dean of Libraries. Some post-secondary institutions treat librarians as faculty, and they may be called professor or other academic ranks. Some universities make similar demands of academic librarians for research and professional service as are required of faculty. Academic librarians administer various levels of service and privilege to faculty, students, alumni and the
Sept. – Dec., 2014
(84)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
public. Thus, library and librarian are two prominent factors which leave a very considerable effect on the mindset of all the people or students or staff of the campus. References: 1. Good, Carter V., ed. Dictionary of education ; prepared under the auspices of Phi Delta Kappa. 2nd edn. New York, McGraw-Hill Book Co., ‘59. p. 191. 2. Murison, W.J. The public library. London, Geoge G. Harrap, 57. p. 101. 3. ‗Gardiner, Jewel., Administering library service in the elementary school, Chicago, ALA, ‘54. p. 6. 4. . Crowther, Graham. Value for money in special library. Library World. 65(768) : 396 Je-64. 5. Heintze, Ingeborg. The organization of the small public library. Unesco manuals for libraries, 13. Paris, Unesco, ‘63. p. 9-10. 6. Ashworth, Wilfred, ed. Handbook of special librarianship and information work. London, Aslib, p. 2. 7. Psychological factors related to the field of library www.questia.com/library/education/educational-psychology/educational-psychology
Vol. 02, Issue – 05-06
(85)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
The Condition Of Weaker Section in Local Self Government Mina B. Muniya1 Introduction Though poultry development in the country has taken a quantum leap in the last three decades , the growth has been mainly restricted to commercial poultry. Rural backyard poultry, though still contributing nearly 30% to the national egg production, is the most neglected one. This is in spite of the fact that their poultry eggs and meat fetch a much higher price than that from commercial poultry . 70% of the poultry products and eggs are consumed in urban and semi urban areas and the rural consumption is quite low. Private poultry products are also not able to attend to the needs of major rural consumers and to the consumers of the north-eastern states and other difficult regions. The major limiting factor in the way of increasing consumption off egg and poultry meat in rural area is centered in the urban and semi-urban areas. Due to their operation being of an industrial nature, the private sector is not inclined to go to the rural areas, particularly to small farmers and landless farmers including women. The private commercial sector is understandably reluctant to enter the rural backyard poultry sector as they aim at higher and quick profits, through larger investments. The commercial poultry sector is doing business, though integrated approach of contract farming using high-input and high-output birds. For the poorest of the poor and the landless, the major issues are food security and risk spreading through subsidiary income, which are not addressed by the private commercial sector. It is well known fact that a fairly significant proportion of the landless and marginal poultry and other small ruminants. Backyard poultry requiring hardly any infrastructure set-up is a potent tool for upliftment of the poorest of the poor. Besides income generation, rural backyard poultry provides nutrition supplementation in the form of valuable animal protein and empowers women. It has also been noticed that the demands for rural backyard poultry is quite high in tribal areas. It may also be mentioned that groups of small rural producers cater to the needs of consumers who have a specific preference for colored birds and brown-shelled eggs, both of which are mostly produced in the rural sector/backyard poultry. Thus there is a need to take up specific rural poultry production programs, to meet the requirements of the rural consumption while constituting a source of subsistence income as a subsidiary occupation on by taking up colored bird units ranging from 20 to 5o birds per family in their backyards. Such units require very little hand feeding and can give a fairly handsome return with bare minimum night shelter.
1
Mina B Muniya (Commerce) Tejas Nagar, Opp-Jay Jalaram society, B/H-Ganesh Crossing , Anand388001GUJARAT.
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(86)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Personnel System in Local Government: Effective urban management and improved urban planning and development efforts need to converge at the local government level to deal with the problems arising as a result of urban growth trends at the city level. All municipal programmes can be translated into action only through well-recruited and trained personnel at the disposal of urban local authorities. Development and maintenance of adequate and skilled manpower with growth potential depend upon the nature and type of recruitment policies and procedures adopted and the efficiency with which they are administered and executed. The policies, methods and procedures adopted by an organization to build up its personnel are of vital significance. However, municipal institutions from their inception seem to have overlooked this important aspect of personnel administration. The State Government normally appoints the Municipal Commissioner in Municipal Corporation on a three-year term basis. Usually he belong to the Indian Administration Service and has the seniority of a deputy secretary to the state government. He is the Chief Executive of the city government. Apart from the post of municipal commissioner, there is a special provision in the Act for the appointment of the posts of city engineer, medical officer of health, municipal chief auditor, municipal secretary, deputy municipal commissioner and assistant municipal commissioner. The Commissioner prepares a regular statement setting forth the number, designation and grade of officers and others employees, that should be maintained as well as the amount and nature of the salaries, fees and allowances which may be paid to each of them and brings his statement before the Standings Committee. The corporation regularly prescribes the qualifications required for each post. The power of appointment rests in the corporation and is subjects to the state government . The state government may, pending on such approval, make modifications or additions to the qualification prescribed by the corporation as it deems fit. As per provision of the act certain statutory posts in the municipalities are created : the Chief Officer, the Municipal Engineer and the Health Officer. In most of the municipalities, the recruitment is made by a selection committee appointed by the resolution of the Council or by the President of the council . With an exception of Bombay Municipal Corporation ,salaries of the staff of central government and stage government and state government employees are higher than the salaries of personnel working in urban and rural Local self-government bodies. Due to lower pay scales, competent candidates, especially the candidates having a technical background are reluctant to join municipal services. Central-Local Links : The central government controls the overall development initiatives in urban areas through the Ministry of Urban Affairs and Employment. However, state governments have a significant control on the staffing, finances and administration of the Municipal Corporation and councils. The state government exercise control through their urban development departments. The directorates of municipal administration also have a town planning (and valuation ) department to exercise control on the physical planning of the urban areas as this department prepares the development plans for the cities and
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(87)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
towns in their respective states. There is an increasing emphasis on the training of municipal employees . There are a number of renowned training institutions that provide training to elected and executive personnel in local authorities in different subjects such as engineering, human resources development , capacity-building, solid waste, water supply and information systems. These includes the Indian Institutes of Public Administration, the National Institute of Urban Affairs , All India Institute of Local Self-Government and the Regional Centers for Urban and Environment Studies (Mumbai, Lucknow and Hyderabad are the major institutions in India) Extent of Public Participation Traditionally it is responsibility of elected councils to bring about public participation in the decision-making process. However, direct public participation difficult to realize due to various reasons such as time available to the council and the public and the large number of people living in cities and towns . In general , people contribute and participate through media such as letters in newspapers , posters and books. There are a number of tasks specific in every city that concentrate on the fight for certain development of remedial issues. People are involved in such activities and contribute to the council and state level decision-making process. The Seventy-Fourth Constitutional Amendment Act and the Conformity Municipal Legislation by different state government have paved a new path for public participation through the ward committee, which are supposed to act as public auditor in the development process. The above discussion focuses on the evolution, structure, function and finances of urban local bodies. It also highlights the changes that are brought about by the Constitutional Amendment Act (1992). In a modern development settings involving urbanization, it is necessary to take note of urban local government as it is though establishing a strong local structure that full fledge democratic decentralization can be brought about. The present CAA in India is a step towards bringing about changes in the existing framework of urban bodies and is in conformity with the world process of democratic decentralization. It is expected to be a harbinger of a new era, by making the urban local bodies an efficient and democratic form of government in the true sense. The reforms required by urban local bodies are multifaceted encompassing political, social, administrative , financial and technological dimensions. The act provides a constitutional from of the structure and mandate for municipal bodies to enable them to function as effective democratic institutions of local self-government. However , it is worth mentioning that the constitutional status alone is not sufficient to make the municipal bodies vibrant and effective institutions of democracy. Expectations are high that it will refurbish the whole system of local self-government by implanting a new structure of municipal authorities with additional devolution of functions, planning, responsibilities , new system of fiscal transfer and empowerment of women and weaker sections of the society. Local Government Functions : Local Bodies are expected to have a profound impact on the performance of the economy of the country by utilizing local resources and tapping human potentialities to
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
(88)
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
the fullest. In the present context of Indian economy , with massive urban growth and the economic liberalization , heavy responsibility is placed on urban local bodies. They are responsible for the improvement of the efficiency of programmes and services, to mobilize local resources and to provide coherent planning and delivery of the services at the local level. All municipal acts in India provide for functions, duties and responsibilities to be carried out by the municipal government. These are divided in two categories obligatory or discretionary. Obligatory Functions Supply of pure and wholesome water ; Constructions and maintenance of public streets ; Lighting and watering public streets ; Cleansing public streets , places and sewers ; Regulations of offensive, dangerous or obnoxious trades and calling or practices ; Maintenance or support of public hospitals ; Establishment and maintenance of primary schools ; Registration of births and deaths ; Removing obstructions and protections in public streets, bridges and other places ; Naming streets and numbering houses. Discretionary Functions Laying out of areas ; Securing or removing dangerous buildings or places ; Planting and maintenances of roadsides and other tress ; Housing for low income groups ; Making a survey ; Provision of transport facilities with the municipality ; Promotion of welfare of municipal employees ; Providing music for the people Local government are required to provide for services irrespective of their administrative capacity to do so and have to face unexpected new terms of their own as a consequence of new sets of standards. In pursing decentralization objectives, it is important to ensure that exiting municipal structures are undertake added responsibilities . Where, the administrative functions of State Government for development of urban infrastructure are transferred to the local level, it will become necessary to examine whether local government is capable of handling such responsibilities . If such capacity does not exist or is inadequate, it needs to be created or strengthened. Local Government Bodies Urban local bodies are supposed to be formed as democratic institutions based on the principal of self-government and should represent people‘s desire and strengths. Due to massive urban growth during the past two decade, the urban quality of life has
Vol. 02, Issue – 05-06
(89)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
deteriorated and creates an urgent necessity for having vibrant and efficient urban local government bodies that can deliver adequate service and improve living conditions. Evolution : Urban local government bodies are synonymous with municipal government have a long history. Municipal bodies are the creation are the British. The first such body called a Municipal Corporation was set up in the former Presidency town of Madras in 1988 and was followed by the establishment of similar corporation in Bombay and Calcutta in 1762. Lord Mayo‘s Resolution of 1870 encouraged the introduction of an elected President in the municipalities. However in their present from and structure, the municipal bodies owe their existence to Lord Ripon‘s Resolution on local selfgovernment, adopted on 18 may 1882. In view with the problems faced by urban local government bodies, the RuralUrban Relationship Committee set up by the Government of India I 1963 , pointed that local government can do longer remain merely instruments of political education and civic conscience. Instead they have to become institutions for the promotion of social and economic development of local communities as well as an integral part of the National Government. The Committee also made significant recommendations on various aspects of local government like the criteria for constitution of municipal bodies with the need for a clear delineation of powers, functions of urban bodies . As far as the municipal government was concerned , it was assumed to be State Function. Entry 5 of the State list in the Seventh Schedule of the Constitution of India gives legislative power to the State with regards to laws , establishment, constitution and power of local governments. Except for recognizing local self-government as an essential part of the system of Government , the Constitution does not confer any independent status or power to local government bodies. The newly introduced Seventy-Fourth Constitutional Amendment act (CAA) of 1992, has acted upon the recommendation of the Rural-Urban Relationship Committee and seeks to provide more power and authority to urban local bodies. The Constitutional Amendment Act seeks introduce fundamental changes in the 3, 000 urban local bodies presently existing. Its features are : Introduction of the Twelfth Schedule which lists the functions of the urban local bodies, covering planning ,regulation and developmental aspects: Establishment of District and Metropolitan Planning responsible for the election of representatives for the preparation of development plans at district and metropolitan levels ; Proposed establishment of ward committee in areas having a population of over three hundred thousands ; Holding of periodical and timely elections ; if a municipality is dissolved for any reason it should be reconstituted within 6 months ; Restrictions on the power of state governments to do away with democratically elected municipal governments ; Reservation of one-third of seats for women and weaker sections in municipal bodies ; for minorities there are no reservation.
Sept. – Dec., 2014
(90)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
The CAA envisages enabling people to participate in development at ward, municipal, district and metropolitan regional level. The empirical evidence of such optimism could be realized only after the incorporation of the CAA in the existing Municipal Acts. Conclusion : The Urban areas significantly contribute to the economic development. Keeping this in mind, the Government has taken up the implementation of a infrastructure projects like drinking water supply, provision of street lights, roads, bridge, storm water drains, solid waste management schemes, under ground sewerage schemes , providing sanitary landfill facilities , construction of the modern busstands with the amenities etc with funds tie up from State Governments , Central Governments and other external agencies such as Japan International Cooperative Agency ( JICA ), German Development Bank (KFW), Asian Development Bank (ADB)and the World Bank (WB). Some of the works taken up have been completed in record time and put into use. Others are in various stages of implementation . It is the earnest endeavour of the Government to ensure equitable development and equal opportunities for all sections of the society. Hence, the Government is taking conscious and concerted efforts to uplift the urban poor by providing them with housing and economic opportunities. With the sustained efforts taken on the urban development and infrastructure front, the State is bound to achieve economic prosperity and decent living for the citizens.
Vol. 02, Issue â&#x20AC;&#x201C; 05-06
(91)
Sept. â&#x20AC;&#x201C; Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
आधुननक पत्रकाररता में फोटो पत्रकाररता की भूनमका डॉ. जालिंदर इं गिंे1 vkt ds ;qx dk dksbZ Hkh {ks=ks D;ksa u gks] pkgs og dyk gks ;k foKku] jktuhfr] laLd`fr] HkkSxksfyd] ,sfrgkfld ;k vU; {ks= D;ksa u gks] QksVksxkz Qh gj {ks= esa viuh vge Hkwfedk fuHkkrh gSA fdlh Hkh ?kVuk ;k lekpkj dh izLrqfr ds lkFk QksVksxkz Q u dsoy mlds dysoj dks foLr`r djrs gSa cfYd lR; dks vkSj iz[kjrk ds lkFk izLrqr djrs gSA QksVks & i=dkfjrk orZeku esa i=dkfjrk {ks= ds fy, vifjgk;Z gSA dksbZ Hkh lekpkj i= D;ksa u gks] fcuk QksVks ds mldk dysoj ^ifj”d`r* #i dks izkIr ugha gks ldrk gSA QksVks & i=dkfjrk deksos’k i=dkfjrk ds lkFk tqMh jgh gSaA tSlk fd ge lHkh tkurs gSa fd n`’; ek/;e ‘kCn ek/;e ls vf/kd izHkko’kkyh ,oa O;kid gksrk gSA bldh igqpa lk{kj ,oa fuj{kj nksuksa dh laosnuk rd gksrh gSA ,d fuj{kj O;fDr Hkh QksVks dks ns[kdj mldk HkkokFkZ le> ldrk gSA QksVks& i=dkfjrk dks i=dkfjrk ds vko’;d vax ds #i esa Lohdkj fd;k x;k gSA QksVks & i=dkfjrk % ‘kq#vkr QksVks & i=dkfjrk ds {ks= esa og fnu lcls egRoiw.kZ gS tc ^fuxsfVo* ls ^ikWftfVo* fp= cukuk ‘kq# gqvkA oLrqr% fofy;e gsujh QkDl us 1839 bZ- esa bl dke dks fd;kA QksVks Onkjk lekpkjksa ds izlkj.k dks lekpkji=ksa us lEeku fn;kA lu 1842 bZ- esa ^byLVsªV yanu U;wt* us ,slk fd;kA vesfjdk & Lisu ;q/n izFke fo’o & ;q/n Lisu ds xzg;q/n ds le; QksVks & i=dkfjrk iuihA eSF;w czkMh] lh ts- fteh g;js] gseVa us ;q/nksa dk jkspd fp= izLrqr fd;kA 1888 esa vesfjdh m|eh tkWtZ bZLVeSu us dksMS ckWDl dSejs dk vkfo”dkj fd;kA bZLVeSu us bl dSejs esa gYdh jksy & fQYe dk mi;ksx fd;kA bl czkmuh dSejs dk vkfo”dkj ls igys QksVksxkz Qh dh fu;e cgqr gh [kphZyh FkhA 1892 esa bZLVeSu dksMd S QksVksxkz fQd daiuh dh LFkkiuk gqbZ ftlus 1900 rd ,d MkWyj dh dher ij dSejs cspuk vkjaHk dj fn;k FkkA dSejs esa gksus okyh jaxhu fQYe esa fo|qr & laosnh feJ.k dh vusd ijrsa gksrh gSa tks fo|qr dh gj fdj.k dks i`Fkd & i`Fkd jaxks esa fjdkWMZ djrh gSA ;g feJ.k fo|qr & laosnh flYoj gsMykbM ,oa ftysfVu ls cuk gksrk gSA tc bu ijrksa dks jaxhu fizVa ;k Vªkalisjsalh dh rjg ls ns[kk tkrk gS rks i`Fkd & i`Fkd jax la;ksftr gksdj okLrfod n`’; dk mfpr jax fn[kkrs gSaA QksVks & i=dkj fdlh Hkh izdkj ds [kksth dke esa pkgs og iqfyl dk ekeyk gks vFkok i=dkfjrk dk QksVks dh Hkwfedk lcls egRoiw.kZ gksrh gSA vk/kqfud i=dkfjrk ds izlaxks esa nLrkostksa ds QksVks lekpkji= esa izdkf’kr fd, tkrs gSa ftUgsa fo’ks”k izdkj ds LiyhesVa ªh ysalksa o lw{e QksVksxzkQh dh enn ls rS;kj fd;k tkrk gSA iqfyl izdj.kksa o U;k;y;h dk;kZs esa Hkh izsl& QksVks dk vR;ar egRo gksrk gSA Nk;kfp=ksa dks gR;k] ywV] dh okjnkr vkfn esa ,d J`a[kyk ds #i esa [khapk tkuk pkfg, ftlesa e`rd ds fofo/k dks.kksa ls QksVks] jDr ds /kCcksa] e`rd Onkjk la?k”kZ ds ?kkrd] fu’kku gfFk;kj pksV vkfn ds fu’kku] e`rd ds vkl& ikl dh fLFkfr ,oa fc[kjs iMs lkeku oLrqvksa dks n’kkZrs fp= ftlls ?kVuk ds lac/a k esa iw.kZ tkudkjh izkIr gks lds rFkk t#jr iMus ij vnkyr esa bu QksVks J`a[kyk dh 1
डॉ. जालिंदर इं गिंे
अध्यक्ष, लिंदी निभाग, किंा एिं िानणज्य मिंानिद्यािंय, येििंा, नज. नानिक (मिंारष्ट्र)
Sept. – Dec., 2014
(92)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
lgk;rk ls ?kVuk dh ;FkkFkZrk ij izdk’k Mkyus esa vklkuh feysA Hkz”Vkpkj] vijk/k] nax]s ywV& ikV] dkuwu] pksjh ,oa O;oLFkk lac/a kh ifjfLFkfr;ksas ds QksVks dk iqfyl Onkjk bLrseky djus ls ,d QksVks & i=dkj dh Hkwfedk cgqr gh izeq[k gks tkrh gSA vijk/k vuql/a kku ,oa vijkf/k;ksa dh [kkst esa Nk;kfp= dkQh lgk;d fl/n gks jgs gSaA vui< O;fDr ls Hkh vnkyr esa iwNrkN djus esa QksVks ls vklkuh jgrh gSA QksVksxzkQ ?kVukLFky ds [kqn ,dek= ekStwn vkdyu dj ldrk gSA oSls Hkh xokgksa ls lquh lqukbZ ckrksa dh vis{kk esa QksVks esa ns[kh ckr vf/kd fo’oluh; yxrh gSA ,d lQy QksVks & i=dkj ds fy, fuEufyf[kr xq.kksa dk gksuk vfuok;Z gSA 1½ mls ,d i=dkj ds tSlk lnSo ltx] ftEesnkj ,oa lko/kku jguk pkfg,A 2½ ,d QksVks & i=dkj dks feyulkj] l`tu’khy ,oa laosnu’khy gksuk pkfg,A 3½ mlesa ftKklkvksa dks ‘kkar djus dh bPNk gksuh pkfg,A ftu ?kVukvksa] lekpkjksa esa vf/kdre yksxksa dh #fp gks] mlls vkxs ds Nk;kfp= ikBdksa rd rqjar gh igqapkus pkfg,A 4½ mls QksVks rduhd dh utnhfd;ksa es fuiq.k gksuk pkfg,A 5½ mlesa fQYe izkls sflax] MkdZ & #e rduhd] QksVks isij xzMs ,oa QksVksxkz Qh jlk;uksa dh Hkh vPNh rjg le> gksuh pkfg,A QksVks& i=dkj dks daikft’ku dh fof/k] lsVa j vkWQ baVjjsLV] #y vkWQ FkMZ vkfn dk Hkh cks/k pkfg,A 6½ mls ?kVukvksa] cnykoksa ,oa dk;Zdez ksa dh tkudkjh gksuh pkfg,A 7½ ,d vPNs QksVks & i=dkj dks dSejksa] fQYVlZ] ySalksa] ‘kVj& xfr] Qksdl] izdk’k &fu;a=.k] ¶yS’k& xu] bR;kfn dh tkudkjh gksuh pkfg,A 8½ QksVks & i=dkj dks i=dkfjrk vkpkj & lafgrk dk Kku gksuk t#jh gSA ftlls jk”Vª] fo/kkf;dk] lekt o U;k;ikfydk dk lEeku lqjf{kr jgsA 9½ mlesa ftKklkvksa dks ‘kkar djus dh bPNk gksuh pkfg,A ftu ?kVukvksa lekpkjksa esa vf/kdrj yksxksa dh #fp gks] mlls vkxs ds Nk;kfp= ikBdksa rd rqjar gh igqapkus pkfg,A QksVks & i=dkfjrk ds fy, egRoiw.kZ {kerk dh vko’;drk % QksVks & i=dkfjrk esa dSejk pykus ds fy, ;kaf=d rduhd ds lkFk & lkFk ckSf/nd {kerk dk gksuk vko’;d gSA QksVks flQZ ;kaf=d& izfdz;k ls gh ugha [khaps tkrs gSAa ;g vko’;d Hkys gh gks fd dSejs dk rduhdh Kku vPNh rLohjsa mrkjus ds fy, t#jh gks ij vPNh le> o ckSf/nd laink ds fcuk rLohjksa esa ^HkkoukRedrk* ugha vk ikrhA likV rLohjsa n`’; dks Hkys gh dkxt ij mrkj ysa fdarq fcuk Hkkouk os izk.k rRo ds i=dkfjrk esa mudk mi;ksx ux.; gh gSa fdlh us lp gh dgk gSA ß;wa gh lekpkj ^QksVks* gS rks D;k dgus! ;g lksus ij lqgkxs dk dke djrk gSAÞ izR;sd lekpkj i= ds vusd igyw gksrs gSa vkSj O;fDr mUgha igyqvksa ds vuq#i vius LkokZsRd`”V Lrj ij dk;Z djrk gSA QksVks & i=dkfjrk gsrq Hkh ;gh lokZsRd`”Vrk vkSj lrdZrk dk dk;Z djrh gSA QksVks & i=dkj gj lekpkj dks law?krk] [kkstrk] [kksnrk] x<rk vkSj dSejs dh vka[k ls fy[krk gSA bu lHkh rRoksa ds vk/kkj ij QksVks & i=dkj ds fo’ks”k xq.k o ;ksX;rkvksa dk vkdyu bl izdkj gSA ¼1½ ftKklk mRrjnkf;Ro & ;fn QksVks & i=dkj esa ;s xq.k ugha gS rks mlds [khaps fp= cstku utj vk,axsA laoknnkrk oSls Hkh vius lekpkjksa ds iz”s k.k vkSj lekpkjksa dh izkekf.kdrk ds izfr mRrjnk;h gksrk gSa ftKklk dk Hkko gksus ls tgka mldh mRrjnkf;Ro dh Hkkouk c<rh gSA ogha og vius {ks= esa lfdz; #i ls vkxs c<rk gSA ¼2½ rhoz utj ,oa Jo.k ‘kfDr & QksVks& i=dkj ds ikl ;fn rst n`f”V ugha gksxh rks og xys esa dSejk yVdk, ?kwerk gh jgsxk vkSj dc ekSdk gkFk ls x;k mls irk gh ugha iMsxa kA QksVks gsrq vPNk n`’; ,oa ifjizs{; dgdj ugha vkrs cfYd blds fy, lnSo lrdZ o tkx#d jguk gksxkA vPNh Jo.k ‘kfDr gksus ls ;g lekpkj ds ?kfVr
Vol. 02, Issue – 05-06
(93)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
gksus ds iwoZ gh ogka mifLFkr gksxkA ,d rks rduhdh tfVyrk,a vkSj fofHkUu n`f”Vdks.kksa dk ncko] ,sls esa QksVks i=dkj dks gj QqlQqlkgV dh vksj /;ku nsuk pkfg,A rkfd gj egRoiw.kZ dMh dh lwpuk og ik ldsA ¼3½ rduhdh n{krk & gkykafd dSejk laoknnkrk ds gkFk esa cgqr dherh gfFk;kj gS ysfdu ?kVukvksa ds vuq#i mlds ikl rduhdh n{krk ugha gS rks og vius dks viax eglwl djsxkA lkFk gh ;fn dSejs #ih gfFk;kj dks og lgh oDr ij lVhdrk ds lkFk iz;qDr ugha dj ldsxk rks Hkh mldh v{kerk gh mtkxj gksxh vr% mls rduhdh lqn{k gksuk pkfg,A ¼4½ rduhdh ,oa O;kogkfjd iwokZuqeku dh le> & QksVks & i=dkj dks rduhdh ,oa O;kogkfjd rkSj ij iwokZuqeku yxkuk vko’;d gksrk gSA oSls Hkh mls jax] fQYe] xfr] fQYe izdk’k] LihM vkfn dk iwokZuqeku j[kuk gh gksrk gS lk/kkj.k fn[kus okyh dksbZ ?kVuk ;k n`’; esa Hkh og iwokZuqeku dh le> gksus ij egRoiw.kZ lekpkj o n`’; dh [kkst gh ysrk gSA ¼5½ iz’kklfud fu;eksa ,oa izko/kkuksa dh tkudkjh vko’;d & ,d QksVks & i=dkj dks dHkh & dHkh vius dke ds nkSjku HkhM ;k iz’kklu dk vkrad Hkh >syuk iM ldrk gSA dHkh iqfyl okys mlds dSejs dh fQYe fudky ysrs gSa rks dHkh foijhr ifjfLFkfr;ksa esa mldh tku rd cu vkrh gSA vr% QksVks i=dkj dks pkfg, fd og ljdkjh fu;eksa] izko/kkuksa] jhfr & uhfr vkfn ls iwjh rjg ifjfpr gksA vfr mRlkg esa og viuk mYya?ku djus ij eqlhcr esa Hkh Qal ldrk gSA ¼6½ lanHkZ ,oa le> & QksVks i=dkfjrk rduhdh fo”k; gSA D;ksafd QksVks & i=dkfjrk dks flQZ fp= gh ugha iwjk ifjn`’; vius dSejs es mrkjuk gksrk gSA vr% mls nq#g ?kVukvksa o leL;kvksa dh le> gksuh pkfg,A vxj og ?kVuk ;k n`’; dks mlds O;kid Lo#i esa ugha le>sxk rks ^QksVks* ds ek/;e ls mldk lekpkj Hkh v/kwjk gh jgsxkA mlds v/kwjs fp= ls u rks ikBdksa dks dksbZ ykHk feysxk u gh leL;k ;k lekpkj dk Lo#i izLrqrhdj.k gks ik,xkA ,sls esa vko’;d gS fd og lanHkkZs dks muds O;kid ifjizs{;ksa ,oa vFkkZs esa le> ldsA ¼7½ cgqfoKrk & QksVks i=dkj dks ?kVuk ,oa lekpkjksa dh izd`fr o oLrqfLFkfr dks tkuus ds fy, xqIrpj] euksoSKkfud] odhy lHkh dqN cuuk iMrk gS og xqIrpj dh Hkkafr lekpkjksa dks Hkkairk gS] yksxksa esa fey & tqy dj og viuh mi;ksfxrk ds fp= izkIr dj ysrk gS] odhy dh rjg miyC/k rF;ksa] mnkgj.kksa ls og rdZ dj fu.kZ; izkIr djrk gSA blds vykok Kku dh vU; ‘kk[kkvksa ls ifjfpr gksuk mlds fy, ykHkdkjh gSA [ksy ds eSnku o jktuhfrd Hkk”k.k ds eSnku dh ifjfLFkfr;ka fHkUu gksrh gSA Ik;ZVd LFkyksa o ?kVuk LFkyksa dk etk vyx gksrk gS] vke o [kkl O;fDr dk vkd”kZ.k & fod”kZ.k Hkh vyx gksrk gSA QksVks & i=dkj dks rks dSejs ls igys gj n`’; dks Lo;a i<uk gS vr% mls cgqfoK gksuk gh pkfg,A ¼8½ lR;rk ,oa fuHkhZdrk & ,d dq’ky QksVksxkz Qj cuus gsrq lR; ds izfr vkxzgh vkSj fuHkhZd gksuk t#jh gSA QksVks & i=dkj dks vius dk;Z ds lanHkZ esa vusd yksxksa ls feyuk gksrk gSA dbZ yksx mls xksiuh;rk o uke u nsus dh ‘krZ ij gh ^QksVks & i=dkfjrk* ds lw= esa miyC/k djkrs gSa ,sls esa fo’oluh;rk t#jh gSa lkFk gh QksVks esa mn~?kkfVr ^lR;* dks og fuHkhZdrk ds Onkjk gh lekt ds lkeus j[k ldrk gSA Hkh# ,oa >wBs O;fDr esa LokfHkeku ugha gksrk gSA QksVks & i=dkj rks ;wa Hkh fp=ksa ds ek/;e ls lnSo gh ^lR;* dks mn~?kkfVr djrk gS D;ksfa d ^QksVks* tks tSlk gS oSlk gh fn[krk gSa ,sls esa mlls tqMs i=dkj esa lR;rk o fuHkhZdrk vko’;d gSA QksVks & i=dkfjrk dk egRo QksVks dk tu& lapkj ds {ks= esa LFkku vR;ar egRoiw.kZ gSA QksVks & i=dkfjrk bl fn’kk esa dzkfa rdkjh ¼Revolutionary½ dne gSA QksVks dh fdlh Hkh lekpkj ;k fopkj ds izlkj esa Hkwfedk loZekU; gSA fcuk QksVks ds dksbZ Hkh lwpuk v/kwjh lh yxrh gSA rLohj lkeus gksrs gSa ogh iwjh ?kVuk dk [kkdk cny nsrh gS og
Sept. – Dec., 2014
(94)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ikBd dks #&c&# gksus dh izfdz;k dk vglkl djkrh gSA ;gh dkj.k gS fd gj foKkiu o lwpuk esa QksVks viuh mifLFkfr ntZ djkrh gS rLohj dh Hkk”kk vui< Hkh le>rk gSA og gh ml rF; dks le> ldrk gSA
QksVks lekpkj i= dks esdvi esa tku Qwad nsrh gS ;fn fdlh lekpkj i= ds iUus ij rLohj u gks rks og uhjl o cstku gks tkrk gSA izeq[k lekpkj & i= rks eq[; i`”B ij ,d rLohj dks gh lekpkj ds #i esa izLrqr djrs gSAa izsl QksVksxzkQj dks viuh tku rd tksf[ke esa Mkyuh iMrh gS D;ksafd dye ls >wB cqyok;k tk ldrk gS QksVks ls ughaA QksVks vdkV~; izek.k gksrh gSA QksVksxzkQj ij dbZ ckj geys gksrs gS]a mldk dSejk rksM fn;k tkrk gS o mls izrkfMr Hkh fd;k tk ldrk gSA lkekU;r% vU; dykvksa dh rjg QksVksxkz Qh dks Hkh ,d dyk ekuk tkrk gSAS ijarq bldh lcls cMh fo’ks”krk ;g gksrh gS fd ;g nh?kZthoh vkSj fpjLFkk;h gksrh gSA QksVks laikndh; Hkh gS] fjiksrkZt Hkh] lekpkj Hkh gS] nLrkost Hkh ysfdu QksVks ds lkFk ,d leL;k gS ;fn lgh le; vkSj fLFkfr esa QksVksxkz Qj ^fDyd* ugha dj ikr gS rks og ?kVuk mlds gkFk ls fudy tkrh gSaA vr% QksVks i=dkj rFkk QksVks i=dkfjrk bysDVªkWfud ehfM;k dh egRoiq.kZ bdkbZ gSA lanHkZ xzFa k lwfp 1½ iz;kstu ewyd fgUnh & MkW- iq#”kksRre oktis;h 2½ vk/kqfud i= dkfjrk ,oa bysDVªkWfud ehfM;k & MkW- tkfyanj baxys3½ fgUnh ds v/kqukru vk;ke & MkW- vacknkl ns’keq[k 4½ fgUnh ds v|ru vuqiz;ksx & MkW- ek/ko lksuVDds 5½ ehfM;k dh fgUnh & MkW- fouksn xksnjs 6½ iz;kstuewyd fgUnh & MkW- ek/ko lksuVDds
Vol. 02, Issue – 05-06
(95)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
निगीत : एक गीत गंगा डॉ. पािवती जे.गोिाई1 ददव को शिंनाई में िुन गीत को गिंराईयों में बुन गीत िंै..... नजगर िंगीत मंथन िंै व्यनि का अनभव्यनि में अदभुत नििजवन िंै | मनुष्य का जीिन िंघर्षो िे भरा िंै | ‘कर िंो दुननया मुठ्ठी में’ के इि ग्िंोबिंाइजेशन के युग में मनुष्य एक दुिरे के बहुत नजदीक आ गया िंै | यिं नजदददकया के ििं बाह्य िंै | आंतररक रूप िे तो ििं खुद भी अके िंेपन के एिंिाि िे पीनित िंै | इिका मुख्य कारण िंिेदनाओ का शून्यािकाश िंै | काव्य मनुष्य के भािो को िशि अनभव्यनि देनेिािंा िशि माध्यम िंै | काव्य अगर गेय िंो, िंययुि िंो, िंगीतमय िंो, ििंज िंो, िुन्दर िंो, शांनत प्रदाता िंो और पनित्र उर्ममयो का स्त्रोत िंो तो दफर िोने पे िुिंागा िािंी बात िंो जाती िंै | ‘निगीत’ ऐिी िंी गीतगंगा िंै, जो अपने नभन्न-नभन्न प्रिािं स्िरूपों िे पाठको के ह्रदय को पनित्र करता आया िंै | ‘न कोई नारा, न कोई िाद, आदमी का आदमी िे िंिाद’ की पनित्रता िंेकर युग िापेक्षता को बखूबी ननर्षािंना निगीत का परम उदेश्य रिंा | अपनी नमट्टी िे उपिृज, िूनिधमाव, ििंज स्मरण, गेय और िंप्रेष्य िंोने कारण निगीत की गीतगंगा ने ‘एिरग्रीन’की उपानध भी प्राप्त की | इिके स्िरूप को इिकी िीमा में भी िमेटा गया | गीत की िीमा िंै की ििं छिं-छं द को निंीं अपना पाता | गीत की िीमा िंै दक ििं अमानिीय निंीं िंो िकता | ििं नादब्रह्म के ध्िनी-िंधातो और गुंजो के अपने िूक्ष्म क्िंेिर में िमोने का आग्रिं करता िंै | ििं नछछरी भािुकता और ितिंी माननिकता का अस्िीकार करता िंै | निगीत मनुष्य में मानिीय आस्था जगानेका पनित्र कायव करता िंै | गीतकार रमेशचंद्र शमाव ‘चंद्र’ इिी बात को कु छ यु बयााँ करते िंै – “कु छ नया जो रुदढयो को तोि दे कु छ नया : पररितवनों की मांग िंै, कु छ नया : नि की नयी अनुभनू त िंै, कु छ नया : ननमावण की बाते करे नाश-पंथ ददनश में िृजन को मोि दे पीदढयों को पीदढयों िे जोि दे |” आम आदमी की िंिेदना िे जुिे रिंना अपनी स्ििाधार्ममता माननेिािंा निगीत िच में िंी उि गंगा की तरिं िंै नजिमे िमाकर िबकु छ एकरूप, नन:स्िाथव और पनित्र बन जाता िंै | नैनतक तथा पाररिाररक मूल्यों को उिकी नििंगनतयों िमेत प्रस्तुत कर ििंी रािं ददखाने का निगीत में श्रेष्ठ प्रयत्न रिंा िंै | इि द्रनि िे निगीत में निध्िंि िे िृजन की और गनत की गई िंै | यथा – “बढ़ते जाना नमत िंमारे 1
