Creative Space : International Journal 4 issue 4 2017

Powered by TCPDF (www.tcpdf.org)

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal (Refereed & Peer-Reviewed Intrnational Journal) Multi-Lingual and Multi-Disciplinary ISSN 2347-1689 Impact Factor : 0.339 Vol. 04, Issue 04, July to Aug., 2016

Chief Editor Dr. Haresh Parmar Lecturer, Gujarati Department, Shree D. K. V. Arts and Science College, Jamnagar Email : creativespaceip@gmail.com Website : http://eklavyapublication.in Blog : http://creativespaceip.blogspot.in Mo. 09408110030 and 09716104937 (Delhi)

Guest Editor Anil Khavdu and Dr. Bharat Bheda Mo. 9978230599

Cover Page Image by Uday Prakash (Indian Author)

Eklavya Publication and RIDAM 40, Ramnagar, Nr. Vrundavan Soc., Madhuram, Nr. Timbavadi Bypass, Junagadh – 362 015, Gujarat, India and New Delhi Email : creativespace@live.com & creativespaceip@gmail.com

Website : http://eklavyapublication.in Blog : http://creativespaceip.blogspot.in http://eklavyapublication.in/creative-space

(i)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Creative Space : International Journal ISSN 2347-1689 Impact Factor : 0.339

Chief Editor Dr. Haresh Parmar Research Associate, CDLD, New Delhi Email : creativespaceip@gmail.com Mo. 09408110030 Editor Dr. Shivdatta Wavalkar PDF, IGNOU, New Delhi

Dr. Rekha Kurre PDF, IGNOU, New Delhi

Niroj Kumar Sethi Orrisa

Padma Dorje Maitland University of California, Berkely Dr. Bharat Bheda Lecturer, Gov. College, Kalyanpur, Gujarat Dr. Anil Khavdu Lecturer, Gujarat

© सर्वाधधकवर सुरधित प्रकवधित सवमग्री के ईपयोग के धिए िेखक, ऄनुर्वदक एर्ं Creative Space की स्र्ीकृ धत अर्श्यक है | प्रकवधित रचनवओं/ िोध सवमग्री/ िेखों अदद की रीधत-नीधत यव धर्चवरों से Creative Space संपवदक मंडि यव संपवदक की सहमधत ऄधनर्वया नहीं है | स्र्ीकृ त एर्ं प्रकवधित िेखों को Creative Space एधडटेड दकतवब में ईपयोग कर सकतव है | Email : creativespace@live.com & creativespaceip@gmail.com

Website : http://eklavyapublication.in Blog : http://creativespaceip.blogspot.in

Associate Editor :         

Syed Hayath Basha Quadri, Asst. Professor in Edu., Aligarh Mushlim Univ., Centre Kerala Dr. Dilip Chavda (Ahmedabad, Gujarat) Dr. BharatKumar V. Bheda (Jamnagar, Gujarat) Dr. Anilkumar M. Makdia (Diu) Smita Mishra (New Delhi) G. Niranjani (Chennai, Tamil Nadu) Dr. Jitesh Sankhat (Una, Gir-Somnath, Gujarat) Dr. Narendra Parmar (Junagadh, Gujarat) Paresh Dodiya (Lecturer, Jamnagar, Gujarat) July – Aug., 2016

(ii)

http://eklavyapublication.in/creative-space

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Advisory and Peer-Reviewed Board :  Prof. Prasad Brahmbhatt ASC Director (Ex Director), ASC-UGC, Gujarat University, Ahmedabad  Dr. M. B. Gaijan, Head, Deptt. Of English, Samaldas Arts College, Bhavnagar University, Bhavnagar – 364002  Dr. Visier Sanyu Melbourne University, Melbourne, Australia  Eva De Clercq Faculty of Arts and Philosophy, Ghent University, Belgium  Dr. Deepak Patel Asso. Prof. in Gujarati, Gujarati Deppt., Saurashtra University, Rajkot  Dr. R. N. Kathad Associate Professor, Sanskrit Dppt., Saurashtra University, Rajkot (Gujarat)  Dr. K. S. Chotaliya Associate Proffessor, Hindi Deppt., Josipura Mahila Arts and Commerce College, Junagadh (Gujarat)  Dr. Parmod Kumar Assistant Professor in English, School of Humanities, GNOU, New Delhi.  Dr. Devendra Kumar Assistant Professor, R.L.A. College (Evening), University of Delhi, Delhi  Dr. Y. A. Jogsan Assi. Prof. in Psychology, Deppt., Psychology, Saurashtra University, Rajkot  R. M. Jadeja Princhipal and Prof., Shree D.K.V. Arts & Science College, Jamnagar (Gujarat)  Dr. M. N. Vaghela Head Of Hindi Department, Dr. Virambhai Rajabhai Mahila College opp.

Khichadi Mg road, Porbandar – 360575 (Gujarat)  Dr. Jalindar Ingle Head of Hindi Deppt., Arts and Com. Collage, Yevla, Dist. Nasik (Maharshtra)  Dr. Gyanendra B. Singh Principal, Shri V.M. Mehta Muni. Arts & Comm. College, Jamnagar

http://eklavyapublication.in/creative-space

 Dr. Arjan V. Nandaniya Head of Department, Hindi Dpt., Shri V.M. Mehta Muni. Arts & Comm. College, Jamnagar  Hiteshkumar V. Parmar Assistant Professor, College of Agricultural Engineering and Technology, Junagadh Agricultural University, Junagadh  Dr. Dinesh A. Dadhania Sheri V.M.Mehta Arts and Comm. College Jamnagar  Chintan D. Gohel Assistant Professor, Gujarat Vidhyapith, Ahmedabad (Gujarat)  Niroj Kumar Sethi, Asst. Professor in English, PGDAV College (Eve.), Delhi University, New Delhi  Dalip Katheria Research Associate Fellow, IIDS, New Delhi  Sureshkumar J. Parghi Comp. Department, Shree V. M. Mehta Muni. Arts and Com. College, Jamanagar (Gujarat)  Dr. Baxis Patel Asst. Professor, Navnirman Institute of Management, Surat Affiliated to Veer Narmad South Gujarat University, Guj.  Rajesh Desai Assistant Professor, Ambaba commerce College, MIBM &DICA-Sabargam, Surat  Guptajit Pathak Assistant Professor in History, Kanya Mahavidyalaya, Geetanagar, Guwahati-21, Assam  Dr. Haresh Parmar Research Associate, CDLA, New Delhi  Dr. Bharat Makwana Assistant Prof., Gujarati, D.K.V. Arts & Sc. College, Rajkot  Dr. Madhavji V. Sondarva Assistant Prof., Socio. Department, Shree V.M Sakriya Mahila Art's College, Botad  Dr. Jitesh Sankhat Assistant Prof., History, Sau. Uni., Rajkot

(iii)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Submission Guide Subject Category: Humanities, Commerce, Education, Distance Education, Rural Development, Agriculture and Food Engineering, Sociology, Psychology, Science, Social Science, Children Education, Journalism, Performing Arts, Philosophy, Management, Medical, Computer Science Engineering, Information Technology, Electronics and Telecommunication Engg., Electrical Engineering, Mechanical Engineering, Civil Engg. etc.

Arts, Science, Education, Commerce, Engineering, Technology etc...

Creative Space : International Journal is a peer-reviewed journal concerned with crossdisciplinary research in the field of Literature seeks contributions, essays, book reviews, reflections, reports and observations. Creative writings are also welcome.

© सर्वाधधकवर सुरधित प्रकवधित सवमग्री के ईपयोग के धिए िेखक, ऄनुर्वदक एर्ं Creative Space की स्र्ीकृ धत अर्श्यक है | प्रकवधित रचनवओं/ िोध सवमग्री/ िेखों अदद की रीधत-नीधत यव धर्चवरों से Creative Space, संपवदक मंडि यव संपवदक की सहमधत ऄधनर्वया नहीं है |

Paper Submission Email IDs: creativespaceip@gmail.com , creativespace@live.com Abstract — This document gives formatting guidelines for authors preparing papers for publication in the Creative Space : International journal. The authors must follow the instructions given in the document for the papers to be published.

Keywords— It includes at least 5 keywords or phrases in alphabetical order separated by comma.

I. INTRODUCTION This document is template. We ask that authors follow some simple guidelines. In essence, we ask you to make your paper look exactly like this document. The easiest way to do this is simply to download the template, and replace (copy-paste) the content with your own material.

II. PAGE LAYOUT An easy way to comply with the paper formatting requirements is to use this document as a template and simply type your text into it. (A4 MS Word File)

July – Aug., 2016

(iv)

http://eklavyapublication.in/creative-space

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Type Setting : A4, MS Office Word File Format English language: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, Times New Roman fonts type, 12 points font size.

Sanskrit and Hindi languages: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, Mangal (Unicode) / Kruti dev 10 fonts type, 12 points font size.

Gujarati Language: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, Shruti (Unicode) Fonts Type, 12 points font size.

For any language other than mentioned above: Everything must be typed in MS-Word file format, A4 page size, your fonts type, 12 points font size.

REFERENCES The heading of the References section must not be numbered. All reference items must be in 8 pt font. Please use Regular and Italic styles to distinguish different fields as shown in the References section. Number the reference items consecutively in square brackets.

READER AND AUTHOR FEES Conmen Fees : 1500/- (1 Year), 2500/- (2 Year), 5000/- (5 Year) and 5000 + (Supports)

This journal charges the following author fees.

Fees : Rs. 1000.00 Authors are required to pay an Article Submission Fee (Support’s). In this lot's of job will be done to give it in a Camera Ready Shape, which includes Language editing, subject depthness, reviewing from distinguish editors/reviewers.

If you do not have funds to pay such fees, you will have an opportunity to waive each fee. We do not want fees to prevent the publication of worthy work.

For more details you can contact at Creative Space : International Journal Reputed, Refreed and Peer-Reviewed International Journal

Editor in Chief Dr. Haresh Parmar ® ‘Aashiyana’, 40, Ramnagar, Nr. Vrundavan Soc., Timbavadi ByPass, Madhuram, Junagadh (Gujarat) Email : creativespace@live.com , creativespaceip@gmail.com

Blog : http://creativespaceij.blogspot.in

http://eklavyapublication.in/creative-space

(v)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal Web. http://eklavyapublication.in

Editor Voice Creative Space कव प्रस्तुत ऄंक में अप सभी कव स्र्वगत है | धि​िव के नये रवजनीधतकरण के अगे बुधिधजर्ी िवचवर ददखवइ देतव है | बुधिधजर्ी को हम क्यव कहें ! हमें ईस और जवनव है जहवाँ भधर्ष्य धनमवाण होनव है | हमवरे असपवस ऐसव भधर्ष्य पनप रहव है जहवाँ धि​िक/ऄध्यवपक कव पद गररमव से ददन-ब-ददन धनम्नतर अाँकव जव रहव है | यहवाँ तक दक, ईनके र्ेतन और कवया के बदिे ईनको हेय दृष्टी से भी देखव जवतव है | कभी कभी ईनके पवस ही धि​िव धिए स्थवइ िोग ईनके धमिते सम्मवन और र्ेतन के प्रधत ऄसहमधत जतव रहे होते है तो दूसरी तरफ ऄपने संतवनों की धि​िव के प्रधत चचधतत र्ह धनजी संस्थवनों को जहवाँ पर धि​िको को बंधुअ मजदूर रखव जवतव है, र्ही पर र्ह धजतनव मवंगेगे ईतनी फी के सवथ ऄपने बच्चों को पढ़वते है | व्यर्स्थव ऄपने अप में चरमरवइ सी है, िोग ऄपने धनजी स्र्वथा के धिये ऄपनव जमीर और स्र्वधभमवन की परर्व दकये बगैर अगे चिते है | सरकवरी संस्थवन ऄपने अपमें बेचवरव बने हुए ही ऄपनी बेहतरी के कवया करतव है, भधर्ष्य के धिए भी और देि के प्रधत प्रधतबि होकर भी | धनधजसंस्थवन मिीन बनवने में िगे हुए है | हमवरे दोस्त ने एक धनजी संस्थव में कवम करते हुए जब धमिे तो ईनमें र्ह बवत नहीं रही थी जो मौधिक हो | पर जब ईसने धनधजसंस्थवन की नौकरी को ऄिधर्दव कहव ईसके बवद र्ह ऄपने अप को अज़वद समझने िग रहे थे | धनधजसंस्थवन में घोड़े सव अरवम भी हरवम है और टेक्नोिॉजी कव ईपयोग धर्द्यवर्थथओं के सवथ ऄध्यवपक को ितवड़ने के धिए भी दकयव जवतव है, र्ह भी धर्द्यवर्थथओं के सवमने | हमवरी कु छ धर्श्वधर्द्यविय ने हवि ही में जो धर्चवर धर्मिा कर के संिोधनवत्मक िोध प्रबंध कव प्रकविन अगे-पीछे के दोनों तरफ छपवइ करने की ऄनुमधत दी है | आसके धिए ईनको बहुत बधवइ | हमवरे आस मंच ने पहिे से ही आस बवबत पर चचवा की थी और बवर बवर ऄपने ऄध्यवपकगण से यह ऄपीि भी की थी | हविवाँदक हमने प्रयवस दकयव थव, चवहे दकसी के मवध्यम से यह धनयम अयव पर र्ह स्र्ीकवर और बधवइ के पवत्र है | दिएटीर् स्पेस यह घोषणव करतव है दक, ऄगिे ऄंक से दिएटीर् िेखन यवनी कधर्तव, िघुकथव, प्रसंग, प्ररणव अदद को ईनके एक यव दो िेखकों को चयन करके ईनकी रचनवओं को हमवरें पन्ने पर जहवाँ भी खविी जगह होगी र्हवं पर स्थवन देगव, सवथ ही ईस िेखक कव पररचय भी ददयव जवएगव | यह यवद रहे यह दिएटीर् स्पेस कव कोनव मवत्र मवत्र नये एर्ं ईभरते िेखकों को ही प्रकवधित करे गव | स्थवधपत िेखकों के धिए हमवरव जो धनयम स्थवइ है ईनके ऄनुसवर ही भधर्ष्य में रहेगव | तो अप सभी से धनर्ेदन है दक, अपके अस-पवस जो भी नये िोग धिख रहे है ईनकी रचनवओं को हमें भेधजए, हम ईन्हें यहवाँ पर दिएटीर् स्थवन देंगे | हम प्रधतबितव के सवथ अपके सहयोग से अगे बढ़ रहे है, हम अप सभी को धन्यर्वद करते है | यह ऄंक अपके सवमने रखते हुए, भधर्ष्य में अपके सहयोग की ऄपेिव के सवथ.... धन्यर्वद |

डॉ. हरे ि परमवर Research Associate CDLA, New Delhi Email : creativespaceip@gmail.com Website : http://eklavyapublication.in

July – Aug., 2016

(vi)

http://eklavyapublication.in/creative-space

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Table of Contents 

Editor Voice : Dr. Haresh Parmar

vi

1. Statistical assessment for Precision and Intermediate Precision study for Analytical Method Validation for Lamotrigine tablets Rajesh R. Ram1, Vijay R. Ram2*, and Hitendra S. Joshi3 001-007 2. धहन्दी ईपन्यवसों में नवरी कव पवररर्वररक जीर्न डॉ. जवचिदर आं गिे 008-011 3. धहन्दी अत्मकथव की संर्ेदनव डॉ. प्रर्ीण कु मवर 012-023 4. रवजनीधतक चेतनव की दृधष्ट से श्रीिवि िुक्ि के ईपन्यवस ऄनीतव देर्ी 024-029 5. ऄजनबी ज़मीन पर जद्दोजहद करतव मनुष्य डॉ. झवके रव धसद्दीकी 030-036 6. God Sees Devotion but not caste or Colour: A Study on history of Tiruppani Alwar Dr. G. Mohana Charyulu 037-040 7. Post Modern History in John Barth's The Sot-Weed Factor R. Murugesan 041-045 8. ગા​ાંધીજીના આર્થિક ર્ળચાર૊ ડૉ. જીતે઴કુ માર એ. શા​ાંખટ 046-051 9. માધ્યર્મક ઴ાલાના ર્ળદ્યાથીઓની સ્ળ-શાંકલ્઩ના અને ર્઴સ્તન૊ અભ્યાશ 052-056

ડૉ. હષતે઴ ઩ી. ઩ટે ઱

10. ગુજરાતમા​ાં શાંગ્રષ અને પુનઃજીર્ળત જલ સ્ત્ર૊ત૊ 057-060

શ૊઱ાંકી જલ્઩ા રાજે઴ભાઈ

11. चहदी में नर्गीत डॉ. बिरवज धसहमवर 12. जगदीि चन्र के ईपन्यवसों में जवधत एर्ं र्गा कव ऄन्तसाम्बन्ध िक्ष्मी 13. धहन्दी और मरवठी अत्मकथवओं में ऄधभव्यक्त दधित संर्ेदनव रमेि मनोहर िमवणी 14. हुजूर दरबवरः आधतहवस और ऄतीत के संदभा में अज के प्रश्नों की पड़तवि यिोदव कु मवरी 15. Situating ‘Aboriginality’ in Don't Take Your Love to Town Rajesh Kumar 16. અંધકારથી અજળાશ તરફ્ની શષયાત્રા: શાર્ળત્રી

061-063 064-074 075-077 078-080 081-097 098-101

ડૉ. સુ઴ી઱ા ખડાયતા

17. ષરર્ળજય અને ર્઴શુ઩ા઱ળધ મષાકાવ્યની તુ઱ના 102-107

ડૉ. જેર્શિંગભાઈ આર. ળા​ાંઝા

18. ઇર્તષાશકાર ધીરુભાઈ ઠાકર Meena K. Solanki 108-114 19. Women and Local Level Politics: A Reflection on Political Participation of Scheduled Caste women in Uttar Pradesh Shashwat Kumar 115-121 20. International Criminal Court and the Question of Sovereignty Aarti Singh 122-127

http://eklavyapublication.in/creative-space

(vii)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

21. An Analytical Study of Bajra Production in India Vinod Kumar 22. गवाँधी : एक धर्मिा डॉ. रतन िवि 23. श्रीमद्भगर्द्गीतव में र्र्थणत पयवार्रणीय धचन्तन की र्तामवन ईपवदेयतव डॉ. संजय कु मवर

128-132 133-140 141-145

24. 2001 અને 2011 દરમ્યાન દાષ૊દ જીલ્઱ાની ળસ્તીના ળ઱ણ૊ 146-148

પ્રા. ગગરી઴કુ માર ડી. ર૊હષત

25. જલ પ્રદુવણ અને જલસ ૃષ્ટટ ઩ર થતી અશર૊ 149-153

જ૊઱ી જે. દે શાઈ

26. એક ર્઴ક્ષકની શાંઘવષકથા : ‘બનગરળાડી’ 154-157

કમલા કે. મકળાણા

27. ઔદ્ય૊ગીક શાંગઠનમા​ાં કામ કરતા મેનેજરીય઱ કે ડરના કમષચારીઓમા​ાં વ્યળશાયીક મન૊ભારના ઘટક૊ન૊ તુ઱નાત્મક અભ્યાશ

158-163

એશ. કે . જ૊ટળા

28. भवरतीय समवज मे दधित सवधहत्य और चेतनव कव महत्र् प्रव. धगरीि पी. र्वघेिव 29. દગ઱ત નારીની તીવ્ર શાંળેદનાની અગભવ્યહકત ‘ઘશરક૊’

164-168 169-175

મકળાણા ઩ારૂ઱બેન ડાહ્યા઱ા઱

30. ‘અજળાલી રાત અમાશની’મા​ાં પ્રેમ 176-178

ડૉ. ષેત઱ બાર૊ટ

31. ऄसम के र्ैष्णर् संत िंकरदेर् की सुधवरर्वदी चेतनव पुर्थणमव देर्ी 32. ડૉ. આંબેડકરની દટટીએ બાંધારણની શામાજજક અગત્યતા

179-181 182-184

ડૉ. ષારુન મનસુરી

33. First Information Report: An Analysis Ganga Dutt Sharma 34. Comparative Study of Profitability Analysis of SAIL and Tata Steel Dr. Anju Sondarva 35. Live in Relationship in the Indian Context Satish Kumar 36. ગુજરાતના​ાં ઴ૈળ તીથષધામ૊ ડૉ. રાજેશ્વરીબષેન એમ. ઩ટે ઱

185-192 193-196 197-199 200-205

37. નમષદા નદીનુાં મષત્ળ 206-210

ખા​ાંટ સ્ળાર્ત હદને઴ભાઈ

38. धिर्स्र्रोदये योगप्रधर्धधः Prof. Dr. Bhartiben J. Solanki 39. धप्रयव रवणव की कधर्तवयें 40. कवर्थतक मुद्गि की कधर्तवयें

July – Aug., 2016

(viii)

211-214 215-215 216-217

http://eklavyapublication.in/creative-space

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Statistical assessment for Precision and Intermediate Precision study for Analytical Method Validation for Lamotrigine tablets Rajesh R. Ram1, Vijay R. Ram2*, and Hitendra S. Joshi3 1Department

of Mathematics, Government Science College, Veraval-362 265, Gujarat, India 2Department of Chemistry, KSKV Kachchh University, Bhuj-370 001, Gujarat, India 3Department of Chemistry, Saurashtra University, Rajkot-360 005, Gujarat, India

Abstract The objective of the current study was to discuss an application of statistics in Precision and Intermediate Precision study for Analytical Method Validation of Lamotrigine solid pharmaceutical dosage forms. Isocratic reverse phase HPLC separation was achieved on a chromosil C8 (2) column i.d. 150 mm  4.6 mm with 5 μm particle size using mobile phase of ammonium buffer- methanol (60:40, v/v) at a mobile phase flow rate of 0.6 ml/min and the detection was carried out at 228 nm by using photo diode array detector. During statistical assessment it was found that mean value 100.8666, standard Error 0.170619785, Median 100.8, Mode 100.8, Standard Deviation 0.417931414, Sample Variance 0.174666667, Kurtosis 1.101771459, Skewness 0.129682698, Range 1.1, Minimum 100.3, Maximum 101.4, Sum 605.2, Count 6, Confidence Level(95.0%) 0.438591404 for Precision study and for Intermediate precision study it was found that mean value 100.9833, standard Error 0.253531, Median 100.9, Mode 100.5, Standard Deviation 0.621021, Sample Variance 0.385667, Kurtosis 2.7408, Skewness 0.112036, Range 1.4, Minimum 100.3, Maximum 101.7, Sum 605.9, Count 6, Confidence Level(95.0%) 0.65172.

Key words: Lamotrigine, statistical assessment, Method validation, Precision and Intermediate Precision study 1. Introduction Statistical analysis of data obtained during a method validation should be performed to demonstrate validity of the analytical method. The statistics required for the interpretation of analytical method validation results are the calculation of the mean, standard deviation, relative standard deviation, confidence intervals, and regression analysis. [1] Stress testing is a part of developmental strategy under the ICH requirements and is carried out under more severe conditions than accelerated conditions. These studies serve to give information on drug‟s inherent stability and help in the validation of analytical methods to be used in stability studies [2-4].

Lamotrigine is chemically 6-(2,3-dichlorophenyl)-1,2,4-triazine-3,5-diamine and it‟s Molecular formula is C9H7N5Cl2, and Molecular weight is 256.09 gm/mole. Lamotrigine, an antiepileptic drug (AED) of the phenyltriazine class, is chemically unrelated to existing antiepileptic drugs, has been used successfully to treat essential trigeminal neuralgia (TN) [5-8].

Some method have been reported like, liquid chromatography and UV spectrophotometric methods [A][9-12], capillary zone electrophoresis with some hyphenated techniques [13, 14], adsorptive stripping voltammetry methods [15,16] and solid phase extraction method [17].

So far to our present knowledge, no statistical assessment of validated HPLC assay method for the precision and intermediate precision of Lamotrigine in pharmaceutical formulation was available in literature.

Vol. 04, Issue – 04

(1)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

2. Experimental 2.1. Materials Lamotrigine tablets containing 25mg Lamotrigine and the inactive ingredient used in drug matrix were obtained from market. Analytical grade ammonium acetate was purchased from Merck (India). HPLC grade methanol and water were obtained from sigma Aldrich. Analytical grade hydrochloric acid, glacial acetic acid, sodium hydroxide pellets and 30% v/v hydrogen peroxide solution were obtained from Ranbaxy Fine Chemical, New Delhi (India).

2.2. Instrumentation The chromatographic system used to perform development and validation of this assay method was comprised of a LC-10ATvp binary pump, a SPD-M10Avp photodiodearray detector and a rheodyne manual injector model 7725i with 20μl loop (Shimadzu, Kyoto, Japan) connected to a multi-instrument data acquisition and data processing system (Class-VP 6.13 SP2, Shimadzu).

2.3. Chromatographic conditions Chromatographic analysis was performed on a Chromosil C8 (2) (150mm  4.6mm i.d., 5 μm particle size) column. The mobile phase consisted of 0.01M ammonium acetate buffer pH 4.3 – methanol (60: 40, v/v). To prepare the buffer solution, 0.7708 g ammonium acetate were weighed and dissolve in 1000 ml HPLC grade water and then adjusted to pH 4.3 with glacial acetic acid. Mobile phase was filtered through a 0.45 μm nylon membrane (Millipore Pvt. Ltd. Bangalore, India) and degassed in an ultrasonic bath (Spincotech Pvt. Ltd., Mumbai). The flow rate of the mobile phase was adjusted to 0.6 ml/min and the injection volume was 20 μl. Detection was performed at 228nm.

2.4. Standard preparation A lamotrigine standard stock solution containing 250 µg/ml was prepared in a 200 ml volumetric flask by dissolving 50.00 mg of lamotrigine and then diluted to volume with methanol as a diluent and further takes 10 ml this stock solution in 50 ml volumetric flask and make up to mark methanol as a diluent. The concentration obtained was 50 µg/ml of lamotrigine.

2.5. Test preparation Twenty tablets were weighed and the average weight of tablet was determined.

From these, five tablets were weighed and transfer into a 500 ml volumetric flask. About 50 ml methanol was added and solicited for a minimum 30 min. with intermittent shaking. Then content was brought back to room temperature and diluted to volume with methanol. The sample was filtered through 0.45µm nylon syringe filter. Take 10 ml this filtrate solution in 50 ml volumetric flask and make up to mark methanol as a diluent. The concentration obtained was 50 µg/ml of lamotrigine.

2.6. Method validation 2.6.1. Specificity study The evaluation of the specificity of the method was determined against placebo.

The interference of the excipients of the claimed placebo present in pharmaceutical dosage form was derived from placebo solution. Further the specificity of the method toward the drug was established by means of checking the interference of the degradation products in the drug quantification for assay during the forced degradation study.

2.6.2. Linearity Linearity test solutions for the assay method were prepared at seven concentration levels from 40 to 160 % of assay analyte concentration (20, 30, 40, 50, 60, 70 and 80 µg/ml). The peak areas versus concentration data were evaluated by linear regression analysis.

July – Aug., 2016

(2)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

2.6.3. Precision The precision of the assay method was evaluated in terms of repeatability by carrying out six independent assays of Lamotrigine test sample preparation and calculated the % RSD of assay (intraday). Intermediate precision of the method was checked by performing same procedure on the different day (interday) by another person under the same experimental condition.

2.6.4. Accuracy An accuracy study was performed by adding known amounts of lamotrigine to the placebo preparation. The actual and measured concentrations were compared. Recovery of the method was evaluated at three different concentration levels (corresponding to 50, 100 and 150 % of test preparation concentration). For each concentration level, three sets were prepared and injected in duplicate.

2.6.5. Robustness The robustness of study was carried out to evaluate the influence of small but deliberate variations in the chromatographic conditions. The factors chosen for this study were the flow rate (  0.1 ml/min), mobile phase composition [methanol-buffer (48: 52 and 52: 48, v/v)], buffer pH (  0.2 pH) and using different lot of LC column.

2.6.6. Solution stability The stability of solution for test preparation was evaluated. The solution was stored at ambient temperature and 2 - 5˚ C and tested at interval of 12 h, 24 h, 36 h and 48 h. The responses for the aged solution were evaluated using a freshly prepared standard solution.

2.6.7 Statistical calculations For the statistical assessment parameters calculated with Microsoft excel sheet like, mean value, standard Error, Median, Mode, Standard Deviation, Sample Variance, Kurtosis, Skewness, Range, Minimum, Maximum, Sum, Count, Confidence Level for Precision study and Intermediate precision study.

3. Result 3.1. Development of the HPLC method To develop a rugged and suitable HPLC method for the quantitative determination of lamotrigine, the analytical condition were selected after testing the different parameters such as diluents, buffer, buffer concentration, organic solvent for mobile phase and mobile phase composition and other chromatographic conditions. Our preliminary trials using different composition of mobile phases consisting of water with methanol or acetonitrile, did not give good peak shape.

3.2. System suitability A system suitability test of the chromatographic system was performed before each validation run. Five replicate injections of standard preparation were injected and asymmetry, theoretical plate and % RSD of peak area were determined for same.

3.3. Specificity The specificity of the method was determined by checking the interference of placebo with analyte and the proposed method was eluted by checking the peak purity of lamotrigine during the force degradation study.

3.4. Linearity Seven points calibration curve were obtained in a concentration range from 20-80 µg/ml for lamotrigine.

3.5. Precision The result of repeatability and intermediate precision study are shown in Table 1.

3.6. Accuracy The HPLC area responses for accuracy determination are depicted in Table 2.

Vol. 04, Issue – 04

(3)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

3.7. Solution stability study It was concluded that the test preparation solution was found stable up to 48 h at 2 - 5˚ C and ambient temperature as during this time the result was not decrease below the minimum percentage.

3.8. Robustness The result shown that during all variance conditions, assay value of the test preparation solution was not affected and it was in accordance with that of actual.

System suitability parameters were also found satisfactory; hence the analytical method would be concluded as robust.

3.9. Statistical evaluation During statistical assessment it was found which is shown in Table no. 1 4. Discussion 4.1. Optimization of the HPLC method By using 0.01M ammonium acetate buffer, adjusted to pH 4.3 with glacial acetic acid and keeping mobile phase composition as methanol: ammonium acetate buffer (60: 40, v/v), best peak shape was obtained. For the selection of organic constituent of mobile phase, methanol was chosen to reduce the longer retention time and to attain good peak shape. Figure 2 and Figure 3 represent the chromatograms of standard and test preparation respectively.

4.2. System suitability For all system suitability injections, asymmetry was less then 2.0, theoretical plate was greater than 3500 and % RSD of peak area was less then 2.0 found.

4.3. Specificity The peak purity of the lamotrigine was found satisfactory under different stress condition. There was no interference of any peak of degradation product with drug peak.

4.4. Linearity The response of the drug was found to be linear in the investigation concentration range and the linear regression equation was Y=1E+08x-76472 with correlation coefficient 0.9976.

4.5. Precision The developed method was found to be precise as the %RSD values for the repeatability and intermediate precision studies were < 1.05 % and < 0.85 %, respectively, which confirm that method was precise.

4.6. Accuracy The results shown that best recoveries (98.02-100.86 %) of the spiked drug were obtained at each added concentration, indicating that the method was accurate.

4.7. Solution stability study It was concluded that the test preparation solution was found stable up to 48 h at 2 - 5˚ C and ambient temperature as during this time the result was not decrease below the minimum percentage.

4.8. Robustness System suitability parameters were also found satisfactory; hence the analytical method would be concluded as robust.

4.9 Statically assessment All the parameter like Confidence Level (95.0%), Standard error, Median, Mode, Standard Deviation, Sample Variance, Kurtosis, Skewness, Range, Minimum, Maximum, Sum, Count are found up to satisfactory level for developed and validated analytical method.

July – Aug., 2016

(4)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

5. Conclusion In this research article describe an application of statistics in analytical method validation. The main objective of this research paper is to deliver an overview of regulatory expectations related to statistical study and the review of common statistical techniques used to analyze analytical method validation data with specific examples which is method precision and intermediate precision. The both the two examples provided cover the minimum expectations of regulators. Hence, the statistical method is recommended for routine quality control analysis and also for method validation of analytical method.

Acknowledgements The authors are thankful to Department of Chemistry, Saurashtra University, Rajkot – 360 005 (INDIA) and Department of Chemistry, KSKV Kachchh University, Bhuj – 370 001 (INDIA) for providing analytical facilities.

References [1] Eugenie Webster. Statistical Analysis in Analytical Method Validation, IVT Network institute of validation technology.

2013. http://www.ivtnetwork.com/article/statistical-analysis-analytical-methodvalidation [2] Singh, S., & Bakshi, M., (2004) Pharm. Technol. Online 24, 1-14 [3] Bakshi, M., Singh, B., Singh, A., & Singh, S., (2001) J. Pharm. Biomed. Anal. 26, 10111040 [4] Bakshi, M. & Singh, S., (2002) J. Pharm. Biomed. Anal. 28, 891-897 [5] Canavero S. & Bonicalzi V. (1997) J. Neurol. 244(8), 527 [6] Hauser S., Dawson D., Lehrich J., Beal M., Kevy S., Propper R., Mills J. & Weiner H. (1983) J. Med. 308, 173–180 [7] Kurtzke J. (1983) Neurology 33, 1444–1452 [8] Lunardi G., Leandri M., Albano C., Cultrera S., Fracassi M., Rubino V. & Favale E. (1997) Neurology 48, 1714–1717 [9] Dreassi E., Corbini G., Corti P., Ulivelli M., & Rocchi R. (1996) Journal of AOAC International 79(6), 1277-1280 [10] Talekar R., Dhake A. , Sonaje D., & Mourya V. (2000) Indian Journal of Pharmaceutical Sciences 62(1), 51-52 [11] Alizadeh N., Khakinahad R. & Jabbari A., (2008) Pharmazie 63(11), 791-795.

[12] Vijay R. Ram, Govind J. Kher, Kapil L. Dubal, Gaurang P. Pandya and Hitendra S. Joshi. (2011) Development and validation of a stability indicating HPLC assay method for determination of Lamotrigine in tablet formulation. Der Chemica Sinica, 2011, 2 (2): 58-65.

[13] Zheng J, Jann Michael W., Hon Y. & Shamsi S. (2004) Electrophoresis, 25(13), 20332043 [14] Budakova L., Brozmanova H., Kvasnicka F., & Grundmann M. (2009) Chemicke Listy 103(2), 166-171 [15] Burgoa C., Encarnacion M., Dominguez R., Olga A. & Julia M. (2007) Talanta , 74(1), 59-64 [16] Dominguez R., Olga C., Encarnacion M., Burgoa C., Martinez A. & Julia M..

(2008) Sensors 8(7), 4201-4212 [17] Bompadre S., Tagliabracci A., Battino M., & Giorgetti R. (2008) Journal of Chromatography, B: Analytical Technologies in the Biomedical and Life Sciences , 863(1), 177-180

Vol. 04, Issue – 04

(5)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Figure: 1 Chemical structure of Lamotrigine drug

Figure 2: Chromatogram of standard preparation (Concentration 50 µg/ml and Wavelength 228 nm)

300

mAU

200

Lamotrigine

100

0

0

2

4

6

8

10

12

Minutes

Table 1: Statistical Evaluation data of precision and intermediate precision study

Precision study

Set 1 Set 2 Set 3 Set 4 Set 5 Set 6 Set 1

Intermedi ate precision study

Set 2 Set 3 Set 4 Set 5 Set 6

July – Aug., 2016

98.8 For Precision 97.5 Column1 99.4 Mean 100.8667 Standard 98.8 Error 0.17062 97.2 Median 100.8 99.8 Mode 100.8 Standard 98.2 Deviation 0.417931 Sample 99.4 Variance 0.174667 100.3 98.8 98.5 98.1

Kurtosis Skewness Range Minimum

-1.10177 0.129683 1.1 100.3

(6)

For Intermediate Precision Column 2 Mean 100.9833333 Standard Error 0.253530625 Median 100.9 Mode 100.5 Standard Deviation 0.621020665 Sample Variance 0.385666667 Kurtosis 2.740800613 Skewness 0.11203571 Range 1.4 Minimum 100.3

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal Mean Stdev % RSD

98.7 Maximum 0.91 Sum 0.50 Count Confidence Level(95.0%)

ISSN 2347-1689 101.4 Maximum 605.2 Sum 6 Count Confidence Level(95.0% 0.438591 )

101.7 605.9 6

0.651720154

Creative Space International Journal Please send your Article Bifore 30 Aug., 2016 Email creativespaceip@gmail.com Mo. 09408110030 09716104937

Vol. 04, Issue – 04

(7)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

fgUnh miU;klksa esa ukjh dk ikfjokfjd thou MkW- tkfyanj baxys v/;{k] LukrdksRrj fgUnh foHkkx] e-l-xk- egkfo|ky;] ekysxko dSaEi] ft- ukfld ¼egkjk”Vª½ & 423105 f’k{kk ds izpkj & izlkj ls ukjh dk O;fDrRo ifjofrZr ,oa fodflr gksus yxkA ik’pkR; ns’kksa esa ukjh dh fLFkfr esa dkQh cnyko vk pqdk Fkk ukjh ds izkphu izfreku de gksrs tk jgs Fks] rFkk uohu Hkkoukvksa dk mn; gks jgk Fkk vaxt zs ksa ds ‘kklu ds dkj.k ik’pkR;ksa ds L=h & eqfDr vkUnksyu dk izHkko Hkkjrh;ksa ij iM+uk LokHkkfod FkkA jktk jkeeksgu jk;] Lokeh n;kuUn ljLorh] ,uh cslVsa ] egkRek xkW/kh] egf”kZ ?kksM+kas ds’ko dosZ] egkRek T;ksfrck Qqys vkfn lekt lq/kkjdksa ds iz;Ruksa ds QyLo#i ukjh dk vfLerk tkxzr gks xbZA vius LorU= vfLrRo ,oa O;fDrRo dk cks/k mudks gks x;kA vc rd ifr ds thou esa vius vkidks feVkdj mldks vf/kdkfjd lq[kh rFkk lrq”V cukus esa gh vius thou dh lQyrk ekuus okyh ukjh ds n’kZu vkyksP; dky esa eqf’dy ls gksrs gSaA vc vius thou laca/kh mlds vius fopkj gSa] vius fu.kZ; gSAa Lo;a Lohdkj fd;s rRRoksa ,oa fu.kZ;ksa ds izfr n`<+rk mlesa gSAa bu rRRoksa ds fy, ifr ls Hkh la?k”kZ ds fy, og rS;kj gSA vc dksbZ Hkh fu.kZ; og dsoy blhfy, Lohdkj djuk ugha pkgrh fd og ifr Onkjk fy;k x;k gSA *jaxHkwfe* izes pan dk fy[kk miU;kl gSAa Þftls izsepan *xksnku* ds izdk’ku ds iwoZ viuh loZJs”B miU;kl d`fr le>rs FksÞ vius LorU= fopkjksa ,oa O;fDrRo ds fy, ifr rFkk ifjokj ls foæksg djus okyh ukjh ds #i esa jaxHkwfe gekjs lkeus mifLFkr gksrh gSA vlg;ksx vkUnksyu ds mijkUr ;g miU;kl fy[kk x;k ftlds dkj.k Lo#i jk”Vª izsepan ds Loj blesa lqukbZ nsrs gSAa jktk egsUnzdqekj vkSj mudh iRuh esa oSpkfjd rFkk rkfRod la?k”kZ gSAa jktk egsUædqekj vaxt zs ljdkj ds HkDr gSAa bUnw ds fopkj jk”Vª & HkfDr ls vksr & izksr gSAa bl izdkj dh euksoSfHkUurk ds dkj.k muds oSokfgd thou es Hkh la?k”kZ fuekZ.k gksrk gSAa jk”Vª & HkDr lwjnkl ds LEkkjd fuekZ.k ds le; og la?k”kZ pjelhek ij igqWp tkrk gSA jktk lkgc ds eu esa lwjnkl ds izfr u xkSjo dh Hkkouk gSa u lgkuqHkwfr dhA bruk gh ugha os mls viuh ijs’kkfu;ksa dk dkj.k ekurs FksA vr% lwjnkl dh e`R;w ds mijkUr Hkh mudk ân; lwjnkl dh Ons”kTokyk ls ty jgk FkkA vr% lwjnkl dh Le`fr esa ik.Msijq esa izLFkkfir mlds LEkkjd dh ;kstuk mudk rhoz fojks/k FkkA egsUæ dqekj dh iRuh bUnw ds eu esa lwjnkl ds izfr vknj dh Hkkouk gSaA vr% mldk er LEkkjd dh ;kstuk ds vuqdwy FkkA bl dkj.k ifr iRuh esa gksus okyk la?k”kZ bruk c<s+ tkrk gS fd nksuksa ds oSokfgd lac/a k VwVus dh voLFkk ij gksrs gSAa ;g la?k”kZ Vkyus ds gsrq bUnw dh ekW mls ukjh ds izkphu] ijEijkxr vkn’kksZ ij pyus dh lykg nsrh gSAa ;g mldks le>krh gSAa ] Þog rsjs ifrnso gS]a rsjs fy, mudh lsok ls mRre dksbZ iFk ugha gSAa Þ Þtks L=h vius ifr dk vieku djrh gSAa mls ijyksd ugha fey ldrkAÞ ijarq bUnw ekW ds mins’k dks Lohdkj ugha djrhA D;ksafd lkeUrh & ;qx ds vkn’kZ ,oa laLd`fr ds fopkj vk/kqfud ukjh ds Lohdkj ugha gSaA og vius Lora= dk fuekZ.k djuk pkgrh gSAa yM+dh ds vius thou esa u;k eksM+ yM+dh oSokfgd cU/ku esa cU/kus ls gh fHkUurk mlds fookg dh lQyrk ij gh fuHkZj djrk gSA yM+dh ds Hkfo”;dkyhu thou dk lq[k] larks”k fQj Hkh vc rd fookg lac/a k esa yM+dh dh jk; ugha yh tkrh FkhA nku esa nh tkus okyh {kqæ] fujhg oLrq ds #i esa yM+dh dk fookg djk;k tkrk FkkA ekrk & firk Onkjk pqus x, oj dks mls ifr ds #i esa viukuk iM+rk FkkA bl lac/a k esa mldh vuqefr IkwNuk u vko’;d Fkk u mfprA yM+fd;kW Hkh bl fLFkfr esa viuh HkykbZ ekurh Fkh vkSj ekW & cki Onkjk pqus x, oj ds lkFk fookg dj ysrh FkhaA f’kf{kr o yM+dh dh vkRe & psruk Hkh tkxzr gks xbZA bl dkj.k mlds lksp o fopkj fd;k fd ftlds lkFk mls iwjh ftUnxh fcrkuh gS] ‘kknh djuh gS] mls pquus dk vf/kdkj mls gksuk pkfg,A mldh n`f”V ls vc fookg ds lac/a k esa mldh jk; ysukA vkpk;Z prqjlsu ‘kkL=h ds miU;kl *uhyef.k* dh uhyw esa gesa bl izdkj dh ukjh ds n’kZu gksrs gSaA ftldk *LoRo* tkxzr gqvk gSa] vkRe & cks/k gks x;k gSaA egs’k uked yM+ds ls uhyw dk fookg uhyw ds ekrk & firk dj nsrs gSAa egs’k lqLo#i] i<+ & fy[kk] lq’khy rFkk ‘kkUr LoHkko dk ;qod gSAa iw.kZ#i ls uhyw ds fy, vuq#i gksus ij Hkh uhyw dk eu mlds lkFk rknkRE; ugha gks ikrk A og mldks vifjfpr gh ekurh gSaA D;ksfa d bl fookg ds lac/a k esa uhyw dh jk; dh July – Aug., 2016

(8)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

mis{kk dh xbZA i<+h & fy[kh yM+dh dk fookg fcuk mldh lEefr ls djuk uhyw dh n`f”V ls vU;k; gSAa mlds *LoRu* ij vk?kkr gSA uhyw ls ;g vU;k; lgk ugha tkrkA mldh *LoRo* Hkkouk eq[kj gks dgrh gS]a *vaxst z h fdrkcksa dks i<+dj eSa le> xbZ gwW fd L=h gksus ls gh eSa dhM+k & edkSaM+k ugha gks xbZ gwWA eSa euq”; gwW vkSj eq>s LorU=rk ls thus dk vf/kdkj gSAÞ vius vf/kdkjksa dh ekWax djrh gSAa vc rd ds miU;klksa esa ukjh ds eu esa ghurk dh Hkkouk fn[kkbZ nsrh FkhA uhyw esa fcYdqy ugha gSAa ckj ckj bl vU;k; dh Vhl mlds eu dks O;fFkr djrh gSAa vr% ‘kknh ds mijkUr llqjky ls Hkh mls fdlh izdkj dk vkuUn ugha feyrkA llqjky esa igyh ckj ek;ds vkbZ gqbZ yM+dh esa tks ,d izdkj dk vkuUn] mRlkg] v/khjrk gksrh gSa og uhyw esa fn[kkbZ ugha nsrhA vr% ekW ds llqjky dk gky iwNus ij uhyw ds mRrj esa mldh oSokfgd thou ds izfr vU;k; ds dkj.k] gksusokyh mnklh bl rjg os O;Dr gksrh gSAa Þeq>s rks flQZ bruk gh ekywe gS fd mudk vlk/; vf/kdkj esjs ‘kjhj ij gks x;k gSAa eSus dHkh LoIu esa Hkh u lkspk Fkk fd ,slk gksxk vkSj vc tSlk fd rqeus mUgsa eq> ij ykn fn;k os esjh vkRek dks Hkh viuk ysuk pkgrs gSAa ekW D;k eq>s bruk Hkh vf/kdkj ugha fd eSa vius thou & laxh dks ilaUn dj ldwWAÞ vius vU;k; dh f’kdk;r u og viuh ekW ls djrh gS]a cfYd vius ifr ls iwNus esa Hkh ugha fgpdrh fd Þi<+h & fy[kh yM+fd;ksa dk fookg ekW & cki dh bPNkuqlkj djk nsuk dgkW rd mfpr gSaAÞ ukjh gh vkpk;Z prqjlsu ‘kkL=h ds *vijkftrk* miU;kl dh jkt dh vkRe & lEEkku ,oa vkRe & xkSjo dh j{kk dj`rh gS fork dk _.k pqdkus ds fy, og vius izes h dks NksM+dj MkW- jk?kosUæ flag ls ‘kknh djrh gSa ‘kknh ds ckn viuk lkjk ngst viuh lgsyh dks ns nsrh gSA blh ls mlds llqj vkSj ifr nksuks mlls ukjkt gSaA mlds blh xqukg ds dkj.k mldks ifr ds lkFk ‘kgj ugha Hkstk tkrk cfYd xkWo esa jgus ds fy, gh etcwj fd;k tkrk gSA ?kj esa fdlh Hkh izdkj vf/kdkj mls izkIr ugha gSAa bruk gh ugha cfYd mlls vNwrksa tSlk O;ogkj fd;k tkrk gSAa jkt viuh ;g lkjh mis{kk ekSu Hkko ls lgrh gSA ,d fnu mlds llqj dzks/k esa vkdj mls *pekj dh csVh* dgrs gSAa ;g vieku mlls lgk ugha tkrkA blls vius firk dh csbTtrh tkfgj djrh gSA Þvkids firk us esjs firk dk vieku fd;k gSA tc rd os esjs firk ls ekQh ugha ekWxrs rc rd eSa vu’ku d#WaxhAÞ jktk ds llqj ekQh ekWxu ds fy, rS;kj gks jkt ds n`<+ fu.kZ; dks ns[kdj tkrs gSAa ijarq jkt vius ‘olqj ls muls xkWo ds lkeus ekQh ekWxus ds fy, dgrh gSAa blds ihNs] jkt ds eu es gksus okyh ukjh tkfr ds lEeku dh mnkRr HkkoukA ukjh ds eu esa gksus okys vkRe & lEeku dk Hkko] ftldk izfrfuf/kRo jkt djrh gSAa og viuh bl lwpuk dk dkj.k Li”V djrs gq, dgrh gSAa Þvkius esjs lkFk ftl Hkkouk vkSj eukso`fRr ds o’khHkwr gksdj viekutud O;ogkj gSA og Hkkouk gekjs tkrh; laLdkjks ls lac/a k j[krh gSaA ftlds dkj.k gekjh yk[kksa djksM+kas cgusa nklrk vkSj vieku dk thou llqjky esa fcrk gSaA esjk lR;kxzg mlh ds fojks/k esa gS & vius vieku ds fojks/k esa ughaAÞ jkt vius [kkus & iguus dk [kpZ [kqn gSA LokfHkeku ds dkj.k og llqjky dk [kkuk Lohdkj ugha djrhA dkj.k og fd mlds llqj mls vNwr ekudj mlds gkFk dk [kkuk Lohdkj ugha djrsA vius LokoyEcu dk dkj.k vius llqj dks nsrs gq, jkt dgrh gS] Þfirkth] pkSds dk Hkkstu blfy, xzg.k ugha djrh fd ogkW vki Hkkstu djrs gSAa vki esjk Nqvk ugha [kkrs rks eSa vkidk Nqvk Hkh ugha [kk ldrhA vkidh Nk;k iM+s ogkW Hkh ugha [kk ldrhA blh ls vyx cuk ysrh gSAa vius [kpsZ blfy, tqVk ysrh gwW fd vHkh eq>s cgw dh HkkWfr e;kZnkiwoZd xzg.k ugha fd;k x;k gSAa eSa vkids ifjokj dk lnL; ugha cu ikbZ gwWA vkids iq= eq>s _.k ds cnys esa dhrk djrs gSa vkSj vki eq>s vius fy, vLi`’;AÞ og pkgrh gS fd ifjokj esa mls mfpr #i ls lEeku feysA blds fy, foæksg djus ds fy, Hkh og izLrqr gSAa *LoRo* tkxzfr ds dkj.k ukjh ifjokj esa gksus okys vius LFkku dks mfpr #i ls igpkuus yxh gSAa viuk vkRe & lEEkku og cuk, j[kuk pkgrh gSAa ifjokj ds lnL; mls dsoy ukSdjkuh ;k nklh dh rjg mldks ekus ;g mls Lohdkj ugha gSAa vius lR;kxzg dk dkj.k crkrs gq, jkt dgrh gS]a *vkids ?kj dh cgw dks mldh e;kZnk ds vuqlkj vknj] I;kj ugha feyk ijarq blds fy, eSa vki ij ;k vkids izse ij dksbZ nkok ugha djRkh] >xM+k ugha djrhA vkils dqN ekWxrh ugha] dsoy vkidk vUu oL= Lohdkj ugha dj ldrh vkSj ;g esjh e;kZnk] izfr”Bk vkSj U;k; dk iz’u gSAa esjk viuk O;fDrxr ugha] esjh yk[kksa] djksM+ksa cguksa dk tks pqipki llqjky esa vieku vkSj frjLdkj lgrh gqbZ vkWlw cgkrh jgrh gSAa izrkiukjk;.k JhokLro ds miU;kl *fcnk* dh dqeqfnuh Hkh ukjh tkxzfr ,oa ukjh psruk ds dkj.k ukjh esa vkRe & xkSjo] vkRe & lEeku dh Hkkouk dks vko’;d ekurh gSA og dgrh ftl] euq”; esa vfHkeku ugha] vkRe & xkSjo ugha og i’kq gSa & cfYd mlls Hkh v/ke gSAa eSa viuh bTtr [kksuk ugha pkgrhA cl blh dkj.k yksx eq>s vfHkekuh le>rs gSA eq>s bl ckr dk vfHkeku ugha Vol. 04, Issue – 04

(9)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

gSa fd esjs firk D;k gS]a HkkbZ D;k gS]a ysfdu bl ckr dk fd eSa D;k gwWA eSa ,d lk/kkj.k xokWj] vui<+ & Qwgj L=h ugha gwWA ÞvkRe lEeku [kksdj thou O;rhr djuk bu fL=;ksa dks Lohdkj ugha gSAa Þ ukjh ds LoRo tkxzfr ds dkj.k ukjh vius izfr rFkk lekt esa gksus okys vU;k; dks le>dj mldk fojks/k djus yxhA eafnj esa vNwr ds izos’k ds fy, fd, lR;kxzg ds le; iqfyl Onkjk turk ij vR;kpkj gksus yxrk gS]a rc og Lo;a iqfyl okyksa ds lkeus [kM+h gksdj turk dks /khjt nsrs gq, dgrh gSAa ÞHkkb;ksa A D;ksa Hkkx jgs gks\ ;g Hkkxus dks le; ughaA Nkrh [kksydj lkeus [kM+s gksus dk le; gSAa fn[kk nks rqe /keZ ds uke ij fdl rjg izk.kksa dk gkse djrs gksA /keZohj dh bZ’oj dks ikrs gSAa Hkkxus okyksa dh dHkh fot; ugha gksrh gSaAÞ Þxjhcksa ds vkokl ds fy, E;qfuflifyVh eqDr tehu ns ns blds fy, og vkUnksyu djrh gaS vkSj mls lQy cukus dk fu’p; djrh gSAÞ bl lac/a k esa idM+s tkus ij tsy Hkh tkuk iM+rk gS vkSj la?k”kZ Hkh djrh gSAa mlds llqj mls tekur nsus ds fy, dgrs gSAa ijarq lq[knk mlds fy, rS;kj ugha gSAa og dgrh gS]a ÞeSa D;ksa tekur nwW \ D;k blfy, fd vc eSa dHkh tcku u [kksywWxh] viuh vkW[kkas ij iÍh ckW/k ywWxhA blls rks dgha vPNk gS fd viuh vkW[k QksM+ ywWA tcku dVok nwWAÞ ukjh vc vius vkn’kksZ] rRRoksa vkSj fl/nkrksa ij n`<+ jguk pkgrh gSAa vkRefHkeku [kksdj ifjfLFkfr ds lkFk le>kSrk djuk mls Lohdkj ugha gSAa ldhuk ls izse djus ds dkj.k lq[knk dk ifr vejdkar fcuk dqN dgs viuh iRuh lq[knk dks NksM+dj pyk tkrk gSAa lq[knk bls iRuhRo dk vieku le>rh gSAa mldk *iRuh & eu* foæksg dj mBrk gSAa izsepan mlds foæksg ij bl rjg uaxh ryokj fy, [kM+k jgrk FkkA dHkh & dHkh mldk ru bruk mfOnXu gks tkrk gS fd lekt vkSj /keZ ds lkjs cU/kuksa dks rksM+dj Qsd a nsaA ,sls vkfnfe;ksa dh ltk ;gh gS fd mudh fL=;kW Hkh mUgh ds ekxZ ij pysaA rc mudh vkW[k [kqysxh vkSj mUgsa Kku gksxk fd tyuk fdls dgrs gSa\ ,d eSa dqy e;kZnk ds uke dks jks;k d# ysfdu ;g vR;kpkj cgqr fnuksa rd ugha pysxkA vc dksbZ Hkze u jgs fd ifr pkgs tks dgs] mldh L=h mlds ikWo /kks & /kks dk fi;sXkhA mls nsork le>sxhA mlds ikWo nck;sxh vkSj og mlls gWldj cksysxk rks vius HkkX; dks /kU; ekusxhAÞ mijksDr foospu ls Li”V gS fd Þvkt dh ukjh f’kf{kr o tkx#d gks pqdh iq#”k dh lEifRr cudj thou ;kiu djuk viuk vieku le>rh gSAÞ bUnw] uhy] ef.k] jkst] lq[knk vkfn lHkh ukfj;ksa us Lora= #i ls vius O;fDrRo dh LFkkiuk djus dk iz;Ru fd;k gSAa vkf[kj esa gksus okys vius LFkku dks og igpkuus yxh gSAa vius O;fDrRo esa u, Lora= lkaps es <kyus ds fy, og izLrqr gSAa tc rd L=h esa *vkRe & tkxzfr* ugha gksrh] vius misf{kr thou ls eqfDr ikus ds fy, og [kqn dfVc/n ugha gksrh rc rd mldh mUufr gksuk vlEHko gSAa miU;kldkjksa us ukjh Lo#i esa ifjorZu djds bl fopkj dk izfriknu djuk pkgk gS vkRe & tkxzr ukjh vius Åij gksus okys vU;k; ds izfr foæksg dj ldrh gSaA lw;Zdkar f=ikBh *fujkyk* ds *vydk* miU;kl dh vydk ds O;fDrRo esa miU;kldkjksa dk ;g vkxzg vf/kd lcy #i ls fn[kkbZ nsrk gSAa vydk dk iwoZ uke ‘kksHkk gS tks ‘kksf”kr] fujhg] misf{kr Hkkjrh; ukjh dk izfrfuf/kRo djrh gSAa lekt dk ‘kks”k.k vkSj vU;k; pqipki lgu djus okyh ‘kksHkk f’kf{kr vkSj tkx#d gksus ij ifjfLFkfr dk n`<+rk ls eqdkcyk djrh gSA LoRoghu thou ls mls ?k`.kk gS vr% viuk iqjkuk *‘kksHkk* uke cny nsrh gSAa mldh vlgk;rk dk Qk;nk mBkusokys vR;kpkjh eqjyh/kj dh gR;k djds viuh j{kk djrh gSaA bl dky esa lkekftd rFkk ikfjokfjd thou esa ukuk izdkj dh #f<+;kW izpfyr Fkha bu lkekftd #f<+;ksa dk f’kdkj ukjh gh cuh gqbZ FkhA cky & fookg] ngst & izFkk] vuesy & fookg] fo/kok & fookg & fu”ks/k tSlh #f<+;k ukjh ds thou dk vfHk’kki cuh FkhA bu #f<+;ksa dk dkj.k mldk thou [kks[kyk cu x;k FkkA mudks foo’krk ls bu #f<+;ksa ds lkFk le>kSrk djuk iM+rk FkkA /khjs & /khjs ukjh us thou dks nq%[kh cukus okyh bu #f<+;ksa dk fojks/k djuk vkjEHk fd;kA lanHkZ xzFa k lwph % 1½ fgUnh miU;klksa es ukjh & fp=.k & MkW- fcUnq vxzoky 2½ fgUnh miU;kl % lekt’kkL=h; foospu &MkW- paMhizlkn tks’kh 3½ fgUnh miU;kl esa ikfjokfjd fp=.k & egsna zdeq kj tSu 4½ miU;kldkj prqjlsu ds ukjh ik= & MkW- lwrnso gal 5½ izes pUn % miU;kl vkSj f’kYi & gjLo#i ekFkqj 6½ fgUnh miU;klksa esa ukf;dk dh ifjdYiuk & MkW- lqjs’k flUgk July – Aug., 2016

(10)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

7½ fgUnh miU;kl % ,d var;kZ=k & jkenj’k feJ 8½ ukjh vkSj lekt & fpjathohyky ikjk’kj

Creative Space : International journal creativespaceip@gmail.com Mo. 09408110030

Vol. 04, Issue – 04

(11)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Lkgk;d izksQslj b- xka- jk- tutkrh; fo'ofo|ky;] vejdaVd] e/;izns'k

July – Aug., 2016

(12)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(13)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(14)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(15)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(16)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(17)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(18)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(19)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(20)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(21)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(22)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(23)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

jktuhfrd psruk dh n`f"V ls Jhyky 'kqDy ds miU;kl vuhrk nsoh ofj"B 'kks/k Nk=k] fgUnh foHkkx] dk'kh fgUnw fo'ofo|ky;] okjk.klhA iz/kku laiknd % ^tuZy vkWQ áwesfufVt ,.M dYpj* vUrjkZ"Vªh; 'kks/k if=dk] yksdra= lekt O;oLFkk dk lapkyu jktuhfr ij fuHkZj gSA jktuhfrd O;oLFkk dks lqpk: :i ls pykus ds fy, dbZ izdkj ds vkpkj&fopkj vkSj fu;e cuk, x,a gSaA ftldk egku mís'; jktuhfrd O;oLFkk dks lqjf{kr j[kuk gSA jktuhfrd okrkoj.k iznwf"kr gks tk, rks bZekunkj O;fDr dk ne ?kqVus yxrk gS vkSj dksbZ Hkh vkRelEeku j[kus okyk O;fDr blesa eqag eksM+dj ugh jg ldrk gSA vxj og lkfgR;dkj gS rks Lor% gh lw{e nz"Vk cudj lkfgR; ds ek/;e ls jktuhfrd ;FkkFkZ dks mtkxj djus ls ihNs ugh gVrk gSA Jhyky 'kqDy Hkh Lokra«;ksÙkj jktuhfrd ifjfLFkfr;ksa dks cM+h lw{erk vkSj fuMjrk ds lkFk dFkk&lkfgR; ds ek/;e ls izLrqr djus esa egkjFk gkfly fd, gSaA Lora=rk izkfIr ds ckn tSls gh vke pquko gqvk dkaxzsl ikVhZ lÙkk:<+ gqbZA bl nkSj esa yksdra= lekt esa dbZ ifjorZu gq,A tks eq[; :i ls 'kklu O;oLFkk ds izfr vketu ds ?kVrs fo'okl ls tqM+h FkhA ftlesa Hkkjrh; jktuhfr esa O;kIr oa'kokn] Hkz"Vkpkj] voljokn] tkfrokn] vly/kkfj;ksa dk vkrad] rglhy dh ?kwl[kksjh] 'kS{kf.kd laLFkkuksa esa ncaxksa dh nknkfxjh] lÙkk ds yksHkh jktuhfrKksa esa Øks/k] ckS[kykgV] cSpsuh viuk iSj tek pqds FksAa Jhyky 'kqDy vius miU;klksa esa jktuhfr ds bUgha :iksa vkSj i{kksa dh iM+rky djrs gq, bUgsa O;aX; :ih gfFk;kj ls rkj rkj djrs gSaA ^lwuh ?kkVh dk lwjt* uked miU;kl ¶yS'k cSd 'kSyh esa fy[kk x;k gSA bldk izdk'ku 1957 bZ0 esa fdrkc ?kj bykgkckn ls gqqvk FkkA bl miU;kl esa 'kS{kf.kd laLFkkuksa dh jktuhfr rc mHkjdj lkeus vkrh gS tc ^jkenkl* b.VjehfM,V dh ijh{kk mÙkh.kZ dj Lukrd esa izos'k ysrk gSA mlh le; jkenkl dh eqykdkr ^lqjsUnz izrki mQZ cgknqj flag ls gksrh gSA lM+d ij Vgyrs gq, ^lqjsUnz izrki* ^jkenkl* ls dgrk gS&ßdkWfyt dh ikWfyfVDl dk dqN gky ekywe gS\Þ1 dkWfyt esa Nk= la?k dk dksbZ Lo:i rks ugha gS ysfdu Nk= viuk laxBu cukdj vius yksxksa ds fgrksa ds fy, dkWfyt ds iz'kklu ls yM+ jgs FksaA dkWfyt dk eSustj ^cktis;h lkgc* dks fizafliy cukus dh lksp jgk Fkk ysfdu Nk= laxBu gsM ekLVj lkgc dks gh fizafliy ds in ij cSBs jguk ns[kuk pkgrs Fks]a D;ksafd\ gsM ekLVj lkgc fl)kUr fiz; O;fDr FksAa mudk uke Bkdqj vafcds'kflag gSA og vkRekuq'kklu ij fo'ks"k cy nsrs gaSA fdUrq Nk= laxBu ij bldk fo'ks"k izHkko ugha iM+rk gSA ^lqjUs nz izrki* ^Bkdqj vafcds'kflag* dks dkWfyt dk fizafliy cukus dh bPNk fy, dkWfyt dh jktuhfr dk gky ^jkenkl* dks lqukrs gS vkSj dgrs gSa fd&ß;fn Bkdqj lkgc dks fizafliy in ls gVk;k tk, rks ge yksx gM+rky dj nsAa eSustj ds ?kj rd tqywl fudkys]a ml lkys dh vFkhZ tyk,¡] gksus okys fizafliy ds ?kj /kjuk nsAa mlls izfrKk djk,a fd og fizafliy dk in ugha ysxkA gj ckr vfgalkRed <ax ls gksus nsAÞ2 Nk= laxBu ds }kjk vkanksyu gksus ds ckn dkWfyt <+M s eghuk rd can jgkA eSustj vkSj mldh ikVhZ us in R;kx ds lkFk&lkFk nhokuh esa ,d eqdnek Hkh nk;j fd;kA ^Bkdqj vafcds'kflag* fQj ls fizafliy fu;qDr gq,aA bl lEiw.kZ ?kVukvksa esa 'kS{kf.kd laLFkkvksa dh jktuhfr Li"V gksrh gSA ^jkx njckjh* bl miU;kl dk izdk'ku 1968 bZ0 eas gqvk FkkA bl miU;kl Jhyky 'kqDy dk jktuhfrd fetkt [kqydj O;Dr gqvk gSA Lokra«;ksÙkj Hkkjr dh lEiw.kZ xzkeh.k jktuhfr] ukSdj'kkgh vkSj vke thou dh vthcks xjhc ?kVukvkas ls xqtjrk gqvk ;g miU;kl xzkE; thou dh dgkuh izLrqr djrk gSA miU;kl ds v/;;u ls efLr"d esa tks fcEc curs gSa mlesa lHkh jktuhfrd ik= gkL; fp= ds :i esa mHkjdj lkeus vkrs gSaA bl miU;kl ds iz/kku ik= ^oS/kth* gSaA ftuds cSBd esa fu;fer jktuhfrd izfrfcEc Hkax xksf"B;kssa ds :i esa ns[kk tk ldrk gSA ^oS|th larks"k ls fizafliy dk Hkax ihuk ns[krs jgsA ihdj fizafliy lkgc cksysa ßlpeqp gh cM+s&cM+s eky iM+s gSaAÞ oS|th us dgk ßHkax rks ukeek= dks gSAÞ3 ^oS|th* bl miU;kl ds July – Aug., 2016

(24)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

dsUnzh; ik= gSaA ftudk f'koikyxat ds xzke&iapk;r lfgr ogk¡ ds lHkh yksdrkaf=d O;oLFkk ij dCtk gSA ^oS|th* ds jktuhfrd voljoknh izo`fÙk dk ;FkkFkZiwoZd fp=.k Jhyky 'kqDy Lo;a O;aX; ij[k djrs gSaA ßvaxzstksa ds tekus esa os vaxzstksa ds fy, J)k fn[kkrs FksA ns'kh gqdwer ds fnuksa esa os ns'kh gkfdeksa ds fy, J)k fn[kkus yxsA os ns'k ds iqjkus lsod FksAa fiNys egk;q) ds fnuksa esa] tc ns'k dks tkiku ls [krjk iSnk gks x;k Fkk] mUgksaus lqnwj&iwoZ esa yM+us ds fy, cgqr ls flikgh Hkjrh djk,A vc t:jr iM+us ij jkrksja kr os vius jktuhfrd xqV esa lSdM+ksa lnL; HkrhZ djk nsrs FksAa igys Hkh os turk dh lsok tt dh btykl esa twjh vkSj vlslj cudj] nhokuh ds eqdneksa esa tk;nknksa ds fliqnZnkj gksdj vkSj xkao ds tehankjksa esa yEcjnkj ds :i esa djrs FksaA vc os dksvkWijsfVo ;wfu;u ds eSusftax Mk;jsDVj vkSj dkWfyt ds eSustj FksAa Þ4 ^oS|th* ik= orZeku ds jktuhfrd O;oLFkk ds ,ssls 'kfDr'kkyh ra= gS ftudk izHkwRo 'kklu ds izR;sd vax ij gS rFkk lEiw.w kZ 'kklu iz'kklu mudh eqV~Bh esa gSA Lokra«;ksÙkj Hkkjr ds yksdrkaf=d O;oLFkk ij vf/kdkf/kd opZLo 'kfDr'kkyh lo.kksZa dh rkdrksa dk gh jgk gSA bl miU;kl esa ^luhpj* ik= ds ek/;e ls jktuhfr esa nfyrksa dh Hkkxhnkjh ds jkLrs [kqyrs gSaA f'koikyxat xzke iz/kku ds :i esa ^luhpj* dk pquko djuk egt ,d jktuhfrd eq[kkSVk gSA vly lÙkk rks ^oS|th* ds gkFkksa esa gh jgrh gSA ^luhpj* ,d izo`fÙk gSA ml Hkkjrh; jktuhfr dk] ftlesa nfyrksa dks jktuhfrd psruk ls ijs ,d eq[kkSVk ds :i esa vkxs yk;k x;k gSA ysfdu okLrfod lÙkk rks izHkwRo'kkyh vxM+kas ds gh gkFkksa esa gksrh gSA bldh iksy ^jaxukFk* ik= ds ek/;e ls [kqyrh gS&ßv[kckjksa esa tks i<+rk gw¡] ogh crk jgk gw¡] blhfy, rqEgsa le>krk gw¡ fd nqdku ds >esys esa [kqn u iM+ksA fdlh Hkrhts dks cSBk nksA mlh dks nqdku pykus nksA ekSds ij ;g dgus dks jgs fd gels D;k erycAÞ ^luhpj* dqN nsj lksprk jgk] cksyk] ßesjs dksbZ HkkbZ&Hkrhtk ugha gSA esjs rks tks dqN gSa vki yksx gSaAÞ ßrc rqEgs iz/kku cuus dh D;k t:jr iM+ xbZ\ viuk isV rks ,sl s s gh iky ysrs FksAÞ ßiz/kku dkSu lkyk curk gS\Þ luhpj us tksj ls jaxukFk dh ckr dkVh] ßge rks oS|th dks gh iz/kku ekurs gSaA le> yks] ;g nqdku mUgha dh gSA cSB eSa jgk gw¡A le> yks] eSa mudk f'kdeh gw¡AÞ3 ftls ^luhpj* bruh lgtrk ls Lohdkj dj ysrk gSA og okLro esa Hkkjrh; jktuhfr dk cgqr Toyar ;FkkFkZ gSA tks fd vHkh Hkh iwjh 'kfDr ds lkFk ykxw gSA Jhyky 'kqDy ^oS|th* ds }kk fo|ky;h jktuhfr ij fd, x, iz'uksa ds ek/;e ls vk/kqfud lÙkk ds nksuksa vax i{k vkSj foi{k dh lrgh jktuhfr vkSj LokFkhZ usrkvksa dh iksy [kksyrs gSaA ftu usrkvksa us viuh&viuh lqfo/kkuqlkj vius&vius fojks/kh [kM+sdj ds viuh dwVuhfrKrk dks mtkxj fd;k gSA mudh jktuhfrd pkyksa dks ys[kd c[kwch le>rk gSA ^oS|th* us vc fizafliy lkgc ls iwNk] ßvkSj dksbZ fo'ks"k ckr\Þ ßdqN ugh------- ogh [kUuk okyk ekeyk gSA ijlks ntsZ esa dkyk p'ek yxkdj i<+k jgs FksaA eSaus ogha Qhapdj j[k fn;kA yM+dksa dks cgdk jgs FksAa eSaus dgk] yks iq=oj rqEgsa ge ;gh ?klhVdj Qhrk cuk, nsrs gSaAÞ6 fizafliy lkgc dh ckrksa dks lquus ds ckn ^oS|th* us cM+h xaHkhjrk ls dgk&ß,slk u djuk pkfg,A fojks/kh ls Hkh lEekuiwod Z O;ogkj djuk pkfg;sA ns[kksa u izR;sd cM+s usrk dk ,d&,d fojks/kh gSA lHkh us LosPNk ls viuk&viuk fojks/kh idM+ j[kk gSA ;g tura= dk fl)kUr gSA gekjs usrkx.k fdruh 'kkyhurk ls fojksf/k;ksa dks >sy jgs gSaA fojks/khx.k viuh ckr cdrs jgrs gSa vkSj usrkx.k pqipki viuh pky pyrs jgrs gSaA dksbZ fdlh ls izHkkfor ugha gksrkA ;g vkn'kZ fojks/k gSA vkidks Hkh ;gh :[k viukuk pkfg,AÞ7 Lokra«;ksÙkj Hkkjrh; jktuhfr vijkf/k;ksa vkSj ekfQ;kvksa ds f'kdats esa tdM+ pqdk gSA lÙkk ds yksHkh usrkx.k vijkf/k;ksa dks laj{k.k nsus vkSj vko';drk iM+us ij jktuhfrd ykHk ds fy, vijkf/k;ksa dh lgk;rk ysus dk dk;Z izkjaHk dj pqds gSaA bl rF; dk [kqyklk ^cnzh igyoku* vkSj ^jaxukFk* ds chp gq, ckr&phr ls gksrk gS vkSj ^jaxukFk* ds lksp ls vkxs c<+rk gSA tks Vol. 04, Issue – 04

(25)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ikyd&ckyd tSls yksxksa ij fuHkZj gSA ßizR;sd egkiq:"k ds bnZ&fxnZ ikyd&ckydksa dk esyk yxk gqvk gSA iq:"k tc egkiq:"k cu tkrk gS rks og viuh bTtr vius ikyd&ckyd ml bTtr dks Qhapuk 'kq: djrs gSaA dqN fnu ckn og gtkj /kkjkvksa esa QwVdj cgus yxrh gSA og yksdlHkk vkSj fo/kkulHkk dh cglks dks ljkcksj djrh gS] v[kckj vkSj jsfM;ksa mlds NhaVks ls xa/kkus yxrs gSa] iwjk yksdra= mlesa Mwcus mrjkus yxrk gS] var esa og csg;kbZ ds egklkxj esa lek tkrk gSAÞ8 ^jkx njckjh* miU;kl ds izkjaHk esa gh ^jaxukFk* vkSj Vªd Mªkboj ik= ds ek/;e ls Lokra«;ksÙkj Hkkjrh; jktuhfrd O;oLFkk dks dsUnz esa j[kdj ljdkj ds vfLrRo ij gh loky [kM+k fd;k x;k gSA ftlesa Vªd ds [kjkc fx;j dh rqyuk ljdkj ls fd;k x;k gS&ßMªkboj lkgc] rqEgkjk fx;j rks fcYdqy vius ns'k dh gqdwer tSlk gSAÞ ßmls pkgs ftruh ckj VkWi fx;j esa Mkyks] nks xt pyrs gh fQly tkrh gSAÞ9 ;g miU;kl Lokra«;ksÙkj Hkkjr dk thoUr nLrkost gS] tks usg: ds 'kkludky esa fodflr gqvk FkkA ftldk izfrfuf/kRo ^oS|th* djrs gSaA ftlds lkeus yksdra=] ukSdj'kkgh] iqfyl] iz'kklu] dkuwu O;oLFkk] f'k{kk O;oLFkk lHkh ureLrd gSA tks yksdra= esa tgj ?kksyus dk dk;Z dj jgk gSA ^vkneh dk tgj* miU;kl dk izdk'ku 1974 bZ0 esa gqvk FkkA ;g miU;kl jgL;iw.kZ vijk/k dFkk gksus ds lkFk gh ledkyhu jktuhfr ds dbZ jgL;ksa dks Hkh mn~?kkfVr djrk gSA Lokra«;ksÙkj jktuhfrd pquko vijk/k ls tqM+k ;g miU;kl jktuhfr vkSj i=dkfjrk ds etcwr xBtksM+ dks uxj dkjiksjs'ku ds pquko ds ek/;e ls mtkxj djrk gS&ßvc rks dkjiksjs'ku ds pquko ds flQZ rsjg fnu jg x, gSaA 'kksjxqy c<+rk gh tk,xkA lky iwjs 'kgj dks dckM+h cktkj cuk, gq, gSaAÞ10 bl miU;kl ds LFkkuh; usrk ^tloUr* uked ik= ds ek/;e ls pquko vkSj vijk/k ds xBtksM+ dh tks ckuxh izLrqr dh xbZ gSA og csgn etcwr gSA ^tloUr* uxj dkjiksjs'ku pquko dk mEehnokj gSA 'kgj ds vijkf/kd xfrfof/k;kas esa Hkh mldh Hkkxhnkjh jgrh gSA blhfy, Jhyky 'kqDy ^tloUr* ds ckjs esa dgrs gSa&ÞtloUr vius eqgYys dk ,d cnuke vkneh gSA og dbZ ckj dkjiksjs'ku dk pquko yM+ pqdk Fkk vkSj viuh tufiz;rk ds dkj.k ugh] cfYd Mjkus /kedkus dh 'kfDr vkSj vU/kk/kqU/k :i;s ds tksj ls mldh thr gksrh FkhA bl ckj Hkh og bUghsa rkdrksa ds Hkjksls ls pquko ds eSnku esa vk;k FkkAÞ11 ;g miU;kl luluh[kst vkSj mÙkstd jgL; ls Hkjk iM+k gSA tks jktuhfr vkSj i=dkfjrk dk xBtksM+ gSA bl miU;kl dk ik= ^vthrflag* tuØkafr v[kckj ds laiknu dh vkM+ esa CySdesfyax dk dk;Z djrk gSA ftlds fxj¶r esa 'kgj ds jbZl vkSj usrkx.k gS ftuesa ^'kkafrizdk'k* fdlh vKkr efgyk ds }kjk fn, x, tgj ds dkj.k ^vthrflag* dh e`R;q ds i'pkr~ dkjiksjs'ku lHkkxkj esa 'kksd lHkk dk vk;kstu fd;k x;k gSA ftlesa ,d okeiaFkh usrk vius O;k[;ku esa ;g vQlksl tkfgj djrk gS fd og ^vthrflag* dks jktuhfr ds eSnku esa ugha mrkj ik;kA ßvthr flag ds fny esa vkx Fkh] Økafr dh vkxA loZgkjk oxZ ds fgrksa dh j{kk ds fy, og viuh tku dh ckth yxk ldrk FkkA eSa lksprk Fkk ,slk vkneh jktuhfr esa vk tk, rks ns'k dk cgqr gh fgr gksxkAÞ12 blds i'pkr~ nwljk egRoiw.kZ O;k[;ku 'kgj ds izfl) usrk ^'kkafrizdk'k* dk FkkA tks dkjiksjs'ku ds pquko esa iwjh rjg O;Lr Fks]a ysfdu fdlh rjg vk/ks ?k.Vs dk le; fudkydj 'kksdlHkk esa Hkkx ysus vk, FksAa mUgksaus fnoaxr ^vthrflag* vkSj mlds v[kckj tuØkafr ds fy, tks O;k[;ku fn, og gS&ßlkIrkfgd ^tuØkafr* lekt esa QSys gq, Hkz"Vpkj vkSj xanxh dk fuHkhZdrk ls HkaMkQksM+ djrk Fkk vkSj blh dkj.k ^vthrflag* ds gtkjksa 'k=q gks x, FksAa blh flyflys esa mUgksua s ftyk iqfyl vkSj lh0vkbZ0Mh0 dh Hkh fuank dhAÞ13 Lokra«;ksÙkj jktuhfr esa voljoknh vkSj nksgjs pfj= okys usrkvksa dh la[;k c<+rh tk jgh gSA Hkk"k.k ds uke ij ;s vkn'kZ o fl)kUr cksyrs gSa ysfdu pquko thrus ds fy, ;s /ku cy dk iz;ksx [kqydj djrs gSaA bldk mnkgj.k usrk ^tloUr* flag dk ;g dFku gS&ßvktdy rks July – Aug., 2016

(26)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

pquko esa esjk :i;k ikuh dh rjg cg jgk gSA ikap&ikap lkS :i;s dh rks 'kjkc gh jkst [kpZ gks jgh gSAÞ14 bl m)j.k ls Li"V gS fd ekal&eafnjk dk izHkko ge fdlh Hkh pquko esa ns[k ldrs gSaA Lokra«;ksÙkj Hkkjrh; jktuhfr ds vijkf/kdj.k us lEiw.kZ yksdra= dh uhao dks fgykdj j[k fn;k gSA usrkx.k orZeku jktuhfr dks vijkf/kdrRoksa ds cy ij pyk jgs gSaA ftlesa vigj.k] nq"deZ] Hkz"Vkpkj] gR;k vkfn tSls xaHkhj vijk/k ds vkjksi gSaA ysfdu dkuwu ,sls nksf"k;ksa ds lkeus ux.; fl) gksrk gSA vxj la;ksxo'k vijk/kh usrk dkuwu dh fxj¶r esa vk tkrs gaS] rks og vius }kjk fd, x, vijk/k dks fojksf/k;ksa dh pky crkus ls ihNs ugh gVrs gSaA tSlk fd miU;kl dk ik= usrk 'kkafrizdk'k djrk gSA tks ^vthrflag* dh gR;k ds tqeZ esa lh0vkbZ0Mh-0 }kjk idM+k x;k gSA ftlus ikoZrh efgyk vkJe ds ysMh lqifjVsM a saV ^oh.kk xgykSr* ls ysMht pIiysa vkSj cqdsZ eaxk,a gaS] vkSj mls igudj ^vthrflag* dh gR;k djus ds fy, vLirky tk igqaprs gSa rFkk tgj nsdj ^vthrflag* dh gR;k Hkh dj nsrs gSaA lh0vkbZ0Mh0 }kjk idM+s tkus ij usrk 'kkafrizdk'k ^oh.kk xgykSr* dks vius nksLr dh csVh crkus rd ls ugh pqdrs gSa&ßmls ijs'kku er dhft,A og gekjs ,d nksLr dh yM+dh gSA vkt gh fnYyh ls vkbZ gSAÞ15 fQj fp[krs gq, 'kkafrizdk'k cksys ßbl oDr vki gekjs fojksf/k;ksa ls feydj gesa tyhy dj jgsa gSaA ij ;kn jf[k, dkuwu lcds fy, cjkcj gSAÞ16 vijkf/kd izof` Ùk;ksa esa fyIr usrkx.k idM+s tkus ij bl izdkj ds oDrO; nsrs gq, orZeku esa fey tkrs gSaA ;g miU;kl jktuhfr esa O;kIr nks"k vkSj jktfufrKksa ds vijkf/kd pfj= dks n'kkZrk gSA ^igyk iM+ko* 1987 bZ0 esa izdkf'kr ;g miU;kl fcykliqj etnwjksa ij dsfa nzr gSA bl miU;kl dk dFkkQyd ^lRrs mQZ ^larks"kdqekj* uked ik= ds dFkkud ds ek/;e ls vkxs c<+rk gS ftlesa eSa 'kSyh dk iz;ksx fd;k x;k gSA ^lRrs* ,d LoIu'khy LoHkko dk f'kf{kr etnwj gSA tks dkuwu dh i<+kbZ Hkh dj jgk gSA og ^ijekRek th dh curh gqbZ pkSFkh fcfYMax dh eqa'khxhjh djrk gSA mlh le; ^usrk* uked etnwj ik= dh e`R;q gks tkrh gSA etnwjksa dh LokLF; laca/kh leL;kvksa dks n`f"V esa j[krs gq, ^lRrs* ^mÙkj izns'k nSfud etnwj la?k* uked laLFkk dk xBu djrk gSA ftlds inkf/kdkfj;ksa esa ^lRrs* ^ijekRek th* vkSj ^yky ckcw* tSls LokFkhZ usrkvksa dks lfEefyr djrs gSaA ysfdu ^ijekRek th* ^izsecYyHk* tSls etnwj fgr esa lefiZr odkyr is'ksoj ;qok usrk dks dwM+s dk <sj vkSj x/ks ls T;knk dqN u le>rs gq, gekjh O;oLFkk dks dkslrs gSaA ßvc ljdkj uke dh dksbZ pht ugha jghA vaxzst ,d dwM+s dk <sj NksM+ x, FksA ukSdj'kkghA mlh dh lM+k¡/k esa geyksx lk¡l ys jgs gSaA gkyr cM+h [kjkc gS x/ks tysch [kk jgs gSaAÞ17 Lokra«;ksÙkj jktuhfr esa voljoknh usrkvksa dk gh cksyckyk jgk gSA ,sls voljoknh usrkvksa ds :i esa Bsdsnkj mQZ baftfu;j lkgc vkSj ^lathouh* HkkbZ uked ik= gSaA tks 'kklu ra= dks canwd dh uksd ij j[kdj cgqer] /ku vkSj 'kfDr ds lgkjs izkIr djrs gSaA ^lathouh HkkbZ* lRrk/kkjh ikVhZ ls fo/kk;d fu;qDr gq, gSaA tks iPphl lky rd [kw[a kkj ekfQ;k fxjksg ds lezkV jg pqds gSaA ßlathouh HkkbZ* viuh fxjksgcanh dh jtr t;arh euk pqds FksAa jkt/kkuh esa fo/kk;d ds :i esa muds izdV gksus ds igys ge yksx nwjorhZ ftys ds bl ekfQ;k lezkV dh xkSjoxkFkk lquk djrs FksAÞ18 jktuhfr ds pquko izpkj esa cgqr lkjs oknksa vkSj vkn'kksZa ds gksrs gq, Hkh gj jktuhfrd ikVhZ;ka vius fojksf/k;ksa dks ihNs /kdsy dj pquko ftruk pkgrh gSaA cgqr lh jktuhfrd ikVhZ;ka vius bl vukpkj dk;Z esa dke;kc Hkh gks tkrh gSaA bl fØ;k'khyrk dk mi;ksx flQZ viuh LokFkZ iwfrZ ds fy, fd;k tkrk gSA ßpquko esa izpkj ds lkFk&lkFk vukpkj dh tks xgjk;h vkSj ÅapkbZ Fkh] mlds fdLls ge dbZ fnuksa ls lqurs vk jgs FksAa lRrk ikVhZ ds mEehnokj dks] ftls gj gkyr esa ftruk FkkAÞ19 vkt izR;sd jktuhfrd ikVhZ;ka fxjksgcan gks pqdh gSaA vkSj ;g fxjksg vius eu ilan jktuhfrKksa dks Åaps&Åaps inks ij cSBkrh gSaA pquko izpkj ds nkSjku ;g fxjksg cjkcj ekjihV Vol. 04, Issue – 04

(27)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

djrh jgrh gSA jktuhfrd ikVhZ;ka Hkh BjkZ vkSj cdjs ds ne ij ,sls fxjksg canks dks ikyrh jgrh gSaA ftlds dsUnz esa csjkstxkj ;qok jgrs gSaA ^yky ckcw* Hkh ^mÙkj izns'k nSfud etnwj la?k* ds inkf/kdkfj;ksa esa fo/kk;d ^lathouh* dks fu;qDr djus dh lykg ^lRrs* dks nsrs gSaA ^larks"k dqekj* ,sls gh Hkz"V jktuhfrKksa ds fxjksg esa Qalk gSA ftldk nq"ifj.kke ;g gksrk gS fd ^mÙkj izn's k nSfud etnwj la?k* VwV tkrk gSA ,d fnu JhokLro dk vkneh vkdj ^larks"k dqekj* ls dgrk gS fd&ßbu bdUuh&nqcUuhokyh ;wfu;uksa ls flQZ rqEgkjs tSls Vqdkph usrkvksa dk Hkyk pkgs gks tk,] etnwjksa dk Hkyk ugha gksuk gSA fuekZ.k&fuxe dh ;wfu;u esa gh rqe yksxkas dks fey tkuk pkfg,AÞ20 jktuhfr esa ,sls vijk/khdj.k dk cksyk&ckyk dksbZ ubZ ?kVuk ugha gSA bl rjg ds nwf"kr okrkoj.k esa ^larks"kdqekj* gkj tkrk gS vkSj ^nSfud etnwj la?k* dks JhokLro ds ;wfu;u esa ^lfEefyr dj ysrk gSA vkt lewps ns'k esa lRrk dh jktuhfr dk lapkyu ,sls gh gks jgk gSA fclzkeiqj dk lar* bl miU;kl dk izdk'ku 1998 bZ0 esa gqvk FkkA Hkwnku vkanksyu dh i`"BHkwfe esa fy[kk x;k ;g miU;kl] Lokra«;ksÙkj Hkkjr esa lRrk ds yksdrkaf=d =klnh dh lw{e iM+rky djrk gSA ;g miU;kl dq¡oj t;Urhizlkn flag dh vUrdZFkk ds :i esa ,d HkwriwoZ tehankj vkSj jktuhfrK dh egRodka{kk] vkReNy] dq.Bk] vr`fIr vkSj jktHkou dh fcykflrk esa my>h ftanxh dh irZ nj irZ [kksyrh egkxkFkk gSA ßbl lky jktHkou ds [kpZ esa dbZ yk[k :i;s dh c<+ksÙkjh gksus tk jgh FkhAÞ21 jktHkou dh ,slh oSHkork ij Jhyky 'kqDy th dk ;g O;aX; gSA vkt Hkh Hkkjr esa cgqla[;d yksx ewyHkwr nSfud vko';drkvksa ls oafpr gS] ysfdu jktuhfrKksa dh fcykflrk esa dgh dksbZ deh utj ugh vkrh gSA jktHkou dh oSHkork esa Mwcs jgus okys jkT;iky ^dq¡oj t;Urizlkn flag* ds ikl yksxksa dh leL;kvksa dks lquus dk oDr ugha gksrk gS] ysfdu vk/;kfRed thou thus dh vkM+ esa og izfr"Bk ikus ds fy, fclzkeiqj tkrs gSaA os vius in ds vge esa nEHkh gks x;s gSaA ßokLro esa mUgksaus Lora=rk ds ckn ds vius fdlh iwoZorhZ jkT;iky ds vfLrRo dks igpkuk gh ughaAÞ22 Lokra«;ksÙkj iwoZ ljdkj us iSarkyhl lky dh mez esa gh ^dq¡oj t;Urhizlkn flag* dks izns'k dk ,MoksdsV tujy fu;qDr dj fn;k FkkA ;g foi{k dks vius ikys esa ysus dh fczfV'k ljdkj dh ,d pky FkhA jktuhfr esa ;g pyu rHkh ls pyh vk jgh gS&ß'kk;n] rHkh ;k 'kk;n foi{kh ifjokjksa esa de ls de ,d egRoiw.kZ O;fDr dks viuh ikVhZ esa jksds jgus dh uhfr ls] ,d fpjaru fonzksgh rvYyqdsnkj ds bl HkkbZ dks fczfV'k ljdkj us ,MoksdsV cuk fn;kAÞ23 fczfV'k ljdkj }kjk viuk;h tkus okyh bl jktuhfr dks Lokra«;ksÙkj i'pkr~ yksdrkaf=d jktuhfrKksa us viuk;kA jktuhfr esa bl izdkj dk [ksy lkekU; cu x;kA in izkfIr dh ykylk us i{k&foi{k ds bl Hkko dk vfrØe.k djrh jgh gSA lRrk dks lqjf{kr j[kus ds fy, jktuhfrK vius pkjksa vksj vfHktkr oxZ ds pky&pyu dh dFkk izLrqr djrk gSA u;s jktuhfrK iqjkus tekus dh rjg pank bdV~Bk djus ugh fudy iM+rs gSaA cfYd cM+s&cM+s m|ksxifr;ksa dk izLrko jktuhfrKksa ds ikl [kqn vkrk gS&ßos vpkud FkSfy;k¡ olwyus dh jktuhfr ds ckotwn] FkSfy'kkgh dk foLrkj gksus ij Hkh] fujFkZd gksrs tk jgs gSaA mudh txg pqLr iks'kkd iguus okys u;s izca/k fo'ks"kK vk x;s gSaA os cEcbZ dydÙkk ds lsBksa rd gh pquko pans dks lhfer ugha j[krs] os fons'kh okf.kT;&O;kikj esa ywV dh laHkkoukvksa dk vuqla/kku dj jgs gSaA os LekVZ gSaA os ikVhZ dks vkSj [kqn vius dks ljlCt dj jgs gSaA /kzqo izns'kksa vkSj jsfxLrkuksa rd ls iSlk fupksM+us dh u;h izkfof/kdh dk os vkfo"dkj dj jgs gSaA ,d&,d nkWo esa djksM+ksa MkWyj cVksjdj os jktuhfr dks ,d vR;k;qfud vkSj [krjukd gfFk;kj cuk pqds gSaAÞ24 izR;sd jktuhfrd ikVhZ esa ;qok dk;Zdrkvksa dk viuk ,d laxBu gksrk gSA fdUrq ikVhZ ds ofj"B dk;ZdrkZ ;qok laxBu ds gkFkks esa ikVh dk nkf;Ro lkSaiuk ugh pkgrs gSaA vkSj vius gh rtqcZs dh jktuhfr djrs gSaA ftlls fodkl ds u;s&u;s voljksa dks vkRelkr~ djus dh ekufldrk dk foLrkj ugh gks ikrk gSA Jhyky 'kqDy ,sls jktuhfrKksa dh ekufldrk dk mYys[k bl miU;kl esa djrs gS&ßegklfpo vLlh lky ds FksAa igys ns'k ds foÙkea=h jg pqds July – Aug., 2016

(28)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

FksAa fdlh Hkz"Vkpkj dkaM ls mudk uke xyr <ax ls tqM+ x;k Fkk] blfy, mUgksaus bLrhQk ns fn;k Fkk vkSj mlds rqjUr ckn ikVhZ ds egklfpo cu x, FksA vc vQokg Fkh fd os nqckjk eaf=eaMy esa 'kkfey gksdj j{kkea=h cuus okys gSaA ikVhZ ds dkjksckj esa mUgsa iz/kkuea=h ds ckn lcls T;knk rkdroj pht ekuk tkrk FkkAÞ25 Jhyky 'kqDy mi;qZDr oDrO;ksa ls ;g lkfcr dj pqdk gS fd fodkl lac/a kh uhfr;ksa ds fu/kkZj.k esa cqtqxZ jktuhfrK o"kksZa ls ,d gh] dsUnz fcUnq ij Bgjs gaS ysfdu ;qodksa ls fodkl laca/kh lykg ysuk csgrj ugh le>rs gSa rFkk ejrs ne rd nqljs ds vfLrRo dks Lohdkj djus ds fy, rS;kj ugh gSaA ^jkx fojkx* bl miU;kl esa ,d jktuhfrK vkSj vke vkneh dks fey jgs esfMdy lqfo/kkvksa ds ;FkkFkZ ds izfr ladsr fd;k x;k gSA bl miU;kl dk ik= ^'kadjyky* mPp esfMdy f'k{kk izkIr MkDVj gSA tks fons'kh fpfdRlk i)fr ds ckjs esa dgrk gS&ßekuk fd gkVZ ltZjh jbZlksa dh cikSrh ugha] ij T;knkrj ftudh gkVZ ltZjh gksrh gS os dkSu yksx gSa \ izk;% mPpoxZ ds ;k e/;oxZ ds vkSj ;g yk[kksa :i;s dk [ksy gSA vkSj ftu usrkvksa dks ltZjh ds fy, vesfjdk ;k ;wjksi Hkstk tkrk gS mu ij gksus okys dqy [kpZ dk rks dksbZ fglkc gh ughaAÞ26 ^'kadjyky* ds bl dFku ls Li"V gS fd gekjs jktuhfrK dsoy turk ds fgr dh Hkk"k.k gh nsrs gSa] rFkk lq[k&lqfo/kkvksa dk ykHk og Lo;a mBkrs gaSA ^edku* bl miU;kl esa ;g Li"V fd;k x;k gS] fd jktuhfrK yksx vke turk ds fgr o dY;k.k dh ckrsa rks cM+h&cM+h djrs gSaA ysfdu lRrk dk ykHk mBkdj lqfo/kkvksa dk Hkksx Lo;a djrs gS&ßusrk dk yM+dk tuojh ds igys g¶rs esa vesfjdk tk jgk gS vkSj mlds igys fnlEcj ds vkf[kjh g¶rs esa mldh 'kknh gks jgh gS] usrk dh yM+dh dks esfMdy dkyst esa izo's k ugha feyk Fkk] ij gkbZdksVZ esa ,d ;kfpdk nk;j djds mlus lkr vU; mEehnokjksa ds izos'k ij jksd yxok nh gSAÞ27 bl rjg ^edku* miU;kl esa usrk ^iqRru ckcw* ikVhZ ds lRrk dk iwjk dk iwjk ykHk mBkrs gSaA ftldk orZeku jktuhfr esa cksyckyk gSA turk ds fgr esa dk;Zokgh djus okys usrkvksa dh tks Hkjekj gSA og ,sls usrkvksa ds lkjs iz;kl voljoknh gSaA Jhyky 'kqDy ds miU;klksa esa Lokra«;ksÙkj jktuhfrd ifjos'k ls ysdj orZeku rd ds jktuhfrd ifjfLFkfr;ksa dk thoUr LdSu fjikVZ izLrqr gqvk gSA  1234567891011121314-

lanHkZ lwph& lwuh ?kkVh dk lwjt&Jhyky 'kqDy] i`0 85 ogh] i`0 86 jkx njckjh] ogh i`0 35 ogh] i`0 31&32 ogh] i`0 269 ogh] i`0 39&40 ogh] i`0 40 ogh] i`0 162 ogh] i`0 8 vkneh dk tgj] ogh i`0 22 ogh] i`0 83 ogh] i`0 99 ogh] i`0 99 ogh] i`0 105

Vol. 04, Issue – 04

15161718192021222324252627-

(29)

ogh] i`0 131 ogh] i`0 131 igyk iM+ko] i`0 68 ogh] i`0 119 ogh] i`0 228 ogh] i`0 218 fclzkeiqj dk lar] Jhyky 'kqDy] i`0 10 ogh] i`0 14 ogh] i`0 61 ogh] i`0 86 ogh] 191 jkx fojkx] Jhyky 'kqDy] i`0 14 edku] Jhyky 'kqDy] i`0 92

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ऄजनबी ज़मीन पर जद्दोजहद करता मनुष्य डॉ. झाके रा ससद्दीकी ऍफ़.डी. अर्टसस-कोमसस-सायंस कॉलेज, जमालपुर, ऄहमदाबाद – 01 सिस्थापन के ऄनेक कारण होते हैं---जैसे अर्थथक, राजनीसतक, सास्कृ सतक, धार्थमक, औद्योसगक सिकास अदद।सिस्थापन के कारण कइ बार लोग जबररया फें के भी जाते हैं, और जस के तस पररिेश और दशा में ऄपने मन को स्थासयत्ि देने की कोसशष में लगे रहते हैं। प्रिासी और सिस्थापन दोनों परस्परािलंबी दियाएँ और सस्थसतयाँ है। प्रिासी ऄपनी महत्िाकांक्षा के कारण सहज़रत करते है तो सिस्थापन में सस्थसतयाँ कारणभूत होती है। पर सिस्थापन ही िह सस्थसत है सजसके कारण प्रिासी ऄसस्तत्ि मे अते है। (प्रो.रं जना ऄरगडे) ऄंग्रेजी में हम सजसे कहते हैं माआग्रेशन या सडसप्लेसमेंट, िही है सिस्थापन। सिस्थापन का सिस्तार कहाँ से कहाँ तक है, तो आस प्रश्न का ईत्तर यही होगा—ऄपने घर-गाँि से जबररया फें के जाने एिं सांस्कृ सतक चौपाल का इ-चौपाल में बदलने(ईमा िाजपेयी-2007) से लेकर बाजारिाद के फलस्िरुप सिस्थापन देखा जा सकता है। एक जगह, स्थान, ददशा, गाँि-नगर, घर से दकसी-न-दकसी मजबूरन सस्थसत के कारण फें क ददया जाना। स्थासपत जगह से उखाऺड़ कर दकसी भी दशा या ऄिस्था में डाला जाना है सिस्थापन। ऄपने मूल से टूटकर, सबखर जाने की ऄिदशा, ईदा—कहीं दूर नहीं है---ऄपने ही आदस-सगदस का माहौल, गुजरात का गोधराकांड़ तो चलसचत्र की भाँसत अँखों से ओझल ही नहीं होता।ऄहमदाबाद की करूण, दयनीय, त्रस्त, ज्िलंत अग की लपटें, जो मूल की जडों से छू टने या उखड़ ने को तैयार नहीं है। आसी सस्थसत से जबरन कोइ सिसचत्र दशा ईपसस्थत होती है, जाने-ऄनजाने सजस जगह, पररिेश को हम प्राप्त होते है, िह है प्रिासी ऄिस्था। आच्छा से तो कभी फें के जाने पर प्रिासी बनना पड़ता है। सिस्थासपतों की शरणाथी सस्थसत भी है तो प्रिासी। पीड़ा कचोटती है, टीस ईठती है तब शब्द प्रिाह बनकर ईमड़ता है, िह है प्रिासी सासहत्य। आसी अलोक में मैंने गद्य की सिधाओं में प्रिासी और सिस्थापन की परस्परता तथा सभन्नता को जांचने का ईपिम दकया है। सहजता से बनी जरटलता को रामदरशसमश्र के ‘दूसरा घर’ में देख पाते हैं। स्िदेश के ही प्रिास में जीिन बीता रहे लोग जो एक स्तर पर भीषण गरीबी से जूझ रहे लोगों की मार्थमक कथा है। दूसरे स्तर पर ऄपने ही देश के दूसरे सहस्से में बस जाने िाले लोगों को सिदेशी मानने की प्रिृ सत को ईजागर करता है। आसी ज्िलंत समस्या को यहाँ प्रस्तुत दकया गया है। हमारी क्षेत्रीय एिं घटकिादी राजनीसत ने सनरं तर ऐसी समस्याओं को ईकसाने का, ऄसधक जरटल बनाने का, ऄंधी गली में ला पटकने का काम दकया है जहाँ से कोइ शुरुअत संभि नहीं है। गुजरातके ऄहमदाबाद जैसे बडेऺ नगरमें बहुसंख्या में पूिी ईत्तर प्रदेश के लोग अ बसे है। िे ऄपने घर, गाँि, खेत-खसलहान छोड़ आस ओर अये होंगे। शोषण और गरीबी की मार से प्रतासड़त रोज़गार के सलये ऄपने घरों से बाहर सनकलते हैं। िे ईन्हीं क्षेत्रों में जाते है जहाँ ईन्हें न के िल रोजगार समलने की ईम्मीद होती है बसकक ऄपने लोगों के अश्रय का ऄनुमान होता है। ऄपने घर से बाहर जाकर जो दूसरा घर ईन लोगों ने बनाया है ईसकी सस्थसत देसखये ---- “चाली के एक-एक कमरे में छह-छह, सात-सात अदमी रहते हैं।छोटी-छोटी बातों को लेकर तू-तू मैं-मैं हो जाती

July – Aug., 2016

(30)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

है, दफर भी एक अत्मीयता की गंध िातािरण में तैरती है.....” परं तु यह दूसरा घर ईसे बेघर ही बनाये रखता है, क्योंदक घर लौटने पर जब ऄपना ही रक्त जैसे ईन्हे पहचानने से आंकार कर देता है, ----“अज पररिार की बहुत याद अ रही है।दो साल के मास्टर दीपु।जब सपछली बार घर गया था तो घर के बाहर समल गये थे-नंग धड़ंग, धूल में सलपटे हुए, साल भर बाद घर गया था, पहचाना भी नहीं।मैं ईसके पास जाकर खड़ा हो गया था, िह मुझे ऄजनबी समझकर सिस्मय की द्रसि से देखता रहा। दकसीने कहा दीपू है।मैंने ईसे गोदी में ईठाया तो िह रो पड़ा।”बेघर होने का बोध आस ईपन्यास का कें द्रीय बोध है। जहां एक बाप ऄपनी ही संतान के भसिष्य के सलये संघषस करता है, ितसमान की पेट पूर्थत हेतू बेबस होकर संतान को जान की भांसत मुट्ठी में समेटकर मीलों दूर प्रिासी बन जाता है, घर से सिस्थासपत होकर। आससे ऄसधक मनुष्य़ की सिडंबना क्या हो सकती है ? बड़े-बड़े नगरों में ऐसे छोटे-छोटे द्वीप समल जाते है, जहाँ िे ऄपनी छोटी सीसेंस्कृ सतक दुसनया सनर्थमत कर स्ियं को मूल से जोड़े रखते है। स्ियं को मूल से जोड़े रखना अदमी की सबसे बड़ी कमजोरी है। िह ऄपने मूल में ऄपने सनिासण की ककपना को फलीभूत मानने के सलये सि​िश होता है। अर्थथक रुप से सिपन्न लोगों में ऄपने मूल की ओर लोटने की आच्छा बलिती होती है। आस प्रकार ‘दूसरा घर’ ऄपनी सहजता में हमारी जरटल दुसनया की तस्िीर है।चाहे िह कला द्रसि से सनर्थमत प्रसत संसार न लगता हो पर आस बारे में दो राय नहीं दक िह हमारी ही दुसनया है। समय के ज्िलंत प्रश्नो का, मानिीय संस्कारों से जुडी बहुत सशक्त कथा को लेकर अया चंद्रकांता का ईपन्यास है ‘कथा सतीसर’ जो कश्मीर के पररपार्श्स में अतंकिाद से प्रभासित लोगों की व्यथा- कथा को, कश्मीरी पंसडतो के बेघर होने की त्रासदी को हमारे सामने रखता है। आसमें कश्मीर के घायल और रक्त रं सजत आसतहास के ददस को पूरे अिेग और आमानदारी से ऄंदकत दकया है और िह लहू के साथ रगों में बहने लगा है, सजससे गुजरते हुए सिस्थापन की त्रासदी कचोटे सबना नहीं रह पाती। लेसखका कश्मीर के जन - जीिन के सलये प्रसतबद्ध है, अतंक से जजसर आस भूसम से जुड़े लोगों की कथा ने ईसे ईद्वेसलत दकया है। आसमें मानिीय यंत्रणा, मनुष्य के मूलभूत प्रश्नों और ज़रूरतों से जुऺडी व्यथा सािसभौसमक तथा सािसकासलक है। जो समय का साक्ष्य होते हुए सािसकासलक है। ईपन्यास का प्रारं भ ही पौरासणक कथा से होता है----यों तो कइ हजार िषस पूिस मुसन बुहदर्श् ने कश्मीर के प्रथम राजा गोनंद को संस्कृ त श्लोंको में सतीसर गाथा सिस्तार से सुनाइ थी। प्रलय के बाद चोतरफ जल-ही-जल था, सती ईस जल सृसि में नौका बनी, सिष्णु भगिान ने मत्स्य का रुप धारण दकया औऱ नौका खींचकर लाये, ईसे कश्मीर की चोटी पर बाँध ददया, सती ने भूसम का रुप ले सलया। आसी अधारपर कश्मीरिादी में, सतीसर के रुप को प्राचीन ऄसस्तत्ि का हिाला ददया। कश्मीर की िादी से ब्राह्मण पंसडतो और हहदु पररिारो को सनष्काससत कर ददया गया। ऄकपसंख्यक पंसडतो को ऄपने ही देश में सजहादी अतंकिाददयो के कारण जीना ऄसंभि हो गया। िास्तिमें हहदु पंसडतों का द्रसिकोण ईदार और समन्ियिादी रहा है। रचनाकारा कहती है—“िह बौद्ध धमस, हहदु धमस, सूफी और ऊसष संप्रदायों के समले-जुले प्रभािों से बनी हमारी अचार संसहता और ऄसस्मता है ।”अगे िे कहती है---“मुसलमान शासकों के समय, गैर मुसलमानों पर जो कयामते बरपा हुइ, िे शासकों द्वारा हुइ थीं, ईसमें जनता ने साथ नहीं ददया, पर आस बार भाइ ही दूसरे भाइ का दुश्मन हो गया।”आस धृणा और नफरत के िातािरण में ब्राह्मण पंसडत ऄपने अपको ऄसुरसक्षत पाते हैं,

Vol. 04, Issue – 04

(31)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

लोखों की तादाद में शरणाथी कै म्प में जानिरों की तरह जी रहे हैं, ईनकी आस दूदश स ा का पररणाम हमारी गलत राजनीसत और बेसमझ राजनीसतज्ञो के जूठे कारनामें है। देश सिभाजन, रक्तपात, ऄपहरण, अगजनी, बलात्कार, ऄसंख्य स्त्री-पुरुषों-बच्चों का जबरन धमसपररितसन अदद घटनाओं को साथ लेकर अया। ज़बरदस्ती करके भारत से मुसलमानों को पादकस्तान और िहाँ से हहदुओं को भारत धके ला जाता था। सस्त्रयों पर ऄत्याचार, अतंक के पररणाम स्िरुप अत्महत्या और हत्याकांड की सीमा नहीं रही। शरणार्थथयों की सनहायत अिश्यक चीजें—रोटी, कपड़ा और मकान की भी पूर्थत नहीं हो पाती। पररिार सबखर गया है, दफरभी एक अस है दक जड़ जुड़ने पर सब कु छ समल जायेगा। फें के गये लोग कराह कर ऄपनी समट्टी की चाह रखते हैं। आस तरह ‘कथा सतीसर’ न के िल पंसडतों ब्राह्मणों या हहदुओ के सिस्थापन की पीड़ा है, ऄसपतु ईन तमाम जीि मात्र की व्यथा है जो ऄपनी जमीं से जुदा दकये गये हैं। एक आंसानी दस्तािेज की अत्मकथा के रुप में शब्दांदकत ‘हजदा मुहािरे ’ नाससरा शमास ने ऄंग्रेजों के सिरोध में हुए संघषस से, पररणामस्िरुप ऄंग्रेज हहदु-मुसलमान एकता को समज गये थे, आसी शसक्त को तोड़ने के सलये ’बांटो और राज करो ‘की नीसत ऄपनाइ और सफल भी हुए, भारत का बंटिारा जो अज भी दो देशों के बीच प्रश्न बनकर खडाऺ है। शायद भारत-पाक रचनाकारों के सलये आससे बढ़कर सदी की कोइ त्रासदी नहीं थीं। “ससयासती नेताओं की व्यसक्तगत अकांक्षाओं और नफ़े -नुकसान के हाथों ऄंजाम, गुनाह ससफस ईनके जीिन तक सीसमत नहीं रहता, बसकक पूरी कौम सहती, सारा मुकक झेलता और नइ अनेिाली नस्लें भी अरोपों में फं सी सददयों तक तड़पती है। एक ऄमूतस कसैलापन ईनकी सोच का सहस्सा बन आंसानी ररश्तों पर ज़हर बनकर बरसता है।“(भूसमका—हजदा मुहािरे ) आसी ज़हररलेपन को प्रतीकात्मक रुप से लाल-मुसनयाओं द्वारा प्रस्तुत दकया है, जो एक संबल मात्र है। िास्ति में ईसे खो गइ धरती की गंध की तलाश है। सनज़ाम फ़ै जाबाद से लालमुसनयाओं को लेकर पादकस्तान चले अये। ईन्होंने सोचा दक आन पररदों का चहचहाट से करांची शहर को भर देंगे। ये के िल कं गनी ही खाती थीं, कं गनी ढू ंढ़ने पर नहीं समलती। भूखी-प्यासे ये पररदे और कु छ नहीं छू ती थी, ऄरे ! ईसकी और देखती तक नहीं थी चाहे सोने-सा दसलया, चािल, अटे की गोसलयां डाल दी जाये। भूखी गाना गाती, और झुले भी झुलती। असखर बाज़ार से कं गनी ढू ंढ कर लायी गयी।तब ही ईसकी भूख शांत हुइ। दफर तो सनज़ाम भी ऄपनी जन्मभूसम भारत की याद में मरने लगता है। ईसकी भूख-प्यास भी ईन चीजों के सलये जाग ईठी जो बचपन में ऄपने गाँि में खाइ थी, काकी की गोद, माँ-बाबा, दोस्त-यार, एक अग आश्क की जो ईसे हरदम जलाये रखती थी। देसखये-----“यह तजुबास दकतना तकलीफ़देह होता है दक जहाँ अप पैदा हुए हों, सजस जमीन को अप ऄपना ितन समझें, ईसे बाकी लोग अपका गलत कब्जाऺ बताएं। कदम-कदम पर यह ऄहसास ददलाएं दक तुम यहां के नहीं बाहर के हो। हहदुस्तान के गाँि से सनकलकर अये हो, तुम्हारी पहचान एक पनाहगीर की है।“ आस प्रकार ऄपनी जमीन से ईखड़ा पौधा दूसरी जमीन में जड़ें नहीं पकड़ पाता है, तो आंसान तो एक संिेदनशील जीिन है िह कै से ऄपनी पुश्तों का ऄतीत सबसरा कर एक कोरे कागज़ जैसा जीिन अरं भ कर सकता है ? आस प्रकार चहकनेिाली सचसडयाओं के माध्यम से मानि पीड़ा को ईजागर दकया है।

July – Aug., 2016

(32)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

गुजरात की पृिभूसम में के तन राठोड़ द्वारा सलसखत-मंसचत गुजराती नाटक ‘सहज़रत’ में भूख के कारण भटकते, मारे -मारे दफरते लोगों की समस्या का सचत्रांकन है। माँ बेटे से कहती है— ‘भूख मारकर जीना ससख ले’। कमाआ करके पेट भरने के सलये पैदल-पैदल गाँि-गाँि पलायन करते लोगों की कथा है। ईसकी समस्याओं और समाधान की बात को सिस्तार से देखेंगे। आस नाटक में सजसक ने, तनाि चाहे अर्थथक, सामासजक, िणसगत, सांप्रदासयक हो पर भुगतना, भागना और सहज़रत तो सनम्न िगस और िणस के सहस्से में अती है। समाज में कइ ऐसी जासत-प्रजासतयां है, जो भ्रमण करके पेट पूर्थत करती है। जासत-पासत, उंच-नीच के भेद के कारण सिस्थापन भी करना पड़ता है।दसक्षण गुजरात के पररपार्श्स में, अंचसलक बोली में रचा गया यह नाटक एक संदश े देता है। सनम्न िगस का, िास (शुद्रजासत के सनिास का स्थान) में रहनेिाला रामजी शहर में जाकर पढ़सलखकरगांि में शटस-पैंट पहनकर लौटता है, तब ईसी गांि के दरबार(ऱाजपूत), पटेल, ब्राह्मण लोग बदले रामजी को देख नहीं सकते। मार-पीट करके पैंट-शटस ईतारने के सलया कहते है। पर रामजी तो मारनेिालो पर मुकदमा कर देता है। िास के लोग ईसे समजाते हैं पर िह टस से मस नहीं होता। रामजी की समज और बदलाि आन सिणों को रास नहीं अती। दरबार की बेटी संतोक और रामजी बचपन में साथ-साथ पढ़े थे, रामजी के िासपस अने पर िह ईसे समलती है, िास में जाती है, पीटे जाने पर रामजी को बचाती है, ये सब ईसके सपता भाइ अदद को पसंद नहीं अता, पर िह तो ऄपने सपता से कहती है----“हुं तो िास मां रहीश, एना कु िे पाणी भरीश, ऄने हेल रामला ने घेर ईतारीश, तमे मने मारी नांखिी होय तो मारी नांखो.” आस प्रकार िह जान की बाजी लगाकर जीिन जोड़ती है। आसी घटना के पररणामस्िरुप पूरे िास के लोगों को सतरस्कार की भट्टी में न झोंककर रामजी और संतोक ईस सबको भागने के सलये कहते हैं। क्योंदक दरबार, पटेल सब रामजी को खत्म करने हेतु अते हैं, रामजी को काट ददया जाता है। बच जाती है संतोक पर िह ऄपनी सास कांतु के साथ चली जाती है, तथा ऄपनी भांजी को शहर ले जाकर पढ़ाती है। सहज़रत होती है पर उंच-नीच, नासमजी के कारण। आससे दो बातें स्पि होती है, मनुष्य मात्र समान है, सशक्षा से जीिन ईन्नत होता है। स्त्री भी ऄपने ऄसधकार की हकदार है। प्रिासी सासहत्य ईसे कहते है जो भारत से बाहर ऄथासत सिदेशों मे रहकर सासहत्यकारों द्वारा रचा जाता है। ये िे लोग हैं जो भारत से दकसी-न-दकसी प्रकार ऄनेक तराह से समृद्ध होने के सलये, या तो ऄपनी आच्छा से अर्थथक पररसस्थसत को सुधारने और ऄपना भसिष्य सुरसक्षत करने के आरादे से सिर्श् के कोने-कोने में जाकर बसे हैं। अज सस्थसत यह है दक शायद ही कोआ ऐसा देश होगा जहाँ कोआ भारतीय न हो। भारतीय जहाँ भी रहता है ऄपने देश, ऄपनी संस्कृ सत को नहीं छोड़ पाता, न ही भूल पाता है। मैं ऄपनी अँखों से सनहारकर अ रही हूँ---हसगापोर में सलटल आंसडया बना हुअ है, दसक्षण भारत के तसमष् जन समुह ने व्यापार, खानपान, प्रिासी स्थानों पर ऄपना साम्राज्य जमाया हुअ है, यहाँ तक दक हहदी माध्यम का स्कु ल भी है, जहाँ हहदी में सशक्षा दी जाती है। ये है भारतीयों की सिशेषता। कमल दकशोर जी का कहना है- '' प्रिासी सासहत्य सहन्दी का सासहत्य है सजसका रं ग-रूप, ईसकी चेतना और संिद े ना भारत के सहन्दी पाठकों के सलये नइ िस्तु है, एक नये भाि-बोध का सासहत्य है,

Vol. 04, Issue – 04

(33)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

एक नइ व्याकु लता और बेचन ै ी का सासहत्य है जो सहन्दी सासहत्य को ऄपनी मौसलकता एिं नये सासहत्य संसार से समृध्द करता है। आस प्रिासी सासहत्य की बुसनयाद भारत-प्रेम तथा स्िदेश-परदेश के द्वन्द्व पर रटकी है।'' सासहत्य तो एक माध्यम है ऄपने सिचारों को ऄसभव्यक्त करने का, समाज में एकदूसरे के साथ जुड़ने का शंकाओं से सनकलकर समाधान पाने के रास्तों पर बढ़ने का । प्रिासी सासहत्य की बात करते हैं तो सिसिध देशों का ऄपना कहा जानेिाला सासहत्य है, जैसे--ऄमररका, कनाडाऺ, मैसक्सको, क्यूबा, नेपाल, पादकस्तान, बांगलादेश, भूटान, श्रीलंका एिं म्यानमार अदद। भारत के सगरसमरटया मज़दूर बनकर जानेिाले देशों में रचा हहदी सासहत्य-- मोरीशस, दफजी, सूरीनाम, गयाना, रिसनडाड और टुबेगो। आसके ऄसतररक्त रूस सब्रटेन, डेनमाकस , नोिे, दसक्षण अदिका, तुकी अदद। मै यहाँ सिशेष रुप से मोरीशस के जाने-माने-प्रससद्ध लेखक ऄसभमन्यु ऄनत को कें द्र में रखकर बात करुं गी। हहदी को समृद्ध करने में मोरीशस का बडाऺ महत्िपूणस स्थान है। हहदी को सिर्श् मंच पर खडाऺ करने में, हहदी-प्रेमी देशों में से ऄके ला ऐसा देश है, जहाँ भोजपुरी तो बोली जाती रही, लेदकन लोंगो की ऄसस्मता, शसक्त, और संगठन की भाषा सहन्दी रही है। ऄनतजी ने करीब 30 ईपन्यास, कइ कहासनयाँ, कसिता, सनबंध---कहा जा सकता है दक कोइ ऐसा सासहत्य स्िरुप नहीं सजस पर ईन्होंने लेखनी न चलाआ हो। आनकी ईपन्यास त्रयी---लालपसीना, गांधीजी बोले थे और पसीना बहता रहा---में प्रिासीता ढू ंढने की कोसशष में हूँ। आनमें लेखक ने प्रिासी भारतीयों की दारूण सस्थसत को ऐसे सचसत्रत दकया है दक पाठकों के मनमें दया, सहानुभूसत, ऄनुकंपा के भाि जाग्रत होते है। गोरे मासलकों के ऄत्याचार, ऄमानुषी अघात और ईसके सखलाफ़ तसनक भी ईच्चारण न कर पाने की सि​िश, बेबस दशा का ऄनूठा सचत्रण समलता है, जो पीडाऺ ही देता है। तब ईन्हें याद अता है ऄपना देश, जमीन, संस्कृ सत जो ऄब िे नहीं देख पायेंगे। लेखक ने हमेशा मन में रखा है दक कमस भूसम चाहे सिदेश(मोरीशस) हो पर िे ऄपनी जड़ से कभी न ईखडेंगे। जब एक साक्षात्कार में ऄनतजी को पूछा गया दक, “अपकी रचनाओं को अपका भोगा हुअ यथाथस कहा जा सकता है ?” ईत्तर है—कु छ हद तक िह ठीक भी है, मेरे सासहत्य पर पररिेश का प्रभाि सिशेष रुप से पड़ा है—‘लालपसीना’में आसतहास का सत्य भी है, साथ िह सत्य भी है सजसे मैने मानससक स्तर पर झेला है।मेरे सपता, मेरी मां ि दूसरे बुजुगस लोग ईन पीड़ाओं और यातनाओं को जब घर में सुनते थे तो हम ईन्हें भूल नहीं पाते थे, डंश मारती थी िो चीजें। मैं तो कहता हूँ दक जब डेढ़ सौ िषस पूिस मजदूर यहाँ अये तो िे मोरे शस में नहीं, यातना सशसिर में अये थे, और िह यातना सशसिर, सहटलर के यातना सशसिर से कम न था। हालांदक ईनसे कहा गया था, पत्थर ईलटेंगे तो सोना समलेगा। तो सारी मुसीबतों को झेलते हुए भी जो िीरता, साहस और अस्था ईनमें रही, ईसके सलये मैं नतमस्तक हूँ। आसी को िाणी देने के सलये ईपन्यास त्रयी---लाल पसीना, गाँधी जी बोले थे तथा पसीना बहता रहा की रचना हुइ।(अधारसशला---निम्बर-2010) ‘लाल पसीना’ तीन खंडो में सिभासजत हैं। ऐसतहाससक पृिभूसम पर रची गयी आस कृ सत में मानिीय सरोकारो की बात ईभरी है। सगरसमरटया भारतीय मज़दूरों की पीड़ा और व्यथा को ईसके संघषस, शोषण ऄत्याचार, सतरस्कार की कथा है, सजन्होंने ऄपना खून-पसीना बहाकर आस द्वीप को July – Aug., 2016

(34)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

समृद्ध दकया। सजन्होंने कोड़े खाये, ऄपमान के घूँट सपये तथा ऄपनी माताओं एिं बहनों को गोरे मासलकों द्वारा बेआज्जत होते देखा। ईपन्यास का प्रमुख चररत्र कुं दन जेल की ऄव्यिस्था, पेटभर खाने का ऄभाि, टपकता छप्पर, बीमारी के ऄसतररक्त न दिाआ के कारण सुरंग से बाहर सनकलने में सफल होता है। नाम देिनन रखकर बस्ती में जीता है।बाहर अकर देखता है ईसके सासथयों का शोषण ि ईत्पीड़न। ऄपने सासथयों को ईसके सलये जागृत करना चाहता है, पर कु छ लोग भयािांत है दक ईसकी बात नहीं सुनते। गांि के युिा िगस को िह जगाता है, युिकों को जाग्रत करता है, ऄपने ऄसधकार की लड़ाआ के सलये प्रेररत करता है। ईसमें कु छ सि​िेक जैसे चररत्र भी है, जो गोरे लोगों की, सरदार बनाने की लालच में, तो कभी गोरी मेम के प्रभाि में सबकु छ मरटया मेट कर देता है। सिरोध-सिद्रोह का स्िर मासलकों के सामने भभूकता है, ऄपने ऄसधकार के सलये बेबस मजदूर लड़ते रहते है। ‘गांधीजी बोले थे ’, ये आसकी ऄगली कड़ी है। लाल पसीना के सि​िेक की बुसद्ध जागृत होती है, गोरी मेम की क्षणभंगुरता से मोह भंग होता है। ईसे एक बेटा है परकाश। जो मदन का मानस पुत्र है। और मदन, परकाश का मनचाचा- सिद्यागुरु। गोरे ऄसधकारी ऄपने सिरोसधयों की हत्याकर लाश को पेड़ पर लटकाकर अत्महत्या का जामा पहना देता। दकतने ही सनरीह मजदूर बेिजह पेड़पर टांगेजा चुके थे। आसके कारण देिराज का खून खौल रहा था, ईसने गोरे के सपर्टठु ओं की हत्या कर डाली। गोरे के ससपाही द्वारा पकड़ा जाता है देिराज। गोली मारकर सशकारी कु त्ते ईसके सचथड़े-सचथड़े कर डालते हैं, सजसे परकाश देख लेता है। िह सोचने लगता है—’असखर श्रम करनेिाले की ही ऐसी हालत क्यों ? ईसका शोषण क्यों, ईस पर ऄत्याचार क्यों ? िह देिराज की हत्या से सिसक्षप्त हो जाता है। आतने में समाचार समलता है----‘गांधीजी मोररशस अ रहे है।’गांधीजी ऄपने भाषण में कहते है--“मोरे शस की समृसद्ध और हररयाली में आन मजदूरों का खून पसीना बहा है, आन्हें ऄपने ऄसधकारों के प्रसत जागृत होना चासहये। राजनीसत में अये सबना ये लोग ऄपने ऄसधकार प्राप्त नहीं कर पाएंगे। अगे कहा---अप जी जान से बच्चों को पढ़ाआए, यही आस राष्ट्र के सिसस्ि बनेंग,े आस देश के स्कु लों में हरे क बच्चे के सलये जगह होनी चासहये।”सब लोग आस बात को पांचो आंदद्रयों से सुनकर व्यिहार में लाते हैं।“ परकाश पढ़-सलख कर कभी भाषण से तो कभी िैयसक्तक रुप से मजदूरों को समजाता है।गांधीजी क्या बोले थे—की चेतना को ईजागर करता है। ‘और पसीना बहता रहा’ यह दूसरी कड़ी है। यहां अकर जीिन की समज और सिकास ददखाआ देता है। हरर पढ़ा-सलखा समजदार परकाश के पास जाकर मजदूरो के सलये कु छ करने की बात करता है। परकाश थक गया है, पर हुअ कु छ नहीं, ये नासमज लोग है, कहकर टाल देता है, पर हरर टस से मस नहीं होता। िमशः िह राजनीसत में कायसरत होता है, अंदोलन करता है और ऄसधकार की लड़ाइ लड़ता है।ऄपने देश की रीत-रसम, तीज-त्यौहार, सामसजकता, मानिमूकय में कहीं कोइ कमी नज़र नहीं अती।गोरे के लोभ-लालच में न फं सते हुए, भारतीय संस्कृ सत के ईद्-गाता बने रहते हैं। परायी जमीं पर भी ऄपना संिेदन, ईत्सि - त्यौहार और मूकयों को सजलाये रखकर, भारतीय संस्कृ सत की ज्योत प्रज्िसलत रखते हैं। सिर्श् के दकसी भी कोने में ऄगर एक भारतीय होगा तो सारी संस्कृ सत को लेकर चलेगा। दकसी भी सस्थसत में िह जड़ से जुदा न होगा।

Vol. 04, Issue – 04

(35)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

कु ल समलाकर कह सकते है दक सिस्थापनकी प्रदिया परसस्थसत पर सनभसर होती है, हमने ऄपने ही देश में दूसरे सहस्से में रहकर, दूसरे देश में रहकर सिस्थापन का ददस कहाँ दकस रुप में कचोटता है, यह भी देखा। प्रिासी सासहत्य में मूल की जडे, आच्छा या परसस्थसतगत सिदेश में जीिन यापन करते हुए भी नहीं छू ट पाती, न ही सिलगती है। ऄपनी समट्टी की सुगंध को पल के सलये भी मनुष्य नहीं भूला पाता। मेरे देश की धरती सोना ईगले, ईगले हीरे मोती, मेरे देश की धरती.........।

1 2 3 4 5 6 7

संदभस ग्रंथ फे हररस्त लेख—कश्मीर (ऄंतरजाल) प्रो.रं जना ऄरगडे रामदरश समश्र के ईपन्यास. ईपन्यासकार चंद्रकांता का रचनासंसार— ले.मेय फे किर के .ए. मसहला ईपन्यास---- ले. मधु संधु सहज़रत --- ले.के तन राठोड अधारसशला -- निम्बर-2010 ऄसभमन्यु ऄनत के ईपन्यास.

8 ऄप्रिासी भारतीय ईपन्यास त्रयी – ब्रह्मभट्ट सौरभकु मार 9 शब्दयोग, प्रिासी सासहत्य सिशेषांक—2008 10 साक्षात्कार, प्रिासी सासहत्य हहदी लेखन सिशेषांक—2007

July – Aug., 2016

(36)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

God Sees Devotion but not caste or Colour: A Study on history of Tiruppani Alwar Dr. G. Mohana Charyulu Associate Professor & Chairman, RPAC, Dept. of English K L University, A.P. Abstract: devotion needs not colour or caste but strong belief and hope for the liberation. There is no distinction of upper or lower caste in the view of Lord‟s creation. It is created by only dogmatic petty human beings. It is proved many a times by Lord himself through so many incidents. In spite, there are so many instances that continue to practice the difference of lower and higher caste.

The present study titled: God sees devotion but not caste or colour: A Study on History of Tiruppaani Alwar” focuses on how the lower caste people are treated before God by upper caste Brahmins and how those who ill treated the lower caste people are punished by Lord. The Lord Ranganadha punished them in such a way that they have to bring the so neglected, ill treated people on their shoulders by praising their selflessness in their devotion to the Sanctum Sanctorium.

Keywords: Devotion, Liberation, discrimination, caste, punishment and selflessness.

In order to get liberation from the physical world and to attain the supreme bliss, there are many ways proposed by our ancestors. They proposed nine ways of devotion in the liberation of Jivatma (Physical soul) and to meet with Paramatma (Supreme Soul). The proposed theories and practices lead to the Sampradaya (Practice) in the regular life style of individual. One among them is Sri Vaishnava Sampradayam, the followers who worship Lord Sri Maha Vishnu.

They believe in Him as the omniscient, omnipotent and all powerful who is the creator and destroyer of this Universe. In this connection, there 12 Alwars (immersed themselves in deep devotion) who boasted the practice with atmost devotion and reached Paramapadam (an abode of supreme soul). Those 12 are great seers of enlightment. They preached and practiced the life style of Srivashnava Sampradayam. They showed the people how to reach God through their unconditional devotion. It is believed that each Alwar is an incarnation of a certain part or weapon of Lord Vishnu. So Alwars represent God‟s own form in human body. They are bestowed with the duty to preach and practice Dharma (Truth) and restore spirituality among people. The main concept of their deep devotion is Sharanagati (Surrender). The Alwars who immersed in God with full of Bhakthi and knowledge followed the path of surrender before the Almighty with pure devotion as the only way of attaining Moksha.

A poetic verse or stanza (in Sanskrit) designed for prayer describes the names of these Alwars as follows: "Bhutam Sarascha Mahadahvaya Bhattanatha Sri Bhaktisara Kulasekhara Yogivahan

Vol. 04, Issue – 04

(37)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Bhaktanghrirenu Parakala Yatindra Mishran srimat Paramkusha munim pranatosmi nityam" The twelve names according to above verse are as follows: Sanskrit Name Dravida Name 1) Bhuta Yogi Poothatta Alwar 2) Saro Yogi Poigai Alwar 3) Mahadahvaya Yogi Peyalwar 4) Bhattanatha (Vishnu Chitta) Periyalwar 5) Sri or Andal (Goda Devi) Andal 6) Bhakti Sara Tirumozhi sayyalwar or Thirumalisai Alvar 7) Kulasekhara Kulasekhara Alwar 8)Yogi Vahana Thiruppani Alwar 9) Bhaktan Ghrirenu (Vipranarayana) Thondaradippodi Alwar 10)Parakala (Kalivairi) Thirumangai Alwar 11)Mishra Kavi (Madhura Kavi) Madhura Kavi 12)Parankusa (Satakopa) Nammalwar The Present study deals with Thirupaan Alwar whose devotion moved Lord Ranganadha Himself and cursed those Upper Caste Brahmins to be blind.

Surprising thing is that all that Branhmins bring him on their shoulders to sanctum Sanctorium and made the Darshan of Supreme Lord Sri Ranganadha. It reveals that the devotion needs no caste or colour but strong belief on Supreme soul. It is not out of context to describe briefly the biographical sketch of Tiruppaani alwar. Thirupaan Alwar was born in Urayoor, a town near Sri Rangam. He was well versed in playing Veena and every day he sang songs in praise of Lord Sri Ranganatha. But since he was from a lower caste, instead of going to Sri Rangam, he used to go to banks of the Cauvery river and used to sing looking in the direction of the Sri Rangam temple. Sri Ranganatha wanted to show Alwar‟s devotion to the world and so played a small drama.

One morning as usual Alwar was singing in the banks of Cauvery River.

But this time he was too immersed in his Devotion that he did not feel the presence of a Archaka (Saranga Muni) asking him to move way, since he was from a lower caste. The Archaka had come to take water from Kaveri river for Lord Sri Ranganatha. The archaka then takes a small stone and throws at Alwar, which brings back alwar to consciousness. Alwar immediately moved away from the place to give a way for archaka. Alwar was afraid that he had committed mistake and had delayed the service to Lord Sri Ranaganatha.

The archaka goes back to temple with the water and seeing Lord Ranganatha he is shocked. Lord Ranganatha bleeds at the exact place where he hit Thirupaan Alwar with stone. The archaka is terrified and requests the Lord to tell the reason for his bleeding. Sri Ranganatha says that the one he hit with the stone is his devout baktha. Sri Ranganatha says that He Himself was with alwar in his songs and when archaka hit him with stone He too was injured. Sri Ranganatha instructs the archaka to bring alwar on his shoulders. The archaka then goes back to alwar and narrates the entire incident. Alwar objects to be taken on archaka‟s shoulder, since he held archakas in a very high regard as they

July – Aug., 2016

(38)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

serve the Lord Ranganatha himself daily. But when the archaka says that it is the instruction of Lord Ranganatha to bring him on his shoulders, alwar accepts finally.

Saranga Muni starts walking towards him Sri Ranganatha through the Cauvery river. Everyone was surprised to see this scene and stood in silence.

After reaching the temple, Thiruppan Alwar could not believe his eyes because he was seeing Sri Ranganadha whom he thought that could never see him in his life. He raised his hands above his head and started to sing slokas on Sri Ranganadha. He then started to see the whole thirumeni (body) of Sri Ranganadha and he sung a total of ten paasurams( poems) which explain the beauty of Sri Ranganatha from his thiruvadi (foot) to thirumudi (head). He explains in his ten paasuram called Amalanadhipiran about the clean saffron cloth which is worn on the body of Ranganatha, his jewels the thiruvayiru (stomach) from where Lord Brahma originated, the broad chest, the red lips and finally the beauty of the two broad eyes. After singing the 10 paasurams (known as Amalanadhipiran) Thiruppaani Alwar merges with the Lord Sri Ranganatha.

In the Poems of Amalanaadhipiran, Thiruppaani Alwar explains the exquisite charm of the Lord‟s Supernal Form, His boundless wealth etc., in „Paramapada„ (Heaven, the Lord‟s transcendental abode), just sprout, (with just two leaves like beginnings of the infant‟s teething) during His Avatars as Rama and Krsna and flourish as a fully-grown fruit bearing tree with numerous branches (corresponding to all the other pilgrim centers) in Srirangam, affording immense satisfaction to the beholders there, of His easily worshippable Form.

Yes, easily worshippable, the more so, in the case of devotees of the caliber of the Alvar Saints unto whom the Lord relaxes the self-imposed constraints of silence, passivity etc., incidental to His iconic manifestation and displays His innate charm, in super-abundance. It is noteworthy that the Lord did not even wait till Pan Perumal entered the Sanctum to behold and drink in the beatific vision in front. He displayed to him, even en route, the wealth of His resplendence, step by step, from His lovely pair of feet upwards, lest the devotee be swept off his feet, rather dazed by the dazzling splendour of His Form, when exhibited in full, all at once. The Lord‟s feet constitute not merely the rallying point in this mental exercise but also the focal point, the final goal of attainment of the devotee, his sole Refuge. That is why Saint Nammalvar also referred to the Lord‟s “distress – dispelling – dazzling feet”, right in the opening song of Tiruvaymoli. This is like the new-born baby intuitively sucking the mother‟s breast, the source of its sustenance, with no physical aid whatsoever to locate it. The new-born baby is totally devoid of vision which it gains only gradually from the second month onwards.

The aloofness observed by his kinsmen, in terms of their low birth, deterred Pan Perumal from treading and defiling the holy precincts of Srirangam, holiest of the holy see. Even so, he stood daily on the southern bank of river Kaveri, harp in hand, facing the direction of the holy Shrine at Srirangam. He got lost in rapturous laudation of Lord Ranganatha, with a mind, wholly riveted in Him – sight for gods ! The lord, as the unfailing Cognisor, took note of the Alvar‟s unique stance, in dire contrast to the ways of the worldlings around, hankering

Vol. 04, Issue – 04

(39)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

after worldly pleasures, putting Him far away. Therefore, He felt greatly attracted to him. The Lord enabled him to come down to Srirangam and that too, right inside the Sanctum, mounted on the shoulders of a high caste Brahmin, an extraordinary gesture. He was also granted, en route, the vision of His charming person, feet upwards, on a par with direct perception “Seperation from you, O, Lord ! even for a split second, of those who devoutly aspire to have, at least once, a glimpse of Your Supernal Form (Divya Mangala Vigrah), is unbearable to you”. (09) From the Alvar‟s songs, as above, Lord Ranganatha also noted, with immense pleasure, that he saw in Him the aggregate of His other hypostatic forms, „Para‟, „Vyuha‟ and „Vibhava‟ as well as his Iconic manifestations elsewhere, a fact, which the Alvar has given expression to, in this concluding song, as well – “en Aranganaik kanta kankal marronrinaikkanave“. Little wonder then, He has now drawn Pan Perumal, right inside His very person, not merely His proximity ! Here then is the meeting ground of mutual longing, the spiritual consummation of the individual Soul (Jivatma) and the Super-Soul (Paramatma).

The saint is no more a part of this mundane world is explicit from his songs.

He has asserted that his eyes shall not behold anyone else, anymore, having seen Him who alone matters. That he has no name or roots anywhere in the mundane soil and has, in short, lost all sense of belonging here, is also patent from the fact that he has not mentioned, in this concluding song, his name and nativity. Such great personalities are being praised by the devotees of sampradayam still now in the southern part of India. Out of 12 alwars many of them are outcaste and gets regular prayers by Brahmins in their regular daily rituals. The poems written by these alwars are daily recited by the followers of this sampradaya irrespective of caste or colour in the many houses and temples in south India.

Works cited: 1. B. S., Chandrababu; S., Ganeshram; C., Bhavani (2011). History of People and Their Environments. Bharathi Puthakalayam India 2. Chari, S. M. Srinivasa (1997). Philosophy and Theistic Mysticism of the Ālvārs.

Motilal Banarsidass Publishers. India 3. Dalal, Roshen (2011). Hinduism: An Alphabetical Guide. Penguin Books India.

4. Das, Sisir Kumar; Sāhitya Akādemī (2005). A history of Indian literature, 5001399: from courtly to the popular. chennai: Sāhitya Akādemi 5. Ramanujan, Attipat Krishnaswami (2005). Hymns for the Drowning: Poems for Vishnu. Penguin Books.

6. Govindāchārya, Aḷkoṇḍavilli (1902). The Holy Lives of the Azhvârs: Or, the Drâvida Saints. Mysore: G. T. A. Press. oOo

July – Aug., 2016

(40)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Post Modern History in John Barth's The Sot-Weed Factor R. Murugesan Ph.D Research Scholar, Department of English, Annamalai University, Dharmapuri.

Abstract While the history of humanity itself may not have a purpose, the writing of historical accounts does. Resonating with Foucault‟s approach to history is the view that the writing of history should promote an ideology. If, as Foucault declares, a claim to knowledge really is nothing but an attempt to overpower others, then retelling history serves the purpose of gaining power for some repressed group. John Barth's fiction is centered on rewriting fictions of the past, either "literary" or "historical." Most of Barth's novels deal with a search for origins, an original myth. The present paper is based upon one particular case of rewriting in Barth's corpus, namely, the transformation of the Anglo-American poet Ebenezer Cooke's 1708 mock-heroic poem, "The Sot-Weed Factor," into the 1960 novel of the same title.

Barth re-imagines Cooke as a naïve poet and avowed virgin who, after securing the title "poet laureate of Maryland," leaves England for his father's tobacco plantation in the New World. By the novel's end, Barth's Cooke has lost his virginity, regained his lost estate, rejected both poetry and philosophy.

Theorists Linda Hutcheon and Brian McHale, for instance, regard Barth's novel as a major landmark in the development of postmodernist historical fiction, while Amy J. Elias considers The Sot-Weed Factor both an early instance of what she calls the post-1960s metahistorical romance and a direct progenitor of such later examples of that genre as Thomas Pynchon's Mason & Dixon. Thus, over the past two decades The Sot-Weed Factor has been thought of primarily as a novel that looks forward, prefiguring postmodernist developments in historical fiction. This point of view seems particularly valid when one takes into account the novel's subversive attitude towards "official" historical accounts and its playful flouting of realist aesthetics, both of which are considered defining characteristics of postmodernism.

Introduction The present article is an attempt to reflect on new openings and recent developments in literature, literary theory and culture which seem to point postmodernism and raise a question whether what appears as newness is not rather a return to traditional concepts, theoretical premises and authorial practices. As with all stylistic eras, no definite dates exist for the rise and fall of postmodernism's popularity.

Definition of Post Modernism The prefix "post", however, does not necessarily imply a new era. Rather, it could also indicate a reaction against modernism in the wake of the Second World War. It could also imply a reaction to significant post-war events: the

Vol. 04, Issue – 04

(41)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

beginning of the Cold War, the civil rights movement in the United States, postcolonialism (Postcolonial literature), and the rise of the personal computer (Cyberpunk fiction and Hypertext fiction).

Three main uses of the term 'Post modernism' can be distinguished, one current in art history and architecture. a second in philosophy and a debate over whether truth needs and can have a foundation, and a third in a more general account of contemporary culture.The word appeared during the late 1960sto refer to the novels of John Barth . The modernist ideal in architecture was urban. universalizing and international: refusing decoration. it made a functionalist use of contemporary materials and is represented typically as a geometric glass and steel box, homogeneous in every direction, in which boundaries can be inferred between part and whole and from whole to part. Postmodernism for John Barth arises when modernism is joined to new technologies, producing a pluralistic admixture of styles and with it a different sense of space: Post-Modern space is historically specific, rooted in conventions, unlimited or ambiguous in zoning and 'irrational' or transforrnationalism its relation of parts to whole. The boundaries are often left unclear, the space extended infinitely without apparent edge.

Barth as Literary Creator John Simmons Barth ( born May 27, 1930) is an American writer, best known for his postmodernist and metafictional fiction. Barth began his career with The Floating Opera and The End of the Road, two short realist novels that deal wittily with controversial topics, suicide and abortion respectively. They are straightforward realistic tales; as Barth later remarked, they "didn't know they were novels". The Sot-Weed Factor (1960) was initially intended as the completing novel of a trilogy comprising his first two "realist" novels, but, as a consequence of Barth's maturation as a writer, it developed into a different project. The novel is significant as it marked Barth's discovery of Postmodernism.

John Barth, the postmodernist novelist who talks often about the label "postmodern", wrote an influential essay in 1967 called The Literature of Exhaustion and in 1980 published The Literature of Replenishment in order to clarify the earlier essay. "Literature of Exhaustion" was about the need for a new era in literature after modernism had exhausted itself. In "Literature of Replenishment" Barth says, My ideal Postmodernist author neither merely repudiates nor merely imitates either his 20th-century Modernist parents or his 19th-century premodernist grandparents. He has the first half of our century under his belt, but not on his back. The ideal Postmodernist novel will somehow rise above the quarrel between realism and irrealism, formalism and "contentism," pure and committed literature, coterie fiction and junk fiction...

In postmodern literary text, the idea of originality and authenticity is undermined and parodied. Postmodern literary work does not pretend to be new and original, but uses the old literary forms, genres, and kinds of literature and art, kitsch, quotation, allusion and other means to recontextualize their meaning in a different linguistic and cultural contexts to show a difference between the past and present as well as between the past and present forms of representation

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(42)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

as was mentioned in famous John Barth‟s essay The Literature of Exhaustion in which he points out „an exhaustion” of the old forms of art and suggests a creative potential of the use of the old forms, genres and styles. Postmodern authors intentionally build the meaning on the use not only of the old forms and genres, but also by a deliberate use of plagiarism, kitsch, false or pretended quotations from well-known literary and other texts (by false or pretended I mean the authors‟ close imitation of the ideas or style of famous authors, works or philosophers without giving a bibliographical note). Plagiarism is not meant to “steal” the authors‟ ideas, but to evoke a parody effect and an ironic distance from these texts. Some critics speak not about plagiarism, but pla(y)giarism in a postmodern literary work, that is a creative use and recontextualization of already existing texts through the use of techniques reminiscent of plagiarism (unjustified use of these texts) and their further modification by the use of linguistic and textual play.

Post Modern Trace In this article shows this unique attitude toward the present reality and history. It will make a close examination of John Barth's The Sot- Weed Factor (1960) . In this novel The Sot- Weed Factor Barth attempts to find the historical truth of Maryland in the 17th century, but the starting point of this attempt is Barth's questioning about the problems of the present American society. This fact is clearly exemplified by Barth's remark on this fiction as saying "a moral allegory cloaked in terms of colonial history" (Morrell, 49). As to Barth's basic intention, Frederick R. Karl put it as follows: He has nevertheless written a novel based on the 1950's ... it is, indeed, at one level an allegory to the 1950's. The politics of Maryland, which will be the source of Ebenezer Cooke's crowning achievement, are very close to those of Washington in the fifties. [Karl, 466] .This point also appears clearly in the multiple meaning of the title, "The Sot-weed Factor." The title refers to a merchant of sot-weed, or tobacco, someone who sells or factors it. But factor can also mean a point of circumstance; sot-weed, besotted. In relation to this second meaning the title makes us associate to the besotted circumstances of 17th century Maryland. In addition, factor and sotweed can also mean "influence" and "drug" respectively. In this meaning we can make an association to the drug-induced influence of the 1950's. Therefore, this title, mixing double meanings adroitly, seems to suggest to US that the besotted circumstances of the 17th century bring about the result of the drug addicted 1950' s.

Barth's search for the historical truth of 17th century Maryland is shown through Eben's adventures and his initiation in this work. In the early part of this fiction the hero appears as a very innocent and romantic youth who idealizes everything. He sets up innocence as his virtue; virginity, his essence. This attitude of Eben's is exemplified clearly by his own epic on Maryland (Marylandiad) composed before starting for Maryland.

The courage and perseverance of her settlers in battling barbarous nature and fearsome salvage to wrest a territory from the wild and transform it to an earthly paradise! The majesty and enlightenment of her proprietors, who like

Vol. 04, Issue – 04

(43)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

kingly gardeners, fostered the tender seeds of civilization in their rude soil, and so handed and cultivated them as to bring to fruit a Maryland beauteous beyond description; verdant, fertile, prosperous, and cultured; peopled with brave men and virtuous women; healthy, handsome, and refined: Maryland, in short, splendid in her past, majestic in her present, and glorious in her future, the brightest jewel in the fair crown of England, owned and ruled to the benefit of both by a family second to none in the recorded history of the universal world.

[87-88] The epic is filled with only blind and enthusiastic applause to the land of Maryland and its early settlers, but as he takes a journey to Maryland, he learns that Maryland is not the beautiful land about which he writes gorgeous lines before he see it. It is a place where the settlers are cruel, stupid, and barbarous; where the slavery of the black and the exploitation of the Indians are common; and where opium and prostitution prevail. Arriving at his father's plantation in Maryland he also discovers that it has been turned into an opium den and brothel. At last he finds out that "the New World is a place where all the evils of the Old World persist: commercial intrigue, dishonest and intriguing governors, hatred and violence between the separate colonies, mob violence, conspiracy and counter conspiracy with the French, the Indians, and the Dutch to seize various colonies-all the Machiavellian politics" (Waldmeir, 24). Because of these it is natural that every character in this fiction is related, directly and indirectly, to the political plots. Even the religious factions-Catholic or Puritan-design these kinds of intrigue and fight one another to expand their own power and influences. At the end of this piece Eben cried: "Here's naught but scoundrels and perverts, hovels and brothels, corruption and poltroonery! What glory, to be singer of such a sewer!" (483).

The kind of historical truth Barth constructs about Maryland in this fiction is very different from the ideology of "New Jerusalem" or "Earthly Utopia -the ideal community based on freedom and equality which the Founding Fathers in America claimed to stand for, and, since then, which most American have believed and mystified as their motto. It is this kind of ideology, fabricated by official history and regarded by many people as historical truth, that Barth challenges to in this novel.

As discussed in the examples of The Sot-Weed Factor postmodernist American fiction is not only distinguished by metafictionality but shows a serious concern with present American social, cultural, and political circumstances as well. In their search for the present reality postmodernist American writers don't restrict their inquiry to the present reality itself, but focus on the past which has brought about the present reality. Through seeing the past history from a new point of view they rediscover historical truth-that is, not the historical truth as objective truth, but historical truth as a reinterpretation of the past-and build a fictional construct composed of what they discover.

That the historical truth presented in this works is so gloomy results from, above all, the fact that the present reality has actually become darker to a degree, in part due to the discoveries made in the act of creating his works. But this more desperate present reality underscores the importance of these writers' concerns

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(44)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

with uncovering reality because through their efforts the society as a whole may become much healthier by suppressing or partially reversing the entropy which destroys human lives.

References Barth, John. The Sot- Weed Factor. New York: Grosset & Dunlap, 1960.

Brooker, Peter,ed. Modernism/Postmodernism, London, 1972.

Karl, Frederick R. American Fiction 1940-1980. New York: Harper & Row, 1983.

Morrell, David. John Barth. Pensylvania: Pensylvania State Univ. Press, 1977.

Stuart, Sim. Ed .The Routledge Companion to Postmodernism . New York : Icon Books, 1998.

Waldmeir, Joseph, J. Critical Essays on John Barth. Boston: G.K. Hall & Co., 1980.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(45)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ગા​ાંધીજીના આર્થિક ર્લચાય૊ ડૉ. જીતેળકુભાય ઍ. વા​ાંખટ આવીસ્ટન્ટ પ્ર૊પેવય ઈતતશાવ બલન, વોયાષ્ટ્ર યુતનલતવિટી, યાજક૊ટ પ્રસ્તાલના : ભશાત્ભા ગા​ાંધીજી ના ટૂાંકા નાભે ઓ઱ખાતી આ ભશાન તલશ્વાલીભુતીનુ ાં આખુ ાં નાભ શ્રી ભ૊શનદાવ કયભચાંદ ગા​ાંધી શતુ.ાં તેભન૊ જન્ભ ૨ જી ઓક્ટ૊ફય ૧૮૬૯ ભા વોયાષ્ટ્રભા​ાં આલેર ઩૊યફાંદય જજલ્રાભા​ાં થમ૊ શત૊ તેભના ત઩તા ત઩તા દે ળી યાજ્મના દીલાન શતા અને ભાતા ગશૃ સ્થ જીલન જીલતાતા શતા.(૧) ગા​ાંધીજીનુ ાં નાભ બાયતભા​ાં જ નહશ ઩યાં ત ુ દુ તનમાના યાજકીમ ચચિંતક૊ભા​ાં ઘણુ ાં આગવુ ાં અને ગણના઩ાત્ર યહ્ુાં છે . તેઓ સ્લતાંત્ર બાયતના યાષ્ટ્રત઩તા અને યાજકીમ, આતથિક અને વાંસ્કૃ તતક જીલનના ઩થદળશક શતા. તેભને વામ્રાજ્લાદ્દ ગુરાભી અને આતથિક ળ૊઴ણભા​ાંથી મુક્ત થલા ભાટે અહશિંવાત્ભક આંદ૊રનનુ ાં નવુ ાં ળાસ્ત્ર જગતને આપયુ ાં છે . તેઓ ભશાન નેતા તલચાયક અને આ઴શદ્રષ્ટ્ટા શતા. જીલનની ઍલી ઍક ઩ણ ફાજુ ઍલી નથી કે ગા​ાંધીજી ઍ તે અંગે આગવુ ાં ચચિંતન અને ઩૊તાના તલચાય૊ ન આપમા શ૊મ. ધભશ, નીતત, વાહશત્મ, યાજ્મળાસ્ત્ર, વભા​ાંજ્ળાસ્ત્ર અને અથશળાસ્ત્રભા​ાં તેભનુ ાં પ્રદાન તલળીષ્ટ્ટતા છે . તેઓનુ ાં સ્લદે ળ આગભન ઈ.વ.૧૯૧૫ભા​ાં થયુ ાં ઍ ઩છી પ્રથભ વત્માગ્રશ ઈ.વ.૧૯૧૭ભા​ાં ચાં઩ાયણ વત્માગ્રશભા​ાં વપ઱તા થી ઈ.વ. ૧૯૪૮ સુધી હશિંદના યાજકાયણભા​ાં ગા​ાંધીજીન૊ ખુફ પ્રબાલ શત૊. આથી હશિંદના ઇતતશાવભા​ાં તે વભમને ગા​ાંધીયુગ તયીકે ઓ઱ખલાભા​ાં આલે છે .(૨) તેભના યાજકીમ, આતથિક અને વાભાજજક તલચાય૊ને 'ગા​ાંધીલાદ' કશેલાભા​ાં આલે છે . ગા​ાંધીજી ઩તિભના અથશળાસ્ત્રીઓની જેભ અથશલૈજ્ઞાતનક કે અથશચચિંતક કે યાજકીમ હપર૊વ૊પય ન શતા તેભના તલચાય૊ ત૊ વત્મ અહશિંવાના પ્રમ૊ગભા​ાંથી તેભજ સ્લાતાંત્ર્મ ચ઱લ઱ના વાભાજજક કામશક્રમભભા​ાંથી પચરત થતા ઩હયણાભી છે તેભના આથીક તલચાય૊ ક૊ઈ નલા આથીક તનમભ૊ નથી ઩ણ ગુરાભ પ્રજા ભાટે સ્લાતાંત્ર્મ ભે઱લલાની અને આતથિક ઉત્થાનને વ્મલશાય કામશક્રમભ છે આથી તેભના તલચાય૊ને જુ દા જુ દા નાભે ઓ઱ખલાભા​ાં આલે છે . ઎તતશાતવક ભ ૂતભકા, કલ્માણરક્ષી, સ્લદે ળી, ગ્રાભસ્લયાજ, વાદગી઩ ૂણશ જીલન, શ્રભનુ ાં ગોયલ, તલકેન્દ્રીકયણ, વભાનતા અને સ્લતાંત્રતા, યચનાત્ભક પ્રવ ૃતિ, અસ્઩ ૃશ્મતા તનલાયણ લગેયેના ગા​ાંધીજીના આતથિક અને વાભાજજક તલચાયવયણી યજૂ કયલાન૊ પ્રમાવ કમો છે . બ્રિટીળ વભમન ાં બાયતીમ અથથકયણ બાયતભા​ાં ચિટીળ ળાવને ફે તલબાગભા​ાં તલબાજીત કયી ઈસ્ટ ઇન્ન્ડમા કાં઩નીનુ ાં ળાવન જે અંગ્રેજ૊ના આગભનની અને વતાભા​ાં આવ્મા ઈ.વ.૧૭૫૭થી ૧૮૫૭ના તલપરલ સુધી ત્માયફાદ ચિટીળ તાજના ળાવનની ળફૃઆત થઈ ત્માય ઩છી હશન્દુ ના અથશકાયણભા​ાં ઘણા ઩હયલતશન આવ્મા આ વભમે ઈંગ્રેન્ડભા​ાં ઉત્઩ાદન ઩દ્ધતત અને ઉત્઩ાદન વ્મલસ્થાભા​ાં ભ૊ટ૊ પેયપાય૊ થઇ યહ્યા શતા. ઇગ્રેન્ડની લસ્તુઓ બાયતીમ શસ્તકરા ઉદ્ય૊ગની ઩ેદાળ૊ વાથે શયીપાઈભા​ાં શતી. નલી જભીન ભશેસ ૂર ઩દ્ધતત અને ખેતીના લાચણજ્મકયણના આયાં બેથી ચિટીળય૊ બાયતના સ્લાલરાંફી અને સ્લામતા ગ્રાભીણ વ્મલસ્થાને ત૊ડલાભા​ાં વપ઱ યહ્યા. (૩) ઈ.વ.૧૭૬૫ થી રઈને ઈ.વ.૧૭૪૭ સુધી બાયત ખાંડ અંગ્રેજી વામ્રાજ્મની કશાની બાયતની ઉ઩નીલેળલાદી ળ૊઴ણની કશાની છે બાયતની આતથિક ળ૊઴ણની આ પ્રણારી ઍ વભમે સ્થાત઩ત કયલાભા​ાં આલી જમાયે ચિટને મ ૂડીલાદના યુગના પ્રલેળ કયી રીધ૊ શત૊ તેથી બાયતનુ ાં ળ૊઴ણ શતુ.ાં ૧૯ભી વદીના ઩ ૂલાશ ધશભા​ાં ઓદ્ય૊ચગક ઩જી ાં ૂ લાદ તલતીમ ઩ુજી ાં લાદને સ્થાત઩ત કયી દીધ૊. ચિટીળ ઩જીના ાં ૂ આ ફદરાભા​ાં સ્લફૃ઩ના આધાયે બાયતભા​ાં ચિટીળ વામ્રાજ્મની ત્રણ અલસ્થાઓ યશી (૧) લચણક્઩ુજી ાં કા઱ન૊ વામ્રાજ્મલાદ (૨) ઔદ્ય૊ચગક ઩જી ાં ૂ ના કા઱ન૊ વામ્રાજ્મલાદ (૩) તલતીમ ઩જી ાં ૂ ના કારન૊ વામ્રાજ્મલાદ(૪)

July – Aug., 2016

(46)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

આભ અંગ્રેજ૊ની વ્મા઩વ ૃતીના કાયણે તેભને ઩૊તાના સ્લાથશ ભાટે બાયતીમ અથશતત્ર ાં ને લેયતલખેય કયી બાયતના ગાભડાઓનુ ાં સ્લાલરાંફન છીનલી અને ઩યાલરાંફી ફનાલલાભા​ાં તેઓ વપ઱ યહ્યા. તેઓ ગ્રાભઉધ૊ગ, શસ્તઉદ્ય૊ગ, કૃત઴ લગેયેને ઩ામભાર કયીમા(૫) આથી ગા​ાંધીજીઍ તલળાર દ્રન્ષ્ટ્ટથી તલચાયી બાયતને યાજહકમ સ્લતાંત્ર તેભજ આતથિક સ્લતાંત્ર અ઩ાલલા ભાટે તેભને અથશકયણ અંગે બાયતના ર૊ક૊ને અને બાયતના ભ ૂ઩ ૃષ્ટ્ઠને અનુકુ઱ આલે તેલા તલચાય૊ યજૂ કયલાની પયજ ઩ડી. ગા​ાંધીજીન ાં આથથ અંગે ન ાં બ્રચિંતન ગા​ાંધીજીની અનેક તલચાયવયણીઓભા​ાં આતથિક અંગે તલચાય૊ આપમા છે . તે ખુફ જ દીઘશકારીન તેભજ બાયતના ભ ૂ઩ ૃષ્ટ્ઠ અને ભાનલ વાંવાધનને આનુકુાં ર તલચાય આપમા છે . જે વ્મલશારુાં છે ગા​ાંધીજીઍ મુખ્મત્લે ત્રણ ફાફત૊ ઩ય બાય મુકેર૊ છે . (૧)

આથીક જીલન યાજ્મના નીમાન્તનથી મુક્ત શ૊વુ ાં જ૊ઈઍ.

(૨)

યાષ્ટ્રનુ ાં વભગ્ર જીલન યાજ્મ દ્વાયા વાંચાચરત થવુ ાં જ૊ઈઍ.

(૩)

વાં઩ ૂણશ અને સ્લતાંત્રતા આતથિકજીલન નકામુ ાં છે , તેની જગ્માઍ કાંઈક અંળે તનમાંતત્રત અને

તાજત્લક યીતે સ્લતાંત્ર ઍવુ ાં આથીક જીલન શ૊વુ ાં જ૊ઈઍ. ભતરફ ક૊ઈ તનમાંત્રણ યાખેર શ૊લા જ૊ઈઍ જેથી પ્રકૃતતનુ ાં યક્ષણ થઇ ળકે.(૬) આજન૊ લતશભાન વભમ ઍટરેકે કમ્પપયુટય અને તલજ્ઞાન અને ટે કન૊ર૊જીન૊ વભમ છે આજે આથીક ક્ષેત્રે તલકાવ વાધલા ભાટે વ્મા઩ક અલનલા અનેક પ્રમાવ૊ અને પ્રમ૊ગ૊ કયલાના આલી યહ્યા છે . તે લાસ્તતલકતા થી કઈક અંળે અરગ અને લધાયે શ૊મ તેભ ગણી ળકામ. આભ છતા​ાં આતથિક તલકાવની ફાફતભા​ાં જ૊ઈઍ ઍવુ ાં ઩હયલતશન રલી ળક્ય નથી ગા​ાંધીજીઍ આ઩ેરા આતથિક તલચાય૊ બાયતીમ વાંસ્કૃતતના મ૊ગ્મ આથીક તલકાવ ભાટે નીચે મુજફના મુદ્દાઓ આપમા છે . (૧)

નૈર્તક આથીક જીલન ગા​ાંધીજી ઍ સ્઩ષ્ટ્ટ઩ણે કહ્ુાં છે કે અથશ અને નીતીળાસ્ત્રને ક્યાયે મ ઩ણ જુ દા ઩ડી જ ન ળકામ વાચુ ાં

અથશળાસ્ત્ર ઉંચાભા​ાં ઉંચા નૈતતક ધ૊યણની તલરુદ્ધ ન જ શ૊મ ળકે ભાટે જ ત૊ કશેલાયુ ાં છે કે ધનવાંચમ ભાટે નફ઱ાના બ૊ગે વફ઱ાઓન૊ તલકાવ ન જ થલ૊ જ૊ઈઍ. (૨)

ભાનલ કલ્માણ

ગા​ાંધીજીઍ સ્઩ષ્ટ્ટ઩ણે વભજાલેલ ુાં કે ક૊ઈ ઩ણ આતથિક તલચાયવયણીને ક૊ઈ ભાનલ કલ્માણ કે જનવેલાથી આરગ યાખલાભા​ાં આલે ત૊ તે પ્રકાયના વભાજનુ ાં આતથિક જીલન ક્યાયે મ ઩ણ ઊંચુ ાં રાલી ળકામ નહશ તેભજ આલા વભાજન૊ આથીકતલકાવ ઩ણ વાધી ળકામ નશીં. તેથી તે ધન કયતા ઩ણ ભાનલ કલ્માણને લધુ ભશત્લ આ઩ે છે .(૭) ગા​ાંધીજીના તલચાય૊ વલશગ્રાશી અને વલશવ્મા઩ક શતા. તેભને વભગ્ર ભાનલજાત અને ઍકાંદય ભાનલજીલનના ઩ુનઃઘડતય આધાય૊ની ળ૊ધ શતી આ ળ૊ધભા​ાંથી તેભને ફે મુખ્મ તલચાય૊ ઉ઩ય વભગ્ર ભાનલજીલની ભા​ાંડણી કયલા જેલી રાગી શતી આ ફે તત્લ૊ શતી વત્મ અને અહશિંવા. ગા​ાંધીલાદી અથશયચનાન૊ આધાય ઩ણ આ ફે તત્લ૊ ફન્મા(૮) આભ ગા​ાંધીજી ભાનલકલ્માણ દ્વાયા અથશળાસ્ત્રભા​ાં ઩હયલતશન રાલલા ઇચ્છતા શતા અને ભાનલ કલ્માણ દ્વાયા રાલેલ ુાં આતથિક ઩હયલતશન ઍ દીઘશકારીન શ૊મ છે જે ઘણા અથશળાસ્ત્રીઓ ઩ણ સ્લીકાયે છે . (૩)

વાદાં જીલન

ગા​ાંધીજીઍ આ઩ને શાંભેળને ભાટે ઍક વાંદેળ આપમ૊ છે Simple living and high thinking તેભ આતથિક જીલનભા​ાં ઩ણ જેભ ફને તેભ વદાઈ અ઩નાલલા સુચલેર છે . આ઩ની અનાંત ઍલી જફૃહયમાત૊ને ઘટાડીને જેભ ફને તેભ ઓછી જફૃહયમાત૊ કયલાન૊ પ્રમત્ન કયલા જ૊ઈઍ.