डॉ. पािवती जे.गोिाई
लिंदी निभाग, िरकारी निनयन एिं िानणज्य कोिंेज, जाफराबाद, नज.- अमरे िंी (गुजरात) आिािीय पता: ऊना, ऊना निद्यानगर िोिायटी, देिंिाडा रोड, ब्िंोक नं – A/10, ता. ऊना, नज. गीरिोमनाथ
Sept. – Dec., 2014
(96)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
पढ़ते जाना गीत िंमारे जब मायूिी के बादिं गिंरायेंगे गीत िंमारे काम तुम्िंारे आएंगे |” गंगा की तरिं निगीत की धारा अनिरत िंै | जीिन और गीत एकमय िंै | जीिनधारा के िाथ गीतधारा भी अनेक तटो का स्पशव करती हुई बिं रिंी िंै | निगीत का प्रत्येक रूपान्तर अपने युग का प्रनतनननध िंै और प्रत्येक अनुभूनत मानिीय एिं िमस्त जैनिक रिात्मक माननिक मुिािस्था िंै | और यिंी िजिं िंै की दुिरे काव्यरूप जिंााँ अपने आप में निमटकर रिं गये, ििंााँ निगीत की गीतगंगा अनिरत बढती गयी यथा – “न मरा िंै न कभी मरना िंै ददन-ब-ददन और भी िाँिरना िंै गीत का स्त्रोत निंीं िूखग े ा िृनि का यिं अजस्त्र झरना िंै |” इिकी िौरभ और िुन्दरता िे निरोनधयो के मुाँिं भी बंध िंो गये | दकयोंदक निगीत नशिता, श्रेष्ठता, िमानता, शािंीनता, िमरिता, स्पिता, िौिंादवता, िंपूणत व ा, िंस्काररता, श्रम, िंिेदना, ििंयोग, स्नेिं िंकल्पना, शांनत, ििंजता और िमपवण का पयावय िंै |
किंानी प्रनतयोनगता २०१५ के निंए िंमारी िेबिाइट देखे एिं निंस्िा िंे ...ओरों को भी जोिे ज्यादा जानकारी के निंए िंमिें िम्पकव करें 09408110030
Vol. 02, Issue – 05-06
(97)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
चाक उपन्याि में प्रनतरोध का स्िर डॉ. एन. टी. गामीत1 E}lDSFo GFZL jIlÉTtJ S[ l,/ lJlEgG VF\NM,G CM ZC[ C{ P lH;SF 5|IMHG GFZL SM lGQ51F gIFI TYF ;DFH D[\ jIF%T l,\U E[N SM ;DF%T SZGF YF P VFH ;FlCtI S[ DFwID ;[ GFZL SM :JtJ SL 5CRFG N[G[ S[ 5|IF; VFZ\E C]/ p;[ cGFZLJFNc IF c:+LJFNc SCF HFTF C{ P ;GŸv!)*& S[ cV\TZZFQ8=LI DlC,F JQF" S[ AFN :+LD]lÉT VF\NM,G TYF GFZLJFNL lJRFZWFZF SL GIL lNXF/¥ 5|JFlCT CMG[ ,UL P VFZ\E D[\ :+L S[ CFYM\ ;EL VlWSFZ S[lgN|T Y[ P ,[lSG DFT';¿FS S]8]\AjIJ:YF HA l5T';¿FS S]8]\AjIJ:YF D[\ 5lZJlT"T CMGF GFZL S[ l,/ V5GF p¾HJ, 51F /S VTLT AGSZ ZC UIF P 5FxRFtI /J\ EFZTLI lJäFGM\ G[ :+L ;\A\WL lJRFZM\ ;[ TtSF,LG ;DFHjIJ:YF D[\ GFZL SF :YFG p5[l1FT ZCF C{ P ;lNIM\ ;[ .G A\WGM\ /J\ VtIFRFZM\ SF VC;F; C]VF P VFW]lGS SF,B^0 D[\ VFSZ V5GL Vl:DTF4 Vl:TtJ S[ 5|lT ;HU CMG[ ,UL4 O,To lJRFZM\ D[\ EL 5lZJT"G CMG[ ,UF P ;]NX[ A+FG[ l,BF C{ v cc/S ,dAL4 5]ZFGL :YFl5T jIJ:YF SM TM0SZ HG;\3QF" ;[ H]0GF VF{Z SND 5Z IYFY" D]0E[0 SZGF Vl:DTF SL 5CRFG SF TSFHF C{ Pcc! VFH TS :+L 5]Z]QF SM V5GF ;J[";JF" ;DhTL YL lSgT] VFH p;G[ V5G[ ;FDyI" SM 5CRFG l,IF C{ P VEL JC S{N CMSZ GCL\ ZCGF RFCTL p;SF 5|lTZMW lSIF P lJlEgG VF\NM,GM\ ;[ ;\3QF" SZS[ DFGl;S VF{Z J{RFlZS 5lZJT"G VF{Z VFU[ A- ZCL p;SL .; lJRFZWFZF SM c:+LJFNc cGFZLJFNc SCF UIF P I}ZM5 D[\ lGlD"T .; lJRFZWFZF S[ ALH ;DU| lJxJ D[\ 5|JFlCT C]/ VF{Z VFH p¿ZVFW]lGSTF S[ I]U D[\ cGFZLJFNc /S 5|D]B RlR"T lJRFZWFZF S[ ~5 D[\ :JLS'T VF{Z S[gN| D[\ C{ P GFZL SM SEL cN[JLc ~5 D[\4 SEL cDF¥c S[ ~5 D[\ 5}HF SL HFTL C{ TM SEL cNF;Lc AGFSZ XMlQFT EL C]." C{ P 3Z VF{Z AFCZ NMGM\ :TZM\ 5Z p5[1FF SF lXSFZ CMTL ZCL lSgT] VFH .G A\WGM SL N[C,LH ,F¥WSZ VFU[ A- R]SL C{ P EFZTLI :+L WD"4 ;DFH4 ZFHGLlT4 VY"jIJ:YF4 5lZJFZ@@@@VFlN ;EL 1F[+M\ SL HS0³G ;[ D]ÉT CMSZ :JT\+ p0³FG EZG[ S[ 5|ItG D[\ V\XTo ;O, EL CM ZCL C{ P :+LJFN VYF"T 5]~QFM\ S[ lA,S], lJZMW D[\ ;\3QF" G CMSZ H{lJS4 ;FDFlHS4 DFGl;S4 VFlY"S VF{Z ZFHG{lTS :TZM\ 5Z :+L SM HM SlGQ9 sKM8Ff :YFG I]UM\ ;[ lNIF HFTF ZCF C{4 p;[ GQ8 SZ 5]~QFM\ S[ ;DFG :YFG 5|F%T SZS[ V5G[ Vl:TtJ SL V,U 5CRFG lGDF"6 SZGF C{ P GFZL SL 5Zd5ZFUT DFGl;STF D[\ 5lZJT"G ,FSZ p;[ V5G[ c:Jc IF cVl:TtJc SF ;F1FFtSFZ SZF ZCF C{ P 0¶F@ 5|7F X]É,F S[ VG];FZ v ccGFZLJFN /S lJRFZWFZF IF lR\TG DF+ C{4 HM l:+IM\ SM p;SL 5Zd5ZFUT E}lDSF S[ lJQFI D[\ 5}Go ;MRSZ p;S[ :JT\+ Vl:TtJ SL 5CRFG :YFl5T SZG[ S[ l,/ p;[ GIL lNXF 5|NFG SZTF C{ Pcc2 .;L lJRFZWFZF S[ S[gN| D[\ D{+[IL 5]Q5F G[ !))* D[\ cRFSc p5gIF; l,BF C{ P lH;D[\ GFZLJFN :5Q8To ,l1FT CM ZCF C{ P HCF¥ GFZL 5Z\5ZFVM\ S[ ;FDG[ 5|lTZMW SZ V5GF Vl:TtJ SZG[ 5|lTAâ CM ZCL C{ P 5|:T]T p5gIF; D[\ cRFSc SF SyI VTZ5]Z GFDS UF¥J SM S[gN| D[\ ZBSZ l,BF UIF C{ P IC UF¥J lJSF; ;[ SM;M\ N}Z C{ P H{;[ CD lJlNT C{ :JT\+TF S[ AFN HM N[X S[ lJSF; S[ :J%G Y[ JC :J%G CL l;â C]/ P JCL 1
डॉ. एन. टी. गामीत
रीडर, लिंदी भिन, िौराष्ट्र निश्वनिद्यािंय, राजकोट
Sept. – Dec., 2014
(98)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
EFZT SF IC /S UF¥J SF 5|lTS C{ P VFH UF¥JM\ D[\ EL ZFHGLlT 5}6"To 5|J[X SZ R]SL C{ P VTZ5]Z UF¥J EL ZFHGLlT S[ SFZ6 lJSF; GCL\ ;FW 5FIF C{ P .; UF¥J D[\ B[TL SZG[ JF,[ HF8 ,MU C{4 ;}N N[G[ JF,[ AlGI[ EL C{ P N};ZL TZO /SvN};Z[ ;[ ,0³TLvhU0³TL4 ;AS[ ;FDG[ /S N};Z[ S[ E[N BM,G[ JF,L VF{ZT[\ ICF¥ 5Z\5ZFUT 5]~QFL ;DFH SF lXSFZ CMTL C]." lNBF." N[TL C{ P p5gIF; S[ VFZ\E D[\ CL pG VF{ZTM SL HFGSFZL 5|F%T CMTL C{ lHgCM\G[ ;TLtJ S[ GFD 5Z V5GL Al, R-F." C{ P 0¶F@ DW] ;gW] G[ p5I]ÉT CL l,BF C{ v ccD{+[IL 5]Q5F SF !))* D[\ 5|SFlXT cRFSc /S lJN|MC UFYF C{ P p; UF¥J VTZ5]Z SL HCF\ VF{ZT[\ 5]~QFLI VC\4 XL, VF{Z ;TLtJ SL Z1FF S[ GFD 5Z Al, R-F NL HFTL C{ P ;LTF SL TZC E}lD 5|J[X SZTL C{ P .; UF¥J S[ .lTCF; D[ \ /[;L VG[S NF:TFG[\ NH" C{ P ~SlD6L Z:;L S[ O\N[ ;[ h}, HFTL C{ P ZFDN[." S]/\ D[\ S}N HFTL C{ GFZFI6L SZAG GNL D[\ ;DFlW ,[TL C{ P R\NGF ;;]ZF, S[ ZF:T[ D[\ CL 5lT S[ äFZF DF{T S[ 3F8 pTFZ NL HFTL C{ P ZFGL D\hF SM N[X lGSF,F VF{Z D'tI]N^0 /S ;FY lD,T[ C{ P CZ CF,T D[\ 5]~QF SL HFT A; V5GL CL ;UL CMTL C{ Pcc# EFZTLI ;DFH D[\ 5|FRLGSF, ;[ ,[SZ VFW]lGS SF, TS VwIIG SZG[ ;[ 5TF R,TF C{ lS ICF¥ GFZL VFNZ ;dDFG S[ ;FYv;FY V5DFG4 W'6F SL EL 5F+ YL P .;L 5|FRLG 5Z\5ZF ;[ CD 5}6"To D]ÉT GCL\ CM 5FI[ C{ P O,To UF¥J D[\ ;FZ\U EL ACG Z[XD SM p;SL cANR,GLc VF{Z C]S]DSF{Z SL AC] TYF 0MlZIF VF{Z YFGl;\C SL EFEL Z[XD V5G[ 5lT SL D'tI] S[ 5F¥R DCLG[ S[ AFN UE"JTL CM HFTL C{ P p;[ V5G[ äFZF p9FIF UIF SND U,T GCL ,UTF IC VFH SL GFZL SF 5]~QF ;DFH S[ ;FDG[ 5|lTZMW C{ P VFH JC 5|FRLZ GFZL SF ~5 ,[SZ ;TL4 ;LTF GCL\ ZCGF RFCTL Al<S /S VFW]lGS GFZL AGG[ SF 5|IF; SZ ZCL C{ P lH;D[\ ;DFH SM VF5l¿ EL GCL\ CMGL RFlC/ P ICF¥ Z[XD S[ äFZF V5GL ;F; S[ ;FDG[ lH; -\U ;[ AFT[\ SZTL C{4 p;;[ p;SL lJN|MCL 5|J'l¿ ;FDG[ VFTL C{ P ICF¥ GFZL SM 5]~QF S[ /S51FLI gIFI S[ ;FDG[ ;JF, C{ P ÉIF 5tGL SL D'tI] S[ 5xRFT 5lT N};ZL XFNL SZ ;STF C{ VF{Z 5tGL l;O" HLJG EZ p;S[ N]oB D[\ 0}AL ZC[4 IC p;[ :JLSFZ GCL\ C{ P ÉIF JC DG]QI S[ NFIZ[ D[\ GCL\ VFTL m S." ;DFHM\ D[\ TM GFZL SM lJWJF CMG[ S[ AFN S0[³ VtIFRFZM\ ;[ U]HZGF 50TF C{ P lSgT] ICF¥ D{+[ILHL SL Z[XD VFH GFZL SM DG]QI CMG[ SF UF{ZJ lN,FG[ D[\ lJxJF; ZBTL C{ P 5]~QF SL TZC JC EL V5GL N[C HL VFJxISTF SM 5}ZF SZGF H~ZL ;DhTL C{ JC V5GL ;F; ;[ SCTL C{4 ccDF.IM\ ¦ T]D D[Z[ 5LK[ ÉIM\ 50 U." CM P D[Z[ RF,R,G SL h\0L OCZFGF H~ZL C{ m lAZYF SL KFGALG SZG[ D[\ ,UL CM P VFH SM T]dCFZF A[8F D[ZL HUC CMTF TM 5}KTL lS lS;S[ ;\U ;MIF YF m VA p;SL AF¥C UC ,[ P D[Z[ DZ[ 5LK[ T[ZCL\ TS SF EL ;AZ G SZTF VF{Z ,[ VFTF N};ZL P T]D B]X CM ZCL CMTL lS 5}TSL pH0L lHgNUL A; U." P 5Z D[ZF OHLTF SZG[ 5Z T],L CM Pcc$ .; pâZ6 D[\ Z[XD SF V5GL ;F; S[ 5|lT lJN|MC ;CL C{ P 5|xG I[ EL p9TF C{ lS Z[XD SL ;F; EL GFZL CMT[ C]/ ÉIM\ GFZL S[ 51F D[\ GCL\ ;MR ;STL m TM lOZ CD[\ JCL AFT wIFG D[\ VFTL C{ lS GFZL CL GFZL SL N]xDG TM GCL\ C{ m GFZL SM EL V5GL DFGl;STF D[\ AN,FJ ,FGF CMUF m .; päZ6 D[\ Z[XD SF V5GL ;F; S[ 5|lT lJN|MC CL C{ P 5|xG I[ EL p9TF C{ lS Z[XD SL ;F; EL GFZL CMT[ C]/ ÉIM\ GFZL S[ 51F D[\ GCL\ ;MR ;STL m TM lOZ CD[\ JCL AFT wIFG D[\ VFTL C{ lS GFZL CL GFZL N]xDG TM GCL\ C{ m GFZL SM EL V5GL DFGl;STF D[\ AN,FJ ,FGF CMUF m ;tI SF /[C;F; CMGF RFlC/ V5G[ 5ZFI[ SM E[N ;[ HA TS D]ÉT GCL\ CM 5FI[\U[ TA TS .G ;D:IFVM\ ;[ pAZ 5FGF D]h[ TM D]lxS, ,UTF C{ P VUZ Z[XD S[ HUC 5Z p;SL V5GL 5]+L CMTL TM JC ÉIF ;MRTL m ÉIF Z[XD SL H{;L CF,T JC N[B ;STL YL m V5GL N'lQ8 ;[ N[BGF RFlC/ VUZ p; :YFG 5Z D{\ CMTF IF CMTL TM m V5G[5G SL EFJGF ;[ DG]QI N[B[UF TM AC]T ;FZL ;D:IF/ ;],hFIL HF ;STL C{ m Z[XD SF IC lJN|MC VlWS ;DI TS GCL\ ZC ;STF P /S :+L SM ;DFH D[\ 5lTJ|T WD" SM TM0³G[ SF HM N^0 5Zd5ZF ;[ lD,TF VFIF C{4 p;L ;HF SF ;FDGF Z[XD SM SZGF 50³TF C{ P p;SF H[9 0MlZIF p;SL Vol. 02, Issue – 05-06
(99)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
CtIF SZ N[TF C{ P Z[XD SF ;D:T lJN|MC /S D}S RLB AGSZ ZC HFTF C{ P Z[XD G[ lJN|MC SZG[ SF 5|ItG lSIF ,[lSG 5Z\5ZF S[ ;FDG[ h}SGF 50TF C{ P 5]~QF ;DFH S[ l,/ RFC[ /S 5tGLJ|T WD" lGEFI[ IF GCL\ 5Z\5ZF p;SM SM." N^0 GCL\ N[TL P p;[ SM." ;HF N[G[ SF SFG}G ;DFH S[ 5F; GCL\ C{ P Z[XD SF lJN|MC S;F." BFG[ D[\ HFG[ JF,[ 5X] SL TZC DF+ D]S RLB AGSZ ZC HFTF C{ P lSgT] K, ;[ DFZL UIL V5GL ACG S[ SFlT,M\ SM ;HF N[G[ S[ l,/ K858FTL ;FZ\U HA V5G[ 5lT ;[ gIFI S[ l,/ ;CFITF 5|F%T GCL\ SZ 5FTL HA :JI\ N'lGxRI S[ ;FY CZ VgIFI S[ lJZMW D[\ ZCSZ ;O,TF 5|F%T SZTL C{ P VFH ;DFH D[\ /[;L ;FZ\UM SL ;bT H~ZT C{ HM V5G[ A, 5Z N]xDGM\ SM 5ZF:T SZG[ SL 1FDTF ZBTL C{ P ;FZ\U HFlT ;[ HFl8GL C{ VF{Z :JEFJ ;[ V5GL HFlT S[ ,1F6 p;D[\ DF{h]N C{ P AR5G D[\ U]Z]S], D[\ 5-³L C]." ;FZ\U VTZ5]Z D[\ Z\HLT SL AC] s5tGLf C{ P 5]Z[ UF¥J D[\ ;FZ\U S[ ;DFG ;]\NZ 5-Lvl,BL VF{ZT GCL\ C{ P AR5G D[\ CL ;FZ\U SM ;F{T[,L DF¥ ;[ N}Z ZBG[ S[ l,/ U]Z]S], 5-³G[ E[HF YF P Z\HLT SM V5GL 5-Lvl,BL 5tGL 5Z UJ" H~Z YF P ,[lSG HA 5-F." S[ SFZ6 HFU'lT 5|F%T SZ JC VgIFI S[ lJZMW D[\ B0L ZCG[ SF ;FC; SZTL C{4 JC AFT Z\HLT SM SF¥8[ S[ ;DFG R]EG[ ,UTL C{ P ;FZ\U SM V5[1FF YL SM. EL 5tGL V5G[ 5lT S[ 5F; SZ ;STL C{ lS 5lT Z\HLT V5ZFlWIM\ SM ;HF N[G[ D[\ SM." S;Z GCL\ KM0[\U[ P ,[lSG /[;F C]VF GCL\ P U]Z]S], D[\ 5-L lCdDT VF{Z ;FC; SL DF,lSG ;FZ\U 0MlZIF SM ;HF N[G[ S[ S." 5|IF; SZTL C{ P ;FZ\U /S VFW]lGS GFZL C{ lH;D[\ lCdDT VF{Z ;FC; DFGM S}8vS}8 SZ EZF C]VF C{ P ACG Z[XD S[ ;FY ;;]ZF, D[\ CM ZC[ jIJCFZ S[ SFZ6 p;[ V5G[ 3Z ,[ HFG[ SF ;FC; EL JC lNBFTL C{ P .TGF CL GCL\ Z[XD S[ CtIFZ[ SM ;HF N[G[ SL 9FG D[\ JC UF¥J S[ ,MUM\ ;[ N]xDGL DM, ,[TL C{ P p;SF 5|lTZMW N[BSZ HA p;[ 0ZFG[ S[ l,/ ZF:T[ D[\ ZMSSZ K[0F HFTF C{ TM JC 0MlZIF SM D]\CTM0 HJFA N[TL C{ P v cc;FZ\U G[ VFJ NBF G TFJ4 ,FT DFZL p;SL HF¥WM S[ ALR v NF¥TL .; TZ EL\RL p;G[4 lS 0MlZIF SL Cl0ŸIF RAF ZCL CM P T]h[ .; AN;,}SL SF DHF G RBF lNIF TM D[ZF GFD ;FZ\U GCL\ Pcc? ;FZ\U A0³L lCdDT S[ ;FY 0MlZIF SF 5|lTZMW D[\ B0L ZCTL C{ P JC HFGT[ C]/ lS 0MlZIF SM ;HF lN,FGF VFU ;[ B[,G[ S[ AZFAZ C{ ,[lSG CFZGF ;FZ\U S[ :JEFJ D[\ GCL\ C{ P Z\HLT SM ;FZ\U S[ .; :JEFJ 5Z UJ" C{ P VF{Z SCTF C{ v ccD{\ 5LK[ GCL\ C8}\UF P ;FZ\U H{;L T[H SL WGL :+L ;ASM lD,TL C{ ÉIF m SD ;[ SD V5GL AFT SM CM9M\ TS ,FG[ SF ;FC; TM SZTL C{ Pcc& ;FZ\U SF ;FC; SF RZDMtSQF" 0MlZIF S[ lGNM"QF K}8G[ S[ 5xRFTŸ lNBF." N[TF C{ P HM Z\HLT VFZ\E D[\ 5]~QF :JEFJFG];FZ V5GL ;FB HDFG[ S[ l,/ 0MlZIF SM ;HF lN,FG[ SL AFT SZTF C{4 ,[lSG 0MlZIF SFG}G SL SDHMlZIM\ ;[ K}8 HFTF C{ P TA Z\HLT ;FZ\U SM ;FY N[G[ ;[ D]SZ HFTF C{ P V5G[ A[8[ R\NG SM EL 0MlZIF S[ 0Z ;[ D]SZ HFTF C{ P V5G[ A[8[ R\NG SM EL 0MlZIF S[ 0Z ;[ XCZ D[\ V5G[ RFRF S[ 5F; E[H N[GF 50TF C{ P DF¥ SL DDTF ;[ K[0³BFGL CMTL C{ TM /S DF¥ SF ìNI HFG 5Z B[,G[ ;[ EL GCL\ 0ZTL P J{;[ CL ;FZ\U R\NG S[ lJZC ;[ 5Ll0T CMSZ VgIFI SF 5|lTSFZ SZG[ SF lGxRI SZ ,[TL C{P ;FZ\U V5G[ :JA, ;[ .G ;A AFTM\ S[ VFU[ G h]SSZ JLZIMâF SL TZC ,0GF RFCTL C{ P I]â S[ D{NFG ;[ EFUG[JF,L 1F+F6L JC GCL\ C{ P S{,F;l;\C SM A],FSZ 0MlZIF SM S]xTL S[ D{NFG D[\ CZFSZ V5GL CFZ SF AN,F ,[TL C{ P D{+[ILHL G[ ;FZ\U S[ RlZ+ D[\ VNŸE}T 5|lTZMW4 lJN|MC 5|:YFl5T lSIF C{ P N};ZL TZO ;FZ\U äFZF p9F/ U/ SND ;[ 0MlZIF VF{Z Z\HLT S[ 5lZJFZ D[\ N]xDGL A-³ HFTL C{ P ,[lSG ;FZ\U SM V5GL HLT SL B]XL C{ P SELvSEL ;FZ\U SM V5G[ ;FC; 5Z VFxRI" ,UG[ ,UTF C{ P TA VgI VF{ZTM\ S[ ;DFG U,T AFTM\ SM U,T DFGSZ R]5 A{9G[ SF :JEFJ EL 5|F%T SZGF RFCTL C{ lSgT] JC p;;[ GCL\ CM 5FTF JC p;SF :JEFJ C{ P JC SCTL C{ v ccD{\ N};ZL VF{ZTM\ SL TZC ÉIM\ GCL\ ZCTL m D{\ HM SZ ZCL C}¥4 UF¥J D[\ VF{Z SM." ÉIM\ GCL\ SZ ZCL m HM AFT[ U,T C{\4 pGSM\ VF{ZT[\ U,T EL DFGTL C{4 5Z DNM" SL N]lGIF D[\ NB, TM GCL\ N[TL P D{\ W}\WF l;ZFGF E},SZ VBF0[ 5Z SFGvVF¥B[ 8F¥U[ ZCL ,MSZLlT E}, HFGF BTF GCL\ C{ ÉIF m VdDF SL AFT IFN VFTL C{4 E,[ Sept. – Dec., 2014
(100)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
JC ;F{T[,L YL\4 5Z SCTL YL\4 5Z SCTL ;CL YL\ v cc;FZ\U4 T[ZL VFNT[\ T]h[ CL N]B N[\UL P A[8L SL HFT .TGL B]N lCdDT Pcc* D{+[ILHL G[ 5]~QF ;DFH SM A[ZCDL -\U ;[ ,TF0[ C{4 lS\T] GFZL 5|lTZMWL N'lQ8 S[ ;FDG[ 5]~QF RlZ+M\ SM DFT BFGL 50TL C{ P ICF¥ 0MlZIF S[ 0Z ;[ N}Z U/ V5G[ A[8[ R\NG SM JF5; ,FG[ SL lCdDT lNBFSZ ;FZ\U Z\HLT S[ 5]~QFL VCDŸ SM RSGFR]Z SZ N[TL C{ P lH;;[ N]oBL Z\HLT pZ 5Z VgIFIvVtIFRFZ SZTF C{ P XZFA S[ GX[ D[\ TZCvTZC S[ ,F\KG ,UFGF DFZv5L8 SZGF4 UFl,IF¥ N[GF VFlN SFD p;S[ l,/ VFD AG HFT[ C{\ P lSgT] ;FZ\U RFS S[ 5tYZ ;[ TZFX[ C]/ RFS] SL TZC lS;LS[ l,/ EL HFG ,[JF CM ;STL C{ P ;FZ\U V5G[ 5lT S[ ;FDG[ 5|lTZMW ;[ V5G[ pNŸx[ I SM 5}6" SZG[ S[ l,/ VFU[ A-TL C{ P Z\HLT SF jIJCFZ VF{Z ;FZ\U SF ;FC; ;LW[v;LW[ ;FZ\U SM lJN|MCL AGF N[T[ C{ P R\NG S[ lJZC D[\ N]oBL ;FZ\U VS[,5[ G SM N}Z SZG[ S[ l,/ zLWZ SF ;FY lD,TF C{ HM UF¥J SF lX1FS YF P zLWZ SL ;CFITF ;[ R\NG SM JF5; ,FSZ Z\HLT S[ lG6"I S[ lJZMW D[\ HFTL C{ P ;FZ\U S[ :JEFJ D[\ 5|lTZMW SL EFJGF AR5G ;[ CL C{ P lJN|MlC6L ;FZ\U Z\HLT S[ U,T jIJCFZ S[ 5|lT lJN|MC SZT[vSZT[ zLWZ S[ .TG[ 5F; HFTL C{ lS ;DU| UF¥J D[\ NMGM\ SL RRF" CMG[ ,UTL C{ P pGS[ ;\A\WM ;[ AF{B,FIF C]VF Z\HLT HA zLWZ SM A[ZCDL ;[ 5L8TF C{ TM ;FZ\U VF{Z EL lJN|MCL ~5 WFZ6 SZ ,[TL C{ P ;EL G{lTS AgWGM\ SM TM0SZ zLWZ ;[ XFZLlZS ;\A\W :YFl5T SZ ,[TL C{ P .;D[\ p;[ SCL EL V5ZFWAMW GCL ,UTF C{ P lSgT] Z\HLT SL l:YlT p; 5C,JFG H{;L YL4 HM AZ;M\ ;[ lJHIL CMTF ZCF CM4 lH;[ SM." ;DFgI GIF 5C,JFG VFSZ 5ZF:T SZ N[\ P V5G[ 5lT S[ 5|lT lJN|MC SF 5|TLS C{ ;FZ\U SF zLWZ S[ 5|lT V5G[ ;TLtJ SF ;D5"6 Pcc( zLWZ S[ 9LS CMG[ TS ;[JF SZS[ ;FZ\U IC l;â SZTL C{ lS 5lT äFZF p9F/ U/ U,T SND SM h[, GCL\ ;STL P ;FZ\U /SFlWSFZ RFCG[ JF,[ 5]~QF ;DFH SM p; ;DI ;A;[ A0F WÉSF N[TL C{4 HA JC 5lT S[ :YFG 5Z R]GFJ SF 5RF" EZSZ 5Z\5ZFUT :+L WD" S[ 5|lTZMW D[\ VF{Z ,MSlCT S[ l,/ R]GFJ D[\ B0L ZCTL C{ P VF{Z HLT EL HFTL C{ P R]GFJ S[ ;DI UF¥J SL ;EL VF{ZTM\ SF ;FZ\U S[ ;FY CMGF TYF p;S[ lJZMlWIM\ SF p;;[ 0ZGF p;SL lJHI C{ P ;FZ\U S[ 5|lTZMWL :JEFJ S[ ;\NE" D[\ 0¶F@ DW] ;gW]G[ p5I]ÉT CL l,BF C{ v cc;FZ\U SF lJN|MC IF{GvG{lTSTF S[ NMU,[ DFGN^0M\ S[ lJ~â U|FDL6 ä[QFM\ S[ lJZ]â P 5lT äFZF lD,G[ JF,F V5DFG VF{Z JFt;<I SL KLGFvh58L p;[ VF{Z EL lJN|MCL SZ N[T[ C{ Pcc) ;FZ\U ;DU| p5gIF; D[\ S." :TZM\ 5Z ,0TL C{ v ;A;[ 5C,[ V5G[ VF5 ;[4 V5G[ VgNZ A{9L p; ;FZ\U ;[ HM 5Zd5ZFUT C{4 WZ S[ ;N:IM\ ;[ TYF UF¥J S[ ,MUM\ ;[ P 5lT HA p;[ J:T] AGFSZ ZBGF RFCTF YF4 ;FZ\U p;;[ ;\3QF" SZS[ V5G[ VF5SM cjIlÉTc AGFSZ ZBTL C{ P p5gIF; D[\ ;FZ\U S[ V,FJF U],S\NL4 S,FJTL4 RFRL4 ,F{Ul;ZL ALAL VFlN VF{ZT[\ ;FZ\U SL TFST AGSZ p;S[ 5LK[ B0L ZCTL C{ P 0M@ DW] ;gW] .GS[ ;\NE" D[\ SCTL C{ v ccRFS SL VF{ZT[\ 5]~QF ;DFH 5Z EFZL 50³ ZCL C{\ P SCL\ N[C TF5 S[ SFZ6 SCL 5]~QFvGFZL S[ l,/ AG[ V,UvV,U DFGN^0M\ S[ SFZ6 VF{Z SCL\ V5G[ AF{lâS lJSF; S[ SFZ6 P I[ VF{ZT[\ pG UMZL D[DM\ ;[ EL VFU[ C{4 HM ZF;vZ\U4 GFRvUFG[ SF ;FY TM N[TL YL4 5Z JFI;ZFI IF XF;S SEL GCL\ AGL P RFS SL ;FZ\U R]GFJ HLTSZ V5GF Vl:TtJ VF{Z lJN|MC DF+ ;FY"S SZG[ SF ;\S<5 l,/ C{ Pcc!_ ,dA[ VZ;[ ;[ 5Ll0³T4 XMlQFT4 lJJX GFZLG[ VFH ;DFH S[ ;FDG[ ;\3QF" SZ V5G[ VlWSFZM\ ;[ ;HU GFZL lJN|MC SZG[ SF ;FDyI" EL 5|F%T SZG[ D[\ ;O, C]." C{ P p;S[ ;FYv;FY UF¥J SL ZFHGLlT4 ;ZSFZL SFDSFH4 UF¥J SL HFlTv5F¥lT SL jIJ:YF VFlN SF EL ,[lBSFG[ jIF5S lR+6 lSIF C{ P p5gIF; D[\ ;ZSFZL :S}, S[ C{0DF:8Z YFGl;\C V5G[ jIlÉTUT :JFY" S[ l,/ ArRM\ SM O{, SZ4 8I]XG ;[ 5{;[ SDFGF4 :S}, lAl<0\U S[ GFD 5Z 5{;[ SDFGF VFlN Wl8IF SFDM\ S[ 5|lT zLWZ S[ DG D[\ lJN|MC SF EFJ lGDF"6 CMTF C{4 VF{Z JC YFGl;\C SF TAFN,F SZJFTF C{ P
Vol. 02, Issue – 05-06
(101)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
S]dCFZ S[ RFS 5Z 5C]¥RG[ S[ 5C,[ ;]BL lDÎL SF SM." D}<I GCL\ CMTF4 SFOL ;\3QF" S[ AFN 5|lÊIF D[\ ;[ U]HZG[ S[ AFN RFS 5Z R-TL C{ VF{Z S." AFZ VFSFZ 5FG[ S[ l,/ l58F." EL CMTL C{ P AFN D[\ HFSZ /S lDÎL V,UvV,U J:T]/¥ D8S[ S[ ~5 D[\ V5GF Vl:TtJ lGDF"6 SZTL C{ P J{;[ CL RFS p5gIF; S[ RlZ+ ;\3QF" S[ AFN V5GF V,U Vl:TtJ lGDF"6 SZT[ C{ P ;FZ\U EL HA ;FC; S[ ;CFZ[ V5GF V,U Vl:TtJ lGDF"6 SZG[ S[ 5|IF; D[\ p;[ NAFG[ SF 5|ItG lSIF HFTF C{ P lSgT] VtIFRFZM\ SF 5|lTSFZ SZS[ ;FZ\U V5G[ ;D:T lJN|MC SM /S GIF VFSFZ N[SZ V5G[ Vl:TtJ SF lGDF"6 SZTL C{ P VF{Z gIFI S[ l,/ GFZL G[ VFH 5|lTZMW SZG[ SL 1FDTF 5|F%T SZ ,L C{ VF{Z 5Zd5ZFUT SFZF D[\ ;[ D]lÉT SF ZF:TF BMHG[ SL 5C, CL GCL\ SL Al<S ;O, 5lZ6FD EL 5|F%T SZG[ ,UL C{ P GFZL HLJG ;[ H]0L CZ ;D:IF TYF p;;[ lGS,G[ SF ZF:TF :JI\ -}\-G[ D[\ SFlA, CM R]SL C{ P ;\NE" !@ 2@ #@ $@ ?@ &@ *@ (@ )@ !_@
;\S[T ;]NX[ A+F4 GFZL Vl:DTF4 lCgNL p5gIF;M\ D[\ v 5'@ ! 0¶F@ 5|7F X]É,4 cp5,laWc4 DFR"v!))(4 :+L JFNL ,[BG 0¶F@ DW] ;gW]4 DlC,F p5gIF;SFZ4 5'@ !_* D{+[IL 5]Q5F4 cRFSc4 5'@ !) JCL4 5'@ $& JCL4 5'@ $? JCL4 5'@ !$_ ;DSF,LG EFZTLI ;FlCtI4 l;TdAZvVÉT}AZ4 !))( 0¶F@ DW] ;gW]4 DlC,F p5gIF;SFZ4 5'@ !!& JCL4 5'@ !!)
Sept. – Dec., 2014
(102)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ितवमान में िंस्कृ त भार्षा की आिश्यकता डॉ. कटाररया दीपक गेिंाभाई1 .; VFW]lGS I]U D[\ ;\:S'T EFQFF SL VFJxISTF VlWS HFG 50TL C{ ã IC lJQFI lC GlC .;SL RRF" SF EL VlWS DCtJ C{ ã ;\:S'T EFQFF SF jIJCFZLS EFQFF S[ ~5 D[\ VG[S ~5 D[\ IMUNFG ZCF C{ ã .; VFW]lGS I]U D[ S. SFI" S[<SI],[8Z ;[ lSI[ HFT[ C{ ã VFW]lGS lJ7FFG S[ SC[ VG];FZ .; I\+F S[ ,LI[ CDFZL ;\:S'T EFQFF lC ;A;[ VlWS D[, ZBTL C{ ã ;\:S'T EFQFF SF DCtJ úJ\ p5IMU VG[SlJW 1F[+FM D[ CM ;STF C{ ã 5]ZFTtJXF:+F S[ 1F[+F D[\ ;\:S'T EFQFF S[ 7FFG SL VFJxISTF lJX[QF ~5;[ N|xIDFG CMTL C{ ã ptBGG S[ ;DI 5Z VJX[QFF[ S[ J6"GM SF VwIIG SZG[ S[ ,LI[ ;\:S'T ;FlCtI S[ U|\Y p5IMUL ;FALT CM ;ST[ C{ ã .;L EFQFF S[ SFZ6 5]ZFTG SF, SL GUZZRGF4 U'ClGDF"64 H, jIJ:YF VMZ p;S[ lGID .G ;EL RRF"VF[ SF 5TF CD[\ ,UTF C{ ã VJ:SZ`RE|D:IgNlGSFlNlEo ã RT]Q5Y;]Z:YFGZyIFDFUF"gGMZMWI[T ãã s GFZN :D'lTof DCFGUZ S[ DCFDFU" D[ JQFF" SF 5FGL VAFlWT SZG[ S[ ,LI[ DCFDFUF"[ S[ KMZ GF,M SF 5|agW lSIF UIF YF ã p; ;DI D[ IFGL 5[ZFTG I]U D[ DSFGM SM DFU" SL NMGM VMZ AGFIF UFIF YF ã lH; SFZ6 DCFDFU" SF VlTS|D6 G CM ;S[ VMZ NMGM TZO S[ ,MUM SM DFU" SF p5IMU SZG[ D[ ;Z,TF ZC[ ã U'ClGDF"6 ú[S lC 5\lüT D[ SLIF HFTF YF ã lH; SFZG GUZZRGF ;]jIJl:YT ,UTL YL ã VFW]lGS SF, D[ N[B[ TM o 5]ZFTG SF, S[ SL;LEL lGID SF 5F,G CMTF GCL lNBTF C{ lGIDM p<,\WG SZT[ C]I[ .; I]U D[ VjIJl:YT U'C lGDF"6 lSIF HF ZCF C{ã H, lGU"DG SL jIJ:YF EL IMuI ~5 ;[ GlC SL U. C{ ã 5|FlRG EFZT D[\ X{<I lRlSt;F D[ EL SF{X<I ZCF YF ã .;S[ lJQFI D[ CD CDFZ[ VFI]J["N SF pNFCZ6 N[ ;ST[ C{ ã 5|FlRG SF, D[ CDFZ[ N[X D\[ VG[S 5|SFZ SL U\EL\Z X:+lS|IF SZS[ A0[v;[vA0[ ZMUM SF lGNFG lSIF HFTF YF ã ZMUL SM D]lrKT SZS[ p;SL X<I lS|IF SZG[ SF 7FFG EL CDFZ[ 5}J"HM SM YF ã 3FT]XF:+F S[ lJQFI D\[ EL CD IC UJ" ;[ SC XST[ C{ SL p; I]U D[ 3FT]XF:+F EL Vl3S lJSl;T YF ã ICF 5Z D[ 0MP ;]GgNF XF:+FL S[ ZL;R" 5[5Z SL HM ;\:S'T D[ C{ p;S[ ú[S 5[Z[U|FO SF p<,[B SZGF RFC\]UF ã 3FT]XFF:+F lJQFI[ IlN JüTjI\ R[T 5|FlRG DFZT[ 3FT]XF:+F\ T] VlTlJSl:TXF:+FlElT JüT\] XüIT[ ã ú[SFNXXTFaNF{ DC\DNLI[G lJN]QFFL V,lA~l6GF TtSF,LGZF;FIGXF:+F lJQFI[ lJl,lBTDl:T ã Z;FIGXF:+F\ êlSlDIFê ( ALCHEMY) .lT GFdGF lGlN"Q8D T:I ,[BG[ ã êlSlDIFê GFD lSD m HGFo JNlgT IT 5]ZFTG SF,[ VFI;:I ;]J6" ST\] VXüT\]JG ã TltSlEgN=HF,DF;LT m G{J ã TT] 3FTMo 5ZDF6]GF\ 5lZJT"GD[6 VF;LT ã IYF SFZS\ IYFlJ3\ 5ZDF6}GF\ 5lZJT"GDI[l1FTDF;LT T<ST\] ;DHYF" o VF;G V:Dt5}J"HF o ã JI\ ;J"[ l5T,WFT\]lgFldFTFlG G{SlJWFlG J:T}lG p5I\]GHD o ã l5T,\ T] ú[S N=jII]üTD},WFT]GF"l:T ã lSgT\] TT\ êN:TFê (ZINK) WFTF{o VgI WFT\] lDz6[G HFTo 5lZ6FDo ã 3FT]eI o E:DlGlT 5|lSIFDl5 T[ HFGlgT :D ã s0MP ;]GgNF XF:+FL S[ lZ;R" 5[5Z D[ ;[ ãf CDFZ[ 5}J"H lJW]T S[ p5IMU S[ AFZ[ D[ EL HFGT[ Y[ ã 5|FlRG EFZT S[ lJ7FFGL lJW]T SF Ko 5|SFZD[ lJEFHG SZT[ Y[ HM .; 5|SFZ C{ ã 1
डॉ. कटाररया दीपक गेिंाभाई
Ph.D. (िंस्कृ त) लिघाननया युननिर्मिटी, पचेरी बिी, झूंझूनुं (राजस्थान)
Vol. 02, Issue – 05-06
(103)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
!P Tl0T v SF{X[IJ:+F:5"[G R TJRF:SF,G[G pt5FlNT lJW]T ã @P ;F{NFlDGL v CF8SFGF\ ZtGFGF\ JF SFR3QF"6[G ;D]t5FlNTF lJW]T ã #P lJW]T v D[W[QF] pt5gGF RY{A R H,AFQ5[ ;D]t5FlNTF lJW]T ã $P XTSM8L v XTWFT]B^0[o lGlD"TF lJW]T ã 5P C=FlNGL v CN[ lGlD"TF lJW]T ã 6. VXlG v ,MC56»LSFlEo lGlD"TF lJW]T ã .; SF J6"G VUt:I ;\lCTF D[ .; 5|SFZ lD,TF C{ ã ;\:YF%I[ D'6DI[ 5F+F[ TFD|5+F\ ;];\:S'TD ã KFNI[lrKlVU|LJ[6 RFNF"lDo SFQ85F\;]lD ãã VG[G H,E1FM0l:T 5|F6MGFN[QF] JFI]QF] ã úJ\ XTFGF\ SeEFGF\ ;\IMUo SFI" S't:D]To ãã sVUtI ;\lCTFf .; 5|SFZ CD[ 5TF R,TF C{ SL 5]ZFTG SF, S[ DG]QIHFlT S[ ,MU AC]T A]l®XF,L úJ\ ;DHNFZ Y[ ã J[ 5|S'lT S[ ;FWGM SF ;lC p5IMU SZS[ EL CDFZ[ VFW]lGS I[U ;[ EL VFU[ Y[ ã HA SL CD lJSF; S[ GFD 5Z S[J, 5|N]QF6 CL 5|N]QF6 5IF"JZ6 D[ 0F, ZC[ C{ ã ;\:S'T EFQFF SF 7FFG 5FSZ 5[ZFTG I]U S[ HG v HLJG SF ZC:I ;DhSZ .; I]U D[ J{;L CL lHJG X{,L HLJG[ ;[ 5|N]QF6 lJS8 ;DI CD N}Z EUF ;ST[ C{ ã 5FNl85 !P zLDN JFl<DSL ZFDFI6D v RMBdAF lJWFEJG4 JFZF6;L4 1157 2. DIDTD vv VOL.I, Tr. by bruno Dageng, Indira Gandhi- National Centre, for the Arts, New Delhi – 17. 3. VD'T JlQF"6L v sVFI]J{"N IMUXF:+FIMo ;Nl; RlR"TXMW5+F ;\S,Df ed. k. Kamala and Dr. Sharma, s;\:S'T 5lZ;N C{N|FAFN v @__$f $P Metallurgy in Sanskrit literature; Dr. V. K. Didolkar Sanskrita Bharti, New Delhi, 2001.
Sept. – Dec., 2014
(104)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ध्रूनमिं के काव्यों में िामानजक एिं राजनीनतक व्यंग्य रुपापरा रनश्म डी.1 ध्रूनमिं के काव्यों में िामानजक व्यंग्य : “आजकिं कोई आदमी जूते की नाप िे बािंर निंीं िंै दफर भी मुझे ख्यािं रिंता िंै की पेशि े र िंाथो और फटे हुए जूतों के बीच किंीं-न किंीं एक अंदर आदमी िंै नजि पर टााँके पिते िंै जो जूते िे झांकती हुई अंगिं ु ी की चोट छाती पर िंथोडो की तरिं ििंता िंै |”१ कनि का ह्रदय अत्यंत भािुक िंोता िंै | युगीन पररनस्थनतयों की उथिं-उन्िंें िामान्य इं िान िे ज्यादा छू जाती िंै | ध्रूनमिंजी का काव्य पररनस्थनतयों की उथिं-पुथिं का काव्य िंै | देश स्ितंत्रता के िाथ जो आकांक्षाए िंोगो के ददिंो में जन्मी थी िे टू टने िंगी | राजनीनतक स्िाथविंोिंुपता के चिंते गरीबी, बेकारी और अनेक बददयाव िमाज में िक्षम बनती गई | नजििे िामानजक मूल्यों का निघटन िंो गया ध्रूनमिंजी ने अपने काव्योमें इन बेरूख िामानजक बददयोंको अत्यंत तीखे स्िर देकर व्यंग्य के रूप में प्रस्तुत दकया | ग्रामीण ि शिंरी िमाज की उन तमाम गंददकयों को निंपा जो िमाज को अंदर िे कु दव रिंी थी | आधुननकीकरण के बढ़ते पाश्चात्य अनुकरण कािंी नतीजा था नजिने भारतीय िमाजका ित्यानाश कर ददया | नजि िमाज में इं िान निफव जीने के नाम पर नजन्दगी बिर कर रिंा िंो, जिंााँ अाँधरे ी कोठररयों में स्त्री-देिं व्यापार मज़बूरी बन जाय ऐिे शिंरी कस्बे िमाज जीिन को ध्रूनमिंजी िबके िामने िंाकर व्यंग्य किा तादक अपने आपको िुधरे हुए िंोगो के मुखौटे खुिंे िंो िके | यथा – “नपकननक िे िंौटी हुई िंडदकयों प्रेमगीतो के गुिंारे करती िंै िबिे अच्छे मनस्तष्क आराम कु िी पर नचत पिे िंै |”२ िंज्जाजनक िामानजक इन नििंनगयो को ध्रूनमिंजी ने बहुत अंश तक खुद भी भुगता था | उनका जीिन िदा अभािो िे ग्रस्त था | इिनिंए उन्िंें पता था दक दकि तरिं इिमें इन्िान खत्म िंो जाता िंै | िे निंखते िंै – “मेरे िंाथ कािंे िंै मेरी आाँखों में जािंे िंै | मेरी जुबान चुप िंै िंोठो पर तािंे िंै | टखनो में जािा िंै मेरा जीिन बिंार िंटकती हुई नकर का नाडा िंै | 1
रुपापरा रनश्म डी.
ऊना, निद्यानगर िोिायटी , देिंिाडा रोड, ब्िंोक नं.- A/10, ता. ऊना , नज.- गीर-िोमनाथ
Vol. 02, Issue – 05-06
(105)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal मुझे मेरे ददवने नपछाडा िंै |३
िमाजिाद के नाम पर कु छ चापिंुि िंोग अपना स्िाथव निद्ध कर रिंे थे, ऐिे िंोगो को ध्रूनमिंने आडे िंाथ निंया – “मैंने नजिकी पूछ उठाई िंै , उिको मादा पाया िंै ये िबके िब नतजोररयों के दुभानर्षये िंै |”४ ध्रूनमिंजी के काव्य में तत्कािंीन िामानजक नारी तथा यौन िमस्याओं को भी अपने व्यंग्य का निर्षय बनाया िंै | प्याररूपी मकान तिंाशते –तिंाशते नारी एक धमवशािंा बन जाती िंै नजिमे कु छ िंोग पैिे देकर एक-दो राते गुजारकर चिंदेते िंै | यथा – “एक िंपण ू व स्त्री िंोने िे पिंिंे िंी गभावधान की प्रदिया िे गुजरते हुए उिने जाना दक प्यार घनी आबादीिािंी बनस्तयों में मकान की तिंाश िंै िंगातार बाररश में भीगते हुए उिने जाना दक िंर िंिकी तीिरे गभावधान के बाद धमवशािंा िंो जाती िंै |”५ आम आदमी जो दक िमाज का िबिे दु:खी प्राणी िंै, ििं निफव कमरे में दुननया देखता िंै | िमाज निफव ििं किंने के निंए जुडा िंै | क्योंदक ििं अच्छी तरिं िे जानता िंै की जो खतरा घर िे िंै िमाज िे निंीं | यथा – “िंर अच्छे नागररक की तरिं खतरे का िायरन बजते िंी मैंने अपनी नखडदकयों के परदे नगरा ददये िंै | खतरा इन ददनों बािंर की निंीं बनल्क भीतर की रौशनी िे िंै |”६ इि तरिं िंम देखते िंै की ध्रूनमिंजी की कनिताओमें िामानजक अध:पतन िाधारण आदमी और शिंरी नगरीय खोखिंी िभ्यता का खुिंआ े म पदावफाि दकया िंै | नग्नता-कु नत्ितता के नििा कु छ निंीं बाकी रिंा | उनकी तीखी व्यंग्य की धारिे िमाज का िंर िगव जो मुखौटो में जी रिंा था, नग्न िंो जाता िंै | ध्रूनमिं की कनिताओ में प्रस्तुत राजनीनतक व्यंग्य : ‘िंोकतंत्र के इि अमानिीय िंकट के िमय कनितओ के झररए में भारतीय िामपंथ के चररत्र को भ्रि िंोने िे बचा िकूं गा’ |७ िाठोतरी निंन्दी काव्य के चमकते नितारे नमिं ध्रूनमिंजी ने अपने जीिनकािं की पूाँजी िमान तीन काव्य िंग्रिं ‘िंिद िे ििक तक’, ‘किं िुनना मुझे’ तथा ‘िुदामा पाण्डे का प्रजातंत्र’ को अपनी अल्पायु में िंी िंमें देकर
Sept. – Dec., 2014
(106)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
नबदा िंो गए | और दे गए उनके पीछे नछपे भािो की पतो को ढू ंढने का काम | यिं काम बहुत मंद गनत िे चिं रिंा िंै क्योंदक िास्ति में ध्रूनमिंजी को तथा उनके काव्य को जानता, िमझना िंोिंे के चने चबाने जैिा काम िंै | उनका िमकािंीन बााँध इतना गिंरा और िाथवक िंै की खुद उन्िंें िंी िमकािंीनता का दस्तािेज किं िंे | निफव उनके राजनीनतक व्यंग्य को देखे तो ििं गुरावनेिािंे िंै | कु छ आिंोचक उनकी राजनीनतक व्यंग्यात्मक िोच को न िमझ पाने के कारण ‘राजनीनतक नारे बाजी’ का कनि किंकर चिंता कर देते िंै | पर कु छ िक्षम आिंोचक उनको नये ढंग की अनभव्यनिका अगुआ भी मानते िंै | ठोि जीिन िंदभव और राजनीनत को अनुभि का निर्षय बनाकर अपने िमकािंीनो में ििावनधक चमकदार, ताजे और गुरावनेिािंे व्यंग्य का प्रयोग दकया | ध्रूनमिंजी के गुरावनेिािंे राजनीनतक व्यंग्य को पढने के बाद ऐिा अिंिाि िंोता िंै दक निंन्दी कनिता यिंााँ पिंिंीबार ििक िे िंिद में प्रिेश करती िंै | और दुिरे प्रजातंत्र की तिंाश का आह्िान करती िंै | मेरी द्रनि िे िािंी िफिं कनि िंै जो अपने युग को उनके ििंी पररप्रेक्ष्यमें प्रस्तुत करे | निफव िािं-िािंी और गुटबंदी िब करते िंै | आज ितवमान में भी जब िता प्रजा पर िंािी िंो चुकी िंै, उनके स्िैनच्छक अनधकारों को ग्रि रिंी िंै तब तो ध्रूनमिंजी का यिं गुरावनेिािंे राजनीनतक व्यंग्य और भी प्रािंनगक बन जाता िंै | आज की राजनीनत दकि तरिं अराजकतािादी शनियों के िंाथो का नखिंौना बनती जा रिंी िंै और उिमें अनधकारों की ‘िंत्या’ का िचवस्ि बढ़ता जा रिंा िंै, चुनाि के नाम पर दकि तरिं प्रजा के पैिे पर गुिंिं े की जाती िंै उि पर भी घूनमिं की ननम्न काव्य पंनि नबिंकु िं जनता की आिाज बनकर प्रस्तुत िंोती िंै – “इि देश में अिंख्य रोग िंै, और उनका एक मात्र इिंाज चुनाि िंै िारा मािंौिं जब एक चुनाि की तैयारी में मशगुिं िंै ििंााँ जीिन अब भी िंिद की कारिाई िे बािंर ननकािंे गए िाक्य की तरिं निस्तृत िंै |”८ राजनीनत में घुिी निधान्तिंीनता, िता के प्रनत िंगाि, नारे बाजी, व्यिस्था के नाम पर राजनैनतक पार्टटयों द्वारा अपनी िता को बनाए रखने का प्रयत्न, प्रगनत की और िे जाने की बजाय पतन की और िंी धके िंे जा रिंे िंै | इि अमानिीय राजनीनतक िंकट पर ध्रूनमिंजी गुरावना निंीं भूिंते िे निंखते िंै –
“न कोई प्रजा िंै न कोई तंत्र िंै यिं आदमी के नखिंाफ आदमी का खुिंा-िा र्षड्यन्त्र िंै |”९ िंिद में जनता के किंे जाने िािंे िेिक दकि तरिं अपना आपिी उल्िंु िीधा करने के निंए अपनी मयावदा तथा िीर को भी ऐिे तैिे कर रिंे िंै इिका नचत्रण िंम आए-ददन िंिद निधानिभाओ में देखते िंै | ध्रूनमिं ने यिंााँ तीखापण ददखाया और उनकी अिनिंयत को बेनकाब दकया – “मेने देखा िंर तरफ रं ग नबरं ग झंडे पिंरा दे रिंे िंै, नगरनगट की तरिं रं ग बदिंते हुए गुट िे गुट टकरा रिंे िंै, िे एक दुिरे िे दांता दकिं-दकिं कर रिंे िंै एक दुिरे को दूर-दूर नबिं-नबिं कर रिंे िंै |”१०
Vol. 02, Issue – 05-06
(107)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
िंक्षेप में ध्रूनमिंजी अपने इि तरिं के गुरावनेिािंे राजनीनतक व्यंग्य के माध्यम िे जनता को राजनीनतक चुनाि और नेताओकी अिनिंयत ददखाना, िमझना चािंते थे | िे राजनीनतक व्यंग्यो के ििंारे िपनो के िौदागरों की किंई खोिंकर आम आदमी को िािधान करना चािंते थे और अपने िंिैधाननक अनधकारों और अपनी नागररक फरजो को एिंिाि कराना चािंते थे, जो आज भी उतना िंी प्रािंनगक िंै यथा – “िंे भाई ! अगर चािंते िंो की िंिा का रुख बदिंे तो एक काम करो !! िंिद जाम करने िे बिंेतर िंै ििक जाम करो |”११ िंदभव (१)
िंिद िे ििक तक – ध्रूनमिं, राजकमिं प्रकाशन, पृ - ५६
(२)
किं िुनना मुझे : ध्रूनमिं (निपक्ष का कनि ध्रूनमिं – राहुिं, पृ - २९
(३)
किं िुनना मुझे : ध्रूनमिं (निपक्ष का कनि ध्रूनमिं – राहुिं, पृ - २५
(४)
िंिद िे ििक तक – ध्रूनमिं – पृ -१३९
(५)
िंिद िे ििक तक – ध्रूनमिं – पृ - ०९
(६)
िंिद िे ििक तक – ध्रूनमिं – पृ – ७४
(७) िुदामा पाण्डे का प्रजातंत्र – ध्रूनमिं – पृ – ८१ (८) िंिद िे ििक तक – ध्रूनमिं – पृ – ११९ (९) िुदामा पाण्डे का प्रजातंत्र (कठघरे का किी ध्रूनमिं – गु.तु. अिेकर के आमुख िे िमादृत (१०) िंिद िे ििक तक – ध्रूनमिं – पृ – ११७-११८ (११) िुदामा पाण्डे का प्रजातंत्र – ध्रूनमिं (कठघरे का किी ध्रूनमिं – गु.तु. अिेकर के आमुख िे िमादृत
Sept. – Dec., 2014
(108)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
भारत के बाँटिारे के पररप्रेक्ष्य में : लजदा मुिंािरे
राठोड िोनिं डी.1 :JT\+TF S[ AFN lC\NL p5gIF;M\ SM UlT D[\ TLJ|TF ;[ 5lZJT"G VFIF C{ P VF{Z p;S[ :J~5 D[\ GIL 5|J'l¿IM\ SF ;DFCFZ C]VF C{ P .; NF{Z D[\ CZ /S GIF p5giFF;SFZ ;'HGFtDS p5,laWIM\ SM :5X" SZGF RFCTF C{ P JC C{ V5GL VG]E}lT5ZS UCGTF /J\ ;DFH ;F5[1F IYFY" SM N[BG[ ;DhG[ SF GIF 5|ItG 5|FZ\E lSIF C{ P p;D[\ /S G> D}<I5ZS N'lQ8 SF lJSF; C]VF C{ P p;G[ T8:Y /J\ lGJ{"IlÉTS N'lQ8 ;[ ;DFH SL ¾J,\T ;D:IFVM\ SM 5lZJT"GXL,TF S[ ;}1D ;[ ;}1D TtJ /J\ DG]QI SL DFGl;S lJÊlTIM\ lJX[QFTFVM\ SM :5Q8 SZG[ SF 5|IF; lSIF UIF C{ P 5|tI[S ;FlCtISFZ V5GL ;FlCltIS 5Z\5ZFVM\ SL p5H CMTF C{ P 5|lTEFXF,L ZRGFSFZ 5Z\5ZFVM\ SM VFtD;FT SZTF C]VF p;D[\ V5GF IMUNFG N[TF C{ P ;FlCtI S[ l1FlTH 5Z TLJ| UlT ;[ plNT CMSZ V5GF V5}J" :YFG AGFSZ lC\NL p5gIF;M\ S[ D]l:,D ZRGFSFZM\ SL z[6L D[\ ;A;[ VF,MSDFG G1F+ SM> C{ TM JC cGFl;ZF XDF"c C{ P .;l,/ ;FlCtI S[ ;\A\W D[\ GFl;ZF XDF" SCTL C{\ lS cc ,[BG SF V5GF /S ;\A\W CMTF C{ P lJRFZM\ SL V5GL /S `F'\B,F CMTL C{ P SÀF"jI AâTF SF V5GF /S ;DFH CMTF C{ P p;D[ \ lD,GF VF{Z XÉ,v;}ZT ;[ N};Z[ SM HFGGF ST> H~ZL GCL\ CMTF Pcc! p5gIF;SFZ GFl;ZF XDF" pgCL\ p5giFF;SFZM\ D[\ ;[ /S C{ P lHgCM\G[ DFGJLI jIlÉTtJ SL ;\5}6"TF S[ l,/ VG[S HMlBDM\ SM p9FIF C{ P VF{Z ;FY CL ;\3QF" CL lSIF C{ P lJQFD 5FlZJFlZS 5lZJ[X4 5]ZFTG VF{Z WDF"W ,MUM\ S[ TFG[ ;CT[ U]H³ZGF P EFZT lJEFHG S[ V;æ DFGl;STF SM pgCM\G[ ;CF TM C{ Al<S p;D[\ VFtD;FT lSIF C{\ P GFl;ZF XDF" :JI\ S[ AFZ[ D[\ l,BTL C{\4 ccACZCF, N; JQF" D{\G[ V5DFG VF{Z ;dDFG S[ NM 5F8M\ S[ ALR l5;T[ C]/ U]H³FZ lNI[ P J[ lNG D[Z[ HLJG S[ ;A;[ 5|SFXDFG lNG Y[ P HA ;\3QF" S[ Z\N[ G[ D]h[ KL,SZ ;ÔHFG AGFIF VF{Z VG]EJM\ G[ D]h[ 9M; VF{Z DHA}T jIlÉT D[\ AN, lG0Z ,[BS AGF 0F,F Pcc2 ,[lSG /[;L ,[lBSF HM ELQD ;FCGL SL 5Z\5ZF SL IYFY"JFNL WZTL 5Z R, ZCL YL p;[ ,MU lAGF 5-[³ CL VF,MRGF S[ S83Z[ D[\ B0[³ SZG[ ,U[ P VwIF5SM\ VF{Z A]lâJFlNIM\ S[ :YFG 5Z U,TL ;[ VFI[ ;A .g:5[É8ZM\ ;[ GFl;ZF XDF" SM ,MCF ,[GF 50³F P ;'HGFtDS ;\;FZ D[\ EL SMTJF, CYS0³L SL A[0³L ,[SZ 8C, ZC[ C{\ P .;l,/ SEL ;,DFG ZxNL SF 5LKF CMTF C{ P GFl;ZF XDF" SCTL C{4 ccVA D{\ p; D]SFD 5Z 5C]¥R UIL YL4 HCF¥ 0ZG[4 ZMG[4 WMG[4 ~9G[ VF{Z ÊMW SZG[ SL HUC p;D[\ lJJ[RGF SZG[ SL ;Dh VF UIL YL P pgC[\ ,UTF YF CZ JÉT V5G[ V\NZ /S VG]EJ ZBTF C{ P IC VG]EJ EL jIlÉT SF V5GF CMTF C{ P lA:TZ 5Z DMCaAT SL SLDT lS;L J[xIF SL TZC EF{lTS ~5 D[\ ClYIF ,[GF VF;FG TM C{ DUZ cB]NFNFNc OG VF{Z S,F S[ ;'HG ;|MT SM V5G[ V\NZ CFl;, SZGF ;ASF EFuI GCL\ CMTF Pcc# GFl;ZF XDF" G[ ELQF6 +F;lNIM\ VF{Z S~5TFVM\ SM V5G[ SCFGL VF{Z p5gIF;M\ D[\ AC]T ;CH ;FDFlHS \U ;[ lRl+T lSIF C{ P lAGF ;\3QF" S[ ;FDFlHS HLJG D[\ VFD}, 5lZJT"G V;\EJ C{ .;l,/ pGS[ p5gIF;M\ D[\ ;\3QF" SF VFðFCG EL CMTF C{ P .;l,/ lC\NL S[ D]l:,D ZRGFSFZM\ D[\ pGSL V,U 5CRFG AG 5FIL C{ P lH;SF
1
राठोड िोनिं डी.