Vol. 04, Issue – 04

(47)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ભનુષ્ટ્મની ઈચ્છાઓ અવીતભત કે ઍન૊ અથશ ઍ થામ કે ભાનલની ઇચ્છાઓ ક્યાયે મ ઩ણ ઩ુયી થલાની નથી. ઇચ્છાઓ લાયાં લાય ઉત્઩ન્ન થતી યશે છે . ઍક ઩ ૂણશ કય૊ ત૊ ફીજી તાત્કાચરક ઉબી થઇ જામ છે ઍટરે ઇચ્છાઓન૊ દ૊ય ચાલુ જ યશેલાન૊ ઩યાં ત ુ તેને ઩ ૂણશ કયલા ભાટે વાંવાધન૊ વીતભત છે . આ લાત ઩હયલાય તેભજ વભાજ ફાંને ણે રાગુ ઩ડે છે . ઩હયલાયની જફૃહયમાત ય૊ટી – ક઩ડા – આલાવ, તળક્ષા – ઩હયલશન – સ્લાસ્​્મ - ભન૊યજન લગેયેની શ૊મ છે . જેભ જેભ ઩ ૂણશ થતી જામ છે તેભ તેભ તેભા​ાં લધાય૊ થત૊ જામ છે આથી ભાનલ વાંળાધનન૊ લધુ તે લધુ ઉ઩મ૊ગ કયી તેને ઩ ૂણશ કયલાના પ્રમાવ૊ કયે છે . આથી કુ દયતી તેભજ ભાનલ વજજૉત વાંવાધનન૊ દુ યવ્મમ થામ છે .(૧૦) જેની અવય તત્કારીન તેભજ રા​ાંફા વભમે વભાજ તેભજ અથશતત્ર ાં ઉ઩ય તલધાનાત્ભક અવય ઉદબાલે છે . આથી ગા​ાંધીજી વાદુ ાં જીલન ઩ય લધાયે બાય મુકે છે . તેભન૊ આ તલચાય રા​ાંફા ગ઱ે વલશને અવય કયે છે . (૪)

આર્થિક આત્ભર્નબથયતા

ગા​ાંધીજીઍ આ તવદ્ધા​ાંત ઉ઩ય ખુફ જ લધાયે બાય મુક્ય૊ છે . આત્ભતનબશય અથશતત્ર ાં ગયીફીન૊ અંત રાલે છે તેથી તેભને ર૊ક૊ને આત્ભતનબશય ફનાલલા પ્રમાવ૊ કમો તેભને યે ટીઓ અને ખડી ફનાલલા ર૊ક૊ને શાકર કયી. જેથી સ્લાલરાંફન ન૊ તવદ્ધા​ાંત વાથશક થઈ ળકે. ભાયે કબ ૂર કયવુ ાં ભે઱લે કે અથશળાસ્ત્ર અને નીતતળાસ્ત્ર લચ્ચે હુ ાં બેદ ઩ડત૊ નથી. જે અથશળાસ્ત્ર વ્મક્ક્ત અથલા પ્રજાના હશતને ઈજા કયે તે જાતતની તલરુદ્ધ શ૊મ ઍ થામ છે . તેથી ઍક દે ળને શાથે ફીજા દે ળને કચડલાને વારુાં અથશળાસ્ત્રન૊ પ્રમ૊ગ વ્મા઩ તેને હુ ાં અનીતત ગણુ ાં છાં. ભજુ યીનુ ાં ર૊શી ચુસ્તીને ફનાલેરી લસ્તુઓ રેલી કે લા઩યલી ઍ થામ છે . આ દે ળની અંદય જગતની આતથિક યચના ઍલી શ૊લી જ૊ઈઍ કે જેથી ઍક઩ણ ભાણવ અબાલથી ઩ીડામ નહશ ઍટરે કે દયે ક વ્મક્ક્તને ઩૊તાના નીબાલ ઩ુયત૊ ઉધાભ ભ઱ી યશે(૧૧) ઍટરે કે આતથિક આત્ભતનબશયતા ખુફ જ જફૃયી છે . આથીક આત્ભતનબશયતા દ્વાયા ઘણા પ્રશ્ન૊નુ ાં તનલાયણ થઇ ળકે છે . (૫)

આર્થિક વભાનતા

ગા​ાંધીજી યાજકીમ સ્લતાંત્રતા કયતા ઩ણ આતથિક સ્લતાંત્ર ઩ય બાય મુક્ત જણાલે છે કે આથીક સ્લતાંત્રતા તવલાઈ યાજકીમ સ્લતાંત્રતા નકાભી છે . લતશભાન વભમભા​ાં આથીક ક્સ્થતત ગા​ાંધીજીઍ આ઩ેરા આથીક સ્લતાન્ત્રતાના તવદ્ધાત૊ તલરુદ્ધ છે જે દૂ ય કયલી ખાવ જફૃયી છે . આતથિક વભાનતા ઍટરે જગતના ફધાજ ભનુષ્ટ્મ૊ ઩ાવે ઍક વયખી કુ દયતી વાં઩તત શ૊લા઩ણુ ાં ઍટરે વહુની ઩ાવે ઩૊તાની કુ દયતી આલશ્મકતા ઩ ૂણશ કયતી કુ દયતી વાં઩તત શ૊લી જ૊ઈઍ. આતથિક વભાનતાની જ઱ભા​ાં ધનીકનુ ાં રસ્ટી઩ણુ ાં યશેર છે ઍ આદળશ પ્રભાણે ઘતનક ઩૊તાના ઩ડ૊ળી કયતા ઍક઩ણ ક૊ડી લધાયે યાખલાન૊ અતધકાય નથી. ત્માયે શુ ાં લધાયાનુ ાં ઍની ઩ાવેથી છીનલી રેવ ુ ાં ? ઍભ કયતા હશિંવાન૊ આશ્રમ રેલ૊ ઩ડે અને હશિંવા લડે ઍભ કયવુ ાં વાંબલ ત૊મ વભાજને તેથી પામદ૊ ન થામ કે ભ કે દ્રવ્મ ઍકઠુ ાં કયલાની ળક્ક્ત ધયાલનાય ઍક ભાણવની ળક્ક્તને વભાજ ખ૊ઈ ફેવે. ઍટરે અહશિંવક ભાગશ ઍ થમ૊ કે ભાન્મ થઈ ળકે ઍટરે તેની શાજત ઩ ૂયી ઩ડી ફાકીનાન૊ તે પ્રજાની લતી રસ્ટી ફને. જ૊ પ્રભાચણક઩ણે વાંયક્ષક ફને ત૊ જે દ્રવ્મ તે ઉત્઩ન્ન કયળે તેન૊ વદ્વવ્મમ ઩ણ કયળે લ઱ી જમાયે ભનુષ્ટ્મ ઩૊તાને વભાજન૊ વેલક ભા​ાંને, વભાજને અથે ધન કભામ, વભાજના કલ્માણને અથશ લા઩યે ત્માયે તેની કભાણીભા​ાં શુદ્ધતા આલળે તેના વાશવભા​ાં ઩ણ અહશિંવા શળે. આ પ્રભાણે જ૊ કામશપ્રણારી ગ૊ઠલામ ત૊ વભાજભા​ાં લાય ઘ઴શણ મ ૂક ક્રમા​ાંતત ઩ેદા થામ.(૧૨) તેભજ આતથિક વભાનતા સ્થાત઩ત કયી ળકામ. (૬)

શ્રભ

ગા​ાંધીજીઍ સ્લાશ્રમ ઩ય બાય મુકતા કહ્ુાં છે કે જાત ભશેનત ભનુષ્ટ્મ ભાત્રને ભાટે અતનલામશ છે તેભને શ્રભના ભશત્લને ઈશ્વયી તનમભ તયીકે નલાજેર૊ છે તેથી ફોતધક અને ળાયીહયક શ્રભને અ઩નાલલાનુ ાં કશે છે . ળયીયીક્શ્રભ ભાનલજીલન ભાટે ઘણુ ાં ભશત્લનુ ાં છે આભ અથશતત્ર ાં ની આટીઘુટીઓ ભા​ાંથી મુક્ક્ત ભે઱લલા ભાટે ળાયીહયક અને ભાનતવક શ્રભ ઘણ૊ આલશ્મક છે .

July – Aug., 2016

(48)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ફાઈફર કશે છે ...'તાયી ય૊તી તુ ાં તાય૊ ઩વીન૊ યે ડીને કભાજે ને ખાજે' જ૊ કય૊ડ઩તત ઩ણ જ૊ ઩૊તાને ખાટરે આડ૊તીમા કયે ને તેના ભ૊ભા​ાં 'કઈ ખાલાનુ ાં ચુકે ત્માયે ખામ ત૊ તે રા​ાંફા લખત ખાઈ ળકત૊ નથી તેભા​ાં તેને યવ ઩ણ યશેળે નહશ.(૧૩) ગ્રાભસ્લ ળયીયશ્રભ કયીને કભામેર૊ ય૊ટર૊ તેને ભીઠ૊ રાગળે અને તેભનુ ાં આય૊મા તાંદુયસ્ત યશેળે. ગા​ાંધીજી શ્રભ અંગે જણાલતા કશે છે કે ઩૊તાના બ૊જન ભાટે જેને પ્રભા​ાંણીક્઩ાણે શ્રભ નથી કમો તેને

ભપત

ખલડાલલાન૊ તલચાય ભાયી અહશિંવાભા​ાં ફેવત૊ નથી. ભાયી અવે વતા શ૊મ ત૊ હુ ાં ફધા જ વદાવ્રત ફાંધ કયાલી દઉં. વદાવ્રત૊ઍ પ્રજાની અધ૊ગતત કયી છે . અને સુસ્તી, આ઱વ દાં બ તથા ગુનાખ૊યીને તેભજ ઊંચ-નીચના બેદને ઉતેજન આપયુ ાં છે . આલા – અ઩ાત્ર દાનથી દે ળની બોતતક કે અધ્માજત્ભક વાં઩તતભા​ાં કળ૊ લધાય૊ થતી નથી અંદય દાન દે નાયાઓને ઩ુણ્મ કામશન૊ ભ્રભ થામ છે . દાતાઓ ઩યીશ્રભા​ાંરમ૊ ખ૊રે જ્મા​ાં બ૊જન ભત કાભ કયલા ઇચ્છતા સ્ત્રી઩ુરુ઴૊ આય૊ગ્મપ્રદ સ્લય લાતાલયણભા​ાં શ્રભ આ઩ીને બ૊જન આ઩ે ત૊ કેવ ુ ાં તયત ડશા઩ણબયુ​ું કશેલામ 'શ્રભ ન કયે તેને બ૊જન નહશ ભ઱ે '(૧૪) (૭)

ગ્રામ્મ ઉધ૊ગન૊ ર્લકાવ

આજે લતશભાન વભમની ભશત્લની વભસ્મા જ૊ ક૊ઈ શ૊ઈ ત૊ તે ફેય૊જગાયી છે કાયણ કે બાયત લસ્તીની દ્રન્ષ્ટ્ટઍ ચીન ઩છી ફીજા ક્રમભે આલે છે . જમાયે બાયત દે ળ ગાભડાઓન૊ ફનેર છે કૃ ત઴ પ્રધાન દે ળ છે આથી ફેય૊જગાયીની વભસ્માને દ૊ય કયલા ભાટે ગાભડાને વમ ૃધ્ધ કયલા ઩ડળે. અને ગાભડાને વમ ૃધ્ધ કયલા ભાટે ગશૃ ઉદ્ય૊ગ, રઘુઉદ્ય૊ગ નુ ાં પ્રમાણ લધાયવુ ાં ઩ડળે ગ્રામ્પમ ક્ષેત્રે ઉદ્ય૊ગ૊નુ ાં પ્રભાણ લધાયવુ ાં ઩ડળે ત૊ આથીકક્ષેત્ર ઘણુ ાં ઩હયણાભ૊ રાલી ળકામ તેભ છે . ગાભડાઓન૊ નાળ થળે ત૊ બાયતન૊ ઩ણ નાળ ઩છી બાયત નહશ યશે જગતભા​ાં ઍનુ ાં જે તલતળષ્ટ્ટ કામશ છે તે લુપત થઇ જળે ગાભડુ ાં વજીલન ત્માયે જ થામ જમાયે ઍનુ ાં ળ૊઴ણ થતુ ાં અટકે તલળાર ઉદ્ય૊ગ૊ની વાથે શયીપાઈ અને ખ઩તના પ્રશ્ન૊ આલળે ઍટરે ગ્રાભલાવીઓનુ ાં વીધુ ાં કે આડકતરુાં ળ૊઴ણ થમા તલના નહશ જ યે શલાનુ.ાં (૧૫) તેથી ગાભડાને સ્લાલરાંફી સ્લમાં઩ ૂણશ અને આત્ભતનબશય ફનાલલા ગ્રામ્પમ ઉધ૊ગ૊ન૊ તલકાવ કયલ૊ જ૊ઈ કાયણ કે ત્રીજા બાગનુ ાં બાયત. બાયતના ગાભડાઓભા​ાં તનલાવ કયે છે . (૮)

ભમાથ દદત માંત્રીકયણ

ગા​ાંધીજીને ક૊ઇંઍ પ્રશ્ન કયે ર કે તભે માંત્ર૊ ના તલય૊ધી છ૊ ? ગા​ાંધીજી તેન૊ જલાફ આ઩તા જણાલે છે માંત્ર૊ વાભે ભાય૊ ક૊ઈ તલય૊ધ નથી હુ ાં માંત્ર૊ને સ્લીકારુાં છાં જે માંત્ર૊ ભાનલ શ્રભ ભાટે તેભજ ભાનલીની સુતલધા ભાટે ઉ઩મ૊ગી છે ઩યાં ત ુ જે માંત્ર૊ ભાનલ જીલન ભાટે દુ ય૊ગાભી અવય૊ કે પ્રબાલ ઉ઩જાલે છે તેલા માંત્ર૊નુ ાં હુ ાં વખત તલય૊ધી છાં. ભાય૊ તલય૊ધ માંત્ર૊ની ઘેરછા વાભે છે . ત૊ જે ને શ્રભન૊ ફચાલ કયનાયા માંત્ર૊ કશેલાભા​ાં આલે છે . તેની ર૊ક૊ને ઘેરછા રાગી છે શ્રભન૊ ફચાલ થામ છે ખયી, ઩ણ રાખ૊ ર૊ક૊ કાભ તલનાના થઈ ભ ૂખે ભાયતા યસ્તા ઉ઩ય બટકે છે . વભમ અને શ્રભન૊ ફચાલ હુ ાં ઩ણ ઈચ્છાં છાં. ઩યાં ત ુ અમુક લગશન૊ નહશ, આખી ભાનલજાતતન૊ થલ૊ જ૊ઈઍ થ૊ડા ગણ્માગા​ાંહઠમા ઩ાવે વાં઩તતન૊ વાંચમ થામ ઍભ નહશ ઩ણ વોની ઩ાવે થામ ઍભ ગા​ાંધીજી ઈચ્છતા શતા.(૧૬) ભાનલજાતને આતથિક કાંગાચરમતભા​ાંથી મુક્ક્ત ભે઱લલા ભાટે તલતલધ ક્ષેત્ર૊ભા​ાં માંત્ર૊ના ઉ઩મ૊ગને ફદરે ભમાશ હદત ક્ષેત્રભા​ાં માંત્ર અ઩નાલલા જ૊ઈઍ કાયણ કે ''માંત્ર ભાણવને ભાયે છે , ભાણવ માંત્રને ભાયે નહશ'' અભમાશ હદત માંત્ર૊ના ઉ઩મ૊ગથી ભનુષ્ટ્મની કુ ળ઱તા કુ ાંહઠત થઇ જામ છે .(૧૭) આભ ગા​ાંધીજી માંત૊ અંગે જણાલે છે કે માંત્ર૊ વાભે આભ ત૊ ક૊ઈ લા​ાંધા નથી જ૊ ક૊ઈ લા​ાંધ૊ શ૊મ ત૊ તે ઍલા માંત્ર૊ વાભે છે કે જે થ૊ડાક કામોભા​ાં નપ૊ ઍકતત્રત કયલા ભાટે વજાશમેરા શ૊મ.''(૧૮) (૯)

રસ્ટીળી઩ન૊ ર્વદ્ા​ાંત

ગા​ાંધીજીને રસ્ટીળી઩ના તવદ્ધા​ાંતભા​ાં વાં઩ ૂણશ તલશ્વાવ શત૊ તેભના આ તવદ્ધા​ાંત દ્વાયા ઉત્઩ાદન પ્રહક્રમમાભા​ાં દયે ક વભાજના તલચબન્ન લગોને અનુકુ઱ ઩ડળે તેભન૊ આથશ ઍ શત૊ કે ધન઩તત, જભીનદાય, હકળન (ખેડૂત) અને વયકાય ફાધા ઍક વાથે કાભ કયવુ ાં જ૊ઈઍ. જેથી લધુભા​ાં લધુ ઉત્઩ાદન લધે અને લધુભા​ાં લધુ રાબ ઩ણ વભાજ ભાટે

Vol. 04, Issue – 04

(49)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

કલ્માણફૃ઩ નીલડે. તેભને તલળે઴ ત૊ ભજૂય લગશ અને કીળાન૊ની ઩ણ લાત કયી. આ઩ રસ્ટીળી઩ના તવદ્ધા​ાંતભા​ાં આતથિક યીતે વભાજના લાગ૊ના હશત૊ની લાત કયલાભા​ાં આલી છે . લારી઩ણાન૊ તવદ્ધા​ાંત કાભચરાલ ઉકેર નથી. ધ૊કાની ટટ્ટી ત૊ નથી જ. ભાય૊ ત૊ તલશ્વાવ છે કે ફીજા ફધા ઉકેર૊થી ઍ લધુ ચીયાં જીતલ નીલડળે. ઍની ઩ાછ઱ તત્લજ્ઞાન અને ધભશની પ્રતતષ્ટ્ઠા યશેરી છે .(૧૯) (૧૦)

ગા​ાંધીજીના ભાટે વલોદમ

ગા​ાંધીજી યન્સ્કનનુ ાં ઍક ઩ુસ્તક લા​ાંચેર તેન૊ પ્રબાલ ખુફજ તેભના જીલન અને લતશન ઉ઩ય ઩ડેરી શત૊ તેઓ ઩૊તાની આત્ભકથા વત્મના પ્રમ૊ગ૊ભા​ાં રખે છે કે આ ઩ુસ્તકે ભાયી જજિંદગીભા​ાં તત્કાર ભશત્લન૊ યચનાત્ભક પેયપાય કયાવ્મ૊ ઍવુ ાં ત૊ આ ઩ુસ્તક જ કશેલામ તેને ભેં ઩ાછ઱થી તયજુ ભ૊ કમો ને તે વલોદમ ને નાભે છ઩ામેલ ુ છે .(૨૦)... વલોદમના તવદ્ધા​ાંત૊ને હુ ાં જે વભજ્મ૊ છાં તે આ પ્રભાણે છે . (૧) ફધાના બરાભા​ાં આ઩નુ ાં બલુાં યશેર છે . (૨) લકીર તેભજ લાણાંદ ફાંનેના કાભની ઍક વયખી કીભત શ૊લી જ૊ઈઍ. કે ભ કે આજીલીકાન૊ શક્ક ફધાને ઍક વયખ૊ છે . (૩) વાદુ ાં ભજુ યીનુ ાં ખેડૂતનુ ાં જીલન જ ખરુાં જીલન છે (૨૧) ઍભ ગા​ાંધીજી વલોદ્દમલાદના તવદ્ધા​ાંત દ્વાયા વભાજભા​ાં ઍકતા સ્થા઩લા તેભજ કામશ (કાભ) ને વભાન દ્રન્ષ્ટ્ટઍ જ૊લ૊ જ૊ઈઍ ક૊ઈ કાભ તનમ્પન નથી ક૊ઈ ઉંચ્ચ નથી. આથી તેભનુ ાં ભશેનતનુ ાં ઩ણ વભાન શ૊વુ ાં જ૊ઈ તેલ૊ તલચાય ગા​ાંધીજીઍ યજૂ કમો છે . વાથ૊ વાથ તેભને વાદુ ાં જીલન તેભજ સ્લમભી જીલન ઉ઩ય ઩ણ બાય મુક્ય૊ છે . મ ૂલ્મા​ાંકન ગા​ાંધીજીઍ દળાશ વ્યુ ાં છે કે વાચી વાં઩તત પ્રભાચણક, વાંસ્કૃ ત અને તનસ્લાથી ભાણવ૊ભા​ાં યશેરી છે ક૊ઈ઩ણ અથશ વ્મલસ્થા ઍ વાધન છે વાધ્મ નહશ. વાધ્મ ત૊ વભાજન૊ અદન૊ ભાનલી છે . દે ળભા​ાં અતનલામશ શ૊મ તેલા ભ૊ટા ઩ામા ઩ય ચારતા ઉદ્ય૊ગ૊નુ ાં સ્થાન નાના ગ્રશ કે ગ્રાભ૊દ્ય૊ગ કયતા જયા઩ણ ઉતયતુ ાં ન શ૊વુ ાં જ૊ઈ ઍ તેભ ગા​ાંધીજી ભાનતા શતા ગા​ાંધીજીના આથીક તલચાય અંગે ઩ટ્ટાની વીતાભૈમા કશે છે કે ''તે જીલનના કેટરાક પ્રશ્ન૊ પ્રમત્ન૊ નલ૊ દૃ ન્ષ્ટ્ટક૊ણ છે , નલ૊ અચબગભ છે , આધુતનક વભસ્માઓનુ ાં તનયાકયણ છે .' ગા​ાંધી તલચાયના પ્રખય અભ્માવી ઍવ. ઍન. અગ્રલાર કશે છે કે ''In short, Gandhiji believes in Raising not merely the standard of living but also the standard of life.'' અંતે ભશાત્ભા ગા​ાંધીજીના વાભાજજક, આતથિક, યાજકીમ અને જીલન તલ઴મક વાભાન્મ દળશનને ગા​ાંધીલાદ તયીકે આરેખલાભા​ાં આલે છે . જ૊ કે ભશાત્ભાજી ઍ સ્઩ષ્ટ્ટ કહ્ુાં છે કે ''ગા​ાંધીલાદ નાભની ક૊ઈ ચીજ છે જ નશીં, ઍલ૊ ક૊ઈ વાંપ્રદામક હુ ાં ભાયી ઩ાછ઱ છ૊ડી જલા ઈચ્છત૊ નથી.'' ઍટરે જ ગા​ાંધીલાદને ફદરે વાભાજજક, આથીક અને યાજનૈતતક વભસ્માઓ અંગેન૊ 'ગા​ાંધીજી ન૊ દૃ ન્ષ્ટ્ટક૊ણ' ળબ્દ લા઩યલ૊ લધાયે મ૊ગ્મ અને અનુકુ઱ ગણાળે વત્મ અને અહશિંવા ગા​ાંધીજીના ધ્રુલ તાયાઓ છે . વત્મની ળ૊ધભા​ાં વત્મન૊ આગ્રશ યાખલ૊ ઍ ગા​ાંધીજીનીતી છે અને ઍભા​ાં અહશિંવાન૊ આ઩૊ આ઩ સ્લીકાય થામ છે . કેટરાક ઩ામાના આતથિક તલચાય૊ તાયલીને અહશમા યજૂ કયલાન૊ પ્રમાવ કમો છે જે આજના લતશભાન વભમભા​ાં ખુફ જ ઉ઩મ૊ગી છે . વાંદબથ સચી ૧.

(વાં) જીતેન્દ્ર દે વાઈ – અમ ૃત ભ૊દી – 'ઍલા ગા​ાંધી ગુજાયે ઉતમાશ યે ' ભાહશતી ખાતુ ાં ગુજયાત યાજ્મ – ગા​ાંધી નગય – ઩ ૃ.૮

૨.

પ્રા. ડ૊. ય. ક. ધાયૈ મા, આલાશ ચીન બાયતન૊ ઇતતશાવ – વી. જભનાદાવની કાં઩ની – અભદાલાદ – ૧૯૬૮, ઩ ૃ.

૩.

(વાં) ડ૊. કલ્મ ભાણેક. 'બાયતના દે ળી યાજ્મ૊ભા​ાં વભાજ આથશ અથશતત્ર ાં ' – ઩શ્વ ઩બ્રીકે ળન – અભદાલાદ. ૨૦૧૫, ઩ ૃ.૧૨૪

૪.

ડ૊. ઩ાંકજ લરલાઈ 'બાયતન૊ ઇતતશાવ' – વોયાષ્ટ્ર યુતનલતવિટી – યાજક૊ટ, લ઴શ ૨૦૦૬ – ઩ ૃ. ૯૬

July – Aug., 2016

(50)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

(વાં.) તલઠ્ઠરદાવ ભ. ક૊ઠાયી 'દ૊ઢ વદીન૊ આતથિક ઇતતશાવ' ગુજયાત તલદ્યા઩ીઠ – અભદાલાદ, લ઴શ ૧૯૮૩, ઩ ૃ.

૫.

૭૮. ૬.

Souvenir – B.R.S. College – Dumiyani – 2009, pg.49

૭.

(વાં.) ય૊હશત શુક્રા, ય૊હશત દે વાઈ, તલ. કે. ળાશ 'ગા​ાંધીલાદી આતથિક તલચાય૊' વયદાય ઩ટે ર ઇન્સ્ટી. ઓપ ઇક૊ન૊તભક ઍન્ડ વ૊તળમર યીવચશ – અભદાલાદ ઩ ૃ.૨૨

૮.

ઍજન-૩૩

૯.

઩ ૂલોક્ત ગ્રાંથ - Souvenir

१०.

जे. एस. कह्न्ना 'आर्थिक ससद्ा​ांत का ऩररचय' राष्ट्रीय शैक्षऺक अनुसांधान ओर प्रसशऺण ऩररषद – वषि ११९६ ऩ.ृ ३

૧૧.

ગા​ાંધીજી 'ભાયા સ્લપનનુ ાં બાયત' નલજીલન પ્રકાળન ભાંહદય અભદાલાદ ૨૦૧૧ – ઩ ૃ. ૫૯

૧૨.

ઍજન ૭૨

૧૩.

ગા​ાંધીજી 'ગ્રાભ સ્લયાજ' નલજીલન પ્રકાળન. અભદાલાદ – ૨૦૧૨, ઩ ૃ.૪૫

૧૪.

઩ ૂલોક્ત ગ્રાંથ – ભાયા સ્લપનનુ ાં બાયત – ઩ ૃ. ૮૯

૧૫.

ઍજન – ૯૯

૧૬.

ભ૊શનરાર કયભચાંદ ગા​ાંધી – 'હશન્દ સ્લયાજ' નલજીલન પ્રકાળન - અભદાલાદ ૨૦૦૭, ઩ ૃ. ૮

૧૭.

઩ ૂલોક્ત – વ૊લેતનમય ઩ ૃ.૫૦

૧૮.

઩ ૂલ૊ક્ત ગ્રાંથ – ગા​ાંધીલાદી આતથિક તલચાય૊ – ઩ ૃ. ૪૮

૧૯.

઩ ૂલોક્ત ગ્રાંથ – ભાયા સ્લજનનુ ાં બાયત – ઩ ૃ. ૬૬

૨૦.

ગા​ાંધીજી 'વત્મના પ્રમ૊ગ૊' નલજીલન પ્રકાળન – ૨૦૧૧, ઩ ૃ.૨૭૮

૨૧.

ઍજન – ૨૭૬

Vol. 04, Issue – 04

(51)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

mi¹y(mk SiLini (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpni an[ Av-(SAtni[ a¿yis Di<. (ht[S p).pT[l aiciy< biv)sgim b).a[D`.ki[l[j mhid[v nJk,s&BiP mig,< vÃlB (vwingr-388120 (j.aiN>d siri>S : p\At&t s>Si[Fn mi¹y(mk SiLini> (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpni an[ Av-(SAtni[ a¿yis krvi miT[ hiY Frvimi> aiv[l C[.Atr)kZt yid`(µCk nm**ni p¹F(ta[ 294 (vwiY)<ai[n) nm*ni tr)k[ ps>dg) kr[l C[. j[mi> 144 (vwiY)<ai[ an[ 150 (vwiY)<n)ai[ni[ smiv[S krvimi> aiv[l C[. Av-s>kÃpni mipn miT[[ Di<. pÃlv) pT[l an[ Di<. (ht[S pT[l r(ct an[ p\mi(Nt kr[l Av-s>kÃpnini s>Si[(Fn) an[ Di<. (ht[S pT[l r(ct Av(SAt s>Si[(Fn) upyi[g krvimi> aiÄyi[ hti[. mi(ht)n&> pZYÊrN an[ (vÅl[PN, srisr), p\miN (vcln an[ T)-ksi[T)ni[ upyi[g kr) krvimi> aiÄy&> C[. p\At&t s>Si[Fni tirNi[;(vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnim>i tfivt Ô[vi mL[ C[.(vwiY)<n)ai[ni> Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr) siY<k r)t[ vFir[ Ô[vi mL[ C[. mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-(SAtim>i tfivt Ô[vi mL[ C[. Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[ni> Av-(SAtni p\i¼ti>ki[n) srisr) siY<k r)t[ vFir[ Ô[vi mL[ C[. civ)$p S¾di[ : Av-s>kÃpni, Av-(SAt. p\Ativni : Av ²yilni ud`Bvn) Ø(OTa[ Av-²yiln&> Av$p Äy(ktn) bihy vitivrN siY[n) ai>tr(k\yi tYi aºy Äy(ktai[ siY[n) m*ÃyiRmk srKimN)mi>Y) jºm[ C[.j[m biLkmi> XiniRmk (vkis Yiy C[ t[m t[nimi> pi[tin[ tYi aºyn[ smjvin) S(kt,sic&> k[ Ki[T&> nkk) krvin) S(kt vg[r[ni[ pN (vkis Yiy C[.S$aitmi> biLkn&> pi[tini a>g[ k[ aºy a>g[ (vcirvin&> t>#i s&g\(Yt hi[t&> nY). F)m[-F)m[ biLki[ miºytiai[, eµCiai[, m*Ãyi[, p\[rNiai[ vg[r[ j[v) ai>t(rk p\(k\yiai[ a>g[ (vcir) Sk[ C[ j[ r)t[ aipN[ b)J Äy(ktai[ an[ bihy jgtn) vAt&ai[ni[ (vcir kr)n[ t[mni a>g[ ligN) an&Bv)a[ C)a[ a[j r)t[ aipNn[ pi[tin) jitn&> pN Bin Yiy C[ an[ aipN[ pi[tin) jit (vS[ pN (vciri[ an[ ligN)ai[ an&Bv)a[ C)a[.

Av-s>kÃpni t[ Äy(ktn&> t[mj t[ j[n[ pi[tini gN) Sk[ t[ bFi p\Ry[n&> Avm*Ãyi>kn C[. di[>gi{2007} Av-s>kÃpnin&> ai miLK&> p*v<-tr&NivAYimi> vF& p\bL hi[y C[.u_ir tr&NivAYi an[ p&²tivAYimi> alg an[ Kis Av-s>kÃpniai[ hi[y C[.pr>t& t[ai[ smg\ Av-s>kÃpnimi> s&g\(Yt Ye Sk[ t[v>& bnt& nY).aiF&(nk s>Si[Fni[ni p(rNimi[a[ tirÄy&> C[ k[ Av-s>kÃpni AYiy) k[ ap(rvt<nS)l nY). Av- s>kÃpniai[n&> Äy(ktni an&Bvi[ a>g[ Äy(ktni aY<GTni[ p\miN[ GDtr Yiy C[.

Av-²yil Äy(ktn) pi[tin) jitn&> p\Ryx)krN btiv[ C[.Äy(kt pi[tini (vS[ j[ p\(tmi aYvi Cip Friv[ C[.t[ j t[ni[ Av-²yil C[.t[niY) Äy(ktn) Bivniai[ tYi mni[vlNi[n) a(BÄy(kt Yiy C[. kipD)yi {1968} hi[r[sni mt[ “(SAt a[Tl[ p\i[]Qi[ oiri aicrit) biLki[n&> (ny>#iN krvin) p\(k\yi” aim,(SAtmi> jbrjAt)n&> tRv rh[l&> C[.kipD)yi {1968} j(S<ÃDni mt an&sir jNiv[ C[ k[ (SAtn&> Av$p ai p\miN[ C[.-“(SAt p\i¼t kyi< pC) biLk j[ kr[ aYvi j[ krviY) d*r rh[ t[ pi[tin) r)t[ ti[ ky&< j n hi[t.” ki[e pN ÄyvAYit>#i bribr clivvi miT[ (nympiln aivÆyk C[.t>#ini s¿yi[ jyi> s&F) vt<nmi> (nymi[ p\Ry[ aidr dSi<v[ Ryi> s&F) ÄyvAYit>#i bribr cil[ C[.pr>t& jyir[ t>#ini s¿yi[ (nymi[n[ uK[Dvi mi>D[ C[,Ryir[ smg\ ÄyvAYit>#i Ki[r>B[ cQ[ C[ an[ lÈy p\i¼t kr) Skti[ nY). (SxN pN a[k ÄyvAYi t>#i C[.

July – Aug., 2016

(52)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

(Sxk,(vwiY)< an[ smij a[ ai t>#ini GTki[ C[.SiLi ÄyvAYit>#ini uØ[Si[n[ pir piDvi ai GTki[ s>yi[(jt bn[ C[.vL),t[ SiLi s>cilnn[ sfL an[ aDcN$p bnivniri pN Kri! pr>t& SiLi ÄyvAYipnn&> si[]Y) giQ r)t[ s>kLiy[l&> GTk (vwiY)<n[ gNvimi> aiv[ C[.(vwiY)<ai[ pi[tini ri[J>di vt<n Äyvhiri[mi> smt&li jiLv[ ti[ (SxNkiy< s&ci$ r)t[ pir piD) Skiy.ai ¹y[yn[ (s(o krvi SiLimi> (nym pilnn) a[k a>k&Sy&kt miLKin) s>rcni krvimi> aiv[ C[,j[n[ aipN[ ‘(SAt’n&> nim aip)a[ C)a[.SiLini dr[k (vwiY)<a[ (SAtn&> piln krv&> j ji[ea[.t[vi[ hqig\h len[ vPi[< ph[li jºm[l) ai pr>pri aij[ pN aipN) SiLiai[mi> t>d&rAt) p*v<kn&> Jvn psir kr) rh) C[.pr>t& kDkie Br[l) (nymivl) an[ bihy dbiNi[ni r>g[ r>giy[l) ai pr>pri (vwiY)<ai[ni pi[Pkn[ bdl[ (ny>#ikn&> kiy< kr[ C[.kirNk[ (SAtn&> Av$p j bihy p\(tb>Fyi[y&kt C[. ai>t(rk ak&>Sn&> tRv (SAtmi> ji[vi mLt&> nY). k[Tlik li[ki[ min[ C[ k[ biLki[ dbiN an[ (SxNn) Fmk) h[qL j aiXi>(kt bnvin&> S)K[ C[.pr>t& biLki[n) aiXi>(ktti td`n a(vÅvsn)y hi[y C[.vL) birbri {1990} kh[ C[ k[ (SAt biLki[n[ akLiv[ C[.p\vt<min smymi> (vwiY)<ni[ min(sk (vkis t[ni Si(rr)k (vkisn) t&lnimi> GNi[ U>ci[ ji[vi mL[ C[.aiY), (SAtpiln t[mn[ bi[ji$p an[ Avi(Bminn[ hNnir lig[ C[ ai kirN[ j biLki[ (SAt sim[ bLvi kyi< kr[ C[.t[Y) a[ bibt Av)kirv) rh) k[ hv[ (SAt a[ kiym) uk[l rhyi[ nY). pr>t& biLki[ Avy> pi[tin) frji[ p\Ry[ jigZt bn[ t[ (vS[P mhRv Friv[ C[. (SAtpilnn) bibtmi> (vwiY)<ai[n[ Av oiri Avn[ di[rvN) p*r) piDvimi> shiy uB) krvimi> aiv[ ti[ (SAtni p\Åni[ j up(AYt Yiy nh). ai Ø(OTa[ a[ k[vL siFn nY),pN si¹y C[.kirN Av (SAt a[ kiym)ni yi[³y vt<nn) bi>h[Fr) C[ aYvi ti[ Av (SAtni[ aY< j yi[³y vt<n C[.biLk aiRm(ny>#iN krt&> Yiy C[.k[LvN)ni[ m&²y uØ[S j Av-(SAt C[. a¿yisni h[t&ai[ : 1. mi¹y(mk SiLini> (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnini[ Ô(tyti an[ (vAtirni s>dB<mi> a¿yis krvi[.

2. mi¹y(mk SiLini> (vwiY)<ai[n) Av-(SAtni[ Ô(tyti an[ (vAtirni s>dB<mi> a¿yis krvi[. a¿yisn) uRkÃpniai[ : 1.mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnini> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y.

2.mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnini> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y.

3.mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAtni> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y.

4.mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-(SAtni> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y. a¿yisn&> mh_v: ki[e pN d[Sn) p\g(t t[ni (SxN upr aiFi(rt hi[y C[. kirN k[ (Sxkni Atr krti> riOT^n&> Atr Uc&> hi[y Sk[ nh)>. (SxNn) p\(k\yimi> (Sxkn) B*(mki aRy>t mhRvn) hi[y C[.(SxN a[ (oG\&v) p\(k\yi C[ t[ni[ a[k G\&v (Sxk an[ b)Ô[ G\&v (vwiY)< C[. aim (SxNmi> k[ºÙ AYin[ (Sxk hi[vi Cti> (vwiY)< B*(mki pN aRy>t mhRvn) C[. a[kv)Sm) sd)ni T[kni[li[Jni smymi> Xinn) (x(tji[ K*b j vZ(Û pim) C[.Xinni ai (vAtirmi> (v(vF x[#ii[ni[ smiv[S Yiy C[.t[niY) mn&Oy pi[tini Xin an[ v[]ci(rk smZ(Ûmi> vFiri[ kr) Sk[ C[.ai Xin an[ v[]ci(rk smZ(ÛY) mn&Oy pi[tini Jvn-Fi[rN,vt<n Äyvhirmi> s&Firi[ kr)n[ u_im a[v>& mn&Oy Jvn Jvvi miT[ p\vZt Yiy C[. ai (vXin an[ T[k`ni[li[Jni y&gmi> dr[k mn&Oy (v(vF s>Si[Fni[ni fLAv$p[ a[kb)jin) nJk aiÄyi[ C[,a[kb)ji siY[ vt<n Äyvhiri[ v¹yi C[, Cti> a[k p\Ån aRyir[ a(AtRvmi> aiÄyi[ C[ k[ S&> t[ pi[tin) jit Vol. 04, Issue – 04

(53)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

a[Tl[ k[ Avn[ ai[LK[ C[? t[ pi[t[ (v(vF (vPyi[n[ jiNvimi> a[Tli[ ÄyAt C[ k[ pi[tini Avn[ pi[tin) jitn[ ai[LKvi miT[ t[n) pis[ f*rsd nY).pi[tini Avn[ ai[LKivi[, t[ ai (vÅvni[ si[]Y) ~[Oq (vPy C[.(v(vF (vPyi[ai[n&> Xin m[Lv)n[ t[n) siY[ Äy(ktn[ pi[tini Avn&> m*Ãyi>kn krv&> a[Tl&> j agRyn&> C[.Äy(kt pi[tini ‘Av’n[ ai[LK)n[ t[ pi[tini g&Ni[, Äy(kt_v, vlNi[, pi[tin) (vS[Ptiai[,x(tai[ (vS[Y) mi(htgir Yiy C[.pi[tin) K*b) an[ Kim)ai[n[ jiN)n[ pi[tini Avni[ (vkis kr) Sk[ C[. (vwiY)<ni Jvnn&> GDtr krvi miT[ > ISxN an[ s>Akirn&> (s>cn aivÆyk C[. (vwiY)<ai[mi> (SxNn) siYi[siY Avn&> Xin an[ (SAtni[ g&N (vks[ ti[ j t[mN[ p\i¼t kr[l (SxN sikir Yiy. (vwiY)<ai[n[ pi[tini Avn&> Xin Yiy siY[-siY[ Av-(SAtn) K)lvN) Yiy ti[, viAt(vk r)t[ p\i¼t kr[l (SxN yYiY< si(bt Yiy. aiY) s>Si[Fk[ mi¹y(mk SiLini (vwiY)<ai[n) Av jigZtti an[ Av (SAtni[ a¿yis krvi miT[ p\At&t s>Si[Fn hiY Fr[l C[. (ndS< : p\At&t s>Si[Fnmi> Atr)kZt yid`(µCk nm&ni pÛ(tY) aiN>d til&kin) mi¹y(mk SiLini Fi[rN-9ni k&l 294 (vwiY)<ai[ni[ nmŠni[ ps>d krvimi> aiÄyi[ hti[, j[mi> 144 Ci[kriai[ an[ 150 Ci[kr)ai[ni[ smiv[S krvimi> aiÄyi[ hti[. s>Si[Fn p¹F(t : p\At&t s>Si[Fnmi> sv[<xN pÛ(tni[ upyi[g krvimi> aiÄyi[ C[. mi(ht) a[k#i)krNni siFni[ : p\At&t s>Si[Fnmi> mi(ht)n&> a[k(#ikrN krvi miT[ Di<. pÃlv) pT[l an[ Di<. (ht[S pT[l r(ct an[ p\mi(Nt kr[l Av-s>kÃpnini s>Si[(Fn) an[ Di<. (ht[S pT[l r(ct Av-(SAt s>Si[(Fn) upyi[g krvimi> aiÄyi[ hti[. mi(ht)n&> a[k#i)krN: s>Si[Fk[ SiLiai[ni aiciy<n) p*v<m>j*r) m[Lv) SiLin) p\Ryx m&likit le Fi[rN-9ni (vwiY)<ai[n[ ksi[T)ai[ aip)n[ mi(ht) a[k#i kr[l ht) Ryir bid t[n&> g&Ni>kn krvimi> aiÄy&> ht‚&. mi(ht)n&> pZYÊrN an[ aY<GTn: p\At&t s>Si[Fnmi> a[k(#it mi(ht)n&> pZYkkrN an[ (vÅl[PN krvi miT[ m¹yk, p\miN (vcln an[ “T)”ksi[T)ni[ upyi[g krvimi> aiÄyi[ hti[. mi(ht)n&> pZYÊrN an[ (vÅl[PN : 1.mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnini> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y. upri[kt uRkÃpnin) ckisN) miT[ mL[l srisr) an[ p\miN (vcln sirN) -1 mi> dSi<vvimi> aiv) C[. sirN) : 1 mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr)n) siY<kti Ô(t

s>²yi

srisr)

p\miN (vcln 48.05 6.42 60.07 6.20

p\miNB&l

T) m*Ãy mipn kxi

(vwiY)<ai[ 144 ’ siY<k 1.50 7.59 (vwiY)<n)ai[ 150 ’ 0.01 kxi sirN) 1mi> dSi<Äyi p\miN[ mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr)ni tfivtn) ckisN)mi> T)-m*Ãy 7.59 mL[l C[. 0.01 kxia[ T) -m*Ãy 2.58 C[. jyir[ mL[l T) -

July – Aug., 2016

(54)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

m*Ãy 7.59 C[. miT[ ai uRkÃpni 0.01 kxia[ siY<k C[. miT[ uRkÃpnini[ aAv)kir Yiy C[ miT[ (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnini smin nY).

2. mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnini> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y. upri[kt uRkÃpnin) ckisN) miT[ mL[l srisr) an[ p\miN (vclnn) sirN)-2 mi> dSi<vvimi> aiv) C[. sirN) : 2 mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr)n) siY<kti (vAtir s>²yi srisr) p\miN p\miNB&l T) m*Ãy mipn kxi (vcln Sh[r) 145 47.80 7.23 1.54 9.19 ’ siY<k g\im)N 149 62.31 5.82 ’ 0.01 kxi sirN)- 2mi> dSi<Äyi p\miN[ mi¹y(mk SiLini> g\im)N (vAtirni> (vwiY)<ai[ an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr)ni tfivtn) ckisN)mi> T) -m*Ãy 9.19 mL[l C[. 0.01 kxia[ T)-m*Ãy 2.58 mL[ C[.jyir[ mL[l T) -m*Ãy 9.19 C[.miT[ ai uRkÃpni 0.01 kxia[ siY<k C[.t[Y) uRkÃpnini[ aAv)kir Yiy C[.miT[ mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnini smin nY)[.

3. mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAtni> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y. upri[kt uRkÃpnin) ckisN) miT[ mL[l srisr) an[ p\miN (vclnn) sirN) - 3 mi> dSi<vvimi> aiv) C[. sirN) : 3 mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAtni p\i¼ti>ki[n) srisr)n) siY<kti Ô(t s>²yi srisr) p\miN p\miNB&l T) m*Ãy mipn kxi (vcln (vwiY)<ai[ 144 139.05 8.98 siY<k 1.04 0.24 nY) (vwiY)<n)ai[ 150 138.68 8.86 sirN) 3mi> dSi<Äyi p\miN[ mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAtni p\i¼ti>ki[n) srisr)ni tfivtn) ckisN)mi> T)-m*Ãy 0.24 mL[l C[. 0.05 kxia[ T) m*Ãy 1.96 C[.jyir[ mL[l T)-m*Ãy 0.24 C[. miT[ ai uRkÃpni 0.05 kxia[ siY<k nY) miT[ uRkÃpnini[ Av)kir Yiy C[ miT[ mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAt smin C[.

4. mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-(SAtni> p\ißi>ki[n) srisr) vµc[ ki[e siY<k tfivt nh)> hi[y. upri[kt uRkÃpnin) ckisN) miT[ mL[l srisr) an[ p\miN (vclnn) sirN) - 4mi> dSi<vvimi> aiv) C[.

Vol. 04, Issue – 04

(55)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

sirN) : 4 mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-(SAtni p\i¼ti>ki[n) srisr)n) siY<kti (vAtir s>²yi srisr) p\miN p\miNB&l T) m*Ãy mipn kxi (vcln Sh[r) 145 138.01 8.80 0.98 2.81 ’ siY<k g\im)N 149 135.20 7.96 ’ 0.01 kxi sirN) 4mi> dSi<Äyi p\miN[ mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAtni p\i¼ti>ki[n) srisr)ni tfivtn) ckisN)mi> T)-m*Ãy 2.81 mL[l C[. 0.01 kxia[ T) -m*Ãy 2.58 mL[ C[. jyir[ mL[l T)-m*Ãy 2.81 C[. miT[ ai uRkÃpni 0.01 kxia[ siY<k C[. t[Y) uRkÃpnini[ aAv)kir Yiy C[. miT[ mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-(SAtm>i tfivt Ô[vi mL[ C[. tirNi[ : p\At&t s>Si[Fnni tirNi[ n)c[ m&jbni hti.

1. (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-s>kÃpnim>i tfivt Ô[vi mL[ C[. (vwiY)<n)ai[ni> Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr) siY<k r)t[ vFir[ Ô[vi mL[ C[.

2. mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-s>kÃpnim>i tfivt Ô[vi mL[ C[.g\im)N (vAtirni (vwiY)<ai[ni> Av-s>kÃpnini p\i¼ti>ki[n) srisr) siY<k r)t[ vFir[ Ô[vi mL[ C[.

3. mi¹y(mk SiLini> (vwiY)< an[ (vwiY)<n)ai[n) Av-(SAt smin Ô[vi mL) ht).

4. mi¹y(mk SiLini> g\im)N an[ Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[n) Av-(SAtim>i tfivt Ô[vi mL[ C[.

Sh[r) (vAtirni (vwiY)<ai[ni> Av-(SAtni p\i¼ti>ki[n) srisr) siY<k r)t[ vFir[ Ô[vi mL[ C[. ups>hir: p\At&t s>Si[Fnni tirNi[ni aiFir[ k[Tlik S[]x(Nk f(ltiY< p\i¼t Yiy C[. j[mi> (nÀn Av-s>kÃpni Frivti> (vwiY)<ai[mi> Av-s>kÃpnini (vkis miT[ Av-s>kÃpni mi[D[l k[ (soi>ti[ni[ Äyvhi(rk upyi[g krvi[ ji[ea[.SiLini aiciyi[<a[ an[ (Sxki[a[ SiLik)y Äyvhir dr(myin ai[Ci p\miNmi> Av-(SAt Frivti (vwiY)<ai[ an[ t[ni vt<ni[n[ ai[LK) t[mni vt<n s&FirNi miT[ Av-(SAt (vkis kiy<k\mi[ yi[jvi ji[ea[. Av(SAt (vkis miT[ t[ai[n[ mig<dS<n aipv&> ji[ea[. s>dB< s*(c: kip(Dyi uºm[S an[ gi>F) Brt{1968}. biLmni[(vXin anDi b&k D)pi[, amdivid Bi[giyiti c>okiºt k[ {2003} a¹yipn p\iyi[(jt mni[(vXin amdivid : piá p\kiSn d[sie k[. J an[ k[. J {1992} s>Si[Fn p¹F(tai[ an[ p\(v(Fai[ {pi>cm) aivZ(t} amdivid: y&(nv(s<T) g\>Y(nmi<N bi[D<.

Sih ar(v>d {2007} s>Si[Fn p¹F(tai[ an[ ai>kDiSiA#i {p\Ym aivZ(t} amdivid:(Dvien p(¾lk[Sn. Sih (dp)ki b).{2004}, S[]x(Nk s>Si[Fn amdivid : y&(nv(s<T) g\>Y(nmi<N bi[<D. (#iv[d) mn&Bie D). an[ pir[K b). y&, {1989} (SxNmi> ai>kDiSiA#i {tZt)y aivZ(t} amdivid :y&(nv(s<T) g\>Y(nmi<N bi[D<. uciT D). a,[ {1988}, s>Si[Fnn&> s>di[hn, rijki[T :(SxNSiA#i Bvn si[]riOT y&(nv(s<T).

July – Aug., 2016

(56)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Water harvesting and ground water Recharge in Gujarat (ગજયાતભા​ાં વાંગ્રશ અને પનઃજીર્લત જ઱ સ્ત્ર૊ત૊) વ૊રાંકી જલ્઩ા યાજેળબાઈ ફેડીગેટ, કડીમાલાડ, ઩ાંજા સ્રીટ નાં. 10, જાભનગય – 361001 જ઱ ઍ કુ દયતી વાંવાધન છે . ઩ ૃ્લીન૊ ૭૦% તલસ્તાયભા​ાં જ઱ વ઩ાટીથી ઘેયામેર૊ છે . ઩યાં ત ુ તેભા​ાંથી (઩ીલારામક ઩ાણી) ઩ેમ જ઱ન૊ ભાત્ર ૩% જ છે . જ઱ ઍ ઘણુ ાં હકભતી કુ દયતી વાંવાધન છે . તેથી ઩ેમ જ઱ન૊ વાંગ્રશ કયલ૊ જ૊ઈઍ. જ઱ વાંવાધનના તલતલધ સ્ત્ર૊ત૊ છે . જેભા​ાં નદી, ઝયણા, નશેય, ટા​ાંકા, ત઱ાલ, કૂલા, ટયુફલેર લગેયે ભનુષ્ટ્મવજજૉત દ્વાયા જ઱ન૊ વાંગ્રશ કયી ળકામ છે . જ઱ના આ વાંગ્રશ સ્ત્ર૊ત૊નુ ાં જ઱ ખેતીભા​ાં ઉ઩મ૊ગ રઇ ળકામ છે . ખેત ઉત્઩ાદન લધાયલા ભાટે તવિંચાઈની સુતલધા ઉ઩રબ્ધ કયલી અતનલામશ ફને છે . તવિંચાઈનુ ાં તલસ્તયણ કયલા ભાટે વયકાયે તલતલધ ઩ગરા રીધા છે . પ્રાચીન વભમે ર્વિંચાઈન૊ ર્લકાવ બાયતભા​ાં લૈજ્ઞાતનક ઩દ્ધતતથી તવિંચાઈન૊ તલકાવ લૈહદક વભમથી (૨૫૦૦ B.C.) જ૊લા ભ઱ે છે . ચાંદ્રગુપત ભોમશ (૩૨૦-૨૯૭ B.C.)ના વભમે ચેકડેભ ફાંધામા શતા. ઋગ્લેદભા​ાં નશેય૊નુ ાં ફા​ાંધકાભ થમાન૊ ઉલ્રેખ જ૊લા ભ઱ે છે . ઩ૈડાના આતલષ્ટ્કાય ફાદ તવિંચાઈ તલકાવ ળક્ય થઇ ળક્ય૊ શત૊. વમ્રાટ અળ૊ક (૨૯૩-૨૩૨ B.C.)ના વભમે ઩ણ તવિંચાઈના ઉલ્રેખ૊ જ૊લા ભ઱ે છે . ઎તતશાતવક યીતે જ૊ઇઍ ત૊ દચક્ષણ બાયતભા​ાં તવિંચાઈન૊ તલકાવ લધાયે જ૊લા ભ઱ે છે . જ઱ વાંવાધન વ્મલસ્થા઩ન જ઱ પ્રાપમ અને અપ્રાપમ ઍવુ ાં વાંવાધન છે . તેની અછત વજાશતા તે અપ્રાપમ જણામ છે . ગુજયાત યાજ્મભા​ાં બોગ૊ચરક યીતે લયવાદની અવભાનતા જણામ છે .

-ગજયાતભા​ાં લયવાદન ાં પ્રભાણલયવાદનુ ાં

યાજ્મના કુ ર

યાજ્મની કુ ર

જજલ્રાઓ

પ્રભાણ તભ.તભ.

લાલેતયતલસ્તાય (ટકાભા​ાં)

લસ્તીના (ટકાભા​ાં)

ઉંચ૊ લયવાદ

3

6

ડા​ાંગ, લરવાડ, ધયભ઩ુય, નલવાયી

31

40

સુયત, બફૃચ, નભશદા, લડ૊દયા, ખેડા,

૧૧૫૦ ભધ્મભ લયવાદ ૭૫૦ થી ૧૧૫૦ નીચ૊ લયવાદ

જુ નાગઢ, ઩ાંચભશાર, ઩૊યફાંદય 66

54

૭૫૦

ગા​ાંધીનગય,અશભદાફાદ, ભશેવાણા, વાફયકા​ાંઠા, કચ્છ, અભયે રી, બાલનગય, જાભનગય, યાજક૊ટ, ઩ાટણ, સુયેન્દ્રનગય

સ્ત્ર૊ત- Agro climatic Regional planning at state Level – 2001 અશીં દળાશ લેર૊ જજલ્રાઓને જ૊ઇઍ ત૊ યાજ્મભા​ાં કુ ર લાલેતય તલસ્તાય ભાત્ર ૩ ટકા અને યાજ્મની કુ ર લસ્તીભા​ાં ૬ ટકા લસ્તી જ૊લા ભ઱ે છે . નીચ૊ લયવાદ ધયાલતા જજલ્રાઓભા​ાં યાજ્મના કુ ર લાલેતય તલસ્તાયના ૬૬% અને કુ ર લસ્તીના ૫૪% છે . આભ, જ્મા​ાં ઩ાણીની પ્રાપમતા છે . ત્મા​ાં ઓછી લસ્તી અને લાલેતય તલસ્તાય છે . તેની

Vol. 04, Issue – 04

(57)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

વા઩ેક્ષભા​ાં જ્મા​ાં ઩ાણીની અછત છે . ત્મા​ાં વોથી લધુ લાલેતય તલસ્તાય છે . આ અવભાનતાને દૂ ય કયલા ભાટે તવિંચાઈ ભશત્લનુ ાં વાધન ફની યશે છે . ગજયાતની નદીઓ ગુજયાતની નદીઓ અંગેની ભાહશતી જ૊ઈઍ ત૊ ફાયભાવી નદીઓભા​ાં વાફયભતી, ભશી, નભશદા અને તા઩ીન૊ વભાલેળ થામ છે . તેભજ અન્મ નદીઓભા​ાં ફનાવ, વયસ્લતી, ફૃ઩ેણ, ક૊રક, દભણગાંગા, ઩ાય, ઔયાં ગા, ુ ાં , ઓજન, ડેભી, ભચ્છ, અંચફકા, ઩ ૂણાશ , ભીંઢ૊ણા, હકભ, ઢા​ાંઢય, લાત્રક, ખાયી, તલશ્વાતભત્રી, કાલેયી, ભેશ્વ૊, બાદય, ળેત્જી ફામ્પબણ, બ૊ગાલ૊, ઘેર૊, કાફૄાંબાય, ભાજી, વયસ્લતી, યાં ઘ૊઱ી, ખાયી, યાં ગભતી, નાગભતી લગેયે નદીઓ છે . આ નદીઓ નાની અને ટૂાંકી છે , જે ચ૊ભાવાભા​ાં ઩ાણીથી બય઩ુય અને ઉના઱ાભા​ાં સ ૂકી જ૊લા ભ઱ે છે . તેના ઩હયણાભે ફાયભાવી નદીઓ ઩ય ફાંધ ફા​ાંધીને નશેય લાટે અછત ધયાલતા તલસ્તાય૊ સુધી ઩ાણી ઩શોંચાડી ળકામ છે . (નકળ૊ ગુજયાત-૧૯૯૧) ગુજયાતભા​ાં કુ ર અગત્મના ફાંધ ૨૦ જેટરા છે . (ગુજયાત ઩હયક્સ્થતતક ભાંડ઱ ૨૦૦૧) ભ૊ટા​ાં ફાંધ ઩ણ નદીઓ ઩ય કયલાભા​ાં આલેરા છે . ગજયાતભા​ાં નદી અનવાય ભ૊ટા ફાંધની માદી ક્રમભ

નદીનુ ાં નાભ

રાંફાઈ

ફાંધનુ ાં નાભ

સ્ત્રાલક્ષેત્ર (ગુજયાતભા​ાં ચ૊.કી.તભ.)

1.

ફનાવ

૧૮૮

દા​ાંતીલાડા

૫૪૦૫

2.

ભછન્દ્રી

૧૪૧

ભછન્દ્રી તવિંચાઈમ૊જના

૨૫૧૫

3.

ભશી

૨૪૨

કડાણા મ૊જના

૧૧૬૯૪

4.

યાલર

-

યાલર તવિંચાઈ મ૊જના

-

5.

વાફયભતી

૩૨૩

ધય૊ઈ

૧૮૪૯૫

6.

યાકયા

-

તા઩ય ફાંધ

-

7.

ુ ાં ળેત્જી

૧૮૨

ુ ાં તવિંચાઈ મ૊જના ળેત્જી

૫૫૭૧

8.

તા઩ી

૨૧૪

ઉકાઈ કાકયા઩ાય

૩૮૩૯

9.

નભશદા

-

વયદાય વય૊લય

-

વાં઩ ૂણશ ગુજયાત યાજ્મભા​ાં ભશતભ તવિંચાઈ ક્ષભતા ૬૪.૮૮ રાખ શેક્ટય છે . જેભા​ાં ૧૭.૯૨ રાખ શેક્ટય વાથે વયદાય વય૊લયન૊ વભાલેળ થામ છે . (Indian ૨૦૦૨) ગુજયાતભા​ાં શારભા​ાં ૨,૦૪૫ થી લધાયે વય૊લય૊ અને ત઱ાલ૊ છે . જેનાથી અંદાજે ૫૧૦૦૦ શેક્ટય જભીનભા​ાં તવિંચાઈ ઩ ૂયી ઩ાડલાભા​ાં આલે છે . ભ ૂગબથ જ઱ન૊ ઉ઩મ૊ગ કૂલાઓ દ્વાયા ભ ૂગબશજ઱ન૊ ઉ઩મ૊ગ ગુજયાતભા​ાં લ઴ોથી થામ છે . આજે ઩ણ ગુજયાતભા​ાં વ઩ાટી ઩યની જ઱વાં઩તિ કયતા ભ ૂગબશ જ઱વાં઩તિન૊ ઉ઩મ૊ગ તવિંચાઈ ભાટે લધુ પ્રભાણભા​ાં થામ છે . ગુજયાતભા​ાં તવિંચાઈ ભાટે ૧૦૦ થી ૩૦૦ ભીટય ઊંડાઈઍ ભ ૂગબશજ઱ ભે઱લલાભા​ાં આલે છે . કુ ર ૭.૮૮ રાખ જેટરા કૂલાઓ તવિંચાઈ ભાટે ઉ઩મ૊ગભા​ાં રેલામ છે . ટયુફલેર દ્વાયા થતી તવિંચાઈનુ ાં વોથી લધુ પ્રભાણ ભશેવાણા જીલ્રાભા​ાં છે . જમાયે વોયાષ્ટ્રના જૂનાગઢ જીલ્રાભા​ાં વોથી લધાયે કૂલાઓ છે . ભશેવાણાભા​ાં જૂનાગઢની વા઩ેક્ષભા​ાં ભ ૂગબશજ઱ લધાયે છે . આથી તવિંચાઈભા​ાં કૂલાન૊ ઉ઩મ૊ગ લધાયે થામ છે . (વાલચરમા ૨૦૦૪). ગજયાતભા​ાં ર્વિંચાઈ વ્મલસ્થા઩નન૊ ર્લકાવ કેન્દ્ર દ્વાયા ળફૃ થમેર કભા​ાંડ ઍહયમા ડેલર઩ભેન્ટ ઓથ૊યીટી (CADA) દ્વાયા તલતલધ યાજ્મ૊ભા​ાં કભાન્ડ ઍહયમા ડેલર઩ભેન્ટ પ્ર૊ગ્રાભ દ્વાયા તવિંચાઈ ક્ષેત્રે પ્રમ૊ગ ફૃ઩ે કામશક્રમભ અભરભા​ાં મુકલાભા​ાં આવ્મ૊ શત૊. (CADA) અંતગશત ગુજયાતભા​ાં ત઩મત ભાંડ઱ીની યચના કયલાભા​ાં આલી. આ કામશક્રમભ શેઠણ ભ૊હશણી ત઩મત ભાંડ઱ીની વપ઱તાઍ તલશ્વાવન૊ વાંચાય કમો. ૧૯૮૮ભા​ાં આગાખાન ગ્રાભીણ વભથશન કામશક્રમભ (AKRSP) અંતગશત બફૃચ અને વાંફતાં ધત

July – Aug., 2016

(58)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

કામશ અભરીકયણની પ્રહકમા ળફૃ કયી. ૧૯૮૯ભા​ાં યાષ્ટ્રીમ ઩ાણી નીતતના આધાયે ગુજયાત વયકાયે ઩હય઩ત્ર ફશાય ઩ાડય૊. જેભા​ાં ત઩મત ભાંડ઱ીની ભ ૂતભકા સ્઩ષ્ટ્ટ કયલાભા​ાં આલી શતી. ઩ણ તે કામદાકીમ ઩ીઠફ઱ ઩ણ પ્રાપત કયી ળક્ય૊. ૧૯૭૪થી ળફૃ થમેરી લૈચાહયક માત્રાનુ ાં અવયકાયક સ્લફૃ઩ ઘણા અનુબલ૊ તલચાયણાના અંતે લધુ ભજબ ૂત થયુ.ાં અંતે ૧૯૯૫ભા​ાં ગુજયાત વયકાયે વશબાગી તવિંચાઈ વ્મલસ્થા઩નન૊ સ્લીકાય કયી વશબાગી તવિંચાઈ વ્મલસ્થા઩નની વ્ય ૂશયચના સ્઩ષ્ટ્ટ કયી જેભા​ાં અશીં દળાશ લેર ફાફત૊ની સ્઩ષ્ટ્ટતા કયલાભા​ાં આલી શતી. ત઩મત ભાંડ઱ી વયકાયી ભાંડ઱ી દ્વાયા અથલા બાયતીમ કાં઩ની ઍક્ટ મુજફ નોંધામેર શ૊લી જ૊ઈઍ. ત઩મત ભાંડ઱ી સ્થા઩ના ફાદ નશેયના ઩ુનય૊દ્ધાય ભાટે કુ ર ખચશના ૧૦% ર૊ક પા઱૊ અને ૯૦% ખચશ વયકાય બ૊ગલળે. ત઩મત ભાંડ઱ીઍ વયકાય વાથે વભજૂતીની કયાયનામુ ાં (NOU) કયલાનુ ાં યશેળે તેભજ તવિંચાઈ વાંફતાં ધત તભાભ ટે ક્નીકર ભાગશદળશન સુતલધા વયકાય દ્વાયા ઩ ૂયી ઩ાડલાભા​ાં આલળે. આ ઉ઩યા​ાંત ઩ણ ઩ાણીનુ ાં ઍકત્રીકયણ ઩ાણીની લશેંચણી નાની ભ૊ટી નશેયની જા઱લણી નાણાકીમ વાધન૊ વહક્રમમ કયલા ઊબી થમેર વભસ્માઓનુ ાં તનયાકયણ કયવુ ાં સ્લૈચ્ચ્છક વાંસ્થાઓને વાભેર કયલી. ગુજયાતભા​ાં ૧૯૯૫ભા​ાં યાજ્મવયકાય દ્વાયા વશબાગી તવિંચાઈ વ્મલસ્થા અંતગશત જુ દા જુ દા જજલ્રાઓભા​ાં ૧૩ ઩ામર૊ટ પ્ર૊જેક્ટ ળરુ કયલાભા​ાં આવ્મા શતા. ઍભા​ાં ૬ પ્ર૊જેક્ટભા​ાં ચફન વયકાયી વાંસ્થા જ૊ડામી શતી ( ઩ાથશવાયથી ૨૦૦૭) – ગુજયાતભા​ાં વશબાગી તવિંચાઈ વ્મલસ્થા અંતગશત ભ૊ટી અને ભાધ્મભ નશેય મ૊જનાભા​ાં ત઩મત ભાંડ઱ીની યચના કયી સ્થાતનક સ્તયે ત઩મત ભાંડ઱ી દ્વાયા જ તવિંચાઈ વ્મલસ્થા઩ન થામ તે ભાટે વયકાય અને ચફનવશકાયી વાંસ્થાઓ પ્રમત્નળીર છે . ગુજયાતભા​ાં અત્માય સુધી ઩ાણીની ઉણ઩ લતાશ તી શતી. ઩યાં ત ુ નદી ઩ય ફાંધ ફા​ાંધલાથી અને તવિંચાઈ વ્મલસ્થાન૊ તલકાવ થલાથી આજે નશેય, કેનાર દ્વાયા દયે ક જગ્મા ઩ય ઩ાણીન૊ સ્ત્ર૊ત પ્રાપમ ફન્મ૊ છે . તે ફધુ યાજ્મ વયકાયના વામુહશક પ્રમાવ દ્વાયા ળક્ય ફન્યુ ાં છે . આ ઉ઩યા​ાંત ઩ણ ચેકડેભ ખેતતરાલડી દ્વાયા ઩ણ જ઱ન૊ વાંગ્રશ કયલાભા​ાં આલે છે . ખાવ કયીને ગુજયાતના કચ્છ અને વોયાષ્ટ્રભા​ાં ઩ાણીની કટ૊કટી વજાશતી શતી ઩યાં ત ુ છે લ્રા કેટરાક લ઴ો દયતભમાન ૫૦,૦૦૦થી લધુ ચેકડેભ૊ અને ૧ રાખ ખેતતરાલડી ફાંધાલલાભા​ાં આલી છે . જેનાથી જ઱ન૊ સ્ત્ર૊ત ગુજયાતના દયે ક ખ ૂણે પ્રાપમ ફન્મ૊ છે . જ઱વાંચમ શકીકતભા​ાં ગુજયાતભા​ાં ઍક વાભાજજક ક્રમા​ાંતત ફની છે . ઉિય ગુજયાતભા​ાં ખેડૂત૊ના કૂલાભા​ાં જ઱ સ્તય ૭૦૦ ફૂટ ઊંડા શતા તેભા​ાં ૩૦૦ ફૂટ સુધાય૊ થમ૊ છે . તેભજ જ઱ન૊ વાંગ્રશ કયલા અંગે તવિંચાઈ તનષ્ટ્ણા​ાંત દ્વાયા ઩ણ વભજ અને જ્ઞાન ઩ુયા ઩ાડલાભા​ાં આલે છે . ખેડૂત૊ને આ તલળે ળીચક્ષત કયલા ભાટે ળીચક્ષત વાહશત્મ તેભજ „વોયાષ્ટ્ર ર૊કભાંચ‟ જેલા રસ્ટ અને ઍન.જી.ઓ. ઩ણ કામશકતાશ છે . યાજ્મ વયકાય ઩ણ આ કામશકભ અને આલી પ્રવ ૃતિઓભા​ાં વશકાય આ઩ે છે . આલા ઩યીફ઱૊ના કાયણે જ઱ વાંગ્રશની પ્રવ ૃતિ તેભજ જ઱ સ્ત્ર૊ત૊ને ઩ુનજીતલત કયલાભા​ાં વપ઱તા ભ઱ી છે . તેન૊ તલકાવ થમ૊ છે . લયવાદી ઩ાણીન ાં એકત્રીકયણ લયવાદી ઩ાણીને ધાફા઩ય ઩ડતા ઩ાણીને તેભજ ઢ૊઱ાલ ફનાલલાભા​ાં આલે છે . તેના દ્વાયા ઩ાણી ઍકત્ર કયલાભા​ાં આલે છે . તે ફાદ તેને પીલ્ટયભા​ાં શુદ્ધદ્ધકયણ કયલાભા​ાં આલે છે . ગા઱ણ ઩છી આ ઩ાણી ઩ીલારામક ફને છે . આ યીતે લયવાદી ઩ાણીન૊ ઉ઩મ૊ગ વાયી યીતે કયલાભા​ાં આલે છે . આ યીતે ઩ાણીના ઍકત્રીકયણથી ઩ાણીન૊ ભશતભ ઉ઩મ૊ગ કયી ળકામ છે . તેભજ ઩ાણીન૊ ફગાડ ઩ણ અટકાલી ળકામ છે . ભ ૂગબથજ઱ને પ ૂણથ જીર્લત કયલાથી ભ઱ે ર ઩દયણાભ૊ – ૨૦૧૨ ’૧૩ ૧. અભદાલાદભા​ાં તવિંચાઈ લતુ઱ શ , અભદાલાદ ૨૩૦૫૦ ૦ ૨૩૦૫ ૨. જ઱વાં઩તત ત઩ાવ લતુ઱ શ ક૊ઈ-૧ ૨૩૦૫૦ ૨૩૦૫ ૩. સ્ટે ટ લ૊ટય ડેટા વેન્ટય, ગા​ાંધીનગય ૧૩૮૩ ૦ ૧૩૮૩ ૪. જ઱ અને જભીન વ્મલસ્થા઩ન વાંસ્થા (WALMI) આણાંદ ૧૯૩૭૦ ૨૫૦ ૧૯૧૨૦

Vol. 04, Issue – 04

(59)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

૫. લડ૊દયા તવિંચાઈ લતુ઱ શ , લડ૊દયા ૯૬૪૦૦ ૯૬૪૦ ૬. G.E.R.T. લડ૊દયા ૯૭૪૧ ૦ ૯૭૪૧ ૭. સુજરાભ સુપરાભ – ૨ ભશેવાણા ૧૧૯૩૯ ૬૪૫ ૧૧૨૯૪ ૮. કાયાજાત કે નાર વકશ ર, યાજ઩ી઩઱ા ૨૯૭૫૮૦ ૨૯૭૫૮ ૯. સુયત તવિંચાઈ લતુ઱ શ , સુયત ૧૪૫૫૧ ૭૦૫૦ ૭૫૦૧ ૧૦. ઉકાઈ તવતલર વકશ ર, ઉકાઈ ૧૧૮૮૭૦ ૦ ૧૧૮૮૭૦ ૧૧. દભણગાંગા મ૊જના લતુ઱ શ , લરવાડ ૫૯૪૫ ૩૨૧૫ ૧૨. ઩ાનાભ મ૊જના લતુ઱ શ , ગ૊ધયા ૨૭૩૦ ૨૯૧૦ ૩૯૦૦૦ ૧૩. બાલનગય તવિંચાઈ લતુ઱ શ , બાલનગય ૧૬૩૦૦ ૦ ૧૬૩૦૦ ૧૪. . બાલનગય તવિંચાઈ મ૊જના લતુ઱ શ , બાલનગય ૧૮૬૦ ૧૮૬૦૦ ૧૫. હશભતનગય તવિંચાઈ લતુ઱ શ , હશભતનગય ૩૩૮૧૮૦ ૦ ૩૩૮૧૮ ૧૬. કચ્છ તવિંચાઈ લતુ઱ શ , ભુજ ૧૬૫૨ ૦ ૧૬૫૨ ૧૭. ઩ારન઩ુય તવિંચાઈ લતુ઱ શ , ઩ારન઩ુય ૧૨૬૪૨ ૦ ૧૨૬૪૨ ૧૮. ક્ષાય પ્રલેળ તનલાયણ લતુ઱ શ (SIPC) યાજક૊ટ ૭૩૧૨ ૨૬૨૧ ૪૬૯૧ ૧૯. ગા​ાંધીનગય ઩ાંચામત તવિંચાઈ લતુ઱ શ , ગા​ાંધીનગય ૧૮૦૦ ૦ ૧૮૦૦ ૨૦. ભશી તવિંચાઈ લતુ઱ શ , નહડમાદ ૧૦૪૯૪ ૦ ૧૦૪૯૪ ૨૧. કા​ાંડાણા પ્ર૊જેક્ટ વકશ ર, દીલડા ક૊ર૊ની ૩૭૭૦૦ ૦ ૩૭૭૯૯ ૨૨. યાજક૊ટ તવિંચાઈ મ૊જના લતુ઱ શ , યાજક૊ટ ૧૫૫૨ ૩૨૩૭ ૧૬૮૫ ૨૩. યાજક૊ટ તવિંચાઈ લતુ઱ શ , યાજક૊ટ ૩૨૮૬ ૩૧૦ ૨૯૭૬ ૨૪. સુજરાભ સુપરાભ લતુ઱ શ , ગા​ાંધીનગય ૫૦૫૨ ૦ ૫૦૫૨ ૨૫. યાજક૊ટ ઩ાંચામત તવિંચાઈ લતુ઱ શ , યાજક૊ટ ૨૭૦૦ ૨૭૦૦ ૦ કુ ર તલસ્તાય ૩,૬,૨૦૪,૨૪૦,૧૦૩૩, ૪૩,૦૯૧ ઉ઩યુક્શ ત તવિંચાઈ લતુ઱ શ ન૊ ભ ૂગબશજ઱સ્તય, જ઱ન૊ વાંગ્રશ-લગેયે જેલા કામશથી તલસ્તાય થમ૊ છે . આભ છતા​ાં, આ પ્રમાવ૊ શજુ નશીલત છે . ગાભ અને ળશેયના છે લડાના તલસ્તાય૊ભા​ાં આજે ઩ણ ઩ાણીની તાંગી જ૊લા ભ઱ે છે . ત૊ વોની મ૊જના ઩ણ લાયાં લાય ઘ૊઴ણાઓ છતા​ાં અદ્ધયતાર છે . જે ફાફતે તવિંચાઈ અને ૃ ફની, ઩ાણી ર૊ક જીલન પ્રબાતલત થામ છે . શજુ ર૊કજીલનને હશસ્વેદાય ફની ઩૊તાના શક્ક૊ પ્રત્મે જાગત જીલન છે તે વભજી કામશ કયવુ ાં જ૊ઈઍ તેભજ ઩ાણી વાંગ્રશ ભાટે ના ર૊કબાગીદાયીના કામશક્રમભ૊ કયલા જ૊ઈઍ. વાંદબશ – ડૉ. ભાંજૂરાફેન ડાબી, વશબાગી તવિંચાઈ વ્મલસ્થા઩ન મુલ્મા​ાંકન (ગુજયાત યાજ્મના તલળે઴ વાંદબશભા​ાં)

July – Aug., 2016

(60)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

डॉ. बलराज ससहमार एसो.प्रोफे सर अयासभट्ट कालेज ददकली सिर्श्सिधालय, ददकली

®

Vol. 04, Issue – 04

(61)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(62)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

→ →

Vol. 04, Issue – 04

(63)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

जगदीश चन्द्र के ईपन्यासों में जासत एिं िगस का ऄन्तससम्बन्ध लक्ष्मी सहायक प्रोफे सर, माता सुन्दरी कॉलेज, ददकली सिर्श्सिद्यालय ददकली, 110002 ® 16D, Poket A, MIG FLAT, GTB ENCLAVE, DELHI 110093 सहन्दी ईपन्यास परम्परा में पहली बार प्रेमचन्द भारतीय जनमानस को सासहत्य के के न्द्र में लाते हैं। आनके सासहत्य में देश के ग्रामीण जीिन, सिशेषकर दकसान, दसलत एिं मसहला की सस्थसत का जीिन्त तथा यथाथसिादी रूप देखने को समलता है। प्रेमचन्द के पश्चात् ऄनेक ईपन्यासकारों ने आस परम्परा का सनिासह दकया है। आस िम में जगदीश चन्द्र अते हैं, सजनके ईपन्यासों के के न्द्र में पंजाब और ददकली के असपास के गाँि हैं। ऄपने ईपन्यासों में जगदीश चन्द्र ने न के िल दकसानों की समस्याओं को सिषय बनाया है, बसकक जातीय संरचना पर अधाररत सामासजक-अर्थथक सम्बन्धों का भी यथाथसपूणस सिश्लेषण दकया है। जासत एिं िगस के ऄन्तससम्बन्ध को समझने के सलए मनुष्य के सिकास-िम में िगस एिं जासत की सस्थसत को समझना भी अिश्यक है, तभी हम ितसमान सामासजक संरचना को सही ऄथों में समझ सकते हैं। सबसे पहला प्रश्न यही ईभर कर अता है दक मानि जासत के सिकास में िगस -सिभाजन पहले हुअ तो सपफर भारत में जातीय ढाँचा िगस-सिभाजन से ऄसधक मजबूत कै से हो गया? आस प्रश्न का ईत्तर खोजने के सलए भारत के सामासजक, अर्थथक स्िरूप एिं यहाँ की जातीय संरचना और िगीय संरचना दोनों का सिश्लेषण करना होगा। तभी आन दोनों के द्वन्द्वात्मक सम्बन्ध को समझा जा सकता है। अददम काल में ऐसा मानि समाज था, जहाँ मनुष्य ऄपने जीिन-यापन के सलए प्राकृ सतक साधनों पर असश्रत था। ईस समय तक घर की ऄिधारणा नहीं थी। िे भोजन की खोज में एक स्थान से दूसरे स्थान पर भटकते रहते थे। आसी िम में ईन्हें िन्य पशुओं का भी सामना करना पड़ता था। अदद मानि का जीिन बहुत ही करठनाआयों से भरा हुअ था। दकन्तु धीरे -धीरे ईसने सशकार करना सीखा, सजससे ईसने भोजन की समस्या का कु छ समाधान दकया। जैसे-जैसे मानि जासत का सिकास हो रहा था, िैसे-िैसे मनुष्य ने कइ असिष्कार दकये। धीरे -धीरे मानि जासत ने समूहों में रहना सीख सलया था। ऄपने पशुओं की रक्षा के सलए या ऄसधक-से-ऄसधक पशुओं का स्िामी बनने की लालसा के कारण कभीकभी एक समूह दूसरे समूह पर हमला करते थे। ईस प्रदिया में जो समुदाय हार जाता था, ईसे ऄपने समुदाय में समला सलया जाता था या ऄपने ऄधीन कर सलया जाता था। मनुष्य द्वारा मनुष्य का दास या गुलाम बनाने की प्रदिया ने ही शोषण की प्रदिया को जन्म ददया। स्िाथी पुरुषों ने ऄपने व्यसक्तगत सहतों की पूर्थत के सलए ही सस्त्रयों की सस्थसत को दोयम दजे तक पहुँचाया और मनुष्य को दास बनाया। यह चि जब चलना शुरू हुअ तो सनरन्तर बढ़ता ही चला गया, सजससे ितसमान समाज का स्िरूप बदला और सामन्ती युग का अरम्भ हुअ। सामन्ती समाज में आस व्यिस्था ने और ऄसधक सिकससत ि व्यिसस्थत रूप ले सलया, सजसमें समाज का संचालन राजा के द्वारा दकया जाता था। कृ सष से जुड़े कायस करने के सलए ईसने सामन्त सनयुक्त दकये। आन्हीं सामन्तों के नेतृत्ि में सम्पूणस कृ सष व्यिस्था को फलीभूत दकया जाता था। सामन्त के नीचे भी कइ ऄन्य पद होते थे, सजसमें दकसान या दास-दकसान सबसे सनचले स्थान पर थे। सजस प्रकार