लिंदी भिन, िौराष्ट्र निश्वनिद्यािंय, राजकोट
Vol. 02, Issue – 05-06
(109)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
;A}T pGSF 5|l;â p5gIF; clH\NF D]CFJZ[c C{ P A\8JFZ[ S[ AFN S[ ;DFH S[ lC\N]:TFG VF{Z 5FlS:TFG D[\ AF¥8SZ EL .g;FGL N]oB SF Z\U /S 5FIF HFTF C{ P .;SF EFJ:5XL" lR+6 pgCM\G[ .; p5gIF; D[\ lSIF YF P 5lZJFZ ;[ lAK]0³G[ SF NN" ov IC p5gIF; EFZTv5FS A¥8JFZ[ S[ AFN pt5gG l:YlT S[ 5'Q9E}lD 5Z VFWFlZT C{ P N[X lJEFHG SM ,[SZ AC]T ;[ lC\N} VF{Z D]l:,D ,[BSM\ G[ V5GL ZRGF/¥ 5|SFlXT C{\ VF{Z V5GLvV5GL N'lQ8 ;[ lJEFHG SF lR+ p5l:YT lSIF C{ P ,[lSG clH\NF D]CFJZ[c D[\ GFl;ZF XDF" G[ .; ;rRF> ;[ VF{Z HJFG CMTL G:,[ A\8JFZ[ H{:FL /[lTCFl;S 38GF SL RxDNLN UJFC GCL\ C{\ P DUZ pGSL VG]U}\H G lSI[ UI[ U]GFC SM 5|TF0³GF G[ AR5G ;[ pGSF 5LKF SZTL C{ P IC 38GF pGS[ lN, VF{Z lNDFU 5Z O;FN VF{Z S8F1F S[ ~5 D[ \ SM0[³ AZ;FTL VFtDu,FlG S[ ;ZMJZ D[\ UN"G TS 0]AMTL ZCTL C{ P .;SF ;A}T p5gIF; SF 5|D]B 5F+ lGHFD C{ P lGHFD UF¥J KM0³SZ 5FlS:TFG HFG[ SF lG6"I ,[ ,[TF C{ P DF¥4 AF54 A0[³ EF> >DFD VF{Z EFEL XDLDF S[ ,FB DGF SZG[ 5Z EL JC V5G[ lG6”I 5Z Vl0U ZCTF C{ P A¥8FJFZF D]<S SF C]VF YF p;S[ UF¥J SF GCL\ P p;S[ 5]xT{GL 3Z4 B[T4 lZxT[NFZL4 lAZFNZL ;A S]K ICL\ YF4 JC TM lS;L G[ GCL\ KLGF YF P ,[lSG p;S[ VF¥BM\ D[\ /S :J%G pEZ ZCF YF P JC p;[ 9CZ[ GCL\ N[ ZCF YF P ccHCF¥ ZMH³vZMH³ SL B]NŸNFZL SM SM> ,,SFlZ/ TM GFCL P SF[> VFS[ UlZAFG 5Z CFY 0F,[ SM H]Z"T TM G SlZ C{@@@ Pcc$ lH; EFJGF ;[ lGHFD A\8AFZ[ S[ AFN 5FlS:TFG SM V5GF D]<S ;Dh ZCF YF P ÉIF IC .TGL VF;FG AFT YL P HFGJZ EL V5G[ 3Z ;[ ,UFJ ZBT[ C{\¸ JC TM /S .g;FG YF P p;SL EFJH p;;[ SCTL C{4 ccHFVM E{IF4 T]dC[\ AC]T U]DFG C{ G4 DUZ IFN ZBM lS /S lNG lA,F> EL ;} \3Tv;}\3T V5G[ 5]ZFG[ l9SFG[ SM ,F{8T C{4 RFC[ AMZF D[\ EZ SM;M\ N}Z KM0³SZ VFVM4 T]D TM E,[ .g;FG 9CZ[ Pcc? lGHFD ;EL SM lJZMW SZS[ SZFRL 5C]¥R HFTF C{ P ,[lSG p; VGHFG HUC SM N[BSZ /[;F 3AZFTF C{ VF{Z ;MRTF C{4 p<8[ 5{Z ,F{8 HF/ P lS\T] lGHFD SL TZC AC]T ;[ HJFG 5FlS:TFG D[\ VFSZ A8L 5T\U SL TZC 0M, ZC[ Y[ P ICF¥ VFSZ EL JC AC]T B]X GCL\ Y[ P ,F{8GF pGS[ A; D[\ GCL\ ZC 3ZM\ ;[ Y[ P ;FY p9T[vA{9T[ lGH³FD ;[ p;SL NM:TL CM UIL P J[ ;EL BFT[v5LT[ 3ZM\ ;[ Y[ P DUZ ICF¥ VFSZ lAB³Z ;[ U/ Y[ P AR5G p;SF 5LKF lS;L TZC GCL\ KM0³ ZCF YF P H{;[ cpGSF VTLT ,FB pGSF 5LKF SZ[4 DUZ CSLST IC YL lS pGTF JT"DFG .; ;D\NZ SL TZC ;O,TF /S BF,L VF;DFG YF P lH; 5Z RF¥N TFZ[ TM ZFT S[ V¥W[Z[ D[ \ 8F¥S[ HF ;ST[ Y[ DUZ p; 5Z A:TL GCL\ A;F> HF ;STL YL P p; 5Z B[T Bl,CFG4 AFU4 SFZBFG[ GCL\ ,UF/ HF ;ST[ Y[ P JCF¥ UCZL H0³M\ VF{Z ,\AL h},TL H8FVM\ JF,F AZUN SF 5[0³ CJF D[\ h}DSZ TFl,IM\ SM AHFTF C]VF pgC[\ h],F GCL\ ;STF YF Pcc& .; 5lZl:YlT D[\ p;[ VaAF ZCLDpÛLG S[ XaN IFN VFT[ C{\ P J[ CD[XF SCT[ Y[ lS 3Z ;[ AFCZ lGS,M TM A; lH<,T VF{Z N]oB S[ l;JFI S]K CFY GCL\ ,UTF P ;MRT[v;MRT[ p;[ ,UTF ccpgCM\G[ V5GL VFAF> Al:TIM\ SM KM0³T[ C]/ N[B[ Y[ P ICF¥ 5C]¥RSZ V5G[ RZM\ TZO O{,L 5Z[XFlGIM\ SM N[BSZ JC ;FZL pdDLN\[4 bJFlCX[\ HFG[ SCF¥ N]D NAFSZ EFU UIL YL\ Pcc* lGHFD G[ JLHF S[ l,/ EFZTLI N}TFJF; S[ RÉSZ SF8[ P p;[ A0³F VHLA ,UF P V5G[ UF¥J V5G[ 3Z VaAFvVdDL ;[ lD,G[ SF B],F; N[GF 50³TF C{ VF{Z p;L EFEL SF lNIF TFGF IFN VFTF C{ P p;[ DC;}; CMTF C{ lS ccIFNM\ SM ;}\3T[v;}\3T[ .g;FG HL TM ;STF C{4 DUZ lN<,L SL TZC V5G[ 5]ZFG[ l9SFG[ VUZ VFGF EL RFC[ TM CF,T p;[ .H³FHT SA N[TL C{ lS JC ,F{8 ;S[ Pcc( A0[³ NF{0vW}5 S[ AFN EL lGH³FD SM lC\N]:TFG HFG[ SL .H³FHT GCL\ lD,L P JHC ATF> UIL lS l;IF;L TGFJ C{ P lGHFD SM lC\N]:TFG /S ;5GF AG UIF VF{Z TgCF> p;SF EFuI ¦ .; TZC p;[ 5C,L AFZ DC;}; C]VF lS ccJC V5GF XCZ SC[ HFG[ JF,L SZFRL D[ \ lSTGF VS[,F
Sept. – Dec., 2014
(110)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
C{ m VdDF S[ DF{T SF 5]Z;F N[G[ JF,[ lZxT[NFZ TM B³Z{ N}Z 50[³ Y[4 DUZ SM> 50³M;L4 NM:T4 IFZ4 CDNN" SM> V5GF SCG[ JF,F EL ICF¥ GCL\ C{ P lH;S[ S\W[ 5Z ;Z ZBSZ JC V5GF UD AF¥8 ;S[ Pcc) VFH TS lH; N}ZL SM JC /S p0³FG D[\ TI SZG[ SF ND ZBTF YF P p;L G[ VFH 0FZ ;[ 8}8G[ SF /C;F; SZF lNIF P 5ZS8[ 5lZ\N[ SL TZC lGHFD A[R{G O0³O0³FTF ZCF4 DUZ JC VFlXIFG[ SL TZO SL ;FDyI" U¥JF A{9F YF P ;\J[NGF VF{Z lG6"I SF ä\ä ov lGHFD V5GL lH\NUL SF U]H³FZF SZFRL D[\ SZ ZCF YF P p;[ VA XFNL S[ 5{UFD VF ZC[ Y[ P lS\T] p;[ V5G[ lN, VF{Z lNDFU SF ;\T],G AGF/ ZBGF Sl9G CMTF HF ZCF YF P JC DGvCLvDG pNF; ZCTF VF{Z 3AZFTF YF P JC VS[,[5G SM B³tD SZG[ SF lG6"I ,[TF C{4 VF{Z ,0³lSIM\ S[ ;FY aIFC SZGF GCL\ RFCTF p;[ TM l;O" V5GL TZO SL ,0³SL RFlC/ P ccHM VF,} SF E]¿F"4 VZCZ SL NF,4 CZ[ WlGIF SL R8GL S[ ;FY UD"vUD" ;O[N D],FID lRS,LNFZ A0³LvA0³L ZMl8IF TJ[ ;[ pTFZ p;[ lB,F ;S[ VF{Z lH;S[ 5F; A{9SZ p;[ UF¥J JF,[ 3Z SL B]XA} lD, ;S[ Pcc!_ p;[ V5GL 5;\N SL ,0³SL -}¥-G[ D[\ AC]Tv;F JÔ lGS, UIF P V\T D[\ /S B³FGNFG 5;\N VFIF4 HM O;FN S[ 0Z ;[ O{HFAFN ;[ SZF\RL VFI[ Y[ P pGSL ,0³SL c;ALCFc lGHFD G[ 5;\N SL P ;ALCF p;S[ JLZFG 3Z SL ACFZ AG UIL P U'C:YL O},G[ ,UL P .; TZC lGHFD SM 5C,F{8L s5C,[ JÔf SF A[8F C]VF P p;G[ A0³L W}DvWFD ;[ HxG DGFIF P p;SF GFD cTFZLSc ZBF P p;S[ 3Z H<NL CL VF{Z /S A[8L SF HgD C]VF P p;SF GFD GFlCN ZBF UIF P .; TZC VFH p;S[ 5F; N]lGIF SL CZ RLH³ C{4 WG C{4 GFD C{4 c;ALCFc H{;L 5tGL C{ P TFZLB VF{Z Vb³TZ H{;[ A[8[ C{ P GFCLN VF{Z GFlNZF H{;L C;LG A[l8IF¥ C{ P .; TZC EUJFG sV<,FCf SL ;A S'5F C{ SF GFZF lGHFD AFZvAFZ ,UFTF C{ P ArR[ VA WLZ[vWLZ[ HJFG CM ZC[ Y[ P /S lNG lGHFD SF A0³F A[8F BFG[ SL D[H 5Z A0³F VHLAv;F ;JF, SZTF C{ P CDFZ[ NFNFvNFNL GCL\ C{\ ÉIF m lGHFD ;[ pÀFZ G 5FSZ JC lOZ 5}KTF C{P cc;AS[ 3Z D[ \ NFNFvNFNL ZCT[ C{\4 CDFZ[ 3Z ICF¥ GFGFvGFGL ÉIM\ ZCT[ C{\ P .;l,/ SL GFGFvGFGL SZFRL D[\ ZCT[ C{ VF{Z NFNFvNFNL lC\N]:TFG D[\ ZCT[ C{\ Pcc!! .; TZC ArRM\ S[ DF;}D ;JF,M\ SF HJFA lGHFD C<S[vO]<S[ V\NFH D[\ N[TF P HA JC SFZ D[\ A{9F SZFRL S[ ;0³SM\ 5Z R,TF TM JC V5G[ VTLT SM IFN SZTF P JC ;F/NFZ NZbT IFN VFT[ lHGS[ GLR[ A{9SZ JC 5-³F> SZTF YF P U]<,Lv0\0F B[,TF YF P VFDM\ S[ 5[0³ 5Z R-³SZ ZlHIF VF{Z p;S[ ;C[l,IM\ S[ l,/ SrRL S{lZIF TM0³TF YF P J[ A]T[ J[ h0³ SCF¥ C{\4 lHG 5Z GgCLvD]gGL lRl0IF/¥ RCRCFTL YL\ P VF{Z D[C\NL ;]TT[ C]/ EFEL4 ACG VF{Z VdDF S[ CFY V5G[ N]58Ÿ8[ SL hM,L D[\4 D[C\NL SL 5lÀFIM\ EZT[ P J[ TM JCL\ K}8 UI[ P A; l;O" pGSL IFN[\ lGHFD SM lOZ ;[ T0³5FG[ ,UTL C{\ P lN, RFCTF C{ lS /S AFZ lOZ 3Z CMSZ VFI[ P /S lNG JC V5GL 5tGL ;[ 5]KTF C{\4 cclC\N]:TFG R,MUL m .G 5\©C ;F,M\ D[\ JC AC]T AFZ I}ZM5 S[ RÉSZ ,UF VFIF YF Pcc!2 DUZ lC\N]:TFG HFG[ SL GF ;[ .; ALR p;SM AFZvAFZ ,U ZCF YF lS CD lC\N]:TFG HFSZ VFI[ P TA ;ALCF SCTL C{A4 ccIC VJR[TGF D[\ 50³F BF{O C{ P HM l;IF;T NFGM\ G[ D]CFlHZM\ S[ HCG D[\ A{9F lHIF C{ P VFlBZ CZ VFG[ JF,[ SL H0[\³ TM JCL U\UFvHDGF S[ lSGFZ[ UCZL W¥;L C]> C{\ P pGSF S]GAF4 NM:T4 AR5G ;EL S]K p; D]<S D[\ DF{H}N C{ P p;[ SM> S{;[ lD8F ;STF C{ Pcc!# CZ DG]QI HCF¥ ZCTF C{4 CFYv5{Z lC,FTF C{ DUZ JC V5GF VTLT E}, GCL\ ;STF P .g;FG JCL CMTF C{4 HM lN, D[\ NN" ZBTF CM P lH; .g;FG S[ lN, D[\ VF5 hF¥SG[ SL SMlXX SZ[\U[ JCF¥ l;O"³ IFNM\ SL U9lZIF¥ A\WL 50³L lD,[\UL P JC V5G[ JTG ZC[ IF JTG ;[ N}Z P A¥8JFZF TM E}lD SF C]VF YF P IFNM\ SF GCL\ P .;l,/ ,[lBSF XDF" SCTL C{ ccU]HFZF S, CZ .g;FG 5Z EFZL CMTF C{ P p;;[ HFG K]0³FGF AC]T D]lxS, C{ VF{Z DF{HN} F CSLST ;[ .GSFZ EL UÛFZL C{ Pcc!$ lGH³FD lC\N]:TFG 5C]¥RG[ ;[ /S DFC 5}J" V5G[ 3ZJF,M\ SM 5+ äFZF ;\N[XF lEHJFTF C{ P .; ALR EFZT 5FS I]â lK0³ HFG[ S[ SFZ6 JC lC\N]:TFG GCL\ HF 5FTF VF{Z ;FY 5+ jIJCFZ S[ XS D[\ ZCLD]ÛLG ;C GCL\ 5FT[ Vol. 02, Issue – 05-06
(111)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
VF{Z pGSF V\T CM HFTF C{ P lGHFD SF 5FlS:TFG HFGF DF¥ SL DF{T SF SFZ6 AGF YF4 p;SF VFGF VaAF S[ DF{T SF SFZ6 AGF P .; TZC EFZTv5FS I]â G[ VF{Z N]oBL AGFIF P A¥8JFZ[ D[\ l5;TF VFD VFNDL o N[X SF A¥8JFZF CMG[ ;[ EFZTv5FS V,UvV,U ZFQ8= AG[ \U[ VF{Z NMGM\ TZO VDG CMUF P IC lC\N} VF{Z D]l:,D S[ V\NFH Y[ ,[lSG .;S[ lJ5ZLT NMGM\ D[\ VF{Z ;\3QF" A-³TF CL UIF P .; TZC lGHFD EL 5FlS:TFG HFG[ S[ 5xRFTŸ EL S8L 5T\U AG O0³O0³F ZCF YF P p;[ SCF HFTF lS T]D ICF¥ S[ GCL\ CM4 5ZN[;L CM4 U{Z CM P .;l,/ lGHFD 5FlS:TFG SM V5GF JTG SA}, SZG[ S[ AFN EL R{G ;[ HL GCL\ ZCF YF P JC CD[XF NM :TZM\ 5Z HL ZCF YF P HA JC V5GL AFT lS;L TFlH³Z ;[ SZTF TM p;SF lNDFU V5G[ UF¥J VF{Z 3Z SL ;{Z SZ VFTF P VF{Z JC ;MRTF cc;FZ[ VFZFD4 XFGvXF{ST VF{Z NF{,T SM CFl;, SZS[ D{\G[ 5FIF ÉIF m lS;S[ l,/ .TGL D[CGT SZS[ D{\ NF{,T SF V\AFZ B0³F SZ ZCF C}¥@@@@ lS;S[ l,/ Pcc!? lC\N]:TFGL CM IF 5FlS:TFGL NMGM\ S[ B}G SF Z\U /S C{ P A; HZF;FvOS" C{ lS .WZ JF,[ HFG[ JF,M\ S[ U]GFC ;,LA 5Z 8F¥U lNI[ UI[ C{\4 VF{Z pWZ JF,[ ,UFTFZ IFNM\ S[ TCBFG[ ;[ U]HZ³ ZC[ C{\ P .;l,/ lGHFD ;MRTF C{4 ccHA 5FlS:TFG JH}N D[\ VFIF4 TM CD ;ASM /S SF{D D{\ -,GF YF4 DUZ CDFZ[ DF¥vAF5 G[ .; HDLG 5Z SND ZBF P pgCM\G[ 5FIF lS ICF¥ 5\HFAL4 l;\WL4 A,MRL VF{Z 59FG C{\ P 5FlS:TFGL SM> GCL\ P VUZ 5FlS:TFGL SM> C{ TM JC l;O" D]HFlCZ P CDG[ B]N SM EL D]HFlCZ GCL\ SC,FIF YF P pGSL SCL AFT[\ .TGL AFZ NMCZF> UIL\ lS VFlBZ CD V5G[ SM DHFlCZ SCG[ 5Z DHA}Z CM UI[ P VF{Z V5GL TFZLB4 EFQFF> 5CRFG HM N};ZL SF¥DM\ ;[ H]NF C{\4 E}, UI[ DUZ VA CD N};ZM\ ;[ .; CSLST SM DGJFGF EL RFCT[ C{\ Pcc!& .; TZC ;]Z1FF VF{Z ;dDFG SL T,FX D[\ VFIF C]VF lGHFD 5FlS:TFG D[\ EL :JI\ SM V;]Zl1FT DC;}; SZ ZCF YF P JC DGvCLvDG ;MRTF ZCF lS D{\G[ ÉIF BMIF VF{Z ÉIF 5FIF m .; TZC EFZTv5FS lJEFHG S[ 5xRFTŸ ¾IFNF DF+F D[\ VFD VFNDL CL N]oB NN" S[ R5[8M\ D[\ l5;TF ZCF P lH;SL lD;F, lGHFD C{ P A¥8JFZFv/S ZFHGLlTS QF0ŸI\+ ov S[J, S]K :JFYL" ,MUM\ SL lHN S[ SFZ6 CL lC\N]:TFG SF A¥8JFZF C]VF P lC\N]:TFG CM IF 5FlS:TFG ZFHGLlT7 V5G[ R[CZ[ 5Z ZFQ8=LITF S[ D]BF{8[ ,UFSZ ;F\5|NFlISTF CL O{,F ZC[ C{ P EFZTv5FS4 lJEFHG G[ lC\N}vD];,DFG S[ ALR HM BF> BMNL C{4 p;G[ TM lC\N}vD]l:,D HGDFG; 5Z AC]T CL S0³JF V;Z KM0³F C{ P lJEFHG JF,F H³bD VEL ;]WZF GCL\ ,[lSG V<5 DF+F D[\ AN,FJ VFIF C{ P lS\T] D];,DFGM\ S[ 5|lT V\WlJxJF;M\ VF{Z U,T WFZ6FVM\ ;[ lC\N]:TFG S[ VFD lC\N} SF lNDFU VFH EL D];,DFG S[ 5|lT lJQFFÉT C{ P p;L TZC EFZT ;[ UI[ C]/ D];,DFGM\ S[ 5|lT 5FlS:TFGL HGTF S[ DG D[\ ;dDFG VF{Z ;F{CFN" SL EFJGF GCL\ C{v H{;[ ccIC TH]AF" TS,LO N[C N[TF C{ lS HCF¥ VF5 5{NF CM\4 lH; HDLG ;[ VF5 V5GF JTG ;Dh[ p;[ AFSL ,MU V5GF U,T SaHF ATF/ P SNDvSND 5Z IC VC;F; lN,F/ lS T]D ICF¥ S[ GCL\ AFZC S[ CM P lC\N]:TFG S[ UF¥J ;[ lGS,SZ VFI[ CM T]dCFZL 5CRFG /S 5GFCULZ SL VF{Z IC 8[S .8 .HL TS D;,F GCL\ ZC HFTF Pcc!* lJEFHG S[ 5xRFTŸ 5FlS:TFG ;[ HM lC\N}4 lC\N]:TFG VFI[ Y[ JC EL VFH TS V5G[ JTG SM GCL\ E}, 5FI[ C{\ P pGSF EL CF, D];,DFGM\ ;[ V,U GCL\ C{ P .;SF pNFCZ6 ¾JF,F 5|;FN lSTG[ B³Z[ V\NFH D[\ V5G[ lN, SL CF,T AIFG SZT[ C]/ SCT[ C{\4 cc;R 5}¥K[ TM A¥8JFZF CDFZL ;MR SF CDFZL EFJGF SF lC:;F AG R]SF C{ P p; DFGJLI lJ,F5 ;[ CD VFH EL lGSC GCL\ 5F/ C{\4 XFIN VU,[ 5RF; JQF" TS .;;[ lGS, EL GCL\ 5F/\U[ P D{\ ,FCF{Z SF C}¥ P GF XCZ E},F G NM:T4 GF IC B]XA} ¦ VFH EL TFl,A D]h[ bJFAM\ D[\ GH³Z VFTF C{ Pcc!( IC ¾JF,F 5|;FN SF CL ;R GCL\ Al<S lJEFHG S[ AFN CZ lC\N} VF{Z D];,DFG SF ;R C{ P .;l,/ lGHFD 5FlS:TFG SM V5GL JTG AGFSZ EL lGZ\TZ V5G[ ;[ ,0³T ZCF VF{Z ;MRTF ZCF ccIC XCZ lSTGF AN, UIF P
Sept. – Dec., 2014
(112)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ÉIF ;M\RF YF VF{Z ÉIF CM UIF P bJFA SL TFALZ lS CSLSL DUZ lSTGL 0ZFJGL m ICF¥ ;[ EFUSZ SCF¥ HFé¥ IF ZA Pcc!) .; TZC lC\N]:TFG VF{Z 5FlS:TFG SL CF,T D[\ SM> B³F; O³S" GCL\ C{ P A; OS" .TGF lS 5FlS:TFG ;FZL B]ZFOT SL H0³ lC\N]:TFG SM ;DhTF C{ VF{Z lC\N]:TFG 5FlS:TFG SM V;,L O;FN SL H0³ DFGTF C{ P .; TZC lGHFD V5G[ lG6"I 5Z AFZvAFZ ägä SL l:YlT ;[ U]HZ³ TF C{ P .; TZC IC A¥8JFZ[ SF ;FZF NMQF S]K :JFYL" ZFHGLlT7M\ SM CL N[TF C{ P NN" SF CFN;F NJF AG HFTF C{ o N[X lJEFHG S[ AFN HA lC\N]:TFG D[\ N\U[ E0³S[ TA .;D[\ ¾IFNF OFINF V\U|[HM\ G[ p9FIF P V\U|[H B]X Y[4 ÉIM\lS R,M NMGM\ EF> HA B]N CL /SvN};Z[ SF U,F SF8 ZC[ C{\4 TM pgC[\ V5G[ CFY VSFZ6 B}G ;[ Z\UG[ ;[ ÉIF ,FE P .; TZC VD'T;Z4 ,FCF{Z4 ZFJ,l5\0L4 lN<,L4 AÉ;Z4 ;CFZG5]Z VYF"TŸ SM> HUC /[;L G YL HCF¥ N\U[ G C]/ CM\ ;EL TZO N\UM\ SM DFCF{, YF P lJEFHG S[ AFN lS;L AFT SF C, GCL\ lGS,F P IlN 5FlS:TFG SL l:YlT VFH N[BL HFI TM VFH JCF¥ lACFZL D]CFlHZ4 l;\WL4 59FG4 D[DG AMCZF4 lXIF VFlN HFlTIM\ D[\ 8SZFJ C{ P lB,F{G[ SL TZC /SvN};Z[ 5Z A\N}SM\ ;[ JFZ SZT[ C{\ P VFH J[ /SvN};Z[ SM B³tD SZG[ S[ l,/ T],[ C{\ P /[;[ ;DI VA TL;ZL 5L-³L HJFG CM R]SL C{ P JC .G ,MUM\ SF ÉIF VFNX" ,[ ;STL C{ P DUZ G> 5L-³L SF 5|lTlGlW UM,} pO" lUIF;]ÛLG HM .DFD SF A[8F C{ JC VFH³FN lC\N]:TFG D[\ S,[É8Z C{ P /S lNG p;SF A[8F DHCZ V5G[ 0{0L ;[ SCTF C{4 ccD[ZF /[;F GFD ZlB/ lH;;[ 5TF G R,[ D{\ SF{G C}¥ Pcc2_ .; 5Z UIF; V5G[ A[8[ ;[ SCTF C{ lS T]dCFZ[ l,/ ZM8L4 S50³FvDSFG GFD VrKF ZC[UF P UIF; H{;[ V5G[ A[[8[ SM lC\N]:TFG SL ;FZL HGTF SL TS,LO SF AIFG SZ ZCF C{ P GIL 5L-³L SM .; D]<S D[\ ZCGF C{4 TM XFS5|}O AGSZ CL ZCGF 50[U³ F P ÉIM\lS ICF¥ TZCvTZC S[ ,MU C{\ P AC]T ;FZL D]lxS,FT C\{ P U\NL l;IF;T C{4 lGHL OFIN[ C{\ P VSF, C{4 AF-³ C{ P /[;L CF,T ;EL SL C{ P A¥8FJFZ[ SF ZMGF G> 5L-³L SM KM0³SZ CF,FT SM ;DhGF VFH S[ I]JF D]l:,D 5L-³L SF S¿"jI C{ P .;l,/ JC V5G[ A[8[ DHCZ S[ l,/ SCTF C{4 ccDHCZ SM DHA}T AGFGF4 CF,FT ;[ ,0³GF4 D];LAT D[ \ TGSZ B0³F CMGF CD[\ l;BFGF C{ P N};ZM\ SM DFZGF4 N};ZM\ ;[ ,0³GF4 TM CZ .g;FG SF[ VFTF C{ P DUZ p; 5Z SFA} EL 5FGF p;L .g;FG SM ;LBGF C{ Pcc2! .; TZC NN" SM CL NJF ;DhSZ DG]QI G[ VFG[ JF,[ ;\S8M\ SF ;FDGF SZGF RFlC/ P lGQSQF" o .; p5gIF; D[\ ,[lBSF GFl;ZF XDF" G[ A¥8JFZ[ S[ 5xRFTŸ lC\N} VF{Z D]l:,D ;DFH S[ ,MUM\ SM lH; NF{Z ;[ HFGF 50³F p;SF IYFY" lR+6 .; p5gIF; D[\ lRl+T lSIF C{ P ICF¥ XDF"HL SL W{I"5}6" T8:YTF :5Q8 h,STL C{ P .;D[\ ;}RGFVM\ VF{Z lJJZ6M\ SM ;\U|lCT SZG[ SF 5|iFtG GCL\ C]VF C{ P .;l,/ p5gIF; D[\ /S 5|SFZ SF lH\NF5G DC;}; CMTF C{ P .; p5gIF; D[\ lC\N} VF{Z D]l:,D S[ DFG; VF{Z :Jl%G, SF<5lGSTF SM ;tI S[ WZFT, 5Z B0[³ SZG[ SF 5|IF; lSIF UIF C{ P .; p5gIF; D[\ .lTCF; SM ;rRF> SM 5|:T]T SZG[ SL SMlXX SL C{ P lJEFHG S[ 5xRFTŸ SL DFGl;STF SM 5}6" T8:Y4 N'lQ8 ;[ lAGF lS;L JFNvlJJFN S[ ICF¥ 5|:T]T lSIF C{ P .; p5gIF; D[ \ .GFD4 XDLDF4 ZCLD]ÛLG4 OFlTDF4 lGHFD4 UIF; VFlN lJlEgG 5F+M\ S[ DFwID ;[ ,[lBSF G[ lJEFHG S[ NN" SL ;rRL jIFbIF A0³[ ;XÔ -\U ;[ SZFIL C{ P IC p5gIF; /S VF{Z lJEFHG S[ NN" SM ATFIF C{ TM N};ZL VF{Z VFtDlGZL1F6 SZ NJF EL -}¥-GF l;BFTF C{ P clH\NF D]CFJZ[c .; p5gIF; SL p<,[BGLI lJX[QFTF IC C{ lS ICF¥ lJ;\UlTIM\ 5Z 5|CFZ SZG[ S[ l,/ V5GL VMZ ;[ SCL\ EFQF6 GCL\ lN/ C{\ P Al<S pgCM\G[ 3l8T ;rRF> SM 5|:T]T lSIF C{ P .; p5gIF; SL JF:TlJS ;O,TF .;L TyI D[\ lGlCT C{ lS JC 5lZJlT"T ;\NEM" D[\ G/ ;tIM\ SF pNŸ3F8G SZG[ D[\ ;DY" C{ P ;D}R[ Vol. 02, Issue – 05-06
(113)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
p5gIF; D[\ IYFY"TF VF{Z :JFEFlJSTF SL U\W DCSTL C{ P .;l,/ IC p5gIF; HLJ\T lR+ B0[³ SZS[ AFZvAFZ DG]QI SM ;MRG[ S[ l,/ DHA}Z SZ N[TF C{ P ;\NE" ;}RL ov !@ C\;5l+SF4 l;T\AZ !))24 V\S !( ;[ 2@ JCL #@ EFZTLI D];,DFG o XMW VF{Z AMW4 0¶F@ T;GLD 58[,4 5'@ !22 $@ lH\NF D]CFJZ[4 GFl;ZF XDF"4 5'@ !! ?@ JCL4 5'@ !_ &@ JCL4 5'@ !& *@ EFZTLI D];,DFG o XMW VF{Z AMW4 0¶F@ T;GLD 58[,4 5'@ !2$ (@ lH\NF D]CFJZ[4 GFl;ZF XDF"4 5'@ #! )@ EFZTLI D];,DFG o XMW VF{Z AMW4 0¶F@ T;GLD 58[,4 5'@ !2? !_@ lH\NF D]CFJZ[4 GFl;ZF XDF"4 5'@ #* !!@ JCL4 5'@ ?# !2@ EFZTLI D];,DFG o XMW VF{Z AMW4 0¶F@ T;GLD 58[,4 5'@ !2& !#@ lH\NF D]CFJZ[4 GFl;ZF XDF"4 5'@ ?? !$@ JCL4 5'@ ?& !?@ EFZTLI D];,DFG o XMW VF{Z AMW4 0¶F@ T;GLD 58[,4 5'@ !2& !&@ lH\NF D]CFJZ[4 GFl;ZF XDF"4 5'@ *$ !*@ JCL4 5'@ !_! !(@ JCL4 5'@ !2? !)@ JCL4 5'@ (( 2_@ JCL4 5'@ !_* 2!@ EFZTLI D];,DFG o XMW VF{Z AMW4 0¶F@ T;GLD 58[,4 5'@ !2)
Sept. – Dec., 2014
(114)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
राजेंद्र अरुण के उपन्यािों में पात्रों का लचतनात्मक अध्ययन
िोिंंकी धमेश डी.1 DFGJ /S lRgTGXL, 5|F6L C{ P DG]QI SM TYF p;S[ ZC:I SM HFGG[ S[ l,/ DG SF lJx,[QF VF{Z VwIIG J{7FlGS -\U ;[ SZGF VFJxIS 5|TLT C]VF P .; 5|SFZ DFGJ DG ;[ ;dAlgWT .; J{7FlGS lJRFZ 5âlT SM DGMlJ7FG SCF HFG[ ,UF P DGMlJ7FG VF{Z ;FlCtI SF 5|FRLGSF, ;[ ;dAgW ZCF C{ P T],;L VF{Z ;}Z S[ SFjI D[\ DGMlJ7FG 5lZ,l1FT CMTF C{ P ZFH[gã V~6 ZFD SYF S[ /[;[ ,l,T lGAgWSFZ C{ \ lHGS[ ;FlCtI D[\ ;}1D VgTä"gä TYF DGMlJx,[QF6 5|F%T CMTF C{ P ZFH[gã V~6 S[ 5F+M\ D[\ EL DFGl;S VgTä"gä S> :YFGM\ 5Z N'lQ8UMRZ CMTF C{ P ;EL 5F+ jIlÉTtJ VF{Z ;F\:S'lTS ~5 ;[ ;FDFlHS HGvHLJG ;[ H]0³[ CMG[ S[ SFZ6 DFGl;S VgTä"gä ;[ 5|[Z6F SF ~5 U|C6 SZ ,[T[ C{\ P ccjIlÉTtJ VF{Z ;\:S'lT 3lGQ8 ~5 ;[ ;dAâ CMT[ C{\ P NMGM\ D[\ /S N};Z[ SM 5|EFlJT VF{Z 5lZDFlH"T SZG[ SL XlÉT lJnDFG C{ Pcc ! ZFH[gã V~6 SL ;D:T 5]:TSM\ D[\ HM EL 5F+ C{\ pGSF RlZ+ A, 5|WFG C{ P RFC[ JC ZFD4 CG]DFG4 NXZY4 ;LTF VYJF EZT SM> EL CM\ P .G ;ASF DGMA, N'-³ C{ P ZFD o ZFH[gã V~6 G[ ZFD SF RlZ+ /S ;J"U]6 ;d5gG /J\ 5|EFJL jIlÉT S[ ~5 D[\ p5l:YT lSIF C{ P ZFD S[ RlZ+ SL lJX[QFTF S[ O,:J~5 ZFD SYF lRZ 5]ZFTG CMT[ C]/ EL GJLG ~5 D[\ ;dDFlGT C{ P V~6 HL G[ ZFD SM A|ï TYF ;U]6 NMGM\ ~5M\ D[\ lRl+T lSIF C{ P ZFD SM I]U WD" S[ VG]S}, AGFSZ V~6 HL G[ pgC[\ GJLGTF 5|NFG SL C{ P ZFD S[ HLJG D[\ VUl6T Sl9GF.IF¥ p5l:YT CMTF C{\ lOZ EL A0³L pNFZTF S[ ;FY J[ ;D:iFFVM\ SF ;DFWFG SZT[ C{\ P ZFD D'N, ] TF4 SMD,TF VF{Z XL, S[ ;F1FFTŸ ~5 C{\ P ZFD SF RlZ+ 5Zd5ZFUT CMT[ C]/ EL GJLGTF ;[ 5lZ5]Q8 C{ P X}5"6BF S[ 5|6I lGJ[NG 5Z EL ZFD V5G[ RlZ+ ;[ GCL\ l0UT[ P DGMJ{7FlGS N'lQ8SM6 ;[ ZFD S[ RlZ+ S[ lJSl;T /J\ N'-³ CMG[ D[\ pGS[ ;\T]l,T :JEFJ SF IMUNFG C{ P ccZFD SF RlZ+ 5|[Z6F SF VH;| ;|MT C{ P JC AC]Z\UL /J\ VFIFDL DFGJLI ;dAgWM\ SM DIF"NF SF lXBZ 5|NFG SZTF C{ Pcc2 ZFD SF RlZ+ DGMJ{7FlGSTF ;[ .TGF VMTv5|MT C{ lS pGS[ 5|tI[S jIJCFZ D[ \ GJLGTF lNBF> N[TL C{ P ,1D6 SM XlÉT ,UG[ 5Z UdELZ VF{Z l:YT5|7 CMG[ 5Z EL J[ lJRl,T CM HFT[ C{\ P ZFD S[ RlZ+ SL DGMJ{7FlGSTF SF ;]gNZ NX"G ICF¥ lNBF> 50³TF C{ P ZFD SF 5FlZJFlZS HLJG ;\3QF"DI ZCF C{ P VF7F5F,G VF{Z pÀFZNFliFtJ lGEFG[ 5Z EL ;\3QF" pGSF 5L^0 GCL\ KM0³TF P IC DGMJ{7FlGS ;tI C{\ lS ;\3QF" SZG[ JF,F jIlÉT ElJQI D[\ VeI:T CM HFTF C{ VF{Z ;\3QF" CL p;[ VrKF ,UTF C{ P ;\3QF"XL, HLJG S[ SFZ6 CL ZFD S[ 5]~QFFY" SF 5TF R,TF C{v ccRF{NC JQFMÅ TS JG D[\ lATFIF UIF ZFD SF HLJG NM N'lQ8IM\ ;[ CDFZ[ l,I[ VFH EL 5|[ZS VF{Z l5|I C{ P ;A;[ 5C,L AFT IC lS jIlÉT SM 3MZ ;\S8 D[\ EL 3A0³FGF GCL\ RFlCI[4 lCdDT GCL\ CFZGL RFlCI[ P lHTG[ SQ8 ZFD G[ p9FI[4 pTGF SF{G p9F ;STF C{ mcc# 1
िोिंंकी धमेश डी.
लिंदी भिन, िौराष्ट्र निश्वनिद्यािंय, राजकोट
Vol. 02, Issue – 05-06
(115)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
V~6 HL G[ ZFD S[ RlZ+ SM V,F{lSS TYF ,F{lSS SF ;DgJI SZS[ DGMJ{7FlGS -\U ;[ 5|:T]T lSIF C{ P ;FY CL ZFD SM WLZMNF¿ GFIS S[ ~5 D[\ 5|lTlQ9T SZS[ pgC[\ 5}6" A|ï AGFG[ D[\ EL SM> SFZ6 GCL\ KM0³F C{ P NXZY o ZFH[gã V~6 HL G[ NXZY SM EFJ lJð,4 WFldF"S4 ST"jIlGQ94 JFt:<I ;[ 5lZ5}^F"4 ìNI ãFJS4 5ZFÊDL TYF DFGl;S VgTä"gäL S[ ~5 D[\ lRl+T lSIF C{ P ZFHF NXZY D]lGJZM\ SL VF7F 5F,G VF{Z pGSF VFNZv;dDFG SZGF V5GF WD" ;DhT[ C{\ P ZFHF NXZY EFJ]S 5|J'l¿ S[ DG]QI C{\ P ZFD S[ ZF¾IFlEQF[S SL T{IFZL D[\ pGSL EFJ]STF N[BT[ CL AGTL C{ ,[lSG J[ SCL\ ;LDF ;[ VlWS EFJ]S CM UI[ Y[ .;l,I[ 5FlZJFlZS S]RÊM\ SM ;DhG[ D[\ E}, SZ A{9[ P cclNG EZ ZFD S[ ZF¾IFlEQF[S S[ ;FZ[ SFDvSFH 5}Z[ SZ ZFHF VFGgN ;[ S{S[> S[ EJG VFI[ P pgCM\G[ ;MRF CMUF lS VA J[ ZFD S[ ZF¾IFlEQF[S SL RRF" S{S>[ ;[ SZ[\U[ P S]K ,MU SCT[ C{\ lS VrKF CMTF4 ZFHF S{S[> ;[ 5C,[ CL 5}K ,[T[ Pcc$ EFJ]S CMG[ S[ SFZ6 ZFHF NXZY SF RlZ+ DMC S[ VFJZ6 D[ \ -SF C{ P .GSF DGMA, SD 5|A, C{ .;l,/ HLJG D[\ 5xRFTF5 EL SZGF 50³F P ;\J[U SF jIlÉT ;[ EFJFtDS ;dAgW C{ P DG D[\ pY,v5]Y, DR HFTL C{ P ZFHF NXZY ;DI VF{Z 5lZl:YlTIM\ S[ VG];FZ SFI" SZG[ SF 5|iFtG TM SZT[ C{\ P XlÉT SD VF{Z VG]EJ XlÉT VlWS C{ P .;Ll,/ ZFHF NXZY SF 5FlZJFlZS ;\U9G lABZFJ SL VMZ VU|;Z C]VF P ccDCFZFH SL l:YlT AC]T lJQFD C{ P VUZ S{S>[ SM NZvlSGFZ SZ ZFD SM ARF l,IF TM EL NXZY GQ8 CM\U[ VF{Z VUZ S{S>[ G[ ZFD SM KLG l,IF TF[ EL NXZY CL GQ8 CM\U[ Pcc? NXZY S[ RlZ+ SM V~6 HL G[ DGMJ{7FlGS -\U ;[ lRl+T SZG[ SF 5|IF; lSIF C{ P N]lJWF D[\ O¥;[ DG]QI SL l:YlT NXZY SL CL EF¥lT CMTL C{ P EZT o ZFH[gã V~6 G[ EZT SF RlZ+ lR+6 VtIgT TgDITF TYF VFtDLITF ;[ lSIF C{ HM EFJ 5|J6TF VF{Z E|FT' 5|[dF ;[ 5lZ5]Q8 C{ P .GS[ E|FT' 5|[D SL lJ,1F6TF HUT 5|l;â C{ P V5G[ E|FT' 5|D[ S[ SFZ6 J[ V5GL DFTF S{S>[ SM A]ZFvE,F SCT[ C{\ P EZT pNFZ C{ VF{Z .GS[ DG D[\ ZF¾I S[ 5|lT SM> .rKF GCL\ C{\ P EZT S[ jIlÉTtJ D[\ RlZ+ A, VF{Z ;FDFlHS A, SL VlWSTF C{ P I[ ;DFHJFNL lJRFZWFZF SL VMZ VU|;Z C{ \ .;Ll,/ I[ ZFD S[ 5|lTlGlW S[ ~5 D[\ SFI" SZT[ C{\ P EZT V5GL ;\J[UFtDSTF VlWS CMG[ S[ SFZ6 EFJ]S CM HFT[ C{\ P J[ V5G[ SM l5T'CgTF DFGSZ TYF DF¥ S[ S'tI 5Z V5GL GLRTF4 ,3]TF VF{Z T]rKTF 5|U8 SZT[ C{ \ P ccZFD S[ JG HFG[ S[ AFN HA EZT GlGCF, ;[ VIMwIF ,F{8SZ VFT[ C{\ TM pgC[\ V5GL DF¥ SL SZGL SF 5TF R,TF C{ P JC VFtDu,FlG ;[ EZ p9T[ C{ P :JI\ SM4 V5GL DF¥ SM A]ZFvE,F SCG[ ,UT[ C{\ Pcc& ZFD S[ JG UDG S[ 5xRFTŸ EZT lR+S}8 HFSZ ZFD S[ RZ6M\ D[\ lUZ 50³T[ C{ VF{Z V5G[ VF¥;]VM\ ;[ ZFD SF 5{Z WM 0F,T[ C{\ P EZT ;rR[ ZFD EÉT C{ VF{Z ZFD 5Z pgC[\ 5}6" lJxJF; C{ P ZFD JG UDG4 l5TF SL D'tI] VFlN ;[ pGSF 1FME RZD ;LDF TS 5C]¥R HFTF C{ P EZT SF tIFU4 pNFZTF TYF prRTF ;JM"5lZ C{ P lR+S}8 ;[ JF5;L S[ AFN EZT SF ;FW] ~5 N'lQ8UMRZ ZBSZ J[ RF{NC JQFM" TS VIMwIF SF ZF¾I ;\RFl,T SZT[ C{\ P cc ZFD SM SQ8 5C]¥RFG[ JF, DF¥ TS SM EZT G[ N]tSFZ lNIF P EZT SF :JEFJ A0³F SMD, VF{Z D'N] YF P pgCM\G[ lS;L SM SEL SM> S9MZ XaN GCL\ SCF ,[lSG ZFD S[ l,/ J[ V5GL DF¥ S[ 5|lT S9MZ CM UI[ Pcc* EZT S[ RlZ+ D[\ AC]D]"BL EFJ]S SL ;D:T lJX[QFTFI[\ lJnDFG C{\ P DCFGTF4 ;rRlZ+TF4 ;tIlGQ9F4 E|FT' 5|[D4 VFtD ;\ID4 JFSŸ58]TF4 WLZTF TYF UdELZTF VFlN U]6M\ SF ;]gNZ ;\U9G pGS[ RlZ+ D[\ C]VF C{ P V5GL 5Zd5ZFUT 5|lTQ9F S[ l,/ EZT VgT TS 5|ItGXL, ZC[ P Sept. – Dec., 2014
(116)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
;LTF o ZFH[g© V~6 G[ V5GL ZFD SYF D[\ ;LTF SM ;J"z[Q9 :YFG lNIF C{ P ;LTF SF RlZ+ 5Zd5ZFUT CMT[ C]/ EL GJLGTF ;[ VFJ[lQ9T C{ P ZFD VF{Z ;LTF SF RlZ+ 5Z:%FZ .TGF 5MQFS C{ lS /S S[ lAGF N};Z[ SF RlZ+ VW}ZF ,UTF C{ P ZFD SL 5tGL CMG[ S[ GFT[ ;J"+ pGSF z[Q9tJ C{ P J[ V5G[ é5Z VFI[ ;\S8M\ SF W{I"5}J"S D]SFA,F SZTL C{\ P ;LTF SF :JEFJ 5|FZdE ;[ VgT TS pNFZTF ;[ 5lZ5]Q8 C{ .;Ll,I[ J[ V5GF ;EL SFI" ;CHTF5}J"S l;â SZ ,[TL C{\ P ;LTF S[ 5|tI[S jIJCFZ D[\ N'-³ lGxRIFtDSTF 5|S8 CMTL C{ P JC ;F{gNI"XFl,GL CMG[ 5Z EL VC\SFZL GCL\ C{\ VF{Z JGJFl;GL SF HLJG EUJFG ZFD S[ ;FY jITLT SZTL C{\ P .GD[\ S584 >QIF" VF{Z VF5;L :5WF" SF SM> GFDMlGXFG GCL\ C{\ P cc;LTF HL D[\ S> lJX[QFTFI[\ C{ P JC IMU VF{Z EMU SM ;FWG[ JF,[ DCFZFHF HG[S SL 5]+L C{\ P pGS[ HLJG D[\ ;]BvN]oB SF DCtJ /S B[, ;[ VlWS S]K EL GCL\ C{ P pgCM\G[ lHTG[ N]oB p9FI[4 p;SF /S V\X EL CD[\ p9FGF 50[³ TM CD 5:T CM HFI[\U[ Pcc( JGJF; D[\ ZCGF4 lC\;FtDS 5X]VM\ SF EI G ;TFGF4 5|FtFo SF, ;[ ;gwIF TS SFI"ZT ZCGF4 JQFF"4 W}5 TYF XLT DF{;D SM ;CG SZGF TYF BFG[v5LG[ SL lRgTF G SZGHF VFlN jIJCFZ ;LTF S[ :JFJ,dAG VF{Z DGMJ{7FlGS l;â CMT[ C{ P ÉIM\lS ;LTF HFGTL C{ lS JG D[\ ZCG[ S[ l,/ Sl9G ;FWGF SL VFJxISTF 50³TL C{ P ;LTF D[\ JFSŸ RFT]I"4 D'NT] F TYF EFJ]STF EL 5lZ,l1FT CMTL C{ P ZFJ6 SL D'tI] S[ 5xRFTŸ HA CG]DFG pgC[ \ VXMS JFl8SF HFSZ IC ;DFRFZ ;]GFT[ C{ TM CG]DFG SF R[CZF N[BSZ JC HFG UIL\ lS IC SM> VrKF ;DFRFZ ATFG[ JF,[ C{ P ;FY CL JC D'N]JF6L D[\ ;ASL S]X,v1F[D EL 5}KTL C{\ P cc;LTF lXQ8FRFZ SF lSTGF biFF, ZB ZCL C{ P ZFD ,1D6 SL S]X, 5}KG[ S[ ;FY CL JFGZ ;[GF SL S]X,TF EL 5}K ZCL C{ \ P DG 5|;gG CMTF C{ TM VFNDL ;A SF biFF, ZBTF C{ P DG N]BL CM TM JC V5GF EL bIF, GCL\ ZB 5FTF C{ Pcc) ZFH[g© V~6 G[ ;LTF S[ RlZ+ SM VFW]lGS TtJM\ ;[ I]ÉT SZS[ p;SM DGMJ{7FlGS -\U ;[ 5|:T]T lSIF C{ P ZFH[g© V~6 SL ;LTF EFZTLI DlC,FVM\ S[ l,/ VlWS VFNZ6LI4 VFNX" VF{Z JgNGLI CM UIL C{\ P CG]DFG o ZFD SYF D[\ CG]DFG SF RlZ+ VG[S N'lQ8IM\ ;[ VlT DCtJ5}6" C{ P DGMJ{7FlGS N'lQ8SM6 ;[ CG]DFG S[ RlZ+ D[\ jIlÉTUT :JTg+TF GCL\ C{ P ZFH[g© V~6 G[ CG]DFG S[ :JTg+ DCGLI jIlÉTtJ SF VtIgT DGMJ{7FlGS VF{Z IYFY" lR+6 lSIF C{ P ZFH[g© V~6 S[ CG]DFG ZFDDI C{ P ZFD S[ VGgI ;[JS S[ ~5 D[ \ CG]DFG G[ N[JtJ SM 5|F%T SZ l,IF P JFGZ HFlT SF /SD[J /[;F RlZ+ CG]DFG4 ;J"Jgn AG UIF P ccCG]DFG DGMIMU5}J"S ;[JF SZG[ S[ HLJgT 5|TLS C{\ P V5G[ ;d5}6" :JtJ SM cZFD SFHc D[\ pgCM\G[ ;Dl5"T SZ lNIF P p;L S[ l,/ J[ CD[XF VFT]Z ZCT[ Y[ P!_ XMI"4 N1FTF4 A,4 W{I"4 A]lâDTF4 ZFHGLlT7TF TYF 5ZFÊD I[ ;EL ;NŸU]6 CG]DFG S[ VgNZ 5lZ5}6" Y[ P ZFH[g© V~6 G[ CG]DFG SM .G ;A U]6M\ S[ VlTlZÉT ZFD EÉT4 ZFD;[JS VFlN U]6M\ ;[ I]ÉT SZS[ CG]DFG SM ZFD SYF D[\ ;F{Q9J 5|NFG lSIF C{ P CG]DFG ZFD S[ lJxJF;L C{\ VF{Z pGSF 5|tI[S SFI" SZG[ S[ l,I[ VFT]Z ZCT[ C\{ P ;]U|LJ S[ A]Z[ lNGM\ D[\ EL CG]DFG G[ pGSF ;FY GCL\ KM0³F P CG]DFG G[ CL ;J"5|YD ZFD VF{Z ;]U|LJ SL lD+TF SZF> P CG]DFG G[ CL ;D]© 5FZ SZ ;LTF SF 5TF ,UFIF VF{Z ,\SF SM H,FSZ ZFB lNIF P ,\SF 5Z VFÊD6 S[ ;DI CG]DFG SL JLZTF S[ VG[S J6"G 5|F%T CMT[ C{\ P CG]DFG S[ RlZ+ SL 5lJ+TF4 ElÉT VF{Z ;[JFEFJ G[ pgC[ \ VFNX" AGF lNIF P .G ;A U]6M\ S[ CMT[ C]/ EL pgC[\ VC\SFZ K} TS GCL\ UIF P J[ ;N{J lJGD|TF SL D}lT" AG[ ZC[ P cc5J"TFSFZ CM HFG[ S[ AFN CG]DFG S[ DG D[\ VC\SFZ GCL\ VFIF P 5|FIo VFNDL YM0³L ;L ;O,TF 5FSZ EL VF;DFG 5Z R-³G[ ,UTF C{ P V5G[ V,FJF VF{Z lS;L SF Vl:TtJ CL GCL\ ;DhTF Pcc!! Vol. 02, Issue – 05-06
(117)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ZFH[gã V~6 G[ JFGZ z[Q9 CG]DFG S[ DFGJLI RlZ+ SM DGMJ{7FlGS -\U VF{Z V,F{lSStJ ;[ ;DlgJT SZS[ 5|:tF]T lSIF C{ P CG]DFG V5G[ .gCL\ U]6M\ S[ SFZ6 HGDFG; S[ VFZFwI N[J AG UI[ P ;\NE" ;}lR o !@ ;DFH DGMlJ7FG S[ ;gNE" D[\ H{G[gã SF SYF ;FlCtI v 0¶F@ GLZH ZFHS]DFZ 5'Q9 !& 2@ ClZ SYF VGgTF v ZFH[gã V~6 5'Q9 ) #@ ClZ SYF VGgTF v ZFH[gã V~6 5'Q9 2!2 $@ Z3]S], ZLlT ;NF@@@@ v ZFH[gã V~6 5'Q9 2$! ?@ Z3]S], ZLlT ;NF@@@ v ZFH[gã V~6 5'Q9 2?( &@ EZT U]G UFYF v ZFH[gã V~6 5'Q9 ?& *@ EZT U]G UFYF v ZFH[gã V~6 5'Q9 !2! (@ HU HGlG HFGSL v ZFH[gã V~6 5'Q9 ( )@ HU HGlG HFGSL v ZFH[gã V~6 5'Q9 2#( !_@ ZMD ZMD D[\ ZFD v ZFH[gã V~6 5'Q9 22$ !!@ ZMD ZMD D[\ ZFD v ZFH[gã V~6 5'
Creative Space International Journal हभें अऩने चित्र/पोटो आदद साभग्री बेजें, सॊऩादक भॊडर के अनुयोध ऩय उन्हें सभम सभम ऩय महाॉ प्रकाशित ककमा
जाएगा |
सॊऩादक
Email : creativespaceip@gmail.com
Sept. – Dec., 2014
(118)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
शोनर्षत एिं कुं रठत नारी : ‘पचपन खंभे िंािं दीिारें ’(उर्षा नप्रयंिदा) के िंदभव में नप्रयंका चौधरी1 स्ितंत्रता प्रानप्त के बाद िामानजक जीिन के यथावत को प्रस्तुत करनेिािंे ज्यादातर उपन्याि उभर आये। उि िमय व्यनि को िामानजक जीिन के िंदभव में देखा जाता था। व्यनि की माननिक कु ण्ठाओं पर िामानजकता का अिर था। िाथ िंी िाथ िंमारे परं परागत भारतीय पररिेश में िददयों िे नारी शोनर्षत िंोती आई िंै। िभी अनधकारों िे िंनचत रिंी और उिके निंस्िे में के ििं िदा के निंए कतवव्य निं आये। कभी मााँ के रुप में तो कभी बेटी के रुप में, तो कभी पत्नी के रुप मैं और कदानचत िंी शायद इिी कतवव्य के नाम पर उिे मजबूर दकया जाता िंै। उिका पूरा जीिन इिी में िंोम िंो जाता िंै, इिी िंबंध में श्री रामकु मारजी ने अपना िमथवन देते हुए किंा िंै_ “नारी शोर्षण का प्रश्न आज न तो दकिी एक िगव का िंै और न िंी िगव िंधर्षव का। धीरे -धीरे प्रररनस्थनतयों का यिं निस्फोट पूरे िामानजक पररिेश की उपज िंै। निनिध िमस्याओं और कु प्रथाओं ने नारी जानत को बडी िंीन अिस्था में पहाँचा ददया िंै। भारनतया मनिंिंा िैिानिंक, पाररिाररक, आर्मथक, दिंेज, अभद्र, व्यििंार एिं तिंाक इत्यादद िमस्याओं िे नघरी हुई िंै।”1 प्रेमचंद, जैनेन्द्रकु मार, नागाजुवन, उपेन्द्रनाथ ‘अश्क’, राजेन्द्र यादि, कृ ष्णा िोबती, ममता कानिंया, मृदिं ृ ा गगव, उर्षा नप्रयंिदा आदद अनेक उपन्यािकारों ने चररत्रो के माध्यम िे िामानजक व्यनित्ि को नचनत्रत दकया िंै। उन में भी िामानजक िमस्याओं को उजागर करनेिािंे उपन्यािों और उपन्यािकारों का स्थान निनशि दरजे पर निंया जाता िंै। उनमें िे िंी उर्षा नप्रयंिदा का नाम इि कोरट के उपन्यािकारों में अमर िंै। उर्षा नप्रयंिदा ने कु िं नमिंाकर पााँच उपन्याि निंखे िंै। पर भारतीय नारी पर नचनत्रत दकया िंै। पर भारतीय नारी पर नचनत्रत के ििं दो उपन्याि िंै। ‘रुकोगी निंी रानधका’ और ,पचपन खम्भे िंािं दीिारे ’ उपन्याि में िुनशनक्षत एि मध्यिगीय नारी का अंतमवन प्रकट दकया िंै। ‘पचपन खम्भे िंािं ददिारे ’ उर्षाजी का प्रथम उपन्याि िंै। यिं उपन्याि में नारी के मनोंभािों और नारी ििंज िंिेदनाओं का िूक्ष्मानतिूक्ष्म नचत्रण उन्िंोंने दकया िंै। इिमें ऐिी नारी की दुनिधा, जो अपनी ददशा तय निंी कर पा रिंी िंै।” ‘पचपन खम्भे िंािं ददिारें ’ उपन्याि की िंेनखका उर्षा नप्रयंिदा ने भारतीय जीिन के अंत: द्दन्द्द शोनर्षत एिं कु ष्ठाओं की अनकिंी कथा निंखकर चररत्र प्रधान उपन्यािकारों में अपने अपने अनस्तत्ि की प्रनतष्ठा अर्मजत दक िंै। फ्रायड के लचतन िे प्रभानित िंेनखका ने अध्यानपका के माध्यम िे िंत्रस्त जीिन की अनुभूनतयों का मनोिैज्ञाननक पक्ष प्रस्तुत दकया िंै। नारी-यौन िमस्याओं के अंतगवत प्रणय की निफिंताओं की और इं नगत करते हुए जीिंत प्रश्न उपनस्थत दकये िंै”2 आज िंर जगिं िंर क्षेत्र में नारी का शोर्षण िंो रिंा िंै। नजिकी शुरुआत िंी उिके अपने िंी घर-पररिार िे िंोती िंै। ऐिी िंी नाररयों का प्रनतनननधत्ि यिंााँ पर ‘पचपन खम्भे िंािं दीिारें ’ की नानयका करती िंै। उपन्याि में िुर्षमा नामक नानयका की घुटन नचनत्रत िंै। यों भी िमाज नाननिध अनेक िमस्याओं िे नघरा िंै। िुख और तृनप्त की व्याख्या िंी आज बदिं चुकी िंै। िुखी पररिार तो के ििं कल्पना की चीज बनकर रिं गया िंै। िंत्रस्त िमाज मुनि की चािं िे छटपटा रिंा िंै। दकन्तु मुनि िंै किंााँ ? ढु ढने िे भी निंी नमिंती। चारो तरफ निफव िनस्याएाँ िंी िनस्याएाँ िंै ! िमाधान या उत्तर तो किंी पर भी नमिंता निंी नमिंती। िुर्षमा भी ऐिी िंी स्त्री िंै 1
Priyanka R. Chaudhari
Research Scholar, Nandanvanvan soc. Panvadi, Vyara
Vol. 02, Issue – 05-06
(119)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
नजिने अपने पररिार के जीिन-ननिाविं के निंए अपना जीिन बनिं दकया। िुर्षमा पररिार की बडी बेटी िंोने के नाते घर का िारा बोझ उिी पर डािं ददया गया था। जीि तरिं घर का बडा बेटा िंो। “अगर मैं िबिे बडा िंडका िंोती, तो क्या न करती ? उिी तरिं मैं अब भी करती हाँ। इन िंोगो के निंए कु छ करके मन में बडा िंतोर्ष िा िंोता िंै”3 पर ििं इि िंद तक मजबूर थी दक ििं अपनी इच्छानुिार अपनी लजदगी भी निंी जी पाती। तैंतीि बरि की उम्रिािंी, आर्मथक द्दनि िे गरीब इि निंन्दी की अध्यानपका को किंीं पर भी छू टकारा निंी नमिंा। “उम्र िताईि बरि घर की गरीब, निंन्दी की टीचर_ कु छ और जानना चािंते ?”4 िुर्षमा की उम्र थी तब उिे कोई आजादी निंी नमिंी। माता-नपता ने अपना फजव न बजाया। उन्िंोंने तो कायम उिे अपनी उदारपूर्मत का िाधन िंी माना। पररिार के भरणपोर्षण और िुख के खानतर उिने अपने नििािं और जीिन के बारे में भी कभी न िोचा िंी निंीं। अपने मन को इि तरिं िमझाकर रखा था। अपने ित्य को दुननया की आाँखो िे बचाकर रखा था। उिकी मााँ तो यिं किंकर छू टजाती की ििं शादी करने को राजी िंी निंी िंोती और िुर्षमा भी मााँ को बचाने के निंए यिं किंकर बात को टािंती िंै_ “जीिन में बहुत मिंत्िपूणव काम िंै, निफव नििािं िंी तो निंीं। और देशो में देनखए, नबना शादी दकए िंी औरत कै िे मजे िे रिंती िंै”5 यिं िब निफव मन को मनाने के निंए िंै। पर उिका अंतमवन तो रो-रो कर पूरी तरिं िे तूटा रिंा िंै। ििं िमझती दक नपताजी की पेंशन िे घर निंीं चिं िकता। बिंन की शादी, भाई की पढाई आदद नजम्मेदाररयों को िंेकर ििं िंाथ दबाकर जीिन गुजारती। अपने पैिो को ििं खुिंे रुप िे खचव भी न कर िकती थी। “आयु और नजम्मेदाररयों के बढने िे उिमें बहुत गांभीयव आ गया था.... उिके पररनचत और नमत्र दूिरे िंी प्रकार के थे। उनकी िंर बात नभन्न थी। िुर्षमा उनके िाथ बात करते हुए यिं भूिं जाती थी दक ििं एैिी स्त्री िंै, एक बहुत िंी आकर्षवक युिती, खुिंकर बोिंती, िाद-नििाद करती। उिका मनस्तष्क िंर िमय जागरुक रिंता।“6 उिके मन में तो एैिी बहुत िारी अनेक नशकायतें िंैं। जैिे दक नपताजी उिकी शादी चािंते िंी निंीं थे। िे उििे के ििं ििंारा िंी चािंते िंै। जिानी में तय हुई शादी में नपताजी ने िंी मानों ढीिं दी थी। िे मानते थे दक यदद िुर्षमा शादी करे गी तो अपनी आर्मथक व्यस्थता डगमगा जायेगी। िंगभग ििं ग्यारिं िे ििं अपनी लजदगी िे िंगातार िंड रिंी िंै। नौकरी उिके निंए बहुत दकमती िंै दफर भी ििं स्िाभीमानी िंडकी िंै। यो चािंती तो नौकरी करते-करते भी बहुत कु छ पा िकती थी िंेदकन उिने एैिा कु छ भी निंीं दकया। उिने बताया िंै, “जीिन में कभी-कभी ऐिे अििर भी आए, जब दक मैं अपने शरीर के मोिं िे धन और आराम पा िकती थी पर ििं मैंने एक स्िीकार ननिं दकया। एम.ए. करने के बाद मैंने एक प्राइिेट कोिंेज में नौकरी की। ििंााँ के िेिेटरी नगर के पुराने रईिों में थे। उन्िंोंने कै िी-कै िी िस्तु का प्रिंोभन निंीं ददया मुझे, पर मैंने ििं नौकरी छोड दी।”7 पररिार के निंए मुरियााँ खोिंकर अपना िब कु छ िंुटाती िंै। बिंन की शादी में अपने िारे रुपयों खचव कर ददये। दफर भी इं तजाम निंीं हुिा तो उिने प्रोनिडेंड फण्ड िे कजव निंया। एक अके िंी िुर्षमा के कं धे पर इतना िारा बोझ! एक तरफ िे ििं अपने िंी पररिार में शोनर्षत िंोती िंै तो दूिरी तरफ िे ििं अपनी आकांक्षाओं और कोमिं स्िप्नों को तोडकर कु नण्ठत िंो जाती िंै। डॉ. अतुिंिीर अरोडा ने िुर्षमा की दयनीयता और ननयनत को िंेकर किंा िंै, “उर्षा नप्रयंिदा ने इि उपन्याि में आधुननकता की प्रिृनत का ननयनतगत िंदभव उिकी भ्रमजानिंक भंनगमा में िंी उभारने का प्रयाि दकया िंै। इििे परे उपन्याि नारी के आत्मपीडा का ददग्दशवन भी िंै नजिमें आधुननकतािाद बाद िंी िैनडस्ट प्रिृनतयों दक झिंक नमिंती िंै|।”8 पररिार की ओर िे िंी निंी; िुर्षमा को िभी ओर िे ऊब, छटपटािंट, िंत्राि, घुटन, अके िंापन िंी नमिंता िंै मानों उिके ननिब में िंी ििं िब िंो, यिं िब पीडा में अके िंी िंी झुझती रिंती िंै। उिे अपने स्िभाि के कारण भी उिे बहुत तंग रिंना पडता था। ििं बडी िंी िंिेदनशीिं िंडकी थी। उिके निचार भी प्रगनत की ओर िंी दोडते थे इिी निंए ििं प्रगनतशीिं िंै। दकिी के अिैध िंबंध का फिं भगतनेिािंी स्िानत को िारा िमाज नकारता था, पर उिे स्िानत के प्रनत बडी ििंानुभूनत िंै। िामानजक मापदंडो में दकिी के व्यनिगत जीिन में दखिं देना उिकी प्रकृ नत निंीं िंै। कोई मुिीबत में फिा िंो तब उिकी दशा पर िंाँिने की बाजाय उिकी
Sept. – Dec., 2014
(120)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ििंायता करना चानिंए, ििंी मानिता िंै। िमाज की नििंगनतयों िे भी ििं तंग रिंती िंै। िंाख कोनशश करने पर भी ििं अपनी माननिकता िे बच निंी पाती और उिे ििं बदिं भी निंीं िकती। िंॉस्टेिं की िाडवन बनने पर अनेक िमस्याएाँ उिको झकडने िंगी। नौकरों के आपिी झगडे, िंडदकयों की अनेक िमस्याएाँ, उनके फरीयादे, नए एडनमशन, टयूटोररयिं तैयार करना आदद अनेक काम में ििं व्यस्त रिंती। उिकी भिंमनिािंत का िंोग िंाभ उठाते। कभ-कभी तो ििं लजदगी िे ऊब जाती। अच्छी-खािी नौकरी, बडा िातािरण िंोने पर भी “िुर्षमा को िंमेशा िंगता था दक यिं घर उिके निंए बहुत बडा िंै। िंर मनिंने कु छ-न-कु छ नई चीज िंाने की बािजूद अभी दो कमरे खािंी पडे थे। िुर्षमा को अके िंेपन घेरने िंगा।”9 यिंााँ दशावया िंै दक िुर्षमा के जीिन में बहुत कु छ िंोते हुिे भी उिके पाि कु छ तो निंी, उिके जीिन में अभी भी कु छ बाकी िंै। िंयोग िे नीिं कश्यप उिके जीिन में आया, जैिे कोई फरीिता िंै। नीिं का ििंज खुिंापन िुर्षमा के मन को किंीं ना किंी छू गया था। नीिं के पररचय में आने पर “जीिन में पिंिंी बार उिे उन खोए हुए िर्षो का दुख था। जीिन की भागदौड और आजीनिका के प्रश्नों में चुपचाप नििंीन िंो गए िे िर्षव और अब तो उिके चारों ओर दीिारें नखच गई थी, दानयत्ि की कु ण्ठाओं की अपने पद की गररमा और पररिार की।”10 नीिं का बार-बार िंॉस्टेिं आना-जाना शुरु िंो गया। िुर्षमा भी नीिं के िाथ उठने-बैठने और घुमने-दफरने उिके िाथ रिंना पिंद करने िंगी। फिंस्िरुप उिके ितवन-व्यििंार पर आिंोचनाएाँ िंोने िंगी। िंोस्टेिं की िंडदकयााँ, स्टाफ, नौकर िभी उिकी िंी चचाव करने िंगे। ििं िोचती, “में अपना काम ठीक करती हाँ, मुझिे दकिी की नशकायत निंीं िंै, दफर मेरे व्यनिगत जीिन में दकिी को दखिं देने का क्या िंक िंै? मैं िाडवन हाँ, इिका मतिंब यिं तो निंी दक मैं िंर िमय गांभायव का नकिंी िोच चढाए रहाँ।”11 ििं िंर िि दकिी-न दकिी मामिंो को िंेकर शोर्षण ििंती रिंती िंै इिी निंए ििं किंी ना किंी पर कु नण्ठत रिंती िंै न तो ििं मन िे अपना व्यनिगत जीिन जी िकती िंै न िामानजक अरे ! िंडदकयााँ उिकी धनज्जयााँ उडाती िंै। इिी निंए ििं कु नण्ठत िंै। उिने छात्राओं के निंए क्या क्या निंी दकया! दफर भी? मािंौिं िे ििं ऊब जाती िंै। छात्राओं िे भी ििं शोर्षीत िंोती रिंती िंै। उिका िाडवनशीप छु टे इिी में िंोग राजी िंै। इिी निंए ििं र्षडयंत्र भी रचा जाता िंै। उिे िंेरान-परे शान करने में िंोग कोई किर निंी छोडते। िमाज उिे जीने निंीं देता। उिकी नजदीकी ििंेिंी उिे बार-बार िमझाती िंै दक नीिं के िाथ आना-जाना, उठना-बैठना अच्छा निंी िंै, क्योंदक छात्राएाँ और अध्यानपकाएाँ उिकी िंर एक दिया पर नजर रखती िंै। िुर्षमा स्िानत जैिी निंी िंै, दफर भी िमाज तो किंता िंै, दक िुर्षमा का अपना कतवव्य िंै, उत्तरदानयत्ि िंै, नजम्मेदारी िंै। उिे छात्राओं के िामने उदािंरण प्रस्तुत करना िंै। छात्राओं को भी ििं अपना िमज के िमजाती िंै िंेदकन ििं िमझना निंी चािंती। छात्राओं की पूरी नजम्मेदारी िुर्षमा पर िंै इिी निंए छात्राएाँ भी िुर्षमा िे ध्रुणा करती िंै मााँ को भी जब िुर्षमा इि प्रकार के ितवन-व्यििंार का पता चिंता िंै तब किंती िंै दक ऐिा कु छ न कु छ करो नजिे दकिी को कु छ किंने का मौका नमिंे। िमाज में तुम्िंारी िजिं िे िंमारा निर ऊाँचा िंै। मााँ-बाप की इज्जत के खानतर भी ििं नीिं को निंीं अपना िकती। नीिं िादा भी करता िंै दक जो तुम अपने पररिार के निंए करती िंै ििं आगे भी िंोता रिंेगा। दफर भी नीिं की बात िे ििंमत निंीं िंोती नीिं, नजिे िुर्षमा खुद िे भी ज्यादा प्यार करती थी, उिे िंी िुर्षमा को अपने आप िे अिंग करना पडता िंै। नीिं जब िुर्षमा िे नििािं दक बात करता िंै तब िुर्षमा उििे किंती िंै।“ यें कॉिंेज ये खंभे मेरी डैस्टीनी िंै...... मुझे यिंी छोड दो।”12 एक तरफ मानती िंै दक नीिं के बगौर मैं कु छ निंीं हाँ। दूिरी तरिं नीिं का आश्रय अपने निंए िंीन मानती िंै। नीिं िे किंती िंै, “मेरी लजदगी खत्म िंो चुकी िंै। मैं कै ििं िाधन हाँ। मेरी भािना का कोई स्थान निंीं। नििािं करके पररिार को ननराधार छोड देना मेरे निंए िंभि निंीं।..... तुम चिंे जाओगे तो मैं दफर अपने आप को उन्िंी दीिारों में बंदी कर िंूग ाँ ी।”13 एक तरफ ििं नीिं िे जुडी रिंना चािंती िंै। दूिरी तरफ अपने अिंम् को िजाये रखना चािंती िंै ििं नििश िंै। नीिं ने भेट दी हुई िाडी न चािंते हुिे भी अपनी बिंन को पिंनने के निंए देनी पडती िंै। मााँ किंती िंै दक अपनी बिंन की शादी क्या नीिं िे निंी िंो िकती ? अनेक नस्थनतयााँ ऐिी खडी िंोती िंै, जो उिकी प्रकृ नत
Vol. 02, Issue – 05-06
(121)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
के निरुध्द िंै। मााँ भौरी (िेिीका) को ननकािं देने और िंोस्टेिं के नौकरो िे काम चिंाने को एिं िंोस्टेिं का फननचर भुगतने को किं रिंी िंै। उिका ित्रस्त मन देखों_ “अब यिंी तो िीखाओगी अम्मााँ। बहुत-कु छ दकया लजदगी में, यिं बैईमानी निंी की, िंगता िंै, तुम्िंारे बािं-बच्चों की खानतर यिं भी करना पडेगा।”14 आज का पररिेश िंी एैिा िंै घर िंो या बिंार िंर तरिं िे नारी निं शोनर्षत िंोती िंै निडंबना यिं िंै दक नस्त्रयााँ घर की चार दीिारो में िंी निंी, बािंर भी शोर्षण का नशकार िंो रिंी िंै। इिी िंदभव में प्रनिध्द िंेनखका तििंीमा निरीन ने निंखा िंै_ “घर में रिं रिंी स्त्री भी ननरं तर बिंात्कृ त िंो रिंी िंै और घर के बािंर भी रास्ते या कायवक्षेत्र या मिंाननदेशक के दफतर में भी ििं बिंात्कृ त िंोती रिंी िंै। स्त्री की िुरक्षा किंााँ िंै ? जाकर खडा िंोने पर स्त्री के बिंात्कृ त िंोने की आशंका निंीं िंै। किंााँ िंै दुननया में ििं स्थान ?”15 आज िमय भिंे िंी बदिं गया िंै िंेदकन िमस्या तो ििंी की ििंी िंै। कदम-कदम पर िुर्षमा शोर्षण, घुटन और कु ण्ठा का अनुभि करती िंै। पररनस्थनतयों ने रिंकर ऊब और घुटन का अिंिाि करके भी ििं उनिे मुि निंी िंो पाती। िुर्षमा जो निंी चािंती; लजदगीभर उिे ििंी करना पडता िंै। “िुर्षमा की ननयनत उपन्याि की िृजनभूनम िंै। ििं उपन्याि में अंनतम पररच्छे द तक आते-आते तडप और अििाद की तीव्रता िे अनुभूनत करती िंै।”16 भाग्य के आगे ििं नििश िंै। ऐिी नस्थनत में ििं माननिकता यंत्रणा पाती िंै। ्िंैशबेक द्दारा प्रस्तुत कथ्य माननिकता िे जुडा हुआ िंै। िुर्षमा के जीिन में एक स्िप्न का जन्म और ििंी पर मृत्यु भी िंै। उिके जीिन में अनेक नचत्र बनते और नबगडते िंै। भािनभव्यनि बडी िैचाररकता के िाथ प्रकट हुई िंै। िंदभव : {1} नारी शोर्षण िमस्याएाँ एिं िमाधान, िं.डॉ. राजकु मार, पृ. 003 {2} निंन्दी उपन्याि का उदभि और निकाि, उमेश शास्त्री, पृ. 171 {3} पचपन खम्भें िंािं दीिारें , उर्षा नप्रयंिदा, पृ. 011 {4} ििंी, पृ. 037 {5} ििंी, पृ. 010 {6} ििंी, पृ. 25-26 {7} ििंी, पृ. 056 {8} आधुननकता के िंदभव में आज का निंन्दी उपन्याि, डॉ. अतुिंिीर अरोडा, पृ. 172 {9} ििंी, पृ. 024 {10} ििंी, पृ. 026 {11} ििंी, पृ. 050 {12} ििंी, पृ. 100 {13} ििंी, पृ. 56-57 {14} ििंी, पृ. 56-57 {15} नि िंडकी, नि गध, तििंीमा निरीन, पृ. 057 {16} आधुननकता के िंदभव में आज का निंन्दी उपन्याि, डॉ. अतुिंिीर अरोडा, पृ. 172
Sept. – Dec., 2014
(122)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
સ્ત્રીઓ અને વ્મલવામ : એક અધ્મમન (ભોંઘલાયી અને આધનુ નક જીલનળૈરી વંદબે) ુ ેન1 પ્રા. ધાભેચા બાનફ વાયાંળ આજે ભોંઘલાયી કુદકે ને ભ ૂવકે લધતી જામ છે . ઘયભાાં એક જ વ્મક્તત કભાનાય શમ ત્માયે ભોંઘલાયીન અશેવાવ લધુ ને લધુ થામ છે અને તેથી જ આજે ભહશરાઓ ણ ુરુની વાથે ખબે–ખબા મભરાલીને કાભ કયતી થઈ ગઈ છે . જેભાાં એને એનુ ાં આત્ભગોયલ વચલામાની અનુભ ૂમત ત થામ જ છે . વાથે વાથે એ તાના મતા,મત કે બાઈને આમથિક યીતે ઉમગી થલાન આત્ભવાંત ભેલે છે . આજે ભહશરા લગગભાાં લધતુ ાં જતુ ાં મળક્ષણ નુ ાં પ્રભાણ એ જ વાબફત કયે છે કે શલે કઈ ઉય ફજ ફનલા ઇચ્છતી નથી. આભ છતાાં શજુ ણ આણા વભાજન ભહશરાઓન ભટ લગગ એલે છે કે જે શજુ અધગમળબક્ષત કે અમળબક્ષત છે . આલ લગગ તે હયલાયને કઈ યીતે ભદદરૂ થઈ ળકત નથી એલી બાલના એલી રઘુતાગ્રાંમથ અનુબલત શમ છે . ણ, બણ્મા ન શમ એલા રક ગણ્મા લધુ શમ છે . એટરે કે, એભનાભાાં અન્મ આલડત એટરી ફધી છે કે તેઓ એન ઉમગ કયી ઘયે ફેઠા જ આમથિક ઉાર્જન કયી ળકે છે . ધાંધાકીમ કીવ કે જેના દ્વાયા (ભાયપત) આલક ઉબી કયી ળકામ અને ગબય (સ્લમનબગય ફની ળકામ) તેલા કઈણ પ્રકાયના નાના અથલા ભટા ામે થતા કામોને વ્મલવામીક કામગ તયીકે લણગલી ળકામ. પ્રકાય : ૂ ાગાાના. આ ફન્ને પ્રકાયના કીવની આલા કીવ ફે પ્રકાયના શમ ળકે. (૧) રાાંફાગાાના (૨) ટાંક તારીભ ભેલીને આલક ઉબી કયી ળકામ છે . ુ : શેતઓ ુ આલા કીવના ઘણા ફધા શેતઓ ણ શમ ળકે છે . આભ જઇએ ત આજીલીકા ભેલલા ભાટે કભમળિમર અને બરભીટેડ સ્ધાગત્ભક ણ શમ છે . (૧) આમથિક યીતે ગબય ફનીને કુટુાંફને ભદદરૂ થામ છે . 1
ુ ેન પ્રા. ધાભેચા બાનફ
અધ્માક, શભ-વામન્વ, બલન્વ શ્રી એ.કે.દળી ભહશરા કૉરેજ, જાભનગય – ૩૬૧ ૦૦૮
Vol. 02, Issue – 05-06
(123)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
(૨) રઘુતાગ્રાંથીભાાંથી બાય આલે છે . (૩) વ્મક્તતત્લન મલકાવ કયી ળકે છે . (4) આત્ભમલશ્વાવ કેલીને તાની પ્રગમતન થ ભજબુત ફનાલે છે . (૫) સ્ત્રીને અફાભાાંથી વફા વાબફત કયી દીધી છે . (૬) તાની કાયહકદીનુ ાં ક્ષેત્ર મલળા ફનાલી ળકે છે . (૭) તાનાભાાં સ્ત્રીની આલડતને ઓખી ળકે છે . પ્રસ્તાલના : સ્ત્રીઓ ગૃશ ઉદ્યગ દ્વાયા આમથિક ઉાર્જન કયી ળકે છે . આલા ઉદ્યગના નાભ નીચે આેરા છે . (૧) ાડ લણલા (૨) ખાખયા લણલા (૩) મલમલધ પ્રકાયના નાસ્તા (પયવાણ) ફનાલલા (૪) મલમલધ અથાણા ફનાલલા (૫) બયત – ગુથ ાં ણ (૬) મલમલધ રીરતકરા – તારીભ કેન્ર (૭) બ્યુટી ારયગ – ફેફી મવહટિંગ વમલિવ નીચેના ફે ગૃશ ઉદ્યગની મુરાકાત રઈને પ્રશ્નાલરી દ્ધમત દ્વાયા ભાહશતી ભેલેર છે . જે નીચે મુજફ છે . (૧) ખાખયા ઉદ્યગ – ભશેળ ખાખયા ઉદ્યગ ૧. વાંચારીકા ફશેનનુ ાં નાભ : ૨. કેટરા લગથી ચરાલ છ? : ૩. તભને ડતી મુશ્કેરી : ૪. તભાયા કોટુાંબફક વભ્મન વશકાય છે ? ૫. કેલા ગ્રાશક ખયીદલા આલે છે ? ૬. આલક કેલા પ્રકાયની છે ? (૧) ક્સ્થય (૨) અક્સ્થય ૭. યજીંદી આલક કેટરી થામ છે ? ૮. કુટુાંફન આમથિક ફઝ તેના દ્વાયા ૂણગ થામ છે ? ૯. એક ખાખયાના ેહકિંગ ન શુ ાં બાલ છે ? ૧૦. તભને તભાયી આલકથી વાંત છે ? (૨) ટીપીન ફનાલલા ૧. ટીપીન ફનાલનાય ફશેનનુ ાં નાભ :
Sept. – Dec., 2014
(124)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
૨. કેટરા લગથી ચરાલ છ ? : ૩. તભને વેલા આલાભાાં ડતી મુશ્કેરી : 4. કોટુાંબફક વભ્મન વાથ વશકાય કેલ ભે છે ? ૫. ટીપીનની વેલા રેનાયા વભ્મની વાંખ્મા : ૬. ઘયે જભલા આલતા વભ્મની વાંખ્મા : ૭. એક ટીપીન વેલાનુ ાં મુલ્મ શુ ાં છે ? ૮. કુટુાંફન આમથિક મનબાલ આ કામગ દ્વાયા થઈ ળકે છે ?. ૯. ભામવક આલક કેટરી છે ? ૧૦. તભને તભાયી આલકથી વાંત છે ? ૧૧. તભાયા ધાંધાની બ્રીતવીટી કેલી યીતે કય છ ? ઉયતત ભાહશતી દ્વાયા આ ફન્ને ઉદ્યગન ખ્માર ભેલેર છે . દ્ધનત : વભાજભાાં જુદા જુદા લગગના રક યશે છે . જેભકે ઉચ્ચ લગગ, ભધ્મભ લગગ, મનમ્નલગગ. ભધ્મભ લગગભાાં યશેતા રકની વાથે પ્રશ્નતયી કયીને જે ઘયભાાં ઉદ્યગ – કાભ કયતા શમ તેલા ફશેન વાથે મુરાકાત રઈ અને પ્રશ્નતયી આીને ચચાગ કયી શતી. રયણાભ : ઉયતત ભાહશતી ભેલલા ભાટે જુદી જુદી લમના ફશેન વાથે લાત કયી. તેભાાં ખાવ કયીને ૨૦ થી ૨૫ લગની અને ૩૫ થી ૪૦ લગના ફશેન વાથે લાતચીત કયતા જાણલા ભળયુ ાં કે આલા પ્રકાયના કામો કયલાથી યજગાયી ભેલી ળકામ છે . ખાવ કયીને ૨૦ થી ૨૫ લગની ફશેન વાથે લાતચીત કયતા જાણલા ભળયુ ાં કે આલા કામો કયલાથી આમથિક વધ્ધયતા ભેલી ળકામ છે . તેભજ સ્લમનબગય ફનીને આત્ભવાંત પ્રાપ્ત થઈ ળકે છે . આ ઉયાાંત નલી ઓખાણ થામ છે . જુદા ગ્રાશક વાથે કમ્યુમનકેળન થલાથી નલી, ભાહશતી પ્રાપ્ત થામ છે . ગ્રાશકની જરૂયીમાત શુ ાં છે તે વભજી ળકામ છે . ચચાા : આલા સ્લયજગાયનાાં કામો કયલાથી વભાજભાાં સ્લભાનબેય જીલી ળકામ છે . તેભજ દયે ક વભાજભાાં જરૂયીમાત ખુફજ વ્મક્તતની લધલાથી તે જરૂયીમાતને શોંચી લલા ભાટે દયે ક વ્મક્તતએ કભાવુ ાં જરૂયી છે . આ મથાથગતા વભજલાથી દયે ક વ્મક્તત વાયી યીતે જીલલા ભાટે અને સ્ટાન્ડડૅ ઓપ રીલીંગ શાઈ થતુ ાં જતુ ાં શલાથી તેને શોંચી લલા ભાટે આલા સ્લ ઉદ્યગ – ગૃશ ઉદ્યગનુ ાં ભશત્લ લધતુ ાં જામ છે . તેભજ
Vol. 02, Issue – 05-06
(125)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
કભાલાના વાધન તયીકે આલા ઉદ્યગન સ્લીકાય લધુ થત જલા ભે છે . આજના ભોંઘલાયીના વભમની અંદય તેભજ ૨૧ભી વદીના ભાાંગને શોંચી લલા ભાટે એક અથલા એક થી લધુ આલા વાશમવકતા લાા ઉદ્યગનુ ાં પ્રભાણ હદલવે ને હદલવે લધતુ ાં જામ છે . તે આણે નાયી આંખે જઈ ળકામ તેભજ વભજી ળકામ તેલી ફાફત છે . સ ૂચન : આલા ઉદ્યગ ઉયાાંત અત્માયના અધતન વભમની ભાાંગને શોંચી લલા ભાટે નીચે મુજફના કીવ શલા જઈએ જે દયે ક જગ્માએ ઉરબ્ધ શમ. ૧. કમ્પ્યુટયની જાણકાયી આતા. ૨. પેળન ડીઝાઈનીંગ ૩. હડઝાસ્ટય ભેનજભેન્ટ કીવ 4. શસ્ીટારીટી ભેનેજભેન્ટ કીવ ૫. શેલ્થ અલેયનેળ ભાટેના કીવ ૬. માગલયણને વાંફધ ાં ીત કીવ ૭. ઈચ લન ટીચ લન કીવ ૮. ઇન્ટીયીમય ડીઝાઈનીંગ કીવ ૯. શટેર ભેનજભેન્ટ ને રગતા કીવ ૧૦ પટ ભડેરીંગને રગતા કીવ વંદબા સ્ુ તક ૧. ભહશરા અને વ્મલવામીક મલળેક – સ્ત્રી : રેખક – રીરાફશેન ટેર ૨. ગુજયાતના ઉદ્યગ – ગુજયાત મનગભ ફડગ ૩. ભહશરા ઉદ્યગ – ગુજયાત મનગભ ફડગ 4. ઉદ્યગ વાહશકતા – ચાલડા પ્રકાળન
Sept. – Dec., 2014
(126)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
આધનુ નક જીલનળૈરીન પ્રબાલ અને સ્ત્રીના ળાયીરયક સ્લસ્્મ-ણની વાભે વગત પ્રશ્ન : “ભેદસ્લીતા” (ઓફેવીટી) પ્રા ભૈથરી ટી. ાઠક1 વાયાંળ આણે આણા ઘયને અને કાયને ફનાલલા, ભેલલા, અને ળણગાયલા તેભજ રાાંફા વભમ સુધી વભમ વયવ યાખલા ઘણા ૈવા ખચી નાખીએ છીએ. ણ અપવવ લાત એ છે કે, જગતમનમાંતાએ લયદાન રૂે આેલ ુાં અદભ ૂત ળયીય આણે વાચલતા નથી, અથલા વાચલલા ભાનતા નથી. ળયીય ભાટે આણે વો એટરા ફેદયકાય ફની ગમા છીએ કે, આણે શુ ાં ખાવુ ાં જઈએ? શુ ાં ીવુ ાં જઈએ ? ષ્ટટક ખયાક કને કશેલામ તેની આણે ખફય જ નથી. તેથી આણે આણા ળયીયની બફરકુર દયકાય યાખતા નથી. જેથી અમુક ઉભય છી આણા ળયીયભાાં મલમલધ પ્રકાયના યગ ઘય કયે છે . જેભાાં આધુમનક વભમની સ્ત્રીને પ્રઢાલસ્થા દયમ્માન થત ભશાબમાનક યગ ભેદક્સ્લતા બયખે છે . મલમધની એ મલબચત્રતા એ છે કે, આ ધયતી ય એક ફાજુ કેટરાક રકને ેટ ુયતુ ાં ખાલાનુ ાં ભતુ ાં નથી, ત ફીજી ફાજુ કેટરાક ભાણવ ખયાકના અમતયે ક અને શ્રભના અબાલના કાયણે સ્થ ૂ ફની જામ છે . અને અનેક યગને આભાંત્રે છે . તેભજ અકાે મ ૃત્યુન ુ ાં જખભ ઉભુ કયે છે . ૂ ાલે છે , તેટરા ભાટે નહશ ભેદક્સ્લતા વતત બચિંતા ઉજાલે તેલી ળાયીહયક ક્સ્થમત, તે જીલનને ટાંક યાં ત ુ તે અનેક મુશ્કેરીઓ ણ ઉબી કયે છે . રશીનુ ાં ઊંચુ ાં દફાણ, વાાંધાના યગ, ભધુપ્રેભશ જેલા ગાંબીય યગ ભાટે ભેદક્સ્લતા મનમભત રૂ ફને છે . ભેદક્સ્લતા રકની કામગક્ષભતાભાાં ઘટાડ કયે છે . અને તેભને ઘણી પ્રવ ૃમતઓભાાં બાગ રેતા અટકાલે છે . ઘણી લખત તે ભાનમવક મલકૃમતઓ વાથે વાંકામેરી શમ છે , મલમલધ મલટાભીન અને ક્ષાયની ઉણને કાયણે જેટરી ભાાંદગીઓ ઉદબલે છે . તે ફધી જ ભાાંદગીઓ બેગી કયલાથી જે ભાાંદગીની વાંખ્મા ફને છે . તેના કયતા લધાયે ભાાંદગી અને વાંતા ભેદક્સ્લતા ભાટે જલાફદાય છે . ભેદક્સ્લતા એ માંત્રલાદ અને બગલાદનુ ાં હયણાભ છે . કેટરીક લખત પ્રઢાલસ્થા છી સ્ત્રીઓનુ ાં ળયીય એટરી શદે લધી ગમેલ ુાં જલા ભે છે , જે વભાજભાાં શાવીાત્ર જલા ભે છે . વભાજ તેની મનિંદાની નજયે જલે છે , ભેદસ્લી સ્ત્રી જમાયે તાનુ ાં લજન પ્રમત્ન ૂલગક ઘટાડે છે , અને તાના
1
પ્રા ભૈથરી ટી. ાઠક
એભ.એ., શભવામન્વ, શભવામન્વ ડીાટગ ભેન્ટ, બલન્વ શ્રી એ.કે.દળી ભહશરા કરેજ, જાભનગય
Vol. 02, Issue – 05-06
(127)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ળયીયને વપ્રભાણ ફનાલે છે , ત્માયે રક તેના પ્રત્મે ભાનબયી રષ્ટટથી જલા ભે છે . ત્માયે સ્ત્રીને તેવ ુ ાં રાગે છે કે, જાણે તાના ભાટે આખી દુમનમા જ ફદરાઈ ગઈ છે . ભેદક્સ્લતાની ળરુઆતભાાં દે ખીતા ગેયરાબ કે તકરીપ જણાતા નથી તેથી ભેદક્સ્લ સ્ત્રી તાને તાંદુયસ્ત કે, જખભ યશીત ભાને છે . યાં ત ુ વભમ જતા રાાંફાગાે ભેદક્સ્લતા ખુફ જ નુકળાન કાયક ળયીય ભાટે વાબફત થામ છે . વભમ જતા મલમલધ યગ ળયીયભાાં ઉત્ન્ન થામ છે , આવુ ાં ન થામ તે ભાટે ડામટ પ્રાન, જુદા – જુદા પ્રકાયની કવયત, મગાવન અને મલમલધ યે જીન આળય રેલ ડે છે . પ્રસ્તાલના આજકાર વભાજભાાં ખાવ કયીને ઉરા લગગભાાં દે ખીતી નજયે ખુફ જ લજનલાી સ્ત્રી અને ુરુ ઘણી વાંખ્માભાાં દે ખામ છે . સ્કુરે જતા ફાક અને કરેજભાાં જતાાં યુલાન-યુલતીઓભાાં ણ થડ ઘણ અંગે સ્થ ૂતા જણામ છે , દે ળ-યદે ળ આલી વ્મક્તતઓને લજન ઓછાં કયલા વરાશ, સુચના વાંલાદ, વભાચાય, યે ડીમ, ટેરીલીઝન, કવયત, મગા, પ્રાણામાભ લગેયે દ્વાયા કવયત સ્થ ૂતા અંગે ભાહશતગાય કયલાભાાં આલે છે . બાયતભાાં વમ ૃદ્ધ લગગ તેભજ ઉરા ભધ્મભ લગગભાાં ભેદવ ૃદ્ધદ્ધન યગ વ્માક પ્રભાણભાાં લધી યહ્ય છે . માંત્રન લધુ ઉમગ થલાથી શ્રભ કયલાનુ ાં ઓછાં થઇ ગયુ ાં છે . અને રકનુ ાં જીલન ફેઠાડુાં થઈ ગયુ ાં છે . જલા-આલલા ભાટે લાશન વાભાન્મ થઈ ડ્ાાં છે . જેથી ચારલાન શ્રભ રગબગ ફાંધ થઈ ગમ છે . ટેરીપનનાાં વાધનને રીધે ણ રકની દડધાભ ફાંધ ડી ગઈ છે . નકય-ચાકય શાજય શલાથી વ્મક્તતગત શ્રભ ઓછ થમ છે . ઉંચી કેરેીલાા આશાયને વાય ખયાક ગણામ છે . તેથી ઘી, ભાખણ, દૂ ધ, ઘઉં, કઠ, ખાાંડ, ઈંડા, ભાાંવ, પ્રટીનલાી જાતજાતની ફનાલટ તેભજ દુધની જાતજાતની લાનગીઓ અને ભીઠાઈઓ છૂટથી ખાલાભાાં આલે છે . આ ફધી લસ્તુઓ ભેદવ ૃધ્ધ્ધ કયનાયી છે . લધાયે લજન (over weight) અને જાડાણુ ાં (obesity) આ ફાંને અરગ-અરગ લસ્તુ છે . આણે આણા યજજિંદા વ્મલશાયભાાં ફાંનેને એક જ ગણતા શઈએ છીએ. યાં ત ુ ફાંનેભાાં ખુફ ભટ તપાલત છે . લધુ લજન અને ભેદક્સ્લતા આણે જુદા જુદા ભા દ્વાયા જાણી ળકીએ છીએ. જે વ્મક્તતનુ ાં આદળગ લજન શમ તેના કયતા 15 to 20k.g. લધુ શમ ત તેને જાડાણુ ાં કશેલાભાાં આલે છે . ણ આદળગ લજન કયતા 25 to 30 k.g. કયતા લધુ લજન શમ ત તેને obesity કશેલાભાાં આલે છે . અને તે છાતી, કભય, મનતાંફના લજનના ભાનાાં આધાયે ગણતયી કયલાભાાં આલે છે . ભેદક્સ્લતાની વ્માખ્મા આલાની શમ ત કશી ળકામ કે એ ળયીયની એલી ક્સ્થમત છે . જેભાાં અવાધાયણ યીતે લધુ ડતી ચયફીના થય જાભી જામ છે . જેનુ ાં કાયણ ખયાકની અવભતુરા છે . તે
Sept. – Dec., 2014
(128)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
જે ળક્તત લાયે છે . તેના કયતા ભનુટમ જમાયે લધુ ળકતી આે તેલ ખયાક રે છે , ત્માયે આ અવભતુરા ેદા થામ છે . લધુ ડતી ળક્તતથી બયુય અને ઓછ આયગ્મપ્રદ ખયાક જેભાાં વકૅયાનુ ાં પ્રભાણ અને ચયફીનુ ાં પ્રભાણ લધુ શમ તે રેલાથી ભેદક્સ્લતા લધે છે . લી ળાહયયીક શ્રભન અબાલ ણ ભેદસ્લીતા લધાયે છે . અત્માયે દુમનમાબયભાાં એક અફજ ુખ્તલમના રક એલા છે . જેભનુ ાં લજન જઈએ તે કયતાાં ઘણુ ાં લધાયે છે . અને તેભાાંથી 30 કયડ રક એલા છે . જેભને આણે ઓફેમવટી એટરે કે લધુ ડતા જાડા કશી ળકામ. ફાલ્માલસ્થા, હકળયલસ્થા, યુલાલસ્થા કયતાાં સ્ત્રીઓભાાં પ્રઢાલસ્થા દયમ્માન લજન લધુ ડતુ ાં જલા ભે છે . કાયણકે, આ વભમગાા દયમ્માન સ્ત્રી વાલ મનમચિંત થઈ જામ છે . તે ફાકની ઘયની જલાફદાયી ભાાંથી મુતત થઈ જામ છે . વભાજભાાં તેન ુ ાં સ્થાન ણ ખુફ ઉચ્ચ થઈ ગયુ ાં શમ છે . આમથિક યીતે ણ આ અલસ્થા દયમ્માન તેની ક્સ્થમત ખુફ જ વાયી થઈ ગઈ શમ છે તેથી આ વભમ ગાા દયમ્માન સ્ત્રી over weight અને obesity જલા ભે છે . પ્રઢાલસ્થા દયમ્માન ભેનઝ ીયીમડ ચારતુ ાં શલાથી આ વભમગાા દયમ્માન ળયીય શયભન્વની અમનમમભતતાને કાયણે ણ લજન લધતુ ાં જલા ભે છે . પ્રઢાલસ્થા દયમ્માન જીલન ફેઠાડુાં થઈ ગયુ ાં શમ છે . જેથી ખયાક ચત નથી, અને ચયફી જભા થતી જલા ભે છે . ભટી ઉભયે થમેરી ડીરલયી છી ળાહયયીક ધ્માન ન અાતુ ાં શમ અથલા કઈણ પ્રકાયનુ ાં ઓયે ળન થમેર શમ ત ણ ળયીયભાાં ચયફીનુ ાં પ્રભાણ લધી જતુ ાં જલા ભે છે . પ્રઢાલસ્થા દયમ્માન કુટુાંફ મનમજનના વાધનન ઉમગ અથલા લાંધ્મીકયણના ઓયે ળનને કાયણે ણ ળયીયભાાં ભેદવ ૃદ્ધદ્ધ થતી જલા ભે છે . આ ઉયાાંત ગબાગળમના કેન્વય છી મગ્મ કાજી ન યાખલાથી સ્ત્રીઓના સ્ત્રીઓના ળયીયભાાં ચયફીના થય જાભી જતા જલા ભે છે . પ્રઢાલસ્થા દયમ્માન જ લધુ ડતુ ાં લજન શમત સ્ત્રીને તાના કુટુાંફીજન તથા વભાજ તયપથી તે જાડી છે . તેલ લાયાં લાય અશેવાવ કયાલલાભાાં આલત શમ છે , અથલા તેની ભશ્કયી કયલાભાાં આલતી શમ છે ક્યાયે ક મતને ણ તાની ત્ની ગભતી નથી. શતી (ભેદક્સ્લતાને કાયણે) જે ખુફ જ સુદય ાં સ્ત્રી શમ તેની જ લાત વતત કયે છે . જેથી સ્ત્રી ભાનમવક યીતે તે ડી બાાંગે છે . તે કઈણ પ્રકાયન શેયલેળ શેયી વકતી નથી. વભાજભાાં અન્મ રક વાથે શી ભી ળકતી નથી, તેને ળાહયયીક થાક લધુ રાગત શલાથી તેને કાભભાાં ણ તકરીપ ડે છે . જેથી તેન ભાનમવક મલકાવ રૂાંધામ છે . ભેદસ્લીતાને દૂ ય કયલાનાાં ફે મુખ્મ ઉામ છે . એક “કવયત” અને ફીજ છે , “ખયાકનુ ાં મનમભન” ભેદ મલજાતીમ રવ્મન ામ છે . સ્નાયુઓને લધુ શીરચાર ભલાથી ભાાંવેળીઓ ઘાટીરી અને ભજબ ૂત થામ છે , સ્નાયુઓને લધુ કવયત ભલાથી રૂમધયાબબવયણ લેગલાંત ુ ફને છે , જાભી ગમેલ ુાં મલજાતીમ રવ્મ છટુાં ડે છે , તથા ભેદ ઓછ થામ છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(129)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
આણા ધભગગ્રથ ાં ગીતાભાાં ણ કહ્ુાં છે કે, “મજ્ઞ” એટરે “શ્રભ” મજ્ઞ કમાગ મલના બજન રેલામ નશીં એ આમોની આચાય વહશતા છે . શ્રભ કયીને જ બજન કયામ એ કુદયતન અફામધત મનમભ છે . ભશાત્ભા ગાાંધીના વાથી સ્લ. ડૉ.શયીપ્રવાદ વ્રજયામ દે વાઈએ આલી ળીખ આી શતી. “અભાયી ગાાંધી ગીતા મુજફ મજ્ઞ કયે શ્રભ કયે તેને જ બજન કયલાન અમધકાય ભે છે . તભાયે ફે ટાંક જભલાનુ ાં શમ ત દળ ભાઈર ચારલા જેટર શ્રભ કય. શ્રભભાાં તભે કવયત વ્મામાભ કયી, જભીન ખદ, દડ, ઘયકાભ કય, મગાવન કય, તેભજ કુસ્તી કે દાં ડફેઠક જેલા બાયે વ્મામાભ કય” નીયગી આયુટમ ભાટે ાતા થવુ ાં જરૂયી છે . ુ શેતઓ આજના આધુમનક વભમભાાં દય દવ સ્ત્રી એ ૪ સ્ત્રીઓ ભેદસ્લીતાથી ીડાતી જલા ભે છે . તેથી ભને ભેદસ્લીતા ઉય ભાયા યજુ કયલાન મલચાય આવ્મ, આણે જઈએ છીએ ચયફીના બયાલલાથી કેટરી ફધી તકરીપ થતી જલા ભે છે . આ ઉયાાંત ડામાફીટીવ બ્રડપ્રેવય, વાંધીલા, જેલા યગ ભાનલીનાાં ળયીયભાાં ઘય કયી જતા શલાથી ભેદસ્લીતા ઉય મલચાય યજુ કયલાનાાં ઉામ અને સ ૂચન અત્રે યજુ કયે ર છે . ભેદસ્સ્લતા દૂ ય કયલાના ઉામ અને સ ૂચન ભેદક્સ્લતા ઓછી કયલાની લાત આજકાર પેળન થઈ ગઈ છે . દયે ક સ્ત્રી ખુફ જ મલશ્વાવ ૂલગક તાન પ્રમગ (અનુબલ) જણાલે છે . દયે ક સ્ત્રી જુદા જુદા પ્રમગ કયતી શમ છે . કેટરીક સ્ત્રીઓ ૪૦ લગ છી ભેદક્સ્લ સ્ત્રી શમ તે તાના ળયીય ભાટે લધુ બચિંમતત જલા ભે છે . તે તાના group ભાાં ળાહયયીક દે ખાલની જ લાત કયતી જલા ભે છે . છાાભાાં, ચડીઓભાાં આલતા જુદા-જુદા નુવખાઓ અજભાલતા જલા ભે છે . કેટરીક સ્ત્રીઓ કઈણ વભજણ લગય અથલા કઈણ મનટણાત વ્મક્તતની વશામ લગય જ ચયફી ઉતાયલા ભાટેના પ્રમત્ન ચાલુ
કયી દે છે . જેથી રાાંફા ગાે તેને
નુકળાન થામ છે . લજન ઓછાં કયલા ભાટે વાચા વય અને વચટ ઉામ ખયા દીરથી મનમમભત કયલાભાાં આલે ત ચક્કવ ણે ચયફી ઓછી કયી ળકામ છે , જે નીચે પ્રભાણે છે . બજન બજનનાાં વભમભાાં અને બજન રેલાભાાં આલતી કેરેયીભાાં જ પેયપાય કયી નાખલાભાાં આલે ત ણ લજનભાાં ધીભે ધીભે ઘટાડ નોંધામ છે . યજીદા કાભ ભાટે યજની ૨૦૦૦ કેરેયીની જરૂયીઆત શમ છે . યજીંદાના જીલનભાાં આ પ્રભાણેના કતત્લ રેલાથી જેભ કે, 4૦ to 50 gm protein, 30 to 4૦ gm fat, 250 to 300 gm Carbo લાા ખયાક રેલાથી ણ ળયીયની ચયફીભાાં નોંધાત્ર ઘટાડ કયી ળકામ છે .