July – Aug., 2016

(64)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

सामन्तिादी समाज व्यिस्था के के न्द्र में भूसम और कृ सष थी, ईसी प्रकार पूँजीिादी व्यिस्था के के न्द्र में पूँजी है, जहाँ ईत्पादन के साधनों का स्िासमत्ि पूँजीपसत के हाथों में होता है, सजसे सनम्नसलसखत ईद्धरण से समझा जा सकता है – “पूँजीिाद के ऄन्तगसत सजन औजारों और साधनों से िस्तुओं का ईत्पादन होता है, ईन पर व्यसक्तगत स्िासमत्ि होता है। आस व्यिस्था के ऄन्तगसत मजदूरों के पास कु छ भी नहीं होता। िे मजदूरी के सलए काम करते हैं।“1 पूँजीिादी व्यिस्था में व्यसक्त स्ितंत्र रूप से ऄपने श्रम को बेच सकता था। ऄब ईसके जीिन पर सामन्त का ऄसधकार नहीं था। िह ऄपने शरीर का स्ियं मासलक था। यह पररितसन िास्ति में िासन्तकारी पररितसन था। श्रम तो िह पहले भी करता था, लेदकन गुलाम या दास के रूप में, सजसे जब चाहे ईसका स्िामी बेच सकता था। ईनसे सजतना चाहे पररश्रम करिा सकता था, यहाँ तक दक ईसे मृत्यु दंड देने तक का ऄसधकार सामन्तों को प्राप्त था। लेदकन पूज ँ ीिादी व्यिस्था में िह ऄपने श्रम को ऄपनी आच्छानुसार बेचने के सलए स्ितंत्र था। पूँजीिादी व्यिस्था का सिकास बहुत तेजी के साथ हुअ। आसके सनरन्तर सिकास की चाहत के कारण पूँजीपसतयों ने ऄपने साम्राज्य स्थासपत दकये। आस व्यिस्था ने समाज में गरीबी और ऄमीरी की खाइ को बहुत गहरा बना ददया, सजससे समाज दो िगों में सिभासजत हो गया, सजसमें एक था पूँजीपसत िगस, दूसरा श्रसमक िगस-- यानी एक था शोषक िगस और दूसरा था शोसषत िगस। भारत में जासत व्यिस्था का आसतहास भी हजारों साल पुराना है। मानि जासत के सिकास की परम्परा जब कबीलाइ समाज में पररिर्थतत हुइ और कबीलों की अपसी लड़ाआयों में परासजत लोगों को दास के रूप में रखा गया, तभी से आस प्रकार के िणों की ईत्पसत्त हुइ होगी। िणस-व्यिस्था ही अगे चलकर जासत-व्यिस्था में सिकससत हुइ होगी, क्योंदक आसतहास पर दृसि डालने से स्पि होता है दक पहले एक ही पररिार में ऄलग-ऄलग िणस के लोग होते थे। डा. ऄम्बेडकर प्राचीन भारत की िणसव्यिस्था का सिश्लेषण करते हुए सलखते हैं -“हमें यह ऄच्छी तरह याद होगा दक प्रारम्भ में सहन्दू समाज दूसरे समाजों की तरह िगों से समलकर बना था और (1) ब्राह्मण या पुरोसहत िगस, (2) क्षसत्रय या सैन्य िगस, (3) िैश्य या िसणक िगस और (4) शूद्र या दस्तकार और दास िगस, ये प्रारसम्भक ज्ञात िगस हैं। आस तथ्य की ओर सिशेष ध्यान देना होगा दक यह ऄसनिायसतः एक ऐसी िगस-व्यिस्था थी, सजसके ऄन्तगसत योग्यता के ऄनुसार लोग ऄपना िगस बदल सकते थे। आससलए िगों को व्यसक्तयों के कायस की पररितसनशीलता स्िीकायस थी।“ 2 धीरे -धीरे सप्तर्थष व्यिस्था, गुरुकु ल व्यिस्था और दफर सपता के द्वारा ईपनयन संस्कार की नइ परम्परा भी िणस-व्यिस्था अनुिांसशक रूप से स्थासपत हुइ। जैसे-जैसे िंशानुगत िणस-व्यिस्था स्थाइ रूप लेती गयी होगी, िैसे-िैसे समाज में उंच-नीच का भेद पनपता चला गया होगा, क्योंदक आस व्यिस्था में व्यसक्त के सलए ऄपना िणस पररिर्थतत करना सम्भि नहीं था। आस व्यिस्था के सिषय में रं गनायकम्मा सलखती हैं –“यदद गुरुकु ल व्यिस्था ऄमल में रहती तो ईस समय के बुजुगस ब्राह्मणों का िणस तो पहले ही ब्राह्मण िणस के रूप में सनयत हो जाता। यह अजीिन नहीं बदलता, लेदकन बच्चों का िणस तो ईनकी सशक्षा पूणस होने पर ही सनरूसपत होता। यहीं पर िह खतरा था दक गुरु ब्राह्मणों के बच्चों को शूद्रों की श्रेणी में भी रख सकते थे, दफर तो िे बच्चे जीिन भर शूद्र ही रहते। आस अशंका से बचने के सलए िणों का सनधासरण अनुिांसशक दकया गया। बच्चों का िणस िही हो, जो ईनके बड़े बुजुगों का है।“3 िणस सनधासररत करने की प्रणाली में होने िाले पररितसन के कारण समाज में जातीय संरचना का सिकास होना अरम्भ हो गया, सजससे समाज जातीय समुदायों में सिभासजत होता चला गया। साथ-

Vol. 04, Issue – 04

(65)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ही-साथ जातीय संरचना में जड़ता ऄसधकासधक गहराती गयी। आसी ब्राह्मणिादी जड़ता और ऄसमानता के सिरोध में बौद्ध धमस ऄसस्तत्ि में अया, सजसने सामासजक और अर्थथक ऄसमानता पर प्रश्नसचह्न खड़े दकये, साथ ही नये ससद्धान्तों और मूकयों को जन्म ददया, सजसने समाज में समानता और भाइचारे की भािना को पुि दकया। आस सन्दभस में रामधारी हसह ‘ददनकर’ सलखते हैं – “बौद्ध धमस ने जासतिाद का जो डटकर सिरोध दकया, ईसी से मध्यकाल में जाकर सनगुसण मत का प्रचार करने िाले सन्तों को यह साहस हुअ दक िे भी जासत-प्रथा को नहीं मानें।“4 शूद्रों के बाद मसहलाएँ ही थीं, सजनका तत्कालीन समाज में कोइ ऄसस्तत्ि नहीं था। ईनकी कोइ सनजी पहचान नहीं थी। मसहलाओं की मुसक्त के सलए भी बौद्ध धमस में महत्त्िपूणस कायस दकये गये, सजनका िणसन करते हुए डा. ऄम्बेडकर सलखते हैं –“सजस प्रकार बुद्ध ने शूद्रों ि नीच जासत के मनुष्यों को सभक्षुओं का सिोच्च दजास ददलाकर ईनकी सस्थसत को ईन्नत दकया, ईसी प्रकार ईन्होंने सस्त्रयों की सस्थसत को भी उंचा ईठाया।“5 बौद्ध धमस मौयस शासन काल में बहुत फला-फु ला, लेदकन एक समय के पश्चात् ईसमें भी कइ शाखाओं का जन्म हो गया था, सजसमें हीनयान और महायान प्रमुख शाखाएँ थीं। आसी के साथ आनमें तंत्र-मंत्र अदद सिधाओं का भी समािेश होने लगा, सजसका लाभ ब्राह्मणिादी िगस को समलना स्िाभासिक था। ब्राह्मण िगस तथा अयस राजाओं के समथसन से ऄशोक के सेनापसत पुष्यसमत्र शुंग ने मौयस िंश का ऄन्त कर ददया। पूिस िैददक युग में ब्राह्मण िगस राजसत्ता से दूर रहता था। ईनका कायस के िल धार्थमक कमसकांड कराना तथा लोगों को सशक्षा प्रदान करना था। दकन्तु ऄब ईनकी भूसमका बदल गयी थी। मुसस्लम शासकों ने भारत पर लगभग 1000 इ. से अिमण करना अरम्भ कर ददया था। दकन्तु ईनका ईद्देश्य यहाँ शासन करना नहीं, मात्र लूटपाट करना था। लेदकन बाद के अिमणकाररयों ने भारत पर शासन करना शुरू कर ददया। गुलाम िंश से लेकर मुगल िंश का काल भारतीय राजनीसत में काफी ईतार-चढ़ाि का रहा। के न्द्रीय सत्ता मुसस्लम शासकों के हाथों में थी, परन्तु स्थानीय कायसभार ऄभी भी यहाँ के सहन्दुओं के पास ही रहा, जो ऄसधकांशतः ईच्च जासत से थे। मुसस्लम शासकों ने भी यहाँ के जासतगत ढांचे को तोड़ने में कोइ रुसच नहीं ददखाइ। ऄंग्रेजी शासकों ने ऄपनी राजनीसतक शसक्त का प्रयोग करके यहाँ की अम जनता का हर प्रकार से शोषण दकया। एक ओर ईन्होंने यहाँ के लघु ईद्योगों को नि दकया, िहीं दूसरी तरफ कृ सष क्षेत्र में जमींदारी प्रथा जैसी कु प्रथा को लागू करके यहाँ के दकसानों का जीिन नारकीय बना ददया। जमींदारी प्रथा ने भारतीय कृ सष व्यिस्था में जासत-प्रथा को और ऄसधक मजबूती प्रदान की। सजस जासत-व्यिस्था से मुसक्त के सलए ये लोग सिकससत हो रहे शहरों ि कस्बों में ऄपने लघु ईद्योगों में लगे हुए थे , ईन्हें ऄंग्रेजों ने पहले ही नि कर ददया। आससे ईन्हें दफर से ग्रामीण जातीय-संरचना का ऄंग बनने के सलए सि​िश होना पड़ा। गाँिों में जो भी जमींदार थे, िे सभी ईच्च जासत के थे। आसके चलते ईन्हें एक ओर दसलत होने तथा दूसरी तरफ बेरोजगारी की मार के कारण जमींदारों का दास बन कर रहने के सलए सि​िश होना पड़ा। आस प्रकार जमींदारी प्रथा ने यहाँ के दकसानों की सस्थसत को दयनीय ऄिस्था में पहुँचा ददया था। एक ओर सब्ररटश सरकार, दूसरी ओर जमींदार तथा महाजन, उपर से जातीय व्यिस्था ने समलकर यहाँ के सनम्न दकसानों तथा दसलत भूसमहीन दकसानों का ऄन्तहीन शोषण दकया। स्ितंत्रता के बाद के भारत में जमींदारी प्रथा ईन्मूलन और भूसम हदबन्दी कानून के माध्यम से जमींदारी प्रथा को समाप्त करने की घोषणा की गयी। लेदकन जमींदारों ने बड़ी धूतसता से ऄपनी जमीनों July – Aug., 2016

(66)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

को बचा सलया, सजससे ग्रामीण पररसस्थसतयों में कोइ बुसनयादी ऄन्तर नहीं हो पाया। जो भूसम ऄसतररक्त भूसम के नाम पर पायी गयी, ईसमें से ऄसधकांश भूसम बंजर तथा कृ सष के योग्य नहीं थी। जो भूसम सितररत की गयी, ईसमें भी भूसम प्राप्त करने िालों में भूसमहीन दसलत िगस न के बराबर था। भूसम का सितरण ऄसधकांशतः ईन्हीं में हुअ, जो जमींदारों की जमीन को लगान पर लेकर खेती करते थे, जबदक दसलत भूसमहीन दकसान खेत-मजदूरी करते थे। आससलए ईन्हें जमीन प्राप्त न हो सकी। भूसम सितरण के प्रथम चरण की कसमयों को ईजागर करते हुए दसलत सिचारक चन्द्रभान प्रसाद यह स्िीकार करते हैं दक यह सिचार तो िासन्तकारी था, दकन्तु ईसमें कइ दोष भी मौजूद थे, जैसे भ्रासन्तिश या धूतसतािश ‘जोतक’ और ‘काश्तकार’ दोनों को एक ही मान सलया गया। स्ितंत्रता के बाद से अज तक लगातार सरकारें बनती और बदलती रहीं, लेदकन कृ सष क्षेत्र ईनका मुख्य सिषय नहीं बन सका। आससलए कृ सष क्षेत्र तथा ईससे जुड़े हुए लोगों की सस्थसत ददनोंददन सबगड़ती जा रही है। सभी सरकारों ने हर पाँच साल में होने िाले चुनािों में तथा ऄपने घोषणा पत्रों में कृ सष व्यिस्था और दसलतों के ईत्थान एिं सिकास के सलए ऄनेक योजनाओं की घोषणाएँ कीं । परन्तु ये दोनों ही िगस अज भी सिकास की अशा सलये खड़े हैं। ऐसे में साम्राज्यिाद और भूमंडलीकरण के दौर में कापोरे ट घरानों के कृ सष में अने से भारत के अम दकसानों को न के िल जमीन बेचने, बसकक ईन्हें अत्महत्या करने के सलए भी सि​िश होना पड़ रहा है। ऐसी सस्थसत में खेती पर असश्रत दसलत और भूसमहीन दकसानों के सहतों की जगह देशी-सिदेशी पूँजीपसतयों के सहतों की ही पूर्थत की जा रही है। जासत एिं िगस: सिद्वानों के मत जासत और िगस के प्रश्न पर सिसभन्न सिचारकों-सिद्वानों और राजनीसतक कायसकतासओं ने पयासप्त सिचार-सिमशस और सचन्तन-मनन दकया है तथा ऄपने-ऄपने मत प्रकट दकये हैं। जातीय ढाँचे को तोड़ने से समाज की मुसक्त को देखने िाले सिद्वानों में बाबू जगजीिन राम, राममनोहर लोसहया, डा. ऄम्बेडकर तथा महािीर हसह भारती का नाम सलया जा सकता है। आन सिचारकों का मानना है दक चूँदक हमारे समाज की सामासजक संरचना िगीय अधार पर न होकर जातीय अधार पर है, ऄतः िगस-संघषस हमारे समाज की जातीय समस्याओं का समाधान नहीं है। डा. लोसहया जातीय व्यिस्था को समाप्त करने में राजनीसतक पक्ष की भूसमका को महत्त्िपूणस मानते हुए देश के राजनीसतज्ञों को भी आसमें सदिय भूसमका सनभाने के सलए कहते हैं और मानते हैं दक तभी पूरी सहन्दुस्तानी जनता की सस्थसत को सुधारा जा सकता है। डा. ऄम्बेडकर ने भी राष्ट्र के सिकास के सलए जातीय संरचना को नि करना अिश्यक माना है। िे सलखते हैं – “. . .जासतयों के अधार पर यदद अपने कोइ ढाँचा खड़ा भी दकया तो िह चटक कर रह जाएगा और टूटे सबना नहीं बच सके गा।“6 सिद्वानों-सिचारकों का एक बड़ा िगस जासत-व्यिस्था के समाप्त होने में समाज की मुसक्त को देखता है, िहीं दूसरी तरफ ऐसे सिचारकों और सिद्वानों की संख्या भी कम नहीं है, जो मानते हैं दक ससफस जासत-सिरोधी लड़ाइ लड़ने से समाज में समानता और सौहादस नहीं लाया जा सकता, क्योंदक िे मानते हैं दक भारतीय समाज में जातीयता की जड़ें सजतनी गहरी हैं, ईतनी ही िगस की भी। िगीय भेदभाि को बनाये रखने के सलए ही जासत और िणस व्यिस्था को अिरण के रूप में समाज को पहनाया गया है। आन दोनों स्तरों पर काम करके ही समाज में समानता स्थासपत की जा सकती है। भारतीय सामासजक संरचना के सन्दभस में देखें तो हम पाते हैं दक यहाँ की ऄसधकांश गरीब जनता जातीय रूप से दसलत िगस से सम्बन्ध रखती है और ईच्च िगस का सम्बन्ध ईच्च जासत से है। समाज के आसी ऄन्तससम्बन्ध को व्यक्त करते हुए डा. तेजहसह सलखते हैं – “ जासत प्रथा के िल एक सामासजक कु रीसत नहीं है, बसकक सामासजक-अर्थथक व्यिस्था है। एक ऐसी सामासजक-अर्थथक व्यिस्था, जो श्रसमकों के श्रम के शोषण पर Vol. 04, Issue – 04

(67)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

अधाररत है। आससलए अर्थथक शोषण का सिरोध दकये सबना जासत-प्रथा और िणस-व्यिस्था को समाप्त करना ऄसम्भि है।“7 डा. धमसिीर िणस और िगीय स्तरों को समलाकर सम्पूणस िासन्त को ही भारतीय समाज व्यिस्था का हल मानते हुए कहते हैं – “यदद हम सम्पूणस िासन्त को भारतीय समाज में िगों एिं िणों के ईन्मूलन के रूप में घरटत होना देखना चाहते हैं तो िगों एिं िणों के सदृश ही भारतीय समाज तथा सम्पूणस िासन्त को भी मूकयिान ऄथस समल जाते हैं। आसके ऄसतररक्त यदद हम िगों एिं िणों से सनरपेक्ष रखकर भारतीय समाज का ऄसस्तत्ि देखना चाहते हैं तो िह अशा एक मृग मरीसचका ही ससद्ध होगी।“8 िणस और िगस के सिाल पर सिद्वानों के मतों का सिश्लेषण करने पर तीन प्रकार के सिचार ईभर कर सामने अते हैं। आनमें सबसे पहला सिचार ईन सिद्वानों का है, जो जासत के प्रश्न को ही महत्त्िपूणस मानकर ईसी के समाधान में देश की समस्याओं का समाधान देखते हैं। दूसरी ओर एक िगस ऐसे सिद्वानों का है, जो मानते हैं दक िगीय भेदभाि पर अधाररत समाज को नि करने से ही समाज में ईपसस्थत लगभग सभी समस्याओं का नि होना सम्भि है। चूँदक समाज में सस्थत सभी ऄसमानताओं और भेदभाि की जड़ में िगस अधाररत सम्बन्ध हैं, आससलए िगस संघषस ही एकमात्र सिककप है। आन मतों के ऄसतररक्त एक और मत भी है सजसमें सिद्वानों का मानना है दक भारत में िगस के साथ-साथ जातीय व्यिस्था की जड़ें भी मानि सिकास के आसतहास के साथ सिकससत हुइ हैं, आससलए िगस का प्रश्न सजतना महत्त्िपूणस है, िणस का प्रश्न भी ईतना ही गम्भीर है। आस प्रश्न के समाधान के सबना भारतीय समाज का सिकास होना सम्भि नहीं है। गहराइ से ऄध्ययन करने पर स्पि होता है दक यहाँ जासत और िगस दोनों एक दूसरे में ऐसे घुले-समले हैं दक आन्हें ऄलग-ऄलग रूप में देखना बहुत करठन जान पड़ता है। जासत और िगस के आस द्वंद पर डा. तेजहसह सलखते हैं—“. . .भारत में जासत और िगस एक दूसरे को काटते ददखाइ देते हैं, िास िणस की तरह। जासत कब िगस बन जाती है और िगस कब जासत बन जाता है, आसका कोइ सनसश्चत ससद्धान्त नहीं है।“9 जातीय व्यिस्था के समाधान के रूप में ऄन्तजासतीय सि​िाह, सशक्षा और अरक्षण को देखा जाता है। ऄब तक के ऄनुभि से यह स्पि होता है दक जब तक जातीय-व्यिस्था पर चोट नहीं की जाएगी, तब तक चाहे ऄन्तजासतीय सि​िाह हो, सशक्षा प्रासप्त हो, अरक्षण हो या राजनीसत में भागीदारी हो, ये सभी समाधान ऄधूरे ही रहेंगे। आस प्रकार जासत व्यिस्था की जड़ में िगीय स्िाथस है, सजसे पूरा करने और ईसे बनाये रखने के सलए सिशेष सुसिधा प्राप्त एक िगस ने जातीय व्यिस्था को स्थासपत दकया, तथा धमस के माध्यम से आसे लगातार मजबूत दकया जाता रहा है। आससलए िगीय स्िाथस और जातीय भेदभाि को समाप्त करने के सलए िगीय संघषस के साथ-साथ जातीय संघषस, हलग पर अधाररत भेदभाि के सिरुद्ध संघषस तथा समाज में सस्थत सभी प्रकार के भेदभािों के सिरुद्ध समानान्तर संघषस चलाना ऄसत अिश्यक है। आन संघषों से ही एक िगससिहीन-जासतसिहीन समाज की स्थापना सम्भि हो पाएगी। जगदीश चन्द्र के ईपन्यासों में जासत एिं िगस जगदीश चन्द्र ने ऄपने लेखन में ग्रामीण समाज में व्याप्त सिसिध सिषयों को अधार बनाया है। ईन्हीं में से ईनका एक महत्त्िपूणस पक्ष है-- ग्रामीण-संरचना और जासत व्यिस्था। आसी को अधार बनाकर ईन्होंने ईपन्यास-त्रयी की रचना की। आस बहुस्तरीय ग्रामीण समाज की परतों को ईन्होंने बहुत सूक्ष्मता से देखा-परखा था। आन सिसिध स्तरों के पारस्पररक सम्बन्धों, ईनकी अत्मीयता, जरटलता, परस्पर सनभसरता और साथ ही जातीय एिं िगसगत भेदभािों को भी भली-भाँसत पहचाना है। ईनकी रचनाओं के पात्रा, घटनाएँ, दिया-प्रसतदियाएँ ईनके सिश्लेषण का ही पररणाम हैं।

July – Aug., 2016

(68)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

जगदीश चन्द्र के मन में ऄनेक प्रश्नों को जानने और समझने की ईत्सुकता बचपन से ही रही है, सजस पर िे लगातार सोचते रहते। ईन्होंने यह भी देखा दक पररश्रम करने के पश्चात् भी ईन लोगों की अर्थथक सस्थसत बहुत दयनीय थी। ईनकी सस्थसत का िणसन करते हुए ईन्होंने सलखा –“ आन लोगों में बेहद गरीबी थी। ईनके ऄजीब सीलन और बदबू से भरे छोटे-छोटे कोठे बेसरो-सामानी की बहुत ही ददसनाक तस्िीर पेश करते थे। कच्चे फशस, कच्ची दीिारों और कच्ची छतों के बीच कु छ टूटी-फू टी चारपाआयाँ, कु छ मैले-फटे सबस्तर, समट्टी की बड़ी हांसडयाँ और कु छ पीतल और एकयुमीसनयम के बतसन, सजन्हें जापानी बतसन कहा जाता था, ईनकी सम्पसत्त थी।“10 एक ओर जातीय भेदभाि और दूसरी ओर घोर गरीबी की मार झेल रहे लोगों की सस्थसत ने लेखक को बचपन से ही आतना ऄसधक ईद्वेसलत दकया दक िे आस समस्या की जड़ को पहचानने की कोसशश में लग गये। आसी कोसशश ने ईन्हें लेखक के रूप में सिकससत दकया। लेखन के साथ-साथ ईनकी राजनीसतक समझ भी पैनी होती गयी। आससलए आन्होंने यहाँ की जातीय संरचना और जातीय ईत्पीड़न को िगस के प्रश्न के साथ जोड़कर देखा, सजसकी साफ झलक ईनके ईपन्यासों में ददखाइ देती है। िे ऄपने ईपन्यासों में कोइ काकपसनक या कृ सत्रम समाधान प्रस्तुत करने की बजाय जासत और िगस के सम्बन्ध को यथाथसिादी दृसिकोण से देखते हैं। जगदीश चन्द्र के ईपन्यासों का कथा-फलक भारतीय ग्रामीण समाज है, जहाँ मुख्य व्यिसाय कृ सष है। स्पि है दक भारतीय गाँिों के सनिासी या तो कृ षक हैं, या खेसतहर मजदूर या ग्रामीणों की ऄन्य अिश्यकताओं की पूर्थत करने िाले सशकपकार। ये सभी जासत अधाररत सामासजक व्यिस्था में ही जीते हैं, ईसी से ईन्हें संस्कार समलते हैं और ये जासत ही ईन्हें िगस में पररणत कर देती है। जगदीशचन्द्र की रचनाओं के पात्रों में या तो भूसम-सम्पन्न दकसान हैं, या भूसमहीन खेसतहर मजदूर। ईनके जीिन की सिषमताओं को ऄसभव्यसक्त देने के सलए िे पूरी भारतीय ग्रामीण संरचना को प्रस्तुत करते हैं। िे ऄपने पात्रों के माध्यम से समाज में सिद्यमान जासत-व्यिस्था को भी जीिन्त रूप में रखते हैं। ‘धरती धन न ऄपना’ में चौधरी हरनाम हसह, चौधरी लालू पहलिान, चौधरी बूटा हसह, चौधरी फौजा हसह, चौधरी मुन्शी, बसनया छज्जू शाह, महाशय तीरथ राम, पंसडत सन्त राम अदद ईच्च जासत से सम्बन्ध रखने के साथ-साथ ईच्च िगस से भी सम्बसन्धत हैं। िहीं कालू, काली, नन्द हसह, जीतू, भंगू, बाबा पफत्तू तथा बसन्ता, जानो, लच्छो, प्रीतो, चाची प्रतापी--ये सभी दसलत जासत के साथ-साथ सनम्न िगस से हैं। हमारे देश की समाज-व्यिस्था जातीय अधार पर सिभासजत है, सजसमें ऄसधकांश साधनों पर ईच्च जासत के लोगों का िचसस्ि है। यह िचसस्ि​िादी परम्परा िैददक काल से चली अ रही है। आसीसलए समाज में एक छोटा सहस्सा लगातार संसाधनों का आस्तेमाल करके अर्थथक रूप से सम्पन्न होता चला गया, तो दूसरी ओर समाज का एक सहस्सा ऐसा भी है, सजसे शुरू से ही ऄसधकारों से िंसचत दकया जाता रहा है-- िह चाहे सशक्षा का ऄसधकार हो, सम्पसत्त या सामान्य जीिन जीने का। आसके चलते समाज िगों में सिभासजत होता गया। िगस व्यिस्था पर जासत व्यिस्था का ऐसा मजबूत किच सददयों से चढ़ा हुअ है, सजसे ईतारने में कइ सौ साल बीत गये हैं, और न जाने दकतने साल और लगने बाकी हैं। आन प्रश्नों को समय-समय पर एक साथ ऄलग-ऄलग रूपों में ईठाया जाता रहा है। आसे आस ईदाहरण से देखा सकता है—“जब दकसी चौधरी की फसल चोरी हो जाती, बरबाद कर दी जाती, चमार चौधरी के काम पर न जाता या दफ़र दकसी चौधरी के ऄन्दर जमीन की मलकीयत का ऄहसास जोर पकड़ लेता तो िह ऄपनी साख बनाने और चौधर मनिाने के सलए आस मुहकले में चला अता।“11

Vol. 04, Issue – 04

(69)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

जासत और जमीन के घमंड में चूर व्यसक्त ऄपने नीचे के िगस के व्यसक्त को मनुष्य के समान मानने से आनकार कर देता है, ईसे ऄपना गुलाम समझता है। िहीं दसलत और गरीब िगस ईन पर ही पूरी तरह से असश्रत होते हैं। जासत अधाररत ग्रामीण व्यिस्था का िणसन करते हुए ‘धरती धन न ऄपना’ का नन्द हसह कहता है – “मुझे गाँि में रहना सबककु ल पसन्द नहीं है, क्योंदक यहाँ गरीब अदमी की, खासतौर पर कम्मी-कमीन की कोइ आज्जत नहीं है। गाँि में आज्जत से रहना हो तो अदमी को जमीन का मासलक होना चासहए। यहाँ जमीन और जूते की आज्जत है, बाकी चीजों को कोइ नहीं पूछता।“12 जातीय भेदभाि और गरीबी की मार झेलने िाला िगस जीिन की ऄन्य मौसलक सुसिधाओं, सशक्षा, स्िास्थ्य, रोजगार अदद से भी िंसचत रहता है। आनमें सशक्षा सबसे महत्िपूणस कारक है। िस्तुतः सशक्षा की मुख्य भूसमका चेतना ईत्पन्न करने की है। यदद दकसान, गरीब, दसलत सचेत हो गये तो ईनका दोहन और शोषण करठन हो जाएगा। आससलए एक षड्यंत्र के तहत ईन्हें सशक्षा से दूर रखा गया। जगदीशचन्द्र ने ऄपनी रचनाओं में आस ओर पाठकों का ध्यान अकर्थषत दकया है। कु छ बच्चे पढ़ने की कोसशश करते हैं तो िे कइ कारणों से बीच में ही पढ़ाइ छोड़ देते हैं, सजसे ककलू आन शब्दों में व्यक्त करता है—“स्कू ल में ददल नहीं लगता था। रोशा मास्टर बहुत मारता था।“13 आसी तरह का ईदाहरण एक ऄन्य स्थान पर ददखाइ देता है, जब काली शहर से लौटकर गाँि जाता है, तो रास्ते में ऄपने स्कू ल को देखकर बचपन के ददनों को याद करता है—“चार कक्षाओं के आस स्कू ल में काली ने भी कु छ समय तक मुन्शी के पाँि दबाये थे, ईं गसलयों के पटाखे सनकाले थे और डंडे खाये थे। िह स्कू ल के सामने रुक गया और मुन्शी सशि राम के बारे में सोचने लगा, सजसके सलए जाटों के लड़के साग, गन्ने, गाजरे , मूसलयाँ आत्यादद लाते थे और कसम्मयों के लड़के ऄपने ससर पर ईठाकर ईसके घर पहुँचाते थे।“14 स्िास्थ्य के सम्बन्ध में भी गरीब दकसानों और मजदूरों के सलए सस्थसत बहुत ऄच्छी नहीं है। सरकारी ऄस्पताल या तो गाँिों में है ही नहीं, और यदद है भी तो स्कू लों की ही तरह दयनीय सस्थसत में है। िहाँ न तो ऄच्छे डाक्टर जाना चाहते हैं और न दिाएँ ही पहुँचाइ जाती हैं। फलतः ईनका कोइ लाभ गरीब ग्रामीणों को नहीं समल पाता। शहरों में भी ऄस्पताल की सस्थसत को ठीक नहीं कहा जा सकता। सनजी ऄस्पताल ि दिाखाने हैं भी तो गरीब िगस की पहुँच से बाहर हैं। काली की चाची की भाँसत ऄनेक जन सचदकत्सा सुसिधाओं के ऄभाि के कारण मर जाते हैं, या ‘नरककुं ड में बास’ ईपन्यास का चाचा नन्दू की भाँसत ऄपनी बीमारी का आलाज कराने में अर्थथक रूप से ऄसमथस पाते हैं। एक ओर बीमारी से तो दूसरी ओर गरीबी की मार के कारण ऄपने पररिार का पेट तक भरने में ऄसमथस हैं। आसी सस्थसत को व्यक्त करते हुए नन्दू कहता है –“डाक्टर के पास तो तब जाउँ, जब ईसकी फीस और दिाइ के सलए पैसे मेरे पकले में हों।“15 गरीब दकसानों, दसलतों के ऄसशसक्षत होने तथा ईनके अर्थथक सि​िशता का लाभ न के िल सरकारी ऄफसर और ऄन्य कमसचारी ईठाते हैं, बसकक सिणस और सम्पन्न भी ईठाते हैं। सजसे ‘जमीन ऄपनी तो थी’ में हम जमना के शब्दों में देख सकते हैं –“दरऄसल ससैटी डीपू है ही सरदारों के सलए। चीनी भी ईन्हीं की हिेसलयों में जाती है और कजास भी िही बरतते हैं। काहना हसह और के सर हसह के कोरे कागजों पर ऄँगूठे भी आसीसलए लगिाये हैं। नाम आनका होगा, रकम सरदार आस्तेमाल करे गा।“16 सरकार द्वारा लागू की गयी योजनाएँ कु छ सिशेष िगस के हाथों तक ही सीसमत होकर रह जाती हैं, सजसके कारण योजनाओं का लाभ ईन लोगों तक नहीं पहुँच पाता, सजन्हें आसकी सबसे ऄसधक July – Aug., 2016

(70)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

अिश्यकता होती है। जरूरतमंद िगस आस ईच्च िगस के हाथों की कठपुतली बनकर रह जाते हैं और ईनका शोषण लगातार चलता रहता है। रोजगार के सम्बन्ध में भी िगीय भेदभाि साफ झलकता है। गाँिों में ऄसधकांश दसलत, भूसमहीन हैं और यदद दकसी के पास भूसम है भी तो आतनी कम दक ईससे ईनका भरण-पोषण करना करठन होता है, आससलए िे या तो गाँि के जमींदारों के खेतों और घरों में काम करते हैं या दफ़र शहरों में जाकर मेहनत-मजदूरी करके ऄपना और ऄपने पररिार का भरण-पोषण करते हैं। ‘नरककुं ड में बास’ का पात्र बरकत आस सस्थसत को आस प्रकार व्यक्त करता है –“ईस्ताद जी, अप तो जानते ही हैं दक फसल की बुिाइ के ददन अ रहे हैं। सोच रहे थे हममें से दो जने ऄपने -ऄपने गाँि में जमींदारों की फसल की बुिाइ कर लें। ऄनाज समलने से थोड़ी सहूसलयत हो जाएगी।“17 जातीय संरचना और िगीय भेदभाि से व्याप्त आस समाज में अगे बढ़ने के ऄिसर ऄसधकांशतः ईच्च िगस और ईच्च जातीय समाज को ही प्राप्त होते रहे हैं, िह चाहे शहर हो या गाँि। भूसमहीन दकसान और दसलत तो आन ऄिसरों से िंसचत ही रहते हैं। सिषम पररसस्थसतयों के बािजूद दसलत िगस में से कु छ लोग अगे बढ़ने का साहस जुटा पाते हैं और ऄपने अपको मुख्य धारा के साथ जोड़ने का प्रयास करते हैं। यह आससलए भी सम्भि हो पाता है क्योंदक अरक्षण जैसी सरकारी नीसतयाँ ईनके आस प्रयास को सफल बनाने का महत्त्िपूणस कारक हैं। जैसे दक कु लतार हसह, ज्ञान प्रकाश या सत्य प्रकाश। समाज में ईपेसक्षत समझे जाने िाले आस िगस से जो लोग सनकलकर अगे बढ़ जाते हैं, ईनमें भी एक प्रकार का द्वंद चलता है। िह ऄपने अप को ईस ईपेसक्षत समाज से काटने की कोसशश करते हुए ऄपनी ऄलग पहचान बनाना चाहते हैं, एक ऐसी पहचान सजससे समाज में सम्मान प्राप्त हो सके । आसके सलए कु लतार हसह जैसे लोग ऄपनी जासत को सछपा कर ईच्च जासत के ईपनाम का सहारा ले कर स्ियं को सम्मासनत ऄनुभि करता है, जबदक सच्चाइ कु छ और ही होती है। ‘जमीन ऄपनी तो थी’ ईपन्यास में कु लतार हसह सडप्टी कमीश्नर बन जाने के बाद भी ईसके नीचे पदों पर काम करने िाले लोग ईसके सामने कु छ न बोलकर ईसके पीछे से ईसके उपर व्यंग्य करते हैं। आस ईपन्यास के पात्र परमानन्द के शब्दों को हम यहाँ देख सकते हैं—“िैसे हम कु सी के नौकर हैं। ईसका हुक्म बजाना ही है।“ परमानन्द ने माथे पर हाथ मार कर जासतिादी मुहािरा कहा – “अजादी ने क्या गुल सखलाये हैं। चमारों के पंसडत-पठान बेगारी।“18 कु लतार हसह को ऄपनी आस सस्थसत और जासत का ऄहसास है। यही कारण है दक िह भी ऄपने समाज से और ऄपनी पुरानी पहचान से मुसक्त पाना चाहता है, सजसे िह एक स्थान पर प्रकट करता है—“देखो, कभी मौका समला तो जरूर अउँगा। कु लतार हसह के रिैये में बेरूखी अ गयी थी। ईन्हें जकदी-से-जकदी ईठा देना चाहता था, क्योंदक िह नहीं चाहता था दक िे ईसे ऄतीत की याद ददलाएँ।“19 ऄतीत की यादों से भागने पर भी ऄतीत ईनका पीछा नहीं छोड़ता। यह सच्चाइ है क्योंदक जब तक समाज में जासत व्यिस्था है, िह चाहे दकतने भी ईच्च पद पर या दकतने भी सम्पन्न क्यों न हो जाएँ, ईनकी पहचान ईनकी जासत से ही होती रहेगी। कु लतार हसह की तरह ही ‘जमीन ऄपनी तो थी’ ईपन्यास में काली का बेटा ज्ञान प्रकाश भी अइ.ए.एस. अदफ़सर बनने के बाद ऄपने अप को ऄपनी जासत और ऄपने समाज से आतर करना चाहता है, सजसे िह ऄपने सपता काली को यह कहकर व्यक्त करता है—“मेरे दोस्तों को क्या यह बताना जरूरी है दक तुम चमार हो, मोची का काम करते हो।“20 आस प्रकार कु लतार हसह और ज्ञान प्रकाश जैसे युिा अजीिन ऐसे ही द्वंद में रहते हैं, जो ऄपनी पहचान

Vol. 04, Issue – 04

(71)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

को जासत से मुक्त कराना चाहते हैं, पर समाज ईसे ऐसा करने नहीं देता। ऄपने समाज में िे जाना नहीं चाहते और ईच्च जातीय समाज ईन्हें स्िीकार नहीं करता। समाज में जातीय संरचना का यह सच मध्य िगस बनते दसलत समुदाय को जासत की पीड़ा से मुक्त नहीं कर पाता। यह ऄलग बात है दक ईन्हें ग्रामीण समाज में व्याप्त ईत्पीड़न से राहत समलती है, लेदकन सामासजक सम्मान नहीं समल पाता। डा. ऄम्बेडकर अरक्षण के प्रािधान को आससलए लाते हैं तादक समाज का सनचला और ईपेसक्षत िगस अगे अ सके । एक सीमा तक यह सफल भी हुअ है, लेदकन सम्पूणस रूप में नहीं। डा. ऄम्बेडकर ससहत दसलत अन्देालन का समथसन करने िाले ऄसधकांश बुसद्धजीिी यह मानते हैं दक गाँिों की जातीय संरचना सजतनी रूढ़ और जरटल है, शहरों में जातीय संरचना का पूणसतः िही रूप नहीं है। िहाँ दसलत, ईपेसक्षत िगस के सलए ऄपने कौशल, योग्यता और ऄपने पररश्रम के अधार पर अजीसिका के कइ प्रकार के ऄिसर ईपलब्ध हैं। शहरों में जातीय ईत्पीड़न का भी िही रूप नहीं है, जो गाँिों में है। आससलए शहरों में जाकर िे ऄपना सिकास कर सकते हैं। लेदकन जगदीश चन्द्र की रचनाओं में आस प्रकार के समाधान पर द्वंद ददखाइ देता है, सजसे िे ऄपने ईपन्यास ‘जमीन ऄपनी तो थी’ में काली के माध्यम से व्यक्त करते हैं। अरक्षण का प्रािधान सरकारी नौकररयों में है, जो प्रायः शहरों और बड़े नगरों में के सन्द्रत है। गाँि में रह रहे लोगों को यह प्रािधान कोइ राहत नहीं देता, जब तक दक िे ऄपना घर-द्वार छोड़कर शहरों में न जा बसें। आस प्रकार अरक्षण कोइ स्थाइ समाधान नहीं ददखाइ देता। काली ऄपने और नन्द हसह के गाँि छोड़ने का सिश्लेषण करता है—“ ईसे महसूस हुअ दक नन्द हसह और ईसने गाँि छोड़कर शोषण और दासता की प्रथा के सिरुद्ध सिद्रोह दकया है, लेदकन ऄगले ही क्षण िह ईदास हो गया दक गाँि में रहते हुए शोषण और ऄत्याचार का मुकाबला करने की बजाय िे हपड छु ड़ा कर भाग अये हैं।“21 काली का ईक्त सनष्कषस मात्र ऄपने सम्बन्ध में नहीं है, िरन् ईस प्रत्येक व्यसक्त के सिषय में है, जो ऄपने उपर होने िाले ईत्पीड़न से भाग कर शहरों की ओर पलायन करते हैं। आस पलायन से िह व्यसक्त सिशेष भले ही ईस ईत्पीड़न से मुसक्त पा ले, दकन्तु िहाँ की पररसस्थसतयाँ ज्यों-की-त्यों बनी रहेंगी। िहाँ रहने िालों के सलए तो िही सनयसत होगी। जगदीश चन्द्र के ईपन्यासों में दोनों िणों-िगों की सस्थसत को, चाहें िे सिणस हों या ऄिणस, सम्पन्न हों या सिपन्न, ऄनेक घटनाओं, दिया-प्रसतदियाओं, संिादों के माध्यम से तो ऄसभव्यक्त दकया गया है, साथ ही ईनके रहन-सहन, घरों ि बसस्तयों की तुलना से भी असानी से समझा जा सकता है। िह चाहे गाँि हो या शहर गरीबी और ऄमीरी का भेद स्पि ददखाइ देता है। सजसे लेखक ने युग्म शैली के माध्यम से व्यक्त दकया है। यह दृश्य एक धसनक अिास का है— “काली दीिानखाने की ओर जाता हुअ हिेली में चारों ओर देखने लगा। बाईं ओर दालान में तीन भैंसें और एक घोड़ी बंधी थी। आसके साथ ही एक और दालान में बैलों के सलए पक्की खोटर बनी हुइ थी। ईसी दालान में दूसरी ओर दोपसहयों िाली बैलगाड़ी खड़ी थी और बाहर गड्डा खड़ा था। दोनों दालानों के ससरों पर एक-एक कोठरी थी। दूसरी कोठरी से दीिानखाने तक छोटी सी दीिार थी, सजसके पीछे चौधरी का दो मंसजला सहस्सा भी ररहायशी मकान से समला हुअ था।“22 िहीं एक दूसरे दृश्य में गरीबों की सस्थसत का िणसन लेखक ने आस प्रकार से दकया है—“काली खटके से थोड़ा अगे अ गया और चारों ओर देखने लगा। कमरे के एकमात्र दरिाजे के बाहर टूटी-फू टी खाट पड़ी थी। ईसकी बाण-बंतर दकनारों से टूटकर बीच में नीचे लटक गयी थी। िैसी ही एक खाट दीिार के साथ खड़ी थी। दरिाजे से थोड़ी दूरी पर दीिार के साथ कच्चा चूकहा था और ईसके उपर छत तक दीिार का सहस्सा धुअँ पड़ने से काला हो गया था।“23 दोनों ही दृश्यों में दो सभन्न अिासों का

July – Aug., 2016

(72)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

िणसन है। आन दोनों घरों में रहने िालों के कोइ स्पि संकेत नहीं है। दकन्तु ईनकी ऄिस्था, साज-सज्जा, काम में अने िाली िस्तुओं से ईनके जासतगत और िगसगत ऄन्तर को भली-भाँसत समझा जा सकता है। दो सिपरीत दृश्यों का यह ऄंकन स्तर-भेद को स्पिता से रूपासयत करने में समथस है। ईपयुसक्त सि​िेचन से स्पि है दक जगदीश चन्द्र के ईपन्यासों में सचसत्रत भूसमहीन दकसान, मजदूर और दसलत ऄनेक स्तरों पर संघषस करते दृसिगत होते हैं। एक ओर िे जासतगत और िगसगत दपस से टकराने का प्रयत्न करते हैं, तो दूसरी ओर घर-पररिार के भरण-पोषण की सचन्ता से भी त्रास्त हैं। आन सब के साथ-साथ ऄपनी ऄसस्मता और मान-सम्मान के प्रश्न भी ईन्हें कचोटते रहते हैं। कथाकार बारबार ऄपनी रचनाओं के पात्रों और ईनसे जुड़ी घटनाओं के माध्यम से िणस और िगस के ऄन्तससम्बन्धों की पड़ताल करता है। िह ईनसे जुड़े प्रश्नों के ईत्तर खोजने का प्रयत्न करता है, परन्तु ईसे कोइ स्पि समाधान ददखाइ नहीं देता। 1947 के बाद अइ सरकारों ने देश के दकसान एिं दसलत-ईत्पीसड़त िगस के सलए कइ प्रकार की योजनाओं को कायाससन्ित दकया, िह चाहे सशक्षा के स्तर पर हों, अरक्षण नीसत के रूप में हो, तथा भूसम सुधार सम्बन्धी कानूनों के रूप में। आससे देश की सस्थसतयों में पररितसन भी ददखाइ देता है। सपछले 70 िषों से आस िगस में से भी मध्यम िगस ईभर रहा है। लेदकन दफ़र भी पररितसन का िह रूप पूणसतः ददखाइ नहीं देता, सजसका ऄनुमान लगाया गया था, क्योंदक आन योजनाओं का लाभ देश के प्रत्येक दसलतईत्पीसड़त व्यसक्त तक नहीं पहुँच सका। आसका कारण भी है, क्योंदक हमारी भारतीय सामासजक व्यिस्था अज भी ईन्हीं पुरानी सामन्तिादी और जासतिादी मानससकता और परम्पराओं से बँधी हुइ है। साथ ही सरकार की नीसतयों और योजनाओं को बनाने और ईन्हें लागू करिाने िालों में ऄसधकांशतः ईन्हीं जासतयों और िगों के लोग हैं, सजन्होंने सददयों से गरीब और दसलत िगस का शोषण और ईत्पीड़न दकया है। िस्तुतः आस प्रकार के प्रयास समस्याओं का सरलीकरण कर देते हैं और आसीसलए आन प्रयासों के पररणाम प्रायः तात्कासलक और उपरी होते हैं। समस्याओं के मूल तक पहुँचने का प्रयत्न ही नहीं दकया जाता। ये प्रयत्न चुनाि सजता सकते हैं, राष्ट्रीय-ऄन्तरासष्ट्रीय मंचों पर तासलयाँ बजिा सकते हैं, दकन्तु सजस िगस के नाम पर यह प्रसतष्ठा बटोरी जाती है, ईनकी सस्थसत में कोइ सिशेष सुधार नहीं अ पाता। जगदीश चन्द्र ने ऄपने ईपन्यासों के माध्यम से आसी प्रकार के ददखािटी प्रयासों पर प्रश्न ईठाये हैं और प्रयत्क्ष-परोक्ष रूप से यह स्पि करना चाहा है दक जब तक आस प्रकार के बन्धनों से हमारा समाज मुक्त नहीं होता, जब तक जासत का संस्कार हमारे उपर हािी है और धन-सम्पसत्त सामासजक हैससयत को मापने के मानक बने रहेंगे, तब तक समाज में ऄसमानता बनी रहेगी। आस ऄसमानता को समाप्त करने के सलए बनी तात्कासलक योजनाओं, समाधानों के साथ-साथ भूसम, लैंसगक भेदभाि एिं िगीय भेदभाि के प्रश्न के साथ-साथ सामासजक सांस्कृ सतक बदलाि के प्रश्न को लगातार साथ लेकर चलना होगा; तादक आन समस्त बुराआयों और ऄसमानताओं से समाज को मुसक्त समल सके । ऐसा सनरन्तर और गम्भीर प्रयास से ही सम्भि है। सन्दभस ग्रन्थ 1 मनुष्य की भौसतक सम्पदाएँ, सलयो ह्यूबरमैन, पृष्ठ 179 2 डा. ऄम्बेडकर सम्पूणस िाममय, खंड 1, पृष्ठ 18 3 जासत प्रश्न के समाधान के सलए, रं गनायकम्मा, पृष्ठ 28 4 संस्कृ सत के चार ऄध्याय, रामधारी हसह ‘ददनकर’, पृष्ठ 155-56 Vol. 04, Issue – 04

(73)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

5 डा. ऄम्बेडकर सम्पूणस िाङमय, खंड 7, पृष्ठ 95 6 जासत असखर क्यों नहीं जाती? , सम्पादक: एस.एस. गौतम, ऄजेय कु मार, पृष्ठ 87 7 ऄम्बेडकरिाद और माक्ससिाद का द्वंद्वात्मक सम्बन्ध, डा. तेज हसह, अमुख, पृष्ठ 4 8 जासत: एक सिमशस, सम्पादक: जयप्रकाश कदसम, पृष्ठ 28 9 ऄपेक्षा, ऄप्रैल-जून 2006, पृष्ठ 11 10 जगदीश चन्द्र: एक रचनात्मक यात्रा, पृष्ठ 24 11 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 33 12 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 191 13 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 459 14 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 24 15 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 445 16 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 661 17 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 301 18 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 688 19 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 689 20 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 775 21 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 582 22 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 77 23 जगदीश चन्द्र रचनािली, खंड 1, पृष्ठ 440

July – Aug., 2016

(74)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ÌWûlSÏ AÉæU qÉUÉPûÏ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ qÉåÇ AÍpÉurÉYiÉ SÍsÉiÉ xÉÇuÉåSlÉÉ UqÉåzÉ qÉlÉÉåWûU sÉqÉÉhÉÏ zÉÉåkÉ NûɧÉ, ÌWÇûSÏ ÌuÉpÉÉaÉ, qÉÉlÉxÉ aÉÇaÉÉå§ÉÏ, qÉæxÉÔU ÌuɵÉÌuɱÉÌlÉsÉrÉ, qÉæxÉÔU Communication Address – Ramesh Manohar Lamani At-Post Siddapur ( Shivanagar), Taluka Bilagi, Dist : Bagalkot, Pin – 587117 State –Karnataka AÉkÉÑÌlÉMü ÌWûlSÏ aɱ xÉÉÌWûirÉ MüÐ AÉiqÉMüjÉÉ LMü LãxÉÏ ÌuÉkÉÉ Wæû, eÉÉå AlrÉ ÌuÉkÉÉAÉåÇ MüÐ iÉÑsÉlÉÉ qÉæÇ xÉÉjÉïMü AÉæU rÉjÉÉjÉï MüÐ pÉÉuÉ pÉÔqÉÏ mÉU ZÉÄQûÏ Wæû | xÉoÉÉxÉå mÉWûsÉå AÉiqÉMüjÉÉ ÍsÉZÉlÉå MüÐ mÉUÇmÉUÉ qÉUÉPûÏ xÉÉÌWûirÉ xÉå zÉÑà WÒûD | AÉeÉ ÌWûlSÏ qÉåÇ pÉÏ AÉiqÉMüjÉÉ xÉoÉxÉå xÉzÉYiÉ ÌuÉ±É Måü ÃmÉ qÉåÇ xÉÉqÉlÉå AÉD Wæû | SÍsÉiÉ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ lÉå SÍsÉiÉ xÉqÉÑSÉrÉ Måü zÉÉåwÉhÉ, AmÉqÉÉlÉ AuÉWåûsÉlÉ, ÌiÉUxMüÉU ÍsÉZÉMüU mÉÑUå xÉqÉÉeÉ MüÉå rÉWû oÉiÉÉ ÌSrÉÉ ÌMü WûqÉÉUÉ eÉÏuÉlÉ eÉÉlÉlÉå Måü ÍsÉL ÌMüxÉÏ UcÉÏ WÒûD MüWûÉlÉÏ rÉÉ AÉZrÉÉlÉ MüÐ lÉWûÏÇ xuÉÇrÉ WûqÉÉUå eÉÏuÉlÉ MüÉå SåZÉlÉÉ eÉÃUÏ Wæû | eÉÉå mÉëqÉÑZÉ AÉiqÉMüjÉlÉ ÌWÇûSÏ AÉæU qÉUÉPûÏ SÍsÉiÉ xÉÉÌWûirÉ qÉåÇ AÉL WæÇû | uÉå - WæÇû - qÉÉåWûlÉSÉxÉ lÉæÍqÉzÉUÉrÉ MüÐ „AmÉlÉå-AmÉlÉå ÌmÉÇeÉUå' ÌMüzÉÉåU MüÉsÉå MüÐ NûÉåU MüÉåsWûÉPûÏ MüÉ AÉåqÉmÉëMüÉzÉ uÉÉsqÉÏÌMü MüÐ „eÉÔPûlÉ' AÉæU zÉUhÉMÑüqÉÉU ÌlÉqoÉÉsÉå MüÐ „AYMüUqÉÉzÉÏ' AÉæU MüÉæzÉsrÉÉ oÉåxÉǧÉÏ MüÐ „SÉåWûUÉ AÍpÉzÉÉmÉ' AÉæU qÉÉkÉuÉÏ SåxÉÉD MüÐ lÉÉcÉ UÏ bÉÑqÉÉ rÉå AÉiqÉMüjÉÉLÆ uÉåSlÉÉ Måü aÉpÉï xÉå eÉlqÉÏ AÉæU mÉÑUÉlÉÏ xÉÉqÉÉÎeÉMü xÉÇUcÉlÉÉAÉåÇ MüÉå AÎxuÉMüÉU MüUiÉÏ Wæû | ClÉ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ qÉåÇ uÉÉxiÉÉÌuÉMü eÉÏuÉlÉ MüÉ MüOÒû xÉirÉ ÍNûmÉÉ WÒûAÉ Wæû | qÉÉåWûlÉSÉxÉ lÉæÍqÉzÉUÉrÉ eÉÏ Måü ÍsÉÎZÉiÉ AmÉlÉå-AmÉlÉå ÌmÉÇeÉUå' ÌWûlSÏ xÉÉÌWûirÉ ¤Éå§É MüÐ xÉoÉxÉå mÉëqÉÑZÉ LÇuÉ qÉWûiuÉmÉÔhÉï AÉiqÉMüjÉÉ Wæû, iÉÉå „NûÉåUÉ MüÉåsWûÉOûÏ MüÉ ÌMüzÉÉåU MüÉsÉå MüÐ AÉiqÉMüjÉÉ qÉUÉPûÏ MüÉ eÉsÉiÉÉ WÒûAÉ AÎalÉMÑÇühQû Wæû | ClÉ SÉålÉÉåÇ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ qÉåÇ urÉYiÉ urÉÎYiÉ ÍqÉ§É iÉÉå Wæû, mÉU xÉqÉxrÉÉLÆ LMü xÉÏ Wæû | mÉËUuÉåzÉ ExÉÏ mÉëMüÉU MüÉ Wæû | urÉÎYiÉ Måü ÌlÉqÉÉïhÉ qÉåÇ mÉËUuÉåzÉ MüÉ oÉWÒûiÉ oÉÄQûÉ rÉÉåaÉSÉlÉ WûÉåiÉÉ Wæû | qÉÉåWûlÉSÉxÉ lÉæÍqÉzÉUÉrÉ lÉå „cÉqÉÉUÉåÇ MüÐ ÎxjÉiÉÏ AÉæU ElÉMåü eÉÏuÉlÉ MüÉå AÇÌMüiÉ ÌMürÉÉ Wæû | xÉqÉÉeÉ qÉåÇ urÉÎYiÉ MüÉ SeÉÉï AÉæU WæûÍxÉLiÉ ElÉMüÐ eÉÉiÉÏ xÉå iÉrÉ ÌMü eÉÉiÉÏ Wæû | sÉåZÉMü CxÉ xÉqÉxrÉÉ xÉå aÉÑeÉUiÉå WÒûL ÍsÉZÉÉ Wæû - "ÌWÇûSÕ xÉqÉÉeÉ qÉåÇ AÉSqÉÏ MüÐ MüÐqÉiÉ ExÉMüÐ eÉÉiÉ xÉå AÇMüÐ eÉÉiÉÏ jÉÏ | WûqÉåÇ ÌuÉzÉåwÉ iÉÉæU mÉU cÉqÉÉU - cÉÔWûQåû lÉÉqÉ xÉå xÉÇoÉÉåÍkÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû |" pÉÉUiÉÏrÉ eÉÉiÉÏaÉëxiÉ xÉqÉÉeÉ qÉåÇ WûU LMü MüÉå xÉoÉxÉå mÉWûsÉå urÉÎYiÉ MüÐ eÉÉiÉÏ Måü oÉÉUå qÉåÇ eÉÉlÉlÉå MüÐ ÎeÉ¥ÉÉxÉÉ UWûiÉÏ Wæû | SÍsÉiÉ eÉÉlÉiÉå WûÏ xÉuÉhÉï ElÉxÉå qÉÑðWû qÉÉåQû sÉåiÉå WæÇû | cÉqÉÉUÉåÇ MüÐ OÕûOûÏ TÔüOûÏ fÉÉåmÉÌQûrÉÉ, aÉÇÌS lÉÉÍsÉrÉÉð, pÉÔZÉå AÉæU AkÉÇlÉaÉå oÉŠå LMü mÉëMüÉU MüÉ lÉUMü WûÏ AÉxÉ-mÉÉxÉ UWûiÉÉ jÉÉ | eÉlqÉ xÉå sÉåMüU qÉ×irÉÑ iÉMü xÉoÉxÉå oÉQûÏ LMü WûÏ xÉqÉxrÉÉ sÉaÉÏ UWûiÉÏ jÉÏ pÉÔZÉ MüÐ | oÉËUzÉ qÉåÇ ÌaÉUiÉå qÉMüÉlÉ, oÉÏqÉÉUÏrÉÉåÇ xÉå WûÉsÉ - oÉåWûÉsÉ WûÉåiÉå oÉŠÉåÇ MüÐ xÉåuÉÉAÉåÇ MüÉ ApÉÉuÉ AÉÌS oÉÉiÉå ElWåÇû qÉlÉ qÉxÉÉåxÉMüU eÉÏlÉå MüÉå qÉeÉoÉÔU MüUiÉÏ Wæû | iÉÉå "ÌMüzÉÉåU MüÉsÉå eÉÏ MüÉ xÉqÉaÉë eÉÏuÉlÉ LMü ÌuÉzÉÉsÉ UåaÉÏxiÉÉlÉ MüÐ iÉUWû UWûÉ Wæû, ÎeÉxÉqÉåÇ lÉ mÉÉlÉÏ Wæû lÉ WûËUrÉÉsÉÏ cÉÉUÉåÇ AÉæU iÉmÉlÉ WûÏ iÉmÉlÉ Wæû|" sÉÉåMü xÉÇxM×üÌiÉ MüÉå eÉiÉlÉ MüUMåü sÉÉåÇaÉÉåÇ MüÉ qÉlÉÉåUÇeÉlÉ MüUlÉåuÉÉsÉÏ Îx§ÉrÉÉåÇ MüÉå uÉWûÏ xÉqÉÉeÉ UZÉåsÉ rÉÉ uÉåzrÉÉ xÉå erÉÉSÉ MÑüNû lÉWûÏÇ qÉÉlÉiÉÉ | eÉÉå AmÉlÉå „zÉÏsÉ' MüÐ U¤ÉÉ eÉÉlÉ WûiÉåsÉÏ mÉU sÉåMüU MüUiÉÏ Wæû ExÉå WûÏ pÉUå oÉÉeÉÉU qÉåÇ AmÉlÉÉÌlÉiÉ ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû | ExÉMåü oÉSlÉ xÉå MümÉQåû EiÉÉU MüU ExÉå iÉÇaÉÉ oÉlÉÉrÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû | rÉWû MüWûÉð MüÉ lrÉÉrÉ Wæû ? ÌMü DqÉÉlÉSÉUÏ xÉå UWûÉå AÉæU TüÐU pÉÏ oÉSlÉÉqÉ WûÉå eÉÉAÉåÇ | ÌMüzÉÉåU MüÐ eÉÉÌiÉ mÉU mÉËUuÉåzÉ LMü MürÉÉqÉiÉ MüÐ iÉUWû WûÉå eÉÉiÉÉ Wæû | ExÉMüÉ ÌuÉMüUsÉ ÃmÉ SåZÉMüU xÉÉUå Måü - xÉÉUå eÉÏiÉå eÉÏ qÉU eÉÉiÉå Wæû | lÉÉcÉ aÉÉ MüU AmÉlÉÉ mÉåOû mÉÉsÉlÉåuÉÉsÉÏ eÉÉÌiÉ mÉU AÉxÉ-mÉÉxÉ MüÉ mÉËUuÉåzÉ WûÏ MüÄQûuÉÏ lÉeÉU Vol. 04, Issue – 04

(75)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

QûÉsÉiÉÉ Wæû | mÉËUuÉåzÉ Måü WûÉjÉÉåÇ qÉåÇ qÉeÉoÉÔU urÉÎYiÉ MÑüNû MüU pÉÏ lÉWûÏÇ mÉÉiÉÉ | uÉWû uÉWûÏ MüUiÉÉ Wæû eÉÉå mÉËUuÉåzÉ ExÉå MüWûiÉÉ Wæû rÉÉ MüUuÉÉiÉÉ Wæû, ÌTüU ExÉMüÐ CcNûÉ WûÉå rÉÉ lÉ WûÉå | AÉåqÉmÉëMüÉzÉ uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ Måü ÍsÉZÉÏiÉ „eÉÔPûlÉ' ÌWûlSÏ MüÐ AÉæU zÉUhÉMÑüAqÉÉU ÌlÉqoÉÉsÉå eÉÏ Måü ÍsÉÎZÉiÉ „AYMüUqÉÉzÉÏ' qÉUÉPûÏ MüÐ oÉWÒûcÉÍcÉïiÉ AÉiqÉMüjÉÉLÆ Wæû | ClÉ SÉålÉÉåÇ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ MüÉ xÉqÉÉuÉåzÉ SÍsÉiÉ AÉiqÉMüjÉAÉåÇ Måü AÇiÉaÉïiÉ ÌMürÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû | rÉWû SÉålÉÉåÇ AÉiqÉMüjÉÉLÆ urÉ̹ Måü qÉÉkrÉqÉ xÉå xÉqÉ̹ MüÉ SzÉïlÉ MüUÉiÉÏ Wæû | AÉåqÉmÉëMüÉzÉ uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ MüÐ AÉxÉ-mÉÉxÉ Måü mÉËUuÉåzÉ MüÐ urÉYiÉ mÉÏÄQûÉ uÉåSlÉÉ SÒZÉ LÇuÉ MüxÉqÉxÉÉWûiÉ AMåüsÉå AÉåqÉmÉëMüÉzÉ MüÐ lÉ UWûMüU uÉWû E¨ÉU pÉÉUiÉ Måü xÉÇmÉÔhÉï cÉÔWûQûÉ eÉÉÌiÉ Måü sÉÉåaÉÉåÇ MüÐ oÉlÉ eÉÉiÉÏ Wæû | uÉæxÉå WûÏ, „AYMüUqÉÉzÉÏ' qÉåÇ mÉÏÄQûÉ, uÉåSlÉÉ LÇuÉ MüxÉqÉxÉÉWûOû AMåüsÉå zÉUhÉMÑüqÉÉU ÌlÉqoÉÉsÉå eÉÏ MüÐ lÉ UWûMüU uÉWû qÉWûÉUÉ·íÉ Måü xÉÇmÉÔhÉï SÍsÉiÉ uÉaÉï Måü sÉÉåaÉÉåÇ MüÐ oÉlÉ eÉÉiÉÏ Wæû | ElWåÇû xÉÉqÉÉÎeÉMü mÉËUuÉåzÉ lÉå eÉæxÉå qÉeÉoÉÔU ÌMürÉÉ xÉÌSrÉÉåÇ iÉMü „xÉU' EmÉU EPûÉlÉå lÉ ÌSrÉÉ uÉæxÉÉ WûÏ xÉqÉaÉë SÍsÉiÉ uÉaÉï MüÉ WûÉsÉ uÉWûÏ Måü uÉWûÏ Wæû | MüÉsÉ oÉSsÉÉ Wæû, WûÉsÉiÉ oÉSsÉå Wæû, mÉËUuÉåzÉ oÉSsÉÉ Wæû, mÉU urÉÎYiÉ MüÐ xÉqÉxrÉÉ uÉWûÏ Måü uÉWûÏ Wæû | - ÌlÉoÉÉÇsÉå eÉÏ pÉÏ pÉÔZÉ Måü ÍsÉL iÉQûmÉiÉå Wæû AÉæU uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ pÉÏ | ÌlÉÇoÉÉsÉå eÉÏ qÉUå WÒûL eÉÉlÉuÉU MüÉ qÉÉðxÉ ZÉÉlÉå MüÉå AÍpÉzmiÉ Wæû iÉÉå uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ, pÉÏ „eÉÔPûÉ' ZÉÉlÉÉ ZÉÉlÉå MüÉå | ÌlÉÇoÉÉsÉå eÉÏ AÉæU uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ SÉålÉÉåÇ mÉU pÉÏ mÉËUuÉåzÉ WûÉuÉÏ Wæû | SÉålÉÉåÇ pÉÏ WûÉsÉiÉ Måü WûÉjÉÉåÇ qÉåÇ qÉeÉoÉÔU Wæû | oÉWÒûiÉ MÑüNû MüUlÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû mÉU MÑüNû pÉÏ MüU lÉWûÏ mÉÉiÉå qÉlÉ qÉxÉÉåxÉMüU eÉÏuÉlÉÉ eÉÏlÉÉ WûÏ ElÉMüÐ ÌlÉrÉÌiÉ oÉlÉ eÉÉiÉÏ Wæû AÉæU ExÉå xuÉÏMüÉUlÉÉ ExÉMüÐ qÉeÉoÉÔUÏ Wæû | ÌlÉÇoÉÉsÉå eÉÏ MüÉ mÉËUuÉåzÉ ElWåÇû MüSqÉ - MüSqÉ mÉU ÍNûlÉ - ÌuÉÍNû§É MüUiÉÉ Wæû | iÉÉå uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ MüÉå ElÉMüÉ mÉËUuÉåzÉ oÉåWûÉåzÉ | SÉålÉÉåÇ MüÉ mÉëSåzÉ ÍpÉ³É Wæû, pÉÉwÉÉ xÉÇxM×üÌiÉ xÉprÉiÉÉ xÉpÉÏ ÍpÉ³É Wæû, mÉU WûÉsÉiÉ LMü xÉå Wæû - mÉÏÄQûÉ, uÉåSlÉÉ, PÒûMüUÉWûPû, mÉzÉÑiÉÑsrÉ eÉÏuÉlÉ, LMü MüÐ eÉÉÌiÉ qÉWûÉU iÉÉå SÕxÉUå MüÐ cÉÔWûQû SÉålÉÉåÇ pÉÏ xÉqÉÉeÉ xÉå ÌiÉUxM×üiÉ, SÉålÉÉåÇ MüÉ mÉËUuÉåzÉ lÉUMü Måü xÉqÉÉlÉ cÉÉUÉåÇ AÉåU aÉÇSaÉÏ AÇkÉlÉÇaÉåÇ oÉŠåÇ, AÉ¢üÉåzÉ, pÉÑZÉ sÉÉcÉÉUÏ ÌoÉqÉÉUÏ MÑüOûÉ ÌlÉUÉzÉ oÉåaÉÉU, pÉÑZÉqÉUÏ, AÉuÉÉxÉ MüÐ MüqÉÏ, ZÉÔlÉ ZÉUÉoÉÉå Måü ÍxÉuÉÉrÉ MÑüNû lÉWûÏÇ | ÌlÉÇoÉÉsÉå eÉÏ pÉÏ AmÉlÉå mÉËUuÉåzÉ xÉå FmÉU EPûlÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû, EÆcÉÉ aÉaÉlÉ NÕûlÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû | AmÉlÉå AÉmÉMüÉå xjÉÉÌmÉiÉ MüUlÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû AÉæU uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ pÉÏ | ÌlÉÇoÉÉsÉå eÉÏ mÉÄRû ÍsÉZÉMüU AmÉlÉå uÉeÉÔS MüÐ ZÉÉåeÉ qÉåÇ ÌlÉMüsÉiÉå Wæû iÉÉå uÉÉsqÉÏÌMü AmÉlÉå uÉeÉÔS mÉU sÉaÉÉ mÉëUÍcÉlWû ÍqÉOûÉlÉÉ cÉÉWûiÉå Wæû | SÉålÉÉåÇ pÉÏ mÉËUuÉåzÉ Måü ÍzÉMüÉU Wæû, SÉålÉÉåÇ mÉU pÉÏ mÉËUuÉåzÉ mÉÔUÏ iÉUWû WûÉuÉÏ Wæû | rÉWû mÉËUuÉåzÉ ElWåÇû lÉ xÉÑkÉÉUlÉå SåiÉÉ Wæû lÉ ÌoÉaÉÄQlÉå lÉ EPûlÉå SåiÉÉ Wæû, lÉ ÌaÉUlÉå, pÉOûMüiÉÏ AÉiqÉÉ Måü xÉqÉÉlÉ oÉÏcÉ qÉåÇ WûÏ sÉOûMülÉÉ ClÉMåü eÉÏuÉlÉ MüÉ AÍpÉzÉÉmÉ Wæû | LMü eÉaÉWû uÉÉsqÉÏÌMü eÉÏ ÍsÉZÉiÉå Wæû | "rÉå MüQûuÉÏ rÉÉSå qÉæÇ pÉÔsÉ lÉWûÏÇ mÉÉiÉÉ WÕðû UWû - UWû MüU ÌoÉeÉsÉÏ MüÐ iÉUWû qÉåUå ÌSqÉÉaÉ qÉåÇ MüÉækÉ eÉÉiÉÏ Wæû | AmÉlÉå ´ÉqÉ MüÉ qÉÑsrÉ qÉÉðaÉlÉÉ AmÉUÉkÉ YrÉÉåÇ Wæû ?" CxÉ iÉUWû AÉiqÉMüjÉÉMüÉUÉåÇ lÉå AmÉlÉå AÍjÉïMü ÎxjÉÌiÉ MüÉ xÉeÉÏuÉ ÍcɧÉhÉ mÉëxiÉÑiÉ ÌMürÉÉ Wæû | MüÉæxÉsrÉÉ oÉæxÉǧÉÏ eÉÏ MüÐ AÉiqÉMüjÉÉ „SÉåWûUÉ AÍpÉzÉÉmÉ' ÌWûlSÏ „xÉÉÌWûirÉ eÉaÉiÉ Måü SÍsÉiÉ x§ÉÏ Måü qÉÉkrÉqÉ xÉå mÉëxiÉÑiÉ pÉÉUiÉÏrÉ x§ÉÏ eÉlqÉ MüÉ SxiÉÉuÉåeÉ Wæû, iÉÉå qÉÉkÉuÉÏ SåxÉÉD ²ÉUÉ ÍsÉÎZÉiÉ AÉiqÉMüjÉÉ „lÉÉcÉ UÏ kÉÑqÉÉ' qÉUÉPûÏ xÉÉÌWûirÉ ¤Éå§É MüÐ x§ÉÏ ²ÉUÉ ÍcȨ́ÉiÉ pÉÉUiÉÏrÉ x§ÉÏ eÉlqÉ MüÉ qÉÉÍqÉïMü ÍcɧÉhÉ Wæû | SÉålÉÉåÇ WûÏ Îx§ÉrÉÉåÇ ²ÉUÉ UÍcÉiÉ x§ÉÏ eÉaÉiÉ MüÐ AÉiqÉMüjÉÉLÆ Wæû eÉÉå xÉÌSrÉÉåÇ xÉå mÉÏÌQûiÉ, EmÉåͤÉiÉ UWûÏ Wæû | ÎeÉxÉå mÉzÉÑ xÉå pÉÏ oÉSiÉU eÉÏuÉlÉ ÌoÉiÉÉlÉÉ mÉQûÉ Wæû | pÉÉUiÉÏrÉ xÉÇxM×üÌiÉ qÉåÇ x§ÉÏ MüÉå eÉÉå SÒqrÉ xjÉÉlÉ ÌSrÉÉ aÉrÉÉ Wæû uÉWû AirÉÇiÉ AmÉqÉÉlÉ eÉlÉMü Wæû, uÉWû xÉpÉÏ MüÐ Wæû, mÉU ExÉMüÉ AmÉlÉÉ MüÉåD lÉWûÏÇ Wæû rÉWûÏ SÒÈZÉ ExÉå eÉÏuÉlÉ pÉU cÉsÉiÉÉ Wæû | uÉWû xÉÉUå ÌuÉzuÉ MüÐ ÍcÉÇiÉÉ MüUiÉÏ Wæû, qÉUiÉÏ Wæû sÉåÌMülÉ ExÉMüÐ ÍcÉÇiÉÉ MüÉåD lÉWûÏÇ MüUiÉÉ rÉWûÏ pÉÉuÉlÉÉ ExÉå ÌuÉSìÉåÌWû MüU SåiÉÏ Wæû | AmÉlÉå AÎxiÉiuÉ mÉU AÉrÉå mÉëzÉlÉ ÍcÉlWû lÉå ExÉMåü xuÉÉÍpÉqÉÉlÉ mÉU oÉWÒûiÉ oÉÄQûÉ AxÉU mÉQûÉ Wæû | AÉæU ExÉMåü mÉëÌiÉ sÉåZÉÌlÉ Måü qÉÉkrqÉ xÉå ÌuÉcÉÉUÉåÇ MüÉå urÉYiÉ MüUlÉå MüÐ MüÉåÍzÉzÉ MüU UWûÏ Wæû | LMü x§ÉÏ WûÉåMüU ÍzɤÉÉ aÉëWûhÉ MüUiÉÏ Wæû iÉÉå xÉqÉÉeÉ MæüxÉå xuÉÏMüÉU MüUåaÉÉ | MüÉæxÉsrÉÉ oÉæxÉǧÉÏ eÉÏ MüÉ xÉqÉaÉë eÉÏuÉlÉ AirÉÇiÉ uÉåSlÉÉ xÉå pÉUÉ WÒûAÉ Wæû, ElÉ mÉU mÉËUuÉåzÉ mÉÔUÏ iÉUWû xÉå WûÉuÉÏ UWûÉ Wæû | AmÉlÉå xÉqÉaÉë eÉÏuÉlÉ MüÉ sÉåZÉÉ - eÉÉåZÉÉ ElWûÉåÇlÉå AirÉÇiÉ xÉWûeÉ LÇuÉ xÉÑÇSU zÉoSÉåÇ qÉåÇ July – Aug., 2016

(76)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

urÉYiÉ ÌMürÉÉ Wæû | AmÉlÉå WûÏ oÉxiÉÏ Måü sÉÉåaÉ ClÉ Måü UWûlÉ xÉWûlÉ xÉÑkÉÉU xÉå eÉsÉiÉå AÉæU ClWåÇû iÉÇaÉ pÉÏ MüUiÉå | oÉxiÉÏ Måü oÉÉWûU Måü EŠ uÉaÉÏïrÉ pÉÏ MüWûiÉå "rÉå WûËUeÉlÉ oÉÉD eÉÉ UWûÏ Wæû, ÌSqÉÉaÉ iÉÉå SåZÉÉå CxÉMüÉ oÉÉmÉ pÉÏZÉ qÉðaÉÉ Wæû, xÉÉDMüsÉ mÉU eÉÉiÉÏ Wæû|" CxÉ mÉëMüÉU qÉåWûliÉ xÉå AÉUÉqÉ eÉÏuÉlÉ ÌoÉiÉÉlÉå uÉÉsÉÉåÇ xÉå xÉÉUå eÉsÉiÉå jÉå | LMü Îx§É WûÉåMüU ÍzɤÉÉ aÉ×WûhÉ MüUiÉÏ Wæû iÉÉå xÉqÉÉeÉ MæüxÉå ÎxuÉMüÉU MüUåaÉÉ xÉqÉÉeÉ AÉaÉå oÉRûiÉå WÒûL SåZÉMüU eÉsÉlÉå sÉaÉiÉÉ Wæû | qÉÉkÉuÉÏ SåxÉÉD eÉÏ Måü eÉÏuÉlÉ MüÉå iÉÉå mÉËUuÉåzÉ lÉå AirÉÇiÉ ÌuÉuÉzÉ AÉæU qÉeÉoÉÔU MüU ÌSrÉÉ Wæû | AÉxÉmÉÉxÉ MüÉ xÉqÉaÉë uÉÉiÉÉuÉUhÉ ExÉMåü xÉÉqÉlÉå WûU MüSqÉ mÉU LMü lÉrÉÉ xÉuÉÉsÉ ZÉÄQûÉ MüUiÉÉ Wæû | MüÉåMühÉ xÉå sÉåMüU qÉÑÇoÉD iÉMü MüÐ rÉɧÉÉ MüWûlÉå MüÉå iÉÉå AirÉÇiÉ xÉWûeÉ sÉaÉiÉÏ Wæû | mÉU ExÉMüÉ WûU qÉÉåÄQû WûU qÉMüÉqÉ mÉU urÉÎYiÉ Måü urÉÎYiÉiuÉ qÉåÇ qÉWûiuÉmÉÔhÉï rÉÉåaÉSÉlÉ SåiÉÉ Wæû | LMü aÉÉrÉ MüÉå eÉÇaÉsÉ qÉåÇ cÉUlÉå MüÉå NûÉåÄQiÉå xÉqÉrÉ xÉÉUÉ bÉU UÉåiÉÉ Wæû mÉU qÉÉkÉuÉÏ eÉÏ MüÉå eÉoÉ bÉU xÉå oÉÉWûU ÌlÉMüÉsÉÉ eÉÉiÉÉ Wæû iÉÉå ÌMüxÉÏ MüÐ pÉÏ AÉÆZÉåÇ qÉåÇ LMü oÉÔÇS AÉÆxÉÔ iÉMü lÉWûÏ AÉiÉÉ | uÉWû eÉÏuÉlÉ Måü WûU qÉÉåÄQû mÉU WûU MüSqÉ mÉU AmÉlÉå AÉmÉ MüÉå AMåüsÉÉ WûÏ qÉWûxÉÔxÉ MüUiÉÏ Wæû ÌlÉrÉiÉÏ Måü xÉÉqÉlÉå qÉÉlÉÉå fÉÔMü xÉÏ eÉÉiÉÏ Wæû | rÉWû eÉÏuÉlÉ ÌlÉrÉÌiÉ WûÏ Wæû, iÉÉå LMü ÌSlÉ xÉÇxÉÉU NûÉåÄQûMüU eÉÉlÉÉ WûÏ Wæû iÉÉå WûqÉ CxÉ xÉÇxÉÉU qÉåÇ AÉiÉå WûÏ YrÉÉåÇ Wæû ?