Sept. – Dec., 2014
(130)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
પ્રાનનિંગ જે કઈણ સ્ત્રી કે જે ભેદક્સ્લ શમ ત તેણે લજન પ્રભાણે ખયાક, કવયત, તાની આદતભાાં પેયપાય કયીને પ્રાનીંગ પ્રભાણે તાના લજનભાાં નોંધાત્ર ઘટાડ કયી ળકે છે . કવયત કવયત, જેલી કે ચારવુ,ાં દડવુ,ાં તયવુ,ાં વામકરીંગ, ડાન્વીંગ, દયડા કુદલા, એયબફક કવયત, મગા, પ્રાણામભ, અઠલાડીમાભાાં ચાયથી ાાંચ હદલવ મનમમભત કયલી જઈએ, સ્નાયુઓની કવયત 10 to 15 ભીનીટ કયલી, જેથી ભેદક્સ્લતાભાાં નોંધાત્ર ઘટાડ થળે. જે રક ળાહયયીક યીતે અાંગ શમ તે રક ભાત્ર પ્રાણામાભ દ્વાયા તાના ળયીયના લજનભાાં નોંધાત્ર ઘટાડ કયી ળકે છે . સ ૂચન -
ભધ વાથે ગયભાણી નયણા કઠે રેલાથી ચયફી ઘટે છે .
-
વપેદ ઝેય તયીકે ઓખાતા 4 તત્લ રેલાનુ ાં ફાંધ કયવુ,ાં જેભ કે, ભીઠુાં, ભેંદ, ભયવ, ભાખણ
-
પાઈફવગન ુ ાં પ્રભાણ લધુ રેલાનુ ાં યાખવુ.ાં
-
કાચા ળાતબાજી એક ભહશન રેલાથી 10 kg લજન ઓછાં કયી ળકામ છે . (ળાકબાજી તેભજ ફ્રુટ
આ મવલામ અન્મ કઈણ પ્રકાયની લાનગીન વભાલેળ બજનભાાં કયલ નશીં.) -
વેકેરા અને ફાપેરા દાથગન લધુ ઉમગ કયલ.
-
રટલાી લાી લાનગીઓન આના બજનભાાં વભાલેળ ન કયલ.
-
પ્રટીનલાી લાનગીઓને આશાયભાાં અબગ્રભતા આીને પેટ ઓછાં કયવુ.ાં
-
જભતા શેરા ફે ગ્રાવ ાણી ીઓ આખા હદલવભાાં આઠ થઈ દવ ગ્રાવ ાણીના ીઓ.
-
જભતી લખતે જભલાભાાં ધ્માન યાખવુ ાં કે આણે કેટર આશાય રીધ, ટી.લી. જતા જભવુ ાં નશીં.
-
ખુફ જ ઝડથી લજન ઓછાં કયલાનાના પ્રમગ કયલાથી ળાયીહયક મુશ્કેરીઓ ઉદબલે છે .
-
યજ વલાયે થાયીભાાંથી ઉઠી કે તયતજ ાાંચ સ્રેબચિંગની કવયત ાંદય ભીનીટ ભાટે કયલી. ૧. વીટ-અવ (ેટની કવયત) ૨. રેગ-કરગ (ગની કવયત) ૩. પેની પભગય (મનતાંફ ની કવયત) 4. સ્ટ જગીંગ (એક જ જગ્માએ દડવુ)ાં ૫. ડામનેમભક સ્રેચ (કભય ને લાલાની કવયત)
આ ઉયાાંત મનટણાાંત આયુલ ગ ેહદક મગાચામગ દ્વાયા સ ૂચલેર જુદા જુદા મગાવન ણ યજ એક કરાક કયલાથી ચયફીભાાં ઘણ ઘટાડ થામ છે . જે નીચે પ્રભાણે છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(131)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
૧. ઉત્તાનાદાવન ૨. મચભતાવન ૩. ભુજગાવન ાં 4. ધનુયાવન ૫. મત્રકણાવન ચયફીનાં ઘટાડા ભાટેન ડામટ પ્રાન જેભની ઉભય ૪૦ લગની છે . તેન ુ ાં લજન 75kg. છે . તેભની ઉંચાઈ 5.5” છે . તેભનુ ાં આદળગ લજન 55 k.g. શવુ ાં જઈએ, જેભની વાભે તેન ુ ાં લજન ઉંચાઈના પ્રભાણભાાં 20 k.g. લધાયે છે . તેથી તેભના ભાટેના ડામટ પ્રાનભાાં નીચે પ્રભાણેનાાં બજન વભાલેળ કયલ જઈએ. ૧. ડામટ પ્રાન વલાયે ૭ થી ૮ ------ રીંબુ + ભધ + ગયભ ાણી એક ગ્રાવ. વલાયે ૯ થી 10 ------ ભરાઈ કાઢેલ ુાં (ગાે લ ુાં દૂ ધ) એક ક ાણી + ૨ સ્રાઈઝ બ્રેડ અથલા ૧ ખાખય. વલાયે ૧૧ થી. ૧૨ ------ કઈણ એક ફ્રુટ. વલાયે ૧ થી ૨ (રન્ચ) ------ ૧લાટકી ફાપેરી દા + ૧ લાટકી ળાક ઓછા તેરભાાં લઘાયે લ ુાં + ૧ લાટકી વરાડ + ૨ યટરી (જલની) + ૧ ગ્રાવ ગાે રી ભરાઈ કાઢેરી છાવ + ૧ લાટકી બાત. ફયે ૪ થી ૫ ------ એક ક ચા અથલા કઈણ જ્યુવ (ખાાંડ લગયન), ફે ભેયી બફસ્કીટ અથલા એક લાટકી વેલ ભભયા કનગ. વાાંજના ૭ થી ૮ (વાાંજનુ ાં જભણ) ખીચડી + ૨ (જલની) બાખયી + ૧ લાટકી ઓછા તેરભાાં લઘાયે ર ળાક અને એક ક દૂ ધ. ફે લગ સુધી કડક ડામટ પ્રાન પ્રભાણે જ અનુવયલાભાાં આલે અને વાથે વાથે વલાયે અને વાાંજે ૧+૧ કરાક લહકિંગ અને જુદા – જુદા મગાવન અને કવયત કયલાભાાં આલે ત ૨ લગ અંતે આનુ ાં આદળગ લજનનાાં આંક સુધી શોંચી ળકામ છે . ૨. ડામટ પ્રાન જેભની ઉભય ૪૦ લગની છે . તેન ુ ાં લજન 90 k.g છે . તેભની ઉંચાઈ 5.5” તેભનુ ાં આદળગ લજન 55 k.g શવુ ાં જઈએ. જેભની વાભે તેન ુ ાં લજન ઉંચાઈના પ્રભાણભાાં 35 k.g લધાયે છે . તેથી તેભના ભાટેના ડામટ પ્રાનભાાં નીચે પ્રભાણેનાાં બજન વભાલેળ કયલ જઈએ.
Sept. – Dec., 2014
(132)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
વલાયે ૭ થી ૮ ------ રીંબુ + ભધ + ગયભ ાણી એક ગ્રાવ. વલાયે ૯ થી 10 ------ ભરાઈ કાઢેલ ુાં (ગાે લ ુાં દૂ ધ) ૦” ાણી + ૦” દૂ ધ = ૧ ક દૂ ધ + ૧ ખાખય. વલાયે 10 થી. ૧૧ ------ કઈણ એક ફ્રુટ. વલાયે ૧૧ થી ૧૨ ------ કઈણ લેજીટેફરન ફાપેર સ ૂ ૧ ક. વલાયે ૧ થી ૨ (રન્ચ) ------ ૧લાટકી ફાપેરી દા + ૧ લાટકી ળાક (ફાપેરા ળાક) + ૨ લાટકી વરાડ + ૨ યટરી (જલની) + ૧ ગ્રાવ ાતી છાવ + ૦” લાટકી બાત. ફયે ૪ થી ૫ ------ એક ક ચા અથલા કઈણ જ્યુવ (ખાાંડ લગયન), ફે ભેયી બફસ્કીટ વાદા કનગ. વાાંજના ૭ થી ૮ (વાાંજનુ ાં જભણ) ------ ખીચડી + ફાપેલ ુાં ળાક + ાતી છાવ એક ગ્રાવ ફે લગ સુધી કડક ડામટ પ્રાન પ્રભાણે જ અનુવયલાભાાં આલે અને વાથે વાથે વલાયે અને વાાંજે ૧+૧ કરાક લહકિંગ અને જુદા – જુદા મગાવન અને કવયત કયલાભાાં આલે ત ૨ લગ અંતે આનુ ાં આદળગ લજનનાાં આંક સુધી શોંચી ળકામ છે . યજજિંદા જીલનભાાં વ્મામાભ ભશત્લન છે , સ્ત્રી ઘયની વાથે ઉંફયા ફશાય નીકી છે , તેભનાાં સ્લાસ્્મન પ્રશ્ન આજે ણ વગે છે , આધુમનક જીલનની વાથે સુમલધા લધી છે યાં ત ુ શજુ દે ળભાાં સ્લાસ્્મ વેલાઓ વાભાન્મજન ભાટે ફહુ દૂ ય છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(133)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ચોધયી વભાજના રગ્ન ગીત ુ ાઈ ચોધયી1 પ્રા. નનતેળકુ ભાય રાભબ રકબાાના ભાધ્મભ દ્વાયા સ્લય અને રમના વાંગીતાત્ભક આલતગન વાથે ગલાતા અને વાભાન્મ જનવમુશની બાલાનુભ ાં ૂતીને વ્મતત કયતાાં ગીતને રકગીત કશેલામ છે . ભાનલીની જુદા જુદા પ્રકાયની ચેટટાઓ અને હયક્સ્થમતઓનુ ાં પ્રબાલ ૂણગ બચત્ર રકગીતભાાં વ્મતત થામ છે . ભાનલા હ્રદમના બગ-મલરાવ તાની ઉત્કટ ક્સ્થમતભાાં રમાત્ભક આયય-અલયશભાાં રમફદ્ધ થઈને પ્રલાહશત થલા રાગ્મ ત્માયે ગીત કશેલાભાાં આવ્યુ.ાં રકગીતભાાં રોહકક વભ્મતા, રોહકક આચાય, રોહકક વ્મલશાય, રોહકક યીત-હયલાજ અને યાં યાનુ ાં પ્રમતબફિંફ ડે છે . રક વભ્મતા અને રતવાાંસ્કૃમતન ઇમતશાવ રકગીતના ભાધ્મભ દ્વાયા જાણી ળકામ છે . એટરે રકગીતને યુગદગણ કશેલભાાં આલે છે . વાંવાયના વભસ્થ ભનુટમની મ ૂ બાલનાભાાં વામ્મ યશેલ ુાં શમ છે . સુખ-દુુઃખ, યુદ્ધ-ળાાંમત, શાયજીત, મલયશ-મભરન, જીલન-મ ૃત્યુ લગેયેની વભાન પ્રમતહિમા વો કઈ અનુબલે છે . રકગીતભાાં જન્ભથી ભાાંડીને મ ૃત્યુ સુધીની અનેક ઘટનાઓ તેભાાં ળબ્દસ્થ થતી શમ છે . એભાાં ક્યાયે ક જીલનન ઉલ્રાવ ણ ગલામ છે , ત ક્યાયે ક જીલનની કરુણતા હ્રદમસ્ળી ફાનીભાાં વ્મતત થતી જલા ભે છે . રગનપ્રવાંગે રગ્નની અનેક મલધીઓના ગીત ગલામ છે . તેભાાં ભાંડ મુહત ુ ગના રગ્નગીત, ીઠીના ગીત, મવભાહયમાના ગીત, રગ્નમલમધભાાં ઠઠા-ભશ્કયીના ગીત અને મલદામ ગીત નીચે પ્રભાણે છે . ૧) ભંડ ગીત :ફાયણે ફાય થાાંબરા જજે મે ફેના લચર ભાાંડલ ાડી દે ના લા ફેના ફાયણે ફાય તયણ જાજે મે ફેના લચર ભાાંડલ ાડી દે ના લા ફેના ભાાંડલાભાાં ફાય થાાંબરા જુજે મે ફેના
1
ુ ાઈ ચોધયી પ્રા. નનતેળકુ ભાય રાભબ
શ્રી લી.એભ ભશેતા મ્યુની. આટગ વ એન્ડ કભવગ કરેજ, જાભનગય
Sept. – Dec., 2014
(134)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ુ યાતીભાં બાાંતય :ગજ ‘ફાયણા ફાય થાાંબરા જઈએ યે ફેન ભધ્મભ ભાંડ ફનાલી દે જે યે ફેન ફાયણાના ફાય તયણ જઈએ યે ફેન ભધ્મભ ભાંડ ફનાલી દે જે યે ફેન ભાંડભાાં ફાય થાાંબરા જઈએ યે ફેન ભાંડભાાં ફાય તયણ જઈએયે ફેન’
૧
ચોધયી વભાજભાાં રગ્નગીત ભાંડ તૈમાય થામ છે . ત્માયથી ગાલાની ળરૂઆત થઈ જામ છે . આ ગીતભાાં ફાય થાાંબરાથી ભાંડ ફનાલાભાાં આલે છે . ભાંડને ળણગાયલા ભાટે તયણની જરૂય ડે છે . તેના ઉલ્રેખ દ્વાયા ભાંડની ળબા લધી જળે. એભ ફાય થાાંબરા ભાટે ફાય તયણ જઈએ. જેથી ભાંડ સુદય ાં રાગે. ીઠી ગીત ‘ીી ીઠી કીડ કીડ ચી યહ્યા, ીી ીઠી બાશા-બાબી ચી યહ્યા, ીી ીઠી કીડ કીડ ચી યહ્યા, ીી ીઠી કાકા-કાકી ચી યહ્યા, ુ યાતીભાં બાાંતય ગજ ીી ીઠી કણ કણ ચે છે ીી ીઠી બાઈ-બાબી ચે છે , ીી ીઠી કણ કણ ચે છે , ીી ીઠી કાકા-કાકી ચે છે . આ ગીતભાાં ીઠી રગાલતી લખતે ગલાઈ છે . ગીતભાાં ીઠી કણ ચે છે . ત બાઈ-બાબી ીઠી ચે છે . ીઠી રગાલલા ભાટે બાબીન ઉલ્રેખ કયલાભાાં આવ્મ છે . ીઠી રગાલલા ભાટે દયે ક વભાજભાાં બાબી સ્થાને શેરા આલાભાાં આલે છે . ત્માય ફાદ ફીજા વગાવાંફધ ાં ીઓ ીઠી રગાલે છે . ફીજી ાંક્તતભાાં કાકા-કાકીન ઉલ્રેખ કયે ર જલા ભે છે . ીઠીએ રગ્ન ભાટે અમનલામગ મલમધ છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(135)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ન ૃત્મનું ગીત ભળાક લાગે ફેના શેરા ઉભયા તે ભળાક ઉનાને નાચને જાઉ ફેના શેરા ઉભય તે ડલ લાગે ફેના શેરા ઉભયા તે ડલ ઉનામને નાચણે જાઉ ફેના શેરા ઉભય તે ફેન્ટે લાગે ફેના શેરા ઉભયા તે ફેન્ટે ઉનામાને નાચણે જાઉં ફેના શેરા ઉભયા તે . ુ યાતીભાં બાાંતય ગજ ભળાક(લાજજિંત્ર) લાગે ફેન ેરા ઉભયાના વ ૃક્ષ નીચે ભળાક વાાંબીને નાચલા જઈશુ ાં ફેન ેરા વ ૃક્ષ નીચે, ડલ(લાજજિંત્ર) લાગે ફેન ેરા ઉભયાના વ ૃક્ષ નીચે ડલ વાાંબીને નાચલા જઈશુ ાં ફેન ેરા ઉભયાના વ ૃક્ષ નીચે, ફેન્ડલાજા લાગે ફેન ેરા ઉભયાના વ ૃક્ષ નીચે ફેન્ડલાજા વાાંબીને નાચલા જઈશુ ાં ફેન ેરા ઉભયાના વ ૃક્ષ નીચે. ચોધયી વભાજભાાં રગ્ન હદલવે વાાંજના વભમે રક ઉલ્રાવથી ગાતા શમ, નાચતા શમ છે . આ રગ્ન ગીતભાાં ન ૃત્મ કયલાની લાત કયી છે . ભળાક(લાજજિંત્ર) આજે આ લાજજિંત્ર અમુક જ રક ાવે શમ છે . તેને લગાડલા ભાટે આલડત શલી જઈએ. આ ગીતભાાં લાજજિંત્ર લગાડલાભાાં આલળે, ત્માયે ફશેનણી તાની ફીજી ફશેનણીને કશે છે કે આણે નાચલા જઈશુ.ાં ત્માયફાદ ડલા (આ લાજજિંત્ર દુધીન ઉમગ કયીને ફનાલલાભાાં આલે છે , જેને ફાંક ભાયી લગાડી ળકામ) ન અલાજ વાંબાળે ત્માયે નાચલા જલાનુ ાં છે . ફેન્ટલાની આજે ફેન્ટાટી ભે છે . તેન અલાજ આલળે ત્માયે ન ૃત્મ કયલા જલાની લાત કયલાભાાં આલી છે . ન ૃત્મ શાંભળ ે ા વાાંજના વભમે થામ છે . રક ભન મુકીને, ઉલ્રાવ ૂલગક રગ્નભાાં ન ૃત્મ કયે છે . જેભાાં ચોધયી વભાજની એક ઝરક દે ખામ છે . જાન રેલા જતી લેાન ંુ ગીત :ઓતયે દુય કાશને વગાઈ કધી ભારુાં બામા આલતાાં આલતાાં ડફર બા શઈ ભારુાં બામા અત બા કીધ ખયચી યા ભારુાં બામા અતે બા યીના ખયચી યા ભારુાં બામા અતે દુય કાશને વગાઈ કધી ભારુાં બામા આલતા આલતા ડફર બા શઈ ભારુાં બામા
Sept. – Dec., 2014
(136)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
અત બા યભીરા ખયચી યા ભારુાં બામા ુ યાતીભાં બાાંતય ગજ ‘આટરે દુય કેભ વગાઈ કયી ભાયા બાઈ આલતા આવ્તા ડફર બાડુાં થઈ જળે ભાયા બાઈ આટલુાં બાડુાં કણ ખચગળે ભાયા બાઈ આટલુાં બાડુાં યીના ખચગળે ભાયા બાઈ આટરે દુય કેભ વગાઈ કયી ભાયા બાઈ આલતા આલતા ડફર બાડુાં થઈ જળે ભાયા બાઈ આટલુાં બાડુાં કણ ખચગળે ભાયા બાઈ આટલુાં બાડુાં યભીરા ખચગળે ભાયા બાઈ.’૨ અશીં કન્મા રેલા ભાટે ઘણા દુય ગાભભાાં જવુ ાં ડે છે . તેથી જાનૈમાની તયીકે જડામેરી સ્ત્રીઓ તાનુ ાં દુુઃખ વ્મતત કયે છે . વગાઈ દુય કયી છે . તેથી બાડુાં લધાયે ચુકલવુ ાં ડળે. એભ પ્રથભ ાંક્તતભાાં સ્ત્રીઓ જણાલે છે . બાઈ દુય ગાભભાાં વગાઈ કયી શલાથી ત્માાં જલા ભાટે બાડુાં ણ લધાયે આવુ ાં ડળે. આ બાડુાં બાઇની ફશેન(યીના, યભીરા) ચ ૂકલળે. એભ કશીને યસ્ત વાય કયે છે . ચોધયી વભાજભાાં રગન જ દુયના ગાભભાાં થતુ ાં ત લશેરા વલાયના જાન નીકતી શમ છે . શલે વભમ ફદરાઈ ગમ છે . શલે આ વભાજભાાં રગ્ન લખતે હયલશન ભાટે વાધન ઉમગ થલાથી અંતય ઘટી ગયુ ાં છે . આ ગીતભાાં ાંક્તતઓ ુનાલતગન ાભતી જલા ભે છે . લય-કન્મા ક્ષની સ્ત્રીઓ વાભ-વાભે ગલાતા ગીત :આલણે શેંડે અભાયે ગાભભાાં, આલણે શેંડે યા જગરા આલલા ની દે જે, યા જગરા યણે શેંડે આભાયે ગાભભાાં યણે શેંડે યા, જગરા યલાની દે જે આભાયે ગાભભાાં યલાની દે જે યા જગરા આલાણે શેંડે જય જય ે ે ગીતા આલણે શેડમ આલલાની દે જે આભાયે ગાભભાાં આલલા ની દે જે ગીતા.
Vol. 02, Issue – 05-06
(137)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ુ યાતીભાં બાાંતય :ગજ લયક્ષલાાઓ અભાયા ગાભભાાં આલલા ભાાંગળે, ણ આલલા દઈશુ ાં નહશ યે જગદીળ, અભાયા ગાભભાાં આલલા નહશ દઈએ અભાયા ગાભભાાં યશેલા ભાાંગત ે અભે એ જગદીળ યશેલા નહશ દઈએ અભાયા ગાભભાાં જફય જસ્તી આલલા ભાગે છે . શે ગીતા આલલા ભાાંગે છે અભાયા ગાભભાાં આલલા દઈશુ ાં નહશ યે ગીતા આલલા જ દઈશુ ાં નહશ. અશીં કન્મા ક્ષની સ્ત્રીઓ લયક્ષ મલરુદ્ધભાાં ગીત ગાઈ છે . અભાયા ગાભભાાં તભને આલલા દઈશુ ાં નશીં. લયનુ ાં નાભ જડીને ગીતને યમુજ ફનાલે છે . તેની વાથે લયની ફશેન શમ ત તેને ણ કશી દીધી છે . જફય જસ્તીથી આલળ ત ણ તભને ગાભભાાં નશી આલલા દઈશુ.ાં આભ આ ગીતભાાં કન્મા ક્ષની સ્ત્રીઓ લય ક્ષ વાભે થામ છે . લયયાજા ક્ષની ફશેન :જાન આલી યા લેલામ, તુને ખફય શા કા નાથ તી ય શા નાગી ળ લેલામ, તુને ખફય શા કા નાથ જાન આલીળ લેલામ, તુને ખફય શા કા નાથ ુખ નાગી યા લેલામ, તુને ખફય શા કા નાથ ાક નાગી યા લેલામ, તુને ખફય શા કા નાથ જાન આલી યા લેલામ, તુને ખફય શા કા નાથ ુ યાતીભાં બાાંતય ગજ જાન કન્માના ઘયે આલી ગઈ છે , છતાાં લેલાઈ ને ખફય નથી કે શુ? ાં ફધા જાનૈમાઓને તયવ રાગી છે . છતાાં લેલાઈને ખફય નથી કે શુ? ાં જાન કન્માના ઘયે આલી ગઈ છે , છતાાં લેલાઈને ખફય નથી કે શુ? ાં જાનૈમાને ભ ૂખ રાગી છે , છતાાં લેલાઈને ખફય નથી કે શુ? ાં ફધા જાનૈમા થાકી ગમા છે , છતાાં લેલાઈને ખફય નથી કે શુ? ાં જાન કન્માના ઘયે આલી ગઈ છે , છતાાં લેલાઈને ખફય નથી કે શુ? ાં
Sept. – Dec., 2014
(138)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
લયક્ષની સ્ત્રીઓ લેલાઈને વાંફમધત ગીતન ઉાડ કયે છે . લયક્ષલાા કન્માના ઘયે શચી ગમા છે . છતાાં લેલાઈને ખફય નથી. આ ગીતભાાં જાનૈમાઓને ભ ૂખ રાગી છે , તયવ રાગી છે અને થાક ણ રાગ્મ છે . છતાાં લેલાઈ એભન આગતા-સ્લાગતા કયત નથી. એભ લયક્ષની સ્ત્રીઓ લેલાઈને પ્રશ્ન કયે છે . આભ, ચોધયી વભાજભાાં રગ્નના ગીત મલમધ પ્રભાણે ગલાઈ છે . જેભાાં ભાંડ થી ળરૂ થઈને કન્માની મલદામ થામ ત્માાં સુધીના ગીત આલે છે . અશીં ભાંડના ગીત, ીઠીનુ ાં ગીત, ન ૃત્યુન ુ ાં ગીત, ુ ાં જાનરેલા જતી લખતેન(લયક્ષ તયપથી) ગીત, લય-કન્મા ક્ષની સ્ત્રીઓ વાભ-વાભે ગલાતા ગીતન જ વભાલેળ કયલાભાાં આવ્મા છે . ચોધયી વભાજભાાં રગ્નગીત પ્રભાણેભાાં ઘણા ફધા શમ છે . જે પ્રવાંગભાાં મલમધ પ્રભાણે ગલાઈ છે . આ ગીતભાાં ચોધયી વભાજની ઝરક જલા ભે છે . આ ગીતભાાં દુુઃખ, ઠઠ્ઠા-ભશ્કયી, રાગણી લગેયે બાલને મનરૂણ કયલાભાાં આલે છે . વંદબા ગ્રંથ ૧. ચોધયી વભાજનુ ાં ભોબખક વાહશત્મ – એક અધ્મમન - નાયવીંગ એવ. ચોધયી ૨. ચોધયી વભાજના ગીત – એક અધ્મમન - લીણા એભ. ચોધયી
Vol. 02, Issue – 05-06
(139)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ુ યાતી નલરકથાભાં નાયી ગજ પ્ર. જમા ભણલય1
પ્રાચીનકાથી જ નાયીને દૈ લી ળક્તતના અજસ્ત્રતત્રના રૂભાાં પ્રમતટઠત કયલાની હદળાભાાં પ્રમાવ કયલાભાાં આવ્મા છે . “મત્ર નામગસ્તુ ૂજમન્તે યભન્તે તત્ર દે લતા”ની મવધ્ધાાંતલાણી ણ પ્રચબરત છે . યાં ત ુ આ ક્સ્થમત આલનાય યુગભાાં સુયબક્ષત ન યશી ળકી. “લીય બગ્મા લસુધયા” ાં ના નાયાએ નાયીના ગહયભાભમ સ્લરૂને નીશાયભમ કયી દીધુ.ાં તેને ભાટે યુદ્ધ અને કમલ-પ્રસુત યાવ કાવ્મ સ્ત્રીના વાંકટભમ સ્લરૂને વ્મતત કયલાને ભાટે માગપ્ત છે . બક્તતકાભાાં ત નાયીની ક્સ્થમત લધુ મલબચત્ર થઈ ગઈ અને યીતીકાભાાં તેણીને ‘ફાના’ શેયલા ડ્ા અને ગુહડમાનુભાાં નાયી ખયે ખય ‘ગુહડમા’ ફની ગઈ. આધુમનકકાભાાં નાયી મલમક રષ્ટટકણભાાં આમ ૂર હયલતગન આવ્યુ.ાં ‘નાયી’ તયપ વભાજ સુધાયક અને વાહશત્મકાયનુ ાં ધ્માન ગયુ ાં અને આ હદળાભાાં ઉલ્રેખનીમ કામગ કયુ.ું ુયાતન વભમભાાં ‘નાયી’રક્ષી આરેખન યત્લે ફે વક્ષભ વર્જકની નાયીઓ સુધી નજય શોંચે છે . ઉદાશયણાથે, ‘યાભામણ’ કાથી નાયી વભક્ષ વીતાજીન આદળગ પ્રથભ સ્થાને છે . ગબાગલસ્થા દયમ્માન લનલાવ ભતા આ મતયામણનાયી રક્ષ્ભણ દ્વાયા યાભને વાંદેળ આે છે . “ભ ૂમ મથા ભેં જન્ભાન્તયે ડમ ત્લભેમ બયતા ન ચ મલપ્રમગ”૧ જાનકી મતના વ્મલશાયભાાં ન્મામબચત ગલુાં જુએ છે . ણ, ાાંચાીને મતના મનણગમ વાભે ડકાય પેંકે છે . શક્સ્તનાુયના લડીર તથા યાજવબાને ૂછે છે : “ધુતભાાં મત સ્લમાં શાયી જામ એ છી ત્નીને દાલભાાં રગાલલાન મતન અમધકાય ખય?”૨ “સ્લત્લથી ઝશતી તેજસ્લી રદી મપ્રમા, ાંહડતા, મતવ્રતા અને રૂલતીનાાં સ્લાાંગભાાં વ્માવની અભયનામમકા છે . ુ યાતી વારશત્મ ભધ્મકારીન યગ ુ ના ‘નાયી’ની નલચાયધાયાના લે નમ ૂનાઓ નોંધીએ : ગજ “ાઈ મલરધ્ગ્ગ અંત્રડી મવરુાં લ્શમવઉ ખન્ધસ્સુ ાં ; ત મલ કટયાઇ શત્થડઉ ફબર તન્તસુ.” ાં અથાગત
1
પ્ર. જમા ભણલય
બલન્વ શ્રી એ.કે.દળી ભહશરા કરેજ, જાભનગય.
Sept. – Dec., 2014
(140)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
“ગભાાં આતયડાાં બયામા છે , મળય ખબા ય ઢી ડ્ુાં છે , ત ણ શાથભાાં કટાય ઘુભાલે, લાયી જાઉં એલા કાંથ ઉય.”૩ “બલ્રા હઆ જૂ ભહયઆ ફહશની મ્શાયા કન્તુ ાં ; ુ રજ્જજેજ ાં તુ ાં લમમવ અશાં જે બગ્ગા ધરૂ એન્તુ”ાં અથાગત “બલુાં થયુ,ાં કે ભાયા કાંથ(યણભાાં) ખી ગમા. બાગીને ઘેય આવ્મા શત ત વખીઓ આગ હુ ાં રાજી ભયત”૪ આ પ્રભાણે નાયી ગોયલ-સ્લાભી ગહયભાની યાં યા આને છે ક યાભામણ, ભશાબાયત, ુયાણ, ઉમનદ, રકવાહશત્મથી જઈ ળકામ છીએ. શલે ગુજયાતી નલરકથાક્ષેત્રે ‘નાયી’ નાાં મનરૂણનુ ાં મલશાંગાલરકાન કયીશુ:ાં ગુજયાતી વાહશત્મની વો પ્રથભ ઐમતશામવક નલરકથા નાંદળાંકય ભશેતા કૃત ‘કયણઘેર’ (૧૮૮૬) છે . આજ લગભાાં રખામેરી ભશીતયાભ નીરકાંઠની ‘વાસુ લહન ુ ી રડાઈ’ એ પ્રથભ વાભાજજક નલરકથા છે . સુધાયક યુગના આ નલરવર્જકે પ્રસ્તુત કથાભાાં વભાજ સુધાયાને ભાટે પ્રથભ આલશ્મકતા ‘નાયી’ને સુધાયલાની છે , તે પ્રકાયનુ ાં પ્રમતાદન કયુું છે . આ વાંદબે નભગદની ‘સ્ત્રી કેલણી’ની હશભામત અશીં નોંધલી યશી. ‘વાસુ લહન ુ ી રડાઈ’ભાાં ‘ભાતા’ કયતા ‘ત્ની’ લધુ પ્રેભ, મનટઠા દાખલે છે , તેભ સ ૂબચત થામ છે . જમાયે , “ગાંગાભાાં શ્વસુય વદનભાાં યશેતી આજની લહઆ ુ રુઓ તાના વાસુ-વવયા વાથે કેભ લતગવ ુ ાં તે જયા ણ વભજતી નથી. તેઓ જાણે એભજ વભજે છે કે આણે ત ભાત્ર ધણીને જ યીઝલલા ભાટે વજાગમેરા છીએ.”૫ આ પ્રભાણે રષ્ટટબફિંદુ વ્મતત થામ છે . સ્ત્રી જીલનના મલધ મલધ વલારની છણાલટ કયતી યાભભશનયામ દે વાઈની ‘મગીની’ ણ ઉલ્રેખનીમ છે . ાંહડતયુગની વાક્ષયમત્રુયી ગ.ભાાં.મત્રાઠી, ફારળાંકય કાંથાહયમા, ભણીરાર નભુબાઈ દ્ધદ્વલેદી એ નહડમાદની વાક્ષયમત્રુટી ણ છે . ફારાળાંકય ગઝરક્ષેત્રે ગજુ ાં કાઢે છે ત ગઝરવર્જક ભબણરાર ચોદભી વદીનુ ાં મનરુામેલ ુાં યુયમમન લાતાલયણ ગુજયાતી સ્લાાંગભાાં ‘ગુરાફમવિંશ’ દ્વાયા મ ૂકી આે છે . ણ, ‘ગોલધગનયુગ’ વાંદબે તાની આગલી પ્રમતબાની અંહકત ગ.ભાાં.મત્રાઠી ‘વયસ્લતીચાંર’ (૧૮૮૭-૧૯૦૧) આ બ ૃશદ નલરનુ ાં મનભાગણ કયીને ‘નલરકથા’ ને એક નવુ ાં જ હયભાણ ફક્ષે છે . ુ સુદયી, ુ સુદયી, મલુર અને લૈમલધ્મ ૂણગ સ્ત્રીાત્રયુતત આ કથાભાાં કુમદ ાં કુસભ ાં ગુણસુદયી, ાં ધભગરક્ષી, અરાંકહકળયી ઈત્માહદ આગલા વ્મક્તતત્લે ઓે છે . સ્ત્રીના શૈમાભાાં ડહકિંય ુ કયીને કામા તથા શૈમાને ુ ની જે ક્સ્થમત-હયક્સ્થમત વર્જકે કલ્ેરી છે , તે મલમળટટ છે . વર્જકનુ ાં રક્ષ કુમદ ુ ના મલબતત કયતી કુમદ ુ ડ.હશના પ્રતીક ભનભાંથન પ્રગટ કયલાનુ ાં છે . મુગ્ધા-પ્રમતવ્રતા-વાધ્લી જેલા સ્લાાંગભાાં પ્રગટેરી કુમદ ભશેતા કશે છે તેભ ‘ભાધુયી ભૈમા’ રૂે નાયી જીલનન આદળગ ચહયતાથગ કયતી જલા ભે છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(141)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
કમલ’ કરાી’ એ ‘ભારા અને મુહરકા’, ‘નાયી હ્રદમ’ એ ફે અંગ્રેજીનુ ાં ગુજયાતી રૂાાંતય કયુું છે . ‘મ ૃદુ રા’, ‘ઉાકાન્ત’, ‘અજામભર’, જેલી નલર રખનાય બગીન્રયાલ ય.હદલેહટમાની નાયી સ ૃષ્ટટ જઈએ ત, લશેભ-અંધશ્રધ્ધાઓથી મુતત, વાંતાન ઉછે યભાાં રક્ષ રેતી, ગૃશજીલન ઓાલતીદીાલતી-ળબાલતી, રગ્ન જેલા વલારનાાં મલચાયભાાં અગ્ર અને મળબક્ષત મતની ડખે ઓે એલી ‘નાયી’ઓ જલા ભે છે . ક. ભા. મુનળી અને ય.લ દે વાઈ ગાાંધીયુગના વભથગ નલરવર્જક છે . ‘ઘનશ્માભ’ ઉનાભથી મુનળી ‘લેયની લસુરાત’ રખે છે . આ કથાની નામમકા ‘હયણમ’ યત્લે સ્લતાંત્રતાની બુરદ ાં ભાગણી અને મગ્મ હયણમલેા મલરશ કયતી પ્રથભ છે . તાના પ્રેભી જગતહકળય કયતા લધાયે હશિંભત દાખલતી આ તનભન વ ૃદ્ધ કયભદાવ વાથે રગ્ન કયલા રાચાય ફને છે ત્માયે મ ૃત્યુ લશયી રે છે . કથાભાાં ‘મળયીન’ ણ ઓખાત્ર નાયી છે . તેણી તનભન અને યભા જેલી પ્રણમાકુર નાયીઓ લચ્ચે ફોદ્ધદ્ધક અને સ્લસ્થ છે . આ જ કથાની સ્લભાની યભ જગતહકળયે કયે રા મતયસ્કાયના આઘાતે બાાંગી ડે છે છતાાં તેને જગતહકળયન ‘દમાબાલ’ ખત નથી અને પ્રામમચતરૂે યણે તે ણ સ્લીકૃત નથી. અશીં “નાયીના ભનભાાં સ્લભાનની રાગણીનુ ાં પ્રગટીકયણ ગુજયાતી નલરકથાક્ષેત્રે પ્રથભલાય છે .”૬ એ નોંધનીમ છે . શાડીની ‘ટેવ’ભાાં યજુ થમેર “A WOMEN SINNED AGAINST” ન ખ્માર ‘કન લાાંક?૭ ની ભીના ાત્રભાાં મ ૂમતિભત ાં થામ છે . મુનળીના નાયીાત્રની નોંધ પ્રભાણે આશલાન આલાભાાં તાન પ્રબાલ ાથયતી નામમકાઓ છીથી ુરુના પ્રબાલ-પ્રતા આગ પ્રબણાત કયલાભાાં ધન્મતા અનુબલે છે . પ્રણમ-હયણમ યત્લે સ્લેચ્છાની આગ્રશી નામમકાઓ ‘હુ ાં લરુાં ને તુ ાં લય’ એલા મનણગમલાી છે . તેણી, તાના સ્લાતાંત્રમની યક્ષા ભાટે જજિંદગી શડભાાં મુકે છે અને કેટરીક રડતા રડતા ખતભ થામ છે . રામુરા, રભશમિણી, અરુાંધતી, મ ૃણાર, ભીન, ભાંજયી, ચોરાદે લી, યાં બા આ વલગની સ્તયની સ્ત્રીઓ એક જ શયભાાં સ્થાન ાભે તેલી છે . યુગમ ૂમતિ લાતાગકાય ય.લ.દે વાઈની નલરકથાઓભાાં ‘પ્રેભ’ મનરૂણભાાં એક પ્રકાયનુ ાં આબબજાત્મ અને વાંસ્કાહયતા પ્રગટ થામ છે . દા.ત, ‘કહકરા’ભાાં કહકરાના વભગ્ર અક્સ્તત્લ ઉય જગદીળ છલામ છે . વર્જકે ‘કહકરા’ દ્વાયા ગુજયાતી નાયીની પ્રેભભાધુયી વયવ યીતે વ્મતત કયી છે . ‘ ૂબણિભા’ભાાં નલરવર્જકે નજાકતથી ગબણકા યાજેશ્વયીના હ્રદમની શ્રી પ્રગટાલીને તેણીના પ્રેભની મળટટતા અને વાંસ્કાયની ભશેક ભશેકાલી છે . યાજેશ્વયીન ળારીનતા અને વાંમભી લતાગલ સ્ભયણીમ છે . પ્રણમમત્રકણકથા ‘જમાંત’ભાાં દક્ષા અને જમત્વનાના લેય, ઈાગબાલાદીનુ ાં મનરૂણ છે . ઠીક, આ જ યીતની વાંકુરતા ‘હદવ્મચુ’ભાાં છે , આ કક્ષાની યાં જનને ફ.ક.ઠાકય “NEW WOMAN” કશે છે . ‘ગ્રાભ રક્ષ્ભી’ની તાયા જાતીમ અત ૃધ્પ્તની લેદનાથી વ્મમથત છે , આ યીતે નાયીની દૈ હશકભ ૂખની લાસ્તમલતતા પ્રગટે છે . આ વાંદબે, ‘બ ૂભુબક્ષતભ હકભ ન કયમત ાભ’ એ સુત્રાનુવાય નલરવર્જકે બચનુભદીની
Sept. – Dec., 2014
(142)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
‘શેંગ ઓલય’ ની સ્મ ૃમત થામ છે . બચનુ ભદીની વમુ,ાં વાંગીતા, ળબા, ભભતા, ઇયા, ભાંજુ, જેલી નામમકાઓને જાતીમ જીલનન છછ નથી. ‘ ૂબણિભા’ ભાાં ગબણકા જીલન આરેખતા ય.લ.દે વાઈએ, ‘ગુજયાતના નાયી જીલનનાાં ળીર અને ળારીનતાને અંતયની પ્રફુલ્રતાથી વ્મતત કામગ છે .”૮ આ યત્લે ‘લાયાાંગના’ ઉપે નતગકી ‘ચોરા દે લી’ ુ ા ુયગાભી મુનળીના ‘જમ વભનાથ’ભાાં અને અનુગાભી ભહડમાના ‘કુભકુભ ઉલ્રેખનીમ છે . ધ ૂભકેતન ુ ી પ્રથભ ઐમતશામવક નલરકથા અને આળકા’ભાાં ચોરાનુ ાં આરેખન છે . આ “ચોરા દે લી” ધ ૂભકેતન તયીકે સ્ભયણીમ છે . બગલાન વભનાથની નતગકીનુ ાં ગોયલ ધયાલતી ચોરા યાજા બીભદે લને મપ્રમતભ તયીકે સ્લીકાયીને ણ અસ્ ૃશ્મ યશે છે . કેભકે, “ભાયા વત્કાયને ભાટે કઈ ભશાન મલજમની શ્વાદભ ૂમભકા જઈએ.” એભ કશીને તેણી બીભદે લને મલજમ પ્રસ્થાન ભાટે પ્રત્વાહશત કયે છે . ુ ી આમ્રારી, ધ્રુલાદે લી ઈત્માદી નામમકા ણ માદ કયલી ઘટે ! ધ ૂભકેતન “કુટુાંફજીલનને ટકાલી યાખનાયા ફ તયીકે સ્ત્રીનુ ાં આરેખન ‘વયસ્લતી ચાંર’ છી ભેઘાણીની કથાઓભાાં થયુ ાં છે .”૯ એભ નોંધ કયીને, ‘સ્ત્રીનુ ાં કામગક્ષભ ઘય અને કુટુાંફ છે , તાના કતગવ્મક્ષેત્રને એટલુાં વીમભત યાખલાભાાં સ્ત્રીની ળબા છે .”૧૦ આલા ભેઘાણીની રઢ ભતને ડ. હશના પ્રતીક ભશેતા દળાગલે છે . વયઠી વાહશત્મવર્જક ભેઘાણીની તપ્રદે ળની વાંલાદ-બાા દ્વાયા મનરુતી નલરભાાં વભાજ જીલનનુ ાં જીલાંત આરેખન છે . ‘વયઠ તાયા લશેતા ાણી’ની મવાયણ તથા ‘લસુધયાના ાં લશારાાં-દલરાાં’ની તેજુ બરલગગથી જુદા વભાજની નાયીઓ આદય ઉજાલે એલી છે . ‘લેમલળા’ ની બાભુ તથા ‘તુરવી કમાય’ ની બરા અગયફતીની જેભ જાતે જ વગતા યશીને કુટુાંફ જીલનને ભશેકતુ ાં યાખે છે . ત, ‘મનયાં જન’ભાાં વયયુને મનયાં જનને ઘેય કયલાના શ્રભ-વાધ્મના કામો ભાટે જાતને તૈમાય કયતી જઈએ છીએ. “ભૈલ ુાં છાં ધયતી ખે ખેરત ાં ભાયી ભાટીન ભોંઘેય ભય”૧૧ આ ળબ્દ ‘ભાનલીની બલાઈ’નુ ાં એક ાત્ર ફરે છે . બાયતીમ જ્ઞાનીઠ દ્વાયા ુયસ્કૃત અમુલ્મ આ કૃમતની નામમકા ‘યાજુ’ અમુલ્મ ઝલેયાતન ઝકાટ ધયાલે છે . યાજુ કુદયતની કઠયતાને વાદ્યાંત જીયલી જાણે છે . ણ, ‘ભે રા જીલ’ની વાંલેદનળીર જીલી રઢ ભનફ યુતત શલા છતાાં અંતે બાાંગી ડે છે . તેણીને બગત ઝેય ખાલાનુ ાં ભશેણ ુ ાં ભાયે છે એ જીયલી જાણીતી “ભળમાાંમ નશીં”(પ્રકયણ૨૧) એભ ભળમા મલના કાનજી ચાલ્મ જામ છે તે જીયલી ળકતી નથી અને એ મલભતાભાાં બચતભ્રભ અલસ્થાને ાભે છે . આ વાંદબે, યાટરીમ સ્તયે વન્ભામનત જવેપ ભેકલાનકૃત ‘આંગબમાત’ના ભેઠી અને ટીશ માદ કયલા મગ્મ ખયા !
Vol. 02, Issue – 05-06
(143)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ઈશ્વય ેટરીકયની ‘બલવાગય’ની સ ૂયજ યભેષ્ન્ટક નથી છતાાં ચાંદન જેલી વોયબ આે છે . ળયદફાબુના નાયીાત્રના કુના આ નાયીાત્ર દ્વાયા ેટરીકય ‘નાયી’ સ્લબાલનુ ાં ઉત્તભ ઉદાશયણ ૂરુાં ાડે છે . ણ, સુયજના મુકાફરે ચાાંદ લધાયે પ્રમવદ્ધ છે , તે સુમલહદત છે . અલ્રડ મભજાજની, વાાંઢ નાથનાયી, બરબરાનુ ાં ાણી ઉતાયે એલી, ‘ાણીલાા’ ાત્રને જ યણલાની અને તે ભાટે જરૂય ડે ત નાતની તથા જીલનની દયકાય ન કયનાયી ગ્રાભ કન્મા ચાાંદ ળયતી રગ્ને બીભા વાથે જડામ છે . ગૃશસ્થજીલન દયમ્માન ગાભન જ ાં ૂ છે ડછાડ કયે છે અને બીભ લેય રઈને ‘જન્ભટી’ ાભે છે ત્માયે મતયામણ કતગવ્મમનટઠ નાયી મલયશ બગલલા તત્ય ફને છે અને વભગ્ર કુટુાંફની જલાફદાયી તાના મળયે ઉાડી રે છે . અશીં અળકુયી ગસ્લાભીની ‘કુલ’ની નામમકા દહયમાની સ્મ ૃમત થામ છે . ડુગ ાં ય ભાાંદ શલાથી દહયમ એકરે શાથે ઝઝૂભીને વપ રકનેત ૃત્લ ૂરુાં ાડે છે અને ‘ગાભનુ ાં નાક છે નાક’ થીમે આગ જતુ ાં ‘નાક ને લ્મા ગાભની મછ ાં ૂ છે મ ૂછ’૧૨નુ ાં ભાાં ખાટે છે . જમાંમત દરારકૃત ‘ધીમુ અને મલબા’ભાાં, “દુમનમા જીત્માન ગલગ ભાયે નથી જઈત, જખભદાયી કે વભજણ શલાન રશાલ ભને નથી ખત, શૈમાની શડ ફકતાાં એભાાં હુ ાં શાયી એનમ ભને ક્ષબ નથી. ભાત્ર વાધનાની મનટપતા ડાંખ ય ડાંખ ભામાગ કયે છે . ભન દઈને ભન ન ભેલી ળક્યાન અવાંત યભયભને ફાી યહ્ય છે અને ચટ શૈય ુ ાં ઉકાયના ઢગ નીચે દટાઇ જલા ના ડે છે .”૧૩ આ કથા નામમકા મલબાનાાં કથાન છે , “ગુજયાતી નલરકથા પ્રથભ લખત અરૂઢ રૂભાાં ફશાય આલી છે .”૧૪ અનુગાાંધીયુગભાાં કેટરાાંક કથા વર્જક ૈકીના ‘દળગક’ એક ઉત્તભ વર્જક છે .
‘દી મનલાગણ’ની
પ્રણમ મત્રકણકથાભાાં મળલ્ી સુદત તાની કા લડે લાગ્દતા સુચહયતાને જીતલા ચાશે છે . ણ, સુચહયતા શુયલીય આંદને ઝાંખે છે . આ “PRETTY WOMAN” નુ ાં આનાંદ દળગન જુઓ: “આંખ ફાંધ કયી, કાયણકે રૂ વાંગીતની આડે આલતુ ાં શતુ.” ાં સ્લમાં અબબજાત રાલણ્મભમી સુદયી ાં સુચહયતા, શ્માભલણી કૃટણા, ગોતભી, યહશણી ઈત્માહદ આગલા વ્મક્તતત્લને વ્મતત થામ છે . અબખર બાયત કક્ષાએ બાયતીમ જ્ઞાનીઠ તયપથી વન્ભામનત ‘ઝેય ત ીધાાં છે જાણી જાણી’ ભાાં યહશણી શેભત ાં ને કયડેરા વાનુ ાં ઝેય ભોંથી
ચ ૂવીને ઉતાયે છે અને આ જ કેન્રસ્થ ઘટના જાને કે ‘રૂક’ ફનીને
યહશણીના જીલનભાાં જડાઈ જામ છે . એમભરી, દે લકી, સુબગા, એસ્ેમળમા, ઝેન્થેી ઈત્માદી ઉલ્રેખનીમ છે . ચુનીરાર ભહડમા “ગુજયાતીભાાં પ્રમગાત્ભક નલરકથા રખલાના મનણગમના પર સ્લરૂ ‘રીલુડી ધયતી’ભાાં કથા લસ્તુન પ્રમગ કયલાનુ”ાં ૧૫ તાકે છે . આ કથાનુ ાં મ ૂ ફીજ છે : “એક વગગબા હયણીતા ય મતના અલવાન છી આ આલે ત એનુ ાં મનદોણુ ાં વાબફત કયનારુાં કણ”૧૬ આ ુ ા મુખેથી ફરાલીને ળીગકને વાથગકપ્રકાયની વોથી નાજુક અને CRITICAL ફાફત નામમકા વાંતન
Sept. – Dec., 2014
(144)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ચહયતાથગ કયતી વર્જક ઉભા પ્રમજે છે : “અસ્ત્રીન અલતાય ત રીલુડી ધયતી જેલ જ છે ........એની ઉય મળમાે ફાીને બડથુ ાં કયી ભેરે એલા હશભ ડે, ચભાવે ફાયે મ ભેઘ ખાાંગા થામ ને કાે ઉનાે ફાી નાખતા તડકા તે તાંમે એના દીદાય જનાયની આંખભાાં રશી આલે, ણ અંતે ત ઈ જ ધયતી લી ાછી રીરીછભ થઈને રશેયાઈ ઉઠે તાંમે આની જ આંખ ઠયે .”૧૭ ચ્ચીવેક નલરના વર્જક મળલકુભાય જીની કેટરીક કથાઓભાાં ુરુાત્રની તુરનાએ સ્ત્રીાત્ર લધાયે મલચાયળીર અને જીલન પ્રત્મેના ચક્કવ અબબગભયુતત છે . અશીં ‘આબ રૂએ એની નલરખ ધાયે ’ની કાજનુ ાં લણગન જુઓ: “એના મુખ ય ક્સ્ભત થયાયુ ાં શતુ,..... ાં ને કાજર ત્માાં ાછી પયી એના મુખ ઉય શજી ેરી ધૈયી ળક છામા થયામેરી શતી ણ શ્માભર ભેઘભાાં લીજી ચભકી જામ તેભ અળેને જતાાંલેત એક ક્ષણ ભાટે ણ એ શવી ડી, કેવ ુ ાં મનભગ શાસ્મ! લવાંતાગભને ફટેરી –કુાં વમુ ાં ાયદળગક, એના ઉયની લાત કયી જાઉં તેવ”ુ ાં ૧૮ કાજરના રૂલણગને એના વ્મક્તતત્લને વાાંગાાંગ પ્રગટ કયતા રેખક આ કથાભાાં ત્રણ મલમલધ લમ-શ્રેણીભાાં ‘સ્ત્રી’ ાત્ર ઉક્સ્થત કયે છે . ‘નલરકથાન નાબીશ્વાવ’ રેખ રખીને નલી નલરકથાના નમુના રેખે સુયેળ જી ‘મછન્નત્ર’, ‘ભયણતય’ નલર આે છે . ‘મછન્નત્ર’ ભારાના કેન્રભાાં આયાં બામ છે , વભેટામ છે . ‘જાતને મલખેયી દઈને જાતને ાભી ળકામ ?’ ભારાના જીલનન આ વલાર છે , આની ડખે ‘રીરા’ છે . આ રીરાની ભાપક ‘ભયણતય’ની ગી લાચા છે .
ગી,
નમભતા,
ભેઘા,
મ ૃણાર ઈત્માદી
દે શલાવનાના ઉબગના પ્રમતક તયીકે આલી છે . ડ. સુભન ળાશ જેભને ‘ઘટનાના ફેતાજ ફાદળાશ’ ઓખાલે છે તેલા ‘નલરકથાકાય ચાંરકાન્ત ફક્ષીનુ ાં ઐમતશામવક ભશત્લ છે .”૧૯ ફક્ષીની સ્ત્રીસ ૃષ્ટટ તયપ નજય કયીએ ત, ‘આકાય’ની ળીખ, બુરબુર રીયા વભાજને અસ્લીકામગ એલા સ્તયની જણામ છે . ‘બઝન્દાની’ભાાં ખ ૂન, ખજાનાની ળધ, લુટાં ઈત્માદી ભાટે ઉમગ થામ તેલી નાયીની કરુણ કથા છે . ‘એકને એક’ભાાં હશભાાં લધુ ડતી આધુમનક છે . ‘ડઘા ડૂફી ગમા’ભાાં ડ્ુાં ાનુ ાં ન મનબાલતા અરકા નુવકાં મતને છડીને ફારમભત્ર પ્રકાળ વાથે વાંઘગભમ જીલીને મ ૃત્યુ લશયે છે . ‘ેયેબરમવવ’ભાાં તાની વાંદગી પ્રભાણે રગ્ન થલા જઈએ એભ ભાનતી ભાયીળા આઘાત સુધી શોંચે છે . ‘એકરતાના હકનાયા’ ભાાં નીય મતને છડીને ફીજા ુરુને યને છે . ‘યભાાં’ભાાં સ્ત્રીત્લને લા અથે મલધલા યભાાં તાન દે શ યુલક યાજેળને વોંે છે . ‘ફાકી યાત’ની ‘કેમ’ ણ મલધલા થમા છી યુલાન મલિાન્તના પ્રેભભાાં તાની ભાત ૃત્લ ઇચ્છાની ૂમતિ કયે છે . ઠીક, આ જ યીતે
‘મપ્રમ નીકી’ની નીકી, ‘ભારુાં નાભ તારુાં
નાભ’ની લાગ્દે લી ભશેતા અને ફનાવ લગેયે સ્ત્રીઓ ઘણે અંળે આધુમનકા છે , વાભાન્મ સ્ત્રીઓ કયતા કાંઈક અને ક્યાાંક અરગ ડે છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(145)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
‘ળધ’ કાવ્મભાાં યઘુલીય ચોધયી કશે છે : “સ ૂમગ આલે ત કશેજ કે, હુ ાં ભાયા અન્મને ળધુ ાં છાં.” આ જે નલીન ળધ, તેના હયાક રૂે ‘અમ ૃતા’નુ ાં વર્જન થયુ!ાં ળીગક સ્થાને ળબબત નામમકા અમ ૃતા અનેક યીતે રાક્ષબણક વ્મક્તતત્લ ધયાલે છે . અમનકેત કે ઉદમન આ ફાંનન ે ે એક વાથે વાંદ કયલા ળક્ય નથી અને એકને વાંદ કયી ફીજાથી લાંબચત યશેવ ુ ાં તેણી ભાટે વહ્ય નથી. આ વાંદબગ સ ૂમગ-ચાંર વભા સુદત-આનાંદ લચ્ચે ઝૂરતી સુચહયતા માદ આલે છે . યઘુલીય ચોધયીની આ ‘અ-મ ૃત’ વર્જન ‘અમ ૃતા’ ઘણ પ્રળસ્ત પ્રમગ અને પ્રળસ્ત હયભાણ છે . “વભમની રષ્ટટએ ‘અમ ૃતા’(૧૯૬૫) કથા વાહશત્મભાાં આધુમનક નાયીની ચેતનાનુ ાં પ્રાગટયબફિંદુ છે .”૨૦ આ યીતે નોંધ કયતા ડ. હશના પ્રમતક ભશેતા ‘લેણ ુ ાં લત્વરા’ ભાટે રખે છે : “૧૯૩૩ના લગભાાં ગાાંધીજીના વાંકગ ભાાં આલેરી એક અભેહયકન તરુણીની આછી અધુયી-દસ્તાલેજી મલગતભાાં કધ્લ્તાત્ર-પ્રવાંગ વાંમજીને મનભાગમેર લેણ ુ ાં લત્વરનુ ાં વાંકુર ચહયત્ર આ નામમકા કેન્રી નલરનુ ાં નાબબ કેન્ર છે .”૨૧ આધુમનક નલરભાાં નાયી ભનને તાગલાની વભજલાની રેખકની આગલી સુઝને રીધે ‘લેણ’ુ ાં નોંધાત્ર છે . ભધુયામની ‘વાફાજી’ભાાં ચાંદય અરકાને પવાલે છે . ભટી લમ સુધી જાતીમ સુખથી લાંબચત યશેનાય અને ઉંડા અવાંતયુતત અત ૃપ્ત દફામેરી લાવનાલાી મભવ યયા ચાંદયની વેિેટયી છે . ચાંદય તેનાભાાં ‘યવ’ રેત નથી તે તેણીના અવાંતનુ ાં એક કાયણ છે . મલમળટટ પ્રમગલાી ‘કામભની’ કથાભાાં અબબનેત્રી કામભનીની કરુણતા એ છે કે એ ાનુ ાં બાજન ફની છે . “ફધાાં જ ભાય ઉમગ કયલા ભાગે છે ..... ખયે ખય વ્મક્તતગત યીતે ભને કઈ જ ચાશતુ ાં નથી.”૨૨ એલી યીતે વતત અનુભ ૂમત કામભનીને થમા કયે છે . નાયી પ્રધાન નલરકથા વાંદબે મગેળ જીની ‘વમ ૂડી’ નોંધનીમ છે . શવમુખ ફાયાડીની ભશાબાયત આધાહયત ‘ગાાંધાયી’ આણા વાાંપ્રત ોયાબણક કથા વાહશત્મભાાં અરગ તયી આલે તેલી મલરક્ષણ કૃમત છે . શસુમાબજ્ઞક ‘અધુયી ઇભાયત’ભાાં મુગ્ધ હકળયીભાાંથી ધીભે ધીભે પ્રેભ મલલળ ફનતી ત્ની ‘મલશ્વા’ના ભનની દ્ધદ્વધા તથા તેણીની શારક ડરક ભનુઃક્સ્થમત દળગલે છે . “ભેં ત ચુચા ચાશ યશી” ભશેળ દલેની આ કથાભાાં સુમભત્રાની બચયાયુ ભાટેની એકમનટઠ, એકક્ષી અને એથી જ અપ યશેલા વજાગમેરી પ્રીતીની કથા છે . બગલતીકુભાય ળભાગની ‘વભમદ્વી’ની નીય ધ્માનકગક છે . ત ‘ઉધ્લમ ૂર’ભાાં નામમકા ક્ષભા એકથી લધુ ુરુના વાંકગ ભાાં આલે છે . યભેળ ય.દલે અન્મ ભાપક “અનુકુ ત ‘સ્ત્રી’ એ જ થલાનુ ાં છે ” એભ વભજ્યુ ાં છે . વ્મક્તતત્લ મલકાવની વાથ વાથ સ્ત્રીઓન વ્મલવામમક ક્ષેત્રભાાંન પ્રલેળ પ્રમતગત રાક્ષબણકતાને બગે જ ળક્ય છે , એલ સુય ‘કમળ’ભાાં પ્રગટ કમો છે . યજ ૂતી ગહયભાના જભાનાભા યાજા યજલાડાના ઠાઠભાઠ અને બગમલરાવ તેભજ ક્ષમત્રમલટની જૂઠી ળાન-પ્રમતટઠા લચ્ચે શ્રી કૃટણ પ્રેભભાાં,
Sept. – Dec., 2014
(146)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
“પ્રેભની પ્રેભની પ્રેભની યે , ભને રાગી કટાયી પ્રેભની યે !”૨૩ એભ ગાઈ ઉઠતા ભીયાાંફાઈ ‘વ્રજભાાં કૃટણ એક જ ુરુ છે ’ એભ કશીને ‘ુરુ’ જાતને ડકાયતા ગુજયાતી ભધ્મકારીન વાહશત્મના પ્રથભ કટીનાાં ‘ખયાાં ઈલ્ભી, ખયાાં શ ૂયાાં’ કલમમત્રી છે . અલાગચીન ગુજયાતી વાહશત્મભાાં ધીરુફશેન ટેર, વયજ ાઠક, લાગ અડારજા, ઇરા આયફ ભશેત, કુન્દામનકા કાહડમા, બફિંદુ બટ્ટ ઈત્માદી રેબખકાઓ નલરકથાક્ષેત્રે ‘નાયી મલમક’ આરેખન કયે છે . આ રેબખકાઓ િભળ: લાત કયીએ ત મલનદીની મનરકાંઠની અમધકાાંળ લાતાગકૃમતભાાં ‘નાયી’ કેન્રસ્થ છે . ધીરુફશેન ટેર ભાનવળાસ્ત્રીમ રષ્ટટકણથી નાયીના ભનના અતાગ ઊંડાણને તાવે છે . પ્રખ્માત ભનલૈજ્ઞામનક ફ્રઈડના વત્મ ધીરુફશેનની કથાઓભાાં અનામાવે લબણિત થમા છે . તેભની ‘ળીભાના ફર’ ની યન્ના અન્મામ વભક્ષ ભાથુ ાં ઉંચકીને ગૃશત્માગ સુધી જઈનેઅંતે ‘આ ઘય ભાય છે ડ’ એભ સ્લીકાયી ાછી પયે છે . ‘આંધી ગરી’ની કુાંદન ત વોથી TYPICAL CHARECTER છે . કુાંદનના ાત્ર દ્વાયા રેબખકાએ નાયી જીલનની ‘એકરતા’ની કરુણતા આરેખી છે . ‘નાઈટ ભેય’ દ્વાયા નલરકથા ક્ષેત્રે ગયણ કયતા વયજ ાઠકના કથામલશ્વભાાં મુખ્મત્લે ‘નાયી’ પ્રધાન જલા ભે છે અને પ્રત્મેક નાયી અરગ અરગ વ્મક્તતત્લ ધયાલે છે . ‘નાઈટ ભેય’ એ ુ ી જડાઈને વ્મતત થતી આ રેબખકાની વર્જક પ્રમતબાન રાક્ષબણક ઉન્ભે છે . ભનલૈજ્ઞામનક તાંતથ વાભાજજક અને પ્રણમમત્રકણ કથાભાાં મનમમત પ્રેભી વાથગના ભટાબાઈ અનન્મ વાથે હયક્સ્થમતલળ યણે છે . આ અંગે જયાણ ફાાંધછડ કે વભાધાન કયી ન ળકતી મનમમત ઘયભાાં અને ઘય ફાશય લતગન-વ્મલશાયાહદભાાં મલબચત્ર મલરક્ષણ યશે છે . વાથગ પ્રત્મેન ય અને ઉેક્ષા કૃતક છે કેભકે, એની ડછે એની પ્રણમ ઝાંખના રૂાંધામ છે . ફશાયથી અનન્મ ભાટે ‘લશારનુ ાં આિભણ’ દાખલે છે ત્માયે તેણીન અશભ અને એની આત્ભયમત કાયણભ ૂત ફને છે . મનમમતનુ ાં આવુ ાં ચહયત્રએ ‘નાઈટ ભેય’નુ ાં ફલાન નાયી એ રક્ષણ છે . અશીં ળાયદા, ૂનભ, વદા, ાંૃ તુરી, રલરી ઈત્માદી ઉલ્રેખનીમ છે . વાંલેદનળીર રેબખકા તયીકે લાગ અડારજાની પ્રથભ નલરકથા ‘શ્રાલણ તાયા વયલડા’ છે . ‘ત્રીજ હકનાય’ભાાં ુયાખ્માત ના મલનીમગીકયણે પ્રમજામેર ઉટભા-અશુભીન વાંલાદ છે : ‘જાણ છ ગાાંધાયી શેરી સ્ત્રી શતી જેને છતી આંખે ાતા ફાાંધી આખી જીંદગીજીલી નાખી ! આને ગાાંધાયીના લાંળ જ છીએ.”૨૪ પ્રત્મેક નાયીના આંતય ભનને સ્ળગતી આ નોંધ રઇને, “તા.૧૮/૪/૦૩ના ‘ઇષ્ન્ડમન એકપ્રેવ’ભાાં વભાચાય છે કે એક મુક્સ્રભ યુલતી ય ફાત્કાય થતા એણે મતને તથા રીવ સ્ટેળને જાણ કયી. હયણાભે મતએ છટાછે ડા આી દીધા.”૨૫ આ ફાફતે ડ.હશના પ્રમતક ભશેતા પ્રશ્ન મુકે છે : “સ્ત્રીન એ જ લાાંક કે એ વત્મને જાશેય કયે ? બરે રક બુભ ાડીને કાયતા શમ કે વભમ
Vol. 02, Issue – 05-06
(147)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ફદરામ છે , નાયી પ્રત્મેન અબબગભ ફદરામ, કામદાઓ ફદરામા છે , ણ નાયીનુ ાં બાગ્મ નથી ફદરાયુ ાં એ ણ એટલુાં જ કડવુ ાં વત્મ છે .”૨૬ ઇરા આયફ ભશેતા ‘ફત્રીવ ુતીની લેદના’ની પ્રસ્તાલનાભાાં કશે છે : “જે વભાજભાાં યાિભ પતત ુરુના શમ, મવિંશાવન પતત ભાટે શમ ને સ્ત્રીઓ જ્માાં કેલ મવિંશાવનની ળબા લધાયનાયી ૂતીઓ શમ, તેન ુ ાં કાભ પતત ુરુની ગુણગાથા ગાલાનુ ાં શમ ત્માાં જ એ ુતીઓ તાની લેદનાને લાચા આે ત વજાગમ છે ફત્રીવ ૂતીની લેદના”૨૭ આ નોંધ ટાાંકીને ડ. હશના પ્રતીક ભશેતા જણાલે છે : “ફત્રીવ ુતીની લેદના ત વ્મતત થઈ ણ એન ઉામ? પ્રશ્ન શજી ણ ત્માાંના ત્માાં જ છે .... જે સ્ત્રી ચુ યશેતી શતી એ એ શલે ફરી ળકે છે ણ એન અલાજ ક્યાાં? આલજ લગયનુ ાં ફરલાનુ ાં એત એનાથી ણ લધુ આકયી ીડા છે , એ ીડા ઇરા ફશેન અશીં વ્મતત કયતા પ્રમત્ન કમો છે .”૨૮ આ નોંધ રક્ષભાાં રઈ જઈએ ત કથાભાાં અનુયાધા, યે ખા, છામા, મલબા અને ફડી અમ્ભા, મલનદીની – આ સ્ત્રી ાત્ર દ્વાયા તેભની લેદના વ્મતત કયી છે . બણેરી છતાાં યતાંત્ર પ્રથભ ચાયે મના દામ્ત્મ જીલનને િભળુઃ વ્મતત કયામેરા છે . ‘રેબખકા’ અનુયાધા તાના વ્મક્તતત્લને ઓગાી દે લાના લરણ મલયધ કયે છે . આલી ‘મલયધ’ની લાત દળાગલતી દળાગલતી એટરેકે નાયીળણ અને અન્મામ વાભેન મલયધ વ્મતત કયતી ‘વાત ગરા આકાળભાાં’ ઉલ્રેખનીમ નલરકથા છે . ‘વાત ગરા આકાળભાાં’ અગાઉ ‘યઢ થતાાં શેરા’ એ રેબખકા કુન્દમનકા કાહડમાની નોંધનીમ નલર છે . કથાભાાં ‘યઢ’ને રૂક કલ્ીને નામમકાના જીલનનુ ાં બચત્રણ કયલાભાાં આવ્યુ ાં છે . આડી કમલ નયમવિંશ ભશેતા તાના એક ભાાં ઉદઘણા કયે છે : “યાત યશે જામ શયે ાછરી ુ ાં ૨૯ આ યઢભાાં થતાાં ૂલેની વજ્જજતા છે . જીલનરૂી ખટઘડી, વાધુ ુરુને સુઈ ન યશેવ.” હદલવકાભાાં યઢરૂી અલસ્થા આલે તેભ સુખભમ જીલન ળરૂ થતાાં ૂલે વભજ-જ્ઞાનભમ યઢ (કારબાગ) આલલ આલશ્મક જ નહશ અમનલામગ છે . દે લદાવ વાથે પ્રેભરગ્ને જડામેરી સુનદ ાં ા દે લદાવના જભગની ચાલ્મા જલાથી એકાકી ફને છે . તત્શ્વાદ ‘ડકટય’ બણીને નકયી અથે નાનકડા ગાભભાાં આલી છે . અશીં ‘વત્મ’ તયપ અનામાવ ખેંચાતી યશે છે . ણ, ‘ફીજી લખત પ્રેભ કયી ળકામ ?’ કથાના અંતે વત્મની પ્રતીક્ષા કયતી શલા છતાાં તેને ભાટે ફાયણુ ાં ઉઘાડતી નથી. લી, અબગમાય લગ છી આલેરા દે લદાવના ત્રને ણ લાાંચ્મા મલના ાછરા ફાયણે નદી કાાંઠે જઈને યભાત્ભાને પ્રાથના કયે છે . આ વાંદબે, “જાયે તુઈ બામલવ પણી, તાય ભાથામ આ છે ભબણ, ફાજા તય પ્રેભેય ફાાંળી – બાલેય લને બમ લા કાયે ?”
Sept. – Dec., 2014
(148)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
અથાગત “જેને તુ ાં પણીધય વભજે છે , તેના ભાથા ય વાંજીલનીન ભબણ ઝફકે છે . તુ ાં ત તાયા પ્રેભની ફાંવી ફજાલ! બાલછામા લનભાાં લી બમ કેલ ?”૩૦ આ ાંક્તતઓ ટાાંકીને ભકયન્દ દલે નોંધે છે : “સુનદ ાં ાના વલગ ઝેયને શહય રેત ુ ાં વત્મનુ ાં આ ગાન એના અંતયતભ ખાંડભાાં જીલનન પ્રકાળ ાથયી દે છે તેના વેંથાન સુબગ ભબણ ણ એ નશીં ફની યશે?”૩૧ અશીં આધ્માજત્ભક જીલન તયપન ઝક છત થામ છે . શલે, કમલ ભકયન્દ દલેના આ વાંગીની કુન્દમનકા કાહડમાની ‘વાત ગરા આકાળભાાં’ તયપ નજય કયીએ: ‘ઢીંગરીઘય’ ઉપે ‘ડલ્વ શાઉવ’ભાાં ઇબ્વને ‘નીયા’ના ાત્ર દ્વાયા નાયી મુક્તતની પ્રથભ ઘણા કયી શતી. જ્માયે , ‘વાત ગરા આકાળભાાં’ભાાં સ્ત્રી-ુરુના વાંફધ ાં ભાાંથી ઉબા થતા સ્ત્રી ભનના વલાર તથા લેદના અને મલમલધ માંત્રણાઓ તેભજ ભનુઃક્સ્થમતને સ્ત્રી વશજ અંતરષ્ટટ અને તીવ્રતાથી આરેખતા રેબખકા ‘નાયી’ના બચત્રને એક જુદા જ હયપ્રેક્ષ્મભાાં યજુ કયે છે . ૧૯૮૨ના લગભાાં ધાયાલાશીરૂે ‘જન્ભભ ૂભી-પ્રલાવી’ની યમલ ૂમતિભાાં પ્રગટ થતી ‘વાત ગરા આકાળભાાં’ની આઠ આવ ૃમતઓ થમેરી છે . ાાંચ એલડગ થી વત્કાયામેરી આ કૃમતના હશન્દી અને ભયાઠી અનુલાદને વાહશત્મ અકાદભી હદલ્શીન, અંગ્રેજી અનુલાદને ેધ્ન્ગ્લન એલડગ પ્રાપ્ત થમા છે . ‘તવીર’ભાાં કેહપમત આતા રેબખકાના કથન ટાાંકીએ : ‘વાત ગરા આકાળભાાં’ નલરકથાને હુ ાં ‘નાયીલાદી’ એવુ ાં રેફર રગાડલાભાાં નથી ભાાંગતી.....ુરુ પ્રધાન વભાજના અંધ રૂહઢહયલાજ, મુખગ ભાન્મતાઓ અને અથગશીન યાં યાઓને રીધે ઉબા થતા અન્મામથી ીડાતી એક સ્ત્રીની આ કથા છે , જે રગબગ વલગ સ્ત્રીઓની પ્રમતમનમધરૂ છે . એ કાયણે જ વેંકડ સ્ત્રીઓએ એભ અનુબવ્યુ ાં છે કે આ એભની કથા છે .”૩૨ રેબખકાની પેહપમતાનુવાય નામમકા લસુધા દે ખીતી યીતે ત ખુફ જ સુખી છે . ણ, નાની નાની લાતભાાં તેણીનાાં શૈમાને ‘ઠેવ’ શોંચતી યશે છે , અગાળીભાાં જઈ ળકતી નથી, પ્રાકૃમતક ઘટનાનુ ાં વાંગીત ભાણી ળકતી નથી, ભનગભતા ુસ્તક લાાંચી ળકતી નથી, ગભતા ગીત ગાલાભાાં, રશેયથી રટાય ભાયલાભાાં કે ચારલાભાાં, વશેરીઓને કાગ રખલાભાાં, ભરાઈ નાખી બાલતી ‘કપી’ ીલાભાાં, ઘય ખચગ કયલાભાાં પૈ ફાની ટકટક વશેલી ડે છે . સ્લાથી ભનવ ૃમત્તલા મત વ્મભેળ તેણીની અક્સ્ભતાને રૂાંધે છે . ત્માયે , “સ્ત્રી ળા ભાટે રગ્ન કયે છે ? તે ળા ભાટે રગ્ન કામગ શતા ? રગ્ન કયીને અભને શુ ાં ભે છે ?”૩૩ આ યીતે ‘હ’ુ ાં ની ળધભાાં યશેરી લસુધા ગુજયાતી નલરકથા વાહશત્મના નાયીાત્રભાાં તદ્દન નખી જ તયલયે છે . વભસ્માઓથી શાંભેળા ફશાયિાાંત યશેરા સ્ત્રીના જીલનના વાંલેદન આરેખલા કહટફદ્ધ રેબખકાને, “નાયીના ભનભાાં કેટ કેટરી લેદનાઓ છે , એના ભનભાાં કેટરામે ખ ૂણા છલામેરા છે , એને દે લી સ્લરૂ આી કેટરીક ભમાગદાઓ એને ભાટે નક્કી કયી દે લાભાાં આલી છે , રેબખકાને એ વ્મતત કયવુ ાં છે . એ ઘા ખરીને ફતાલલા છે જેની આજ સુધી કઈએ નોંધ સુધ્ધાાં રીધી નથી.”૩૪ આ
Vol. 02, Issue – 05-06
(149)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
વાંદબગ ડ.નયે ળ લેદ ખરુાં કશે છે : “સ્ત્રીનુ ાં અક્સ્તત્લ અને તેણી અક્સ્ભતા લચ્ચેના વાંઘગની કથા યચી, એભાાંથી કઈ જીલન વત્મ સુધી શોંચલાન રેબખકાન પ્રમત્ન છે .”૩૫ ધાયાલાહશક પ્રગટ થતી શતી ત્માયે અને ુસ્તકાકાયે પ્રગટ થઈ ત્માયે જફયદસ્ત ઉશાશ જગાડતી આ કથાના ઉલ્રેખાથે ‘વાક્ષાયન વાક્ષાત્કાય’ કયતા યાધેશ્માભ ળભાગ કશે છે : “ાત્રના ાત્રભાાં રેબખકા તાને અબબભત અબબપ્રામ, બાલનાઓ અને અબબગ્રશ બયી ળકે છે . ાત્રની ઠાં ૂ ે યશી પ્રેફેક આલાની જ ગ.ભાાં.મત્ર., દળગક આહદ વાક્ષયને રેખકને છૂટ શમ, ત વન્નાયી-લાદી રેબખકા કુન્દમનકા ફશેનને કેભ નહશ?”૩૬ “TIME WILL TELL THE TRUTH” કેટરાક વત્મ એલા છે જે વભમ કશે છે અને કેટરાક વત્મ વાહશત્મવર્જક કશે છે . અગાઉની રેબખકાઓની વાહશત્મ સ ૃષ્ટટભાાં વાંકચ અને ભમાગદા જલા ભતા શતાાં. જમાયે કેટરીક રેબખકાઓની કરભ બફન્દાવ મલચાયી–મલશયી છે , તે ણ નમ ૂનાઓ જલા ભે છે . કેટરીક રેખીકાઓભાાં ભમાગદા અને વાંકચ દૂ ય થમેરા જલા ભે છે . રટટાાંત તયીકે, ‘ભીયાાં માબજ્ઞકની ડામયી’ભાાં વજાતીમ વાંફધ ાં ચચાગ થમેરી છે . નોંધનીમ યશે કે, તાજેતયભાાં જ ‘વજાતીમ વાંફધ ાં ’ અંગે સુપ્રીભ કટગ ના મનણગમ વાભે જફય ઉશાશ થમ છે . બફિંદુ બટ્ટની આ ફે સ્ત્રીઓના વજાતીમ વાંફધ ાં લાી કથા છી બાયત-ાહકસ્તાનના બાગરાની કેન્રસ્થ ઘટનાયુતત ‘અખેાતય’ની કાંચનફા ધ્માનાકગક છે . ગત ેઠીના ખભીય અને ખયાઈ વભા આ ખડતર નાયી ાત્રની નોંધ રઈને, “જે ધણી ાછ વતી થઈ એની બચતા વોને જઈ છે ણ ધણીની ગેયશાજયીભાાં જે જીલે છે , બગલે છે એની ઝા ત જગત ક્યાાં જલે છે ?”૩૭ આ મલચાયપ્રેયક પ્રશ્ને ડ. હશના પ્રતીક ભશેતા નોંધે છે : “વાહશત્મ અકાદભી ુયસ્કૃત ‘અખેાતય’ભાાં કાંચનફા જેવુ ાં નાયીાત્ર આટલુાં વન્ભામનત ફને એ ગુજયાતી રેબખકાઓ ભાટે ગુજયાતી નલરકથાના નાયીાત્ર ભાટે ઓછા ગોયલની લાત નથી.”૩૮ અશીં ‘ગુજયાતી’ રેબખકાથી આગ લધીએ ત જુરાઈ-ઓગટટ ૨૦૦૯ભાાં બાયતની મુરાકાતે આલેરા હશરેયી હકરન્ટનને જ્માયે તેઓ ૧૯૯૫ભાાં પસ્ટગ રેડી તયીકે આવ્મા ત્માયે અનસુમા વેનગુપ્તાએ તેભને નાનકડી કમલતા બેટ આેરી અને આ કમલતાએ તેભની જજિંદગી ફદરી નાખેરી, આ કમલમત્રીની કમલતા જ અભેહયકાની વક્ષભ વળતતભહશરાની ‘જજિંદગી’ ફદરી દે તી શમ, એ બાયતીમ નાયીના વર્જનની પ્રહિમા નાની સુની ત ન જ ગણામ ! આ કાવ્મના ળબ્દ છે : ‘હુ ાં ભેની મલભેન ઇનટુ ભેની કન્રીઝ સ્ીક ધી વેઈભ રેંગ્લેઝ ઓપ વામરન્વ”૩૯ ાચાત્મ ભહશરાની આ કેહપમત છી તાજેતયભાાં ભે રા વભાચાય પ્રભાણે “યભનીમાભાાં જન્ભેરા જભગન રેબખકા શેટાગ મ્યુરય વાહશત્મનુ નફેર પ્રાઈઝ જીતનાય ફાયભાાં રેબખકા છે . તા, ૧૩/૧૦/૦૯ના ‘ગુજયાત લૈબલ’ના ૃ. ૧૦ ઉય મનદે ળ છે . “હદલ્શીભાાં આમજજત અબખર બાયતીમ કલમમત્રી વાંભેરનના યાટરીમ અમધલેળનભાાં ત્રણવ કલમમત્રીભાાંથી ‘ફેટીમોં’ કાવ્મ ભાટે ‘ભધય ટેયેવા’ ુયસ્કાયથી તાયા પ્રકાળને વન્ભામનત કયલાભાાં આલી છે .” આ ણ વાયા વભાચાય છે .