SÉålÉÉåÇ MüÐ xÉqÉxrÉÉLÆ mÉëzlÉ sÉaÉpÉaÉ LMü eÉæxÉå WûÏ ÌSZÉÉD SåiÉÏ Wæû | SÉålÉÉåÇ pÉÏ pÉÉUiÉÏrÉ Îx§ÉrÉÉð WûÏ Wæû | xÉÌSrÉÉåÇ xÉå SÒsÉͤÉiÉ, OÒûMüUÉD WÒûD Îx§ÉrÉÉåÇ MüÐ rÉjÉÉjÉï AÍpÉupÉYiÉÏ ClÉ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ qÉå ÍqÉsÉiÉÏ Wæû| ÌlÉwMüwÉï : SÍsÉiÉÉåÇ MüÐ CxÉ mÉÏÄRûÏ lÉå AÉeÉÉÌS Måü mÉzÉcÉÉiÉ mÉUÇmÉU xÉå pÉÑaÉiÉå eÉÉ UWåÇû AlrÉÉrÉ Måü ÌuÉUÉåkÉ qÉåÇ eÉÉå AmÉlÉå AlÉÑpÉuÉ urÉYiÉ ÌMürÉå Wæû uÉWûÏ SÍsÉiÉ AÉiqÉMüjÉlÉÉåÇ Måü ÃmÉ qÉåÇ mÉëMüÉÍzÉiÉ WÒûL Wæû | AÉSqÉÏ eÉoÉ pÉåaÉå WÒûL rÉjÉÉjÉï MüÐ oÉÉiÉ MüUiÉÉ Wæû, iÉoÉ uÉWû oÉÉiÉ AÉÍkÉMü qÉÉÍqÉïMü LÇuÉ WØûSrÉxmÉzÉÏï oÉlÉ eÉÉiÉÉ Wæû | MüÉUhÉ pÉåaÉå WÒûL rÉjÉÉjÉï qÉåÇ xuÉÉlÉÑpÉuÉ WûÉåiÉÉ Wæû | ExÉqÉåÇ mÉUSÒÈZÉ zÉÌiÉsÉiÉÉ MüÐ oÉÉiÉ lÉWûÏÇ - iÉÉå xuÉSÒ:ZÉ MüÐ mÉëpÉÉuÉÉiqÉMüiÉÉ WûÉåiÉÏ Wæû | SÍsÉiÉ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ MüÉ uÉæÍzɹ rÉWûÏ UWûÉ Wæû ÌMü ClÉqÉåÇ xuÉSÒ:ZÉ Måü AlÉÑpÉuÉÉåÇ MüÉ MüjÉlÉ AÍkÉMü UWûÉ Wæû | ClÉ ÌWÇûSÏ AÉæU qÉUÉPûÏ MüÐ SÍsÉiÉ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ qÉåÇ pÉÏ xuÉSÒZÉÈ MüÉ pÉÉuÉ urÉYiÉ WÒûAÉ Wæû | eÉæxÉå LMü qÉÉsÉÉ qÉåÇ AsÉaÉ - AsÉaÉ mÉëMüÉU Måü UÇaÉ - ÌoÉUÇaÉå TÔüsÉ aÉÑjÉå eÉÉiÉå Wæû OûÏMü ExÉÏ mÉëMüÉU ClÉ xÉpÉÏ MüÐ AÉiqÉÉ LMü WûÏ Wæû AÉæU uÉWû Wæû, ClxÉÉÌlÉrÉiÉÉ QûÊ. AÇoÉåQûMüU Måü lÉÉUå xÉå xÉÉUå SÍsÉiÉ eÉÉaÉëiÉ WûÉå UWåû jÉå ClÉ sÉÉåaÉåÇ lÉå AÇoÉåQûMüU Måü xÉmÉlÉÉåÇ MüÉå xÉÉMüÉU oÉlÉÉ ÌSrÉÉ | AÇiÉ qÉåÇ rÉWû MüWû xÉYiÉå Wæû ÌMü rÉå AÉiqÉMüjÉÉLÆ SÍsÉiÉÉåÇ Måü ÍsÉL qÉÉ§É ÍxÉÍqÉiÉ lÉWûÏÇ Wæû ÌmÉNûQåû WÒûL ÎeÉiÉlÉÏ pÉÏ eÉlÉ - eÉÉÌiÉrÉÉð Wæû ElÉMåü ÍsÉrÉå xÉÉåcÉ lÉå mÉU qÉeÉoÉÔU MüUiÉÏ Wæû | MåüuÉsÉ qÉeÉoÉÔU qÉÉ§É lÉWûÏÇ MüUiÉÏ sÉÄQûlÉå MüÉ xÉÉWûxÉ pÉÏ SåiÉÏ Wæû | xÉÉjÉ-xÉÉjÉ AmÉlÉå eÉÏuÉlÉ MüÉå xÉÑÇSU oÉlÉÉlÉå MüÉ xÉÇSåzÉ pÉÏ SåiÉÏ Wæû | CxÉ ÍsÉL ÌWÇûSÏ AÉæU qÉUÉPûÏ MüÐ AÉiqÉMüjÉÉLÆ pÉÉUiÉÏrÉ CÌiÉWûÉxÉ MüÉ SxiÉÉuÉåeÉ pÉÏ Wæû | ClÉ AÉiqÉMüjÉÉAÉåÇ MüÉ AkrÉÉrÉlÉ MüUiÉå xÉqÉrÉ AmÉlÉÉ urÉÎYiÉaÉiÉ xÉÇxÉÉU NûÉåÄQMüU xÉuÉï xÉÉkÉÉUhÉ xÉå eÉÑÄQûiÉÏ Wæû YrÉÉ ? CxÉ mÉU eÉÉåU SålÉÉ AÌlÉuÉÉrÉï Wæû | AÉkÉÉU aÉëÇjÉ : 1) qÉÉåWûlÉSÉxÉ lÉæÍqÉzrÉUÉrÉ 2) AÉåqÉmÉëMüÉzÉ uÉÉsqÉÏÌMü 3) MüÉæzÉsrÉÉ oÉæxÉǧÉÏ 4) ÌMüzÉÉåU MüÉsÉå 5) zÉUhÉMÑüqÉÉU ÌlÉÇoÉÉsÉå 6) qÉÉkÉuÉÏ SåxÉÉC

Vol. 04, Issue – 04

: : : : : :

„AmÉlÉå - AmÉlÉå ÌmÉÇeÉUå' | „eÉÔPûlÉ' | „SÉåWûUÉ AÍpÉzÉÉmÉ' | „NûÉåUÉ MüÉåsWûÉOûÏ MüÉ' | „AYMüUqÉÉzÉÏ' | „lÉcÉ UÏ bÉÑqÉÉ' |

(77)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

gqtwj njckj% bfrgkl vkSj vrhr ds lanHkZ esa vkt ds iz'uksa dh iM+rky ;'kksnk dqekjh ¼'kks/k Nk=k½ fgUnh foHkkx] dyk ladk;] n;kyckx ,stqds'kuy bULV~Vh;wV] n;kyckx] vkxjk&282005 LorU=rk izkfIr dky dh ml i`"B&Hkwfe esa fLFkr ;g miU;kl ml c`gr~ ,sfrgkfld ifjorZu] lRrk LFkkukUrj.k dh tfVyrkvksa vkSj laf/k;qx dh mxexkgV ds chp ,d egRoiw.kZ izHkko'kkyh ,oa nnZukd ifjizs{; dh jpuk djrk gSA xksfoUn feJ }kjk jfpr ^gwtqj njckj* ys[kd dh Lo;a fojfpr ekSfyd vo/kkj.kk ls c`gRrj gks x, lalkj esa fØ;k'khy gks mBus dk izek.k izLrqr djrk ,d jktuhfrd miU;kl gS ftlds vUrxZr gesa bfrgkl vkSj vrhr dks ek/;e cukdj feJ th us lekt esa iz'uksa dks [kM+k fd;k gSA miU;kl ds vUrxZr ,sfrgkfld ifjorZu dh m[kkM+&i[kkM+ ds chp gksus okys vkSj LorU=rk ds brus o"kksZ ckn Hkh oLrqvksa ds vkdkj&izdkj ds n'kZu dj ikus tSlk vkHkkl gesa ,d lkFk djkrh gSA lkfgR; ds vUrxZr ;fn ge ns[ksa rks gesa bfrgkl vkSj vrhr ls lacaf/kr iz'u gesa le;&le; ij ns[kus dks feyrs jgs gSaA fgUnh lkfgR; ds vUrxZr bl xaHkhj fo"k; dks ysdj cgqr ls ys[kdksa us bls viuh ys[kuh dk ek/;e cuk;k gSA Hkh"e lkgu us vius ^ek/koh* ukVd ds vUrxZr ,d ukjh dks ek/;e cukdj mls vkt ds iz'uksa ds chp ykdj [kM+k dj fn;k gS ;g ukVd ml le; ds bfrgkl vkSj vrhr ds lanHkZ esa vo'; fy[kk x;k Fkk fdUrq ;g vkt rd ledkyhurk dks Lo;a esa lesVs gq, py jgk gSA xksfoUn feJ dk ^gqtwj njckj* miU;kl tks jktuhfrd ls vksrizksr ,d ,slk miU;kl gS ftlds vUrxZr mUgksaus viuh ekSyd vo/kkj.kkvksa esa ;g O;oLFkk ubZ ;k iqjkuh&ds gkFkksa /kTth&HkTth gks x, O;fDr dh ijkLr dFkk gS] tks viuh ifjos'kxr vfuok;Zrk esa jke njckj ds Hkhrj vkSj ckgj fujk;kl Hkko ls [kksyrh pyh xbZ gSA feJ th us bl miU;kl esa lekt esa folaxfr;ksa ds ckjsa esa iz'u mBk;k gS mudh bl miU;kl dh ,d cgqr gh egRoiw.kZ ik= ^ jk/kkckbZ ftldksa dh egkjkt }kjk jaxegy esa yk;k tkrk gS fdUrq ,d va/kfo'okl ds pyrs egkjkt :nzirz ki us mls mldh ltk nh vkSj mldks NksM+us dk QSlyk fd;k& ^^;s a a a a a jk/kkckbZ us dkyk jax D;ksa vks<+ j[kk Fkk a a a a [kq'kh ds ekSds ij ekreh nqiV~Vk \**1 bl dFku }kjk ;gk¡ mu :f<+;ksa ,oa ijEijkvksa ij dVk{k fd;k x;k gS ftudks yksxksa }kjk vkt Hkh lekt esa ekU;rk nh tkrh gS vkSj va/kfo'okl ds pyrs cgqr ls yksxksa dks dfBukbZ;ksa dk lkeuk djuk iM+rk gSA egkjkt }kjk ;g gqDe fn;k x;k fd & ^^nhoku th] jk/kkckbZ ls jaxegy rRdky [kkyh djus dks dgk tk,A**2 bl lc esa jk/kkckbZ dk dksbZ dlwj ugha gksrk fQj Hkh mldk var% D;k feyrk gS& ekSrA jk/kkckbZ dh ekSr vkt ds ifjos'k esa ,d iz'u cudj mBrh gS ftldk tckc mu jktusrkvksa dks nsuk gksrk gS tks o"kksZ ls ,slh efgykvksa dk 'kks"k.k djrs gq, vk jgs gSa vkSj gol vkSj O;kl dk f'kdkj cukrs vk jgs gSaA feJ us ,d LFkku ij jktuhfrd ds ml eq[kkSVs dks mrkjk gS ftlesa dksbZ Hkh jktuhfrd lRrk /kkjh vius LokFkZ ds ds fy, fdl gn dks Hkh ikj dj ldrk gS vkSj lhekvksa dh fpUrk fd, fcuk gh xjhcksa dks 'kks"k.k dk f'kdkj cukdj dqN le; Ik'pkr~ mudks igpkuus ls Hkh bUdkj dj nsrs gSa vkSj mudks ,d utj ns[krs Hkh ugha gSA usiky jkuh tks gS muds lanHkZ esa crk;k gS ;gk¡ dke djus okys xk¡o ds yM+ds ij gh vklDr gks tkrh gS vkSj mldks djhc ykus ds fy, mlls dgrh gS& ^^rqe Hkh cl vkSjksa dh rjg gks a a a a egkjkt us esjs fy, ftu dks bnZ&fxnZ bdV~Bk dj fn;k gS] oSls gh rqe gksA esjs lkeus dksbZ dqN ugha cksyrk] tcfd eSa pkgrh gw¡ fd dksbZ eq>s July – Aug., 2016

(78)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

dkVs] eq>ls ftjg djs]a eql>s >xM+as a a a a tc rd dksbZ ;g ugha dj ldrk rc rd nksLr dSls gks ldrk gSA lc vkSjrksa dh gh rjg gSa a a a a yqat&yq atA**3 usiky jkuh }kjk dgs bl dFku ls gesa Kkr gksrk gS fd vki dh jktuhfrd O;oLFkk Hkh dqN ,slh gh gS fd tc rd dksbZ jktk@jktuhfrd O;fDr tc pquko esa [kM+k gksrk gS rks Hkksyh&Hkkyh turk ls vusdksa izdkj ds ok;ns djrk gS fdUrq thrus ds ckn lc Hkwy tkrs gSa fd muds D;k dÙkZO; gSaA ;s jktuhfrd lRrk/kkjh eryc fudkyus ds Ik'pkr~ viuk O;ogkj rd Hkqyk nsrs gSa& ^^ge rqEgsa dgha Hkh lQy u gksus nsx]sa rqEgsa dqN Hkh u djus nsx a ]sa a a a ns[k yks] rqEgsa ;gk¡ ls Hkh m[kkM+ Qsd a k a a a rqe lksprs gks] gekjh rkdr pwd xbZ\ ns[kk a a a ;g lkjh ljdkj e'khujh gekjs b'kkjs ij pyrh gS a a a ;g gekjh gh gSA**4 ;gk¡ ij ;g crk;k gS fd bu 'kksf"kr ds f[kykQ tkus ij fLFkfr D;k gksrh gS\ gqtjw njckj ds lanHkZ esa MkW0 pUnzdkUr ckafnoMsdj dk dguk gS& ^^gqtwj njckj** ,d /kheh y; esa dqy euq";&thou dh VªstMh ds cks/k dks xgjkrs tkus okyk miU;kl gS] ftlesa jktuhfrd fLFkfr;ksa ds ik'oZ&laxhr ds Lojksa ds vkjksg&vojksg esa vlgk;] nqcZy] fo?kfVr euq"; dh nq%[kxkFkk] d:.k laxhr dk nnZukd izHkko NksM+rh gS Hk;kog ftanxh ds fgaL= iats esa vk, [kjxks'k dh lh uknku euq"; dh d:.kk vkSj mldh fujFkZd iqdkj eu dks phjrh tkrh gS vkSj dqlhZ dh Øwjrk dk lukru lR; ewrZ gksrk gSA** 5 ckafnoMsdj ds dFku ls Li"V gS fd jktuhfr esa tks fn[krk gS og fcdrk ugha vfirq ;s rks blls Hkh Åij dh ckr gSA feJ th us bl miU;kl esa bfrgkl vkSj vrhr ds ml igyw dks ckfjdh ls ns[kk tks izR;sd jpukdkj ds cl dh ckr ugha gksrhA mUgksaus ml le; esa jktegyksa dk gh o.kZu ugha fd;k vfirq jktk&egkjktkvksa ds le; esa gksus okys mu lHkh 'kkSdksa vkSj 'kku&'kkSdrksa dk Hkh o.kZu fd;k gSA ftlls ,d fp=kRed&lh izLrqr gksrh gqbZ pyh tkrh gS vkSj ml le; ds tks 'kkSd gqvk djrs Fks og Hkh ,d iz'u cudj gh gekjs lkeus vkrs gS& ^^ fo'ks"k esgekuksa ds fy, ikxy gkFkh dk 'kks gksrk FkkA dkekrqj gkFkh gh ikxy gksrk gS] blfy, eghuksa igys ls gkFkh dks vyx j[kk tkrk Fkk bl rjg fd [ksy ds le; ds vklikl og ikxy dks tk,-------,slk dHkh ugha gqvk Fkk fd ikxy gkFkh fudkyk x;k gks vkSj nks&pkj tkusa u xbZ gksAa **6 bldk rkRi;Z ;g gS fd ,sls 'kkSd fdl dke ds ftlesa u dsoy yksxksa dh tkusa tk jgh gS cfYd ,d Ik'kq ds lkFk Hkh nqO;Zogkj gks jgk gSA feJ th us bl miU;kl ds ek/;e ls bruk gh ugha crk;k cfYd ;g Hkh fn[kk;k gS fd jktuhfrd yksx fo'ks"kdj og yksx tgk¡ ij vkt Hkh oa'kkuqØe ds vk/kkj ij 'kklu py jgk gS ^^jktegy ds cxSj fj;klr gh dgk¡ Fkh\ n'kgjk] gksyh tSls R;kSgkj Hkh jktegy ls ,sls tqM+s gq, Fks tSls fd os jktegy ds fy, gh vkrs Fks a a a a vkSj jktegy ds vius R;kSgkj rks Fks gh jkT; dh o"kZ xk¡B] egkjkt dk tUefnu] jktcgknqj dk tUefnu ;s ckgj fudyj fj;klr ds R;kSgkj cu tkrs FksA jktegy esa dksbZ xeh gks rks og lkjh fj;klr dh xeh gksrh FkhA jktegy esa lwrd rks lkjh fj;k;k dks Hkh lwrd eukus ds vkns'k fudyrs FksA fj;klr dks jktk ds lkFk g¡luk vkSj jksuk FkkA**7 vr% tgk¡ Hkh oa'kkuqxr 'kklu pyrk gS ogk¡ dh iztk dks vkt Hkh bu ;krukvksa dk lkeuk djuk iM+rk gSA bl miU;kl ds vUrxZr ge blds izR;sd igyw ij tc utj n`f"Vikr djrs gS rks ikrs gS fd feJ th us blds ek/;e ls cgqr gh cM+h ckr le>kus dk iz;kl Hkksyh&Hkkyh turk dks fd;k gS D;ksafd ,d ckj jktuhfr esa tkus ds ckn vkSj ,d vPNh Image cukus ds ckn bruk gh ugha jktuhfrdksa dh utjksa esa clus ds ckn cgqr eqf'dy gksrk gS bu 'kksf"krksa ls ihNk NqVkuk vkSj budks u dgukA ;fn vkius budh gk¡ esa gk¡ ugha feyk;h ;k buds gqDe dks u dgk rks ;s cnkZ'r ugha dj ikrs vkSj fryfeykdj mldks gj eqefdu rjhds ls uhps fn[kkus dk iz;kl djrs gS& ^^gjh'k dks tc egkjkt :nzizrki }kjk ,d mldh Lo;a dh ethZ dk dke mldks lkSaius dks rS;kj gS c'krZ fd og dydÙkk NksM+ ns rks bl ij gjh'k dgrk gS& ^^vxj vkids nks cPpksa dks i<+kus dk dke dydRrs esa gS rks eSa ysus ds fy, rS;kj gw¡A dydÙkk NksM+us dh fLFkfr esa vHkh eSa ugha

Vol. 04, Issue – 04

(79)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

gw¡A**8 pw¡fd gjh'k dqN djuk pkgrk gS dqN cuuk pkgrk gS blfy, og dydÙkk ugha NksM+uk pkgrk gS fdUrq bu yksxksa dks rks viuk mYyw lh/kk djuk gksrk gSA gjh'k dh bl u ds dkj.k dks mldks vusdksa ;kruk;sa lguh iM+hA mldks mlds ?kj ls fudyok;k] efUnj ls cgkj fQdok;k] cykRdkj dk bYtke yxk;k] [kkus okys us fcuk iSlksa ds [kkus ls badkj dj fn;k vkSj mls ukSdjh ls csn[ky dj fn;kA okil xk¡o ykSVus ij ?kj rqMok fn;k x;kA vkSj varr% tc firk }kjk usiky ljdkj ls mlds fy, flQkfj'k dh xbZ rc bu ckrksa dk [kqyklk bl izdkj gqvkA usiky ljdkj mlls ¼gjh'k½ ls dgrh gS fd& ^^;g lgh gS fd rqEgkjh ftanxh gekjh otg ls cckZn gqbZ gSA ge rqEgkjs nsunkj gSaA rks Bhd gS vk tkvksa edku cuok nsx a s a a a a ipkl gtkj dkA------ ugha vkrs rks fQj dj nks gjtkus ds fy, eqdnek vkSj olwy yksA ge rks nsx a s tc QSlyk djkdj ykvksxs----- dkSu djsxk QSlyk a a a a vkSj dc\ rqEgkjs ejus ds igys ;k ckn a a a a \----------os dgrs gS fd rqe tSls fxjks& a drks dks blfy, dqlhZ cuk;k tkrk gS rkfd rqe gesa pykvksa vkSj gekjk :rck cuk jgs----------njckj pyrk jgsaA**9 ;gk¡ ij mu yksxksa ij O;aX; fd;k gS tks xjhcksa dk i{k u ysdj vehjksa dh gh ckr lqurs gS bruk gh ugha tc QSlys dh ?kM+h vkrh gS rks oDr chrrk tkrk gS vkSj varr% og Qkbysa can gks tkrh gS fdUrq mudk fu.kZ; ugha gks ikrkA bl lanHkZ esa lqjsUnz frokjh us dgk gS fd& ^^ftl fu;ferk vkSj iSusiu ds lkFk jktk ls fljhZ jktk ;k jkfu;k¡] egkjkfu;k¡ vkSj jktekrkvksa dk fp=.k fd;k x;k gS] og dksbZ ,slk O;fDr gh dj ldrk gS] ftlus bu lc fLFkfr;ksa dks dsoy ,d nz"Vk :Ik esa ugha] oju~ ,d ik= ds :Ik esa ns[kk vkSj Hkksxk gksA jktegyksa dk bruk izekf.kd fp=.k cgqr fnuksa ckn ^gqtwj njckj* esa i<+us dks feykA**10 frokjh th dk ekuuk gS bruk ltho fp=.k ogh dj ldrk gS ftlus bu ifjfLFkfr;ksa dks lk{kkr~ ns[kk vkSj Hkksxk gksA** fu"d"kZr% dgk tk ldrk gS fd ;g miU;kl 'kks"kd vkSj 'kksf"krksa ls vksr&izksr ,d jktuhfr dh xgjh Nki gekjs eu&efLr"d ij NksM+rk gSA ;g jktuhfrd lRrk/kkfj;ksa ds nq"deksaZ dk ,d thrh&tkxrh rLohjsa izLrqr djrk gSA lEiw.kZ ra= esa Åij ls uhps rd Ny&iziap] gSA xksfoUn feJ us ^gqtwj njckj* miU;kl esa jktuhfr vkSj lekt esa O;kIr folaxfr;ksa ds izR;sd igyw ij viuh iSuh n`f"V Mkyh gSA vr% bUgha fo'ks"krkvksa ds vk/kkj ij ^gqtwj njckj* bfrgkl vkSj vrhr ds lanHkZ eas vkt ds iz'uksa dh iM+rky djrk gSA

lUnHkZ xzUFk 1234567899-

xksfoUn feJ] gqtwj njckj] i`"B la[;k&98] fdrkc?kj izdk'ku] ubZ fnYyh] laLdj.k&2011 ogh & 99 ogh & 131 ogh & 125 MkW0 pUnzdkUrk ckWfMoMsdj] gqtwj njckj ls lacaf/kr ogh & 36 ogh & 30 ogh & 129 ogh & 259 & 260 lqjsUnz frokjh] gqtwj njckj ls lacaf/kr

July – Aug., 2016

(80)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Situating „Aboriginality‟ in Don't Take Your Love to Town Rajesh Kumar PhD., Email: rajesh_nibha@yahoo.co.in ® Dr Rajesh Kumar Flat no-01, Ground Floor, G1B-Block Samridhi Apartment, Sector-18B, Dwarka, New Delhi-110078 Abstract I will discuss Don't Take Your Love to Town by Ruby Langford Ginibi as testimony that reveals a number of issues, which affected the lives of Aboriginal women in terms of the construction of 'Aboriginality'. By expanding on some of the Incidents recounted, I attempt to illustrate the very way in which the Identities that emerge in testimonial writing can be constituted both as 'testimony' and as sites of 'resistance'. While autobiographies, oral and written, are undoubtedly constructed and follow certain conventions, at the same time, these texts impart 'the primacy of everyday life and its concrete material events, persons, conversations'. One way of talking about the process of writing a lived life is through the idea that 'bio' is graphed in the process of writing. This graph of a 'bio' places the 'lived life' within a history and a social order.

Ruby Langford Ginibi's Don't Take Your Love to Town shares a member of characteristics that work towards setting up a kind of 'frame' around the text. To look even briefly at some of these characteristics -the way the book is opened and closed, the way the chapters are set out - suggests the remarkable achievements Ginibi makes in both using and departing from traditional white tools of storytelling. Accepting that material reality exists does not mean that material reality needs to be privileged over the highly constructed nature of autobiographies. My intention in this paper is to foreground the 'lived life' in the form of the 'bio' representing a testimony that is a writing of collective experience.

Keywords: Ruby Langford Ginibi, Aboriginality, AboriginalAutobiographies I nvestigations into questions to Identity often lead researchers Into studies of place where certain humans have 'formed' their identity or struggled to form their Identity - and the past - the cultural or social heritage, which Informs a present sense of belonging, or of displacement.

Shifting the focus from the Idea of the privileged individual and focusing on the representation of identity within autobiography and biography, allows for different kinds of writing and reading practices. From this viewpoint the telling of "life stories" can be read as a 'testimony' to a lived life, and as a form of 'resistance' literature. Text can, then, be read as sites of resistance and, at the same time, can reflect our own reading processes.

In this paper, my key argument will be that life writing in 'Don't Take Your Love to Town' exemplifies a form of 'testimony' to the kinds of injustices that occur to identify which are 'already judged' as inadequate in that they deviate from the constructed 'norm' of the settler culture. Many societies have quite different histories in terms of imperialism and colonization, and as a consequence, the differences and incommensurability that emerge are specific to the location, to the history, and to the social order. Anne Brewster in Literary Formations: Post-colonialism, Nationalism, Globalism (Melbourne University Press, 1995, p. 73) points out that in their writing, Aboriginal women's „liife (his) stories construct alternative versions of self and community that resist and oppose the hegemonic narratives of Individualism and nationalism‟,thus constituting 'self' which is a self- constituted by race and gender within a collectivity.

It is a known fact that until the early 1970s, Aboriginal people's experiences of history remained hidden from wider public view by the colonial myth of Britain's "peaceful settlement" of

Vol. 04, Issue – 04

(81)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Australia. Yet vivid memories of a past that was anything but peaceful lived in the minds of many Aboriginal people. Although these recollections circulated by word of mole mouth in Aboriginal communities, they remained largely inaudible to the non-Aboriginal people. Like other indigenous populations, Aboriginal people were thought to be a people without history. Their stories about the past were ciassified as myths, legends, or folktales. These oral modes of remembrance were contrasted with "history proper", which Europeans claimed was exclusive to Western cultures. Disqualified as speakers of history, and without access to the technological means to transmit their knowledge to a wide audience, Aboriginal voices were largely excluded from historical debate.

White versions of the past gained a monopoly on historical truth : White history became the only history. If Aboriginal people were included in the picture at all, it was usually as primitive savages who impeded economic and material development, or as passive victims of history's iron laws of progress. As Wayne King rightly observes: My dislike of school grew when we were introduced to Australian history. We were told of how the exploits of the great British explorers were often impeded by the local Aborigines who were „barbarous savages'1.

This white version of history formed part of what all Australian children learned in the course of their primary school education. For generations, we were taught that Australia was an empty land, a silent continent whose history began in 1770 with Captain Cook's discovery of the east coast. Wayne king writes: Alternatively, he (teacher) spoke proudly of the mighty explorers, who were the first men to discover Ayers Rock, the Murray River on the Blue Mountains. Not the first 'White men' but the 'first men'.2 The heroes of colonial Australian history were those plucky white explorers and settlers who braved the perils of fire, flood, drought, and "marauding blacks'. These heroic white pioneers were said to have "opened up" the land, and to have spread the light of British civilization to the furthest reaches of globe. Australian history was understood as a series of changes for the better, and countless cruelties and injustices were inflicted on the indigenous people of Australia in the name of progress.

Ruby Langford's Don't Take Your Love to Town was first published in 1988, the year AngloAustralia celebrated its first two hundred years. As Europeans measured history, Australia seemed a young country, a country with a very short history. This myth was overturned in 1988, when the officially organized Bicentenary Celebrations provided the most public forum ever for Aboriginal people to proclaim that they had already been here for tens of thousands of years when the first British settlement was founded in 1788. On 26 January 1988, placards and T-shirts printed with the words. "White Australia has a Black History" were televised across the nation and overseas.

This slogan pointed to the shadow side of white-Australia's shining deeds, the history of violence, dispossession, exploitation, and the breaking up of Aboriginal families. When it was first published, Don't Take Your Love to Town thus joined a chorus of Aboriginal voices speaking out publicly and powerfully against whitewashed versions of Australia's history.

The years of 1980s and 90s have seen as spectacular growth in Aboriginal art, film, theatre, music, dance and writing. Through this media, aboriginal people have been able to speak both to each other and to the wider non-Aboriginal public. In all these areas of cultural activity, one of the most consistent concerns has been to set the record straight about white Australia's Black History.

The number of university trained Aboriginal historians is small, but there is a large army of Aboriginal writers, artists, film-makers, dramatists, etc., who are intent upon telling the past as it

1Wayne King.

2Ibid., pp.

Black Hours. Sydney. A & R. 1996. pp. 39-43.

39-43.

July – Aug., 2016

(82)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

was experienced by Aboriginal people and Autobiography has been a very effective means of achieving this objective.

Autobiography has been the dominant genre over this time for most Aboriginal women writers, including Glenyse Ward, Sally Morgan, Doris Pilkington and Mabel Edmund. In writing autobiography, they have been able to construct a visible identity as indigenous women within Australian society, and to write about aspects of the past that have been hidden from view as Langford Ginibi puts it 'so we don't get left out of the next lot of history'.3'Don't Take You Love to Town', is one of the crests of a wave of Aboriginal women's published autobiographies that began nearly twenty years ago with Monica Clare's 'Karobran' (1978). Many of these Aboriginal texts, while they might be seen primarily Autobiography, have a hybrid quality (the most hybrid being Morgan's 'My Place'), and combine features of more than one genre. The generic labels that get put on texts such as these are connected to how close what seems to be the authorial voices to that of the narrator. Personal autobiographical life writing has a documentary effect; it gives the reader the sense of being told the truth. In fact, Langford Ginibi has explicitly stated that she is not producing fiction: I'm not Interested in fiction, don't need to be, because I'm too busy writing the truth about my people.This from our side of the fence, although the history of the whole of white Australia is one of the biggest fictions, aye?4 The advantage of autobiography as a historical genre is that it brings the past "up close and personal". While an academic historical searcher might, for example, interpret historical records relating to governments' "native policies', the Aboriginal autobiographer tells us what it was lie to be on the receiving end of those policies. They can tell us at first-hand how decisions made by politicians, bureaucrats, and social workers affected their day-to-day lives. Ruby Langford Ginibi, for example, was subject to the assimilation policy, which meant splitting up Aboriginal communities and, as she explains: Putting us in among whites to see if we could live together, but because there were so few families there in 1972. We felt very isolated from our friends and our culture...

You also weren't able to have anyone come and stay without permission from the Commission. It reminded me of the missions. The rule was useless in our culture, where survival often depended on being able to stay with friends and relatives.5 Ruby Langford Ginibi's autobiography has the truth-value of an eyewitness account. It is a little slice of Australia's history as lived by one woman, and as told to readers straight from the horse's mouth. The autobiographical form allows readers to feel they know Ginibi personally, and to see her as an individual rather than in terms of racial stereotypes. As Ginibi shares her life with us, she allows us to come in close, so that we care about what happens to her, and can empathize with her sufferings and joys. Ginibi's autobiography works to open up a channel of personal communication. For many white city-dwellers, this may be the only window they have ever had into an Aboriginal person's life-world; it may be the only time a Koorie voice has spoken to them.

After reading the text we might find Ginibi as a unique individual, but her life history is not entirely unique. Ginibi has stated repeatedly that her story is typical in many ways: by writing her own life-story, she therefore also describes conditions under which many Aboriginal women of her generation lived. One individual can speak for the group in so far as their destiny was determined by the same historical forces. Aboriginal people's lives were controlled at every turn by racially discriminatory laws and policies aimed precisely at setting them apart as a people, and curtailing their freedoms and opportunities. When Ginibi recalls sitting in the segregated seats in the picture theatre, or giving birth to her babies in a room out the back of the local hospital, or

3Langford Ginibi. Ruby. Interview with Janine Little 1994: 108.

4Ibid, pp. 102.

5Langford Ginibi, Ruby, Don‟t

Vol. 04, Issue – 04

Take Your Love to Town, Penguin Books,Australia, 1988. pp. 174.

(83)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

carting heavy tins of water from the creek for her family to drink and wash, or taking care to show the welfare officer she is a good, responsible mother - when Ginibi recounts all these experiences, she is writing not only of her own life, but also of hundreds of other Aboriginal women whose stories would be similar in many respects to her own.

This does not mean that Aboriginal people's historical experience was absolutely uniform across all periods and places in Australia. Some experiences were common to all; some were not.

Ginibi's story contributes to our understanding of Aboriginal history not only by being typical, but also by being different from, say, the life of a northern territory cattle-worker. Like pieces in a mosaic, Aboriginal people's autobiographies taken together, form a composite picture of the Aboriginal history, in all its variety. The forming of this big mosaic is a part of the process through which Aboriginal people from different parts of Australia - urban, rural, and remote areas - have in recent decades been forming a sense of themselves as a national, pan-Aboriginal community.

While many aboriginal communities take great pride in their uniqueness, they also see themselves as having interests in common with other communities. There is increasing recognition amongst diverse Aboriginal groups that in certain political contexts - at the 1988 Bicentenary protest, for example, or when negotiating with the Federal government over Native Title legislation Aboriginal people's interests are best served if they unite and speak together with a single powerful voice. History, social identity, and poltics are tied inseparably together.

Ginibi'sDon't Take Your Love to Town works here to document and weave community connections to form separate social identity. It is a book with a huge cast of characters - although to call them "characters' is to simply that they are fictitious people. Better, then, to say that Ginibi's story includes an unusually large number of individuals (Black and White) who lived in historical actuality. No matter whether these people are beloved relatives and longtime friends, or whether they pass fleetingly through her life and are never seen again, she does them all the honour of documenting their existence. No one is too insignificant for Ginibi to leave out. There are literally hundreds of people included in the book. Ginibi's text works to bind people together as a community. It is a place where many people's stories intersect with Ginibi's own. What is happening here in that Ginibi is documenting her extended community, bringing them all onto the stage of her own personal history.

Over the course of Ginibi's narrative in 'Don't Take Your Love to Town', the scope of her own vision broadens out. When she was a child, her world was relatively small: she was aware of her immediate physical surrounds, her family and childhood friends. But as she grew up, and the scope of her vision began to expand, she came to realise that her own struggles were not simply, the fate alone. The difficulties she faces are not just a matter of personal misfortune, but are part of a larger historical pattern of oppression. Partly through the act of writing itself-getting her memories, thoughts, and feelings out into words - she comes to understand the meaning of her life in a new light.

The Acknowledgments tell us that 'Don't Take Your Love to Town' 'is a true life story about an Aboriginal woman's struggle to raise a family of nine children in a society divided between black and white cultures in Australia. And, it is dedicated to every black woman who's battled to raise a family and kept her sense of humour. When Langford Ginibi was born in 1934, it was the Depression and conditions were particularly hard. Housing, health and education have been, and continue to be, key issues for Aboriginal people. Even years later, in the 1960s, things many of us take for granted were luxuries for families like hers: alone with eight children and trying to get housing from the Aboriginal Protection Board (APB), she has 'fantasies about getting a roof over the kids' heads and having taps, and floors.'1 On one occasion, when she is going into labour, she has to walk to the hospital; on another she has to carry her daughter, Pearl, who has bronchitis, four miles to find a doctor; no help was available. When another daughter, Ellen, is at high school, the mother is told by the headmaster that she has been fighting. Ellen's explanation is: â&#x20AC;&#x17E;The girl I hit called me a dirty 1Ibid, p. 108.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(84)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

abo, so I decked her' Even today‟1 Langford Ginibi does not see a dramatic improvement, either in relation to ideas having changed or wealth being distributed more equally.

She says: 'I say to people that say that there's no racism in this country, paint yourself black for a day and see how well you fare'.2 As she put it in a later book: There are two types of people who inhabit Australia: there's the rich and the poor, and I don't mean Just that It is Aborigines who are the most disadvantaged.3 Intersecting with poverty and racial discrimination is the specific oppression associated with gender. There has been much debate about whether sexism, or racism, or class oppression under colonization and capitalism, has been the primary negative factor in Aboriginal women's experience. Langford Ginibi's life as a woman is affected by racism, and her life as an Aboriginal person affected by sexism. Often it is hard to separate the issues, though there is a genderspecificity to some of the differences between the experience of being black (and very often poor) of Aboriginal women and men. In reading an Aboriginal woman's, autobiography like 'Don't Take Your Love to Town', what contributes to a sense of Its truth-effects are such things as the informal mode of address that has some affinities with oral expression, and the candour with which Langford Ginibi describes a number of painful and sometimes embarrassing experiences.

Although this text is largely autobiographical, focusing as it does, on the life of Ginibi and her large extended family, it is the story of many Aboriginal families. Most importantly, it is celebration of the strength and tenacity of people who, in spite of formidable odds, raise their families and maintain their Joy of living. After reading the text we will find that there are many commonalities between Ginibi and her family's experiences and those of other Australians.

Mothers working to support their children; looking after them when they are ill; dealing with weddings and death are all such instances. Ginibi's account of her husband, Sam Grriffin's, family is a poignant example, though most families do not experience as many Tragedies. Sam's father died when he was about thirty and Sam's mother,„was left with two young kids, Sam and Bill. When Bill was about two, he'd burnt to death in a fire at Burra Be Dee mission‟4.We all, either from direct personal experience or through other people, can understand what it means to have a husband, father or child die. If people are able to feel compassion for the people spoken of in the text they might be able to explore the particular difficulties experienced by Aboriginal women.

Many people know little or nothing about the legislation that governed the lives of Aboriginal people so it may be difficult for them to make immediate links between this legislation and the "battle" that Ginibi describes. This struggle that she talks of has a history. Since the arrival of Philip in 1788 Aboriginal peoples have been subjected to government legislation that has directly impacted on family life, this has taken many forms. Throughout the country there has been a continual movement of people from their traditional lands to missions and reserves. This was carried out under the direction of the Aborigines' Protection Board, which was responsible for the 'care' of all Aboriginal people. It had the power to decide where people could live, who they could marry and even whether they were fit to look after their own children. The Board had separate policies for 'full blood and part-Aboriginal' children. 'Full-blood" children were considered to be 'primitive' and unteachable while 'half‟ or „quarter caste' children were considered teachable because of their 'white' blood. In many cases people defined Aboriginals as 'half, quarter, eighth part' and they were taken from their families to separate missions to be 'educated' to live and work as 'white' people. This resulted in thousands of children being taken from their families,

1Ibid. p. 175.

2Langford Ginibi, Ruby. Interview with Janine Little 1994: 118.

3Ruby Langford Ginibi, My

Bundjalung People, University of Queensland Press, p. 45.

Take Your Love to Town, Penguin Books, Australia, 1988, p. 55.

4Langford, Ginibi, Ruby, Don‟t

Vol. 04, Issue – 04

(85)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

country, language and cultural heritage. Comparing the works of writers such as Glenyse Ward (which we'll see in the next chapter), Sally Morgan (which we saw in the last chapter), Kevin Gilbert and several others provide some comprehension of the extent to which this happened.

Parents were most often given no official information about the location or health of their children, including whether a child had died or not. Children, on the other hand, were often told that their parents had died. These strategies were implemented; in particular, to break connections between families and thus stop movement of people back to their country. Only in the last to decade, particularly as a response to the recommendations of the Royal Commission into aboriginal Deaths in Custody, has there been limited government support for the reuniting of families who were separated during the assimilationist era.

Ruby Langford Ginibi was fortunate that she wasn't taken away from her family. Although her mother left them when she was six they remained with her father, extended family and friends. Later, Ginibi had nine children of her own and adopted others along the way. The father of her fist three children, Bill, Pearl and Dianne, is Sam Giffin, a Kooie. Gordon Campbell, a gubb or whiteman, is Nobby, David and Aileen's father. Then she married Peter Langford, also a gubb, and had Ellen and Pauline. Her youngest child Jeff has a Koorie father, Lance Marriot.1 We can notice that Ginibi's family is an intersection of black and white; at this personal level the cultural divide is not apparent. This raises important questions about the ways in which cultural and racial divides are institutionalized in Australian society.

Ruby Langford Ginibi'sDon't Take Your Love to Town shares a member of characteristics that work towards setting up a kind of 'frame' around the text. To look even briefly at some of these characteristics -the way the book is opened and closed, the way the chapters are set out - suggests the remarkable achievements Ginibi makes in both using and departing from traditional white tools of storytelling. The book opens with "Names", a chronological trace of how the identities and locations of the author have been figured throughout her life. In between are chapter headings that have individual titles but are all subtitled with the names of the places in which the chapter will be set. Immediately, then, we have signals as to what will be made important in the text: testimony to the people and places the author has encountered; testimony to the labour of writing itself and the ways in which the book was brought into being; and the importance of location in the book. We also have from the outset signals as to how this text will differ from more familiar autobiographies.

Australian white-authored autobiographies do not generally begin with an acknowledgment and foregounding of the ways in which other people have seen the narrator, the "I", of the text. Most start out and continue with the T at Centre stage, to the point where we lose a sense of the importance of relationships with other people. Many, if not most, white-authored autobiographies do not locate the political nature of the production of the text, and its political function, as part of the main action of the book. Most autobiographies can be recognized as an unravelling of the lives of people into a straight-line chronological account, with the self at centre and all the peripheral described only in terms of their importance to that self.

Let us now look at the ways in which the struggle to maintain culture is carried out in the face of widespread decimation of Aboriginal populations and lack of understanding of Aboriginal ways of making their own sense of the world. This reading can also realize some of the differences between Aboriginal and non-Aboriginal relationships to land, and the importance of land to storytelling... "Don't Take You Love to Town", figures locations as significant not only in naming them at the beginning of each chapter, but in investing a number of places with an importance independent of their place in the lives of the text's players. Bonalbo which, like inner Sidney, is a scene of repeated arrival and departure, is described as "my belonging place"2 and is associated

1Ibid, p. 2.

2Ibid, p. 61.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(86)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

with a strong sense of community and identity. One of the most powerful moments of the book is the account of the visit to Uluru: It was like a huge animal that was asleep in the middle of nowhere. We came closer and I could feel the goosefuys and the skin tightening at the back of my neck.

Everyone else was quiet. It made me think of our tribal beginnings and this to me was the beginning of our time and culture. Time was suddenly shortened to Include all of history in the present, and it was also stretched to include a way of seeing the earth that was thousands of years old.1 Bonalbo and Uluru represent two different examples of how place and land can be significant in the constituting of identity and relationship: Bonalbo is important because of the pivotal familial and communal ties associated with memories of it. Uluru, has a less individual, more broadly cultural significance: emblematic of both the historical and contemporary Aboriginal societies. However, despite the significance of land and place, no opposition is set up between rural and urban settings to Langford's sense of self; location is never more important than her Identity and experiences. Katoomba, where the"kids disappearrdstaight into the bush and made cubbies and climbed trees, they were so happy.'2is eventually inadequate because "isolated - not enough kooris to go around"3. Described in the text is not some mystical 'pimitive' significance of place, nor a conventional story of travel. Instead is an argument against both white traditions that disrespect land, and against white racist ideas of the relationship between Aboriginal peoples and land. Many of the ways in which non-Aboriginal societies have attempted to understand the relationship of Aboriginal people to place has been inadequate because it has been characterized by a lack of knowledge, a lack of understanding, or a desire to manipulate facts for ulterior motives.

As the book progresses and its political focus becomes increasingly apparent, description of the troubles of peopfe is also reflected in the way place is described. Inner Sydney, initially a place of unfamiliar but solid community - her father and stepmother lie there, she meets friends and family walking down the street4 - becomes at the end of the text emblematic not only of the solidarity of Aboriginal communities but also of threats to them. Two of her children run away from the house in fitzroy Street Newtown5, David dies at Globe House6. Importantly, transformations in places such as Sydney - and the contrasting unchanged nature of Bonalbo at the school reunion7 - in some ways take the place of more conventional transformations in autobiography; where for example a hometown represents the difference between childish and adult perceptions. Rather than Ginibi, tracing what is only a journey of spiritual development and learning, she instead traces the community and networks of her family and the ways these are transformed over time. This shift in perspective from the more familiar autobiographical development involves absences - there is little attention paid, for example, to the impact on Langford of the circumstances in which her mother left home, or of being a mother so young herself, no long passages of the thoughts that went through her mind, or the lessons she was learning. A single individual's growth and change becomes instead an account of the movement and struggle of a whole community of individuals.

1Ibid, p. 234.

2ibid. p. 121.

3Ibid. pp. 126.

4lbid pp. 42-45.

5lbid, p. 127.

6Ibid, p. 227.

7Ibid. p. 243.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(87)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

The reading of travel and journeys as important also means that it is possible to read the travel Ginibi makes not only between places, but also between communities, cultures and languages. She states: I spread the clothing on bushes to dry and years later standing over a washing machine in Alexandria I saw an image of myself squatting over a algai - how I'd had two completely different lives.'1 This travelling and movement is one of the most important ways in which the narrative is mobilized and, as noted above, often replaces the more expected long descriptions of thought and feeling of autobiography. Travel also outlines and makes visible the politics and struggle of moving between the white and black communities described in the text. The trip to Uluru is the result of lobbying, fundraising and building of solidarity; it is also part of the process of the explicit involvement in politics that Ginibi undergoes quite late in the book, and which produces the book.

Uluru itself becomes a meeting of the different worlds of tribal and urban Aboriginal people, one in which the differences between them remain distinct. Moreover, 'Don't Take You Love to Town', also deals with an arena of political struggle for the Aboriginal communities that are described. However, in making language, the labour of writing, testimony, and the politics of place into important narrative structures, the arena of struggle is transformed. In this way, Ginibi's book becomes a part of the battle that it describes. For if the battle described in the text is one against bureaucratic, educational and legal institutions that are both enormously powerful and intractably racist, then the text is an argument the tactics of struggle can be found outside of the courts and in the way people live their lives and fight their battles.

Ruby Langford lives in a 'half black half white worldâ&#x20AC;&#x;2that say too often that Aboriginal people belong in neither. The text under consideration demonstrates by its existence as well as its language and movement that Langford has instead a knowledge of both; able to use both Aboriginal and non-Aboriginal storytelling conventions and other cultural traditions. The importance of place in the book is one that is established by the significance of land to Aboriginal communities, the political imperative to make this significance understood to non-Aboriginal communities, and the knowledge of the ways in which it is difficult for non-Aboriginal people to gain this, understanding. Don't Take Your Love to Town is thus a testimonial a bearing witness to struggle, as well as becoming in its own right part of the struggle itself.

Ruby Langford is a remarkable woman whose sense of humour has endured through all the hardships she has experienced. 'Don't Take You Love to Town', is a book, which cannot fail to move you. Let us look at this extract, which is not less moving: We picked up our pay and drove into St. George. Look here is a dress shop. I went in; I needed a new dress. Half way into the shop I saw myself in the long mirror, close up. Here was a pregnant woman with blistered hands, her face feeling like flaky pastry, and black. I stared at myself for a long time, and then I bought a sleeveless cotton dress and went outside. I hadn't been in town for so long. I was lonely for another woman to talk to. So every woman I passed I said hello, hello. Just to hear them talk to me.3 Ruby Langford's story is one of courage in the face of poverty and tragedy. She writes about the changing ways of life in Aboriginal communities - rural and urban; the disintegration of traditional life styles and the sustaining energy that has come from the renewal of Aboriginal culture in recent years. Ginibi is bold enough to describe all the struggles and sufferings that she underwent. Just like Glenyse Ward, (as mentioned in The Wandering Girl) who worked for white families after having to been taken away from her family, Ginibi also worked for other families when she was small:

1Ibid, p. 91.

2Ibid, p. 235.

3Ibid, p. 93.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(88)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Mr. and Mrs. Peter Bull needed someone to look after their two little girls. I was to be like a housemaid and clean house, bath the kids and put the vegetables on for tea.1 Later on when she had kids she writes: I earned money by cleaning and washing for the whites in town2 She even had to go for the job of fencing along with her husband Gordon. She couldn't have proper sleep at night. She describes: we were woken up by wild pigs... they came into camp every time a sheep was killed.3 Not only this she was also disturbed by wild snakes 'Ikept watch for snakes, I killed four or five a day‟.4She didn't have facility to take proper bath as well. She once bathed her children and herself in rain as she narrates: By the time we get back to camp it was raining and the gilgals filled with water. I stripped the kids' clothes off and bathed them there, than I washed the clothes because the rainwater gathered well and the water in the drums was hard bore water. I spread the clothing on bushes to dry and years later standing over a washing machine in Alexandria I saw an Image of my earlier self-squatting over a gilgal - how I'd had two completely different lives.5 One of the most severe problems she was in, I think, is when she had physical relationship with Sam without getting married and was pregnant and hospitalized. She writes: I'd had my baby right before visiting time, and I was sitting up in bed waiting for Sam, but he didn't turn up. Because I had no visitors and was unmarried it made me embarrassed, so when the other women had visitors, I would turn to the wall and cover my head and cry to myself.6 At that time she was absolutely clone and nobody to look after he one can imagine what would have been her feeling at that very moment. Later on after Sam is arrested and taken to jail Ginibi is not allowed to meet Sam. Then a big question mark arises in her mind as to who she was in relation to Sam because she wasn't officially married to her: They wouldn't let me see him. I wasn't classified as anything. I wasn't married to him, so who was I?7 One can Imagine what would have been the child's reaction over his own identity. He wasn't given his father's name either so there was a big question of his identity existence in front of him. Ruby Langford later on also had physical relations with other persons who she accepted as her husbands but she might have not been serious regarding this matter it may be because she was undergoing lot of problems, struggles and sufferings and sole responsibility of looking after her nine children as she herself says: „at this time all I knew was 'maintenance charge', and that was enough’8. So it may be the so called 'maintenance charge' which might have made her to be in those conditions because circumstances prevalent at that time were eve worse to survive as she herself says that - 'you had to fight to survive out there'9.

1Ibid, p. 40.

2Ibid, p. 63.

3Ibid. p. 91 4Ibid. p. 91 5Ibid, p. 91 6Ibid. p. 58 7Ibid, p. 64.

8Ibid, p. 64.

9Ibid, p. 176.

Vol. 04, Issue – 04

(89)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Moreover, she was denied even housing facility in spite of being Aboriginal the only reason being that she was a woman who had eight kids and no husband. One day a welfare officer came and assured her of housing land in town: Wewant you to getin touch with the Aboriginal Protection Board because I'm gona recommend you for housing land in town. It becomes freehold in ten years, what d' you think?' he said.'I'll be pleased if you'll do that', I said, and straight away while he was talking I had fantasies about getting a roof over the kids' heads and having taps, and floors. Full of excitement and plans I wrote the letter but not long after a reply came that I was refused, because I was a woman who had eight kids and no husband to support me and was only surviving on welfare and endowment payments and what I could earn washing and ironing in town.1 Ruby Langford Ginibi had nine children of her own and adopted others along the way. The father of her first three children, Bill, Peral and Dianne, is Sam Griffin, a Koorie. Gordon Campbell a gubb or whiteman, is Nobby, David and Aileen's father. Then she married Peter Langford, also a gubb, and had Ellen and Pauline. Her youngest child Jeff has a Koorie father, Lance Marriot.

Ginibi's family is an intersection of black and white at this personal level the cultural divide is not apparent. This raises important questions about the ways in which cultural and racial divides are institutionalized in Australian society. From Ginibi's opening statement it is clear that raising a family for her and other Aboriginal women involves more than the usual concerns: health, education, growing up, employment. As she has said the "divide between black and white culture", as exemplified historically by Protectionist policies continues to impact upon Aboriginal mothers. Although the 1967 referendum and citizenship marked the end of these policies there are continuing ramifications including institutionalized racism affecting almost every facet of life. For instance when Ginibi and her family moved to Green valley they were isolated from other aboriginal families through the Housing Commission's integration policy. A few Aboriginal families were placed in houses in predominately 'white' areas.

Although the ongoing effects of protectionist policies are central to an understanding of the lives of Ginibi, her family and the many other people she writes about there is, in fact, very little direct or extensive information about them given anywhere in the text. This very simple statement, through the phrase "the mission photo" situates Ginibi and her family's life within the context of the protectionist legislation, and the colonial process that it developed from. The simplicity of this statement makes it powerful. The lack of explanation reinforces the fact that this was a common experience it was life for Aboriginal people.

Government sanctioned separation of families, under the umbrella of protectionism, continued in most states until the late sixties or early seventies. Knowledge of these practices makes it possible for us to understand Aboriginal peoples fear of government intervention in their lives and anger at the Aborigines' Protection Board that was directly responsible for implementing these policies under the guise of caring for the welfare of Aboriginal people. There are unimaginable psychological consequences for Aboriginal people when children have been forcibly taken from families, often never to return. We are left to imagine how this affects a mother, such as Glnibi, when she has to place her children in a home because she is temporarily unable to provide for them.

It is a direct result of this history that Ginibi's father, Henry Anderson, refused to have anything to do with the Aboriginal Protection Board even If it might benefit his family. When Mr. Rubenach, the school principal, suggested that Ruby be allowed to complete the intermediate certficate and go on to college with funding from the Board her father would not even consider it.

He said to Ruby:

1Ibid, p. 176.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(90)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

I don't know about third year. You decide about that. But I'm not having any protection board put you through college. All the protection they've done is take people from their land and split up families.1 Ginibi gives no further account of her father's feelings towards the Board on the legislation that governed their lives. We see in the text that Urbanneighbourhood support structures are often not available or are constantly changing because families cannot find adequate housing and regular work. This has resjlted in women having to 'voluntarily' place their children in homes, for varying lengths of time, until they could support them again. Many children attended several schools because they had to move so often resulting in high attrition rates and low achievement.

Families then often become caught in a cycle of unemployment, alcoholism, family breakdown and even Imprisonment.

It is through the experiences of Nobby, Ginibi's fourth child, that the reader most clearly sees the ways in which alcoholism, imprisonment and institutionalized violence its affect families.

Ginibi recalls the first time that Nobby is arrested and gaoled: I got a message from (son-in-law) Steve saying Nobby had been gaoled for firing shots at police... Not had already heard that Penny was seeing another bloke, so he got blind drunk and asked his mate Maxwell to drive him home to the Valley ... Maxwell was driving negligently so the police chased them. Then shots were fired at the police car ... Not was to spend six years of a ten year sentence in Long Bay. It began 21 June 1973 when they were charged and incourt inBankstown. I went to see Nob in the cells and he had two black eyes. We knew what this meant.2 Ginibi gives a matter of fact account of what happened. She is not judgemental about Nobby, Penny or Maxwell's behaviour. Nobby's lack of constructive ways of dealing with relationship problems is clearly foregrounded. His response to his girl friend seeing someone else is to get "blind drunk". It is the tone in which this description of Nobby'sbehaviour is written that is very important. It suggests that while Ginibi is disappointed and concerned, what Nobby did and what happened to him was not entirely unexpected; it is part of Ginibi's experience of life.

Police violence, and potential violence Impacted on Ginibi and the rest of the family both emotionally and physically. This was particularly so after Nobby's arrest when the family overtly opposed the police. For instance, when Nobby was on the run, after escaping from prison, David acted as a decoy to help his brother escape.3 Then when a young friend of David's was running from the police Ginibi concealed him in the manhole and gave erroneous directions to officers chasing him. She allowed others, running from the police, to stay in her house even though it meant she could be arrested for aiding and abetting criminals and that this would result in her younger children being taken from her.

A crucial year in the growth of Ginibi's historical awareness is 1964, a year when they established connections with a variety of different Aboriginal groups. In chapter 10, "Corroboree/Phaedra", she recalls attending her first meeting of the Aboriginal Progressive Association. There she meets urban Aboriginal activists Charles Perkins and Lester Bostock, and is elected editor of the Association's newsletter, Churringa. Around this time, Ginibi and other members of the APA attend a traditional dance performance at the Elizabethan Theatre in Newton by an Aboriginal group from Mornington Island. The dance speaks to her deeply, and with other APA members, she goes backstage to meet the performers. At first the dancers are shy and wary; they see Ginibi and her friends as strangers. But the dancers break into big smiles and reach out

1Ibid, p. 1 2Ibid., pp. 37-8.

3Ibid., p.182.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(91)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

warmly to shake their hands as soon as they learn that Ginibi and her party are not strangers but are "part of them'.1 With the APA Ginibi also attends a National Aborigines day at Martin Place. There, for the first time in many years, she hears a man singing in her own Bundjalung language. The singer turns out to be Uncle Jim Morgan. Sometime later, she receives a newspaper cutting of Jim Morgan's obituary. A link with the past has gone. But in the obituary notice she reads that Jim had made many recordings for the Richmond River Historical society. This information excites her greatly : "This meant I could find out some more about my history. I decided to write to the RRHS for the tapes.â&#x20AC;&#x;2 This chapter seems to be very significant because what we see in this chapter is both recognition of the differences between Aboriginal communities, and the formation of a sense of solidarity between them. As Ginibi connects with the urban activists, members of a traditional community from the far north, and her own Bundjalug roots, the recognizes that despite their differences, there is a level at which these disparate Aboriginal groups form a single panAboriginal community and they are part of the peoples who were here first, and they have all survived and in their own ways resisted the harsh historical consequences of colonialism. Yet, Aboriginal history includes not only oppression and suffering: it is also about heroism, achievement, and victory against terrible odds. Acknowledging White Australia's Black history involves recognising the Aboriginal people both resisted and assisted white explorers. They fought to defend their traditional lands, and served in the Australian armed forces in two world wars. Many Aboriginal women and men helped build the nation's wealth by working for decades as unpaid rural labourers and domestic servants. Ginibi's own story is a success story- "the ultimate battler's tale" - and she is concerned to remind us that there are numerous other stories of outstanding achievement among Koori people. Looking at the posters and pamphlets at the Aboriginal Medical Service, she sees The endless photos of Koorls and their achievements... I thought how this kind of Information hardly ever got printed in the Herald, the Sun, the Mirror. You got historical articles with headlines like. 'Aboriginals Treated as Vermin'.3 Often what is hard to talk about is sexual and other violence from white men in a historical situation where the sexism and sexual oppression encountered by women is compounded for black women by racism. Langford Ginibi is comparatively explicit about this: My grandmother was a full-blood. She was raged by an Italian, the banana plantation owner up home.

Billy Nudgell ,that's how my mother came to be. You see.4 Even more extreme economic inequality than many white women have experienced exacerbates the effects of domestic violence. Langford Ginibi is beaten up by Sam earlier, and later

by Lance, though, by contrast, when the boys are in their early teenage years and have run away from home and Ruby asks Lance to 'give them a good belting', he only pretends to do it and hits the beds instead.5 There are some significant differences between black and white women's writing, produced not only negatively by the racism, sexism and class factors I mentioned before, but also by racial and cultural differences, asserted as a positive thing. Singularity is the objective of traditional autobiography; in Aboriginal women's writing, identity is achieved as an extension of the collective. Langford Ginibi has commented: this is not only my book, my story; It's the story of every Aboriginal Woman in this country today that's got kids to raise. I'm only

1Ibid., pp. 185-7.

2Ibid.,p. 116.

3Ibid, p. 116.

4Ibid., p. 231.

5Langford Ginibi Ruby. Interview with Janine Little 1994 : 105.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(92)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

one.1History and family history is written; Langford Ginibi is proud to have been able to trace five generations of Koorl experience'.2 Aboriginal women's life writing: 'is a challenge to the ways in which Aborlglnality has been constructed in dominant "white" discourses. In contemporary Australian society, "living black" and writing about it can be seen as a process of political confrontation.'3Langford Ginlbi's earlier political Involvement with groups like the Aboriginal Progressive Association had been curtailed by Lance who demanded to know why she didn't stay at home to look after the kids 'instead of running around to meetings'.4The socially destructive effects of hard drugs, and the inability to various organizations to rehabilitate the casualties of an oppressive system lead Langford Ginibi to trying to find out how David got the drugs : 'but everyone I spoke to was so pathetic, and all in their own private hells'5For Langford Ginibi, writing is also a way of articulating the pain of all these experiences; she recalls how 'back in the room I'd run to hide my hurt6; 'I can assure you that everything that's written in there is true, because I've got the scars to prove it',7she also comments. These are both scars on the body and scars on the mind. Later, she tells her Aunt Alma, „I don't want to get upset any more about Nobby... But reading this, I'm getting upset about everyone‟.8 Ginibi's' Don't Take You Love to Town' also depicts a world where youth get Into trouble with the gungies, get put Into institutions, take risks with hard drugs, kill themselves, or die in a prison system that Langford Ginibi describes as 'killing our sons like a war'. All this time the mothers, and often the sisters, are supposed to be always there, holding everything together.

Talking of her friend of thirty - eight years, Nerida, she comments: She had a family of ten children and lost four boys and I had lost two, so we know what It's like to lose the ones we love the most of all, our children.9 There is some ambivalence in Langford Ginibi's representation of being a mother, and of all the pain involved in the fight for survival. In 1984, she is living in Allawah hostel in Granville, for people who'd raised their families and didn't want to become live-in baby-sitters for their kids.'10She has her 'first holiday away from my children in thirty three years... and I needed to stop thinking about them for a while, and calm myself. The enormous load of responsibility borne by mothers in particular can produce immense strain‟11. Langford Ginibi recalls how she wrote to Nobby that his being in jail was as painful for his family as for himself: „every time you were jailed, we went to jail with you... You never received all the knocks on your own.

Because we felt everything‟12. Langford Ginibi has spent the greater part of her life moving from place to place, and job to Job. She has managed, in the space of a very busy life, to raise nine of her own children, and despite financial strife, to adopt and care for several others. She has worked at everything from a clothing machinist to laying fencing to teaching:

1Ruby Langford Ginibi, Don't

Take Your Love to Town, Penguin Books,

Australia. 1988, p. 128.

2Langford Ginibi Ruby. Interview with Janine Little 1994: 114.

3Ibid.p.103.

4Ibid.p.

90.

118 6 Ibid. p.227 7Interview, 1994:102.

8 Ibid. p. 115 9 Ibid. p. 257 10Ibid. p.221.

11Ibid. p. 267.

12Interview 1994: 121 5Ibid.p.

Vol. 04, Issue – 04

(93)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

I used to have to carry water on a yoke with two buckets - four gallon buckets seven days a week to fill a forty-four gallon drum, just for drinking and washing purposes, from two hundred years away, I've had three major operations on my stomach from all that gut-busting and boy, I'm glad I'm here where I can get water from a tap. And our people used to say to me. you're a woman, you're not a man, and you're lifting those heavy buckets, like that. You're going to kill yourself.1 Many Aboriginal women writers claim that while the narrative they unfold s their personal story, their experiences are similar to those of many other Aboriginal women. For this reason these personal stories can be viewed as 'testimonies' to the way Aboriginal people were treated by non-Aboriginal people: in particular, the government in the form of the Aborigines Protection Board, the Native Welfare Department, the Education Department, the Police, the Church, missionaries, and other Institutions within the state apparatus. Louis Althusser points out that it is these institutions through which ruling class ideas are legitimated." Furthermore, these writings are a 'testimony' to the dominant attitudes and beliefs of the society at a particular time.2Ruby Langford-Ginibi, the Koori writer, explains why she wrote her life story at the end of Don't Take Your Love to Town: I know when I finished this book a weight would be lifted from my mind, not only because I could examine my own life from it and know who I was, but because it may help better the relationship between the Aboriginal and white people. That it might give some idea of the difficulty we had surviving between two cultures, that we are here and will always be here.3 In short, many of the writings are a 'testimony' to the struggle to survive because of the human rights denied to Aboriginal peoples. John Beverley4 defines testimonioas "a novel or novella length narrative in book or pamphlet form, told in the first person by a narrator who is also the real protagonist or witness of the events he or she recounts, and whose unit of narration is usually a 'life' or a significant life experience." This type of writing "may include, but is not subsumed under, any of the following textual categories some of which are conventionally considered literature, others not. Beverley offers examples of textual categories such as, 'autobiography, autobiographical novel, oral history, memoir, confession, diary, Interview, eyewitness report, life history, novella-testimonio, non-fiction novel or facto graphic literature. Of key importance is that the 'word testimonio translates literally as testimony, as in the act of testifying or bearing witness in a legal or religious sense. I have used testimonio as a special kind of narrative from the autobiographies and biographies by Aboriginal women winters as a recording of 'life-stories'. Thus, my argument is that the stories told are not fictions, because there is an element of truth, even though there are embellishments. In testimonial writing often 'the narrator is someone who is either functionally illiterate or. is literate, not a professional writer'.5 As a consequence, 'the production of a testimonio generally involves tape recording and then transcription and editing of an oral account by an interlocutor who is an intellectual, often a journalist or a writer". What is important about the production of the text is that the reader is 'meant to experience both the speaker and the situations and events recounted as real." Of importance is that 'testimonlo constitutes an affirmation of the individual self in a collective mode. in terms of narrative presentation, Beverley argues that

1Michell Grossman, Out of

the Salon and Into the streets: Contextualising Australian Indigenous Women's writing, p. 172.

2Louis Althusser, 'Ideology and Ideological State Apparatuses : Notes Towards an Investigation', Lenin and Philosophy and Other Essays (New York : Monthly Review Press, 1971.

3Itneeds to be noted that not everyone held these beliefs.

4John Beverley, "The Margin at the Centre : On Testimonio (Testimonial Narrative)' Modern Fiction Studies 35.

35. 1 (Spring 1989) 11,12-13.

5 Ibid. p.12-13

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(94)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

the literature of testimonio can lie "not in its uniqueness but in Its ability to stand for the experience of community as a whole".

The writers of the life stories give testimony to being removed from thoir mothers through 'compulsion' or 'duress' by the station owners for whom they worked.1 The argument put forth by the station owners or managers was that the children would be taken to get an education, but to the dismay of the girls they found they were being used as 'slave' labour. Ruby also worked, as mentioned in the text, for Mr. and Mrs. Peter. But she writes: 'I was to be like a housemaid and clean house, bath the kids and put the vegetables on for teaâ&#x20AC;&#x;.2 Many of the 'life stories' are witnessing to the lack of human rights, specifically, the lack of sexual rights Aboriginal women had in relation to non-Aboriginal men. Sexual violation, in many cases, was perpetrated b station owners, and males in households where Aboriginal women were domestic servants. The belief of the authorities in the north of Western Australia was that Aboriginal women were not safe in the community.

Connie Nungulla McDonald says: 'Documents show that the protector for Aboriggines at Wyndham. Sergeant J.F. Flinders had consulted with his fellow protector. Dr. Webster, and they decided that it was in my mother's best interests' for us to be taken to the mission. They feared that left in Wyndham, she would become victim to the just of degenerates - whites and Afghans.3My supposition is that the contributing factors to the position of Aboriginal women in the community were both the colonial 'racist' beliefs and the denial of citizenship, which meant one's human rights could be infringed upon. Without citizenship and knowledge of their legal rights Aboriginal women had no protection in the eyes of the law. Connie Nungulla McDonald, whose mother was from the Duulngarl tribe, lived on the Forest River Mission (near Wyndham north of Western Australia) and gives testimony to the way in which some children came to be at the mission: As well as children from the mission, the dormitories housed children from outlying cattle stations, most of whom were fathered by white station owners. These children were bought to the dormitories by the police. Once a year the police also did a 'round up' to take the Aboriginal children from their tribal families in the bush.4 In the Bringing Them Home report, generations of Aboriginal women who were sent to Cootamundra Girls' Home in New South Wales until it closed In 1969, are shown to have suffered the fate of separation that affected their mothers: 'Many girls became pregnant in domestic service, only to have their children in turn removed and Institutionalised.5 One woman, who was removed from her home at eight years of age with her three sisters in the 1940s, gave a confidential submission in which she said: When the girls left the home, they were sent out to service to work in the homes and outflying farms of middle class white people as domestics. On top of that you were lucky not to be sexually, physically, and mentally abused, and all for a lousy sixpence that you didn't get to see anyway. Also, when the girls fell pregnant, their babies were taken from them and adopted out to white families, they never saw them again.6 In most of the life stories' at least one of the women in the family was either raped, sexually violated, or harassed by a non-Aboriginal man she worked for, or did not know. Langford Ginibi is very explicit about this:

1'Duress' differs from 'Compulsion' in that it can be achieved without the actual application of force. However,

we usually understand it to involve threats or at least morall pressure.

2Ruby Langford Ginibi, Don't Take Your Love to Town, Penguin Books, Australia, 1988, p. 40.

3McDonald and Flnnane, p. 3.

4Ibid.p.

24.

5HREOC.p. 44.

6Confidential submission 617, New South Wales: Woman removed at 8 years with her 3 sisters in the 1940s;

placed in Cootanmundra Girls' Home, HREOC, 44.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(95)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

My grandmother was a full blood. She was raped by an Italian, the banana plantation owner up home, Billy Nudgell. that's how my mother came to be. You see.1 Aboriginal women's writing is also a 'witnessing' to the rights, or lack of rights, citizenship gave Aboriginal peoples Irving in a liberal society. One of the oldest tenets of liberalism is equality before the law (legal rights, equality of citizenship). In liberal societies, an individual's worth and equality are based on having the status of equal citizenship publicly affirmed. Having citizenship means individuals have access to a number of social goods: for instance, voting rights, medical attention, social security, legal rights, police protection etc.

John Rawls reveals in his theory of Justice that without citizenship Individuals have limited access to primary 'goods'. Thus the question of social Justice is inextricably linked to citizenship. What many of the testimonies reveal is that without citizenship many Aboriginal people were denied the basic legal and health rights. It could be argued, then, that the Rawislan condition for background fairness is inadequate or lacking with regard to disempowered groups.

Interestingly, Anglo-Australians born in Australia, who were the descendants of Anglo settlers, were automatically granted citizenship at birth, yet Aboriginal - Australians who were Indigenous to the country had to apply for citizenship in order to access rights automatically bestowed on Anglo individuals. While many citizens in liberal societies think their political and moral identities (as citizens) are natural, they are actually socialized to co-operate in the social order, that Is, to have a specific sense of justice, and to have a cultural conception of the good life. In this sense, having a liberal identity means taking up certain values over other values, and a form of life over other forms. Lack of citizenship, thus, reinforces the formation of social identity in terms of how one judges' and / or positions 'other' identities. For Aboriginal Australians, even after the 1960s primary goods available to others were denied to them, which reveal how the identity of Indigenous peoples had already been judged as 'Inferior' to non-Aboriginal people.

One of the issues that emerge when reading 'life stories' written outside one's cultural experiences is that the reading is framed by one's situated knowledge. This framework is more evident when reading the work of those groups who are 'already Judged' as outside the 'norms' and 'values' of the dominant society. Denise comments on this problem: Some people only want to hear the harrowing stories in relation to Aboriginality.

The want to hear about deaths in custody or the stolen generations and so on, while I can understand that these are very Important Issues for Aboriginal peoples, and Issues which many white Australians need to be educated on, somehow If we haven't experienced any of these experiences our authenticity is questioned.2 Aboriginal Identity can be discussedinterms of country. It can he be claimed that„locating or researching family histories, has led to the resurrection of many 'subjugated knowledges'. These 'new-found' knowledges have facilitated the re-thinking and public articulation of many indigenous people's own position on Identity/nation.‟3 What these knowledges have specifically enabled is „Identity to be mapped to country and provided a reference by which other knowledges (such as the histories, cultures and family identities associated with country) can be accessed.‟4 As a consequence, "identifying through country remains an Incredibly empowering process and is seen as necessary to legitimate one's speaking position.5Groves claims that speaking from regional identities has 'not made us politically weaker because through the concept of 'pan-Abortginality' we can talk about Issues, which are central to us as Aboriginal peoples.6

1Interview.1994: 105.

2Denise Groves, "Sexualrties, Identities, New Aboriginalities", in Foreign

Dialogues, ed. Mary Zournazi (Annandale: Pluto Press, 1998) 80.

3Denise Groves, 'New Aboriginalities: Creating Multiple Sites', Masters Dissertation, Murdoch University, 1996,23.

4Ibid, 23 5Ibid, 23 6Groves (1998), 83.

July – Aug., 2016

(96)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

While many Aboriginal women's autobiographies reveal the often horrific relations between colonizer and colonized, there are a number of other insights which often go unchecked if the reader is unfamiliar, or unable to 'read' or identify with, the Aboriginal discourse in which many autobiographies are often presented one of those things of particular interest is the role of humour as shroud experience in a number of testimonies.

Many writings by Aboriginal women contain wonderful elements of "blak"1humour particularly the works of Ruby Langford Ginibi and Alice Nannup. This "blak" humour is also evident in a play written by Sally Morgan and David Milroy, Cruel Wild Woman,which satirizes Pauline Hanson.2 It should be pointed out that Aboriginal people might find different Incidents recounted in the testimony to be humorous. In view of our different cultural experiences, I feel unable to point with any authority to the humour in relation to Aboriginal discourse. In both Ruby Langford-Ginibi's texts, Don't Take Your Love to Town,and Real Deadly,there are a number of stories, which reveal the humour in what could also be construed otherwise.

Ruby's reflection on her life as she was returning to Bonaldo (her childhood town) is a case in point.

To sum up, the 'life-story' or to say the autobiography namely, Don't Take You Love to Town, which I have discussed as testimony reveals a number of issues which affected the lives of Aboriginal women in terms of the construction of 'Aboriginality'. By expanding on some of the incidents recounted I have attempted to illustrate the very way in which the Identities that emerge in testimonial writing can be constituted both as 'testimony' and as sites of 'resistance'. Having said that, however, it needs to be recognized that 'life stories' in the form of testimonies are also constrained by certain literary conventions. While autobiographies and/or life stories are a form of narrative about a "lived life", they are also constructed by a set of conventions which define the genre of auto / biographies.

At heart, it is the 'truths' of Aboriginal women's experiences that engage the readers of the 'life stories'. It is not the truths', or the legitimated speaking positions as recorded in the history books, or the newspaper reports that the readers of these 'life stories' search for. It is the 'truths' revealed in the speaking positions of those who have been treated as Invisible, or who have been silenced by the dominant voices. In the writings by Aboriginal women, it's the 'petite narratives' of the life story that are a 'witnessing' of other experiences rather than the legitimated (his) stories.

-=-=-=-

1For the use of this term see Hetti Perkins, Blakness :Biack City Culturel (South Yarra: Australian Centre for

Contemporary Art in Conjunction with Boomalll Aboriginal Artists Cooperative, 1994), 4-7.

2Sally Morgan, and David Milroy. Cruel Wild Women, Pert.YlrraYaakinNoongar Theatre, dir. David Milroy,

Subiaco Theatre, Perth, 1999.yone held these beliefs.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(97)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

અંધકાયથી અજલાવ તયફ્ની વશમાત્રા: વાર્લત્રી ડૉ. સળીરા ખડામતા ગજયાતી ર્લબાગ, વયકાયી ર્લનમન ક૊રેજ, ગા​ાંધીનગય. વેકટય -૧૫, ઩ીન-૩૮૨૦૧૫ પ્રત્મેક દે ળકા઱ે લવત૊ ભાનલ અથલા ભાનલવમુશ ભાનલીમ મ ૂલ્મ૊ અને અતધકાય૊ની ફાફતભા​ાં ઍકધાય૊ ઉદાય યહ્ય૊ નથી. જ્ઞાતત, જાતત, ધભશ, યાં ગ જેલા​ાં અલય૊ધક૊ ઍક ભાનલ અક્સ્તત્લને ફીજા ભાનલ અક્સ્તત્લથી જૈતલક વભાનતાઓ શ૊લા છતા​ાં જુ દા​ાં કયતા​ાં યહ્યા​ાં છે . ઍટલુાં જ નહશ જ્ઞાતત, જાતત, ધભશ, યાં ગને આધાય ફનાલીને ભાનલીના વ્મક્ક્તગત અને અક્સ્તત્લગત અતધકાય૊ને નકાયીને તેને ઍક મા ફીજી યીતે ળાયીહયક, ભાનતવક, આતથિક અને યાજકીમ ળ૊઴ણન૊ બ૊ગ ફનાલામ છે . ઩હયણાભે ળ૊઴ક અને ળ૊ત઴ત લચ્ચે સ્થુ઱સ ૂક્ષ્ભ વાંઘ઴શની ઩હયક્સ્થતતનુ ાં તનભાશ ણ થલાની વાથ૊વાથ વભાજન૊ ઍક લગશ વભાજભા​ાં યશેલા છતા​ાં શા​ાંતવમાભા​ાં ધકેરાઇ જામ છે આધુતનક અને તલકતવત દે ળ૊ભા​ાં શા​ાંતવમાભા​ાં યશેરા ભાનલઅક્સ્તત્લ૊ અને ભાનલવમુશ૊ના અલાજને તલચબન્ન સ્તયે પ્રગટાલીને ભાનલતાના ધ૊યણ૊ને ઩ુન: ત઩ાવલાન૊ અને નલા​ાં ધ૊યણ૊ વજૉલાન૊ ઍક પ્રળાંવનીમ ઉ઩ક્રમભ છે . ઍક યીતે જ૊ઇઍ ત૊ વાહશત્મ વભાજ અને ભાનલજીલનને ચચતત્રત કયત૊ તત્ર઩હયભાણીમ અયીવ૊ છે . જે ઇતતશાવ, લાસ્તલ અને કલ્઩ના થકી વભાજને અને ભાનલતલતળષ્ટ્ટના વાંલેદન૊ને ઍના સ ૂક્ષ્ભાતતસ ૂક્ષ્ભ પ્રતતચફિંફ૊ વાથે આરેખલાના પ્રમત્ન૊ કયે છે . ઍભા​ાં ઩ણ જ્માયે ઇતતશાવ અને લાસ્તલના ક્સ્થત્માંતય૊ને વાથે યાખીને યચામેલ ુાં વજૉન પ્રાપત થામ ત્માયે ઍની અથશવબયતા ઓય લધી જામ છે . આ ઩હયવાંલાદના ઉ઩ક્રમભે અશીં દક્ષા દાભ૊દયા યચચત ‘વાતલત્રી’(પ્ર. આ. 2008) ળી઴શક શેઠ઱ રખામેરી ઎તતશાતવક અને ચહયત્રાત્ભક નલરકથાન૊ લસ્તુ, ઩ાત્ર, વાંઘ઴શ અને બા઴ા વાંદબે તલચાય કમો છે . ‘વાતલત્રી’ નલરકથાન૊ વભમગા઱૊ ઓગણીવભી વદીન૊ ઉિયાધશ છે . ફ્રેળફેકની તનફૃ઩ણયીતતભા​ાં આરેખામેરી નલરકથાને ઍકલીવ પ્રકયણ૊ભા​ાં તલબાજજત કયી છે . ભશાયાષ્ટ્રના ભા઱ી કુ ટુાંફભા​ાં જન્ભેરા જ્મ૊તતફા ફૂરે (ઇ. વ 1827થી ઇ. વ 1890) અને તેભના ઩ત્ની વાતલત્રીફાઇ ફૂરે (ઇ. વ 1831થી 1897) શુદ્ર, અતત શુદ્ર, ભા​ાંગ, ભશાય, અછૂત૊ને તળચક્ષત કયલાન૊ મત્ન આદયીને ઍ ભાટે વતત વાંઘ઴શયત જીલન જીવ્મા​ાં ઍ આ નલરકથાનુ ાં કથાલસ્તુ છે . રેચખકાઍ વાતલત્રીના ઩ાત્રને નાતમકા઩દે સ્થા઩ી વાંલેદનળીરતાની ભ ૂતભ ઩ય નલરકથાન૊ ત઩િંડ યચ્મ૊ છે . ગ૊તલિંદયાલ અને ચીભનાફાઇન૊ ઩ુત્ર જ્મ૊તતફા િાહ્મણ તભત્ર વખાયાભના રગ્નભા​ાં શુદ્ર શ૊લાને કાયણે અ઩ભાતનત થામ છે . ત઩તા તેને નાની ભ ૂર ભાટે શાથીના ઩ગ નીચે કચડાતા​ાં, ધયતી ઩ય ઩ડેર ઩ગની છા઩ને ભવ ાં ૂ લા​ાં કભયે ઝાડુ ાં ફા​ાંધી પયતા​ાં, થકલા ાં ૂ ભાટે ગ઱ે કૂરડી ફા​ાંધી પયતા​ાં, ભાણવ શ૊લા છતા​ાં ભાણવથી જુ દા​ાં ઩ડલા ભાટે ગ઱ે કા઱ા દ૊યા ફા​ાંધતા​ાં, બદ્ર જન૊ના અ઩શુકન તયીકે જીલતા​ાં અછૂત૊ન૊ ચચતાય આ઩ી અ઩ભાનને ગ઱ી જલા જણાલે છે , ઩ણ ઩ત્ની વાતલત્રી “શૈમે ફ઱તી અ઩ભાનની આગને ક્રમાક્ન્તની ભળારભા​ાં ઩રટાલી નાખ૊ સ્લાભી... !”૧(પ્રુ. 9)ન૊ મ ૂરભાંત્ર આ઩ીને ઩ીડાને નેસ્તનાબુદ કયલા તલનાળને ફદરે તનભાશ ણન૊ ભાગશ અનુવયલા કશે છે . ’ખડગ રે શાથભા​ાં જ્ઞાનનુ ાં ને, બેદી રે ભાહ્યલુાં અંધારુાં’ જેલા​ાં અનામાવ વાંબ઱ામેરા​ાં ગાનથી જ્મ૊તતયાલને જ્ઞાનનુ,ાં તળક્ષણનુ ાં ળસ્ત્ર ભ઱ી જામ છે . તળક્ષણની ળફૃઆત ઩૊તાની ઩ત્ની વાતલત્રી અને વગુણાતાઇને અક્ષયજ્ઞાન આ઩ીને કયનાય જ્મ૊તીફા શુદ્ર, અતત શુદ્ર, ભા​ાંગ, ભશાય, અછૂત૊ને ભાટે બીડેલાડાભા​ાં ળા઱ા ળફૃ કયલાથી ભા​ાંડી ‘ફારશત્મા પ્રતતફાંધકગશૃ ’ અને ‘વત્મળ૊ધક વભાજ’જેલી વાંસ્થાઓ સ્થા઩ે છે . લ઴ોથી લણાશ શ્રભ પ્રેહયત વભાજવ્મલસ્થાને કેન્દ્ર ફનાલી “શુદ્ર૊ અને અછૂત૊નુ ાં જીલન ઉ઩રા ત્રણ લગોની, અને ઍભા​ાંમ ખાવ િાહ્મણ૊ની-જેને ળાસ્ત્ર૊ઍ શાજયા શજૂય દે લ કહ્યા​ાં છે . તેની વેલા ભાટે છે . ”૨(઩ ૃ.

5) ની જડ ભાનતવકતાભા​ાં જીલતા લગશ ભાટે જ્મ૊તીયાલ અને વાતલત્રીની જ્ઞાન તયપની વશમાત્રા ‘અધભશ’નુ ાં કૃત્મ ફની યશે છે . ઍભને ઍ ‘અધભશ’ કયતા અટકાલલા ભાટે ળા઱ાઍ જતી વાતલત્રીને ગરીચ અ઩ળબ્દ૊, ચહયત્રશીનતાના

July – Aug., 2016

(98)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

અક્ષે઩૊’’શુદ્રાચી ફામક૊.... ફેરગાભ, ફેળયભ”૩(પ્રુ. 27)થી ભા​ાંડી તેના ઩ય કાદલ ઉછા઱લાની તેભજ જ્મ૊તતયાલ ભાટે ભાયા ભ૊કરલા સુધીના ઴ડમાંત્ર૊ યચામ છે . જ્મ૊તતયાલના ત઩તાને જ્ઞાતતફહશષ્ટ્કૃત કયલાની ધભકી આ઩ીને જ્મ૊તતયાલને ઩ત્ની વાથે ગશૃ ત્માગ કયલા ભજબ ૂય કયામ છે . અનેક અંતયામ૊ભા​ાં ફા઱ગ૊હઠમા વખાયાભ, ભ૊ય૊઩ાંત, વગુણાતાઇ, બીડે વાશેફ, ઉસ્ભાન ળેખ, પાતતભા, કેળલયાભ, તભચેર વાશેફ, ફલ્રાચામશ જેલા વજ્જન૊, જેભા​ાંના કેટરા​ાંક િાહ્મણ તભત્ર૊ ઩ણ શતા જેઓ ફૂરે દાં ઩તીઍ આદયે રા જ્ઞાનમજ્ઞભા​ાં મથાળક્ક્ત વશામ કયે છે . કથાતલબાલનના ઍક ચફિંદુઍ વાતલત્રીની ઩તતપ્રેહયત તળક્ષણમાત્રા થકી આય૊઩ામેરી નલજાગતૃ તન૊ લૈચાહયક અને લાસ્તતલક અચબગભ છે જ્માયે ફીજા ચફિંદુઍ વાતલત્રીનુ ાં ભાત ૃવાંલેદન છે જે તેની વશનળીરતા અને વાંલેદનળીરતાની ઩યાકાષ્ટ્ઠાઍ ઩શોંચી ‘ફારશત્મા પ્રતતફાંધકગશૃ ’ને જન્ભાલે છે અને અનાથ મળલાંતને દિક રઇને ભાત ૃત્લની ઩હયત ૃચ્પત કયે છે . ’વાતલત્રી’ નલરકથા તનતભિે રેચખકાઍ અંગ્રેજી યાજ વાભે થમેરા ફ઱લાને ‘તે ડેરશાઉવીના વામ્રાજ્મલાદ કયતા​ાં લધાયે વાભાજજક સુધાયા વાભેન૊ છે , હશિંદભા​ાં તેણે કયલા ધાયે રી પ્રગતત વાભે ફૃહઢદાવ૊ન૊ પ્રત્માઘાત ભાત્ર છે ’૪(પ્રુ. 75) તેભ ગણાલી જાણે કે ઇતતશાવને ઩ડકામો છે . ઇતતશાવભા​ાં સ્લાતાંત્ર્મ ભાટે ના ળાંખનાદ ગણાલામેરા ઇ. વ 1857ના ફ઱લાને અંગ્રેજી વયકાય દ્વાયા અછૂત૊ને અ઩ામેર ભાનલાતધકાય૊ના કાયણે વજાશમેરા”ઍક ઩ાંક્ક્તદ૊઴”ને ખા઱લા કટ્ટયલાદીઓના પ્ર઩ાંચ તયીકે યજુ કમો છે . જ્મ૊તતફા ળા઱ાના તલદ્યાથીઓ વભક્ષ”.... જ૊ તે કાયત ૂવ ભ૊ઢેથી અડકલાભા​ાં ફેઉ ધભશના વૈતનક૊ન૊ ધભશભ્રષ્ટ્ટ થઇ જતા શતા ત૊.... ગદય દયતભમાન અંગ્રેજ પોજભા​ાંથી ઍ યામપર૊ લટાં ૂ યા ફાદ અંગ્રેજ૊ને ભાયલા ભાટે તથા અયાજકતા પેરાલા ભાટે ઍ જ કાયતુવ૊ને ભ૊ઢે રગાડલાભા​ાં કેભ ધભશભ્રષ્ટ્ટ થલાન૊ છ૊છ ન યહ્ય૊?”૫(઩ ૃ. 81) ઍલી ધાયદાય દરીર કયે છે ત્માયે ઇતતશાવની વાભે પ્રશ્નાથશચચહ્ન વજાશઇ યશે છે . દક્ષા દાભ૊દયાકૃત ‘વાતલત્રી’નલરકથા ઎તતશાતવક ચહયત્ર૊ને આરેખતી ચહયત્રાત્ભક નલરકથા છે . વપ઱ ઩ુરુ઴ જ૊તીફા ફૂરેની ઩ાછ઱ યશેરી સ્ત્રી વાતલત્રી આ નલરકથાભા​ાં ઉજાગય થઇ છે . જ૊તી યાલના ળબ્દ૊, ”તુ... ાં કશુકાં અવાધાયણ કયલા જન્ભી છ૊ વાતલત્રી’૬(઩ ૃ. 16) આ નલરકથાભા​ાં વાતલત્રીના ઩ાત્રવાંદબે અક્ષયવ: ચહયતાથશ થામછે . ુ ાં તેનવભગ્ર અક્સ્તત્લધૈમશ, વશનળીરતા, વાંલેદનળીરતા, નીડયતા, ઉદાયતા, વભત઩િતતા, ભભતાન૊ ઩યસ્઩ય ગુણાકાય વમુ ાં તલયર ફની યશે છે . ઩તતની પ્રેયણામ ૂતતિ વાતલત્રી અક્ષયજ્ઞાન ભે઱લલાથી રઇ પ્રધાનાધ્માત઩કા સુધી વક્સ્ભત લદને ઩શોંચે છે ઩ણ ભાત ૃત્લના અબાલે છાના ખ ૂણે યડી ઩ણ રે છે . ઘયથી બીડેલાડાની ળા઱ા સુધી ઩શોંચલાભા​ાં લાકપ્રશાય૊ને મગે ાં ૂ ભ૊ઢે વશેતી વાતલત્રી ઍકવભમે ઩ીછે શઠ કયી”હુ ાં ળા઱ાઍ બણાલલા નહશ આલી ળકુ ાં સ્લાભી... ”ન૊ તનધાશ ય કયી રે છે ઩ણ ઩તતના વભજાલલાથી “ હુ ાં બણાલલા જફૃય જઇળ. ચાશે યસ્તાભા​ાં આખી દુ તનમા અંતયામ ફનીને કેભ ઉબી નથી યશી જતી... !”૭ (઩ ૃ. 30)ની અડગતા ઩ણ દળાશ લે છે : ત૊ ળીર ઩ય શાથ નાખતા તલય૊ધીને જ૊ભદાય થપ઩ડ ઩ણ ઝીંકી દે છે . ઍક તયપ ઩તતને ફા઱ક ભાટે ફીજા રગ્ન કયલા વભજાલે છે ત૊ ફીજી તયપ રાચાય ભાતાઓ ગબશસ્થ તળશુને વરાભતબેય અને સ્લભાનબેય જન્ભ આ઩ી ળકે ઍલા સ્થાન’ફા઱શત્મા પ્રતતફાંધક ગશૃ ’નુ ાં તનભાશ ણ કયીને ત્મા​ાં જન્ભેરા ફા઱ક૊ની જનેતા ફને છે . ઍક તનયક્ષય શુદ્ર સ્ત્રીભા​ાંથી પ્રધાનાધ્માત઩કા અને ઍથીમ આગ઱ લધીને તનમ્પન લગો ભાટે પયજજમાત અને તન:શુલ્ક તળક્ષણની હશભામતી તેભજ વાંલેદનળીર કલતમત્રી ફનતી વાતલત્રીના ઩ાત્રન૊ લૈચાહયક તલકાવ આ નલરકથાનુ ાં જભા઩ાસુાં છે . ઩તત જ૊તીફાન૊ ઩ડછામ૊ ફનીને ઩ણ ઩૊તાન૊ સ્લતાંત્ર તલકાવ કયી ળકેરી વાતલત્રીનુ ાં ઩ાત્ર નાયીલાદી અને દચરતલાદી અચબગભ૊થી તલચાય કયતા ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં ઉદાશયણીમ ફની યશે છે . વાતલત્રીની વભા​ાંતયે જ જ૊તીફાના ઩ાત્રન૊ તલકાવ થત૊ યશે છે . િાહ્મણ તભત્રના રગ્નભા​ાં શુદ્ર શ૊લાને કાયણે અ઩ભાતનત જ્મ૊તતયાલ અછૂત૊ના તલકાવ ભાટે તળક્ષણનુ ાં ળસ્ત્ર રઇ આજીલન રડે છે . નલરકથાભા​ાં વાતલત્રી અને જ્મ૊તતયાલ ફૂરેના ઩ાત્ર૊ ઉ઩યા​ાંત વખાયાભ, ભ૊ય૊઩ાંત, વગુણાતાઇ, બીડે વાશેફ, ઉસ્ભાન ળેખ, પાતતભા, કેળલયાભ, તભચેર વાશેફ, ફલ્રાચામશ. મળલાંત, યાધા જેલા​ાં ઩ાત્ર૊ મુખ્મ ઩ાત્ર૊ના તલકાવભા​ાં વશામક ઩હયફ઱ ફૃ઩ે ઉબયે છે . ‘વાતલત્રી’ નલરકથાનુ ાં મુખ્મ ઘટક વાંઘ઴શ છે . વાતલત્રી અને જ૊તીફાના અસ્઩ ૃશ્મ૊ને તળક્ષણ આ઩લાની વશમાત્રાભા​ાં તેભને ઩શેર૊ વાંઘ઴શ ધભશની જડતાને લ઱ગી યશેરા​ાં વાંકુચચત કટ્ટયલાદીઓ વાભે કયલાન૊ થામ છે . શુદ્ર૊ને

Vol. 04, Issue – 04

(99)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

બણાલલાન૊ અધભશ આદયતા અટકાલલા ભાટે કટ્ટયલાદીઓ ળા઱ાઍ જતી વાતલત્રી ઩ય અ઩ળબ્દ૊, મ્પશેણા​ાં-ટ૊ણા, કાદલ લયવાલીને ઩ણ પાલતા નથી ત્માયે જ્મ૊તતયાલના ત઩તા ગ૊તલિંદયાલને ધભકાલલાન૊ ભાગશ અ઩નાલે છે , ”઩ાતકના યસ્તેથી તાયા મ ૂરગા-લહુને ળીઘ્રતભ ઩યત લા઱... અન્મથા તુ ાં અને તાયી આલનાયી ઩ેઢીઓ ત૊ અલશ્મ યૈ યલનયકના અતધકાયી ફનળ૊ ઩ણ .. તાયા ઩ ૂલશજ૊ની વાત ઩ેઢીમ નયકભા​ાં જળે, તાયા ઩ ૂલશજ૊ શ્રાદ્ધ લગયના ટરલ઱ળે, અત ૃપત યશેળે.... , દે લ૊ની વાથે તાયા અત ૃપત ત઩ત ૃઓન૊ ક૊઩ ઩ણ તાયી ઉ઩ય ઉતયી આલળે.. ”૮(઩ ૃ. 37). વાતલત્રી દ્વાયા તલય૊ધીને ઝીંકાતી થપ઩ડ, જ૊તીયાલની ભાયાઓ વાથેની શાથા઩ાઇ સ્થુ઱ વાંઘ઴શ ફૃ઩ે અને ગશૃ ત્માગ, આતથિક વાંકડાભણ, ફ઱લાન૊ ઉદ્દે શ્મ, વાતલત્રીની ભાત ૃઝાંખના જેલી ફાફત૊ સુક્ષ્ભ વાંઘ઴શના કાયણ૊ ફને છે . વાતલત્રીને ભાત ૃવાંલેદન તનતભિે અનુબલાતા ત ૂમ ૂર ભન૊વાંઘ઴શની ઩યાકાષ્ટ્ઠા ત્માયે આલે છે જ્માયે તે ઍભ તલચાયે છે કે , ”ભાયી ખારી કૂખ શુ ાં ખયે ખય ઩ા઩નુ ાં પ઱ છે ?”૯(઩ ૃ. 32). નલરકથાન૊ આધાય જ લણાશ શ્રભની ભાનલને ભાનલથી બેદતી કતથત તલચાયધાયા શ૊લાથી લૈચાહયક વાંઘ઴શના ઉદાશયણ૊ પ્રત્મેક ઩ ૃષ્ટ્ઠભા​ાંથી ભ઱ી યશે છે . ‘વાતલત્રી’ગુજયાતી બા઴ાભા​ાં રખામેરી છે ઩ણ તેન૊ ઩હયલેળ ભશાયાષ્ટ્રના ઩ ૂણેન૊ શ૊લાથી બા઴ાવાંતલધાનભા​ાં ભયાઠી રમરશેંકાન૊ ફશ૊઱૊ પ્રમ૊ગ થમ૊ છે . આઇ ઩૊મય૊, ફામક૊, ‘, ’મ ૂરગી’, ‘નલય૊’, ’બાઉ’, ’તાઇ’જેલાવાંફધ ાં લાચી વાંફ૊ધન૊;ય૊જફય૊જના વ્મલશાય૊ભા​ાં લ઩યાતા આિમશપ્રેહયત ઉદગાય૊;કામ ઝારા?’ ’અગ ફઇ’ કામ યે , દૈ લા: આખેઆખા ભયાઠી લાક્ય૊:વાંલાદ૊:‘તુ ફૂરે ગ૊તલિંદયાલ ચ્મા મ ૂરગા?૧૦’(઩ ૃ. 4)‘ઘ૊ય કચરયુગ આરે.. ફામકા​ાંચી ળા઱ા કાઢરી, ભાળ્માચ્મા ઩૊યાને? લાઇટ યે ફાફા... ધભશ બુડારા.. ૧૧. (઩ ૃ. 20);ફાઇ, શે દુ ષ્ટ્ટ કયભ વ૊ડૂન દે ૧૨(઩ ૃ. 34)’ જેલા​ાં ભયાઠી બા઴ાના વાંદબોનલરકથાભા​ાં ભયાઠી ઩હયલેળને ચા઺ુ઴ કયલાભા​ાં ઉ઩કાયક ફન્મા​ાં છે . વાથ૊વાથ ડચકા​ાં, લીંઝણ૊, વીંચચણયુ,ાં ઢાકા-ઢૂફા, કુ ળકી ગુજયાતી જેલા​ાં ગુજયાતી ત઱઩દા​ાં ળબ્દ૊; નજયની દીલડી ટભટભી ઊઠી ૧૩(઩ ૃ. 29), અંધાયી શકીકત૊ના પ્રેત યભઝટ ફ૊રાલલા રાગ્મા’૧૪(઩ ૃ. 2) જેલા​ાં કલ્઩ન૊: ઉસ્ભાન ળેખ અને પાતતભા દ્વાયા ઉદુશ તભતશ્રત ઉલ્રેખ૊ ’નાચીઝનુ ાં ગયીફખાનુ ાં કમા ભયઝની દલા છે ? ૧૫ (઩ ૃ. 41); તભ. તભચેર દ્વાયા અને જ્મ૊તતફાના અન્મ તળચક્ષત તભત્ર૊ વાથેની ચચાશ ઓભા​ાં અંગ્રેજી બા઴ાન૊ ઉ઩મ૊ગ દક્ષા દાભ૊દયા વશજ્઩ણે કયે છે . ગુજયાતી, ભયાઠી, અંગ્રેજી, ઉદુશ -પાયવી ઍભ ઍકાતધક બા઴ાપ્રમ૊જન તેભજ બા઴ાના ત઱઩દા રમરશેંકાથી રઇને શુદ્ધ તત્વભ સ્તય૊ સુધી ઩શોંચતી બા઴ા રેચખકાની વજૉનાત્ભક ક્ષભતાન૊ પ્રત્મક્ષ ઩ુયાલ૊ ફની યશે છે . આભ, ‘વાતલત્રી’ નલરકથાને લસ્તુ, ઩ાત્ર, વાંઘ઴શ અને બા઴ાના દ્રન્ષ્ટ્ટક૊ણથી ત઩ાવતા કેટરીક ત્માત્ભક ફાફત૊ વાભે આલે છે . જેભા​ાં ઍ કે ‘વાતલત્રી’ ઎તતશાતવક અને ચહયત્રાત્ભક ઩ાત્ર શ૊લા છતા​ાં રેચખકા તેના નખતળખ વ્મક્ક્તત્લ અને અક્સ્તત્લને વા​ાંપ્રત વભમભા​ાં ઉજાગય કયી ળક્યા છે . ઍ તનફૃ઩ણ ઍટલુાં વશજલણ્મશ છે કે તત્કારીન ઩હયલેળ, ઩ાત્ર૊, ઩હયક્સ્થતત ઍની તભાભ તલળે઴તાઓ અને ભમાશ દાઓ વહશત ચચત્રણ ઩ામ્પમા છે . ઎તતશાતવક અને ચહયત્રાત્ભક નલરકથાના યચનાકાયને ફનાલ૊, ઩ાત્ર૊, શકીકત૊ ફાફતે પ્રાભાચણકતા અને ભમાશ હદતતાના ધ૊યણ૊ભા​ાં યશેલાનુ ાં શ૊મ છે . દક્ષા દાભ૊દયા ‘વાતલત્રી’ ફાફતે ઍ ધ૊યણ૊ તનબાલે છે ત૊ વાથ૊વાથ ક્રમાક્ન્તના ફ઱લાને અંગ્રેજ૊ના અછૂત૊ પ્રત્મેના ભાનલતાલાદી અચબગભથી ગબયાઇને કટ્ટયલાદીઓ દ્વાયા થમેરા પ્રત્માઘાત ફૃ઩ે ઉલ્રેખી ઇતતશાવની ખયાઇને ઩ડકાયે ઩ણ છે . ઩ુયાકથાની વાતલત્રી ઩૊તાની આત્ભળક્ક્તથી મ ૃત ઩તતને વજીલન કયે છે , ઩ણ આ વાતલત્રી ઩૊તાની દ્રઢ આત્ભળક્ક્તથી કાંઇકે ટરીમ જ્ઞાતતઓના અછૂત૊ના ઘયભા​ાં જ્ઞાનના પ્રકાળથી નલવાંચાય ઩શોંચાડે છે . આ આંતયયાસ્રીમ ઩હયવાંલાદ વાભાજજક કે વ્મક્ક્તગત કાયણ૊ને રીધે શા​ાંતવમાભા​ાં યશેરા​ાં તભાભન૊ અલાજ વા​ાંબ઱લાન૊ અને વાંબ઱ાલલાન૊ ઉ઩ક્રમભ યાખે છે ત્માયે દક્ષા દાભ૊દયાની નલરકથા’વાતલત્રી’ દચરત તયીકે અને નાયી તયીકે શા​ાંતવમાભા​ાં યશેર નાયીન૊ પ્રગટ અલાજ ફનીને પ્રસ્તુત થામ છે . જ્મ૊તતયાલ ફૂરે ઩તત તયીકે વાતલત્રીને વ્મક્ક્તગત તલકાવની જે તક ઓગણીવભી વદીભા​ાં ઩ ૂયી ઩ાડે છે તેલી તક ઍકલીવભી વદીભા​ાં ઩ણ દુ રશબ છે . ઩૊તાની ભયણ ઩થાયીઍ જ૊તીફા વાતલત્રી વભક્ષ ઍ લાતન૊ વશજસ્લીકાય કયે છે , ”.. કે ઩ુરુ઴ કયતા​ાં સ્ત્રી લધુ શ્રેષ્ટ્ઠ અને ળક્ક્તલાન શ૊મ છે ’૧૬(઩ ૃ. 61).

July – Aug., 2016

(100)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

વાંદબથસ ૂબ્રચ: ’વાતલત્રી’ નલરકથા –દક્ષા દાભ૊દયા, પ્રકાળન- દક્ષા દાભ૊દયા, તલક્રમે તા-ગુજયાતી દચરત વાહશત્મ અકાદભી, અભદાલાદ પ્ર. આ. 2008 ૧. -- ઩ ૃ. ૦૯ ૨. -- ઩ ૃ. ૦૫ ૩. -- ઩ ૃ. ૨૭ ૪. -- ઩ ૃ. ૭૫ ૫. -- ઩ ૃ. ૮૧ ૬. -- ઩ ૃ. ૧૬ ૭. -- ઩ ૃ. ૩૦ ૮. -- ઩ ૃ. ૩૭ ૯. -- ઩ ૃ. ૩૨ ૧૦. -- ઩ ૃ. ૦૪ ૧૧. -- ઩ ૃ. ૨૦ ૧૨. -- ઩ ૃ. ૩૪ ૧૩. -- ઩ ૃ. ૨૯ ૧૪. -- ઩ ૃ. ૦૨ ૧૫. -- ઩ ૃ. ૪૧ ૧૬. -- ઩ ૃ. ૬૧

_+_+_+_+_

Vol. 04, Issue – 04

(101)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

શયર્લજમ અને ર્ળશ઩ારલધ ભશાકાવ્મની તરના પ્રે઴ક - ડૉ. જેર્વિંગબાઈ આય. લા​ાંઝા કા. આચામશશ્રી, વયકાયી તલનમન કૉરેજ, બાણલડ, જજ.- દે લભ ૂતભ દ્વાયકા ત઩ન – ૩૬૦૫૧૦ ક૊ઈ ઩ણ કતલ, રેખક, વાહશત્મકાય, તનફાંધકતાશ કે લાતાશકાય ઩૊તાની કૃતતઓભા​ાં જે કાંઈ રખે છે તેભા​ાં ઘણી લખત તલચાયવામ્પમ અને ળબ્દવામ્પમ જ૊લા ભ઱તુ ાં શ૊મ છે . તેન૊ અથશ તે ફીજાઓની નકર કયે છે તેભ ન કશી ળકામ. ઩યાં ત ુ તેઓની ઩ ૂલેન ુ ાં વાહશત્મ તેભના ભાટે પ્રેયણાસ્ર૊ત ફની યશેત ુ શ૊મ છે . ગ્રાંથકાય અનેક ગ્રાંથ૊ના અધ્મમન ફાદ ઩૊તાની કૃતત રખતા શ૊મ છે . આથી ઍની યચનાભા​ાં ઩ ૂય૊ગાભીઓન૊ પ્રબાલ અનામાવે જ આલી જત૊ શ૊મ છે . આભ, યત્નાકય ઩ય બાયતલ, ભાઘ લગેયે કતલઓન૊ પ્રબાલ જણામ છે . શયર્લજમ અને ર્ળશ઩ારલધ:‘શયતલજમ’ ભશાકાવ્મ ત૊ ‘તળશુ઩ારલધ’ નુ ાં અનુકયણીમ યશેલાથી વલાશતધક પ્રબાલ જ૊લા ભ઱ે છે . ફાંને ભશાકાવ્મના પ્રાયાં બે પ્રથભ વગશના પ્રથભ શ્ર૊કના પ્રથભ ળબ્દભા​ાં „र्िय‟૧ ળબ્દન૊ પ્રમ૊ગ

થમેર૊ છે , તેભજ ‘તળશુ઩ારલધ’ભા​ાં ‘िी‟૨ ળબ્દ ત૊ ‘શયતલજમ’ ભા​ાં ‘रत्न’૩ ળબ્દ દયે ક વગશના અંતે પ્રમ૊જામેરા છે . ‘તળશુ઩ારલધ’૪ અને ‘શયતલજમ’ ફાંને ભશાકાવ્મ૊ના લણશન૊ભા​ાં ઘણુ ાં વામ્પમ યશેલ ુાં છે . નગયી1, ઩લશત2, વૈન્મ પ્રસ્થાન3, ઴ડૌ ઋતુઓ4, જરતલશાય5, સ ૂમાશસ્ત6, સ ૂમોદમ7, લનતલશાય8, ભદ્ય઩ાન9, વાંબા઴ણ૊10, યુદ્ધ12 લગેયેના લણશન૊ ફાંને ભશાકાવ્મ૊ભા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . ફાંને ભશાકાવ્મ૊ના ઩ાત્ર૊ભા​ાં ઩ણ વામ્પમ જ૊ઈ ળકામ છે . ફાંનેના નામક કૃષ્ટ્ણ અને તળલ ળા​ાંત સ્લબાલ ધયાલતા અવાધાયણ ળક્ક્તલા઱ા છે . તેઓ ફાંને યાજકીમ મુત્વદ્દીગીયીલા઱ા અને ચતુતલિધ ઉ઩ામને ચુસ્ત઩ણે લ઱ગી યશેનાયા છે . તેભના ભાંત્રીઓ ઩ણ તેભના જેલી જ યાજકીમ તલદ્વિા ધયાલે છે . અરાંકૃત ળૈરીની ફાફતભા​ાં ફાંને કાવ્મ૊ વભાન સ્થાન ધયાલે છે . ફાંનેભા​ાં ઍક જ વ્માંજનલા઱ા શ્ર૊ક૊ છે તેભજ ફાંનેભા​ાં અતારવ્મ શ્ર૊ક૊૫ જ૊લા ભ઱ે છે . આ તવલામ ફાંને ભશાકાવ્મ૊ભા​ાં ઍલા ઘણા ફધા શ્ર૊ક૊ પ્રમ૊જામા છે કે જેના ઍક કયતા​ાં લધાયે અથશ થતા​ાં શ૊મ ઍટરે કે ચ્શ્રષ્ટ્ટ શ૊મ. ફાંને ભશાકાવ્મ૊ભા​ાં ઘણીલાય

ત૊

ઍક

જ

શ્ર૊કના​ાં

ત્રણ

અથશ૬

(અથશત્રમલાચી)

ત૊

ક્યાયે ક

ચાય

અથશ૭

(અથશચતુષ્ટ્ટયલાચી) ઩ણ થતા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . ફીજુ ાં ઍક ઍવુ ાં વામ્પમ ફાંનેભા​ાં યશેલ ુાં છે કે ભાઘ અને યત્નાકય ફાંને કતલઓ ઍલા પ્રકાયનુ ાં લણશન કયે છે , જેન૊ અથશ ઍક જ પ્રકાયન૊ થત૊ શ૊મ. ભાઘ યૈ લતક ઩લશતનુ ાં લણશન કયે છે :- “઩૊તાના​ાં યજ્જુ વભાન હકયણ૊ને ઉ઩ય પેરાલનાય સ ૂમશ ઉગે છે અને ચાંદ્ર આથભેછે, ત્માયે આ ચગહય રટકાલેરા ફે ઘાંટથી યુક્ત શ્રેષ્ટ્ઠ શાથીની રીરા ધાયણ કયે છે .”૮ અશીં ઩લશતની ઍક ફાજુ સ ૂમશન ુ ાં ચફિંફ છે અને ફીજી ફાજુ ચાંદ્ર છે . ઩હયણાભે ઩લશત ફાંને ઩ડખે ‘ઘાંટ’ રટકાલલાભા​ાં આવ્મા શ૊મ તેલા શાથીની રીરા ધાયણ કયે છે . અશીં ભાઘની અદભુત કલ્઩નાળક્ક્તના દળશન થામ છે . જ્માયે ‘ઘાંટ’ ળબ્દના

July – Aug., 2016

(102)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

સ્થાને યત્નાકય ‘તાર’ ળબ્દન૊ પ્રમ૊ગ કયીને સુદય ાં કલ્઩ના કયે છે . કતલ વાંધ્માનુ ાં સુદય ાં લણશન કયે છે . “સ ૂમશન ુ ાં ચફિંફ અસ્તાચરના તળખય ઩ય ચફયાજભાન છે અને ઉદમાચરની ટ૊ચ ઩ય ઩ ૂણશ ચાંદ્રચફિંફન૊ ઉદમ થઈ ગમ૊ છે , ઍ રાગે છે કે આ ફાંને વાંધ્માકા઱ભા​ાં ન ૃત્મ કયનાયા ળાંકયના શાથ૊ભા​ાં ગૃહશત કા​ાંવાન૊ તાર શ૊મ અને ઍનાથી યુક્ત આકાળની ળ૊બા તનતાન્ત ભન૊શાહયણી શ૊મ.”૯ સ ૂમશ-ચાંદ્રની કા​ાંસ્મતારની કલ્઩ના વાહશત્મજગતભા​ાં અ઩ ૂલશ છે . આ શ્ર૊ક તનભાશણથી જ યત્નાકય ‘તારયત્નાકય’ ના નાભે તલદ્વત્જન૊ભા​ાં ઓ઱ખાતા થમા છે .૧૦ ભાઘ લૈષ્ટ્ણલધભી શ૊લાથી તલષ્ટ્ણુના અલતાયફૃ઩ કૃષ્ટ્ણને ઩૊તાના ભશાકાવ્મના નામક ફનાલે

છે . તેઓ ‘તળશુ઩ારલધ’ભા​ાં "ऱक्ष्मीऩतेश्चररतकीतिनमा्रचचाु”૧૧ કશે છે . જ્માયે યત્નાકય ળૈલધભી

શ૊લાથી ઩૊તાના ભશાકાવ્મભા​ાં તળલને નામક તયીકે ઩વાંદ કયે છે . તેઓ ‘શયતલજમ’ ભા​ાં “च्राधिचूऱचररताियचाु काव्यम ्”૧૨ કશી નલાજે છે .

જેક૊ફીઍ ઩૊તાના રેખભા​ાં ‘તળશુ઩ારલધ’ અને ‘શયતલજમ’ની વયખાભણી કયતુ ાં વાંચક્ષપત લણશન આપયુ ાં છે . તેઓ ‘શયતલજમ’ ઩ય ‘તળશુ઩ારલધ’ની ઊંડી અવય ફતાલીને ‘તળશુ઩ારલધ’ કયતા​ાં ‘શયતલજમ’ ભશાકાવ્મને ઊણુ ાં ઉતયતુ ાં દળાશલે છે . ઩યાં ત ુ આ ભશાન રેખક પક્ત ફાંને ભશાકાવ્મના પ્રકૃતત અંગેના લણશન દ્વાયા જ વયખાભણી કયીને વાંત૊઴ ભાનતા શ૊ઈ તેભ રાગે છે . તેઓ ઩ ૂય૊ગાભી કતલ ભાઘની અવય અનુગાભી કતલ યત્નાકય ઩ય જુઍ છે .૧૩ પ્રકૃતલણશન તવલામ ઩ણ ભાઘની યત્નાકય વાથે વયખાભણી કયલાભા​ાં આલે ત૊ જ ખ્માર આલે કે, ‘શયતલજમ’ ભશાકાવ્મ ખયે ખય શુ ાં છે ? જેક૊ફી ફાંને ભશાકાવ્મનુ ાં નીચેના શ્ર૊ક૊ દ્વાયા વામ્પમ જુઍ છે :“ભ્રભય૊ન૊ વમ ૂશ ફગીચાભા​ાં ભાંદ-ભાંદ લાતા સુગધ ાં ી ઩લનની ઩ાછ઱ ત્મા​ાં સુધી ઩ડય૊ કે, જ્મા​ાં સુધી તેઓઍ સ્ત્રીઓની ભાદક સુગધ ાં ને ન ઩ાભી, કાયણ કે તલળે઴ રાબને કાયણે ક૊ણ આજે સ્થાનન૊ ત્માગ ન કયે ?” ૧૪ આલા જ પ્રકાયન૊ શ્ર૊ક થ૊ડા પેયપાય વાથે ‘તળશુ઩ારલધ’ભા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે :“જગરભા​ાં ાં ઩લનનુ ાં અનુગભન કયલાભા​ાં ચતુય અથાશત ઩લનની રશેયથી ઉડલાલા઱ા બભયાઓઍ (મદુલાંળીઓની) અંગનાઓની ઩હયભર (જનાક઴શક સુગધ ાં ) ફૃ઩ લસ્તુ (બ૊ગ્મ ઩દાથશ) ને જે પ્રાપત કયી, તે ‘ભ૊ટાઓનુ ાં અનુગભન કયલાભા​ાં વાં઩તિઓ આગ઱ ઩ડી યશેતી શતી’ – ઍ પ્રગટ કયી યહ્યા શતા અથાશત ભ૊ટાઓનુ ાં અનુવયણ કયલાથી આકક્સ્ભક જ બ૊ગ્મ તલ઴મની પ્રાચ્પત થામ છે .”૧૫ ઉ઩ય૊ક્ત શ્ર૊ક દ્વાયા જ્ઞાત થામ છે કે, ફાંને કતલઓભા​ાં ભાત્ર કલ્઩નાઓનુ ાં જ વામ્પમ નથી, ઩યાં ત ુ અરાંકાય તનફૃ઩ણભા​ાં ઩ણ ઍટલુાં જ વામ્પમ યશેલ ુાં જ૊લા ભ઱ે છે . આ ફાંને શ્ર૊ક૊ભા​ાં અથાશન્તયન્માવ અરાંકાય યશેર૊ છે . આ ઉ઩યા​ાંત, ળબ્દ૊નુ ાં વામ્પમ જ૊ઈઍ ત૊ उऩवन, ऩररमऱ જેલા ળબ્દ૊ ફાંને

શ્ર૊કભા​ાં યશેરા છે . ‘તળશુ઩ારલધ’ના શ્ર૊કભા​ાં अांगनाजन ળબ્દ ‘શયતલજમ’ના શ્ર૊કભા​ાં स्त्​्रची ળબ્દ તયીકે પ્રમ૊જામેર૊ છે . આભ, આ઩ણે કશી ળકીઍ છીઍ કે ‘શયતલજમ’ ઉ઩ય ‘તળશુ઩ારલધ’ની અવય લધુ પ્રભાણભા​ાં યશેરી છે . ‘તળશુ઩ારલધ’, ‘યાલણલધ’ અને ‘હકયાતાજુ શનીમ’ આ ત્રણેમ ભશાકાવ્મ૊થી ‘શયતલજમ’ દયે ક ફાફતભા​ાં શ્રેષ્ટ્ઠ વાચફત થામ છે . ‘શયતલજમ’ની પ્રળાંવા કયતા યાજળેખય જણાલે છે કે “ચતુયાનન

Vol. 04, Issue – 04

(103)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

જ્માયે ચાય યત્નાકય૊ (કાચરદાવ, બાયતલ, બટ્ટી અને ભાઘ) થી ઩હયત ૃપત થમા નશીં, ત૊ તેઓઍ ઩ા​ાંચભા​ાં જ્ઞાનફૃ઩ી યત્નાકયના ફૃ઩ભા​ાં ભશાકતલ યત્નાકયને ઉત્઩ન્ન કમાશ.”૧૬ પયી લાય ‘ળાગશધય઩દ્ધતત’ભા​ાં યાજળેખય દવ ભશાન કતલઓના નાભ ઍક શ્ર૊કભા​ાં આ઩ે છે , તેભા​ાં તેઓ યત્નાકયને વાંસ્કૃત વાહશત્મના ઍક પ્રખય તલદ્વાન તયીકે દળાશલે છે . આજ શ્ર૊કભા​ાં તેઓઍ ભાઘના નાભન૊ ઉલ્રેખ ઩ણ કમો નથી. આભ, ભાઘના નાભન૊ ઉલ્રેખ ન કયલ૊ – ઍ દળાશલે છે કે, યત્નાકય તે ભાઘ કયતા​ાં ઩ણ લધુ ભશાન કતલ શતા​ાં.૧૭ ‘તળશુ઩ારલધ’થી પ્રલતતિત ઋતુલણશન, જેભકે – પ્રથભ ઴ડૌ ઋતુ લણશન કયીને ઩છી વાંક્ષે઩ભા​ાં પયીલાય દયે ક ઋતુઓનુ ાં લણશન ‘શયતલજમ’ના ઩ા​ાંચભા​ાં વગશના અંતભા​ાં કયલાભા​ાં આવ્યુ છે . આ પ્રથા ભાઘથી ળફૃ થઈ છે , કતલ ભાઘે ળયદઋતુન ુ ાં લણશન કયતી લખતે ઍક ચચત્ર આ પ્રકાયે પ્રસ્તુત કયુ​ું છે – “આવ૊ ભહશનાભા​ાં અનાજની યખેલા઱ી કયનાયી ગ૊઩લધુઓઍ તનતનિભ઴ ે થઈને તેના લડે ઉચ્ચ સ્લયભા​ાં ગાલાભા​ાં આલેરા ભધુય ગીતને વા​ાંબ઱તા (તથા વાભે ઉબેરા) તેના કાયણે જ અનાજ ખાલાની ઈચ્છા નશી કયલાલા઱ા મ ૃગવમ ૂશ૊ને બગાડયા નહશિં.” ૧૮ ‘શયતલજમ’ભા​ાં આ ચચત્રને આ પ્રકાયે ચચતત્રત કયલાભા​ાં આવ્યુ છે – “઩૊઩ટના વમ ૂશને દૂ ય કયલા ભાટે સ્઩ષ્ટ્ટ તા઱ીઓના ધ્લતનથી અનાજનુ ાં યક્ષણ કયનાયી લધ ૂઓના ગીતયલને ઩ ૂષ્ટ્ક઱ અનાજ ખાલાની ઈચ્છા કયનાયા મ ૃગ૊ના ભનને આકત઴િત કયી રીધા.”૧૯ ઉ઩યુક્શ ત

વામ્પમ

તવલામ

અન્મ

બાલવાદૃશ્મ૊ને

તનમ્પન

શ્ર૊ક૊ભા​ાં

જ૊ઈ

ળકામ

છે .

‘તળશુ઩ારલધ’ના છઠ્ઠા વગશના ૬૪ અને ૬૬ શ્ર૊ક૊નુ ાં વાદૃશ્મ ‘શયતલજમ’ના ત ૃતીમ વગશના ૮૪ અને ૮૭ શ્ર૊ક૊ભા​ાં ભ઱ે છે . ‘શયતલજમ’ના ૧૨ અને ૧૩ વગશ ‘તળશુ઩ારલધ’ના દ્ધદ્વતીમ વગશથી પ્રબાતલત છે . ફાંને કાવ્મ૊ભા​ાં યાજનીતતનુ ાં તલલેચન છે . જેભકે – દ્વાદળ યાજાઓનુ ાં કથન, ઴ડ્ગુણ૊નુ ાં તલલેચન, પ્રભુ, ભાંત્ર અને ઉત્વાશ ળક્ક્તત્રમનુ ાં કથન કયલાભા​ાં આવ્યુ ાં છે . ‘તળશુ઩ારલધ’ભા​ાં કહ્ુાં છે – “ભાંત્ર તથા વૈન્મફૃ઩ી (અથલા બુદ્ધદ્ધફ઱ફૃ઩ી) ભજબ ૂત મ ૂ઱લાફૄાં ઉત્વાશફૃ઩ી ઉિભ વ ૃક્ષ, શાથથી ત૊ડી ળકાતા​ાં પ઱ની જેભ, કયલેયાથી તલસ્તાયી ળકાતી તલસ્ત ૃત પ્રભુળક્ક્તનુ ાં ઉત્઩ાદન કયે છે .”૨૦ ‘શયતલજમ’ભા​ાં ઉ઩યુક્શ ત બાલને આ પ્રકાયે કહ્ુાં છે – “ઉ઩ામ૊થી યુક્ત વ ૃક્ષ૊ની જેભ નીતતથી યાજાઓને પ઱ પ્રાપત થામ છે .”૨૧ ભાંત્રના તલ઴મભા​ાં ‘તળશુ઩ારલધ’ભા​ાં કશેલાભા​ાં આવ્યુ ાં છે – “ફધા અંગ૊ભા​ાં (કલચથી) ઢાંકામેર૊ શ૊લા છતા​ાં ફીકણ વૈતનક દુશ્ભન૊થી લીંધાઈ જલાની ળાંકાઍ રા​ાંફ૊ લખત ટકી ળકત૊ નથી, તેભ (ઉ઩ામ લગેયે) ફધા​ાં અંગ૊ ફયાફય ગુપત શ૊લા છતા​ાંમ દુશ્ભન૊ તયપથી ફૂટ ઩ડાલલાના બમથી ભાંત્રણા રા​ાંફ૊ વભમ ટકી ળકતી નથી.”૨૨ ‘શયતલજમ’ભા​ાં ઉ઩યુક્શ ત બાલને આ પ્રકાયે કહ્ુાં છે – “વાયી યીતે ચચહકત્વા કયલા છતા​ાં ઩ણ ળાંકા ુ ાલચમના અલવય ઩ય નાતમકાઓના તલચબન્ન કયલાથી તે મ ૃત્યુ ઩ાભે છે .”૨૩ ફાંને કાવ્મ૊ભા​ાં કુસભ ચેષ્ટ્ટા વૌંદમશન ુ ાં લણશન છે .૨૪ ફાંનેભા​ાં કાભળાસ્ત્ર અનુવાય ભધુ઩ાન, દૂ તીકભશ તેભજ વાંબ૊ગ લણશન છે .

‘તળશુ઩ારલધ’ભા​ાં समच् ु चयेड्न्यतरस्त्याम ्। ૩|૪|૩ સ ૂત્રના ઉદાશયણફૃ઩ે પક્ત ઍક શ્ર૊કન૊ પ્રમ૊ગ ભ઱ે છે . જ્માયે ‘શયતલજમ’ભા​ાં ઉક્ત વ્માકયણના સ ૂત્રન૊ પ્રમ૊ગ – ઉદાશયણફૃ઩ે ઩ા​ાંચ શ્ર૊ક૊ના ઍક

કુરકની મ૊જના કયલાભા​ાં આલી છે .૨૫ જે અનુવાય અનેક હક્રમમાઓન૊ વમુચ્ચમ ફતાલલા ભાટે ऱोट् તલકલ્઩થી થામ છે . ‘શયતલજમ’નુ ાં યુદ્ધલણશન ચચત્રકાવ્મની દૃન્ષ્ટ્ટથી ભાઘના ૧૯ભા​ાં વગશના યુદ્ધલણશન

July – Aug., 2016

(104)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ચચત્રકાવ્મથી પ્રબાતલત થયુ ાં છે . આટલુાં શ૊લા છતા​ાં ઩ણ ‘શયતલજમ’ન૊ આ વગશન૊ તલસ્તાય તેભજ તલ઴મલસ્તુને પ્રસ્તુત કયલાની યીત વભાન રાગતી શ૊લા છતા​ાં તનયા઱ી છે .

આથી જ બ૊રાળાંકય વ્માવ કશે છે – “माघ के ऩदवव्यास में गौडी की ववकट ब्धता होते

हुए भी एक आकषिण है । माघ के ऩश्चाद्भावी कइ कवव उनकी वर्णयि शैऱी एवां ऩदवव्यास से प्रभाववत हुए हैं। रत्नाकर का हरववजय तथा हररश्च्र का धमिशमािभ्यद ु य माघ की शैऱी ही नहीां, भावों एवां कल्ऩनाओां के ऋणी है । ये दोनों माघ के वऩछऱे खेवे के प्रससद् महाकाव्यों में र्गने जाते हैं।“૨૬

઩૊તાની તલદ્વિા તેભજ ઩ા​ાંહડત્મ પ્રદળશનભા​ાં યત્નાકય તનતિતફૃ઩ે બાયતલ અને ભાઘ કયતા લધુ ચહઢમાતા છે . ઍભનુ ાં ‘શયતલજમ’ ભશાકાવ્મ તલતલધદળશન અને ળાસ્ત્ર૊ના ઩ા​ાંહડત્મથી ભાંહડત છે . આભ જ૊લા જઈઍ, ત૊ ભાઘ ઩ણ યત્નાકયની વયખાભણીભા​ાં તનસ્તેજ રાગે છે .૨૭ ઩ાદટી઩

1.

सशशुपालिध, 1।1, “सश्रय: पसत: श्रीमसत....”

हरसिजय, 1।1, “कण्ठसश्रयं कु िलय....”

2.

सशशुपालिध, 1।75.

3.

हरसिजय, 1।64, “स्तुसतमुखरमुखास्तं स्त्रस्तरत्नाितंसा:...”

4.

सशशुपालिध, (1) વગશ ૩, (2) વગશ ૪, (3) વગશ ૫, (4) વગશ ૬, (5) વગશ ૮, (6) વગશ ૯, (7) વગશ ૧૧, (8) વગશ ૭, (9) વગશ ૧૦, (1૦) વગશ ૧૫ અને ૧૬ (11) વગશ ૧૮ અને ૨૦.

5.

सशशुपालिध, 19।110, “नामाक्षराणां मलना मा भूद्भतुसरत: स्फु टम् । ऄगृह्ण्त परांगानामसूनस्त्रं न मागसणा: ॥“ અને हरसिजय, 43।168, “स्फु रत्कु ण्डलरत्नौघतसडसत्करणकबुसर: । मेघनीलोडथ सड्ग्ग्रामे पािृर्टकालिदाबभौ ॥“ 6. सशशुपालिध, 19।116, “सदामदबलप्राय: समुद्धृतरसो बभौ । प्रतीतसि​िम: श्रीमान्हररहसररररिापर: ॥“ અને हरसिजय, 43।292, “कृ तकामोडथ गोभतास सव्यूढकमलासन: । भूसतधाम परं भेजे शंभु: शंभुररिापर: ॥“ 7. सशशुपालिध, 19।96, “शरिषी महानाद: स्फु रत्कामुसकके तन: । नीलच्छसिरसौ रे जे के शिच्छलनीरद: ॥“ અને हरसिजय, 48।124, “ससत्िशाली समदत्त्माप्तो सनबद्धमूल: सस्थरभूसतचचस: । ईत्सेधिानस्खसलत: शुसचत्िात्सन्नागराजसश्रयमाप गुिीम् ॥“ 8. सशशुपालिध, 4।20 “ईदयसत सिततोध्िसरसश्मरज्जािसहमरुचौ सहमधासम्न यासत चास्तम् । Vol. 04, Issue – 04

(105)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

िहसत सगरररयं सिलसम्बघण्टाद्वयपररिाररतिारणेन्द्रलीलाम् ॥“ 9. हरसिजय, 19।5, “ऄस्तािलसम्बरसिसबम्बतयोदयादद्रचूडोसन्मषत्सकलचन्द्रतया च सायम् । संध्याप्रनृत्तहरिाध्यगृहीतकांस्यतालद्वयेि समलक्ष्यत नाकलक्ष्मी:॥“ 10. हरसिजय, સં઩ાદકની નોંધ, ઩ૃષ્ઠ ૨૫૧, “एतच्​्लोकसनमासणादेि रत्नाकरमहाकसि: ‘तालरत्नाकर:’ आसत कसिगोष्ठीषु नाम लेभे ।“ 11. सशशुपालिध, प्रशसस्त 5.

12. हरसिजय, प्रशसस्त 1.

13. Jacobi, Wiener Zeitschrift Fur Die Kunde Des Morgenlands, iv, 1890, P. 240 f.

14. हरसिजय 17।34. “ऄसन्िये मधुकरमण्डलेन ताित्संसपसन्नुपिनमारुत: सुगसन्ध: । याित्स्त्रीपररमलगोचरो न लेभे को नाध्यं त्यजसत पदं सिशेषलाभात् ॥“ 15. सशशुपालिध, 7।27, “ईपिनपिनानुपातदक्षै: ऄसलसभ: ऄलासभ यदांगजनस्य । पररमलसिषयास्तदुन्नतानामनुगमने खलु सम्पादोड्ग्ग्रत: स्था: ॥“ 16. सूसक्तमुक्तािली, 4।77, “मा स्म सन्तु सह चत्िार: प्रायो रत्नाकरा आमे । आतीि सत्कृ तो धात्रा किी रत्नाकरोडपर: ॥“ 17. शागसधरपद्धसत, 8।17, “भासो रासमलसोसमलौ िररुसच: श्रीसाहसांक: कसिमेंण्ठो भारसिकासलदासतरला: स्कन्ध: सुबन्धुश्च य: । दण्डी बाणददिाकरौ गणपसत: कान्तश्च रत्नाकर: ससद्धा यस्य सरस्िती भगिती के तस्य सिेडसप ते ॥“ 18. सशशुपालिध, 6।49, “सिगतसस्यसजधत्समघट्टयत्कलमगोपिधूनस मृगव्रजम् । श्रुततदीररतकोमलगीतकध्िसनसमषेडसनसमषेक्षणमग्रत: ॥“ 19. हरसिजय, 3।78, “प्रकटताललयं शुकिारणे कलमगोपिधूनिगीतकम् । मृगगणस्य मन: श्रुतमासक्षपत्प्रचुरसस्यरसस्य सजघत्सत: ॥“ 20. सशशुपालिध, 2।89, “करप्रचेयामुतुंग: प्रभुशहक्त प्रथीयसीम् । प्रज्ञाबलबृहन्मुल: फलत्युत्साहपादप: ॥“ 21. हरसिजय, 12।37, “ईपायशून्यास्तरि: सक्षतासि​ि दियासिशेषा व्यसभचाररण: फले । त एि नूनं सनयमेन भूभत ृ ां फलसन्त ककपद्रुमिन्नयाश्रया: ॥“

July – Aug., 2016

(106)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

22. सशशुपालिध, 2।29, “मन्त्रो योध आिाधीर: सगा​ांगै: संिृतैरसप । सचरं न सहते स्थातुं परेभ्यो भेदशंकया ॥“ 23. हरसिजय, 13।29, “ईत्प्रेक्ष्य नूनमभयेडसप भयं सनसगस – भीरुर्थनतान्तमुपगच्छसत सिक्लित्िम्। पज्चत्िमेसत सनतरां सुसचदकसत्सतोडसप शंका सिषव्यसतकरे ण सिमूर्थछत: सन् ॥ 24. सशशुपालिध, 7/37, “कृ तभयपररतोषससन्नपातं सचदकतससस्मतिक्त्रिाररजश्री: । मनससजगुरुतत्क्षणोपददिं दकमसप रासेन रसनतरं भजन्ती॥“ અને हरसिजय, 17/80, “संफुकलन्निनिपुष्पशेखरांके सन:शंकं मधुं पपुषीसभरत्नराले । कान्ताना सचतरससंसचतेन चेतो रामासभमसददकलदकहचतेन जह्ने ॥“ 25. सशशुपालिध, 1/51, “पुरीमिस्कन्द लुनीसह नन्दनं मुषाण रत्नासन हरामरांग्ना: । सिगृह्य चिे नमुसचसद्वषा बली य आत्थमस्िास्थ्यमहर्ददिं ददि:॥“ અને हरसिजय સર્ગ ૨૦, શ્લોક ૮૧ થી ૮૫ સુધી.

26. व्यास, (डॉ.) भोलाशंकर, संस्कृ त –कसि – दशसन, पृष्ठ -189.

27. मुसलगासिकर, (डॉ.) के शिराि, संस्कृ त महाकाव्य की परम्परा, पृष्ठ -409.

Vol. 04, Issue – 04

(107)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ઇર્તશાવકાય ધીરબાઈ ઠાકય Meena K. Solanki A-11, Tejendra Duplex, Opp. Amraiwadi Post Office, Amraiwadi, Ahmedabad-380026 વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ રખલ૊ ઍ ઍક વાહશજત્મક ઘટના છે . અન્મ તલ઴મ૊ભા​ાં ઩ણ ઇતતશાવરેખન થામ છે . આ઩ણે જજલ્રા, યાજ્મ અને દે ળના ઇતતશાવથી ઩હયચચત છીઍ. દે ળન૊ યાજકીમ અને વાભાજજક-વા​ાંસ્કૃ તતક ઇતતશાવ આ઩ણાથી અજાણ નથી. ઩યાં ત ુ વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ આ ફધા ઇતતશાવ૊થી ચબન્ન છે . ઇતતશાવની જે વલશવાભાન્મ વ્માખ્મા છે કેઃ ‘઩ ૂણશ ફની ગમેર ઘટનાઓનુ ાં વ ૃિા​ાંત.’ ઇતતશાવકાય આ ઘટનાઓને ચ૊ક્કવ ક્રમભ પ્રભાણે ઍક, ફે, ત્રણ...... ઍભ ગ૊ઠલીને દે ળકા઱ન૊ ઍક ઇતતશાવ રખે છે . જ્માયે વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ રખલાની લાત આલે ત્માયે આ ફધી જ લસ્તુ ખ઩ભા​ાં આલે અને કદાચ ન ઩ણ આલે. વાહશત્મ તયીકે સ્લીકાય ઩ાભેરી ઍક યચના ઩ણ ઘટના ફને છે . આ ઘટના અનેક યીતે યજૂ થામ છે . ઍ વજૉકના ચચિભા​ાં પ્રથભ ફને છે અને ત્માયફાદ તે કૃતત ફૃ઩ે ફશાય આલે છે . ઍક જ વજૉકની અનેક કૃતતઓ અને તે ફધી જ કૃતતઓની ઘટનાઓ ઩ણ અરગ અરગ શ૊લાની. દયે ક કૃતતભા​ાં જુ દુાં જ ભન૊તલશ્ર્રે઴ણ જ૊લા ભ઱લાનુ.ાં કૃતતભા​ાં યશેલ ુાં વાભાજજક-વા​ાંસ્કૃતતક ચચત્રણ ઩ણ અરગ જ શ૊લાનુ.ાં આ ફધા​ાંન ુ ાં તનફૃ઩ણ ઍ કરાભા​ાં તલબાજજત થઈ તે કૃતત ફૃ઩ે અલતયે છે . વાહશત્મના ઇતતશાવકાયે આ ફધા​ાં જ મ ૂલ્મ૊ન૊ સ્લીકાય કયી વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ રખલાન૊ શ૊મ છે . વાહશજત્મક ઇતતશાવ ઍટરે વાહશત્મની ગતતતલતધન૊ તલકાવ દળાશ લત૊ કારક્રમભાનુવાયી અતધકૃ ત આરેખ. વાહશત્મના ઇતતશાવ તલળે કતાશ અને કૃતતની વભમાનુવાયી ગ૊ઠલણી અને તેભન૊ તલલેચનાત્ભક ઩હયચમ – ઍલ૊ ખ્માર ઘણુખ ાં રુાં પ્રલતશત૊ શ૊મ છે . વાહશત્મન૊ ઇતતશાવકાય ત૊ વાહશત્મને તનતભિે તેભા​ાં પ્રલેળેરી વભકારીન વભાજની ઩હયક્સ્થતત ઩ય બાય મ ૂકે છે . અથલા ત૊ તેન ુ ાં રખાણ ઇતતશાવ ફનલાને ફદરે કૃતતરક્ષી તલલેચન૊નુ ાં વાંકરન ફની યશે છે . વાહશત્મન૊ તલકાવ દળાશ લે ઍ યીતે ઇતતશાવ રખલાનુ ાં તેન ુ ાં રક્ષ્મ શ૊વુ ાં જ૊ઈઍ. વાહશજત્મક ઇતતશાવભા​ાંથી વાહશત્મની પ૊યભ તલળે઴ ફૃ઩ે પેરાતી યશેલી જ૊ઈઍ. વાહશજત્મક કૃતત તયીકે સ્લીકૃ ત થમેરી યચના ઩૊તે જ ઍક વાહશજત્મક ઘટના છે . વાહશત્મન૊ ઇતતશાવકાય આલી ઘટનાઓને ભ ૂતકા઱ભા​ાંથી ળ૊ધીને દે ળ, કા઱ અને કતાશ ના વાંદબશભા​ાં ગ૊ઠલે છે , ઩છી તેના​ાં ઉદબાલક અને અવયકાયક ઩હયફ઱૊ને વભજલાન૊ પ્રમત્ન કયે છે . વાહશજત્મક કૃતતન૊ ઉદબલ વજૉકના અનુબલભા​ાં શ૊મ છે . તથા વજૉક વભાજ વાથે જ૊ડામેર૊ શ૊લાથી તેના​ાં મ ૂચ઱મા​ાં તેની વાંસ્કૃ તતભા​ાં ઩ડેરા શ૊મ છે . ઇતતશાવન૊ રેખક વાભાજજક અને વા​ાંસ્કૃતતક ઩હયફ઱૊ની અવય ઝીરી તેભા​ાં પ્રલતેર સ્લફૃ઩, ળૈરી, કતાશ અને કૃતતને આધાયે તલકાવક્રમભ આરેખલાનુ ાં રક્ષ્મ યાખે છે . ઇતતશાવકાયે કૃતત ક્યાયે , ક્યા​ાં, ળા ભાટે અને કે લી યીતે અક્સ્તત્લભા​ાં આલી અને તેન૊ ળ૊ પ્રબાલ ઩ડય૊ તે પ્રશ્ન૊ના જલાફ આ઩લાનુ ાં કામશ કયલાનુ ાં છે . કૃતત વજાશમ તે ઇતતશાવના પ્રલાશભા​ાં પ્રલેળે ઍટરે ઩હયલતશનની હદળા તયપ આગ઱ લધે છે . લાચક૊, તલલેચક૊, અન્મ વજૉક૊ અને વજૉન૊ના વાંસ્કાય તેના ઩ય ઩ડલા રાગે છે . તેભા​ાં નલી યચનાઓ ઉભેયાતા તેભના ઩ાયસ્઩હયક વાંફધ ાં ૊ ફદરાતા જામ છે . ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં કાવ્મયચના ઩યત્લે નભશદે કયે ર નલીન પ્રમ૊ગ ઩યાં ઩યા ફૃ઩ે તલકવીને નવુ ાં મ ૂલ્મ ઊભુ ાં કયે છે . ગઝર, ખાંડકાવ્મ, અગેમ ઩દ્યયચના, અક્સ્તત્લલાદ, ઌબ્વડશ નાટક લગેયે ગુજયાતી વાહશત્મના ઇતતશાવભા​ાં તલતલધ તફક્કે ઊબા​ાં થમેરા​ાં નલા​ાં મ ૂલ્મ૊ છે . આ પ્રકાયે ઊબી થમેરી ઩હયલતશનળીર મ ૂલ્મની મ૊જના અનુવાય વાહશજત્મક ઇતતશાવ રખામ છે .

July – Aug., 2016

(108)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

વાહશત્મના ઇતતશાવભા​ાં કૃતતઓના આસ્લાદની તલગત૊ ઉ઩યા​ાંત ફે રેખક૊ લચ્ચેના વાહશજત્મક વાંફધ ાં ૊ ઩ણ સ્઩ષ્ટ્ટ થામ છે . ફે કે તેથી લધુ કૃતતઓ લચ્ચેના વાંફધ ાં ની ચચાશ વભગ્ર વાહશજત્મક તલકાવના વાંદબશભા​ાં જે તે કૃતતના સ્થાનને ત઩ાવલાથી થઈ ળકે. દા.ત., ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં નભશદ-દર઩તયાભની કતલતા, ધ ૂભકેત-ુ દ્ધદ્વયે પની ટૂાંકીલાતાશ ઓ, સુદયમૌ ાં -ઉભાળાંકયની કતલતા ઍભ યુગ્ભ૊ આરેખીને ઇતતશાવકાય ફે રેખક૊ની વભા​ાંતય ચારતી વજૉનપ્રહક્રમમાભા​ાં દે ખીતા વામ્પમબેદ તાયલી ળકે છે . વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ જાતત – કે સ્લફૃ઩ ફૃ઩ે ઩ણ રખામ છે . ઇતતશાવકાયે વાહશત્મસ્લફૃ઩ન૊ તલકાવ દળાશ લતી લખતે ગ્રાંથ૊ના ઩હયચમ અને રેખકના જીલનને રગતી તલગત૊ભા​ાં ઊતયી ન ઩ડામ તેન ુ ાં ધ્માન યાખવુ ાં જ૊ઈઍ. સ્લફૃ઩ની ચચાશ લખતે તલતલધ કૃતતઓભા​ાં તેને ચહયતાથશ થતુ ાં ફતાલીને સ્લફૃ઩ના મ ૂ઱ સુધી જવુ ાં જ૊ઈઍ. વભમના ફશ૊઱ા ઩ટ ઉ઩ય ઩થયામેરા વાહશત્મને તનશા઱લા ભાટે તેને ચ૊ક્કવ કારખાંડ૊ભા​ાં લશેંચવુ ાં જફૃયી છે . ઍનાથી ઍ નાનકડા વભમયુગના વાહશત્મનુ ાં મ૊ગ્મ મ ૂલ્મા​ાંકન આંકી ળકામ. જ૊કે યુગતલબાગ૊ભા​ાં વાહશજત્મક તલબાલના, તલ઴મલસ્તુ કે વજૉકની ળૈરી લગેયેભા​ાં જ૊લા ભ઱તા લ઱ા​ાંક૊ને ધ્માનભા​ાં યાખલા જ૊ઈઍ. પ્રાગૌ-નયતવશ

યુગ,

નયતવિંશયુગ,

બક્ક્તયુગ,

પ્રેભાનાંદયુગ

(આખ્માનયુગ),

નભશદયુગ

(સુધાકયયુગ),

ગ૊લધશનયુગ (઩ાંહડત યુગ), ગા​ાંધીયુગ, અનુગા​ાંધીયુગ (સ્લાતાંત્ર્મયુગ), આધુતનકયુગ, અનુઆધુતનકયુગ – ઍભ ગુજયાતી વાહશત્મના ઇતતશાવભા​ાં યુગતલબાજન કયલાભા​ાં આવ્યુ ાં છે . આભ યુગન૊ અથશ વાહશજત્મક ધ૊યણે ભા઩દાં ડ૊ કે પ્રભાચણકાઓના તાંત્રથી પ્રબાતલત વભમખાંડ ઍલ૊ થામ છે . વાહશત્મના યુગનુ ાં તલબાજન કયતી લખતે વારલાયી વાહશત્મવજૉનના લ઱ા​ાંકને આંકી આ઩નાય ભાગશદળશક ચચશન(Milestone)ની યશેલી જ૊ઈઍ. ક૊ઈ યુગ અમુક ચ૊ક્કવ તાયીખથી પ્રાયાં બ થત૊ નથી. તેભા​ાં ફે કે તેથી લધુ પ્રલાશ૊ વભા​ાંતય લશેતા શ૊મ છે . ઩ાંહડતયુગની કતલતાની અવય ગા​ાંધીયુગની કતલતા વાથે, છા​ાંદવન૊ પ્રમ૊ગ અછા​ાંદવની વાથે લગેયે અનેક દૃ ષ્ટ્ટા​ાંત૊ ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાંથી જ આ઩ી ળકામ. ઇતતશાવકાય વાહશત્મકાય ઇતતશાવના પ્રત્મેક આંદ૊રનના ઉદમ, તલકાવ અને અસ્તના​ાં કાયણ૊ ચકાવે છે , અને તે આંદ૊રનના આયાં બથી અંત સુધીનુ ાં તનફૃ઩ણ થામ ઍટરે વાહશજત્મક ઇતતશાવન૊ ઍક તફક્ક૊ ઩ ૂણશ થમ૊ ગણામ. આભ ઇતતશાવની વાભગ્રી ળ૊ધલી, ચકાવલી અને ઩છી તેને વ્મલક્સ્થત ક્રમભભા​ાં ગ૊ઠલીને અથશઘટન કયવુ ાં તે ઇતતશાવરેખનની વાભાન્મ ઩દ્ધતત શ૊મ છે . વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ કદી વાં઩ ૂણશ શ૊ત૊ નથી. જીલનની ભાપક વાહશત્મન૊ પ્રલાશ વતત લશેત૊ યશે છે . ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં ઘણા ઇતતશાવ૊ રખામા. ગ૊લધશનયાભે વોપ્રથભ ‘Classical poets of Gujarat and their influence on morals and society’ નાભે વાહશજત્મક ઇતતશાવ યચ્મ૊ શત૊. ગ૊લધશનયાભ ઩છી ‘વાઠીના વાહશત્મનુ ાં હદગ્દળશન’ (1911) નાભે ડાહ્યાબાઈ ઩ીતા​ાંફયદાવ દે યાવયીઍ દસ્તાલેજી મ ૂલ્મ આ઩ત૊ ઇતતશાવ આપમ૊ શત૊. કૃ ષ્ટ્ણરાર ભ૊. ઝલેયીઍ ગુજયાતી વાહશત્મના ઇતતશાવ ફૃ઩ે ત્રણ ઩ુસ્તક૊ ‘Milestones of Gujarati Literature’ (1914), ‘Further Milestones of Gujarati Literature’ (1924) અને ‘Present State of Gujarati Literature’ (1934) આપમા​ાં છે . જેભા​ાં ભધ્મકારીન વાહશત્મન૊ તથા વાક્ષયયુગથી ગા​ાંધી યુગના વાહશત્મન૊ ઩હયચમ આપમ૊ છે . ‘વાહશજત્મક પ્રલેતળકા’(1922)ભા​ાં ભધ્મકારીન અને અલાશ ચીન ફાંને વાહશત્મન૊ તલગતલાય ઩હયચમ હશિંભતરાર ગણેળજી અંજાહયમાઍ કયાવ્મ૊ છે . કનૈમારાર મુનળીનુ ાં ‘Gujarat and the Literature’ (1935) ગુજયાતના વાહશજત્મક ઇતતશાવભા​ાં વીભાસ્તાંબફૃ઩ છે . ભધ્મકારીન ગુજયાતી વાહશત્મના ઇતતશાવની વાભગ્રી કેળલયાભ કા ળાસ્ત્રીના ‘આ઩ણા કતલઓ’ ખાંડ 1 (1942) અને ‘કતલચહયત’ બાગ 1-2 ઩ુસ્તક૊ ઩ ૂયી ઩ાડે છે . ળાસ્ત્રીજીઍ ‘ગુજયાતી વાહશત્મનુ ાં યે ખાદળશન ખાંડ 1’(1951)ભા​ાં ભધ્મકારીન વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ આરેખ્મ૊ છે . વાંળ૊ધક કે. કા. ળાસ્ત્રીઍ ‘ગુજયાતી વાહશત્મનુ ાં યે ખાદળશન’ ખાંડ 1 (1951)ભા​ાં ભધ્મકારીન વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ આપમ૊ છે . જેભા​ાં શેભયુગ, યાવયુગ, આહદબક્ક્તયુગ અને આખ્માનયુગ ઍભ ચાય યુગ૊ન૊ ઩હયચમ આરેખ્મ૊ છે .

Vol. 04, Issue – 04

(109)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ઇતતશાવકાય અનાંતયામ યાલ઱ે ભાત્ર ‘ગુજયાતી વાહશત્મ : ભધ્મકારીન’ (1954)ભા​ાં વભગ્ર ભધ્મકારીન વાહશત્મનુ ાં અલર૊કન કયુ​ું છે . ઉ઩યા​ાંત યભેળ તત્રલેદીઍ ‘અલાશ ચીન ગુજયાતી વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ’ આપમ૊ છે . ગુજયાતી વાહશત્મ ઩હય઴દ દ્વાયા ગુજયાતી વાહશત્મન૊ વભગ્રદળી, બ ૃશદૌ ઇતતશાવ યચલાન૊ અને પ્રકાતળત કયલાન૊ ભશત્લાકા​ાંક્ષી ઉ઩ક્રમભ શાથ ઩ય રેલામ૊ છે . તલતલધ તજજ્ઞ તલદ્વાન૊ના વશમ૊ગથી ઈ. વ. 1967થી 1981 સુધીભા​ાં ‘ગુજયાતી વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ’ ગ્રાંથશ્રેણીના ચાય બાગ સ્લતાંત્ર ગ્રાંથ ફૃ઩ે પ્રકાતળત કમાશ શતા. તેભા​ાં ગુજયાતી વાહશત્મના આયાં બકા઱થી ળફૃ કયીને ઝલેયચાંદ ભેઘાણી સુધીન૊ વભમગા઱૊ તેભા​ાં આલયી રેલામ૊ શત૊. ઩યાં ત ુ તે ઩છી તલતલધ કાયણવય અઢી દામકા સુધી ગુજયાતી વાહશત્મના ઇતતશાવનુ ાં રેખન અને ગ્રાંથફૃ઩ે પ્રકાળન અટકી ગયુ.ાં ભેઘાણી ઩છીના ગા​ાંધી-અનુગા​ાંધી યુગથી ભા​ાંડી આજ સુધીના વભગ્ર ગુજયાતી ગદ્ય-઩દ્ય વાહશત્મના ઇતતશાવ-ગ્રાંથ૊ના રેખન ભાટે નલી ઩યાભળશન અને વરાશકાય વતભતતની તથા વાં઩ાદકની તનયુક્ક્ત થઈ. તેભના વશમ૊ગથી ‘ગુજયાતી વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ’ ગ્રાંથ-5 2005ભા​ાં અને ગ્રાંથ-6 2006ભા​ાં પ્રકાતળત થમા. આભ ગુજયાતી વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ અનેક રેખક૊ઍ રખ્મ૊ છે . આ ફધાભા​ાં ધીરુબાઈ ઠાકયન૊ વાહશજત્મક ઇતતશાવ અગ્રસ્થાને ચફયાજે છે . કતાશ , કૃતત, પ્રલાશ, સ્લફૃ઩ અને પ્રબાલક ફ઱૊ ઍભ તભાભ ઩ાવા​ાંને ઍકવાથે ગ૊ઠલી આ઩ત૊ ગુજયાતી વાહશત્મન૊ અદ્યતન વભમ સુધીન૊ વાં઩ ૂણશ ઇતતશાવ ઇતતશાવરેખક ધીરુબાઈ ઠાકયે આપમ૊ છે . તેભણે ભધ્મકારીન અને અલાશ ચીન ફાંને વભમખાંડ૊ને આલયી રેતા ઇતતશાવ રખ્મા છે . ‘ગુજયાતી વાહશત્મની તલકાવયે ખા’ બાગ-1 – ભધ્મકારીન (1954) અને ‘ગુજયાતી વાહશત્મ તલકાવયે ખા’ બાગ-2 (1956)ભા​ાં જ૊તા​ાં તેભનુ ાં તલળે઴ કામશ અલાશ ચીન વાહશત્મના ઇતતશાવભા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . ઍભા​ાં વતત અધ્મમન-વાંળ૊ધન-વાંલધશન કયતા યશીને તેઓ ગુજયાતી વાહશત્મના છે લ્રાભા​ાં છે લ્રા વા​ાંપ્રત પ્રલાશ૊ આરેખે છે . તેભન૊ આ ઇતતશાવ આળયે 1150 ઩ાના​ાં અને ઩ા​ાંચ બાગભા​ાં તલસ્તયે છે . પ્રથભ બાગભા​ાં ‘ભધ્મકારીન’ ગુજયાતી વાહશત્મની અને ફેથી ઩ા​ાંચ બાગભા​ાં ‘અલાશ ચીન ગુજયાતી વાહશત્મની તલકાવયે ખા’ આ઩ેર છે . તલદ્યાથી આરભભા​ાં અત્માંત ર૊કતપ્રમ ઍલા ‘અલાશ ચીન ગુજયાતી વાહશત્મની તલકાવયે ખા’ બાગ 1થી 5 ગ્રાંથની ઈ. વ. 1956થી 2011 સુધીભા​ાં તેય આવ ૃતિઓ થઈ છે જેભા​ાં ઩ા​ાંચ લાય વાંળ૊તધત-વાંલતધિત થઈ. જેભા​ાં 19ભી વદીના ઩ ૂલાશ ધશ સુધી ભધ્મકારીન વાહશત્મ અને ઉિયાધશથી અલાશ ચીન વાહશત્મની ચચાશ છે . જ૊કે ઇતતશાવકાય ઇતતશાવ રખલા ફેવે ત્માયે તલલેચન ન રખી ફેવે ઍ ખાવ ધ્માન યાખલાનુ ાં શ૊મ છે . ઩૊તાના અંગત ભતબેદ૊ ઩ણ ન રાલલા જ૊ઈઍ. ભનગભતા તપ્રમ રેખકકતલને લખાણલા અને અન્મને લખ૊ડલા – ટીકા કયલી – તેભા​ાંથી ઩ણ ઇતતશાવકાયે દૂ ય યશેવ ુ ાં જ૊ઈઍ જે ઇતતશાવ-રેખક ધીરુબાઈના વાંદબશભભા​ાં મથાથશ ઠયુ​ું છે . ધીરુબાઈના ભતે ‘વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ ઍટરે વાહશજત્મક ઘટનાઓન૊ તવરતવર૊ ફા​ાંધી આ઩ત૊ શેલાર.’1 વાહશત્મના ઇતતશાવ રેખન ભાટે ની જફૃયી વાભગ્રી અંગેની વભજ ધીરુબાઈઍ ઍભના ‘ળબ્દ અને વાંસ્કૃતત’ તલલેચનવાંગ્રશના ‘ગુજયાતીભા​ાં વાહશજત્મક ઇતતશાવનુ ાં રેખન’ રેખભા​ાં કયી છે . ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં ક. ભા. મુનળી, કૃ ષ્ટ્ણરાર ઝલેયી, યભેળ તત્રલેદી, અનાંતયામ યાલ઱, પ્રવાદ િહ્મબટ્ટ, યભણ વ૊ની લગેયે અનેક તલદ્વાન૊ના ઇતતશાવ નોંધ઩ાત્ર છે . ઇતતશાવ અનેક રેખક૊ દ્વાયા કે વ્મક્ક્તગત ફૃ઩ે ઩ણ રખામા છે . જેભા​ાં ધીરુબાઈ ઠાકયન૊ ‘વાહશજત્મક ઇતતશાવ’ ઉલ્રેખનીમ છે . ઇતતશાવકાય ધીરુબાઈઍ વ્મક્ક્તગત ફૃ઩ે ગુજયાતી વાહશત્મના ભધ્મકા઱થી અનુઆધુતનક પ્રલાશ૊ સુધીના ઇતતશાવ઩ટને ‘અલાશ ચીન ગુજયાતી વાહશત્મની તલકાવયે ખા’ ળી઴શક શેઠ઱ ઩ા​ાંચ બાગભા​ાં રખલાનુ ાં વાશવ ખેડ્ુાં અને આવુ ાં બગીયથ કામશ તલના વશમ૊ગે ઩ાય ઩ાડ્ુ.ાં ગ ૂજૉય ગ્રાંથયત્ન કામાશ રમ, અભદાલાદ દ્વાયા ગુજયાતી વાહશત્મન૊ વભગ્રદળી બ ૃશદૌ ઇતતશાવ યચલાન૊ અને પ્રકાતળત કયલાન૊ ભશત્લાકા​ાંકક્ષી વપ઱ ઉ઩ક્રમભ તેભણે શાથ ધમો ને તલયાટ વાશતવક કામશ ધીરુબાઈના શાથે વાં઩ન્ન થયુ.ાં જેભા​ાં કે ટરીક તલગત૊ની કા​ાંટછા​ાંટ વાથે ભશત્લની કડીઓ – મુદ્દાઓ ઉભેયલાભા​ાં

July – Aug., 2016

(110)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

આવ્મા​ાં છે , જે અગાઉના ઇતતશાવગ્રાંથ૊ભા​ાં વાભેર નશ૊તા​ાં. ક્યા​ાંક નલા​ાં મ ૂલ્મ૊ની વાથે જૂનાની ચકાવણીન૊ ઩ણ વભાલેળ થામ છે . દયે ક યુગની રેખનપ્રવ ૃતિના ઉદબાલક પ્રેયકફ઱૊ની ભ ૂતભકા યચી તેને અનુરક્ષીને વભમના ક્રમભભા​ાં મુખ્મ અને ગોણ રેખક૊ની વજૉનપ્રવ ૃતિન૊ ઩હયચમ આ઩તા જામ છે . કતાશ ઓ અને કૃતતઓ તલળે સ્લસ્થ, વભત૊ર અને નીયક્ષીયતલલેક ઍ તલલેચનન૊ ઩ણ આ઩તા જામ છે . ગુજયાતી વાહશત્મતલ઴મક આ ‘ગ્રાંથશ્રેણી’ને તનઃળાંક઩ણે ‘શ્રેષ્ટ્ઠ ગ્રાંથ’ તયીકે ન ુ ાં ફહભ ુ ાન આ઩ી ળકામ તેભ છે . ગુજયાતી વાહશત્મના ઇતતશાવની વાભગ્રી વતત શુદ્ધદ્ધવ ૃદ્ધદ્ધ ભા​ાંગી યશે છે . ઩હયણાભ સ્લફૃ઩ે ‘અદ્યતન વાંસ્કયણ’ શેઠ઱ ધીરુબાઈઍ વા​ાંપ્રત પ્રલાશ૊ન૊ ખ્માર આ઩તી તલગત૊ – તલ઴મલસ્તુન૊ વભાલેળ કમો છે . તેભા​ાં અલનલીન અદ્યનત તલચાયધાયાઓ, વા​ાંપ્રત વાહશત્મપ્રલાશ૊ન૊ ઩હયચમ આ ગ્રાંથ ફૃ઩ે પ્રાપત થામ છે . યુગ અનુવાય તલબાજજત વાંલતધિત સ્લફૃ઩ે ઩ુનઃ પ્રકાતળત કયીને ધીરુબાઈઍ ગુજયાતી બા઴ા-વાહશત્મના તલદ્યાથીઓ-બાલક૊અધ્મા઩ક૊ ભાટે ખાસ્સુાં મ ૂલ્મલાન ગાંજાલય કામશ કયુ​ું છે . ઇતતશાવને યુગતલબાજજત કયતા​ાં તેન૊ લધુ વચ૊ટ, વઘન, વભત૊ર અભ્માવ થઈ ળકે છે . સુધાયક-઩ાંહડત યુગની તલબાલનાઓ ઩ણ તેભા​ાં નોંધ઩ાત્ર છે . ઇતતશાવકાયે આ ગ્રાંથશ્રેણીના ભધ્મકારીન યુગ, સુધાયકયુગ, વાક્ષયયુગ, ગા​ાંધીયુગ અને અનુગા​ાંધીયુગ, આધુતનક – અનુઆધુતનક પ્રલાશ૊ ઍભ કુ ર ઩ા​ાંચ ગ્રાંથ૊ આપમા છે . ગુજયાતી બા઴ાવાહશત્મના જાણકાય અભ્માવીઓ ભાટે આ અભ્મવાગ્રાંથ આળીલાશ દફૃ઩ ફની યહ્ય૊ છે . ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં ભધ્મકા઱ તલળે ઘણા ઇતતશાવ૊ રખામા છે તેભા​ાંના ઘણા ઉિભ કક્ષાના છે , ત૊ કેટરાક ભાત્ર તલદ્યાથીઓના ભાગશદળશન ભાટે જ રખામા શ૊મ તેવ ુ ાં રાગે છે . ઩યાં ત ુ આ અ઩લાદથી ઩ય ઇતતશાવકાય ધીરુબાઈની પ્રથભ ગ્રાંથશ્રેણી ‘ગુજયાતી વાહશત્મની તલકાવયે ખા’ (ભધ્મકા઱) છે . આ ગ્રાંથની પ્રથભ આવ ૃતિ 1954ભા​ાં પ્રગટ થમેરી. ફીજી આવ ૃતિ 1993ભા​ાં અને ત્રીજી આવ ૃતિ 2005ભા​ાં કે ટરાક આંતળક સુધાયા વાથે વાંળ૊તધત-વાંલતધિત થઈને પ્રકાતળત ઩ાભી છે . ‘નીયખને ગગનભા​ાં ક૊ણ ઘ ૂભી યહ્ય૊, તે જ કહુ ાં તે જ હુ ાં ળબ્દ ફ૊રે.’થી ભા​ાંડીને ‘આલ૊ની ભાયે ઘેય ભાણલા શ૊ જી યાજ, આલ૊ ભાયે ઘેય ભાણલા; 2

પ્રેભયવ પમાર૊ તે ઩ીલા ને ઩ાલા જ૊ફનત ૂયીને ઩રાણલા, શ૊ જી યાજ આલ૊.’ (ગુ.વા.તલ. ભધ્મકા઱, ઩ ૃ.