Sept. – Dec., 2014
(150)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
આયાં બેથી જ અમધકાાંળ વાહશત્મ વર્જન ુરુ દ્વાયા થમેલ ુાં છે અશીં નલરકથાના મલકાવિભભાાં ણ ુરુરેખક ધ્માનાકગક છે . ુરુ રેખકની તુરનાએ કેટરીક રેબખકાઓ ‘સ્ત્રી’ શલાની વભાનતાએ ત કેટરીક નાયી ઉત્કગ, કેટરીક નાયી મુક્તતની ઘણા કે અન્મ વભસ્માઓ વાથે ઉક્સ્થત થતી જઈએ છીએ. અરફત, પ્રત્મેક, રેખક કે રેબખકાન ‘ઝોંક’ જુદ જુદ શમ છે . લી, ફાંનેની પ્રકૃમત અને ભાનમવક ફાંધાયણ અરગ અરગ શલાને કાયણે તેભના મલચાય અને રેખનાહદભાાં પયક લતાગમ આલે એ સ્લાબામલક છે . લી, અબબગભભાાં ણ તપાલત શલાથી ફાંનભ ે ાાં યીત PATTERN અરગ જલા ભે છે . આ પ્રશ્ન અશીં અપ્રસ્ત ૃત યાખીને જઈએ ત, નાયી બજનેષ ુ ભાતા, કામેષ ુ ભાંત્રી અને ળમનેષ ુ યાં બાજ નથી, ણ અનેક ક્ષેત્રભાાં પ્રમતબાના ાલન સ્ળગથી ુરહકત ફની તાના ફહુ હયભાણીમ મલકાવને રીધે એક આગલી ઓખે ઉબી છે . “અફરા જીલન શામ તુમ્શાયી મશી કશાની, આંચરભેં શે દૂ ધ ઔય આંખ ભેં ાની”૪૧ એભ બુદ્ધ ત્ની ‘મળધયા’ ભાટે ભૈથીરીળયણ ગુપ્તે રખેલ ુાં શતુ.ાં આ ાંક્તતના પ્રથભાક્ષય ‘અફરા’ નાયી ‘અફરા’ભાાંથી વફા, ફહભ ુ ા, અને પ્રફા ણ ફની એ શકીકત ણ નજય અંદાજ કયલા જેલી નથી. વીતા, વામલત્રી, રોદી, યાધા, રૂક્ષ્ભણી, અનસુમા, ઈત્માદી વભગ્ર સ્ત્રી જામતની પ્રમતમનમધ છે . મલમલધ ક્ષેત્રભાાં નાભાાંહકત નાયીઓભાાં યાણી રક્ષ્ભીફાઈ, ઇષ્ન્દયા ગાાંધી, વમનમા ગાાંધી, ભશાશ્વેતા દે લી, સુનીતા મલબરમમ્વ ઈત્માદી તતાના ક્ષેત્રે તાના આત્ભ-આમલટકયણ ભાટે વાંઘગ ખેડી ળકે છે . ભીયાાં પ્રેભભસ્ત કૃટણ પ્રીમતન બુરદ ાં રરકાય ગજાલે છે . ત, પ્રલતગભાન ન્ના નામક કશે છે : “ભેં લાાંચ્મા તે કાવ્મ ન શતાાં કઈ કુભાહયકાની જાણે એત કાંકતયી ાંક્તતએ ાંક્તતએ શસ્તભેાન વભમ ને ભાય શાથ એભ જ ઝરાઈ ગમ.”૪૨
Vol. 02, Issue – 05-06
(151)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
ઋગ્લેદના છઠ્ઠા ભંડના આાદ્રષ્ટા-ઋન બાયદ્વાજ(૧૨૦૦ ઈ. ૂ.) ુ ા યભાય1 પ્રા. અનસમ આણે આણા ભશાુરુ, ભશાન વાંત, ભશાન ઋમઓને લાયાં લાય માદ કયતા નથી, એટરે પ્રજાભાનવભાાંથી તેભના પ્રદાનની લાત ખયે ખયત લાયે -તશેલાયે આણા ભશાુરુને માદ કયીને તેભનુ ાં પ્રદાન અને નાભ આભજનવમ ૂશના સ્ભયણભાાં યશે તેલા પ્રમત્ન કયલા જઈએ. કભનવીફે એભ થતુ ાં નથી. ત આણે આલા નાભ સ્ભયણન ભહશભા કયીને આણા ભશાન ઋમ - ‘ભશમિ બાયદ્વાજ’ ને માદ કયીએ. ઋગ્લેદના છઠ્ઠા ભંડના દ્રષ્ટા :ઋગ્લેદના પ્રમુખ ઋમઓ લમવટઠ, ગૃત્વભદાહદભાાં બાયદ્વાજઋમનુ ાં ણ અમધક ભશત્લ છે . તેઓ ઋગ્લેદના વભમના વોથી પ્રાચીન અને પ્રબાલભાાં ભટા ઋમ શતા. મલશ્વના વોથી પ્રાચીન જ્ઞાનમનમધ અને જેને વાંયતુ ત યાટરવાંઘના–યુનેસ્કના ભશામનદે ળક કુબચય ભાત્સુયએ મલશ્વ મલયાવત સ ૂબચભાાં વાભેર કયે ર છે એલા ઋગ્લેદના છઠ્ઠા ભાંડના આગરટટાનુ ાં નાભ બાયદ્વાજ ઋમ છે . ‘કુર’, ‘કુટુાંફ’, કે ‘ગત્રભાંડર’ ના સુતતભાાં સ ૂતત વાંખ્માની રષ્ટટએ આ બાયદ્વાજ ભાંડર ત્રીજા િભનુ ાં છે . જેભાાં ૭ ૂ સુકત છે અને ૭૬૫ ઋચાઓ છે . આભાાંથી ૫૭ સ ૂતત (ऋ. १-१४, १६-३०, ३७-४३ અને ५३-७४) બાયદ્વાજ ઋમ પ્રબણત છે . દવભાાં અને નલભાાં ભાંડરભાાં ણ એભની યચેરી અડધ ડઝન ઋચાઓ વાંગ્રશીત છે . અન્મ ઋચાઓ બાયદ્વાજ લાંળીમ (બાયદ્વાજ) ઋમઓ જેલાકે ગગગ, ાગુ, ઋજજશ્વા લગેયે દ્વાયા રટટ છે .૨ લંળવ ૃક્ષ :- નાભકયણ.... ઋગ્લેદના ઋમઓની અનુિભણી જલાથી ખ્માર આલે છે કે બાયદ્વાજ ઋમ બ ૃશસ્મત (રકનાભા) ઋમના ુત્ર અને અંબગયાના ોત્ર શતા. અંબગયાના અન્મ ુત્ર ઘય શતા. ઉયાાંત અંબગયાના વાંતાનભાાં ુ અને શ્રુતદક્ષ ણ શતા. યાં ત ુ અંબગયાના ફે ુત્ર રકનાભા અને ઘયને મતયચી, હશયણ્મસ્ત ૂ, લસુશ્રત લધાયે ખ્માતી પ્રાપ્ત થમેર ઘયના ુત્ર કણ્લ શતા. જેના ભેઘામતથી, પ્રસ્કણ્લ, પ્રગાઢ જેલા પ્રમવદ્ધ ઋમ 1
ુ ા યભાય પ્રા. અનસમ
વાંસ્કૃત મલબાગ; શ્રી ડી.કે.લી. આટૌગ વ એન્ડ વામાંવ કૉરેજ, જાભનગય (ગુજયાત)
Sept. – Dec., 2014
(152)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
થમા. અંબગયાના પ્રોત્ર બાયદ્વાજ ણ મગ્મ ુત્ર ભાટે વબાગ્મળાી શતા. તેભના ુત્ર ગગગ, ઋજજશ્વા, મળહયનબફઠ લગેયે ઋમઓ થમા. તેભનુ ાં લાંળવ ૃક્ષ આ પ્રભાણે શતુ.ાં અંગગયા બ ૃશસ્મત(રકનાભા)
ઘય
બાયદ્વાજ ગગગ ઋજજશ્વા
મતયચી
ુ લસુશ્રત
હશયણ્મસ્ત ૂ
શ્રુતદક્ષ
કણ્લ મળહયનફ
ભેઘમતથી પ્રસ્કણલ પ્રગાધ
ુ ાય બાયદ્વાજન લંળ આ પ્રભાણે છે . ‘વલાાં નક્રુ ભણી’ અનવ અંગગયા બ ૃશસ્મત
ળાંય ુ
બાયદ્વાજ
ઋજજશ્વા
ાયુ
લસુ
ગગગ
સુશત્ર શુનશત્ર
ુરુભીલ્શ
નાયા
અજાભીલ્શ
આશ્વરામન ગૃશમસ ૂત્ર ३-४-२, ળાાંખામન ગૃશમસ ૂત્ર ४-१०, બ ૃશદે લતા – ૂ – १०२ભાાં ણ બાયદ્વાજને અંબગયવના ોત્ર તથા બ ૃશસ્મતના ુત્ર ફતાલલાભાાં આવ્મા છે . યાહર ુ વાાંકૃત્મામને બાયદ્વાજના મતાભશ તયીકે ‘રક’ન મનદે ળ કમો છે .૪ આંબગયવ અને ફાશગ સ્ત્મ શલા છતાાં ણ તેઓ તાના નાભથી ગત્રના વાંસ્થાક છે . તેભનુ ાં વભગ્ર અબબધાન આંબગયવ ફાશગ સ્ત્મ બાયદ્વાજ છે . ઋગ્લેદભાાં એભના આંબગયવ શલાન અનેક લાય ઉલ્રેખ છે . धन्मा चिद्धि तवे चधषणा वष्टट प्र दे वान ् जन्भ गण ृ ते मज्ध्मै | वेद्धऩटठौ अॊचगयसा मि द्धवप्रो भधु छन्दो बनतत यॊ ब इटटौ || (ऋग्वेद – ६.११.३)
Vol. 02, Issue – 05-06
(153)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
આ ભાંત્રભાાં તેભને આંબગયવ ઋમઓની ભાંડીભાાં ભેઘાલી, સ્તુમતઓના પ્રેયક, સ્તલન કયલાલાા, તથા ભધુભત છાંદના લતતા ફતાવ્મા છે . તેઓને ઉત્ધ્મની ત્ની ભભતાના ગબગથી બ ૃશસ્મતના લીમગથી પ્રસ ૂત ફતાલલાભાાં આલે છે . કશેલામ છે કે જન્ભના વભમભાાં જ તેઓને ભાતામતા દ્વાયા ત્માગ કયલાભાાં આવ્મ શત, ત્માયે તેભનુ ાં બયણ-ણ ભરુત નાભના દે લ દ્વાયા કયલાભાાં આવ્યુ ાં શતુ.ાં ‘બાયદ્વાજ’ નાભકયણનુ ાં તાત્મગ આ જ ઘટનાને આધાયે છે . ઉત્ન્ન ુત્ર ના ણ તથા વયાં ક્ષણ ફાફતે બ ૃશસ્મત તથા ભભતાની લચ્ચે ઝગડ થમ શત. ફાંને તાની ઉય યક્ષણન બાય ન રઈને તેને ફીજા ઉય નાખલાન પ્રમાવ કયતા યહ્યા. એટરે ભાટે એભનુ ાં નાભ ‘બાયદ્વાજ’ ડ્ુ.ાં भढ ू े बय िाजशभभॊ बय िजॊ फह ृ स्ऩते | मातौ मदक् ु तवा द्धऩतयौ बयद्वाजस्ततस्तव्मभ ् || શ્રકનુ ાં તાત્મગ ‘દ્વાજ’ન અથગ ફાંનેથી ઉત્ન્ન વાંતાન ફાક ભાતા-મતાથી ઉત્ન્ન શલાથી ‘દ્વાજ’ કશેલામ ફાંને યસ્ય એકફીજાને યક્ષાન બાય વોંી ચારી નીકળમા એટરા ભાટે તેઓ ‘બાયદ્વાજ’ કશેલામા.૫ બાયદ્વાજ ુત્ર ગગગ (ઈ.વ. ૂ.૧૧૭૫/૧૨૭૫) ણ પ્રતાી અને ગગગ ગત્રના પ્રલતકગ શતા. તેઓ તાના મતાના કાભભાાં વશામ કયતા. ઋગ્લેદના છઠ્ઠા ભાંડના ૪૭ભાાં સુતતના તેઓ રટટા શતા. હદલદાવ અને વાાંજમગના તેઓ મલળે કૃાાત્ર શતા. ઋગ્લેદ ૬-૪૭ સુતતની ૧થી૧૫ ઋચાઓભાાં એભણે – મત્રટટુ, અનુટટુ, ગામત્રી, જગતી, ળકલયી લગેયે છાંદના વભાહદ દે લતાનુ ાં લણગન કયુું છે .૬ છઠ્ઠા ભાંડરભાાં બાયદ્વાજ ગગગ જણાલે છે . ‘रूऩॊ रूऩॊ प्रततरूऩो फबव ू तदस्म रूऩॊ प्रततिऺणाम | इन्रो भामाशब् ऩरु ु रुऩ ईमते || ६-४७-१८ દયે ક રૂભાાં તે પ્રમતરૂલા થમ. આનુ ાં તે રૂ વન્મુખ જલા ભાટે છે . ઇન્ર ભામાઓ લડે ઘણા રૂ ધાયણ કયે છે .૭ બાયદ્વાજ ઋમના ુત્ર અને ગગગના નાના બાઈ ાયુ બાયદ્વાજ (ઈ.વ. ૂ.૧૧૭૫) ણ ઋગ્લેદના ६-७५ અને १०-८७ સુતતના રટટા ભનામ છે . અમતથીગ્લ-હદલદાવના દાનની તેભને પ્રળાંવા કયી છે . ઋગ્લેદ ૬-૭૫ સુતતની ૧ થી ૧૬ ઋચાઓભાાં એભણે લભગ, ધનુ લગેયેન ુ ાં લણગન કયુું છે .૮ કોયલ અને ાાંડલને ધનુલેદની મળક્ષા આલાલાા રણાચામગ ભશમિ બાયદ્વાજના જ ુત્ર શતા. તેભની ાવેથી લેદના ગુઢતભ યશસ્મ ળીખ્મા શતા. એ બાયદ્વાજ લૈહદક ઋમ બાયદ્વાજની જ લાંળ યાં યાભાાં વમુદભ ૂત તસ્લી શતા. (જુઓ ભશાબાયત – અધ્મામ. અ.૧૨૧) ભશાબાયત યુદ્ધની પ્રેયતળક્તતના અમધટઠાતા રણાચામગન આ લાંળ વાથેન વાંફધ ાં એ ત્મન ધાાંતક છે કે બાયદ્વાજ ઋમન લાંળ ધનુમલિદ્યાભાાં ણ અત્માંત પ્રાચીન કાથી અમત મનુણ શત. ભશમિ બયદ્વાજે
Sept. – Dec., 2014
(154)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
અક્ગ્નલેળને આગ્નેમાસ્ત્રની મળક્ષા આી શતી.(ભ.બા:-આહદલગ-૧૨૧-૩૮) આભ બાયદ્વાજ ઋમલાંળની અધ્માત્ભ તથા યણમલદ્યાની એક મન ૂણગતા આ લાંળના ભાશાત્મ્મને વદ્ય-ઘમત કયે છે . ભશમિ બાયદ્વાજ ને ફે કન્માઓ શતી. એકના રગ્ન ભશામુની માજ્ઞલલ્કમ વાથે થમા શતા અને ફીજીના રગ્ન મલશ્ર્લા મુની વાથે થમા શતા.૧૦ ફાહ્યવ્મસ્તતત્લ :ઐતયે મ બ્રાહ્મણભાાં ફહ્ર્દૌદ્વાજ ઋમના વ્મક્તતત્લન વાંકેત ભે છે . તે પ્રભાણે – તેભનુ ાં ળયીય રાાંબ,ુ યાં ગ ઘઉં લણગ, આયુ અત્માંત દીઘગ તથા તસ્માને કાયણે એભન દે શ અમત તેજસ્લી રાગત શત. યશેઠાણ :- (નનલાવ) ુ ા મનલાવી ભનામ છે . બગલતી ગાંગા અને મમુનાન જ્માાં વાંગભ થામ છે . બાયદ્વાજ ઋમ વપ્તમવિંધન ત્માાંથી થડે દૂ ય એભને આશ્રભ શત. એભના આશ્રભભાાં શજાય મલદ્યાથીઓ અધ્મમન કયલા ભાટે આલતા અને મલયકત બાલે બગલાનના ગુણગાન ગાતા. ગુરુ દ્વાયા એભને આત્ભન્નમતન ભાગગ ભત અને તેઓ તા કયલા વાંકલ્ફદ્ધ ફનતા. બગલાન યાભચાંરજીએ જ્માયે લનલાવ સ્લીકામો ત્માયે લનભ્રભણ કયતા યાભ, જાનકી, રક્ષ્ભણ ભશામુમન બાયદ્વાજના પ્રમાગયાજના આશ્રભે એક યાત્રી યકામા શતા. બયતજી ણ આ આશ્રભે આવ્મા શતા. અને તેભની વાથે વભગ્ર અમધ્માની પ્રજા શતી. બાયદ્વાજ ઋમએ તાના તફથી અમધ્માલાવીઓનુ ાં અદભ ૂત સ્લાગત કયુ.ું રક સ્તબ્ધ ફની ગમેર. રાંકા ય મલજમ ભેલી બગલાન યાભચાંરજી વીતા, રક્ષ્ભણ વાથે ુટક મલભાનભાાં જ્માયે અમધ્મા ાછા પયી યહ્યા શતા ત્માયે ણ તેઓ ભશામુની બાયદ્વાજના આશ્રભે તાના બતતના દળગન કયલા અને બતતને દળગન આલા ઉતમાગ શતા. આભ બાયદ્વાજનુ ાં મ ૂ સ્થાન મમુના નદીન હકનાય અથાગત ઉત્તય બાયત મવદ્ધ થામ છે . ુ રશત :- ( કુ ળ યાજય ુ રશત ) રદલદાવના ય બાયદ્વાજઋમ વપ્તમવન્ધુના ભશાન મલજેતા, બયતના નામક (સુદાવના મતા) હદલદાવના ુયહશત (ગુરુ અને પ્રધાનભાંત્રી) શતા.એ યીતે તેઓ ગૃત્વભદ ઋમના વભકારીન કે ગૃત્વભદના થડા વભમ છીના છે . જ આમગજનના યસ્ય વાંઘગભાાં લમવટઠે સુદાવની વશામતા કયી ત બાયદ્વાજ ન શાથ સુદાવના મતા હદલદાવની વપતાભાાં ઓછ ભાની ળકામ નશીં. ઋગલેદનુ ાં છઠ્ઠાં ભાંડ બાયદ્વાજ તથા તેભના લાંળજ, બાયદ્વાજનુ ાં છે . જેભાાં ઋમએ હદલદાવની વપતાઓનુ ાં લણગન કયુું છે . ભાંત્રના
Vol. 02, Issue – 05-06
(155)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
વામ્થમગથી ઇન્રને લળભાાં કયલાલાા બાયદ્વાજ ઋમએ લચીન અને ળાંફય લગેયે જેલા શાડી ળત્રુઓ ઉય મલજમ અાલલાભાાં હદલદાવને ઘણી વશામ કયી શતી. હદલદાવન ઉલ્રેખ તેભની અનેક ઋચાઓભાાં પ્રાપ્ત થામ છે . ાંચમલિંળ બ્રાહ્મણ ૧ ૂ.૩.૭, ઋ.૧.૧૧૬, ૬.૧૬. ૂ., ૬.૩૧.૪ અને કાઠક વાંહશતાભાાં ૨.૧૦ ભાાં ણ બાયદ્વાજના હદલદાવ વાથેના વાંફધ ાં મલળેની ભાહશતી પ્રાપ્ત થામ છે . બાયદ્વાજ ઋમના મજભાન હદલદાવ અને વભસ્ત આમગરકન પ્રફ ળત્રુ ળાંફય શત. તે મલાળ(વ્માવ) અને રુટણી (યાલી) ની લચ્ચેના લતગભાન કાાંગડાલાા શાડન યાજા શત, તે રમલડ જામતન નશીં, યાં ત ુ હકયાત જામતન શત. તેના વ શાડી દુગગ શતા. ળાંફય મવલામ ચુમહુ ય, ધ ૂની, શુટણ, અશુ, મયુ નાભના ફીજા આમગ મલયધી અસુય યાજાઓન ઉલ્રેખ બયદ્વાજે કમો છે , જે શાડી યાજા ળાંફયના વશમગી શળે તેભ જણામ છે .૧૨ ુ નીનત નલળાયદ :યાજનીનત અને યદ્ધ ાંચમલિંળ બ્રાહ્મણ૧૩, તથા અનુળાવન લગ૧૪ભાાં ભતા ઉલ્રેખ પ્રભાણે શૈહ્યયાજા લીતહ્વવ્મે કાળી ઉય આિભણ કયી કાળી નયે ળ શમગશ્વને યાજીત કમાગ ત્માયે તેભને બાયદ્વાજના જ આશ્રભભાાં આશ્રમ ભેવ્મ શત. ઋમએ તેભને ુત્રેષ્ટટ મજ્ઞ કયાવ્મ, જેનાથી પ્રતદૅ નન જન્ભ થમ. એ જ પ્રતદૅ ન બાયદ્વાજની વશામતાથી લીતશવ્મને યાજીત કયલા વભથગ થમ તથા કાળીના યાજમને ળત્રુઓ ાવેથી મુતત કયાલી ત્માાંન ળાવક ફન્મ. (કાઠક વાંહશતા - ૨૧.૧૦ભાાં ણ આ ઉલ્રેખ છે .) આભ ભશમિ બાયદ્વાજ એક વાભાન્મ તસ્લી જ નશીં યાજનીમત તથા યુદ્ધનીમતની વ્મલશાહયક હિમાઓથી ાંહડત ણ શતા.
બાયદ્વાજ ઋમ યણમલદ્યાના પ્રકાાંડ મલદ્વાન શતા. ઋગ્લેદના છઠ્ઠા ભાંડરનુ ાં
અંમતભ સ ૂતત લેદના ગણ્મા ગાઠમા વાભહયક સ ૂત્રભાાં અન્મત્તભ છે . આ સુતતના ભાંત્ર દ્વાયા યુદ્ધ ભાટે તૈમાય યાજાને મલમલધ વાભહયક આ યુદ્ધ મલમધ ૂલગક શેયાલલાભાાં આલતા શતા. જેનાથી તે તાના ળત્રુઓને યાજીત કયલા વભથગ થામ. બમાંકય યુદ્ધના નેતા ુયહશત બાયદ્વાજ જ લભગ(કલચ) (ऋ.६.७.ऩ.ू ८),
ધનુટમ(ऋ.६.७ऩ.ू २),
જમા=દયી(ऋ.६.७.ऩ.ू ३),
ઈષુમધ(ऋ.६.७ऩ.ू ५),
(તકગ ળ),
યથ(ऋ.६.६२.२), ઘડા (ऋ.४६.२), યશુ(પળી) (ऋ.६.३.४) જેલા યુદ્ધના વાધનનુ ાં લણગન કયે ત તે સ્લાબામલક જ છે . ઋમનુ ાં યણમલદ્યાભાાં મન ૂણ શતા. તેન ુ ાં વાક્ષી ६.७ऩ.ू ६, ६.७५.१४ પ્રાપ્ત થામ છે . તત્લજજજ્ઞાસ ુ :તૈમત્તયીમ બ્રાહ્મણ૧૫ભાાં બાયદ્વાજની તત્લજીજ્ઞાવાના મલમભાાં એક યચક આખ્મામમકા છે . તેન વાયાાંળ એ છે કે લેદાથગન ુ ાં જ્ઞાન લગત જેવુ ાં ઊંચુ ાં તથા અરાંધ્મ છે . દૈ લીકૃા, ગુરુ મલના ભાણવના પ્રમત્નથી તે ક્યાયે મ મવદ્ધ ન થામ. એ લૈહદક આખ્માન બાયદ્વાજની રઢમનટઠા, અત ૃપ્ત જ્ઞાન-માવાનુ ાં જેટલુાં
Sept. – Dec., 2014
(156)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
હયચામક છે . તેટલુાં જ લેદની અનાંતતાનુ ાં તથા જ્ઞાન-મલજ્ઞાનની મન:વીભતાનુ ાં દ્યાતક છે . ‘अनन्ता वैवेदा्’ – બાયદ્વાજની ગાંબીય અનુભ ૂમતનુ ાં મલળદ આમલટકાયક ત્મકથન છે . ભશાબાયતના લનલગ૧૬ ભાાં ણ બાયદ્વાજના ુત્ર મલિીત મલમક ‘मवक्रीतोऩाख्मान’ ણ ફતાલે છે કે લેદ અનાંત છે અને ુ થી અધ્મમન દ્વાયાજ વાધ્મ છે . એભની ઉરધ્બ્ધ ગુરુમખ આધ્માજત્ભક કલ્ના :બાયદ્વાજ ઋમની બોમતક જીલનની આ જ પ્રખ્માત ઘટનાઓ છે . યાં ત ુ ઋમઓની આધ્માજત્ભક કલ્ના અનુવાય બાયદ્વાજ ભનના પ્રમતમનમધ છે . भनो वै बयद्वाज ऋद्धषयन्नॊ वाजो मो वै भनो बफबतति | सोडन्नॊ वाजॊ बतति | तस्भान्भनो बयद्वाज ऋद्धष् || ળતથ બ્રાહ્મણ : ૮.૧.૧૩ (ળ.બ્રા.ની આધ્માજત્ભક વ્માખ્મા પ્રભાણે ભન જ બાયદ્વાજ ઋમ છે . લાજ અન્નનુ ાં દ્યાાંતક છે . જે ભનને ધાયણ કયે છે અથાગત ભનમગ ૂલગક કામગ વાંન્ન કયે છે , તે જ અન્નના બયણની ક્ષભતા યાખે છે .) મજુલેદ १३.ऩू ४-५८ભાાં ણ જભદક્ગ્નનને ચુ, બાયદ્વાજને ભન, લમવટઠને પ્રાણ, મલશ્વકભાગને લાક તથા મલશ્વામભત્રને મલયાજવાભ કશેલાભાાં આલેર છે . વારશત્મ વર્જન :ટઠભાંડના રટટા બાયદ્વાજઋમએ ६/१६ = १ થી ४८ ઋચાઓભાાં અક્ગ્ન દે લતાની સ્તુમત કયે છે . ૧ થી ૪૫ ઋચાઓભાાં ગામત્રી, ૪૬ભાાં – મત્રટટુ, ૪૭-૪૮ભાાં અનુટટુ વ ૃતભાાં કયી છે . ६-६८ ૪૮ થી ૫૪ભાાં મત્રટટુ છાંદ દ્વાયા ઉા દે લતાની સ્તુમત કયી છે . ६/६५ = ५५ થી ६०. ઋચાઓભાાં ણ ઉા દે લતાની સ્તુમત છે . ઋ.૬/૬૫-૫૭ ભાાં ઋમ ઉાને પ્રાથ છે ’ ‘કે શે ઉાઓ, તભે દાતા ભનુટમ ભાટે મળ, ફ, અન્ન, યવ રાલ છ. ધન્લતી મામત્રણી તભે આજ લીયને વાંતાન અને યત્ન આ. યલતી વાંહશતાઓ અને બ્રાહ્મણભાાં બાયદ્વાજન ઉલ્રેખ એક યચમમતાના રૂભાાં કયલાભાાં આવ્મ છે . બયદ્વાજે અનેક ગ્રાંથની યચના કયી છે તેવ ુ ાં ભનામ છે . અનેક ગ્રાંથના મનભાગણનુ ાં શ્રેમ એક બાયદ્વાજને આલાભાાં આલે કે તદલાંળ જ અનેક ઋમઓને ? આ પ્રશ્નન મથાથગ ઉભય આી ળકાત નથી. વાંબલ કે છે કે બાયદ્વાજના નાભથી ઉરબ્ધ વાહશત્મ તેના લાંળજના પ્રમાવનુ ાં હયભાણ છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(157)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
બાયદ્વાજન વાંફધ ાં કૃટણ મજુલેદ વાથે મનમચત રૂથી મવદ્ધ છે . એભના નાભથી શ્રત, ગૃશમ તથા ધભગ સ ૂત્ર અથાગત કલ્સ ૂત્ર ઉરબ્ધ થામ છે . તેભણે અથગળાસ્ત્ર અથાગત યાજનીમત મલમભાાં૧૭ કઈ ગ્રાંથ અલશ્મ રખ્મ શળે. કાયણકે કોહટલ્મે અથગળાસ્ત્રભાાં એભના ભતન ઉલ્રેખ વાત લાય કમો છે . આ ગ્રાંથ મવલામ ાાંચયાત્રની બાયદ્વાજ-વાંહશતા ન ઉલ્રેખ અનેક લૈટણલ ગ્રાંથભાાં ભે છે . ડતટય શ્રેદયની ગણના પ્રભાણે બાયદ્વાજનુ ાં નાભ કમિંજર વાંહશતા, ાંચતાંત્ર તથા મલટણુતત્ર ાં ભાાં પ્રાચીન વાંહશતાકાયના રૂભાાં આલાભાાં આવ્યુ ાં છે . ‘લાસ્તુતત્લ’ના યચમમતાના રૂભાાં ણ બાયદ્વાજ સ્મ ૃત છે .
ભશમિ બાયદ્વાજ યબચતા
‘મન્ત્રવલગસ્લ’ નાભના ગ્રાંથન ઉલ્રેખ ભે છે . બાયદ્વાજ યબચત દ્યફદ્ધ સ્મ ૃમતન ઉલ્રેખ ણ ભે છે .૧૮ ઉયતત ઉલ્રેખથી સ્ટટ થામ છે કે’ બાયદ્વાજ ઋમ બ્રહ્મમનટઠ, શ્રમત્રમ, તસ્લી અને બગલાનના અનન્મ બતત શતા. લૈહદક ઋમઓભાાં અન્મતભ એલા બાયદ્વાજ ઋમનુ ાં ાલન જીલન ચહયત, એભની આધ્માજત્ભક ઉન્નમત તથા વાહશત્મ સ ૃષ્ટટના મલમભાાં આણને અમુલ્મ ઉરધ્બ્ધ (પ્રાપ્ત) થામ છે . આલા ભશમિઓને જન્ભ આી આ ધયા ધન્મ ફની ગઈ છે . આલા બતત, ઋમઓથી , તેભના ઉદે ળથી આણી બાયતીમ વાંસ્કૃમત ઉજ્જજલ ફની છે . ટકી છે . {ઋમઓએ વભાજને વદભાગે દમો છે . અનેકાત્ભાઓન ઉદ્ધ્રાય કમો છે . અધભ તથા ાીઓને મળક્ષા કયીને ધભગ પ્રલતાવ્મ છે . વત્મ અને ઋતના મનમભને વભાજભાાં સ્થામત કમાગ છે , દૈ ત્મન નાળ કમો છે , નીમત મનમભના ામા ક્સ્થય કમાગ છે . ઋમઓત વદૈ લ તીથગ જેલા છે . વલે ુયાણ આ મલચાય વાથે વશભત છે . વાંદબગ : (१) संस्कृत काव्यधारा राहुऱ सांकृत्यायन – ऩ.ृ ४, (२) એજન તથા वैददक सादहत्म आ. फरदे व उऩा्माम-ऩ.ृ २६९ ન વાય (૩) બાયદ્વાજ યુગ ઈ. ૂ ૪૬૦૨ થી ઈ.વ. ૂ ૪૨૨૭ સુધીન ભનામ છે . गत्ृ सम्क कारीन बायत – ऩ ृ ५५ (૩) गत्ृ सभ द.कारीन बायत – सी.एर.भीना-ऩ.ृ २८, (४) सॊस्कृत काव्मधाया – याहुर साॊकृत्मामन – ऩ.ृ ४) ુ ાણ ૪/૧૮ ભાાં આલે છે . (૫) આ કથા બ ૃશદે લતા ૂ/१०२/१०३, बागवत – ક/૨૦ તથા મલટણુય (૬) सॊस्कृत काव्मधाया – याहुर साॊकृत्मामन ऩ.ृ ३८ (૭) ‘અધમગ’ ૃ.૧૪૦ , વાંા. યજનીબાઈ જી.
Sept. – Dec., 2014
(158)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
(૮) सॊस्कृत काव्मधाया – याहुर साॊकृत्मामन ऩ.ृ ४४,४५. (૯) वैददक सादहत्म औय सॊस्कृतत – आ. फरदे व उऩा्माम- ऩ ृ २७२ તથા ધ.૯ વાંસ્કૃત નલનીત ૃ.૧૧૨ ન વાય (ત્રીજી આવ ૃમત – ૧૯૯૪ (10) બાયતના ભશાન બતતયાતન – બાગ ૧ – ૃ. ૬૫ (૧૧.) सन् ु दयकाण्ड :- ડૉ. લવન્ત યીખ. પ્રથભ આવ ૃમત – ૧૮૮૯-૯૦- ૃ-૬ તથા બાયતના ભશાન બતત યત્ન – બાગ-૧, ૃ.૬૫,૬૬, (વાય), લૈ.વા. અને વાંસ્કૃમત- ૃ.૩૧૮. (૧૨) લૈહદક કળ – ૃ.૩૫૧, તથા ऋक सक् ू त वैजमन्ती.वेरणकय.ऩ.ृ २०, તથા
सॊस्कृत काव्मधाया-
ऩ.ृ १, गत्ृ सभदकारीन बायत – २८ ન વાય. (૧૩) ાંચમલિંળ બ્રાહ્મણ – १५/३/७ . (૧૪) અનુળાવન લગ- ३०/३० (૧૫) તૈમત્તયીમા બ્રાહ્મણ – ૩/૧૦/૧૧ /૩. (૧૬) ભશાબાયત – લનલગ- અધ્મામ-૧૩૫-૧૩૮ (૧૭) वैददक सादहत्म औय सॊस्कृतत – आ. फरदे व उऩा्माम ऩ ृ २७२ – २७४ ન વાય તથા ऩ.ृ ३१८} (૧૮) ૨૪-અમધલેળન, ગોંડર, સ્ભાહયકા,પ્રા.યશ્ભીકાાંત ધ્રુલ – ૃ.૧૬
Vol. 02, Issue – 05-06
(159)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
યભણબાઇ નીરકં ઠની કાવ્મનલબાલના
ડૉ ળલાાણી એ. ટેર1 ાંહડતયુગના જાણીતા વર્જક શ્રી યભણબાઇ નીરકાંઠ વભાજસુધાયક, કમલ તથા મલલેચક તયીકે જાણીતા છે . પતત ૧૮ લગની ઉંભયે „જ્ઞાનસુધા‟ વાભમમકના વશતાંત્રી ફનલાના કાયણે તેભનુ ાં વાહશત્મવર્જન એ વભમથી જ ળરૂ થયુ ાં શતુ.ાં તેઓ મુફ ાં ઇ યુમનલમવિટીના સ્નાતક શતા અને એ મનમભત્તે તેભને અંગ્રેજી વાહશત્મન અભ્માવ કયલાની તક ભી શતી. અંગ્રેજીના ભશાન કમલ લડૌ ગ ઝલથગના ોત્ર એ વભમે મુફઇ ાં યુમનલમવિટીભાાં અધ્માક શતા. એ મનમભત્તે યભણબાઇને લડૌ ગ ઝલથગના મલચાય વભજલાની તક ભી. યભણબાઇ નીરકાંઠે કમલતાભાાં „બચત્ત:ક્ષબ‟ અને „અંત:ક્ષબ‟ રગબગ વભાનાથી ળબ્દ છે અને છતાાં „અંત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞાભાાં અંત:કયણ એટરેકે „હ્રદમનુ ાં ુબ્ધ થવુ‟-એલ ાં અથગ પ્રાપ્ત થામ છે . જ્માયે „બચત્ત:ક્ષબ‟ભાાં બચત્ત એટરે „ભનનુ ાં ુબ્ધ થવુ‟ાં એલ બાલ છે . „બચત્ત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞાને વભજલા ભાટે આ વાંજ્ઞા યભણબાઇના બચત્તભાાં કેલી યીતે આલી તે વભજલા ભાટે તથ કાવ્મવર્જનની પ્રહિમાભાાં „બચત્ત:ક્ષબ‟ની ભ ૂમભકા વભજલા ભાટે યભણબાઇના ુયગાભી કાવ્મતત્લબચતાંકની મલચાયણા વભજલી અમનલામગ ફને છે . બાયતીમ તથા ાશ્વાત્મ મલદ્વાનએ કમલતા મલળે વદીઓથી બચિંતન કયુું છે . વાંસ્કૃત વાહશત્મભાાં આચામગ બાભશ તથા આચામગ દાં ડી કે જેઓ રગબગ છઠ્ઠી વદીભાાં થમા શતા. ત્માયથી કમલતાની વ્માખ્માઓ અાતી આલી છે અને કાવ્મભાાં યવ, અરાંકાય, યીમત, ઔબચત્મ, લિક્તત‟ ધ્લમન, ગુણ, દયહશતતા લગેયેને પ્રાધાન્મ આલાભાાં આવ્યુ ાં છે . ાશ્વાત્મ વાહશત્મભાાં રગબગ ૨૫૦૦ લગ ૂલે કાવ્મમલચાયણા થતી યશી છે . પ્રેટના અનુકયણલાદ કે કલ્મવધ્ધાાંતથી આયાં બામેરી કાવ્મચચાગ અદ્યામમુંત ચારી યશી છે . કમલતાની મલચાયણાભાાં મુખ્મત્લે કમલતા શુ ાં છે ? કમલતા ળા ભાટે છે ? ઉત્તભ કમલતા કને કશેલામ? તથા કમલતા કેલી યીતે જન્ભે છે ?- રગબગ આટરા પ્રશ્નના ઉત્તય ળધલા કમલતા મલળે ચચાગ થતી યશી છે . યભણબાઇની „બચત્ત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞાન વાંફધ ાં ઉયતત પ્રશ્ન ૈકી કમલતા કેલી યીતે જન્ભે છે ? ન ઉત્તય આે છે . આ વાંદબગભાાં અંગ્રેજીના ભશાન કમલ લડૌ ગ ઝલથે આેરી વ્માખ્મા એના ામાભાાં છે . લડૌ ગ ઝલથે કાવ્મની વ્માખ્મા આતાાં કહ્ુાં શતુ,” ાં poetry is the spontaneous overfloow of powerfull emotions, re1
ડૉ ળલાા ણી એ. ટેર
મુ..સુખેળ(લાબણમા પબમા), તા.ાયડી, જી.લરવાડ, મન કડ-૩૯૬૧૨૫
Sept. – Dec., 2014
(160)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
collected in tranquility.” અથાગત ૌ “કમલતા એટરે ળાાંમતની ભાાં વાંબાયે રી-ગાે રી ફરલતી ઉમભિઓન નૈવબગિક ઉબય.લડૌ ગ ઝલથગ જે spoetaneous overflow of powerful emotions કશે છે એ ભાટે જ નભગદે „જસ્વ‟ વાંજ્ઞા પ્રમજી છે અને યભણબાઇએ રગબગ એ વાંજ્ઞાની વભાનાથી વાંજ્ઞા રૂે જ „બચત્ત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞા પ્રમજી છે . „બચત્ત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞાને વભજલા ભાટે આણે ફાંગાી વર્જક યમલન્રનાથ ટાગયની કાવ્મમલચાયણા તયપ ણ જવુ ાં ડળે.યમલન્રનાથ ટાગયે કાવ્મવર્જનની પ્રહિમા મલળે રખ્યુ ાં શતુ ાં કે, “કાવ્મવર્જનની પ્રસુમતની ીડા જેલી શમ છે . જેલી યીતે સ્ત્રી ફાકને જન્ભ આપ્મા ફાદ ળાાંમતન અનુબલ કયે છે એલી જ યીતે કમલ ણ કાવ્મવર્જનની પ્રહિમા દયમભમાન કમલના બચત્ત:ક્ષબન વાંકેત જલા ભે છે . યભણબાઇ નીરકાંઠે જે બચત્ત:ક્ષબની લાત કયી તેન ુ ાં મલસ્તયણ તેભના અનુગાભી ઉભાળાંકય જળીભાાં ણ જલા ભે છે . „ળૈરી અને સ્લરૂ‟ મલલેચનગ્રાંથભાાં ઉભાળાંકય જળી કશે છે કે, “આણે જ્માયે કઇ ુ લ કયીએ ત્માયે તે ફીજા વભક્ષ જ્માાં સુધી નહશ શોંચાડીએ ત્માાં સુધી હ્રદમ ળાાંત થતુ ાં મલમળટટ વૌંદમાગનબ ુ લ છરકામ જામ અને તેને કઇ ઝીરનારુાં ભે ત્માયે જ ળાાંમત ભે નથી. એટરે કે હ્રદમભાાંથી વૌંદમાગનબ છે . ઉભાળાંકય જળીની આ મલચાયણાભાાં બચત્ત:ક્ષબની અલસ્થાનુ ાં મનરૂણ છે . ઉયતત ચચાગ છી સ્ટટ થામ છે કે „બચત્ત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞાને કાવ્મવર્જનની પ્રહિમા વાથે વાંફધ ાં છે . કમલતા કેલી યીતે જન્ભે છે તે ફતાલલાન અશીં પ્રમાવ છે . વાભાન્મ યીતે જીલાતા જીલનભાાં કેટરાક ુ લ થામ છે ત ક્યાયે ક આણા મલમળટટ રક્ષણન અનુબલ થામ છે . ક્યાયે ક મલમળટટ વૌંદમાગનબ અક્સ્તત્લને શચભચાલી નાખે એલી ક્ષણ જન્ભે છે . આ ક્ષણના ઉદ્ભના કાયણ અવાંખ્મ શમ છે . ક્યાયે ક કશુકાં લાાંચતા ણ એલ અનુબલ થામ છે ત લી ક્યાયે ક મલશ્વના કઇ ખ ૂણે ફનેરી હ્રદમરાલક ઘટના વભાચાયરૂે પ્રાપ્ત થામ છે . ત લી ક્યાયે ક નજય વભક્ષ ફનેરી ઘટના બચત્તને શચભચાલી નાખે છે . આલી ફાહ્ય અથલા આંતહયક ઘટનાઓન પ્રબાલ જ્માયે બચત્ત ય ડે છે ત્માયે „બચત્ત:ક્ષબ‟ની હયક્સ્થમત ઉત્ન્ન થામ છે . કમલનુ ાં હ્રદમ વાભાન્મ ભાનલી કયતાાં લધુ વાંલેદનળીર શમ છે . લી કમલ કરાકાય ણ છે . ળબ્દન સ્લાભી છે અને તેથી જ્માયે બચત્ત:ક્ષબની ક્સ્થમત વજાગમ છે ત્માયે તે વાભાન્મ ભાનલીની જેભ યડત નથી, ડયી જત નથી. યાં ત,ુ આ બચત્ત:ક્ષબની અલસ્થાભા તે મુકામા ફાદ જ્માયે તેને ળાાંમતની ભે છે ત્માયે તે કમલતા યચલા ફેવે છે . તેથી લડૌ ગ ઝલથગ કશે છે , „recollected in tranquility’- એટરે કે આલી ફલતી રાગણીઓ એટરે કે પ્રફ ઊમભિઓ ળાાંમતની ભાાં જે ળબ્દસ્થ થામ છે તેને „કમલતા‟ કશેલામ છે . કમલતા ભાનલહ્રદમ વાથે જડામેરી છે . કમલતા મલના ભાનલીનુ ાં અક્સ્તત્લ કલ્વુ ાં મુશ્કેર છે . કમલતા ખ ૂફ જ સ ૂક્ષ્ભ તત્લ છે અને હ્રદમ ય વીધી અવય કયનાયી છે . તેથી જ્માયથી વાહશત્મવર્જન થતુ યહ્ુ ત્માયથી કમલતા મલળેના મલચાય અને મલબાલના પ્રગટ થતા યહ્યા. બાયતીમ તથા મશ્વભની કમલતા અંગે
Vol. 02, Issue – 05-06
(161)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
અામેરી વ્માખ્માઓ એકત્ર કયીએ અને તેના મુખ્મ ઘટકતત્ત્લ અંગે મલચાયીએ ત emotions(ઊમભિ), expressions(અબબવ્મક્તત), best words in best order (શ્રેટઠ ળબ્દ, શ્રેટઠ િભ), thought(મલચાય) લગેયે મુખ્મ છે . શ્રી યભણબાઇ નીરકાંઠે આ ઘટક ૈકી emotions ને વોથી લધુ ભશત્ત્લ આપ્યુ ાં છે . યભણબાઇ નીરકાંઠે વાચી કમલતા મલળે વ્માખ્મા આતા કહ્ુાં છે :” અંત:ક્ષબ તથા અંતબાગલ(બચત્ત:ક્ષબ) પ્રેહયત સ્લાનુબલયમવક કમલતા એ જ વાચી કમલતા છે .” યભણબાઇની આ વ્માખ્માને શલે આણે મલગતે તાવીએ: આ વ્માખ્માભાાં (૧) અંતબાગલ (૨) અંત:ક્ષબ (૩) સ્લાનુબલયમવક અને (૪) વાચી કમલતા આ ચાય કમલતા મલળેની મલચાયના ચાય ઘટક યશેરાાં છે જેને આણે લીગતે જઇએ: (૧) અંતબાગલ: શ્રી યભણબાઇએ „વાચી કમલતા‟ મલળેના તાના ભાંતવ્મભા અંતબાગલને લાક્યના પ્રથભ દ તયીકે સ્થાન આપ્યુ ાં છે . અંતબાગલ એટરે કે અંત:કયણભાાં પ્રગટતા બાલ એટરે કે ઊમભિ, બાલમભિ, વાંલેદન. લડૌ ગ ઝલથગ આ અંતબાગલને જ feelings કશે છે . ફહશર્જગતભાાં ફનતી મલમળટટ ઘટનાઓ ત ક્યાયે ક મલસ્ભમજનક શમ, આઘાતપ્રેયક શમ અથલા વૌંદમગમ ૂરક શમ એલી ઘટનાઓ કમલ હ્રદમને સ્ાંહદત કયે છે . દા.ત. લાલ્ભીહકએ િૌંચલધ જમ અને આ આઘાતપ્રેયક ઘટનાભાથી કરૂણયવની ઉત્મત્ત થઇ અને „ભા મનાદ ...‟ ન શ્રક યચામ. એલી જ યીતે લડૌ ગ ઝલથગની પ્રકૃમત વૌંદમગની કમલતાઓ પ્રકૃમતના વૌંદમગદળગન છી યચામી છે . આ યીતે ફહશર્જગતની ફનતી ઘટનાઓભાાંથી જ્માયે હ્રદમની ઊમભિઓ પ્રમતસ્ાંહદત થામ ત્માયે કમલતા યચામ છે . તેથી યભણબાઇએ કાવ્મયચના ભાટે અંતબાગલને ભશત્ત્લ આપ્યુ ાં છે . „અંતબાગલ‟ વાંજ્ઞાને પતત ફહશર્જગતભાાં ફનેરી ઘટનાઓ વાથે જ વાંફધ ાં નથી. ક્યાયે ક સ્લપ્નરશ્મ લડે ણ અંતબાગલ પ્રેહયત થામ છે . આણા પ્રાચીન ૠમઓએ જે ૠચાઓ યચી છે એ કમલઓ કશેતા, “હુ ાં કમલતા યચત નથી દે લ ભને કમલતા યચાલે છે .” ભશમિ લમળટઠે યચેરી ૠચાઓ ભાટે ણ એભનુ ાં એવુ ાં જ ભાંતવ્મ શતુ.ાં પ્રેટની કાવ્મમલચાયણાભાાં ણ આ શકીકત સ્ટટ થામ છે . પ્રેટએ કમલતાના મલયધભાાં દરીર કયી શતી, “કમલતા પ્રેયણાથી યચામ છે એટરે મભ્મા છે .” કાવ્મયચનાભાાં ઉમભિતત્ત્લની એટરે કે „અંતબાગલ‟ની વોથી ભશત્ત્લની ભ ૂમભકા છે જે કમલતાભાાં „અંતબાગલ‟ બમો ન શમ ત કમલતા કૃમત્રભ ફની યશે છે . પતત ળબ્દયભત ફની યશે છે . યભણબાઇની આ વ્માખ્માભાાં „અંતબાગલ‟ને ભશત્ત્લ અાયુ ાં છે . તે વલગથા ઉબચત છે . (૨) અંત:ક્ષબ: યભણબાઇની વ્માખ્માભાાં „અંત:બાલ‟ છી „અંત:ક્ષબ‟ ય આલે છે . અશીં „અંતબાગલ‟ અને અંત:ક્ષબ યસ્ય માગમ તયીકે પ્રમજામા છે . યાં ત ુ તાધ્ત્ત્લક યીતે „અંત:બાલ અને „અંત:ક્ષબ „ લચ્ચે ઘણુ ાં અંતય છે . આ યીતે લડૌ ગ ઝલથે એભની કાવ્મ-વ્માખ્માભાાં emotions ને પ્રફતા આલા powerfull મલળેણ પ્રમજ્યુ ાં છે . આ મલળણ ઘણુ ાં ભશત્લનુ ાં છે . અંત:બાલ પ્રફ ફને અથલા ત યાકાટઠાએ શોંચે ત્મયે „અંત:ક્ષબ‟ ઉત્ન્ન થામ છે . એના ભાટે „પ્રફ બાલાલેગ‟ વાંજ્ઞા ણ પ્રમજામ છે . યમલન્રનાથ ટાગયે પ્રફ બાલાલેગભા કમલતાઓ યચી શતી. એ ુબ્ધ બચત્તાલસ્થાભાાં યચામેરી
Sept. – Dec., 2014
(162)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
કમલતાઓ „ગીતાાંજરી‟ કાવ્મવાંગ્રશભાાં વાંગ્રશામી છે અને એ કમલતાઓને મલશ્વનુ ાં વોથી ભટુાં વાહશત્મ ભાટેન ુ ાં નફેર પ્રાઇઝ ભે છે . આ અંત:ક્ષબને જ યભણબાઇ „બચત્ત:ક્ષબ‟ વાંજ્ઞા લડે ઓખાલે છે . યમલન્રનાથ ટાગયે ુબ્ધ ભનદળાભાાં કમલતાઓ યચી અને તેને નફેર પ્રાઇઝ ભળયુ.ાં યાં ત,ુ લડૌ ગ ઝલથગ આ પ્રહિમા વાથે વાંભત નથી. કમલ જ્માયે બચત્ત:ક્ષબની અલસ્થાભાાંથી વાય થામ તેને તે અલસ્થાભાાં જ જ કમલતાઓ યચામ ત કરાની રષ્ટટએ એ કમલતાઓ વાચી કમલતા ફની ળકતી નથી. કાયણ કે બચત્ત જ્માયે ક્ષબ ામ્યુ ાં શમ ત્માયે કરા ણ ક્ષબ ાભે છે . કમલતાન રમ ત ૂટી જામ છે અને તેથી લડૌ ગ ઝલથે કહ્ુાં શતુ ાં કે, re-collected in tranquility “ એટરે કે બચત્તક્ષબ ેદા થમા છી કમલને જ્માયે ળાાંમતની પ્રાપ્ત થામ છે ત્માયે કમલ ુન: બચત્ત:ક્ષબના સ્ાંદનને એકત્ર કયે છે અને કમલતાભાાં કાંડાયે છે અને ત્માયે જ વાચી કમલતા ફને છે . (૩)સ્લાનુબલ યમવક: કમલ કાવ્મવર્જનની પ્રહિમાભાાં સ્લાનુબલને મલળે ભશત્ત્લ આે છે . વાભાન્મ યીતે કાવ્મનાાં ફે કેન્ર શમ છે : સ્લ અને ય. અશીં એને લધુ સ્ટટ કયીએ ત કાવ્મ ફે પ્રકાયનાાં શમ છે . આત્ભરક્ષી અને યરક્ષી. કમલ મત્રકજ્ઞાની કશેલામ છે . તેથી કમલ કઇ ણ ફાહ્ય વ્મક્તતના અનુબલને ણ તાના અનુબલ તયીકે કમલતાભાાં મનરૂે છે . યાં ત,ુ યભણબાઇ આ લાસ્તલ વાથે વાંભત નથી. યભણબાઇ „સ્લાનુબલ‟ને મલળે ભશત્ત્લ આે છે . અન્મના વાંલેદનને ઝીરલાભાાં કમલ વાં ૂણગ વભથગ શત નથી. પ્રેટ કશે છે તેભ આ ફાફતભાાં કમલ અન્મના વાંલેદનનુ ાં અનુકયણ કયે છે . એટરે તે અવત્મ છે . એટરે યભણબાઇ વાચી કમલતા ભાટે „સ્લાનુબલ‟ને મલળે ભશત્ત્લ આે છે . (૪) વાચી કમલતા: યભણબાઇએ અશીં પતત કમલતાની વ્માખ્મા આી નથી. યાં ત,ુ વાચી કમલતાની વ્માખ્મા આી. આણા વાંસ્કૃત આચામોએ ણ કાવ્મનાાં બેદ ફતાવ્મા છે . ઉત્તભ, ભધ્મભ અને અધભએભ કમલતાના ત્રણ પ્રકાય ાડ્ા છે અને વ્માંગ્મ કમલતાને ઉત્તભ કમલતા કશી છે . યભણબાઇ ણ ઉત્તભ કમલતા ભાટે જ „વાચી કમલતા‟ વાંજ્ઞા પ્રમજે છે . વાચી કમલતા ભાતે તેઓ અંતબાગલ, અંત;ક્ષબ અને સ્લાનુબલને અમનલામગ ઘટક ફતાલે છે . યભણબાઇના ભતે સ્લાબામલક પ્રમતબા જેનાભાાં મલળે શમ તે જ કમલ થઇ ળકે છે . એલા કમલને અરોહકક ચભત્કાયનુ ાં બાન થામ તેલે ધન્મ પ્રવાંગે રાગણી થલાથી ઉજેરા „બચત્ત:ક્ષબ‟ના ફથી પ્રેયાઇને કમલ તે દીઠેર ચભત્કાય અને તેથી થમેરા બાલલાણીભા પ્રગટ કયતા આલેગથી ડરતા હ્રદમની અવયને રીધે કમલની લાણી ણ આંદરન અને આલેગલાી થઇ છાંદ વયખી યચનાભાાં ઘડામ છે . કલ્ના અને અનુકયણની કરાઓ કમલતાને સ ૂક્ષ્ભ કયે છે . કમલતાભાાં વૌંદમગ આણે છે . કમલના બાલને વ્માંગ્મ યાખી મ ૂતગ રૂભાાં ભાત્ર તેન ધ્લમન કશી મલયર ચભત્કાય કમલતાભાાં દળાગલલાભાાં આલે છે . કમલતાન શેત ુ કમલને થમેર યભ આનાંદ ચાલુ યાખી જનવભાજને તે આનાંદના અનુબલભાાં વાભેર કયલાન શમ છે . આનાંદ વાથે યક્ષ યીતે વત્મજ્ઞાન અને બાલની પ્રાધ્પ્ત થામ છે . ણ તે કમલના પ્રત્મક્ષ શેત ુ શતા
Vol. 02, Issue – 05-06
(163)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
નથી. કમલત્લન વ્માાય મલચાયમલમક નશીં, ણ બાલમલમક શમ છે . કમલતાની ઊમભિ કમલને યભતત્ત્લની ઝાાંખી કયાલે છે . કમલતા આત્ભાની ઉન્નમત કયે છે અને વલગ યીતે નીમતમલમક શમ છે . કમલતાભાાં યીમત મલળે યભણબાઇને કાંઇક નવુ ાં કશેલાનુ ાં છે . ભમ્ભટ લગેયે આરાંકાહયક જેને યીમત કશે છે તે લસ્તુત: ળબ્દયીમત છે . કમલની ફાની લાક્યયીમત છે . ણ એ ફાંનેને ગોણતાભાાં નાખી ઉત્તભરૂે યશેરી બાલદળગનયીમત છે . નયમવિંશયાલ, કાન્ત અને શહયરાર ધ્રુલના કાવ્મભાાંથી રટટાાંત રઇને કમલતાઓએ તાના મલમ અને બાલને કઇ યીતે ફશેરાવ્મા છે તેન ુ ાં યભણબાઇએ ભમભિક દળગન કયાવ્યુ ાં છે . આ તેભનુ ાં ભોબરક પ્રદાન છે . યાં ત,ુ આ હયબાા કે મલચાયને આણા મલલેચકએ સ્ટટ યીતે સ્લીકામો કે આગ લધામો નથી. છાંદ, પ્રાવ અને તાર મલળે યભણબાઇએ કેટરક ભશત્ત્લન મલચાય કયે ર. યભણબાઇના મલચાયભાાં કેટરાાંક બચિંત્મ છે : લણગનાત્ભક કમલતાભાાં અંતયબાલની પ્રેયણા ફહુ થડી શમ છે . ઊમભિકાવ્મ શ્રેટઠ કાવ્મ છે . સ્લાનુબલયમવક કાવ્મ કયતાાં ચહડમાતુ ાં છે . લસ્તુત: કમલકલ્ના ચુથી ફીજાના અનુબલ તાના કયી ળકે છે . ભાત્ર કલ્નાથી નલા અનુબલ ણ કયી ળકે છે . યભણબાઇ ૂલે બાયતભાાં તથા મશ્વભભાાં કમલતા મલળે ુટક મલચાયણા થઇ છે . બાયતભાાં આચામગ બાભશથી ળરૂ થમેરી કાવ્મમલચાયણા આચામગ જગન્નાથ સુધી શોંચે છે અને ત્માયફાદ ણ યમલન્રનાથ ટાગયથી ળરૂ કયીને લતગભાન વભમ સુધી કમલતા મલળે મલચાયાતુ ાં યહ્ુાં છે અને મશ્વભભાાં ણ પ્રેટથી આયાં બામેરી કાવ્મમલચાયણા આધુમનક મલલેચક એબરમટ તથા યરાાં ફાથગ સુધી થતી યશી છે . યભણબાઇની કાવ્મમલચાયણા ુખ્ત નથી અને એનુ ાં મુખ્મ કાયણ એ છે કે યભણબાઇએ ફહુ નાની ઉંભયે રખલાનુ ાં ળરૂ કયુું શતુ.ાં લી તેભની પ્રમતબા ફહઆ ુ માભી શતી. નલરકથા, નાટક, કમલતા, મલલેચન, યાજકાયણ, વભાજસુધાયણા લગેયે અનેક ક્ષેત્રભાાં તેઓ પ્રવ ૃત્ત શતા અને તેથી તેભણે કમલતા મલળે ગશન ચચાગ કયી નથી. યભણબાઇના કમલતા મલળે મલચાય પતત પ્રવાંગાત જ પ્રગટ થમા છે . તેભણે કમલતાના પતત એક ઘટક ઊમભિતત્ત્લ મલળે મલચાયુું છે . કમલતાનુ ાં જન્ભસ્થ હ્રદમ છે . હ્રદમ કે ભનભાાં જે કમલતાનુ ાં વાંલેદન જન્ભે એ ઘટનાને જ કમલએ ભશત્ત્લ આપ્યુ ાં છે . તેભના કમલતા મલમક મલચાયભાાં ણ પતત લડૌ ગ ઝલથગન પ્રબાલ છે . „અનુકયણ‟ ળબ્દ પ્રમજ્મ તે યથી ખ્માર આલે છે કે તેઓ પ્રેટની કાવ્મમલચાયણાથી ભાહશતગાય શતા અને ભમ્ભટના ઉલ્રેખ યથી ખ્માર આલે છે કે બાયતીમ કાવ્મળાસ્ત્રથી ણ હયબચત શતા. યાં ત.ુ , કમલતા ખ ૂફ જ સ ૂક્ષ્ભ તત્ત્લ છે . તેને કદી ણ કઇ ણ વ્માખ્માભાાં ફાાંધી ળકામ નશીં. કમલતાને અનેક અંગ છે . નભગદે એ ૈકી „જસ્વ‟ને એટરે કે કમલતાભાાં યશેરા ઓજવ તત્ત્લને ભશત્ત્લ આપ્યુ ાં છે . જ્માયે યભણબાઇ „બચત્ત:ક્ષબ‟ને ભશત્ત્લ આપ્યુ.ાં યભણબાઇએ યીમત. છાંદ, પ્રાવ લગેયે કાવ્મના ઘટકન ઉલ્રેખ કમો છે . યાં ત,ુ તેઓ ફહુ ઉંડા ઉતમાગ નથી. તેભની કાવ્મમલચાયણા અહયતલ છે . તેભણે કાવ્મનાાં પતત એક જ ઘટક અંત:સ્ફયણાને જ ભશત્ત્લ આપ્યુ.ાં એ યીતે એભની કાવ્મમલચાયણા ખ ૂફ જ વાંકીણગ છે .