79) સુધીની ઇતતશાવકાયની માત્રા છે . નયતવિંશના પ્રબાતતમા​ાંથી ભા​ાંડી દમાયાભની ગયફીઓ સુધી ઍ લાણીનુ ાં ઉચ્ચ કક્ષાલાફૄાં ફૃ઩ અશીં પ્રગટાવ્યુ ાં છે . આ નાનકડી 93 ઩ ૃષ્ટ્ઠ૊ભા​ાં લશેંચામેરી ઩ુક્સ્તકાભા​ાં ભધ્મકારીન ગુજયાતી વાહશત્મન૊ ઇતતશાવ અતત વાંક્ષે઩ભા​ાં આરેખ્મ૊ છે . ભધ્મકારીન વભાજની ક્સ્થતત – તે કા઱ના મુખ્મ – ગોણ વજૉક૊ન૊ પ્રથભ ખાંડભા​ાં પ્રલેળ કયાવ્મ૊ છે . આ ગ્રાંથની સ્઩ષ્ટ્ટતા​ાં કયતા​ાં ઇતતશાવકાય કશે છે ઃ ‘ગુજયાતી વાહશત્મે ભધ્મકા઱ભા​ાં તલ઴મ, સ્લફૃ઩ અને ળૈરી ઩યત્લે વાધેરી પ્રગતતન૊ ળક્ય તેટરી વય઱ અને યવરક્ષી ઩દ્ધતતઍ ટૂાંક૊ ચચતાય આ઩લાન૊ અશીં પ્રમત્ન કમો છે .’

3

ધીરુબાઈના ઇતતશાવરેખન અંગેની વજ્જતા ઩ાને ઩ાને

તનશા઱લા ભ઱ે છે . ‘લાણી, ચરત઩, વાહશજત્મક ઇતતશાવ’ પ્રકયણભા​ાં લાણીની ઉત્઩તિ, ચરત઩ની ળ૊ધ, વાહશજત્મક ઇતતશાવ જેલા વાંળ૊ધનાત્ભક મુદ્દાઓની ઊંડાણ઩ ૂલશકની ચચાશ કયીને વાહશત્મ઩દાથશની મથાથશ વભજ અને રુચચ કે઱લલાભા​ાં વાહશત્મયતવક લાચક લગશને વાહશજત્મક ઇતતશાવ કે લી યીતે શ્રેષ્ટ્ઠ ઩ુયલાય થામ છે , તેની રાઘલતાથી નોંધ રીધી છે . ‘ગુજયાતી બા઴ા’ નાભક ળી઴શકભા​ાં અ઩ભ્રાંળ, જૂની ગુજયાતી, ગુજયાતીની અંતયામ અને અલાશ ચીન ભ ૂતભકાઓ જેલા મુદ્દાઓથી આ પ્રકયણ વમ ૃદ્ધ છે . ગુજયાતી બા઴ાના ઉદબલ-તલકાવની તલતલધ ગતતતલતધઓ તેભા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . ‘તવદ્ધશેભ’ના દુ શાભા​ાં અ઩ભ્રાંળની મુખ્મ ભખ્મ રાક્ષચણકતાઓ તાયલેરી છે . ‘બલ્રા હઆ જુ ભાહયમા ફહશચણ ભશાયા કાંત,ુ ુ

Vol. 04, Issue – 04

(111)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

રજ્જેજ ાં તુ લમાંતવઅહુ જઈ બગ્ગા ઘરુાં એંતુ.’ ‘લામસુ ઉડ્ડાલાંતતઅઍ ત઩ઉ હદઠ્ઠઉ વયવ-તિ, 4

અશદ્રા ફરમા ભહશહશ ગમ અદ્રા ફુટ્ટ તડ-તિ’ (ગુ.વા.તલ. ભધ્મકા઱, ઩ ૃ. 8). જેલા અનેક દુ શાઓના​ાં ઉદાશયણ૊થી ગુજયાતી વાહશત્મનુ ાં પ્રગટતુ ાં ફૃ઩ દળાશ લલાભા​ાં ધીરુબાઈઍ ક્યા​ાંમ કચાળ છ૊ડી નથી. ત્માયફાદ ગુજયાતી વાહશત્મનુ ાં ખયે ખરુાં પ્રબાત બરે નયતવિંશથી ઊગ્યુ ાં ગણામ ઩ણ તેના િહ્મમુહત ૂ શના ભાંગ઱ ભાંત્ર૊ જૈન વાધુઓઍ ઉચ્ચાયે રા છે ઍભ જણાલી તેભણે ‘નયતવિંશની ઩શેરા​ાં’ભા​ાં તેના ઩ુય૊ગાભીઓના કામશન૊ અછડત૊ ઉલ્રેખ કમો છે . જૈન-જૈનેતય કતલઓના નોંધ઩ાત્ર વાહશત્મવજૉનભા​ાં ‘બયતેવય-ફાહફ ુ ચરયાવ’, ‘શાંવાઉરી’,

‘વદ્યલત્વચહયત’, ‘લવાંતતલરાવ’ જેલી

ભધ્મકારીન કાવ્મકૃ તતઓનુ ાં

વાહશત્મક્ષેત્રે મ ૂલ્મલાન અ઩શણ યવરક્ષી યીતે યજૂ કયુ​ું છે . ‘જૂન ુ ાં ગદ્યવાહશત્મ’ભા​ાં ‘ફારતળક્ષા’, ‘઩ ૃ્લીચાંદ્રચહયત’, ‘લચનામ ૃત૊’ને જૂના ગુજયાતી ગદ્યના વીભાસ્તાંબ તયીકે ધ્માન ખેંચે છે . ઍક અન૊ખા લીયયવકાવ્મ તયીકે ભધ્મકારીન ગુજયાતી વાહશત્મભા​ાં ‘યણભલ્રછાંદ’ની ગણના થમેરી શ૊લાની પ્રકયણાન્તે નોંધ છે . ‘નયતવિંશ અને ભીયા​ાં’ભા​ાં નયતવિંશના વભમની ચચાશ ભા​ાં ઩ડયા તલના જે નક્કી થમેર વભમની ચચાશ કયીને વીધા જ કલન ઩ય ઇતતશાવકાય ગમા છે . નયતવિંશે ઩દ૊, આખ્માન૊, પ્રબાતતમા​ાં લગેયે રખ્મા​ાં છે . વલાયભા​ાં ઘયની અંદય ઘમ્પભય લર૊ણાની વાથે આ પ્રબાતતમા​ાં ગલાતા​ાં અને ઍટરા​ાં ત૊ પ્રચચરત શતા​ાં કે તે કા઱ક્રમભે અલાશ ચીન ફૃ઩ ઩ાભતા​ાં ગમા​ાં. ઍ તવલામ નયતવિંશની કાવ્મતલતલધતા - ‘ઘડ઩ણ ક૊ણે યે ભ૊કલ્યુ ાં યે ’ જેવુ ાં પ્રચચરત કાવ્મ ત૊ ‘ફારા યે લયની ઩ારખી’ જેવુ ાં જીલનની નશ્વયતા સ ૂચલતુ ાં કાવ્મ કે વ ુ ાં લાસ્તતલક છે ! તેન ુ ાં ળબ્દચચત્ર ધીરુબાઈઍ અન૊ખી યીતે ઊભુ ાં કયુ​ું છે . નયતવિંશની ભાપક ભીયા​ાંના જીલનન૊ વાંદબશ સ ૂચલી તે ની કતલતાના​ાં મુખ્મ રક્ષણ૊ ભધુયતા, વયરતા, ઋજુ તા અને હૃદમસ્઩ળશતા જેલા ગુણ૊ તાયલી તેના​ાં ઩દ૊ની તલશલર તલયહશણીની ભભશતલદાયક વ્મથા વચ૊ટતાથી લણશલી છે . અંતે તુરનાત્ભક ઩દ્ધતતન૊ ઉ઩મ૊ગ કયતા​ાં નયતવિંશ અને ભીયા​ાંની કતલતાની તલ઴મ, લણશન૊, ઩દ૊ લગેયેની દૃ ન્ષ્ટ્ટઍ તુરના કયે ર છે . ‘બારણ અને ઩દ્મનાબ’ નાભના પ્રકયણભા​ાં ઩દ્મનાબનુ ાં ઍકભાત્ર ઩ુસ્તક ‘કાન્શડદે પ્રફાંધ’નુ ાં યતવક લણશન આપયુ ાં છે . ત૊ બારણ આખ્માનન૊ ત઩તા કે લી યીતે કશેલામ૊, તેની આખ્માનળૈરીની તલળે઴તાઓ વાંક્ષે઩ભા​ાં લણશલી બારણે કયે ર૊ ‘કાદાં ફયી’ન૊ ગુજયાતી અનુલાદ તેન ુ ાં ભશત્લનુ ાં મ૊ગદાન ગણાલીને ઇતતશાવકાય અટક્યા છે . વ૊઱ભ૊ વૈક૊ ભધ્મકારીન ગુજયાતી વાહશત્મ ભાટે ખ ૂફ જ નીયવ યહ્ય૊ છે . જે વજૉક૊ થમા તેભા​ાં ઝાઝ૊ પાર નીતમો નથી, અને જે પાર ઊતમો છે તેભા​ાં ઩ણ પ઱ફૂર કવદાય નથી. ઍટરે શ્રી ધીરુબાઈ ઩ણ તેભન૊ ભાત્ર ઩હયચમાત્ભક ઉલ્રેખ આ઩ીને આગ઱ના પ્રકયણભા​ાં ચાલ્મા છે . આ વ૊઱ભભા​ાં વૈકાના કતલઓભા​ાં ભા​ાંડણ, ુ ાવ અને લચ્છયાજ જેલા કતલલય૊ની કૃ તતઓના નાભ૊લ્રેખ જ છે . ઇતતશાવકાયે તેન ુ ાં કાયણ નાકય, તલષ્ટ્ણદ દળાશ લતા​ાં નોંધ્યુ ાં છે કેઃ જીલનની ભાપક વાહશત્મન૊ પ્રલાશ ઩ણ બયતી-ઓટના ક્રમભથી મુક્ત નથી શ૊ત૊. લ઱ી, તત્કારીન લાતાલયણ ઩ણ કાવ્મવજૉનને લેગ આ઩લાને ફદરે તેના તલકાવને ફૃાંધે તેવ ુ ાં શતુ.ાં આ વદી દયતભમાન અભદાલાદની વલ્તનતન૊ અંત આલતા​ાં ગુજયાતભા​ાં ઍલી યાજકીમ અયાજકતા પેરામેરી શતી કે ઈ.વ. 1573ભા​ાં અકફયે ગુજયાતી જીતી રીધુ ાં શતુ.ાં ત૊઩ણ ઍ વદીના અંત રગી પ્રજાજીલનભા​ાં ળા​ાંતત કે વરાભતીન૊ વાંચાય થમ૊ નશ૊ત૊. આલી તલ઴ભ ઩હયક્સ્થતતભા​ાં કતલતાન૊ ઍકધાય૊ ઉિભ ઩હય઩ાકન ન ભ઱ે ત૊ 5

નલાઈ ઩ાભવુ ાં જ૊ઈઍ નશીં.’ (ગુ.વા.તલ.ભધ્મકા઱, ઩ ૃ. 39) આથી મ૊ગ્મ યીતે જે તેભણે વ૊઱ભા ળતકને કતલતાના શુષ્ટ્ક કા઱ તયીકે ઓ઱ખાવ્યુ ાં છે . ભધ્મકારીન વાહશત્મને વોથી વમ ૃદ્ધ કયનાય કતલઓભા​ાં અખ૊, પ્રેભાનાંદ, ળાભ઱ને આલયી રીધા છે . પ્રેભાનાંદની કતલતા ગુજયાતી પ્રજાના જીલનભા​ાં વલશત્ર ઓતપ્ર૊ત થઈ શતી. તેના​ાં અનેક કાયણ૊ની ચચાશ અશીં

July – Aug., 2016

(112)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

છે . પ્રેભાનાંદને આખ્માનતળય૊ભચણ ફનાલલાભા​ાં ભદદફૃ઩ તત્લ૊ જેલા​ાં કે, કથનકરા, યવતનફૃ઩ણ, ગુજયાતીકયણ લગેયેન૊ ઩હયચમ આ઩લાભા​ાં આવ્મ૊ છે . પ્રેભાનાંદના તળષ્ટ્મ૊ લલ્રબ, યત્નેશ્વ ય, લીયજી અને સુદયન૊ ાં અછડત૊ ઉલ્રેખ કમો છે . અખાના લેદા​ાંત જ્ઞાનની વભજ અને તેણે વભાજ ઩ય ભાયે રા ચાફખાને ધીરુબાઈ ઠાકયે વદૃ ષ્ટ્ટા​ાંત મ ૂક્યા​ાં છે . ‘દળશન લેળ ફહુ જ૊ઈ યહ્ય૊, ઩છે ગુરુ કયલાન૊ ગ૊કુ ઱ ગમ૊. ગુરુ કમાશ ભેં ગ૊કુ ઱નાથ, નગુયા ભનને ઘારી નાથ. ભન ભનાલી વગુય૊ થમ૊, ઩ણ તલચાય નગુયાન૊ નગુય૊ યહ્ય૊.’ ‘આંધ઱૊ વવય૊ ને વયાં ગટ લહ,ુ ઍભ કથા વા​ાંબ઱લા ચાલ્યુ ાં વહુ’ કહ્ુાં કા​ાંઈ ને વભજ્યુ ાં કશુ,ાં 6

આંખનુ ાં કાજ઱ ગારે ઘસ્યુ.’ાં (ગુ.વા.તલ. ભધ્મકા઱, ઩ ૃ.44) અખાના છપ઩ાઓભા​ાં જ૊લા ભ઱તુ ાં વભકારીન વભાજજીલન – ક્સ્થતત અને તત્લચચિંતનનુ ાં તનફૃ઩ણ ઇતતશાવકાયે ચચયસ્ભયણીમ ફનાવ્યુ ાં છે . અખાના છપ઩ાની ખાતવમત૊ અને લેધકતા દયે ક ઩ાંક્ક્તઓભા​ાં ડ૊કાઈ આલે છે . અખાની શ્રેષ્ટ્ઠ કૃ તત ‘અનુબલચફિંદુ’ની આર૊ચના કયતા​ાં ઇતતશાવકાયે કહ્ુાં છે ઃ ‘ચારીવ છપ઩ાના નાનકડા ‘અનુબલચફિંદુ’ભા​ાં અખાની કતલતા લેદાન્તતત્લન૊ અકશ ઝીરી ફતાલે છે . જીલ, જગત, ભામા અને િહ્મના​ાં સ્લફૃ઩ તથા તેભના ઩યસ્઩ય વાંફધ ાં ને તેભા​ાં કે લરાદ્વૈતના તવદ્ધા​ાંત અનુવાય વચ૊ટ દૃ ષ્ટ્ટા​ાંત૊ આ઩ીને 7

વભજાવ્મા​ાં છે .’ (ગુ.વા.તલ. ભધ્મકા઱, ઩ ૃ.46) અખાના ‘અનુબલચફિંદુ’ભા​ાંના લેદા​ાંતતત્લને તથા કતલતાતત્લને તલતળષ્ટ્ટ તવદ્ધદ્ધ ગણાલી છે . નયશહય, ગ૊઩ારદાવ, બ ૂહટમ૊, તલશ્વનાથ જાની લગેયે તલળે અલ્઩ભાત્રાભા​ાં ઉલ્રેખ કયી પ્રેભાનાંદની આખ્માનતળય૊ભચણ કતલ તયીકે ની, પ્રેભાનાંદના નાભે ચડેરા​ાં નાટક૊ની, હકિંલદાં તીઓની ઉિભ વભજૂતી આ઩ી છે . પ્રેભાનાંદ ળા ભાટે ગુજયાતી રાગે છે તેન ુ ાં તાયણ આ઩તા​ાં ઇતતશાવકાય જણાલે છે કે ઃ ‘ભનુષ્ટ્મના યવન૊ વનાતન તલ઴મ ભનુષ્ટ્મ છે અને તેમ તેની આવ઩ાવન૊ વભાજન૊, ઍ લાત ર૊ક૊ની નાડ ઩ાયખનાય પ્રેભાનાંદ ફયાફય જાણત૊ શત૊. આથી ઩૊તે નાંદ અને જળ૊દાની લાત૊ કયત૊ શ૊મ કે ઓખા અને અચબભન્યુની, કૃ ષ્ટ્ણની લાત કયત૊ શ૊મ કે યાભની, સુદાભાની લાત કયત૊ શ૊મ કે ન઱ની – ફધે જ વભકારીન 8

ગુજયાતના​ાં સ્ત્રી઩ુરુ઴૊ને તે યભતા​ાં કયી દે છે .’ (ગુ.વા.તલ. ભધ્મકા઱, ઩ ૃ. 52) પ્રેભાનાંદભા​ાં યશેલ ુાં ગુજયાતી તત્લ ઇતતશાવકાયના શાથે વપ઱તા઩ ૂલશક આરેખાયુ ાં છે . ‘વાદી બા઴ા, વાદી કડી, વાદી લાત, તલલેકને અનુવયનાય૊’ ઩દ્યલાતાશ કાય ળાભ઱ની તલળે઴ તવદ્ધદ્ધઓ લણશલી છે . તેની ર૊કલાતાશ ના​ાં મ ૂ઱ ભ૊લ્મા​ાં છે . ળાભ઱ની લાતાશ ઓના​ાં મ ૂ઱, તેન ુ ાં લાતાલયણ તથા અદભ ૂત સ ૃન્ષ્ટ્ટને ઇતતશાવકાયે પ્રકયણભા​ાં ગ્ાં ૂ મા​ાં છે . ધીરુબાઈઍ ઩ુરુ઴઩ાત્ર૊ કયતા​ાં તેના​ાં સ્ત્રી઩ાત્ર૊ તલળે઴ જાજયભાન શ૊લાનુ ાં તાયણ આપયુ ાં છે . ળાભ઱ની ખાવ તલળે઴તા છપ઩ાન૊ તુરનાત્ભક અભ્માવ અખાના છપ઩ા વાથે થમ૊ છે જે ધ્માન ખેંચે છે . અન્મ કતલઓભા​ાં ‘ફૃ઩સુદયકથા’ ાં રખનાય ભાધલ, ગયફા-ગયફી ળબ્દન૊ પ્રથભ પ્રમ૊ગ કયનાય નેતભતલજમ તથા ઩ાયવી કતલઓન૊ અછડત૊ ઉલ્રેખ જ૊લા ભ઱ે છે .

Vol. 04, Issue – 04

(113)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

‘અઢાયભા વૈકાના કતલઓ’ભા​ાં દમાયાભ, લલ્રબ ભેલાડ૊, પ્રીતભ, યત્ન૊, ધીય૊, તનયા​ાંત, ફા઩ુવાશેફ ગામકલાડ, બ૊જ૊ જેલા અનેક નાના-ભ૊ટા કતલઓના કતલત્લન૊ ઉન્ભે઴ દળાશ વ્મ૊ છે . અંતભા​ાં દમાયાભ અને નયતવિંશના​ાં શૃગ ાં ાય-તનફૃ઩ણ ઩ ૂલશની જેભ તુરનાત્ભક ઩દ્ધતતને અનુરક્ષ્મા​ાં છે .’ આ ગ્રાંથશ્રેણીનુ ાં અંતતભ પ્રકયણ ‘ભધ્મકા઱ના વાહશત્મપ્રકાય૊’ તલ઴મક છે જેભા​ાં યાવ-યાવ૊, યાવડા, ગયફ૊-ગયફી, પાગ-પાગુ, ફાયભાવી, આખ્માન, ઩દ્યકથા લગેયે લણશનાત્ભક પ્રકાય૊ તલળે તથા પ્રકીણશભા​ાં કક્ક૊ પ્રબાતતમા​ાં, ધ૊઱, કાપી અને ચાફખા, થા઱ આયતી, જેલા​ાં ગોણ સ્લફૃ઩૊ન૊ ઩હયચમ આપમ૊ છે . દયે ક સ્લફૃ઩ની વ્યુત્઩તિ, વાંજ્ઞા વાથેની ચચાશ વાંળ૊ધનાત્ભક અચબગભ પ્રકાયની ફની યશી છે . વાં઩ ૂણશ યીતે જ૊તા​ાં ખ્માર આલળે કે અન્મ જે ભધ્મકા઱ના ઇતતશાવ રખામા તેભા​ાં શ્રી ધીરુબાઈ ઠાકયવાશેફન૊ ઇતતશાવ ખયી યીતે વાહશજત્મક ઇતતશાવ કશી ળકીશુ.ાં કાયણ કે તેભણે બરે પ્રચચરત કતલ તલળે તલસ્તાયથી ભાહશતી આ઩ી અને અન્મ ગોણભા​ાં વભાવ્મા ઩યાં ત ુ જે વજૉકની જેટરી કતલત્લળક્ક્ત શતી તેટરા પ્રભાણભા​ાં તેના તલળે નોંધ કયી છે . ભધ્મકા઱ભા​ાં પ્રગતતન૊ ચચતાય આપમ૊ છે . છે લ્રે અભ્માવ-વાભગ્રી અને ળબ્દસ ૂચચ મ ૂકી ગ્રાંથને વલાું ગવાં઩ ૂણશ ને પ્રભાણભ ૂત ફનાલલા પ્રમત્ન૊ કમો છે .

વાંદબથગ્રથ ાં સ ૂબ્રચ 1.

ળબ્દ અને વાંસ્કૃ તત, રે. ધીરુબાઈ ઠાકય, ગ ૂજૉય ગ્રાંથયત્ન કામાશ રમ, અભદાલાદ, પ્રથભ આવ ૃતિ – 2002, ઩ ૃ. 39

2.

ઍજન; ઩ ૃ. 79

3.

ગુજયાતી વાહશત્મની તલકાવયે ખા (ભધ્મકા઱), રે. ધીરુબાઈ ઠાકય, ગ ૂજૉય ગ્રાંથયત્ન કામાશ રમ, અભદાલાદ, તેયભી આવ ૃતિ, 2011, ઩ ૃ. 2

4.

ઍજન; ઩ ૃ. 8

5.

ઍજન; ઩ ૃ. 39

6.

ઍજન; ઩ ૃ. 44

7.

ઍજન; ઩ ૃ. 46

8.

ઍજન; ઩ ૃ. 52

_++__++__++_

July – Aug., 2016

(114)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Women and Local Level Politics: A Reflection on Political Participation of Scheduled Caste women in Uttar Pradesh Shashwat Kumar Assistant Professor, kamala Nehru College, University of Delhi, Delhi Introduction: From society to state womenâ&#x20AC;&#x;s development is a major task for the people. In this context political agencies ahs a greater role to mobilize to socialize people. In this process women and other marginalized group experience the process of empowerment.

Political participation has many dimensions. It has caste, class and gender politics as well as it also brings an activism at personal social level. Present Paper is going to explore the possibilities of political participation and its role in terms of women empowerment. How State of Uttar Pradesh is experiencing the political participation of women and which way the women of marginalized community is transforming the social , political space. In this context this Paper is trying to locate the possibility of political participation and social transformation.

Key Word: Social Transformation, Dalit women, Electoral Politics Political Status of Women in Uttar Pradesh Political status define peoples decision making power in the society and for women her status in public sphere. In Uttar Pradesh women are very less in numbers both in State Legislative Assembly and Parliament. In Panchayats even there are 33 percent reservation. Women face discrimination. The general understanding in society about women in politics that they are not according to social norms that women should stay in home.

"Women everywhere hold some measure of influence power, the degree varies with the Gender system of culture, state of class, caste, race or religious sect to which they belong. The state of laws under which they live the economic and politics position their nation hold in the international structure of .power and their personal attributes Life histories, everywhere some women may hold more power in the sense of interpersonal influence they exert, then the men with whom they associate however except within rare endures of semi autonomous egalitarian cultures, women as a category however hold formal power publicly recognized authority, equipment to that held by men. Women's formal power also varies by class, culture, race religious sect and national status, but it is always less than that of men in the same position. 1 Women are generally found not aware to hold post. There is seen that only women from the lower class and caste are more enthusiastic to casting the vote, but not to hold public position.

"One of the arguments of the non-participation of women in the political process has been that women themselves are responsible for their political isolation. The crucial problem is that women find themselves being judged and judging themselves by two standards. One standard is that of feminity; in the private world, she is regarded as nurture passive, emotional, home oriented and subordinate to man. the other standard is that of her modem role the public world expect women to be rational, active, achievement oriented ambitious and competitive this private -public split has a 1

Dubey Leela Peacock, Eleamor, Ardenes, Sherly (Eds) (1988) Visibility of Power- Essay on Women in Society and development Delhi Oxford University Press.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(115)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

marginalization effect on the women. In such a situation they have two options to follow the rules of the game of the politics and are called 'unfemine', or act in politics guided by the standard of feminity and seen as inferior. 1 In Indian society the women's issue is not separately consider from the family women's issue in the family is intermingled so the there not any considerable political women's issue taken in any election. Social system and its norms regarding women are generally considered while voting pattern and voting behaviour of people.

Table: 1 Women in the Lok Sabha from U.P. Year

Number

1989

1991

1996

Women Contestants

Women Elected

Women Contestants

Women Elected

Women Contestants

Women Elected

41

6

50

2

103

9

Source: Election Commission, Uttar Pradesh Human Development Report 2003, Govt. of Uttar Pradesh, the Status of Women in Uttar Pradesh p.86.

The above table (1) show that women's participation in Lok Sabha and state assembly2 are minimal. They are still far behind in the participation in public affairs with. their male counterparts. It shows that in decision making process which affects the public policy and the women's status too, the presentation of women is very limited.

Even at the grassroot like Panchayati Raj Institutions, it is visible that despite 33 percent reservation, they still facing the marginalization and ignorance of their role in the Panchayati Raj Institutions. They have raised important issues against violence and alcoholism etc. it shows that merely increasing of number cannot raise women's political status. In Panchayati Raj Institutions, in many cases women's role is only of rubber stamp and generally all the decision is taken by their male counterparts. The male biasness against women is prime factor for this situation.

Dr. M. Pargunam says that Women in politics and decision making positions in Government and legislative bodies contribute to redefining political priorities placing new items on the political agenda that reflect and address women's gender-specific concerns, values and experiences, and providing new perspectives on mainstream politics issues. 3 Political Participation and Grassroots Political Space for Women: Uttar Pradesh can boast of having had the first woman Governor (Sarojini Naidu), and the first woman chief minister (Sucheta Kripalani) in the country. The Bahujan

Neera Deshai and Usha Thakkar. p.l 10.

Indian Express on March 12, 2012 reported that in UP. The percentage of women representation is going up.The newly constituted 16th Assembly of Uttar Pradesh has 35 women members, that is the highest number of women MLAs in the history of the state Assembly since Independence.A total of 582 women candidates were in the fray in the Assembly elections and 35 of them, including three Muslims, got elected to the Vidhan Sabha 3 Political Empowerment of Women- An Illusion Dr. M. Pargunam. Kurukshetra, A Journal on Rural Development Vol.55, No.5, March 2007, p.l3 1 2

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(116)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Samaj Party leader Mayawati, a woman from a historically scheduled caste rose to become chief minister.1 Political status of women shows their status in public and depicts the decision making power in the society. Regarding Scheduled Caste women it is more important because it is the indicator of empowerment of marginalized group.

In case of political empowerment it is observable that the percentage of polling among Scheduled Caste women is high rather than upper caste women.2But the political parties are always keen to take vote and do not keep their promises to work for women's welfare.

In every society there are powerful and powerless groups. Power itself can be simply defined as control over resources and control of ideology and it is exercised through a series of order or decision - making capacity. The resources over which control can be exercised fall in to five broad categories such as: physical resources (land, water, forests) human resources (People, their bodies, their labour and skills), intellectual resources (knowledge, information ideas), financial resources (money, access to money) and self (that unique combination of intelligence, creativity, self-esteem and confidence). Similarly, control of ideology mean the ability of determined belief, values, attitudes and virtual control over ways of thinking and situations.

Those who have power are those who control material, knowledge, resources and the ideology, which govern both public and private life, and thus are in a position to make decisions, which benefit themselves. The extent of power of an individual or group is in turn correlated to how any different kinds of resources they can access and control. This control confers decision - making power, which is used to increase access to and control over resources. It is clear that women is general and poor women in particular, are relatively powerless because they do not have control over resources and hence little or no decision - making.

Scheduled Caste women fmd it difficult to administer the system because the people are biased and uncooperative with them in Panchayatiraj system. "Dalit women panchayat president find it difficult to discharge their responsibilities as they are denied information. usually, clerk (from the upper caste) handles files, documents and check books and she is simply to sign without asking any question."3 The percentage of political participation of Scheduled Caste women m political activities is very low. They are in very nominal number in LokSabha and legislative assemblies. The structure of society is a hurdle against her political consciousness. The poverty and the political culture which is biased against women is mainly responsible for this.4

Uttar Pradesh Development Report 2003.

In a society bound by traditions and dominated by religions and consciousness regarding caste and class also affect and influence voting behavior. according to the a study of first general election of Uttar Pradesh, the middle and the upper middle class women considered it below their dignity to go and vote in open (Menon; 31).

3 Commission Paper, Dalit Women - Caste Class And Gender Question, p.ll Aidwa, Sevneth National Conference, Bhubhneshwar, 18-21 Nov. 2004.

4 Ibid. Systematic anti women biases and obstacles to women's entry have made our polity an almost exclusively all-male club. In popular perception, politics has become synonymous with greed, lust for power, and criminality. Not just women, but even many men feel inhibited by the murkiness, violence, and money and muscle power associated with politics. Further, electoral politics involves wide 1 2

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(117)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

The grass root level politics is a main sign of empowerment of marginalized section. But in the grass root level the political status of Scheduled Caste women is not free from biasness and discrimination. Even the implementation of reservation is no guarantee of their exploitation in the society.Panchayti Raj institution establishes new concept for the Scheduled Caste women's political status.

In the Panchayati Raj system the women are performing well but the social structure, government organization are not supporting according to their demand in decision making process. 1The Panchayati Raj system2 encourages the participation of women in politics at the grassroots level but the Scheduled Caste women are poor and deprived from the resources so they are facing the discrimination more severely. A study on "Women in Panchayat Experience of a Training Camp' in Gangoh Khetra Panchayat in Uttar Pradesh 3 by Mahipal explore this issue as follows.

1.

Although women are elected representatives of panchayats they feel neglected. They said that they did not receive communication either from the gram panchayats, or the khetra panchayat to attend the meetings. Forthe first time, they received an invitation from the empowerment and sustainable development initiative (ESDI) for attending the training camp. Male pradhans and husbands of some women pradhans did not allow the women to attend the training camps as they did not want them to learn about their rights and powers. That is why in some villages' invitation letters for attending the camps were not distributed among the elected women representatives of PRis. Women realized that they are mere namesake elected representatives because in case of higher and middle castes, the power de facto rests with the male members of the family and in the case of the scheduled caste women; it rests with the dominant castes although it is formally exercised through their husbands.

2.

Women felt that they are not independent economically. For attending the meetings or going outside of the village they have to ask for even the bus fare from their husbands or the male members of the households.

3.

Women, categorically said they did not want to send their girls for schooling outside the village due to insecure environment in co - educational schools as well as on the way to them.

4.

Women, particularly those belonging to scheduled castes, raised the issue of land 'Patta'. They said that eligible leases did not get possession of land, while land

social interaction, traveling, cultivating and capitalizing on caste, community and regional networks, which women usually to avoid. Uttar Pradesh Human Development Report 1 Janstta Hindi Daily p.l Ravavari , 22 June, 2008 2 The most significant aspect of the 73rd Amendment is that there have been radical changes in the leadership of the PRis. Many of the newly elected leaders at all levels belong to the lower castes or are women. In many cases, elected representatives from the deprived social groups act as proxies on behalf of the locally dominant groups. But in part, the change in the composition of the formal leadership also reflects a real change, denoting a churning in rural society. In the case of UP, Lieten and 'Srivastava (1999) find that, at least partially, changes in the Panchayat leadership build upon an increasing degree of political and social assertion of the deprived social groups. Uttar Pradesh Human Development Report 2003, p.l20.

3 Women in Panchayat Experience of a Training Camp" EPW Vol. xxxiii, no.4 January 24, i998, p. 150. there are 651 women took pan in these camps. of the total number of panicipant more than 80% were from weaker section specially Scheduled Caste community.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(118)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

owning and higher castes encroached upon the common village land. The land management committees which are supposed to look after common land have not been functioning properly.

5.

Scheduled castes of the villages did not get priority in contribution of 'Khadenja' (bricklaying) and other development activities. No confidence motions against Dalit women Pradhans were moved in a 'number of gram panchayats. This shows the power got by weaker sections through panchayats is not acceptable to the dominant sections of rural society.

6.

Thus, merely providing reservation for women does not enable them to effectively participate in decision- making through panchayats. They face a number of problems inside and outside of the household which need to be solved.

7.

Economic independence is a precondition for political empowerment of women. They have to depend on their husbands or other male m~mbers of the family even for the bus fare to attend the meetings. In such a situation, it is difficult for them to play their role effectively and this is true not of elected representatives only.

8.

Women's share in government service is low in comparison to that of the males. The women representatives said that they could not easily interact with male employees at the block. One - third of the posts in government services should be reserved for women.

While with the advent of reservation for the participation of a certain number of women in panchayats has had some positive impact, there have been backlashes against women, particularly Dalit women, who are elected to the panchayat and who attempt to assert their rights within that forum,1 The most common belief regarding women's voting pattern is that women vote according to the choice of the male members of the family. In the case of Scheduled Caste women the picture is same on the issue of political choice.

The 73rd amendment made historic changes in the political status of women as it reserved 33 percent seats for women. But there are various studies that shows that women are actually a rubber stamp in the family where they are Pradhan/ Mukhiya(chief) etc. The actual decision making of any issue is still decided by male members of the society. This is the barrier in the enhancement of the political status of women.

Women's representations have not exceeded eight percent any time in the Parliament. The Indian state has attempted to reduce this gap by the method of reservation at the local level bodies of self governance i.e., Panchayats through constitutional amendment (73rd Amendment Act, 1992, and through the 81 st Amendment Bill on Reservation of women in Parliament and Legislatures).2 Conclusion: After the analysis it can be understood that the status of women is very deprived in major field of human survival. They are marginalized not only in the political, economic and educational sector but in the social cultural too. Marginalization based on social interaction is an important indicator but it cannot' judged by any scale. So there is a need for special empowerment process that is able to understand the specific problem of Scheduled Caste women in Uttar Pradesh and it will show the real essence of women empowerment process. Local level politics has its own significance. It is less organized and more interactive and personal. In case of women it is more accessible for deprive 1 2

The Hindu, Wednesday, Nov. 20,2002 Kurukshetra A Journal on Rural Development, p.9, Vol.55, No.5, Page-52, March 2007.

Rural Development and Women Empowerment Dr. Indrabhusan Singh & Dr. Usha Kumari.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(119)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

pwople. But influence of Dominant caste and role of political particies are increasing day by day so local level politics is getting more complex day by day. The rampant corruption and castism is playing a great role to determining politics. So for that there is lack of cultural transfotrmation is seen at local level. So for that there need a cultural change to determine the right kind of politics that would be in favor of gender justice.

Bibliography : Attwood, Donald W. and B.S. Baviskar (1988), Who Shares: Cooperatives and Rural Development, Oxford University Press, New Delhi.

Bagehi, Jashodhra (1995), Indian Women: Myth and Reality, Sangam Books London.

Bambawale, Usha (Ed.) (1994), Women's Development Issues, Changing Status and Role of Women in Indian Society, M.D. Publication Pvt. Ltd., New Delhi.

Batliwala, Srilatha (1995), The Meaning of Women's Empowerment, Women's World, pp.2334.

Bhatti, Zarina (1975), Muslim Women in U.P. Social Mobility and Directions Changes, Manohar, Delhi.

Chaoudhury, Maitry (1993), Women's: Reform and Revival, Radiant, Delhi.

Commission Paper, Dalit Women - Caste Class And Gender Question, p.ll AIDWA, Sevneth National Conference, Bhubhneshwar, 18-21 Nov. 2004.

Commission Paper, Dalit Women- Caste Class and Gender Question, P.11 AIDWA, Seventh National Conference, Bhubhneshwar, 18-21 Nov. 2004.

Corpo Ghose, Ahis (1999), Dalit And Peasants The Emerging Caste - Class Dynamics, Desai, Neera and Krishnaraj, Maithreyi (1987) Women and Society in India, Ajanta Publishing Dr. Indrabhusan Singh & Dr. Usha Kumari. , Kurukshetra A Journal on Rural Development, p.9, Vol.55, No.5, Page-52, March 2007. Rural Development and Women Empowerment Dr. M. Pargunam, . Political Empowerment of Women- an Illusion ,Kurukshetra a Journal on Rural Development Vol.55, No.5, March 2007 Dube, S.C. (1958), India's Changing Villages, Allied Publishers, New Delhi.

Dubey, Leela, Peacock, Eleamor and Ardenes, Sherly (Eds.) (1988), Visibility of PowerEssay on Women in Society and Development, Oxford University Press, Delhi.

Economic and Political Weekly, Vol.XXXV, No.6 Feb5, 2000.

Human Development in South Asia 2003, (2004), The Employment Challenge.

Jain, S.C., Jain, Sudha and Bhatnagar, Sudha (1998), Schedule Caste Women, Rawat Publication, New Delhi.

Janstta Hindi Daily p.l Ravavari , 22 June, 2008 Karl, Marilee (1995), Women and Empowennent Participation and Decision - Making, Integration and Empowennent, Har- Anand Publications, New Delhi.

Kumar, R. (1993), History of Doing, Kali for Women, New Delhi,.

Kumar, Vijay, (1989), Scheduled Caste Panchyat Pradhans: A Study of Western Uttar Pradesh, Ajanta Publication, New Delhi.

Lal, A.K. (2003), Social Exclusion, Vol. I & II, Concept: Publishing Company, New Delhi.

Manikyamba, P. (1989), Women in Panchayatiraj Structure, Gian Publishing House, New Delhi.

Manipal, Women in Panchayat Experience of a Training Camp, Economic and Political Weekly, Vol. XXXIII, No.4, January 24, 1998 Menon, Nivedita (Ed.) (1999), Gender and Politics in India, Oxford University Press, Delhi.

Michael, S.M. (1999), Dalits in Modern India, Vision and Values, Vistaar Publications, New Delhi.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(120)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Narayan, Badri (2006), Women heroes and Dalit assertion in north India : Culture, Identity, and Politics, Sage Publications, New Delhi.

National Commission for the Status of Women, Towards Equality, Government of India, 1974, Ministry of Social Welfare, New Delhi.

Nayar, Usha and Sarla Dutt (Ed.) (2004), Situational Analysis of Women in the State of Uttar Pradesh, National Commission for Women.

Neera Deshai a!id Usha Thakkar,(2001), Women In Indian Society, National Book Trust, New Delhi.

Omvedt, Gail (1997); Violence against Women: New Movements and New Theories in India, Kali for Women, New Delhi.

Panchayatiraj Development Report, Institute of Social Sciences,1995.

Pardeshi, P. (1997), Dr. Ambedkar Aani Streemukti Vaad, Krantisinh Nana Patil Academy, Pune.

Parvathamma (1994), Scheduled Castes and Tribe: A Socio Economic Survey, Paswan, Sanjay and Jaideva, Paramanshi. (2002), Encyclopedia ofDalits in India, Valpaz Publications, New Delhi.

Raman, Vashanthi (2001), The Women's Question in Contemporary Indian Politics, Vikash Publishing House, New Delhi.

Rao, Anupama (Ed.) (2003), Gender and Caste Series, Issues in Contemporary Feminism, Kali for Women, New Delhi. ration, New Delhi.

Sharmila Rege, Real Feminism and Dalit Women, Script of Denial and Accusation, Sinha, B.P., Empowerment of Rural Women through Panchayats: A diagnosis, IASSI Quarterly Vol.23, No.1, July-Sep., 2004, p.132-45, 2004.

Uttar Pradesh Development Report, 2003 Oxford University Press, New Delhi Lalmani Verma , Lalmani Verma : Woman power goes up in UP Assembly Lucknow, Mon Mar 12 2012, 03:48 hrs ,Indian Express on March 12, 2012.

Jansatta, June 22, 2008, New Delhi.

The Hindu, Wednesday, Nov. 20,2002

+++___+++

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(121)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

International Criminal Court and the Question of Sovereignty Aarti Singh PhD Research Scholar, Banaras Hindu University, Varanasi Abstract Appalled by the increasing brutality and emboldened by the collapse of ideological barriers, international law now intends to cross the rubicon and reach out for criminals hiding behind the veil of sovereignty. It aims to sensitize the world against gross human rights violations through the threat of legal action. The rapid entry of the Rome Statute on July 1, 2002 heralds a new era in international politics. It opens new avenues for the international community to monitor human rights violations within states and bring the delinquent individuals to trial.

One of the main reasons for the court to come into existence after the end of the Cold War is that many crimes committed against humanity have been ignored by states either due to 'military necessity' or under the national sovereignty and territorial integrity clause. The ICC does involve a certain sacrifice of sovereignty because it envisages asserting itself when a state refuses or fails to use its national criminal justice apparatus to deal with the perpetrator of crimes against humanity.

This paper argues that the ICC challenges the exclusivity of sovereign states. The ICC imposes certain restrictions and limits on state authority and competes with the state in the exercise of authority.

Keywords: Rome Statute, sovereignty, International Criminal Court, human rights, violations INTRODUCTION Announcing the entry into force of the (ICC), the UN Secretary-General Kofi Annan, said, "is a great victory for justice and for world order-a turn away from the rule of brute force, and towards the rule of law." He further added, "The process we are now witnessing marks a decisive break with the cynical worldview", according to which in Stalin's words, "a single death is a tragedy, a million deaths is a statistic".

The ICC challenges the exclusivity of sovereign states. The ICC imposes certain restrictions and limits on state authority and competes with the state in the exercise of authority. However, the onus of protecting and in fact, enhancing their sovereign status now rests more with states than ever before. By upholding the principles of international law within their territories, states can now prevent supranational interventions. This could lead states to value justice over narrow political considerations. James Gow has identified this shift in the state's primary source of sovereignty from the 'will of the people' to its obligations towards maintaining an international equilibrium as 'the revolution in the sovereignty principle.

The paper is divided into two parts. The first part briefly touches upon the formation of the ICC and its basic structure. Part two deals with the impact of the ICC on sovereignty. Firstly, it looks at the metamorphosis of the individual from 'object' to 'subject' in the eyes of international law. Secondly, it examines the impact of ICC on the changing nature of the sovereignty discourse.

BACKGROUND TO ICC In July 1998, the Diplomatic Conference of Plenipotentiaries on the Establishment of an ICC concluded by adopting a statute for such a court. The statute's principal

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(122)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

inspiration came from the Nuremberg and Tokyo Tribunals. The process of the Rome Statute was further guided by the experience acquired from the operation of two ad-hoc International Criminal Tribunals (ICTY and ICTR) set up to deal with prosecution of individuals for violations of international criminal law in Yugoslavia and Rwanda.

The seeds for an international criminal court were sown in the year 1864 by Gustave Monynier, one the founders of the International Commission for Red Cross (ICRC). In 1947, Henri Donnedieli De Vabres, the French judge on the International Military Tribunal at Nuremberg made a proposal for a permanent court. The job of preparation for establishing an international criminal court had begun in 1947. The UN General Assembly (UNGA) entrusted the International Law Commission (ILC) with the task of drafting the statute of an international criminal court derived from Article VI of the Genocide Convention, along with the 'Nuremberg principles' and the 'Code of Crimes against the Peace and Security of Mankind'. In addition, the UNGA also constituted in 1952 a committee comprising representatives of 17 states, for drafting the Statute of the ICC. In 1954, the ILC submitted its proposal for the ICC. However, all further work on the ICC was suspended in the wake of Cold War imperatives.

In 1989, Trinidad and Tobago initiated the process of establishing an international court to try individuals charged in connection with criminal offences, illicit trafficking in narcotic drugs across national frontiers and other transnational activities. In 1993, the UNGA again requested the International Law Commission to prepare a draft statute for an ICC. The year 1994 saw the UN General Assembly constituting an ad-hoc committee to review the draft. The ad-hoc committee was followed by a preparatory committee, which met thrice from 1996 to 1998 to clear issues pertaining to the text of the statute.

The ad-hoc committee was headed by Adriaan Bos, legal adviser to the Ministry of Foreign Affairs of the Netherlands, who was replaced just prior to the Rome conference

by Philippe Kirsch, the legal adviser of the Ministry of Foreign Affairs of Canada. The final product of the preparatory committee, which emerged in July 1998, had about 1400 brackets or points of disagreements on various issues contained in the text.

ROLE OF THE STATE IN ICC The ICC is a permanent body, which has come into existence through a treaty among the member-states of the UN. It is binding only on the signatories of the treaty.

The ICC has no jurisdiction over states or legal entities. Its purpose is to try individuals who are accused of committing crimes of international concern. Such crimes include: • Genocide • Crime against humanity • War crimes and aggression The Rome Statute contains 13 parts, including 128 Articles. According to Mahnoush Arsanjani, the three principles around which the Rome Statute was built are: • Complimentarity - upholding the primacy of national courts over ICC. • Confining itself to dealing with more serious crimes against international community as a whole.

• Remaining within the realm of customary international law. That is, any provision in the Statute, which conflicts with or is inconsistent with general international law, shall be subordinate to it except in case of Article 53 of the Vienna Convention on the Laws of Treaties, 1969.

The most debated and controversial part of the Statute is Part 2, which deals with the Jurisdiction, Admissibility and Applicable Law. Articles 12-19 deal with the issues of jurisdiction of the court, the trigger mechanism and admissibility.

Member-states of the UN have acted as the primary agent for creating an international body like the ICC. Through the principle of complimentarity, the ICC primarily displays its trust and respect for the national judicial system. The court

Vol. 04, Issue – 04

(123)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

intends to deal only with the most serious crimes of concern to international community as a whole and leaving the so-called conventional crimes like terrorism and illicit drug trafficking to individual states' jurisdiction. It is argued that terrorism has not been included in the Statute because of the absence of an internationally acceptable definition of terrorism. Moreover, the perception of many countries with regard to terrorism is that it is an individually driven project which is carried out by private individuals in an isolated and not widespread or systematic manner. Therefore, to proceed ahead with the formation of the ICC, controversial topics like terrorism, supported by India, were conveniently dropped.

The Court intends to deal only with those cases where the national procedures are unavailable or ineffective. One of the significant developments that could make states even more vigilant against serious violations of international crimes is the inclusion in the ICC Statute, of crimes perpetrated in civil wars, internal conflicts and noninternational armed conflicts. The Statute also omits any nexus between crimes against humanity and armed conflict, thereby meaning that the crimes against humanity can be committed in times of peace as well.

WHY ICC? The process of holding individuals accountable for human rights abuses had been on the agenda of international society since the end of the First World War. Since the First World War, five international investigative commissions and four ad-hoc international tribunals have been established to try individuals for crimes against humanity. However, the common complaint against all these trials has been that they have been carried out at the behest of the victor.

It goes to the credit of the ICC that it has been brought out with the consent of a majority of nations to bring about a change in the international order and not any practice of the victor influencing the course of justice after the conflict. The Rome Statute was adopted by 121 votes in favour, seven against and 21 abstentions. The seven countries that cast a negative vote were the USA, China, Israel, Libya, Iraq, Qatar and Yemen. India abstained. The representatives of 14 international organizations and 236 NGOs representing some 800 members of the International NGO Coalition for the ICC also attended the Rome conference.

One of the main reasons for the Court to come into existence after the end of the Cold War is that many crimes committed against humanity have been ignored by states either due to 'military necessity' or under the national sovereignty and territorial integrity clause. The ICC does involve a sacrifice of sovereignty, because it envisages asserting itself when a state refuses or fails to use its national criminal justice apparatus to deal with the perpetrator of crime against humanity.

Another reason for the formation of a permanent court is that the ad-hoc tribunals are time-consuming, relatively expensive and loaded with extensive logistic problems.

The insights provided by Spain's request for the extradition of Augusto Pinochet from the UK for crimes committed against the Spanish people in Chile, also proved valuable in the ICC. The Pinochet event set alarm bells ringing in the international community, because such extradition could set a precedent. This, according to Antonio Perez, could "become a vehicle for bootstrapping the exercise of universal jurisdiction into a much more powerful tool of unilateral law enforcement, where each nation on its own or perhaps with a slight assist from the rendering state, could become [an] international policeman."

INDIVIDUAL AND SOVEREIGNTY The judges of the International Military Tribunal at Nuremberg had reached a conclusion that "crimes against international law are committed by men, not abstract entities, and only by punishing individuals who commit such crimes can the provisions

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(124)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

of international law be enforced." This was the first successful attempt to hold the individual responsible for acts detrimental to international society.

TOWARDS CONSTITUTIONAL SOVEREIGNTY The charisma of state's authority is under strain. The staggering rise in intra-state conflicts in the post-Cold War world and the growing tentacles of transnational terrorism have raised questions about state legitimacy. States are no longer considered to be the most effective means of enforcing international norms and order among individuals.

The detailed scrutiny of the human rights records of certain countries by the international community is leading towards a new international order, where the absolutes of state sovereignty are being challenged. In the new international setting stability and order take precedence over equality among states. The sovereign immunity enjoyed by states is being restricted and limited by the emergence of international constitutional structures, which exist beyond the boundaries of states.

The ongoing trends in the discourse on sovereignty suggest that a perceptible shift is occurring away from the theories of national sovereignty, which had dominated the post-Second World War world, towards constitutional notions of sovereignty that intend to limit sovereignty. At the end of the Second World War, Charles E. Merriam had argued, "sovereignty must make friends with constitutional values, scientific values, idealistic values, which are the heart of our new civilization." The right to hold individuals responsible and accountable and the thrust towards international humanitarianism are a part of the same cosmopolitan ideology. The advanced technology available with the international community enables it to look into the happenings within state territories. The spatial reach of the international community is leading towards the construction of an international moral solidarity against infringement of individual rights.

Applying the George Sorensen logic to the recently constituted ICC, one can safely argue that it does lead to a divided or truncated sovereignty for states. While the ICC acknowledges the constitutional validity of the states, it also undermines it by asking states to share their absolute authority, which they enjoy over their subjects, thus circumscribing their supremacy or 'constitutional independence'. It is claimed that the Court is not a supranational body but a membership of international society. It only identifies certain core constitutional values, which are shared by all national societies.

Therefore, there is no master-slave relationship between sovereign states and international institutions. However, one sees that states will always be subordinate to the ICC because, the latter possesses the treaty powers to force states to comply with its requirements. Transactions between states and ICC are one-sided. It is only states that are required to give something (person or documents). ICC is not obliged to give anything in return to states. The ICC promises not to states but to its subjects, the protection of their rights.

CONCLUSION Indian jurist Radhabinod Pal, in his landmark dissenting opinion at the Tokyo trials had come up with a verdict 'not guilty' in favour of the Japanese. Justice Pal had offered the dissenting note in the year 1948 and had argued that, "so long as the international organization continues at the stage where trials and punishment for crime remain available only against the vanquished in a lost war, the introduction of criminal responsibility cannot produce the deterrent and preventive effect." Justice Pal's argument could still be used in 2002, because the hierarchies among nations have not vanished. In fact, the divide between rich and poor nations in terms of wealth and therefore the power they exert, is continuously widening. One could support the

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(125)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

argument that sovereignty which is dissipating from weak nations, without getting destroyed, is finally getting accumulated with big powers. The power and authority enjoyed by the small nations during the Cold War is diminishing in the age of globalization. The rules of admission to an international club of nation-states are changing. New rules, once again dictated by the Western world, are being floated. In the medieval age, allegiance to Christianity was a prerequisite for entry into the club. The colonial era saw the demarcation of the world into civilized and noncivilized colonies.

Now, once again, new demarcations based on premodernity, modernity and postmodernity are beginning to appear. The world is gradually moving towards 'dual sovereignty' or truncated sovereignty, which, far from being absolute, only gives limited jurisdictional powers to the territorial state in certain specific spheres that are inconsequential to international society. In an interconnected and interdependent postCold War world, the choices are becoming limited, as states have become transmitters of global norms into the national mainstream. Under such circumstances, it may be better for small and weak nations to pool their sovereignties in (Strategic Analysis, Vol. 27, No. 1, Jan-Mar 2003 Š Institute for Defence Studies and Analyses) international organizations rather than letting their sovereign energies flowing towards a few or rather one powerful player in international politics, since the chances of receiving peace and justice within a larger international organization are much greater than relying on the sole Superpower to deliver justice only through war. Therefore, in deciding the future course of action on strengthening international organizations, rationality rather than realism should guide the policies of weak and small nations.

If the state is a notional person, then sovereignty is its spine. According to neo-realists, the strength of spine (economic, military) determines the domestic and international standing of the country. However, a constructivist would argue that since no person (state) can keep its spine ramrod straight for long times, therefore, it is the flexibility of the spine, which enables the state to perform and maintain a healthy balance between its domestic and international obligations. But the moot point is how much a state should bend to ensure that its back doesn't break. Joining international regimes like the ICC may not damage sovereignty to an extent to which it would get affected, if one were forced to enter the global structures created by a global hegemon.

REFERENCES 1. The text of UN Secretary-General Kofi Annan's speech, to the closing of the ninth session of the Preparatory Commission for the ICC, April 19, 2002.

2. Gow, James, A Revolution in International Affairs? Security Dialogue. September 2000, 31 (3) 297. According to Gow, "popular sovereignty has been ousted as the primary qualification for statehood by 'equilibriant' sovereignty". Also see Henrik Syse, Ethics, Sovereignty, and Self Defence: A Rejoinder. Security Dialogue.

December 2000, 31 (4) 437-442.

3. Kirsch, Philippe and John T. Holmes, Developments in International Criminal Law. Foreword in The American Journal of International Law. 1999, 93 (2) 1-12 4. Arsanjani, Mahnoush H, The Rome Statute of the International Criminal Court.

American Journal of International Law. 1999, 93 (2) 22-43 5. Benison, Audrey I., International Criminal Tribunals: Is there a Substantive Limitation on Treaty Power? Stanford Journal of International Law. 2001, 37 (75) 85.

6. Cutler, A. Claire, Critical Reflections on the Westphalian Assumption of International Law and Organization: A Crisis of legitimacy. Review of International Studies.

2001, 27 141.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(126)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

7. Quoted by Robert Jackson, Sovereignty in World Politics: A Glance at the Conceptual and Historical Landscape. In Robert Jackson Ed. Sovereignty at the Millennium.

1999. Blackwell Publishers; The Political Studies Association; USA. p. 29.

8. Alan James, The Practice of Sovereign Statehood in Contemporary International Society. In A. Claire Cutler, no. 37, pp. 35-51.

9. Gelber, Harry G., Sovereignty through Interdependence. 1997. Kulwer Law International; London. p. 76.

10. Newman, Edward, Human Security and Constructivism. International Studies Perspectives. 2001, 2, 251.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(127)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

An Analytical Study of Bajra Production in India Vinod Kumar Adress: Swami Street,VPO -Akehri Madanpur, Distt.- Jhajjar, Haryana, Pin-124146 ABSTRACT: Bajra or Pearl millet is one of the most important coarse cereals grown in India.

This grain is considered ideal for food and fodder due to its rich contents of minerals, protein and fibre. This paper aims at analysing the trends in Bajra production in India since independence. The findings suggest that this highly nutritious grain is witnessing negative trends in a real coverage and there is very small increase in production level since then. This is not a good sign for food diversity and agro-ecology of India.

KEYWORDS: Bajra, Coarse cereal, Ecology, Archaeobotanical, Nutrition, Temperature, Soil, Climate, Area, Production, Region, Yield, MSP, PDS. INTRODUCTION: Bajra (Pearl millet) is the most widely grown millet in world. The archaeobotanical researches suggest that this millet was first domesticated in Sahel region of West Africa around 2500BC and reached to India around 2000BC. Since then, it has acted as an important source of food and fodder in India.

This is a crop of dry and warm climate and is grown in areas having annual rainfall of 40-50 cm. The ideal temperature for its growth is 250-300C. It can be grown on wide range of soils such as black soils, poor light sandy soils, red soils and on upland gravely soils. This crop grows well in soils having high salinity or low pH. The areal coverage of Bajra in India is 7.8 million hectare as per the data of 2013-14.

This is a very small portion when we look at total food grain area and areal coverage of rice and wheat. The total food grain area in India is 122 million hectare in 2013-14. Out of this, rice is cultivated on 44 million hectare and wheat covers about 30 million hectare.

BAJRA PRODUCING REGIONS OF INDIA: Bajra is cultivated in dry and warm regions of north, west and south India. The main growing states are Rajasthan, Uttar Pradesh, Gujarat and Haryana, which accounts for about 80 per cent of India‟s total production. These four states also accounts for about 82 percent of area under Bajra. As per data of 2013-14, Rajasthan is the largest producer which accounts for 39.21 per cent of the production and 56.77 per cent of the area under Bajra. Uttar Pradesh is second largest producer with 20 per cent share. The important Bajra producing states are Gujarat, Haryana, Madhya Pradesh, Maharashtra, Karnataka, Tamil Nadu, Andhra Pradesh and Jammu and Kashmir.

The area, production, yield and irrigation related data of main Bajra producing states for year 2013-14 are as follows-

July – Aug., 2016

(128)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal AREA

ISSN 2347-1689 PRODUCTION

STATE

Million % OF % OF Kg/hect Million Hectare ALL ALL are Tonnes INDIA INDIA

AREA UNDER IRRIGATI ON (%)

RAJASTHAN

4.43

56.77

3.63

39.21

818

3.3

UTTAR PRADESH

0.92

11.77

1.87

20.19

2013

8.9

GUJARAT

0.69

8.89

1.21

13.07

1742

22.2

HARYANA

0.40

5.17

0.83

8.98

2057

41.6

MADHYA PRADESH

0.19

2.42

0.38

4.10

2005

0.1

MAHARASHTRA

0.76

9.76

0.79

8.52

1034

5.0

KARNATKA

0.28

3.59

0.33

3.58

1182

12.8

TAMIL NADU

0.05

0.69

0.12

1.26

2167

14.4

ANDHRA PRADESH

0.05

0.63

0.08

0.84

1592

23.6

JAMMU& KASHMIR

0.01

0.18

0.01

0.09

571

4.1

OTHERS

0.01

0.14

0.01

0.15

-

-

YIELD

Source Directorate of Economics and Statistics TRENDS IN AREA, PRODUCTION, AND YIELD OF BAJRA: The data analysis of last 60 years reveals that the areal coverage of this crop is decreasing. In 1950-51, the area under Bajra cultivation was 9.02 Million Hectare which increased to 12.9 million hectare in 1970-71. Since then there is a constant decrease in area under this crop. It has reached to 7.3 million hectare in 2012-13. In 2013-14, there is a slight increase, making it 7.81 million hectare. This is not a good sign for diversity of Indian agriculture. This trend will have a negative impact on agro-ecology one hand and health of our people on other hand.

The decadal changes in areal coverage of this crop from 1970-71 to 2013-14 are depicted in following table-

Vol. 04, Issue – 04

(129)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

TRENDS IN AREAL COVERAGE 14 12.91

12

11.66

11.47 10 8

10.48 9.83 9.02

9.61 8.78

7.81 7.3 AREA(million hectare)

6 4 2 0

1950-51 1960-61 1970-71 1980-81 1990-91 2000-01 2010-11 2011-12 2012-13 2013-14

Source Directorate of Economics and Statistics PRODUCTION: The production of Bajra has seen a rising trends despite fall in areal coverage. It has increased from 2.60 million tonnes 1950-51 to 9.25 million tonnes in 2013-14. The production was highest in 2010-11 with 10.37 million tonnes. The decadal changes in production of this crop are shown as-

TRENDS IN PRODUCTION 12 10 8 6 4

2 0

PRODUCTION(MILLION TONNES)

July – Aug., 2016

1950- 1960- 1970- 1980- 1990- 2000- 2010- 2011- 2012- 201351 61 71 81 91 01 11 12 13 14 2.6

3.28

8.03

5.34

(130)

6.89

6.76 10.37 10.28 8.74

9.25

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Source: Directorate of Economics and Statistics The production in 1950-51 was 2.60 million tonnes from an area of 9.02 million hectare. In year 2013-14, the production is 9.25 million tonnes from an area of 7.81 million hectare. Thus there is a rise in production despite the decrease in areal coverage. This has happened due to increase in yield per hectare.

The trends in increase of yield during last 60 years are shown as-

TRENDS IN YIELD 1400 1200

1171 1198 1184

1079

1000

800 688

YIELD(kg/hect.)

458

400

200

658

622

600

288

286

0

Source: Directorate of Economics and Statistics This rise in yield and thereby production can be attributed to new hybrid varieties of Bajra seeds. The centre government and state governments both have released several varieties of hybrid seed in the country. The number of varieties developed and released

by Indian Council of Agriculture Research (ICAR), International Crop Research Institute for Semi-Arid Tropics (ICRISAT), and other state agricultural universities during period 1960-61 are listed in following table-

RELEASE PERIOD 1961-70

ICAR

ICRISAT

OTHERS

-

-

5

1971-80

3

-

10

1981090

3

14

23

1991-2000

79

28

7

2001-2005

7

3

54

TOTAL

92

45

99

Source: Ministry of agriculture, GOI (2002) and ICRISAT Annual Report At present a large variety of commercial –hybrid varieties of Bajra is available in the market. Some of the popular varieties are ICM4-155,HHB-67,HHB-94,HHB-197,HC20,VBH-4,MH-306,NH-338,MP-205,PIONEER,NANDI, KESHAV-UTSAV etc.

Vol. 04, Issue – 04

(131)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

Some of the health benefits of Bajra can be listed as A very good source of protein, fibre, phosphorous, magnesium and iron.  Lowers cholesterol levels so good for heart.  Helps in digestion disorders  Controls blood sugars  Helps in reducing weight.

CONCLUSION: This highly nutritious food grain is disappearing from food basket of people due to changing food preferences and crop pattern in India since introduction of Green Revolution in 1966-77. Water intensive crop such as Rice, wheat are encroaching in the traditional Bajra growing regions. This is harming not only the food diversity but also the ecology of the regions.

There is urgent need to take corrective initiative. The measures such as high MSP (Minimum Support Price), inclusion in PDS grains, prohibition of rice cultivation in dry regions and last but not the least awareness generation among masses about the benefits of Bajra can help in reversing the negative trends.

REFERENCES:  Agricultural Statistics At A Glance 2015, Directorate of Economics & Statistics, Department of Agriculture, Cooperation and Farmers Welfare, Ministry of Agriculture and Farmers Welfare, Government of India, 2016  http://eands.dacnet.nic.in/PDF/Agricultural_Statistics_At_Glance-2015.pdf  Khullar, D.R., (2008), INDIA A COMPREHENSIVE GEOGRAPHY, Kalyani Publishers, Ludhiana-141008.  www.agrifarming.in  www.agriculture.gov.in  www.agricoop.nic.in  www.censusindia.gov.in  Haryanaseed.gov.in

*****

July – Aug., 2016

(132)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

गाँधी : एक सिमशस डॉ. रतन लाल एसोससएट प्रोफे सर, आसतहास सिभाग सहन्दू कॉलेज, ददकली सिर्श्सिद्यालय, ददकली 110007. “मैं लोगों को नहीं मरिाता. लोगों को मरने में अनंद अता है. आससलए िे ऄपने देश ऄथिा धमस के सनसमत्त मरने को तैयार हो जाते हैं.” मोहन दास करम चाँद गाँधी, गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ. 160 गाँधी ऄत्यसधक लोकसप्रय एिं सि​िादास्पद चररत्र रहे हैं, ऄलबटस अआन्स्टाइन ने मानि काया में ‘मानिेत्तर मसीहा’, टैगोर ने ‘महात्मा’, तथा राष्ट्र ने ‘बापू’ या दफर ‘राष्ट्रसपता कहा. गाँधी अज भी मानि स्मृसत में कइ रूपों – ‘गान्ही बाबा’ (मैला अँचल), ‘गंसधया’ (अधा गाँि)1 – में सिद्ध्यमान हैं. और दफर, कइ राजनेता तो ईन्हें ऄब गसलयां भी देते हैं और सरकारी बजट तो ईन्हें भूल सा ही गया है. गाँधी के सिसिद रूपों को तुलसीदास के आस ईसक्त द्वारा असानी से समझा जा सकता है, “जादक रही भािना जैसी, प्रभु मूरसत देसख सतन तैसी.” ज्ञान का सिमशस, तकस का सिमशस होता है और समीक्षा का ईद्देश्य होता है – पाठ की ईलझनों का पदासफ़ाश करना. परन्तु उपर की पंसक्तयाँ भाि-प्रिण हैं. आस लगभग ऄक्षम्य ऄपराध को शायद यही सोच कर माफ़ दकया जा सकता है दक गाँधीिादी सिमशस की कइ बार ऄतार्दकक हो जाता है. बहरहाल २१िीं सदी के आसतहास के छात्र होने के नाते ‘सिखंडन’ मेरा धमस है और मैं ऄपने ऄस्िीकायस भािों पर ऄंकुश लगाने का िैसा ही प्रयास करूँगा, सजसकी अशा गाँधी ऄपने ऄनुयायी सत्याग्रसहयों से करते थे. गाँधी सलखते थे और खूब सलखते थे, सजसका प्रमाण ईनके शतासधक संकलनों की स्थूलता है. आन संकलनों में गाँधी द्वारा ‘यंग आंसडया’, ‘निजीिन’ जैसी पसत्रकाओं में सलखे लेखों के ऄलािा पत्राचार, भाषण, ऄंतर्थिक्षाएं, कांग्रेस कसमटी के प्रस्ताि, पत्र, तार सन्देश आत्यादद संकसलत हैं. जासहर है हर संकलन चयन की एक प्रदिया से गुजरता है और चयन में एक सिचारधारात्मक प्रश्रय तो होता ही है. गाँधी िांग्मय स्िाधीनता के बाद की के न्द्रीय सरकार के श्रम का नतीजा है, सजसमें गाँधीिादी राष्ट्रिाद की मुहर साफ़ है. यह समीक्षा गाँधी िांग्मय के २२ िें खंड के पठन पर अधाररत है.2 गाँधी से जुड़ी दुलसभ सामग्री का संयोजन शालाध्य है, दकन्तु पाठ की संभासित ऄनुपसस्थसतयों (silences) के ऄलािा एक ख़ास तरह की भूसमका देना पाठ को एक सिशेष खांचे में कै द करना है, पाठकों से एक खास तरह की ऄपेक्षा रखना है. ईदहारण के तौर पर, “भारत के ऄहहसक स्ितंत्रता संग्राम के आसतहास में ......िृसि छाया की ऄिसध” कहा है (पृष्ठ, 5). एक अरोप से शुरुअत होती है, “ठीक ईस समय जबदक हमारे संघषस की सफलता की लहरें उँची से उँची ईठ रही थी, चौरी-चौरा में भीड़ हहसा कर बैठी और गाँधी ने ससिनय ऄिज्ञा अन्दोलन तत्काल स्थसगत कर ददया.”3

1

रे णु, फनीर्श्रनाथ, ‘मैला अँचल”, ददकली, 1954, एिं रज़ा, राही मासूम कृ त ‘अधा गाँि, ददकली, 1966.

2

आस संकलन में गाँधी के 15 ददसंबर 1921 से 3 माचस 1922 तक के लेखन और ऄंतर्थिक्षा को संकसलत दकया गया है.

3

भूसमका, सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 5. चौरी-चौरा के िैकसकपक मायने भी हैं. आस सिषय पर महत्िपूणस हस्तक्षेप के सलए देखें, ऄमीन शहीद, ‘आिेंट, मेटाफर, मेमोर, चौरी-चौरा, 1922-23, ऑ.यू.प्रे.

1995.

Vol. 04, Issue – 04

(133)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

सनश्चय ही स्ितंत्रता के बाद भारतीय सरकार हहसा को लेकर ईतनी ही शुद्धतािादी है, सजतने शायद गाँधी कम-से-कम सैद्धांसतक ऄथस में. गाँधीिादी राष्ट्रिाद में शुद्धता के महत्त्ि पर हम दफर लौटेंगे, यहाँ आतना संकेत कर देना पयासप्त होगा दक सिसभन्न तरह की ईसक्तयों के संकलन को एक साथ प्रस्तुत करने की यह महती चेिा में एक ख़ास दकस्म की चतुराइ भी है. सिजयी राष्ट्रिाद की आस भूत -दृसि ने संकलन के कलेिर पर ऄपनी ख़ास असधकाररक मुहर लगाइ है. संकलन के दस्तािेज़ों की ऄिसध भारत के स्ितंत्रता अन्दोलन की एक महत्िपूणस ऄिसध है. यह भारतीय राजनीसतक सक्षसतज पर गाँधी और व्यापक जनाधार िाले गाँधीिादी राष्ट्रिाद के अरोहण का काल है.1 गाँधी की नज़र में सख़लाफ़त-ऄसहयोग का ऄिसर आतने बड़े पैमाने पर ऄपने सिचारों एिं ससद्धांतों को अजमाने का ऄिसर है. आस तरह यह “सत्य के प्रयोगों” का एक गहन ऄिसर है. पीछे मुड़कर देखें तो गाँधीिादी सिमशस और राजनीसत के सलए यह काल सनमासणात्मक है, जहाँ कइ महत्िपूणस शब्दों और शैसलयों से, जो अगे चलकर राष्ट्रिादी सिमशस का सहस्सा बन जाती है, लगभग पहली बार मुखामुखम होने का पाठक को मौका समलता है. चूँदक यह अन्दोलन का समय है, आससलए कइ ददशाओं में गसतसिसधयों की सरगमी है. संकलन के सिसभन्न ऄंशों को पढ़ने से एक ऄभूतपूिस राष्ट्रीय यज्ञ – धमसयज्ञ – के अयोजन का अभास होता है, सजसमें सिसभन्न आलाकों के पुरुष और मसहलाएं यथाशसक्त ऄपना योगदान करते ददखते हैं.2 यह तब तक चलता रहता है, जब तक चौरी-चौरा की ऄपसित्रता आसे नि नहीं कर देती! यज्ञ का ईद्देश्य है – स्िराज्य, जो सनकट भसिष्य में प्राप्य था, ऄब गाँधी के हाथों नए मायने एिं नइ रचनात्मक ददशा ऄसख्तयार कर लेता है. िैसे पाठ का एक बड़ा सहस्सा स्िराज्य के ऄथों को पररभासषत करने, ईसके सम्बन्ध में प्रचसलत सिभ्रमों को साफ़ करने में लगी गाँधीिादी ईज़ास का गिाह है, सजस पर हम थोड़ी चचास अगे करें गे. बहरहाल, आस अन्दोलन के सलए यज्ञ की ईपमा समीचीन लगती है. गांधी की शब्दािली ज़्यादातर सहन्दू परम्पराओं से अती है. ईनके मुहािरें , प्रेरणाएं और ईनके दृिान्त सहन्दू-शास्त्रीय ग्रंथों से ईद्धृत हैं. ‘राष्ट्रीय अन्दोलन के साथ गहरी सहानुभूसत’ रखने िाले गाँधी के एक समत्र ने आसे ‘अध्यासत्मक अन्दोलन’ की संज्ञा दी है.3 गाँधी के ऄपने शब्दों में ऄहहसा एक व्रत है.4 सखलाफ़त एिं गौ-रक्षा की बात एक सांस में कह देना तो आसतहास-प्रससद्द तो है ही, गाँधीिादी सिमशस में दैिी हस्तक्षेपों का प्राचुयस है – चाहे िह साहस जुटाने के सलए इर्श्र का अह्िान कर रहे हों या दफर अन्दोलन रोकने के सलए आसकी चेतािनी की दुहाइ दे रहे हों. सबहार में ऄछू त-प्रथा के चलते इर्श्र के श्राप का भूकंप का रूप लेना एक सिलक्षण गांधीिादी कायस-कारण सम्बन्ध की रचना करता है और आस पर टैगोर को हुइ सचढ़ से हम सब पररसचत हैं.5 गाँधी साथी-सहयोसगयों को सनरं तर त्याग और तपस्या, बसलदान की प्रेरणा देते हैं. ईनके सहसाब से मौत के डर पर सिजय ऄंसतम अदशस है.6 प्रातः काल ईठकर और ऐसी दुघषस प्रेरणा के सलए इर्श्र की प्राथसना िांसछत है, “इर्श्र तू मुझे पसित्र बनाए रख. तू मुझे

1

देखें, सरकार, सुसमत, अधुसनक भारत.

2

यह प्रिृसत आसी रूप में राष्ट्रिादी आसतहास-लेखन का भी धमस हो जाता है. देखें, ऄमीन, शहीद, “एग्रेररयन बेसेस ऑफ़ नैशनसलस्ट एसजटेसन आन आं सडया: एन सहस्टोररयोग्रादफकल सिे.” यह लेख लो, डी. ए सम्पाददत पुस्तक ‘दद आं सडयन नैशनल कांग्रस े ; सेंटेनरी हाआं डसाइट, ददकली, 1986 में संकसलत है.

3

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 278.

4

िही, पृष्ठ 172.

5

देखें, चटजी, पाथास, नैशनसलस्ट थॉट एंड दद कोलोसनयल िकडस.

6

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 53.

July – Aug., 2016

(134)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ऄपनी पसित्रता की रक्षा के सलए अिश्यक बल दे और ऐसी सस्थसत दे सजससे मैं ऄपने प्राण त्याग कर भी ऄपनी पसित्रता की रक्षा कर सकूँ . तेरे समान रक्षक होते हुए मुझे भय दकसका है?”1 सत्याग्रही का अदशस कभी पौरासणक प्रह्लाद बनता है तो कभी गीता का ‘सस्थत-प्रज्ञ’ ऄजुसन.2 आस ऄिसध में ख़ास तौर पर गीता गाँधी का एक सप्रय ग्रन्थ है. िैसे, महज़ गाँधी का क्यों, बंदकम चन्द्र 3 की 1902 इ. में प्रकासशत ‘श्रीमदभगितगीता’ से लेकर सतलक और सहजानंद सरस्िती जैसे तमाम टीकाकारों ने गीता को ऄपने युगधमस से जोड़ने की कोसशश की. गीता की यह लोकसप्रयता ऄपने अप में शोध और पड़ताल की मांग करती है. एक ऄसनसश्चत भसिष्य की ऄिसध होते हुए भी योगी की सनष्काम तपस्या करने का कृ ष्ण का ईपदेश शायद ईस माहौल में एक सहज-सुलभ प्रेरणा स्रोत रहा होगा: ‘कमसण्येिासधकारस्ते माँ फलेषु कदाचन.’ गाँधीिादी सिमशस में हालाँदक गीता के अदशस ईटपटांग मुठभेड़ पैदा करने में सक्षम थे और एक से ऄसधक बार गाँधी को शांसत के बारे में ऄपनी सस्थसत स्पि करनी पड़ी, “मुसलमान और ‘गीता’ का पारायण करने िाले सिद्वान मुझसे कहते हैं दक सिशेष ऄिसरों पर तलिार का ईपयोग धमासनक ु ु ल है और स्ियं कृ ष्ण भगिान ने ऄजुन स को युद्ध करने के सलए प्रेररत दकया था. मेरे सलए तो ऄहहसा की परम धमस है. िह अपके सलए भले ही व्यिहार धमस हो.”4 है न एक ‘सनातनी सहन्दू’ द्वारा गीता की यह जैनी सि​िेचना! ज़ासहर है गीता जैसे लोकसप्रय ग्रन्थ के लोगों के सलए ऄलग-ऄलग मायने हो सकते थे. कइ टीकाकारों के सलए गीता ऐसतहाससक दस्तािेज़ थी. पर गाँधी ईसे ‘धार्थमक कथानक’ कहते हैं और महाभारत को िास्तसिक युद्ध की कहानी न मानकर ‘काव्यात्मक’ या ‘रूपकात्मक’ अख्यान मानते हैं ‘मानिता के हृदय के युद्ध का.’ आस ऄन्तर-बाह्य सिभेद ने गाँधी को गीता के “युद्धस्ि भारत!” के ‘कटु यथाथस’ को नज़रं दाज़ करने में भरपूर सहायता की. ईसे रूपक मान लेना भी गीता के गाँधीिादी पाठ के सलए ऄसनिायस रणनीसत थी: आससे गीता की िैकसकपक सि​िेचना का द्वार सहज ही खुल जाता है. गाँधी ने ऄन्यत्र कहा है, “गीता कोइ सैद्धांसतकी नहीं है, यह एक जीिंत परन्तु मूक ददग्दर्थशका है, आसके सनदेशों को ग्रहण करने के सलए हमें धैयसपूणस कोसशश करनी होगी.”5 और आस खंड में, “हमें ऄपने धमसग्रंथों से ऐसी चीजों को सनकाल देना चासहए सजनका ईद्गम शंकास्पद हो.....ऄपने धमसग्रन्थ को आस तरह से तोड़-मरोड़ कर नहीं पेश करना चासहए सजससे िे (ऄछू तों) के सखलाफ़ पड़े.”6 आस तरह शास्त्रीय ग्रंथों के प्रमाण गाँधी के सलए अत्यंसतक नहीं है. ऄगर ईनके सनष्कषस या दृिान्त ऄिांछनीय है तो त्यज्य भी. यहाँ गाँधी ने गीता की शास्त्रीयता, प्रमासणकता एिं पसित्रता सबों पर प्रश्न सचन्ह लगाया और ऄन्य टीकाकारों से भी ज्यादा स्ितंत्रताएं पाठ से लीं. परन्तु गाँधी जैसे घोर अस्तािादी सचन्तक-सुधारक-राजनेता के सलए शास्त्रीय ग्रंथों की ईपयोसगता ऄिश्य बनी रह्हती है. ऄस्पृश्यता के प्रश्न पर ही िे सिट्ठलभाइ एिं ऄन्य प्रसतसनसधयों से कहते हैं, “गीता में पांच िणों का नहीं, चार ही िणों का ईकलेख है. क्या अप आस पांचिे िणस को चार मूल िणों में खपाने के सलए तैयार है.”7

1

िही, पृष्ठ 199.

2

िही, पृष्ठ 287, 301.

3

देखें, सरकार, तसनका, “आमैसजहनग सहन्दू राष्ट्र: द सहन्दू एंड द मुसस्लम आन बंदकम चन्द्र’स राआटरटग्स”, यह लेख लडेन डेसिड सम्पाददत ‘मेककग आं सडया सहन्दू’ में संकसलत है.

4

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 307.

5

देखें, चटजी, पाथास, नैशनसलस्ट थॉट एंड दद कोलोसनयल िकडस, पृष्ठ 94-95.

6

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 301.

7

िही, पृष्ठ 306.