Sept. – Dec., 2014
(164)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
વંદબાસ ૂગચ: ૧. નીરકાંઠ યભણબાઇ, કમલતા અને વાહશત્મ-૧ ૨.નીરકાંઠ યભણબાઇ, કમલતા અને વાહશત્મ-૨ ૩. જળી ઉભાળાંકય તથા અન્મ, ગુજયાતી વાહશત્મન ઇમતશાવ-ગ્રાંથ-૩ ૪.ાંચાર મળયી, મલલેચન થી ૫. Tilak Raghukul, Aristotales poetics
Creative Space : Intarnatioanal Journal
નલજ્ઞાન દાતા તેભજ ળૈક્ષગણક વભાચાય ભાટે વંકા કયલ. દયે ક પ્રકાયના નલજ્ઞાન આલકામા છે . ળૈક્ષગણક વભાચાય વભમવય ભકરલા. ળૈક્ષગણક કામાક્રભની જાશેયાત ણ અશી આી ળકામ છે . વંકા : ૦૯૪૦૮૧૧૦૦૩૦ શયે ળ યભાય
Vol. 02, Issue – 05-06
(165)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
લૈરદક યાજનૈનતક વ્મલસ્થા – એક મ ૂલ્માંકન પ્ર. એચ. કે. લાજા1 ભ ૂનભકા :વભગ્ર મલશ્વલાડ્ભમભાાં વોથી પ્રાચીન એલા ઋગ્લેદના મલમલસ્તુ ય દષ્ટટગ ાત કયતા જણાળે કે, તેભનુ ાં મલમલસ્તુ મલમલધ સુતતભાાં મલબતત છે . આ સુતતભાાં ભાત્ર ધભગ અને મજ્ઞ માગાહદની જ લાત નથી. યાં ત ુ વભગ્ર વાંવાયને ભાગગદળન અને પ્રેયણા ૂયી ાડે તેલા રક વ્મલશાયનુ ાં ણ મનરૂણ થયુ ાં છે . જેભાાં પ્રાચીન બાયતીમ આમગવસ્ાં કૃમત, આમોના વાંસ્કાય લેદકારીન મલચાય યાં યાઓ, યાજનૈમતક, યાં યાઓ, વાભાજજક વ્મલશાય લગેયેના વભાલેળ થામ છે . ઋગ્લેદના જે સુકત વભાજ જીલન તથા દૈ મનક વ્મલશાય વાથે વાંફમાં ધત મલમનુ ાં સુદય ાં લણગન કયે છે . તેલા સુતતને રોહકક સુકત કે ધભગ મનયેક્ષ સુકત કશેલાભાાં આલે છે . લતગભાન વભમની ગાંદી યાજનીમત અને ભ્રટટાચાયથી યુતત યાજવ્મલસ્થા ભાટે ઋગ્લેદકારીન યાજનૈમતક વ્મલસ્થા ભાગગદળગક ફની યશે તેભ છે . યાજનૈનતક વ્મલસ્થા લૈહદક વાહશત્મનુ હયળીરન કયતા લેદ્કારની યાજનૈમતક અને ળાવન વાંફધ ાં ી કેટરીક ફાફતન હયચમ ભે છે . યાજાની આલશ્મકતા અને યાજ્માગબેક ઋમઓએ લેદકાભાાં વભાજના કલ્માણાથે યાજાની જરૂયીમાત અનુબલી છે . આમગ વભ્મતા અને વાંસ્કૃમતને જીમલત યાખલા ભાટે યાજાનુ ાં શવુ ાં આલશ્મક શતુ ાં પ્રજાના કલ્માણ અને યક્ષણ ભાટે, યાટરભાાં ળાાંમત ફનાલી યાખલા, યાટરની વાંમતના યક્ષણ ભાટે તેભના યાટરના વલાુંગીણ મલકાવ ભાટે યાજાનુ ાં શવુ ાં આલશ્મક શતુ.ાં ઐતયે મ બ્રાશભણ અનુવાય અસુય વાભેના યાજમનુ ાં મ ૂકાયણ એ છે કે, આણ કઈ યાજા ન શત આભ મલચાયીને દે લતાઓએ ફલાન અને ળક્તતભાન ઇન્રને તેભન યાજા ફનાવ્મ.”૧ ઋગ્લેદના याजप्रिॊसा सक् ु तो १०-१७३, १०-१७४ભાાં પ્રજાારક, રઢ ભનફલાા તેભજ સ ૂમગની ભાપક અચર યશી તાના તેજથી વભગ્ર વાંવાયને પ્રકામળત કયે છે . તેલા પ્રજાલત્વર યાજાઓની પ્રવાંળા કયલાભાાં આલી છે .૨ 1
પ્ર. એચ. કે. લાજા
ુ યાત) સ્લ. જે.કે. યાભ કરેજ, લેયાલ (ગજ
Sept. – Dec., 2014
(166)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
લૈહદકકાભાાં આમો ભાત્ર યાજદ પ્રાપ્ત કયનાયને યાજા ભાનતા ન શતા. યાં ત ુ યાજા જ્માયે યાજસ ૂમ મજ્ઞ ૂણગ કયત ત્માયે જ વાચા અથગભાાં યાજા ભાનલાભાાં આલત ળતથ બ્રાહ્મણભાાં ણ કહ્ુાં છે કે – याऻ एव ૩ याजसम ु भ | याजा वै याजसम ु ेनेटठाबवतत | યાજાન યાજમાબબેક પ્રજાજન દ્વાયા કયલાભાાં આલત
યાજ્માબબેક દયમભમાન યાજાને લાઘચભગના આવન ઉય ફેવાડલાભાાં આલે છે . અબબેક વભમે ઇન્રાબગન, મભત્રાલરુણ, મલશ્વદે લા, ુા, દ્યાલા ૃ્લી લગેયે દે લના ભાંત્ર દ્વાયા આળીલગચનનુ ાં ઉચ્ચાયણ કયલાભાાં આલે છે . જે યાજાન યાજ્માબબેક કયલાભાાં આલત તેને આજની જેભ જ ળથ રેલડાલલાભાાં આલતી. જેભાાં હુ ાં પ્રજાન કે યાટરન મલરશ કરુાં ત ભાયા વઘા શુબકભો નાળ ાભે લગેયે મલધાન ઉચ્ચાયલાભાાં આલતા. યાજા જે દ ય બફયાજભાન થામ છે , તે યાજ્મદ યાજા ભાટે અચર અને ધ્રુલદ ફની યશે તેલી પ્રાથના યજુ થઈ છે .૪ ૂ ભાાં યાજા અને યાજ્મદ મલમક ઉયુતગ ત ચચાગ ઉયથી એ પબરત થામ છે કે લૈહદકકાભાાં ટાંક યાજા ૃ્લીન ારક અને યક્ષક શત. યાજા ઉય જ વભગ્ર યાટર મનબગય શતુ ાં તેથી જ પ્રજા ભાટે યાજાનુ ાં શવુ ાં આલશ્મક શતુ.ાં લતગભાન વભમભાાં યાજનેતાઓની સ્લાથગવ ૃમત અને વત્તાની રલુતા જઈને લેદકાના પ્રજાલત્વર યાજાઓ પ્રત્મે ૂજ્મબાલ ઉત્ન્ન થમા મલના યશેત નથી. યાજાના કતાવ્મ યાજ્માબબેકની વાથે-વાથે ઋગ્લેદભાાં અને અન્મ લૈહદક વાહશત્મભાાં યાજાનાાં કતગવ્મન ણ મનદે ળ કમો છે . યાજાનુ ાં વોથી ભશત્લનુ ાં કામગ તાની પ્રજાનુ ાં કલ્માણ અને યક્ષણ કયલાનુ ાં છે . ઋગ્લેદના યાજપ્રળાંવા સુતતભાાં પ્રજા યાજા ાવે યક્ષણની કાભના કયતા કશે છે કે “अशबवत्ृ म सऩत्नानशब मो न अयताम् | ૫ अशब ऩत ृ न्मनत ततटठाशब मो न इयस्मतत ||
આભ, યાજા પ્રજા અને યાજ્મના ળત્રુઓનુ ાં દભન કયે તેલ બાલ વ્મતત થમ છે . યાજાઓની વાથે ુયહશત ણ યુધ્ધભાાં જતા „दाियाऻसक् ू त’ ભાાં ળત્રુઓથી ઘેયામેરા યાજા સુદાવને ફચાલલા અને મલજમી ફનાલલા ુયહશત લમવટઠ પ્રાથના કયે છે .૬ (૧) કૃમની ઉન્નમત (૨) પ્રજાનુ ાં કલ્માણ (૩) આમથિક વમ ૃદ્ધદ્ધ અને વભાનતા અને (૪) યાટરની રઢતા યાજાના કામોભાાં મુખ્મ છે . યાજાનુ ાં કતગવ્મ છે કે તાના યાટરના લેાય અને મળક્ષાને પ્રત્વાશન આે અને તેન ુ ાં યક્ષણ કયે જેભ કે – “यऺा ि नो भघोन् ऩादह सयू ीन |” ઋ. ૧-૪૮-૧૧ આ ઉયાાંત અન્મત્ર ણ યાજાના કામો દળાગલતા કશેલાયુ ાં છે કે યાજા અને પ્રજા અન્મન્મ વાંફદ્ધ છે . તેથી યાજાનુ ાં કતગવ્મ છે કે, તે પ્રજાની સુયક્ષા કયે અને પ્રજાનુ ાં કતગવ્મ છે , તે ૂણગ વભથગન આે.|૭ ૂ ભાાં પ્રજાનુ ાં યક્ષણ અને યાટરન ઉત્તભ યીતે મલકાવ કયલ યાજાનુ ાં મુખ્મ કતગવ્મ શતુ.ાં યાજાનુ ાં ટાંક કભગ મજ્ઞકભગ જેવુ ાં શવુ ાં જઈએ એવુ ાં યાજપ્રળાંવા સુતતભાાં ણ કહ્ુાં છે .
Vol. 02, Issue – 05-06
(167)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
લૈરદક વબા અને વનભનત લૈહદકકાભાાં આજના ભાંત્રીભાંડની જેભ જ યાજ્મના સુચારુ વાંચારન કયલા ભાટે વબા અને વમભમતની ણ યચના કયલાભાાં આલતી. ‘सबा’ ળબ્દણ અથગ જે એકત્ર કયવુ,ાં વભાજ ને એકમત્રત થલા ભાટેન ુ ાં ભટુાં ગૃશ એલ થામ છે . લૈહદક આમો જ્માયે કઈ મલળે વભસ્માના વભાધાન ભાટે એકત્ર થતા તેને વમભમત કશે છે અને જે સ્થાન ય ફેઠક થતી તેને વબા કશેલાભાાં આલે છે . ઋગ્લેદભાાં વબા ભાટે જુદાજુદા ળબ્દ પ્રમજામા છે . જેભ કે ‘सबावती’ ‘सबावान’ ‘सबासहे न’ લગેયે.૮ આલી વબાના વબાવદ કે વદસ્મ ફનવુ ાં એ તે વભમના વભાજ ભાટે યાટરીમ વન્ભાન ભાનલાભાાં આલતુ.ાં લૈહદક વબાનુ ાં મુખ્મકામગ ધભગમનણગમ કયલાનુ ાં શતુ.ાં કતગવ્મ ભ્રટટ થનાય કે અયાધ કયનાય વ્મક્તતને તેના અયાધને ઉબચત દાં ડ આલાભાાં આલત. વબાના મનમચત થમેરા મવદ્ધાાંત ફધા ભાટે ભાન્મ અને ગ્રાહ્ય ગણલાભાાં આલતા કેભ કે વબાભાાં વબાવદ અને વબામત વાથે ભીને આલા નીમત મનણગમ કે મવદ્ધાાંત ઘડલાભાાં આલતા. વભાજના મલલાદાસ્દ મલમ, ન્મામ આલ, અને જીલનની વભમે-વભમે ઉક્સ્થત થતી મલમલધ ભશત્લ ૂણગ વભસ્માન ઉકેર રાલલ એ વબાના મુખ્મ કામો શતાાં. લૈહદકકાભાાં યાજાળાશી શલા છતાાં તેની વમભમતભાાં ુયહશત મલદ્વાન, વેનામત લગેયે વદસ્મ ણ વાભેર શતાાં. યાજા એકર યાટરનુ ાં વાંચારન કયત યાં ત ુ આ વમભમત અને વબા લૈહદકકાના ભનુટમના જીલનન મલકાવ કયતી ભશત્લ ૂણગ વાંસ્થાઓ શતી. ઋગ્લેદભાાં વમભમતના ભશત્લને દળાગલતા કહ્ુાં છે કે – “स नो वाजाम श्रवस इषे ि यामे धेदह ्मभ ु त इन्र द्धवप्रान ् | ૯ बयद्वाजे नव ृ त सयू ीन ददद्धव ि स्भैचध ऩामि न इन्र ||
અથાગત – શે યાજા ! અભાયા તેજસ્લી ાંહડતને ફ, અન્ન અને ઐશ્વમગ ભાટે તભે સ્લીકાય અન્નદાતા મલદ્વાન ભનુટમને રાબ આ તભે બમલટમભાાં અભારુાં યક્ષણ કય. ઋગ્લેદભાાં આ વમભમતના વદસ્મ એકભત થઈને યશે તેલી કાભના કયતા કહ્ુાં છે કે – વમભમતભાાં એકભત જલાઈ યશે કઈ બેદ-બાલ કે પાટ-ફટ ન થામ. વમભમતની ફેઠકભાાં યાજાનુ ાં શવુ ાં આલશ્મક શતુ.ાં ઋગ્લેદભાાં વબાભાાં ફેઠેરા યાજાને ાણીભાાં ફેઠેરા ાડા વાથે વયખાવ્મ છે .૧૦ આભ, યાજાની ઉક્સ્થમતભાાં યાટરલાવીઓના કલ્માણ ભાટે નલીન મજના મલચાયલી, ગાંબીય વભસ્માઓનુ ાં વભાધાન કયવુ,ાં કયલેયા નક્કી કયલા લગેયે પ્રકાયની યાજનૈમતક વ્મલસ્થાભાાં વમભમતનુ ાં મગદાન ભશત્લનુ ાં શતુ.ાં રકળાશી પ્રણારી લૈહદક યાજનૈમતક વ્મલસ્થા ઉય રષ્ટટાત કયતા જણામ છે કે, લેદકાભાાં બરે યાજાળાશી શમ. યાં ત ુ પ્રજા જ યાજાને મનમચત કયતી યાજા ગભે તેટર વફ શમ ત તે ણ વમભમત દ્વાયા જ મુખ્મ મવદ્ધાાંતન મનણગમ કયલાભાાં આલત વભાજ પ્રત્મે યાજાનુ ાં ભશાન ઉત્તયદામમત્લ શતુ.ાં યાજા એકર નહશ યાં ત ુ વબા, વમભમત લગેયે વાંસ્થાઓ દ્વાયા પ્રજા ઉય મનમાંત્રણ કયત. આ પ્રભાણે યાજાળાશી શલા છતાાં
Sept. – Dec., 2014
(168)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
યાજનૈમતક લાતાલયણ વાં ૂણગ પ્રજાવત્તાક જેવુ જ શતુ.ાં આજના લતગભાન યુગની જેભજ પ્રજા યાજાને અમુક ટકા કયલેય આતી જેભાાંથી યાજા વશીત અન્મ યાજ્મ ળાવન ચરાલતા વ્મક્તતઓને લેતન ચુકલલાભાાં આલતુ.ાં લતગભાનયુગની રકળાશી અને યાજાળાશી લચ્ચે કયલેયાની ફાફતભાાં તપાલત જલા ભે છે . ૂ ઉય કયલેય નાખલાભાાં આલત જ્માયે , આધુમનક પ્રણારી મુજફ ખેતીન વ્મલવામ યાજાળાશીભાાં ખેડત કયમુતત છે . લેદભાાં પ્રજા યાજાને લપાદાય યશે અને કય રાલનાયી ફને. તેલી પ્રાથના યાજપ્રળાંવા સ ૂકતભાાં કયલાભાાં આલી છે જેભ કે – “धुवि ध्रवेण हद्धवष डशब शसभ भि ृ ाभशस | अथो त इन्र: केवरी द्धविो फशरह्मतस्कयत |૧૧ ૂ ભાાં લૈહદક યાજનૈમતક વ્મલસ્થા વભાજ ભાટે કલ્માણકાયક પ્રજારક્ષી તેભજ સુચારુ ળાવન ટાંક દ્ધમતન ઉત્તભ નમુન છે . યાજનેતાઓની ફબરશાયીને કાયને આજના લતગભાન યુગભાાં રકળાશી શલા છતાાં પ્રજા સ્લતાંત્ર ન શમ તેલ અનુબલ કયે છે . જ્માયે લેદકારીન પ્રજા તાના યાજા અને યાટર અચર યશે તેલી લાયાં લાય પ્રાથના કયતી જલા ભે છે જે યાજાની રકમપ્રમતાને વાબફત કયે છે . વંદબા : ૧.
ઐતયે મ બ્રાહ્મણ
૨.
इहै वैचध भाऩ च्मोटठा: ऩवितइवद्धविाचिर: | इन्रइवेह ध्रुवष्स्तटठे ह याटरभु धायाम || ऋ. १० – १७३ – २
૩.
ि.फा. ५/१/१/१२
૪.
ध्रुवॊ ते याज वरुणो ध्रुवॊ दे वो फह ृ स्ऩतत: | ध्रुवॊ त इन्राश्वव्िाचगनश्ववि याटट धायमता ध्रुवभ ् || ऋ. १०-१७३-५
૫.
ऋ. १०-१७४-२
૬.
इन्रावरुणा..........तत ू ाभबवत ् ऩयु ोदहत: | ऋ. ७-८३-४ ृ सन
૭.
प्रजास्तवाडनप्राणन्तु प्रजास्तवभ ् अनप्र ु ाणणदह || मजु. ४.२५
૮.
ऋ. १-१६७-३, ४-२-५, १०-७-१०
૯.
ऋ. ६-१७-१४
૧૦. ऩरय सद्मेव ऩिभ ु ाष्न्त होत याज न सत्म् सशभतीरयमान: | सोभ: ऩन ु ान: कलिाॉ अमासीत सीदन भग ृ ो न भदहषा वनेषु || ऋ. ९-९२-६ ૧૧. ऋग्वेद १०-१७३-६
Vol. 02, Issue – 05-06
(169)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
બાયતભાં કૃન : એક વભાજળાસ્ત્રીમ અધ્મમન કભરેળ ફી. ચડુ ાવભા1 પ્રસ્તાલના : “ેદ ખેતય ને ાણી વમ ૃદ્ધદ્ધ રાલે તાણી” આ મલધાન એવુ ાં દળાગલે છે કે ખેતયભાાં ખેડાણ, ખાતય અને ાણી મગ્મ પ્રભાણભાાં શમ ત ખેતી ક્ષેત્રે ૂ ની આમથિક ક્સ્થમત સુધાયે છે . વમ ૃદ્ધદ્ધ તણાઈ આલે છે . એટરે કે ખેત ઉત્ાદન લધે છે અને ખેડત “ઢય ખામ, ભય ખામ, ચય ખામ, ફાકી લધે તે કઠી એ જામ, જગતન તાત, રુએ રદન યાત.” ૂ ભાટે કશેલામ છે . જેભાાં ખેડત ૂ ને જગતન મતા કશેલાભાાં આવ્મ શલા ઉયતત કશેલત ખેડત છતાાં તે શાંભેળા વાંકટભાાં દયામેર યશે છે . અલ્મલકમવત અને મલકવતા જતા દે ળભાાં લયવાદ એ જુગાય વભાન કાભ કયે છે . બાયત એક મલળા દે ળ છે . જેભાાં લવનાયા ૬૦થી૬૫ ટકા રકની આલક આમથિક પ્રવ ૃમતનુ ાં ભાધ્મભ કૃમ ક્ષેત્ર છે . કૃમ ક્ષેત્ર દે ળના આમથિક મલકાવભાાં ભશત્લન બાગ બજલે છે . ભાટે જ કશેલામ છે કે, કૃમ એ અથગતત્ર ાં ની કયડયજ્જજુ વભાન છે . કૃનન ખ્માર બાયત ખેતીપ્રધાન દે ળ છે . જ્માાં ખેતીને એક વ્મલવામ તયીકે જલાભાાં ન આલતા જીલનના એક બાગ તયીકે જલાભાાં આલે છે . કૃમ એ આણા દે ળના રકની ામારૂ આમથિક પ્રવુમત છે . બાયતભાાં કુદયતી વાંવધનભાાં કૃમ વાંવાધનભાાં કૃમ વાંવધાનનુ ાં સ્થાન ઘણુ ાં જ ભશત્લનુ ાં છે . કૃમ એ યાટરીમ કુદયતી વાંવાધન ગણામ છે . કૃમ દે ળની લસ્તીને મુખ્મત્લે ખયાક ૂય ાડે છે . ખયાક એ ભાનલીની પ્રાથમભક જરૂહયમાત છે . કૃમ ભાનલીને ખયાક ઉયાાંત લસ્ત્ર ણ પ્રાપ્ત થામ છે . કૃમ શુઓ ભાટે ઘાવચાય ૂય ાડે છે . આણા દે ળના મનકાવ લેાયભાાં ળણ, ચા, કપી કાવ, તેજના, તભાકુ, ખાાંડ લગેયે ચીજ ઘણુ ાં ભશત્લ ધયાલે છે . લેાય અને ઉદ્યગના મલકાવભાાં કૃમ
1
ુ ાવભા કભરેળ ફી. ચડ
ભદી સ્કૂર, યાજકટ (ગુજયાત)
Sept. – Dec., 2014
(170)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
વાંવાધન પા ભશત્લન છે . બાયતની ાંચલીમ મજનાઓભાાં કૃમ વાંવાધનના મલકાવને ભશત્લ આલાભાાં આવ્યુ ાં છ. કૃમ વાંવાધનના મલકાવભાાં જ દે ળન મલકાવ યશેર છે . દે ળના અથગતત્ર ાં વાભાન્મ યીતે ત્રણ બાગભાાં લશેંચામ છે . ૧) પ્રાથમભક(કૃમ, શુારન, જગર, ાં ભત્સ્મ) ૨) દ્ધદ્વતીમ (ઉદ્યગ) ૩) ત ૃતીમ (વેલા) મલકાવના પ્રાયાં બબક તફક્કાભાાં કૃમ ક્ષેત્રન હશસ્વ ઘટત જામ છે . જેથી યાટરીમ આલક ણ કૃમ ક્ષેત્રે ઘટે છે . આઝાદી શેરાની કૃન આઝાદી શેરા રગબગ ૬૦% જેટરા રક કૃમ ક્ષેત્ર યજગાયી ભેલતા શતા આઝાદી શેરાના લોભાાં બાયતભાાં અન્ન કટકટીની વભસ્મા શતી. જે લગ અનાજના બાલ લધતા શતા તે વભમે અનાજની આમાત ણ કયલી ડતી શતી. જેભ કે, આઝાદી શેરા ૫0 લોભાાં અનાજના ઉત્ાદનભાાં ૦.૧% ન લધાય અને દે ળની લસ્તીભાાં ૦.૬૭% ન લધાય થમ શત. જેથી વયકાયે અનાજની આમાત કયલી ડી શતી. આઝાદી ૂ ન જભીન શેરા દે ળભાાં જભીનદાયી પ્રથા અક્સ્તત્લભાાં શતી જભીનનાાં ભાબરક જભીનદાય ખેડત બાડા ેટે લાલણી ભાટે આતા અને તેના ફદરાભાાં જભીનદાય ૫૦% કે તેથી લધુ ઉત્ાદન બાડા તયીકે લસુર કયે છે . આ વભમે મલનફા બાલે એ ગાભડે-ગાભડે દમાત્રા કયીને જભીનમલશણા ખેતભજુયને જભીન દાનેટે અાલી શતી આ ભાટે તેભણે “ભ ૂદાન મજ્ઞ” ન પ્રાયાં બ કમો શત. આઝાદી છીની કૃન આઝાદી છી દે ળભાાં રગબગ ૭૦% જેટરા રક કૃમ ક્ષેત્ર યજગાયી ભેલતા શતા. દે ળભાાં ૪૦% ૂ ખેતી કયલા ભાટે મલમલધ દ્ધમતન ઉમગ કયે છે . જેભ કે, જભીન મવિંચાઈલાી શતી. દે ળભાાં ખેડત વજીલ, ટકાઉ અને મભશ્ર ખેતી આ વભમે દે ળભાાં વયકાયે ગણતધાય ન કામદ અક્સ્તત્લભાાં આવ્મ જેભાાં શારભાાં વયકાયે નલી નીમત મ ૂકી છે . “જે વ્મક્તત ાવે એક ણ ટુકડ ખેતીની જભીનન નથી તેભ છતાાં તે વ્મક્તત ખેતીની જભીન ખયીદી ળકળે.” ઈ.વ. ૧૯૬૮ ભાાં વયકાયે કૃમ ક્ષેત્રે જે અનખી વપતા પ્રાપ્ત કયી છે . તેને શહયમાી િાાંમતન તફક્ક કશે છે . શહયમાી િાાંમતના ઘટકભાાં સુધાયે રા બફમાયણ જતુ ાં નાળક દલાઓ યાવામબણક ખાતય, મવિંચાઈ, માાંમત્રકયણ લગેયેન વભાલેળ થામ છે . ૂ ને લધુ ઉજ ઘઉં, ચખા, ભકાઈ, કાવ લગેયે ાકભાાં શહયમાી િાાંમત આલલાથી શેતટય દીઠ ખેડત ભલા આલી છે . કૃન દ્ધનત
Vol. 02, Issue – 05-06
(171)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
બાયતભાાં કૃમ દ્ધમતભાાં સ ૂકી ખેતી મવિંચાઈ ખેતી, લયવાદ ય આધાહયત ખેતી, ફાગામતી ખેતી, લગેયેન વભાલેળ થામ છે . બાયત ભવભી આફશલાન દે ળ છે . ભાત્ર લયવાદ દ્વાયા થતી ખેતી કે આકાળી ખેતી તયીકે ઓખામ છે . આકાળી ભાત્ર લયવાદ ય આધાહયત શલાથી આણા દે ળભાાં ખેતી લાયાં લાય મનટપ થતી શમ છે . બાયતભાાં કેટરાક મલસ્તાયભાાં ટક મવિંચાઈ દ્ધમત અને ફુલાયા દ્ધમત દ્વાયા ણ ખેતી કયલાભાાં આલે છે . મવિંચાઈ આધાહયત ખેતીભાાં કુલા, તાલ, વયલય, નદી, ડેભ નશેય, લગેયેભાાંથી ાણી બાય કાઢી ખેતયને ુરુાં ડામ છે . ચભાવાભાાં વભમભાાં બાયતભાાં ખયીપ ાકની ખેતી થામ છે . જેભાાં ડાાંગય, ફાજયી, ભકાઈ, ળેયડી લગેયેન વભાલેળ ફરની ખેતી ણ થામ છે . દે ળભાાં ખેતીરામક ભટા પદ્ર ુ ભેદાન છે રગબગ ફાયે ભાવ ખેતી થઈ ળકે તેલી આણે ૂ ભશેનતુ અને કુળ છે છતાાં બાયતભાાં લયવાદની આફશલા હયક્સ્થમત છે બાયતના ખેડત અમનમમભતતા અને અમનમચતતા છે . મવિંચાઈના મલકાવ દ્વાયા અમનમચત લયવાદની મુશ્કેરીને દુય કયલા આણે ત્માાં વાયા પ્રમત્ન થઈ યહ્યા છે . જુના જભાનાભાાં કુલાભાાંથી ાણી કાઢલા ચાભડાભાાંથી ફનાલે કવન ઉમગ થમ જે આજે ભન બ્રક કે વફભવીફર ાં દ્વાયા ાણી કાઢી ળકામ છે . બાયતના તાભાન અને લયવાદના પ્રભાણે આફશલાભાાં ખુફ જ મલમલધતા છે . લયવાદ ૂ ની ક્સ્થમત બાયતીમ ખેતી લયવાદ ય આધાહયત ખેતી ગણામ છે . જ લયવાદ ન થામ ત ખેડત દમનીમ ફને છે . લધુ ડત લયવાદ થામ ત તેને અમતવ ૃષ્ટટ કશે છે . અમતવ ૃષ્ટટ થલાથી નદી, તાલ, વયલય ડેભ લગેયે છરકામ છે . ુયની હયક્સ્થમત વજાગમ છે જેને કાયને ઊબા ાક અને ભાનલજીલનને નુકવાન થામ છે . બાયતભાાં રગબગ ૬૦% જભીન લયવાદ ય આધાહયત છે . ભધ્મપ્રદે ળ યાજ્મભાાં “ાણી યક આંદરન” અબબમાન દ્વાયા ૩૪% જેટરી ડતય જભીનને ખેડાણ શેઠ રાલલાભાાં આલી શતી. બાયતભાાં વોથી લધુ લયવાદ ભેઘારમ યાજ્મના ચેયાુજી ાં ભાાં ડે છે . ગુજયાતભાાં ડાાંગ જીલ્રાભાાં લધુ ડે છે . કાયણકે ત્માાં જગર ાં છે . વ ૃક્ષનુ ાં પ્રભાણ લધુ શમ છે . લયવાદ ભાલા ભાટેના વાધનને (ઊંડ ભીટય) કશે છે . ખેતી ક્ષેત્ર બફમાયણનુ ાં લાલેતય કમાગ છી જેભ જેભ ફીજ ભટુાં થામ તેભ ાણીની જરૂય ડે છે . જ અમુક વભમે ાણી ન ભે ઉત્ાદન મગ્મ જલાતુ ાં નથી. કૃન ભશત્લ બાયતીમ અથગતત્ર ાં ભાાં કૃમ ભશત્લનુ ાં સ્થાન ધયાલે છે . કાયણકે અન્મ ક્ષેત્રના મલકાવન આધાય કૃમ ક્ષેત્ર ય અલરાંફે છે . બાયતીમ કૃમ એ આમથિક પ્રવ ૃમત્ત અંતગગત ભટા ભાાં ભટાાં મલબાગ છે તે
Sept. – Dec., 2014
(172)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
ખયાક કાચ ૂય ાડલા ઉયાાંત લસ્તીના ભટા મલબાગ છે . દે ળના ૧૨૧ કયડથી લધાયે ભાનલ લસ્તીને અન્નરૂી તથા ૭૦ કયડથી લધાયે શુઓને ઘાવચાયારૂી ખયાક ૂય ાડે છે . કૃમ ક્ષેત્રની આ અમુલ્મ બેટ તેના ભશત્લની પ્રતીમત યક્ષ યીતે તાના ગુજયાત ભાટે કૃમ ય નબે છે . યાટરીમ ઉત્ાદનભાાં કૃમનુ ાં પ્રભાણ ૧૯૫૦-૫૧ ભાાં ૫૫.૮% શતુ ાં જે આજે ઘટીને રગબગ ૨૫% જેટલુાં થઈ ગયુ ાં છે . દે ળની કુર મનકાવભાાં કૃમ ક્ષેત્રની મનકાવ ૨૧% જેટરી છે . આભ દે ળના આમથિક મલકાવભાાં કૃમનુ ાં પ્રદાન મલમળટટ છે બાયત ભાટે એ ફાફત વાચી છે કે કૃમ એ ઉદ્યગની જનેતા છે અને આમથિક જીલનન ામ છે . અને તેથી કૃમ બાયતીમ અથગતત્ર ાં ની કયડયજ્જજુ છે . ખેતી એ બાયતના અથગતત્ર ાં નુ ાં હ્રદમ અને તેના મલકાવરક્ષી આમજનની આધાયળીરા છે આ શકીકત “બાયતીમ અથગતત્ર ાં કૃમ આધાહયત છે ” એ લાતને ૃષ્ટટ આે છે . ઉવંશાય બાયતીમ અથગતત્ર ાં કૃમ આધાહયત છે . બાયતીમ કૃમ લયવાદ આધાહયત છે . અને લયવાદ ચભાવાની અમનમચતતા ય આધાહયત છે . આભ એકાંદયે બાયતભાાં લયવાદ અમનમચત, અમનમમભત ૂ ની હયક્સ્થમત નફી યશી છે . બાયત ભાટે આ અને અ ૂયત શલાથી બાયતીમ ખેતી અને ખેડત હયક્સ્થમત વાયી નથી તેન ઉકેર લશેર તકે રાલલ અત્માંત જરૂયી છે . વંદબા ૧.
કૃમ અથગળાસ્ત્ર, યમલબાઈ જે. ટેર, યુમન. ગ્રાંથ મનભાગણ ફડગ અભદાલાદ,
લગ ૧૯૮૬-૮૭. ૨.
બાયતના આમથિક મલકાવની વભસ્માઓ, પ્રા આય.વી ટ અનડા પ્રકાળન અભદાલાદ,
૧૯૮૭-૮૮. ૩.
કૃમ અથગળાસ્ત્રના મવદ્ધાાંત અને વ્મલસ્થા, ડૉ. યઘુલીય એવ ભશેતા.
4.
સુકી ખેતી મલળેાાંક, ગુજયાત કૃમ યુમનલમવિટી, આણાંદ, ભાચગ-૧૯૮૬.
૫.
અથગ વાંકરન, 30 જૂન ૨૦૧૧.
૬.
મજના, જુરાઈ ૨૦૧૦, હડવે. ૨૦૧૦.
૭.
ગ્રાભ જગત, ડૉ. હદરી ભથગક, જુરાઈ ૨૦૧૦, અંક: ૪, લગ :૬૪.
૮.
અથગળાસ્ત્ર ધ-૧૨, ગુજયાત યાજ્મ ળાા ાઠ્ુસ્તક ભાંડ, ગાાંધીનગય, ૨૦૦૯-૨૦૧૦.
૯.
કૃમ ઉદ્યગ, ધયણ ૮, ૯, ૧૦, ૧૨, ગુજયાત યાજ્મ ળાા ાઠ્ુસ્તક ભાંડ, ગાાંધીનગય,
૨૦૦૪-૨૦૦૫. ૧૦. માગલયણ વાથી, માગલયણ મળક્ષણ કેન્ર CEE, અભદાલાદ ૨૦૦૪-૨૦૦૫.
Vol. 02, Issue – 05-06
(173)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
A Commitment for……………………….Change
Natinol Short Story Competition 2015 Dalit Sahitya/Sangharsh E-Journal invites Short Stories within 4000 words for its first Short Story competition www.dalitsahitya.com Dalit Sahitya/ Sangharsh /struggle : e-Journal of Dalit Literary Studies, fundamentally, encourage young and budding writers in the field of Short Story writing. It also invites veteran writers to contribute to the upcoming issue of Dalit Short Stories in English. Since Dalit voices are coming up from every nook and corner of India, their experiences has to be narrated and explored in multiple literary forms. Autobiography has come and changed the entire landscape of creative writing. But short stories as a creative medium has become a very assertive tool these days.
Send your short stories at editorsangharsh@gmail.com, latest by 31th March 2015 For More information please contact editorsangharsh@gmail.com Dr. Parmod Kumar, Bijendar & Dr. Haresh Parmar Mo. 09408110030 Sept. – Dec., 2014
(174)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
www.dalitsahitya.com Sangharsh/Struggle : e-Journal of Dalit Literary Studies Short Story Competition Terms and Conditions Them : Resisting Marginalisation Caused by Class, Caste and Gender Language : English/Hindi Last Date : 31 March, 2015 This is an international competition and we accept submissions from anyone in the world provided all submissions are in English/English.
There is no entry fee for the competition but one the story is submitted it would become the property of Dalit Sahitya/Sangharsh E-Journal.
Though, the writer may enjoy one‘s creative freedom for the words. However, the story of 3000-4000 words is preferred.
The story must be your own original work and must not have been published. Your entry must not be submitted for publication or to other competitions when entering. If a story is discovered to have been then the story will be disqualified.
Each story should be typed and double spaced and each page consecutively numbered. If printed out they should be printed on one side of the paper only. Entries can either be emailed at editorsangharsh@gmail.com and posted (Printed) directly to # 191 sector 19-B, Sanskriti Apartment, Dwarka, New Delhi110075.
Submission needs to be clearly written in subject ‗Short Story Competition 2015‘
Entries will not be returned. Once submitted no corrections can be made. Shortlisted entries will be published in an anthology providing there are a sufficient number of a high enough quality stories. This can be purchased once published. You are not obliged to buy the anthology and your story will be published whether you buy the book or not. Contributors do not receive a copy Vol. 02, Issue – 05-06
(175)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
unless it is purchased.
All entries should be in English/Hindi. Entries should be the work of the author and not a translation or copy of someone else‘s work.
Dalit Sahitya/Sangharsh E-Journal holds no responsibility for incomplete or illegible entries.
Entries containing unacceptable (Dalit Sahitya/Sangharsh E-Journal‘ opinion), indecent, defamatory, or discriminatory language, pornographic or other unlawful content shall not be considered.
The winners will be given attractive prizes including participation certificate. The judge‘s decision is final and no correspondence will be entered into. We do not disclose the number of entries. By entering this competition each entrant agrees to be bound by these terms and conditions. We reserve the right to reject any entry that does not comply. Refunds cannot be made in this case. Contact :
Dr. Parmod Kumar Bijendar Singh Mo. 09095463900 Dr. Haresh Parmar Mo. 09408110030 Email : editorsangharsh@gmail.com Www.dalitsahitya.com Www.eklavyapublication.in
Sept. – Dec., 2014
(176)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
Vol. 02, Issue – 05-06
ISSN 2347-1689
(177)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Sept. – Dec., 2014
Creative Space : International Journal
(178)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
New Issue Published
Please Visit : www.dalitsahitya.com લધુ ભાહશતી ભાટે વાંકગ કય : 09408110030
Vol. 02, Issue – 05-06
(179)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal Books Publication Sangharsh Publication # 191, Sector-19 B, Pocket B, Near OPG School, DDA MS Flats, Sanskriti Apartments Dwarka, New Delhi-110075 And EKLAVYA PRAKASHAN Tirupati Nagar, 'MAHEK' Dist. Junagadh, Mangrol - 362225 Gujarat-India E-Mail : prakashaneklavya@gmail.com
िंमारे पाठक और िंेखक उपयुि व प्रकाशन के माध्यम िे अपनी दकताब प्रकानशत करिा िकते िंै. पुस्तक प्रकाशन के निंए िंमें िंपकव करें
हये ि ऩयभाय
सहामक सॊऩादक : सॊघषि E-Mail : editorsangharsh@gmail.com And prakashaneklavya@gmail.com Web. : www.dalitsahitya.com http://eklavyapublication.in Mo. 09408110030
Sept. – Dec., 2014
(180)
Vol. 02, Issue – 05-06
Creative Space : International Journal
ISSN 2347-1689
Global Journal of Enterprise Information System में शोध आिंेख प्रकानशत करने िंेतु िंपकव करे : Haresh Parmar Mo. 09408110030 and mail : hareshgujarati@gmail.com Old Issue Creative Space : Intrnational Journal (ISSN : 2347-1689)
Vol. 02, Issue – 05-06
(181)
Sept. – Dec., 2014
ISSN 2347-1689
Creative Space : International Journal
Haresh Parmar Mo. 09408110030
Sept. – Dec., 2014
(182)
Vol. 02, Issue – 05-06