Vol. 04, Issue – 04

(135)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

समानता का बतासि करने की ऄपील करते हुए गाँधी ऄपने श्रोता समूह की संभासित प्रसतदिया से ककसचत डर भी जाते हैं और ऄपनी सस्थसत का खुलासा आन शब्दों में करते है, “अप ऐसा न समझना की मैं तो एक भ्रि और सुधारिादी मनुष्य हूँ. मैं शुद्ध सनातनी सहन्दू के रूप में यह मानता हूँ दक जैसी ऄस्पृश्यता आस समय बरती जा रही है, सहन्दू धमसशास्त्रों में िैसी ऄस्पृश्यता के सलए कोइ स्थान नहीं है.”1 एक अपसत्त आस तरह की अती है, “कु छ लोग कहते हैं दक ऄस्पृश्यता की प्रसतज्ञा हटा लें, दफर देखें दकतने स्ियं सेिक भरती होते हैं.”2 आन ईद्धरणों में दो चीज़ें गौरतलब हैं: पहली सपछली सदी से चलाए जा रहे सुधार अन्दोलन (ख़ासकर ईनका ऄस्पृश्यता सिरोधी पक्ष), सहन्दू ऄसहयोसगयों के सलए सनषेधात्मकता और ऄस्िीकायसता की पररसध में अ गया है और आससलए गाँधी ‘सुधारिाद’ के ‘भ्रि’ पथ से ऄपनी दूरी बनाए रखने का सचेत प्रयास करते हैं. दूसरे , ऄस्पृश्यता के प्रश्न पर ऐसी अपसत्तयां करने िालों को करारा जिाब ‘नाच न जाने अँगन टेढ़ा’3 के मुहािरे से देते हैं. स्पि है दक गाँधी के सलए ऄस्पृश्यता का प्रश्न ऄसिभाज्य रूप से स्िराज्य से जुड़ा है और यहाँ िे समझौता करने के सलए तैयार नहीं हैं, “हम ऄछू तों को छोड़कर स्िराज्य रूपी स्िगस में नहीं जा सकते.”4 सकते.”4 ऄब ऄस्पृश्यता से गाँधी का क्या मतलब है और ईसके सनिारण की कौन सी तरकीबें िे सुझाते सुझाते हैं? संक्षेप में, “ऄछू त िे सब हैं सजनका स्पशस हम ऄसभमानिश ऄपने को दूसषत कर िाला समझते हैं. आससलए हमें न के िल ईनको छू ना चासहए बसकक ईनकी सेिा करनी चासहए.”5 गाँधी के सहसाब से छु अछू त की समासप्त के सलए शेष सहन्दू समाज को भगीरथ प्रयत्न करने की जरुरत है – तब तक जब तक हम पंचम जासत समाप्त न हो जाय. आस भगीरथ प्रयत्न में िे सेिा की परम्परािादी तरतमता का ईलट अदशस प्रस्तुत करते हैं; ऄथासत् ऄन्त्यजों की सेिा की जानी चासहए. हालाँदक ज्यादातर ईदाहरणों की सस्थसतयां अपात-सस्थसतयां हैं. यथा, “यदद कोइ ऄछू त बुखार से परे शान है तो मैं ईसकी सेिा करूँगा या ईसे सांप काट सलया है तो ईसके घाि से सिष ईसी तरह चूसूंगा जैसे यदद मेरे बच्चे को.....”6 कु एं से पानी खींचने का हक तो है, परन्तु “साथ-साथ खाने पीने का कोइ प्रश्न नहीं है. आसका ऄथस यह है दक यह सनसषद्ध नहीं है, परन्तु आनका अग्रह नहीं है. आन सैद्धांसतक स्थापनाओं के ऄलािा गाँधी खुद ऄपनी समसाल देते हैं की ईन्होंने ऄछू त कन्या को गोद सलया है. 7 एक महत्िपूणस सजि ऄिश्य अता है ऄछू तों को ज़ब्त ज़मीनों के सलए बोली लगाने का एकासधकार देने का, सजसे गाँधी अदशस सिचार मानकर स्िीकार करते हैं, पर यह सुझाि थोड़े समय के सलए, ऄनस्थायी समाधान के रूप में ही स्िीकृ त होता है. दीगर मुद्दों की तरह गाँधी ऄस्पृश्यता को भी हृदयपररितसन का मसला ही मानते हैं. िे ऄपेक्षा करते हैं संभ्रांतों से दक िे ऄपने कु संस्कारों को त्याग कर मानि गररमा के ऄनुरूप व्यिहार करें . गाँधी के सलए चतुिणस व्यिस्था समस्या-परक नहीं है, ऄसपतु पंचम िणस का ऄसस्तत्ि किदायक है. गोया पांच का समीकरण यदद चार में बदल जाए तो शायद समय के आस मोड़ पर गाँधी ईतने से संतुि होंगे. ऄन्य हलकों की तरह यहाँ भी गाँधी को सामासजक-संबंधों में सत्ता का खेल नहीं ददखता, ईलटे: “भारत के आसतहास में पूंजीपसत और श्रमजीसियों के सम्बन्ध बुरे नहीं रहे हैं. चार िणों की व्यिस्था के िल धार्थमक

1

िही, पृष्ठ 307.

2

िही, पृष्ठ 289.

3

िही, पृष्ठ 289.

4

िही, पृष्ठ 289.

5

िही, पृष्ठ 124.

6

िही, पृष्ठ 124.

7िही,

पृष्ठ 331.

July – Aug., 2016

(136)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

दृसि से ही नहीं, बसकक अर्थथक और राजनीसतक दृसि से भी की गइ और मुसलमान संस्कृ सत के समश्रण से ईसपर कोइ बुरा प्रभाि नहीं पड़ा है क्योंदक मुसलमान संस्कृ सत सार रूप से धार्थमक संस्कृ सत है, ऄतएि गरीबों के सलए ककयाणकार है.”1 गाँधी चीजों की धार्थमकता को ईसके सद्गुण का अत्यंसतक प्रमाण मान लेते हैं. औमतौर पर गाँधी की कु शाग्र-दृसि, जासत-व्यिस्था और धार्थमक परम्पराओं की मज़बूत दीिारों को भेदने में ऄक्षम रहती है. यानी दक धमस गाँधीिादी सिमशस की धुरी है. यहाँ धमस ऄपने सिाससधक, व्यापक और ईदात्त ऄथों में ऄभीव्यक्त हुअ है. ईनके राजनीसतक, अर्थथक एिं सांस्कृ सतक सपने धार्थमक मुहािरों में ही मुखर हुए हैं. यथा, स्िराज्य के संघषस की सससद्ध रामराज्य है, “आस लड़ाइ के ऄंत में तो रामराज्य स्थासपत होने की अशा है. आस लड़ाइ के ऄंत में गरीबों को अश्रय समलने की अशा है. आस लड़ाइ के ऄंत में सस्त्रयों के सुरसक्षत होने की ईम्मीद है. आस लड़ाइ के ऄंत में भूख से पीसड़तों की भूख दूर होने की ईम्मीद है. आस लड़ाइ के ऄंत में कौमों के बीच व्याप्त पारस्पररक द्वेष के कम होने की अशा है. आस लड़ाइ के ऄंत में ऄस्पृश्य मानी जाने िाली जासतयों की ऄस्पृश्यता समटने पर ईन्हें भी भाइ के समान माने जाने की ईम्मीद है. आस लड़ाइ के ऄंत में प्राचीन सभ्यता को ऄपना स्थान समलने की तथा प्रत्येक घर में कामधेन-ु रूपी चरखे के दासख़ल दकए जाने की ईम्मीद है.”2 ऐसा लगता है दक ‘स्िराज्य’ और ‘रामराज्य’ लगभग समानाथसक, पयासयिाची शब्द हैं: एक ही ‘यूटोसपया’ के दो ऄलग नाम हैं. यूटोसपया आससलए दक गाँधी की नज़र में समाज के दो मुख्य कि, सिषमताएं ि सिषमतायें हैं, िे रामराज्य में लुप्त हो जाएँगी. ऄब ‘रामराज्य’ ईन शब्दों में से एक है सजन्हें गाँधी ने समाज (ईत्तर भारतीय? सहन्दू?) से ईठाया और ईसमें नए और ऄनोखे ऄथस भरे . मूल शास्त्रीय सन्दभस शायद रामचररतमानस का ही है. तुलसीदास ने सलखा है: “दैसहक, िेसहक, भौसतक तापा. रामराज्य कबहूँ नहह व्यापा.” ऄथासत रामराज्य एक ऄसतरं सजत, अदशीकृ त यूटोसपयाइ स्िप्न के ऄलािा कु छ भी नहीं. ईत्तर भारतीय सहन्दू जनमानस में यह स्िप्न ऄिसशि ऄथस में ककयाणकारी सुशासन के सहज स्िर्थणम अदशस के रूप में बसता होगा, सजसे गाँधी ने ऄसहयोग-सखलाफत के सन्दभस में पुनार्थि​िेसचत दकया, आसे दफर से लोकसप्रय बनाया. आस सन्दभस में िे रामराज्य में ‘सहन्दू-मुसस्लम’ एकता के स्िप्न को भी फलीभूत होते देखते हैं. हालाँदक आसतहासकारों ने आसके ऄलगाि​िादी दुष्प्रभािों – खासकर मुसस्लम तबकों में – की भी सिषद चचास एिं अलोचना की है.3 और आस अलोचना में दम है. ईग्रपंथी सहन्दुओं द्वारा ददसम्बर 1992 के बाबरी-मसस्जद ध्िंस की घटना ने हम पर एक बार दफर ज़ासहर कर ददया है दक दयासनधान ‘राम’ का आस्तेमाल रौद्र िू रताओं के सलए भी संभि है, यदद ईनकी छसि दुष्दलन की बना दी जाय और दुि कौन है.4 ज़ासहर है गाँधी के राम, संघ-पररिार के रणोंद्धत राम नहीं हैं – िे ‘मयासदापुरुषोत्तम ही हैं. िैसे ऄपने-ऄपने राम तो होते ही हैं, लेदकन ऐसा भी हो सकता है दक कु छ लोगों के सलए – ख़ासकर मुसलमानों – राम से जुड़ाि ईतना असन नहीं हो, नैसर्थगक तो एकदम नहीं. ऐसी सस्थसत में ऄलगाि का होना ज्यादा तकस संगत लगता है. गाँधी सिर्श्ास-बहुल भारतीय समाज में ऄंतर के आस तत्ि से ऄपररसचत नहीं हैं. ईनका प्रससद्द िाक्य – ‘सखलाफत सहन्दुओं की गाय है’- आस ऄंतर की पहचान का प्रमाण है. पर शब्दों के सामासजक सन्दभस होते हैं, ईनके ख़ास समाज-सिसशि ध्िन्याथस होते हैं. ऄब ‘गाय’ और ‘गो-रक्षा’ को ही ले लें. यह शब्द ईतना असन नहीं है सजतना दक गाय से जुड़ी साधारण 1

िही, पृष्ठ 484.

2

िही, पृष्ठ 184.

3

देखें, सबपन चन्द्र, कम्युनसलज्म आन मॉडनस आं सडया’, तथा पाण्डेय, ज्ञानेंद्र, कं स्िक्शन ऑफ़ कम्युनसलज्म आन कोलोसनयल नाथस आं सडया.

4

देखें, बासु तपन अदद, खाकी शॉर्टसस, सैफरन फलैग्स, ओररएण्टल लौंगमैन, नइ ददकली, 1993.

Vol. 04, Issue – 04

(137)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

छसि. गाय का एक गाँधी-पूिस सन्दभस भी है. ईत्तर भारत के कइ आलाकों में 19िीं सदी के असखरी दो दशकों से गाय के आदस-सगदस गौरसक्षणी सभाओं के ऄसभयान और सहन्दू-मुसस्लम दंगों का आसतहास है. ऐसे संघषसप्रद मुद्दों का सामासजक ऄथस गाँधी द्वारा प्रयुक्त कर लेने भर से सनदोष, सनष्कलुष या सनरपेक्ष नहीं हो जाता. ऄतः आस सन्दभस में राष्ट्र के सलए लामबंदी हेतु गाँधी का ख़ास दकस्म के प्रतीक-चयन और प्रतीक-संयोजन के सनषेधात्मक पक्षों पर हाल के आसतहासकारों का मत महज़ ऄनुमानात्मक नहीं है. गाँधी को आस तरह की अलोचनाओं का ऄंदश े ा है. ऄपनी सस्थसत स्पि करते हुए िे कहते हैं दक धमस, राजनीसत, समाज ये सब एक दूसरे से ऄलग-थलग खाने नहीं हैं – ‘एक की दूसरे पर दियाप्रसतदिया होती रहती है.’ साथ ही ईनका दृढ़ सिर्श्ास है, “सहन्दू मुसलमानों की एक बहुत बड़ी संख्या आस युद्ध को धार्थमक समझकर आसमें शासमल हुइ है. जनता आसमें आससलए शरीक हुइ है दक िे सखलाफत और गाय की रक्षा करना चाहती है. मुसलमानों को सखलाफत की सहयोग की अशा से िंसचत कर दीसजए, बस िे कांग्रेस के पास भी नहीं फटकें गे. सहन्दुओं से कसहए दक अप कांग्रेस में रहकर गो-रक्षा नहीं कर सकते – एक भी सहन्दू ईसमें न रटके गा.”1 स्िराज्य और सखलाफत अदद पर हंसने िालों का जबाि देते हुए यहाँ गाँधी लगभग मज़बूर से दीखते हैं. मानो कह रहे हों, “मैं क्या करूँ, हमारी जनता ही ऐसी धार्थमक है दक िह हर चीज़ को धार्थमक चश्मे से ही देखेगी. ऄतः धार्थमक प्रतीक ऄसनिायस है.” यहाँ एक टेढ़ा प्रश्न पैदा हो जाता है दक भारतीय जनता ही धार्थमक है ऄथिा गाँधी ऄपनी ही सिर्श्-दृसि का सामान्यीकरण कर रहे हैं, ईसे जनता पर थोप रहे हैं? आस दुसिधाजनक प्रश्न का महत्त्ि है, चूँदक आस खंड में गाँधी आसी दकस्म का सामान्यीकरण करते हैं, “न ही कोइ चौरी-चौरा के पागल लोगों का ऄनुसरण करे गा. यह सहन्दुस्तान का स्िाभाि नहीं है, यह तो रोग है. टकी की बात ऄलग है; िहां मुस्तफा कमाल पाशा की तलिार चलती है क्योंदक प्रत्येक तुकस की रग-रग में ताकत है. तुकस सैकड़ों िषों से लड़ते चले अ रहे हैं. हहदुस्तान की जनता हज़ारों िषों से शांत रही है.”2 बहुत नरमी से कहा जाय तो यह िक्तव्य ऄनैसतहाससक है – ‘सहन्दुस्तान’ और ‘तुकी’ स्िाभाि के बारे में हैरतंगेज़ सरलीकरण! और प्राच्यिादी (Orientalist) सिमशस3 के कोरे ईलट की तलाश में प्राच्यिाद का ही सशकार! आस तरह हमारा प्रश्न – भारतीय जनता स्िभाितः धार्थमक है या गाँधी ऐसा मान लेते हैं – और पेचीदा हो जाता है. भारतीय जनता ‘स्िभाितः धार्थमक’ थी या नहीं, कहा नहीं जा सकता, लेदकन गाँधी की सिर्श्दृसि में धमस का के न्द्रीय महत्त्ि है, यह ऄसंददग्ध है. आस खंड में धमस की नैसर्थगक ऄच्छाइ को बार-बार रे खांदकत दकया गया है (जैसे मुसलमान संस्कृ सत सार-रूप में धार्थमक संस्कृ सत है, ऄतएि गरीबों के सलए ककयाणकार है).4 लेदकन व्यिहाररक राजनीसतक रं गमंच पर तो धमस हर तरह के नाटक खेलकर गाँधी को हैरत में डाल देता है. ज्ञानेंद्र पाण्डेय ने गाँधी के ऐसे ही उहापोह के क्षण का सिश्लेषण दकया है. राष्ट्रिादी लामबंदी के सलए समुदाय को ऄपररहायस मानने िाले गाँधी, सांप्रदासयक दंगों की सस्थसत में राष्ट्र और समुदाय (धमस-अधाररत) में एक तरतमता तय करते हुए देखे जा सकते हैं: बहादुर [ऄली] बंधु दृढ़ राष्ट्रप्रेमी हैं, लेदकन पहले िे मुस्लमान हैं और बाद में कु छ और.

21 सेप्टेम्बर 1921.

1

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 516.

2

िही, पृष्ठ 449.

3

प्राच्यिादी सिमशस हेतु देखें, सइद एडिडस कृ त, ‘ओररएनटसलज़्म’.

4

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 484.

July – Aug., 2016

(138)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

राष्ट्रीयता, साम्प्रदासयकता से बड़ी चीज़ है. आस मानी में हम लोग पहले भारतीय हैं और पीछे सहन्दू, मुसलमान, पारसी और आसाइ हैं.

[26 जनिरी 1922]1 ज्ञानेंद्र पाण्डेय आन दो ईसक्तयों में सिरोध दज़स करते है, जो सही है. पर, आस खंड से एक और ईद्धरण प्रस्तुत दकया जा सकता है यह सासबत करने के सलए दक मापला सिद्रोह का प्रभाि गाँधी पर सचरस्थायी नहीं रहा. एक प्रसंग में तो िे यह कहते है, “यदद कोइ मुसलमान सहन्दू के उपर या सहन्दू मुसलमान के उपर ऄत्याचार करता है. िह ऄत्याचार एक भारतीय द्वारा दूसरे भारतीय पर समझना चासहए...”2 लेदकन दूसरे प्रसंग में िे ऄपनी मूल सस्थसत को ईसचत ठहराते हुए यह कहते हैं, “जब मैं यह कहता हूँ दक मैं ऄपने देश से ऄसधक ऄपने धमस को महत्त्ि देता हूँ और आससलए मैं पहले एक सहन्दू हूँ और बाद में राष्ट्रिादी तो एक माने में सनश्चय ही यह कथन सत्य है. लेदकन के िल आसी कारण मैं दकसी सिसश्रेष्ठ राष्ट्रिादी से कम राष्ट्रिादी नहीं हो जाता. आससे मेरा ऄसभप्राय के िल यह है दक मेरे देश के सहत मेरे धमस के सहतों के ऄनुरूप है.”3 सनष्कषस यह दक धमस पहले या देश की दुसिधा गाँधी की स्थायी दुसिधा नहीं है और आस दुसिधा का समाधान िे सिलक्षण ढंग से करते हैं जहाँ देश और धमस – कम से कम ईनके देश और ईनके धमस – में कोइ सिरोधाभास नहीं रह जाता. यहाँ गाँधीिादी शैली की अम ख़ाससयत एक बार दफर स्पि हो जाता है और यह ख़ाससयत है दकसी एक शब्द को ईठाकर ईसे भानुमती का सपटारा बना देना – एकएक शब्द जैसे ऄथों का भंडार हो, ऄपनी श्रद्धा और सुसिधा के मुतासबक जो जंचे लेते जाआये. ‘स्िराज्य’ और ‘रामराज्य’ का सिसग्राहीपण हम उपर देख चुके हैं. ईसी तरह िे चरखे को एक जगह कमसयोग 4 बताते हैं तो दूसरी जगह कामधेनु5 और धमस तो खैर ‘आनसाआक्लोपेसडया’ है ही – लगभग ईसी तरह का जैसा दक माक्सस के ऄनुसार पूज ं ीिाद के पूिस योरोप में. ऄतः बात चाहे राजनीसतक समुदाय को रचने का हो या ऄछू तोद्धार की या दफर मसहला मुसक्त की – बात कहीं से भी शुरू हो ईसे ख़त्म धमस पर ही होना है.रासष्ट्रय अन्दोलन में मसहलाओं के प्रिेश में गाँधी के प्रोत्साहन और ईसकी सफलता सिससिददत है. िे मसहलाओं को आस शांसतपूणस संघषस में पुरुषों से भी बेहतर शांसत सैसनक मानते हैं, “िे ऄपनी धार्थमक सनष्ठा में पुरुषों से भी बढ़कर हैं, नारी जासत मूक तथा गंभीर ससहष्णुता की प्रतीक हैं.”6 आन तथाकसथत गुणों के ऄलािा गाँधी पसित्रता एिं सतीत्ि का भी अदशीकरण करते हैं. पसित्रता का प्रश्न सस्त्रयों द्वारा समाज के सािसजासनक हलकों में अगमन के पश्चात् थोड़ा मुसश्कल बन जाता है और गाँधी को सस्त्रयों की पसित्रता को लेकर ईठी शंकाओं का समाधान करना पड़ता है, “सजस स्त्री को ऄपनी पसित्रता का ख्याल है ईस पर बलात्कार करने िाला पुरुष न अज तक पैदा हुअ है और न होगा ही. यहाँ यह बात सच है दक प्रत्येक स्त्री में आतनी पसित्रता का योगबल नहीं है.”7 हालाँदक िे आस सस्थसत के सलए पुरुषों के द्वारा दी गइ कु सशक्षा को ही सज़म्मेदार ठहराते हैं, लेदकन ऄंततः ईनका समाधान इर्श्र की प्राथसना से ईपजे तेज़ में है. आसी सन्दभस में िे कहते हैं, “स्त्री में ऄपनी रक्षा की पयासप्त शसक्त है. जो स्त्री दुःख के समय भगिान को याद करे गी ईसकी रक्षा 1

पाण्डेय, ज्ञानेंद्र, कं स्िक्शन ऑफ़ कम्युनसलज्म आन कोलोसनयल नाथस आं सडया, पृष्ठ 233.

2

सम्पूणस गाँधी िांग्मय, खंड 22, पृष्ठ 283.

3

िही, पृष्ठ 487.

4

िही, पृष्ठ 459.

5

िही, पृष्ठ 194.

6

िही, पृष्ठ 23.

7

िही, पृष्ठ 198.

Vol. 04, Issue – 04

(139)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

िह ऄिश्य करे गा. जो स्त्री मरने के सलए तैयार है, ईसे कोइ दुि एक शब्द भी कह सकता है? ईसकी अँखों में आतना तेज़ होगा दक ईसको देख कर सामने खड़े व्यसभचारी पुरुष के होश गुम हो जायेंगे.”1 लेदकन ऄगर आस तरह का हादसा हो जाय तो? ऄद्भूत गाँधीिादी समाधान प्रस्तुत है, “जब कोइ पुरुष दकसी स्त्री को ऄपसित्र करने का प्रयत्न करता है तो दोनों को अत्म-हत्या कर लेने का हक है – आतना ही नहीं, तब अत्मघात करना दोनों का कतसव्य है.”2 स्पि है दक स्त्री-पुरुष संबंधों में भी गाँधी को सत्ता के खेल की पहचान नहीं, पुरुषिादी समाज, सपतृसत्तात्मक िचसस्ि का छोटा-सा संकेत भी यहाँ नहीं समलता. गाँधी ससफ़स मसहलाओं के बसलदान, ससहष्णुता एिं पसित्रता के सद्गुणों का ईदात्तीकरण करते हैं, जो शसक्त के सलए संघषसरत अज की नारीिाददयों को ऄतार्दकक और ऄपच लगे. कु ल समलाकर गाँधी में धमस की सत्ता सिोच्च है. हालाँदक यह गाँधी का ऄपना धमस है. ऄपने सनष्कषों के समक्ष िे शास्त्रीय संदभो को भी चुनती दे सकते हैं, लेदकन चुनौती देने के सलए जो सबम्ब-सिधान रचेंगे, िह भी धमस के ऄन्दर से ही अएगा – सिशेष कर तथाकसथत सहन्दू धार्थमक परं परा से. अश्चयस की बात नहीं दक मुसस्लम लीग के नेताओं को गाँधी को सहन्दुओं का नेता ससद्ध करने में सफलता समलती है और दूसरी ओर कट्टर हहदूिादी, गाँधी के िचसस्ि काल में ज्यादा फल-फू ल नहीं पाते. हालाँदक दकसी एक खंड की सामग्री के अधार पर आस तरह का सामान्यीकरण शायद ऄनुसचत हो, लेदकन यह पाठ (Text) ऐसे हचतन के सलए प्रस्थान सबन्दू तो हो ही सकता है.

++++____++++

1

िही, पृष्ठ 199.

2

िही, पृष्ठ 199.

July – Aug., 2016

(140)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

श्रीमद्भगिद्गीता में िर्थणत पयासिरणीय सचन्तन की ितसमान ईपादेयता डॉ. संजय कु मार सहायक प्रोफे सर, हहदी सिभाग, रामलाल अनन्द महासिद्यालय, नइ ददकली-110021 श्रीमद्भगिद्गीता भारतीय संस्कृ सत के अधारभूत ग्रन्थों में से एक है । ईत्कृ ि दाशससनक ि नैसतक सिचारों की सहज भािों में ऄसभव्यसक्त के कारण आस ग्रन्थ के प्रसत जनमानस में गहन अस्था ि श्रद्धा है । िैददक मनीसषयों द्वारा दकये गये ईत्कट कोरट के ज्ञान-मीमांसीय सचन्तन का सार रूप ही गीता है । भारतीय दाशससनक सचन्तन में मूधसन्य िेदान्त परम्परा के ऄन्तगसत श्रीमद्भगिद्गीता को श्रुसतप्रस्थान नाम से पररगसणत दकया गया है । यह गीताशास्त्र सम्पूणस िेदाथस का सार है आससलये आसे कामधेनु और ककपिृक्ष की ईपमा दी जाती है । डॉ. राधाकृ ष्ण का कथन ईसचत ही है दक “मानि मन पर दकसी ग्रन्थ का दकतना ऄसधकार है, यदद आसे दकसी ग्रन्थ की लोकसप्रयता की कसौटी माना जाय तो गीता को भारतीय सिचारधारा में सिाससधक प्रभािशाली ग्रन्थ कहने में कोइ ऄसतश्योसक्त नहीं है ।” श्रीमद्भगिद्गीता के महत्त्ि को ईद्घारटत करते हुए अचायस शंकर ने ईपोद्घात भाष्य में कहा है- तद् आदम्

गीताशास्त्रं समस्तिेदाथससारसंग्रहभूतं दुर्थिज्ञेयाथसम् । जीिन के प्रत्येक क्षेत्र में गीताशास्त्र का महत्त्ि पररलसक्षत होता है चाहे िह कमसयोग का ईपदेश हो या अत्म तत्त्ि का सूक्ष्मासतसूक्ष्म सि​िेचन हो । अज के समय में सिद्वतसमाज ि िैज्ञासनकों द्वारा पयासिरणीय समस्याओं के समाधान की ओर सिाससधक ध्यानकृ ि दकया जा रहा है । आस संदभस में प्राचीन भारतीय सासहत्य की चचास की जाती रही है । िेदों में पयासिरणीय चेतना के ईत्कृ ि प्रमाण समलते हैं । आसी प्रकार परिती सासहत्य भी भारतीय जीिन शैली में पयासिरण के साथ ऄतीि घसनष्ठता ि ऄगाध प्रेम का साक्षात ईदाहरण प्रस्तुत करता है । आस शोध पत्र का मूल सिषय श्रीमद्भगिद्गीता को अधार बनाकर भारतीय परम्परा में चेतना के स्िरूप को ितसमान पाररसस्थसतकीय समस्याओं के संदभस में प्रस्तुत करने का प्रयास है । ितसमान समय में पयासिरण-प्रदूषण और पाररसस्थसतकीय ऄसन्तुलन सम्पूणस सिर्श्-समुदाय के समक्ष सबसे बड़ी चुनौती है । पयासिरण-प्रदूषण और पाररसस्थसतकीय ऄसन्तुलन के कारण अज सिर्श् के कइ भागों में गम्भीर संकट पैदा हो रहे हैं । सजनमें प्रमुख हैं - पेयजल-समस्या, खाद्यान्न संकट, ऄकाल, बाढ़, िैसर्श्क तापन, प्राकृ सतक-अिासों के सिखण्डन, हजारों जन्तु ि पादप प्रजासतयों के सिलुसप्तकरण, जैि-सिसिधता का समाप्त होना, जलमग्न होते द्वीप आत्यादद । यदद भारतीय दृसि से देखा जाय तो आन समस्याओं का मुख्य कारण मनुष्य के ईस भोगिादी तथा एकांगी दृसिकोण को माना जा रहा है । सजसके कारण ईसने प्रकृ सत को मनुष्य से पृथक् तथा सनजीि मान सलया है । आस प्रिृसत्त के कारण प्राकृ सतक संसाधनों के ऄंधाधुंध दोहन की प्रिृसत्त सनरन्तर बढ़ रही है, सजससे पयासिरण ऄि​िमण की दर ईसकी पुनभसरण की दर की तुलना में ऄसधक हो गयी है । भारतीय परम्परा में मनुष्य और प्रकृ सत में एक घसनष्ठ ऄन्तससम्बन्ध को पहचानकर ईसमें सनसहत एक सनत्य व्यिस्था की व्याख्या की है । आसी संदभस में पयासिरण संरक्षण की व्यिस्था की है । यहां मनुष्य ऄपने सिकास के अरसम्भक कालखण्ड में प्रकृ सत के प्रांगण में ऄबोध बालक की तरह खेलता प्रतीत होता है, जहां प्रकृ सत के साथ ईसका मातृित व्यिहार है, और प्रकृ सत ईसे पुत्रित संरक्षण प्रदान करती है । प्रत्येक काल में मनुष्य ि प्रकृ सत के सनयत सम्बन्ध की सिसिध प्रकार से व्याख्या होती रही है ि पाररसस्थसतकीय संतुलन ही सभ्यता के के न्द्र में Vol. 04, Issue – 04

(141)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

रहा है । आसतहास के आस प्रिाह में सजन सभ्यताओं ने प्रकृ सत का सनमसम दोहन दकया ईनका पररणाम मानिजासत के सलये ककयाणकारी नहीं रहा । िैददक िाङ्मय में प्रकृ सतदेि​िाद तथा यज्ञादद द्वारा पयासिरणीय-सन्तुलन का जो ईपदेश ददया है । ईपसनषदों में त्यागपूिसक ईपभोग की संस्कृ सत ददखाइ देती है ।1 आसी िैददक ि औपसनषददक सिचार का सिकससत रुप श्रीमद्भगिद्गीता की समग्र दॄसि है । अधुसनक पयासिरणीय हचतकों की दृसि से यह सिचार ऄत्यन्त प्रासंसगक है । पयासिरण ऄध्ययन में पाररसस्थसतकी एक शाखा है सजसमें दकसी क्षेत्र में रहने िाले सिसभन्न जीिों के परस्पर सम्बन्धों एिं भौसतक पयासिरण से ईनके सम्बन्धों का ऄध्ययन करता है ।2 आसी सिज्ञान में मनुष्य को प्रकृ सत का ऄसभन्न ऄंग माना जाता है तथा मनुष्य और प्रकृ सत को ऄन्तससम्बसन्धत मानकर ईनके ऄन्तससम्बन्धों की व्याख्या की गयी है । पाररसस्थसतकीय ऄध्ययन में सजस समग्र दॄसि का सिकास दकया गया है ईसमें प्रकृ सत को सिसजत ऄथिा भोग्य नहीं समझा जाता ऄसपतु मानि स्ियं को प्रकृ सत के सिसभन्न ऄियिों के साथ एकाकार मानता है । पाररसस्थसतकीय सिज्ञान में मनुष्य को आस सम्पूणस पाररसस्थसतकीय-तंत्र (Eco-system) का ऄंग माना गया है तथा आसमें प्रकृ सत से सम्बसन्धत गम्भीर तथा सूक्ष्म प्रश्नों का ऄध्ययन दकया जाता है । ये गम्भीर प्रश्न मूलतः हमारे अधुसनक, िैज्ञासनक, औद्योसगक, सिकास अधाररत, ईपभोगिादी दृसिकोण और जीिन के तरीके से सम्बसन्धत हैं । सनरन्तर ह्रासमान पाररसस्थसतकीय-तंत्र ने पाररसस्थसतकीय सिकास ि बहुअयामी पयासिरणीय प्रबन्धन की अिश्यकता पर बल ददया । पाररसस्थसतकीय सिकास की संककपना का सार संतुसलत ि सुव्यिसस्थत सनयोजन अधाररत अर्थथक सामासजक सिकास में सनसहत है । आस ऄिधारणा के ऄनुसार पयासिरण के ईपलब्ध संसाधनों का मानि सहत में आस प्रकार प्रयोग दकया जाए दक प्रकृ सत की गुणित्ता बनी रहे और सिकास कायस ऄिरुद्ध न हो । जीिन की गुणित्ता को चररताथस करने की प्रदिया को पाररसस्थसतकीय सिकास कहा जाता है ।3 पाररसस्थसतकी का गहन दृसिकोण प्रकृ सत के सभी तत्त्िों के पारस्पररक सम्बन्धों का ऄध्ययन करता है सजसमें भािी पीदढ़यों के ऄसस्तत्ि हेतु पाररसस्थसतकीय सन्तुलन के बारे में सोच सिकससत करते हुए एक ऐसी निीन पद्धसत सिकससत की जाती है, सजसमें प्रकृ सत के साथ साहचयस स्थासपत करते हुए स्ियं को प्रकृ सत का ऄसभन्न ऄंग स्िीकार दकया जाता है तथा प्रकृ सत को स्ि का सिस्तार माना जाता है । ईपभोगिादी दृसिकोण के कारण अज जो पाररसस्थसतकीय ऄसन्तुलन ईत्पन्न हो गया है ईसके सनराकरण हेतु अज पुनः ईस ’तेन त्यक्ते न भुञ्जीथा’ के अदशस एिं समग्रतािादी ि संरक्षणिादी दृसिकोण की अिश्यकता है । अज ईस औद्योसगक तथा व्यसक्तिादी सोच को पररिर्थतत करना होगा । आस सम्बन्ध में कु छ प्रयास अधुसनक भौसतक शासस्त्रयों ने दकया है, सजन्होंने मनुष्य को प्रकृ सत से ऄसम्बद्ध मानकर दकये गये तथाकसथत सिकास के दुष्पररणामों को सिर्श् के समक्ष रखा है तथा प्रकृ सत के एक- एक तत्त्ि को परस्पर सम्बद्ध ससद्ध कर के सिज्ञान के क्षेत्र में एक निीन िासन्त ला दी है । आनके ऄनुसार सृसि के दकसी भी एक परमाणु में हलचल होती है तो सम्पूणस ब्रह्माण्ड ईससे प्रभासित होता है ।

1

ॎ इशािास्यसमदम् सिां यसत्कञ्च जगत्यां जगत् ।

तेन त्यक्ते न भुञ्जीथा मा गृधः कस्यसस्िद्धनम् ॥ (इशािास्योपसनषद 1.1) 2

http://bharatdiscovery.org/india/ पाररसस्थसतकी तंत्र

3

पयासिरण ऄध्ययन, पृष्ठ 59

July – Aug., 2016

(142)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

मनुष्य और प्रकृ सत के ऄन्तससम्बन्धों की व्याख्या भारतीय िाङ्मय में सिसत्र येन के न प्रकारे ण ईपलब्ध है । तथासप ितसमान संदभस में हमारे समक्ष ईपसस्थत पयासिरणीय समस्याओं को ध्यान में रखते हुए श्रीमद्भगिद्गीता में सनसहत सूक्ष्म पयासिरणीय दृसि को अधार बनाया गया है । पयासिरणीय सचन्तन के सलये श्रीमद्भगिद्गीता एक ऐसी समग्र दृसि प्रदान करती है जो दक यह समझने में सहायक है दक समस्त जगत का मूल कारण एक ही है । जब सबकी ईत्पसत्त एक ही चेतन तत्त्ि से हुइ है तो सभी में परम चेतना का ऄंश सिद्यमान है और यही समग्र दृसिकोण व्यसक्तिादी ि ईपभोगिादी सिचार का खण्डन करता है । गीताशास्त्र में भी संसार की व्याख्या एक ऐसे िृक्ष के रुप में की है जो ईध्िसमूलिाला है, सजसकी शाखायें नीचे की तरफ हैं ऄथासत् यहां एक कारण से सम्पूणस चराचर जगत की ईत्पसत्त का सि​िेचन है – उध्िसमूलमध: शाखमर्श्त्थं प्राहुरव्ययम् । छन्दांसस यस्य पणाससन यस्तं िेद स िेदसित् ॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 15/1) ऄत: एक ही कारण से ईत्पन्न कायस रुप जगत में पारस्पररक सम्बद्धता स्िाभासिक है । एक ही तत्त्ि से ईत्पन्न होने के कारण सम्पूणस चराचर जगत (जीि, सनजीि या स्िेदज, ऄण्डज, ईसद्भज, जरायुज) परस्पर सम्बसन्धत हैं तथा सभी में एक ही चैतन्य का सनिास हैमत्तः परतरं नान्यासत्कसञ्चदसस्त धनञ्जय । मसय सिससमदं प्रोतं सूत्रे मसणगणा आि ॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 7/7) सृसि के अरम्भ में एक ही तत्त्ि से सम्पूणस जगत का असिभासि होता है तथा प्रलय काल में सम्पूणस ब्रह्माण्ड का ईसी में लय हो जाता हैसिसभूतासन कौन्तेय प्रकृ हत यासन्त मासमकाम् । ककपक्षये पुनस्तासन ककपादौ सिसृजाम्यहम् ॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 9/7) गहन पयासिरणीय सचन्तन में प्रकृ सत के स्िाभासिक प्रिाह को बनाये रखने पर बल ददया जाता है क्योंदक प्रकृ सत के स्िाभासिक प्रिाह में मानिजन्य हस्तक्षेपों से पयासिरणीय ऄसन्तुलन पैदा हो रहा है सजसके पररणाम ऄत्यन्त भयंकर हैं । श्रीमद्भगिद्गीता में भी श्रीकृ ष्ण ने प्रकृ सत के स्िाभासिक चि का िणसन करते हुए ईसके ऄनुसार अचरण करने का ईपदेश ददया हैऄन्नाद् भिसन्त भूतासन पजसन्यादन्नसम्भि:। यज्ञाद् भिसन्त पजसन्यो यज्ञ: कमस समुद्भिः ॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 3/14) एिं प्रिर्थततं चिं नानुितसयतीह य:। ऄघायुररसन्द्रयरामो मोघं पाथस स जीिसत ॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 3/16) प्रकृ सत का ऄपना एक चि है जो स्िाभासिक रूप में प्रिाहमान है । जब प्रकृ सत के स्िाभासिक चि में बाहरी या मानिीय हस्तक्षेपों द्वारा पररितसन दकया जाता है तो पयासिरणीय ऄसन्तुलन ईत्पन्न हो जाता है तथा ऄकाल, सूखा, बाढ, भूकम्प, प्राकृ सतक अिासों का सिखण्डन, िैसर्श्क तापन का बढना, महामाररयों का प्रकोप अदद के रूप में प्रकृ सत ऄपना सिकराल रूप ददखाती है । गहन पयासिरणीय दृसिकोण गीता का सासत्त्िक ज्ञान है । सजसका लक्ष्य सािसभौसमक और लोकककयाणकारी है । आसमें सिर्श्बन्धुत्ि की भािना सनसहत है । गीता के १८िें ऄध्याय में सासत्त्िक ज्ञान को पररभासषत करते हुए सलखा हैसिसभूतेषु येनैकं भािमव्ययमीक्षते । ऄसिभक्तं सिभक्ते षु तज्ज्ञानं सिसद्ध सासत्त्िकम् ॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 18/20) Vol. 04, Issue – 04

(143)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

न्यूटन, रे ने डेकाटस अदद के ईपभोक्तािादी और एकांगी दृसिकोण की तुलना गीता के राजससक ज्ञान से कर सकते हैं क्योंदक राजस ज्ञान भी संसार के प्रसत भेद दृसि पर अधाररत हैपृथकत्िेन तु यज्ज्ञानं नानाभािान्पृथसग्िधान् । िेसत्त सिेषु भूतेषु तज्ज्ञानं सिसद्ध राजसम्॥ (श्रीमद्भगिद्गीता 18/21) गीता शास्त्र का सूक्ष्म ऄध्ययन करने पर जो दॄसि समलती है ईसके मूल में है : सभी में चेतनता, सभी में एकमूलता ऄथासत एक तत्त्ि से सभी की ईत्पसत्त ि ईसी में लय, परस्पर सम्बद्धता ि परस्पर सनभसरता । यही दॄसिकोण पयासिरणीय समस्याओं के दीघसकालीन ि स्थायी समाधान की ददशा ि दशा तय करने में सहायक होगा ि सतत सिकास (sustainable development) का मागस प्रशस्त करे गा । कसि मैसथलीशरण गुप्त द्वारा ऄपने काव्य पंचिटी में चन्द्र-ज्योत्ना में रासत्रकालीन िेला की प्राकृ सतक छटा का मुग्धकारी िणसन द्रिव्य है । यहाँ कसि ने िन्य जीिन के प्रसत गहरा ऄनुराग दशासते हुए प्रकृ सत का मनोहारी सचत्र खींचा हैं । यहां सहज मानिीय भािों द्वारा प्रकृ सत के बाह्य पक्ष को मानिीय ऄन्तरं ग द्वारा प्रदर्थशत दकया गया है । चारू चन्द्र की चंचल दकरणें खेल रही हैं जल-थल में, स्िच्छ चाँदनी सबछी हुइ है ऄिसन और ऄम्बर तल में । पुलक प्रकट करती है धरती हररत तृणों की नोकों से, मानो झीम रहे हैं तरू भी मन्द पिन के झोकों से ॥ (पंचिटी 1.) मनोरम प्राकृ सतक िणसन के साथ पंचिटी का अरम्भ ही पयासिरण के प्रसत ईस कसि के ऄसीम लगाि को दशासता है । प्रकृ सत के सुकुमार कसि सुसमत्रानन्दन पन्त भी पयासिरणीय महत्त्ि को आस प्रकार ईद्घारटत करते हुए हैं छोड़ द्रुमों की मृद ु छाया तोड़ प्रकृ सत से भी माया बाले तेरे बाल जाल में कै से ईलझा दूँ लोचन? भूल ऄभी से आस जग को ! तज कर तरल तरं गों को आन्द्रधनुष के रं गों को तेरे भ्रूभंगों से कै से हबधिा दूँ सनज मृग-सा मन? भूल ऄभी से आस जग को ! 1

1

सुसमत्रानंदन पंत संचयन, कु मार सिमल, पृ.- 51

July – Aug., 2016

(144)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

‘रामचररतमानस’ में तुलसीदास ने लक्ष्मण और सीता का प्रकृ सत के प्रसत ईदात्त प्रेम ददखाया है ि ईन्हें िृक्षारोपण करते हुए ददखाया है; तुलसी तरुिर सिसिध सुहाए। कहुँ-कहुँ ससय, कहुँ लखन लगाए ।। (रामचररतमानस,२/२३६/३) सनष्कषसतः ितसमान पयासिरणीय समस्याओं के सलए राजससक दॄसिकोण ईत्तरदायी है सजसका समाधान गीता के सासत्त्िक ज्ञान जन्य सासत्त्िक दृसिकोण से सम्भि है । अज सिर्श् के िैज्ञासनक ि बौसद्धक समुदाय पयासिरणीय समस्याओं के दाशससनक समाधान का प्रयास कर रहे हैं । भारतीय संस्कृ सत में िर्थणत ईपरोक्त ईपायों को ऄपनाकर मानससकता में पररितसन करने का प्रयास दकया जा रहा है सजससे सतत समािेशी ि धारणीय सिकास सम्भि हो सके । श्रीमद्भगिद्गीता में िर्थणत चेतना सम्बन्धी सिचार आस ददशा में ऄत्यन्त ईपादेय हैं । सन्दभस ग्रन्थ सूची:1)

श्रीमद्भगिद्गीता, शांकरभाष्य ससहत, गीताप्रेस, गोरखपुर, 2000.

2)

इशादद नौ ईपसनषद्, शांकरभाष्य ससहत, गीताप्रेस, गोरखपुर, 2000.

3)

Chandra,B.K.Jagdish,Paralleles

between

science

and

Religion

and

Philosophy and Science -A critical review, P.10 4)

समश्र, महेन्द्र कु मार, पयासिरण ऄध्ययन

5)

गुप्त, मैसथलीशरण, पंचिटी, सासहत्य सदन, सचरगाँि, झाँसी ।

6)

तुलसीदासकृ त रामचररतमानस, गीताप्रेस, गोरखपुर, सं. 2050

7)

कु मार, सिमल, सुसमत्रानंदन पंत रचना संचयन,सासहत्य ऄकादमी, 2006

8)

http://bharatdiscovery.org/india

Vol. 04, Issue – 04

(145)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

2001 અને 2011 દયમ્માન દાશ૊દ જીલ્રાની લસ્તીના લરણ૊ પ્રા. બ્રગયીળકભાય ડી. ય૊દશત આવી. પ્ર૊પેવય અથશળાસ્ત્ર, વયકાયી તલનમન ક૊રેજ ધાન઩ુય, ભ૊-9725111735 ક૊ઇ઩ણ દે ળના તલકાવના ઩ામાભા​ાં ભાનલ લસ્તી ખ ૂફજ ભશત્લન૊ બાગ બજલે છે , ભાનલ મ ૂડી ગણામ છે . તળચક્ષત, તારીભ ઩ાભેર, કે ઱લામેરી, તાંદુયસ્ત ભાનલ લસ્તી દે ળ ભાટે વાં઩તિફૃ઩(Asset) વાચફત થઇ છે , જ્માયે અતળચક્ષત, તાચરભ કે ચફનકે઱લામેર લસ્તી દે ળ ભાટે શાંભેળા જલાફદાયીફૃ઩ (Liability) વાચફત થઇ છે . તલશ્ર્લના દે ળ૊ તયપ નજય કયીઍત૊ આ ફાફતન૊ ખ્માર આલે છે . જેભકે અભેયીકા, ઇંગ્રેન્ડ, કેનેડા, ઓસ્રે રીમા, ન્યુઝીરેન્ડ, જેલા દે ળ૊ ભાટે લસ્તી વાં઩તિ વભાન વાચફત થઇ છે . જ્માયે બાયત, ઩ાહકસ્તાન, ને઩ા઱, શ્રીરાંકા, અપઘાતનસ્તાન, ફા​ાંગ્રાદે ળ જેલા દે ળ૊ ભાટે લસ્તી જલાફદાયીફૃ઩ વાચફત થઇ છે . તલશ્ર્લના દે ળ૊ભા​ાં લસ્તી લધાયા ભાટે અનેક ઩યીફ઱૊ જલાફદાય છે . જેભ કે બોગ૊ચરક ઩યીક્સ્થતત, કુ દયતી ઩યીફ઱૊, દે ળન૊ આતથિક તલકાવ. બાયત જેલા દે ળ ભાટે આ ફધાજ ઩યીફ઱૊ જલાફદાય છે . તલશ્ર્લભા​ાં ફીજા નાંફયે લસ્તી ધયાલતા બાયત દે ળભા​ાં લસ્તી લધાયાનુ ાં લરણ શાંભેળા લધલા તયપ યહ્ુાં છે , તેથીજ દે ળભા​ાં બાલલધાય૊, ભ્રષ્ટ્ટાચાય, કા઱ાફજાય જેલા દૂ ઴ણ૊ તથા કુ ઩૊઴ણ, ગયીફી, ફેકાયીની વભસ્માઍ તલકયા઱ સ્લફૃ઩ ધાયણ કયુશ છે . બાયતના તલતલધ યાજ્મ૊ભા​ાં ઩ણ લસ્તી લધલા તયપ અને જલાફદાયી સ્લફૃ઩ે જ યશેલા ઩ાભી છે . ગુજયાત ઩ણ તેભા​ાંથી ફાકાત યશેલા ઩ાભેર છે . પ્રસ્તુત રેખભા​ાં ગુજયાત યાજમના અતત ઩છાત અને અંતયીમા઱ ઍલા દાશ૊દ જીલ્રાભા​ાં લસ્તીનુ ાં લરણ કેવ ુ ાં યશેલા ઩ામ્પયુ ાં છે ? જીલ્રાભા​ાં લસ્તી લધાયાનુ ાં કે ઘટાડાનુ ાં લરણ યશેલા ઩ાભેર છે ? તે ઩ાછ઱ના કાયણ૊ અને લસ્તી લધાયાનુ ાં લરણ ઘટાડલા ભાટે ના ઉ઩ામ૊ ફાફતન૊ અભ્માવ યજૂ કયલાભા​ાં આલેર છે . લસ્તી લધાયાની ભાદશર્ત ટે ફર:(2001 & 2011) યાજ્મ લ઴થ 2001

2011

દાશ૊દ જીલ્ર૊ પર઴૊

સ્ત્રીઓ

Percentage decadal growth rate of population 28. 44

પર઴૊

સ્ત્રીઓ

કર

કર

2, 63, 85,

2, 42, 85,

5, 06, 71,

8, 24,

8, 12,

16, 36,

577

440

017

208

225

433

3, 14, 82,

2, 89, 01,

6, 03, 83,

346

628

10, 55, 715

21, 26, 558

282

10, 70, 843

29. 95

(Census of India- 2001 & 2011 India at a Glance, State at a Glance), ) ઉ઩ય૊ક્ત ટે ફરભા​ાં દળાશ વ્મા પ્રભાણે 2001 અને 2011 દયમ્પમાન જીલ્રાની કુ ર લસ્તી વાથે સ્ત્રી-઩ુરુ઴૊ની લસ્તીનુ ાં લરણ લધલા તયપનુ ાં યહ્ુાં છે . તે ઩ાછ઱ના મુખ્મ કાયણ૊ નીચે મુજફ યજૂ કયી ળકામ છે .

-

જીલ્રાની પ્રજાભા​ાં વાક્ષયતાનુ ાં પ્રભાણ ઓછાં છે .

-

ફા઱ક૊ ઉછે યન૊ ખચશ ઓછ૊ આલે છે અને ફા઱ક૊ ઘયભાટે કભાણીનુ ાં વાધન ફને છે .

-

઩છાત અને અંતયીમા઱ તલસ્તાય૊ભા​ાં 24 કરાક સ્લાસ્થ સુતલધાઓન૊ અબાલ જલાફદાય છે .

-

઩છાત અને અંતયીમા઱ તલસ્તાય૊ભા​ાં ભન૊યાં જનના વાધન૊ના અબાલે ઩ણ લસ્તી લધાયાનુ ાં લરણ યશેલા ઩ામ્પયુ ાં છે .

July – Aug., 2016

(146)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

઩ુરુ઴ પ્રધાન વાભાજભા​ાં સ્ત્રી વય઱તાથી અને ઝડ઩થી ઩ુરુ઴૊ના આદે ળ૊નુ ાં તલના તલચામે ઩ારન કયે છે,

-

સ્ત્રી સ્લાતાંત્ર્મતા નહશલત છે . સ્ત્રીઓભા​ાં જાગતૃ તન૊ ચફરકુ ર અબાલ છે .

-

જીલ્રાભા​ાં કુ ઩૊઴ણ , ફા઱મ ૃત્યુન ુ ાં લધાયે પ્રભાણ ઩ણ લસ્તી લધાયા તયપનુ ાં લરણ દળાશ લે છે .

-

અંધ-શ્રદ્ધા, કુ દયતી અને બોગ૊ચરક ઩યીક્સ્થતત ઩ણ લસ્તી લધાયાના લરણ તયપની છે .

-

જીલ્રાનુ ાં અથશતત્ર ાં ખેતી ઩ય તનબશય છે કે જ્મા​ાં ખેતી ભાટે લધુ ાં ભાનલ ફ઱ની જફૃયીમાત યશે છે , જેથી લસ્તી લધાયાનુ ાં લરણ જ૊લા ભ઱ે છે . પર઴-સ્ત્રી પ્રભાણ(Sex-Ratio)(2001 & 2011) બાયત લ઴શ 2001 2011

ગુજયાત

દાશ૊દ જીલ્ર૊

SexRatio

Child sexratio

SexRatio

Child sex-ratio

SexRatio

Child sexratio

933

927

920

883

985

967

943

919

919

890

986

948

(Census of India- 2001, 2011, India at a Glance, State at a Glance) ઉ઩ય૊ક્ત ટે ફર જ૊તા​ાં ભાલુભ ઩ડે છે કે 2001 થી 2011 દયમ્પમાન વભગ્ર બાયત દે ળન૊ વેક્વ યે તવમ૊ લધલા ઩ાભેર છે જ્માયે ચાઇલ્ડ વેક્વ યતવમ૊ ઘટલા ઩ાભેર છે . આજ વભમગા઱ાભા​ાં ગુજયાતન૊ વેક્વ યે તવમ૊ ઘટલા ઩ાભેર છે અને ચાઇલ્ડ વેક્વ યે તવમ૊ લધલા ઩ાભેર છે . જ્માયે દાશ૊દજીલ્રાભા​ાં દય શજાય ઩ુરુ઴૊ઍ સ્ત્રીઓનુ ાં પ્રભાણ બાયત અને ગુજયાતની વયે યાળ કયતા​ાં લધાયે છે અને વતત લધતુ ાં યશેલ ુાં જણાઇ આલે છે . જીલ્રાભા​ાં ચાઇલ્ડ વેક્વ યે તવમ૊ બાયત અને ગુજયાતની વયે યાળ કયતા​ાં લધાયે યશેલા ઩ાભેર છે ઩યાં ત ુ ાં જીલ્રાભા​ાં 2001 ની વયખાભણીઍ 2011 ભા​ાં ચાઇલ્ડ વેક્વ યે તવમ૊ ઘટલા ઩ાભેર છે . વભગ્ર યીતે જ૊તા​ાં જીલ્રાની લસ્તીભા​ાં વતત લધાય૊ થલા ઩ામ્પમ૊ છે , દે ળ અને યાજ્મની વયખાભણીઍ ઩ણ ચાઇલ્ડ વેક્વ યે તવમ૊ લધુ ાં યશેર છે . જેની ઩ાછ઱ના મુખ્મ કાયણ૊ નીચે પ્રભાણે યજૂ કયે ર છે .

-

જીલ્રાભા​ાં તળક્ષણનુ ાં પ્રભાણ ઓછાં શ૊લાથી હદકયા-હદકયી લચ્ચે બેદબાલ ઓછ૊ જ૊લા ભ઱ે છે .

-

ગબશ ઩યીક્ષણ ફાફતે જાણકાયી તથા આધુતનક વગલડ૊ન૊ અબાલ જ૊લા ભ઱ે છે .

-

પ્રજા નેચયર ર૊ ભા​ાં ભાને છે કે ઇશ્ર્લય જે આ઩ે તે ખરુાં.

-

અશી ફા઱ક૊ વાં઩તતફૃ઩ ફને છે નહશ કે જલાફદાયીફૃ઩, કાયણ કે નાના બાઇ બા​ાંડુઓ વાચલલા ઉ઩યા​ાંત ફા઱ક 15 થી 18 લ઴શન ુ ાં થતા​ાં જ કભાણી કયતુ ાં થઇ જામ છે .

-

ફા઱ક૊ના ઉછે ય ભાટે ન૊ ખચશ ફહુ ાં ઓછ૊ છે .

-

સ્ત્રી વાંતાનને રગ્નભા​ાં છ૊કયી ઩ક્ષ તયપ ક૊ઇ ઝાઝી યકભ, કયીમાલય આ઩વુ ાં ઩ડતુ ાં નથી, જેથી સ્ત્રી વાંતાન જલાફદાયીફૃ઩ ફનતુ ાં નથી.

વાક્ષયતા ટકાલાયી ટે ફર(2001 & 2011) બાયત કુ ર %

઩ુરુ઴૊ %

ગુજયાત સ્ત્રીઓ %

કુ ર %

઩ુરુ઴૊ %

દાશ૊દ જીલ્ર૊ સ્ત્રીઓ %

઩ુરુ઴૊

કુ ર %

સ્ત્રીઓ %

%

લ઴શ 2001

64. 8

75. 3

53. 7

69. 14

79. 66

57. 80

45. 15

58. 88

31. 28

2011

74. 04

82. 14

65. 46

78. 03

87. 23

70. 73

60. 60

72. 14

49. 02

(Census of India- 2001 & 2011, India at a Glance, State at a Glance)

Vol. 04, Issue – 04

(147)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ઉ઩ય૊ક્ત ટે ફર જ૊તા ભાલુભ ાં ઩ડે છે કે 2001 અને 2011 ભા​ાં વભગ્ર દે ળ અને ગુજયાતભા​ાં વાક્ષયતાનુ ાં પ્રભાણ ઉંચુ ાં ગમેલ ુાં છે , તેજ યીતે જીલ્રાભા​ાં ઩ણ વાક્ષયતાનુ ાં પ્રભાણ ઉંચુ ાં ગમેલ ુાં છે , વાથેવાથે દે ળ, યાજ્મ અને જીલ્રાભા​ાં ઩ુરુ઴ અને સ્ત્રી વાક્ષયતાનુ ાં પ્રભાણ ઩ણ લધતુ ાં ગયુ ાં છે . ઩યાં ત ુ ાં આ પ્રભાણ દે ળ અને યાજ્મની વયખાભણીઍ ઘણુ ાં નીચુ ાં જ૊લા ભ઱ે છે . ટૂાંકભા​ાં દાશ૊દજીલ્રા ઩ુરુ઴-સ્ત્રી તળક્ષણનુ ાં પ્રભાણ ખ ૂજ ઓછાં જે પ્રત્મક્ષ અને ઩ય૊ક્ષ (Direct & Indirect) યીતે જીલ્રાભા​ાં લસ્તી લધાયાના લરણ ભાટે જલાફદાય છે . જીલ્રાભા​ાં લસ્તી લધાયાન ાં લરણ ઘટાડલા ભાટે ના ઉ઩ામ૊: -

જીલ્રાભા​ાં વાક્ષયતાનુ ાં પ્રભાણ ઉંચુ રાલી સ્ત્રી વાક્ષયતાનુ ાં પ્રભાણ લધુ ાં ઉંચુ ાં રાલવુ ાં ઩ડળે.

-

જીલ્રાભા​ાં ગાભેગાભ વયકાયી પ્રાથતભક આય૊ગ્મ કે ન્દ્દ૊ની સ્થા઩ના કયલી ઩ડળે અને ઩ુયત૊ સ્રાપ તથા સ્લાસ્થ વફાંધી સુતલધાઓ ઉબી કયલી ઩ડળે.

-

ભા઱ખાહકમ સુતલધાઓ ય૊ડ-યસ્તાઓ, લીજ઱ી, ઩ીલાનુ ાં સ્લચ્છ ઩ાણી, યશેઠાણનુ ાં પ્રભાણ લધાયવુ ાં અને ગુણલિા સુધાયલી ઩ડળે.

-

જીલ્રાભા​ાં ય૊જગાયીની તક૊ભા​ાં લધાય૊ કયી પ્રજાને આતથિક યીતે વધ્ધય ફનાલલી ઩ડેળે , આ ભાટે ખેતી તલકાવ, ઩ ૂયક ઉધ૊ગ૊, નાના-ભ૊ટા ઉધ૊ગની સ્થા઩ના તથા તલકાવ કયલ૊ ઩ડળે.

-

જીલ્રાના દયે ક ગાભ૊ભા​ાં અથલા તાલુકા રેલરે ભન૊યાં જનની સુતલધાઓ તલક્વાલલી ઩ડેળે.

-

જીલ્રાની પ્રજાભા​ાં કુ ટુફ તનમ૊જનના વાધન૊ની જાણકાયી આ઩ી તેના પામદાઓ વભજાલલા.

-

વયકાયી કભશચાયીઓની ભદદથી ઓછા ફા઱ક૊થી કુ ટુફને થતા પામદાઓ વભજાલલા ઩ડળે.

-

જીલ્રાનુ ાં અથશતત્ર ાં વાં઩ ૂણશ઩ણે ખેતી઩ય તનબશય શ૊લાથી ખેતી તલકાવ ભાટે ચ૊ભાવ તવલામની ફાંન્ને તવઝન૊ભા​ાં ઩ાણીની સુતલધા ઩ુયી ઩ાડલી ઩ડળે. ટૂાંકભા​ાં દાશ૊દજીલ્ર૊ અતત ઩છાત અને યાજ્મન૊ છે લાડાન૊ જીલ્ર૊ છે . જીલ્રાની બોગ૊ચરક ઩યીક્સ્થતત,

પ્રજાની આતથિક ઩યીક્સ્થતત ધ્માને યાખી જીલ્રાની પ્રજાનુ ાં જીલનધ૊યણ (Standard of Living) ઉંચુ રાલવુ ાં ઩ડળે, સ્ત્રી-઩ુરુ઴૊ને ગુરાભી઩ણાની ભાનતવક્તાભા​ાંથી મુક્ત કયાલલા ઩ડળે ત૊જ બતલષ્ટ્મભા​ાં દાશ૊દજીલ્ર૊ ઍક તલક્ક્વત જીલ્રા તયીકે નાભના પ્રાપત કયી ળકળે અને જીલ્રાની લસ્તીને વાચા અથશભા​ાં ભાનલમ ૂડી ફનાલી વાં઩તતફૃ઩ ફનાલી ળકાળે. વાંદબશસ ૂચી-

1. Census of India 2001.

2. Census of India 2011.

July – Aug., 2016

(148)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

જ઱ પ્રદ઴ણ અને જ઱સ ૃષ્ટટ ઩ય થતી અવય૊ જ૊રી જે. દે વાઈ આતવ. પ્ર૊પેવય, ભ ૂગ૊઱ તલબાગ, ગલનશભેંટ આટૌશ વ ક૊રેજ, ગા​ાંધીનગય ઋગ્લેદ ભા​ાં રખ્યુ ાં છે . आऩो वै सवाि दे वताओ ઍટરે કે વભસ્ત દે લતાનુ ાં સ્લફૃ઩ જ઱ છે . આભ ઩ાણી ફધાજ અબીષ્ટ્ટ જીલનુ ાં દાતા છે . તે ઩ીલા મ૊ગ્મ શ૊મ છે . તે તનયાં તય સ્ત્રાલ ફૃ઩ે લધ્મા કયે છે . બોગ૊ચરક દ્રષ્ટ્ટી ઍ જ૊ઈઍ ત૊ ઩ ૃ્લી ન૊ કુ ર તલસ્તાય ૫૧, ૦૦, ૦૦, ૦૦૦ સ્કલેય હકભી છે . જેભા​ાં જભીન તલસ્તાય ૧૪, ૯૦, ૦૦, ૦૦૦ સ્કલેય હક. ભી (૨૯. ૩%) છે . જ્માયે ઩ાણીન૊ તલસ્તાય ૩૬, ૧૦, ૦૦, ૦૦૦ સ્કલેય હક. ભી (૭૦. ૭%) છે . જેભા​ાં ભીઠા ઩ાણીન૊ જ્થ૊ ૨. ૭% છે . જેભા​ાંથી ૬૬% ઩ાણી ઉિય –દચક્ષણ ધ્રુલ પ્રદે ળ૊ ભા​ાં ફયપ સ્લફૃ઩ે કુ ર ઩ાણીના (૧. ૮%) છે . ૨૨% ભ ૂગબશભા​ાં ૭૫૦ ફુટ થી લધુ ઊંડાઈઍ છે . જે કુ ર ઩ાણીના (૦. ૬%)છે . અને ૧૨% પ્રાપમ ભ ૂગબશજ઱ તથા નદી અને લયવાદી ઩ાણી સ્લફૃ઩ે ઉ઩રબ્ધ છે . જે કુ ર ઩ાણીના (૦. ૩%) છે . જે વ઩ાટી ઩યના ભાનલી ના ઩ીલાના ઩ાણી અને જફૃહયમાત ને ઩ ૂયી ઩ાડે છે . વાભાન્મ યીતે દહયમા કે જભીન ઩યનુ ાં ઩ાણી તા઩ભાન ના ઉષ્ટ્ણતાભાન થી લયા઱ભા​ાં ફૃ઩ા​ાંતય થઈ ઘનીબલન થઈ આકાળ ભા​ાં લાદ઱ ફાંધામ છે અને જે લયવાદ સ્લફૃ઩ે ઩ાછ ઩ ૃ્લી વ઩ાટી ઩ય આલે છે . તે નદીઓ દ્વાયા પયીથી વમુદ્ર ભા​ાં જામ છે . આ ચક્રમ શાંભેળા ચારતુ ાં જ યશે છે . ખાયા ઩ાણીભા​ાંથી ભીઠુ ાં ઩ાણી ફનલાની આ ઍક અદભુત કયાભત (જ઱ચક) ચાલ્મા જ કય છે . ભાનલી પ્રત્મક્ષ કે ઩ય૊ક્ષ યીતે આ ઩ાણીન૊ વીધેવીધ૊ કે આતથિક ઉ઩ાજૉન ભાટે ઩ાણીન૊ ઉ઩મ૊ગ કયે છે . જે તેને જુ દા જુ દા સ્ત્ર૊ત ભા​ાંથી ભ઱તુ ાં શ૊મ છે . કુ લા, ત઱ાલ, નદી લગેયે . . . થ૊ડાક ઘણા પ્રભાણભા​ાં ઊંચા તલસ્તાય૊

ને ફાદ કયતા આજે ભાણવની જુ દી જુ દી હક્રમમા ને રીધે આ઩ણે ઩ાણીના ઍક઩ણ સ્ત્ર૊તને ભરીન

કયલાનુ ાં ફાકાત યાખ્યુ ાં નથી ઊંચા તળખય૊ભા​ાં આલેર ઝયણા ઓને આ઩ણે પ્રલાવન ને કાયણે ભચરનતા ભા​ાં પેયવ્મા છે . કુ લા, ત઱ાલ૊ ને ઩ણ ભાનલીઍ ઔધ૊ચગક કચય૊ ઠારલી ને ખયાફ કમાશ છે . અને આ઩ણી વાંસ્કૃતતભા​ાં ભાતાનુ ાં સ્થાન ઩ાભેરી નદી ને આ઩ણે ઍટરી શદે ભરીન કયી છે કે આજે કય૊ડ૊ ફૃત઩મા તેને સ્લચ્છ કયલાભા​ાં લા઩માશ શ૊લા છતા તેન ુ ાં ભરીનતાનુ ાં કરાંક દૂ ય થયુ ાં નથી. નદીઓ જે દહયમા ને ભ઱ે છે તે દહયમ૊ ઩ણ આજે ધીભે ધીભે પ્રદુ ત઴ત થઈ યહ્ય૊ છે . દહયમા ન૊ ખાવ કયીને હકનાયાન૊ ઩ટ્ટ૊ લધાયે પ્રબાતલત થામ છે . ત૊ તેભા​ાં યશેરી જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ તેભા​ાંથી ફાકાત ક્યા​ાંથી યશે ? થ૊ડીક ઩ ૂલશભ ૂતભકા ઩છી શલે ‘જરપ્રદુ ઴ણ’ તલળેની છણાલટ કયીઍ ત૊, જરપ્રદુ ઴ણ ઍટરે “઩ાણી જમાયે તેના તનધાશ હયત ઊ઩મ૊ગ ભાટે અમ૊ગ્મ ફને અને ફાહ્ય અશુતધમ૊ તેભા​ાં બ઱ે ત્માયે તેલા દુ ત઴ત ઩ાણીને જરપ્રદુ ઴ણ કશી ળકામ. ભાનલી જેભ જેભ સુવસ્ાં કુ ત થત૊ ગમ૊ તેભ તેભ નલી નલી વજૉનાત્ભક પ્રવ ૃતિ કયત૊ ગમ૊ તેભ તેભ ભાનલી કુ દયત ભા​ાં ક્યા​ાંક દખર કયલાની ળરુઆત કયલા રાગ્મ૊. કુ દયતી વાં઩તતની વાભે ભાનલવાંખ્માભા​ાં ઩ણ છે લ્રા ઘણા દવકા ઓથી લધાય૊ થત૊ યહ્ય૊, અને કુ દયતી વાં઩તત ઩ય તેની અવય ઩ણ લધલા ભા​ાંડી. આજે ઍલ૊ વભમ આલી ગમ૊ છે કે ભાનલીની આ પ્રવ ૃતિ ઓને રીધે ઩માશ લયણ નુ ાં ઍક ઩ણ તત્લ પ્રદૂ ત઴ત થલાભા​ાં ફાકાત યહ્ુાં નથી. આ઩ણે ગુજયાત યાજ્મની જ લાત કયીઍ ત૊ ૧૯૬૦ ભા​ાં ભશાયાષ્ટ્ર થી છટુાં ઩ડયા ઩છી ખુફજ થ૊ડા લ઴ોભા​ાં અશી ભ૊ટા ભ૊ટા ઉદ્ય૊ગ૊ના પ્રદુ ત઴ત ઩ાણી ની અવય ને રીધે નદી, ત઱ાલ૊, ના઱ા અને દહયમાના

Vol. 04, Issue – 04

(149)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

઩ાણીને પ્રદુ ત઴ત થતા અટકાલી ળકામા નથી જેથી તેની વીધી જ અવય તેભા​ાં યશેરી જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ઩ય ઩ડે છે . ઩ાણી પ્રદૂ ઴ણ ના મુખ્મ સ્ત્ર૊ત જ૊ઈઍ ત૊ જ઱–પ્રદૂ ઴ણના મુખ્મ સ્ત્ર૊ત

પ્રાકૃ તતક સ્ત્ર૊ત

ભાનલીમ સ્ત્ર૊ત

-જલા઱ામુખી ની યાખ

-- ઔધ૊ચગક લ઩યાળને કાયણે

--ખનીજ ઩દાથો

--ઘયે લ ુ લ઩યાળ

--હ્ુભ ાં વ ઩દાથો

--જૈતલક પ્રદૂ ઴ણ

--ક્ષાય

--કૃત઴ક્ષેત્રેન૊ ફગાડ -ઉષ્ટ્ભીમ પ્રદૂ ઴ણ -ખનીજતેર -યે હડમ૊ ઍક્ટીલ તત્લ૊



ભાનલીમ સ્ત્ર૊ત તલળે તલગતે જ૊ઈઍ ત૊,

(૧) ઔધ૊ચગક કચય૊ :-ઉદ્ય૊ગ૊ભા​ાં ઩ાણીન૊ જુ દી જુ દી યીતે ઉ઩મ૊ગ થામ છે . ઘણા​ાં ઉદ્ય૊ગ૊ભા​ાં ઩ુષ્ટ્ક઱ ઩ાણી લ઩યામ છે . દા. ત ચભશ ઉદ્ય૊ગ, ઉદ્ય૊ગ૊ભા​ાં ઉ઩મ૊ગ ભા​ાં આલેર ઩ાણી ને ક૊ઈ઩ણ પ્રકાયની રીટભેન્ટ કમાશ લગય જ ફશાય ઠારલલાભા​ાં આલે છે . જ૊ કે શલે ભ૊ટા ળશેય૊ ભા​ાં રીટભેન્ટ પરાન્ટ શ૊લાને કાયણે ઩ાણી પ્રભાણભા​ાં શુદ્ધ કયીને ફશાય છ૊ડલાભા​ાં આલે છે . છતા ઩ણ આ ઩ાણી ભા​ાં કાફશતનક અને અકાફશતનક તત્લ શ૊મ છે . જે ઩ાણી આજુ ફાજુ ના ના઱ા દ્વાયા નદીમ૊ કે દહયમા સુધી ઩શ૊ચતુ ાં શ૊મ છે . જે બ઱લાથી નદી ઩૊તાનુ ાં ભોચરકફૃ઩ ખ૊ઈ ફેવે છે . જે દહયમા ભા​ાં ઩ણ છ૊ડલાભા​ાં આલતુ ાં શ૊લાથી તેભા​ાં યશેરી જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ઩ય અવય થામ છે . (૨) ઘયે લ ુાં લ઩યાળ :- ભાનલીને દયય૊જ રગબગ ૧૩૦ રીટય ઩ાણીની આલશ્મકતા યશે છે . લા઩માશ ઩છીનુ ાં ઩ાણી ગટય ભા​ાં જામ છે . [તલદે ળભા આઉંટરેટ ઩ાણી ઩ય ફીર બયલાનુ ાં શ૊મ છે . ]બાયત ભા​ાં આ પ્રકાય ની વીસ્ટભ નથી ભાટે ખુફજ સ્લચ્છ ઩ાણી ગટય ભા​ાં જામ છે . જે અન્મ સ્ત્ર૊તભા​ાં બ઱ે છે . ભાનલ લસ્તી લધુ શ૊લાથી, ખુફજ ઩ાણી લ઩યામ છે જે દુ ત઴ત ઩ાણી નદી ભા​ાં ઠરલામ છે . જે પ્રદુ ઴ણ પેરાલે છે . (૩) જૈતલક પ્રદૂ ઴ણ:-જુ દા જુ દા સ્ત્ર૊ત થી ઍકઠુ ાં કયે લ ુાં ઩ાણી જે સુઍજ ભા​ાં ઠરલાતા જૈતલક પ્રદૂ ઴ણ થામ છે . ફેક્ટે હયમા, ફૂગ અન્મ જીલાણુઓ ઩ાણીભા​ાં પ્રલેળે છે . આ ઩દાથો ઩ાણીભા​ાં યશેરા ઓકવીજનન૊ ચફનજફૃયી ઉ઩મ૊ગ કયે છે . આથી જ઱ચય જીલ૊ અને લનસ્઩તત ભાટે ઓકવીજન ખ ૂટી ઩ડતા તેભજ દે શધાતભિક હક્રમમાઓ જ૊ખભામ છે . (૪) કૃત઴ક્ષેત્રે

નુ ાં પ્રદૂ ઴ણ:-ભાનલીઍ ખેતય ભા​ાં યાવામચણક ખાતય લા઩યલાનુ ાં ળફૃ કયુ​ું છે તેથી આ

પ્રકાય ના યવામણ૊ ને રીધે જભીન અને ઩ાણી પ્રદૂ ત઴ત થામ છે . આ યવામણ૊યુકત ખાદ્ય ઩દાથો જમાયે બ૊જનભા​ાં લ઩યામ છે ત૊ તે મકૃત, ભગજ, પેપવા​ાં અને હ્રુ દમ ઉ઩ય આડઅવય૊ ઉબી કયે છે . (૫) ઉષ્ટ્ભીમ પ્રદુ ઴ણ :- ઩યભાણુ ાં બઠ્ઠીઓભા​ાં અને તા઩તલદ્યુત ભથક૊ભા​ાં માંત્ર૊ને ઠાંડા ઩ાડલા અથલાત૊ ચફનજફૃયી ઉષ્ટ્ભાને દુ ય કયલા ભાટે ઩ાણી ન૊ તલળે઴ ઉ઩મ૊ગ થામ છે . આ યીતે ગયભ થમેરા ચફનજફૃયી ઩ાણીન૊ તનકાર નજીકભા​ાં આલેરા જ઱ાળમ૊, વમુદ્ર કે નદીભા​ાં કયલાભા​ાં આલે છે . ઩હયણાભે ત્મા​ાં ઩ાણીની વયે યાળ લધીજતા ઓકવીજન ભાટે ની વાંગ્રશ ળક્ક્ત ઘટે છે . તેની અવય જ઱ચય જીલ૊ ઉ઩ય ઩ડે છે . (૬) ખનીજ તેર પ્રદુ ઴ણ :- વમુદ્ર ભાગે ભ૊ટા઩ામે કુ દયતી તેરને ઍક દે ળભા​ાંથી ફીજા દે ળભા​ાં ભ૊કરલાભા​ાં આલે છે . આ તેરલાશક જશાજ૊ના અકસ્ભાતથી તેર ઢ૊઱ાતા વમુદ્ર ઩ય તેર પ્રવયી જામ છે . અને

July – Aug., 2016

(150)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ઍક ઩ડ ની યચના થામ છે . તેથી જ઱ચય જીલ૊ને શ્વાવ રેલાભા​ાં તકરીપ ઩ડતા ભ૊ટી વાંખ્માભા​ાં તે મ ૃત્યુ ઩ાભે છે . (૭) યે ડીઓ ઍક્ટીલ પ્રદુ ઴ણ :- ભાનલીઍ હદનપ્રતતહદન યે ડીઓ ઍક્ટીલ ઩દાથોન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલા ભા​ાંડય૊ છે . આ ઩દાથો ઩ાણી વાથે બ઱તા તે દુ ત઴ત થામ છે . આ ઩દાથો ઩ાણી ભાયપતે પ્રાણીઓના ળયીયભા​ાં દાખર થામ છે . આલા ઩દાથો દહયમાઈ જીલ૊ને અવય કયે છે . ભનુષ્ટ્મ જ૊ દહયમાઈ જીલ૊ન૊ ઉ઩બ૊ગ કયે ત૊ તેના દ્વાયા તે ભનુષ્ટ્મના ળયીય ભા​ાં ઩શ૊ચીને નુકળાન કયે છે . ગજયાત યાજ્મની દદયમાઈ ૈવલસ ૃષ્ટટ ગુજયાત યાજ્મને આળયે ૧૬૦૦ કી. ભી. રા​ાંફ૊ દહયમાહકનાય૊ ભ઱ે ર છે . દહયમાહકનાયે ઘણી જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ જ૊લા ભ઱ે છે . આ દહયમાહકનાયે અનેક નદીઓના મુખતત્રક૊ણ પ્રદે ળ૊ તથા કચ્છ અને ખાંબાત ઍભ ફે અખાત આલેરા છે . કચ્છથી ભા​ાંડીને લરવાડ સુધીના દયીમાહકનાયાભા​ાં ઘણા નાના ભ૊ટા ફાંદય૊ આલેરા છે . નલરખી, ફેડી, તવક્કા, કાંડરા, મુન્દ્રા, ઓખા, જપયાફાદ જેલા નાના ભ૊ટા ફાંદય૊ આલેરા છે અને દે ળન૊ વોથી ભ૊ટ૊ જશાજલાડ૊ અરાંગ ઩ણ આ હકનાયે આલેર૊ છે . ભધ્મ અને દક્ષીણ ગુજયાતના ઍટરે કે ખાંબાતના અખાતથી ળફૃ કયી ઩ ૂલશ ભા​ાં આલેર દહયમાકા​ાંઠ૊ ઩ણ અનેક તલતલધતાઓ થી બય઩ ૂય છે . અશી, વાફયભતી, નભશદા, ભશી અને તા઩ી જેલી મુખ્મ નદીઓના મુખતત્રક૊ણ પ્રદે ળ૊ આલેરા છે . બફૃચ, ભગદલ્રા, ખાંબાત, દશેજ અને ઉભયગાલ જેલા ફાંદય૊ આલેરા છે . કચ્છના અખાત અને જાભનગય જીલ્રાના કા​ાંઠાની લાત કયીઍ ત૊ આ તલસ્તાય નાના ભ૊ટા ૪૨ જેટરા ટા઩ુઓ આલેરા છે . જમાયે અવાંખ્મ ટા઩ુઓ દહયમાની અંદય છે . આ ટા઩ુઓ ભા​ાંથી ૩૩ ટા઩ુઓભા​ાં ખુફજ ઊંચી કક્ષાના ઩યલા઱ા આલેરા છે . ઉ઩યા​ાંત અત્માંત દુ રશબ ઍલી જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ જ૊લા ભ઱ે છે . અશી ૨૧૦ પ્રકાયની ળેલા઱, 30 જાતના કાચફા, ૮ પ્રકાયની વાકશ ભાછરી વહશત ૨૦૦ પ્રકાયની ભાછરીઓ, ૭૦ પ્રકાયની લાદ઱ી, ૪૦ પ્રકાયના શાડશ અને વ૊ફ્ટ ઩યલા઱ા, ૨૫ પ્રકાયના પ્ર૊ન્વ તેભજ અનેક પ્રકાયની દુ રશબ સ્ટાયહપળ, દહયમાઈ વા઩ની અનેક જાતતઓ, ડ૊ન્લ્પન, વ્શેર, વી શ૊વશ અને ઓક્ટ૊઩વ તથા ૧૫૦ જાતના ઩ક્ષીઓન૊ વભાલેળ થામ છે . આખ૊ તલસ્તાય ભેનગ્રુલ અને ઩યલા઱ાનુ ાં ઩હયવયતાંત્ર જ૊લા ભ઱ે છે . આ દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ઩ય દહયમાહકનાયે થતી લાશણ૊ની અલયજલય અને ઔધ૊ચગક વાંકુર૊ને રીધે આજે ઘણા ચેય વ ૃક્ષ૊ નાળ ઩ામ્પમા છે . ભીઠા ના ઉધ૊ગ, તવભેન્ટ અને ખાતયના કાયખાના, ઓઇર ટતભિનર, થભશર સ્ટે ળન લગેયે ઍ ચેયના વ ૃક્ષ૊ન૊ ભ૊ટા઩ામે બ૊ગ રીધ૊ છે . ગુજયાતની ઍક નાભા​ાંહકત કાં઩ની ઩ય તેના વાંદબે શાઈક૊ટશ ભા​ાં કે વ ચારે છે . આભ કુ દયતી અને ભાનલીમ ઩હયફ઱૊ દહયમાહકનાયની જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટને શાની ઩શ૊ચાડલાભા​ાં ઘણા જલાફદાય છે . દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટને અવય કયતા​ાં ઩હયફ઱૊

કુ દયતી ઩હયફ઱૊ ભાનલીમ ઩હયફ઱૊

Vol. 04, Issue – 04

--ઔધ૊ચગકયણ

--ળી઩ િેહકગ માડશ /યી઩ેયીગ માડશ

-ભીઠાના અગય૊

-- ભાછીભાય પ્રવ ૃતત

- થભશર ઩ાલય સ્ટે ળન

--પ્રલાવન ઉધ૊ગ

-દહયમાઈ યે તી નુ ાં ખનન કામશ

-ફાંદય અને જેટી

(151)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ઔધ૊ચગકયણ:- ગુજયાતના​ાં દહયમાહકનાયે ઩ેર૊ચરમભ ઈન્ડસ્રીઝ, યવામચણક ખાતય ફનાલતા કાયખાના ન૊ તલકાવ થલાના રીધે ઓઇર ઢ૊઱ામ ત૊ ઩યલા઱ા તેભજ દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ને બાયે નુકવાન કયે છે , યવામચણક ખાતય૊ ના કાયખાના ભા​ાંથી યવામચણક દ્રવ્મ૊ અને વેન્ન્દ્રમ દ્રવ્મ૊ જ્માયે દહયમાભા​ાં ઠરલામ છે . ત્માયે દહયમાઈ જીલ૊ ભાટે ખુફજ ખતય૊ થઈ જામ છે . વેન્ન્દ્રમ તત્લ૊ સ્થામી શ૊મ છે . તે ઩હયલતશનળીર શ૊તા નથી ભાટે તે નાના જીલભાથી ભ૊ટા જીલ સુધી ઩શ૊ચે છે . ત્મા​ાં ઩ણ સ્થામી યશે છે . સ્થામી વેન્ન્દ્રમ દ્રવ્મ૊ આગેક્ર૊યીન જૂથના યવામણ૊ શ૊મ છે . જે વીર, વ્શેર, ડ૊ન્લ્પન લગેયેના પ્રજનનતાંત્ર વાંફતધત વભસ્મા અને ય૊ગપ્રતતકાયક ળક્ક્ત ઘટાડે છે . ભીઠાના અગય૊ :- દહયમા હકનાયાના તલસ્તાય૊ ભા​ાં ભીઠુ ાં ઩કલતા ઘણા ઍકભ૊ છે . આ ઉધ૊ગ૊ નુ ાં ખારુાં ઩ાણી તેભજ તેના ફામ પ્ર૊ડક્ટ ફૃ઩ે િાઇન નીક઱ે છે . આ િાઇન દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ને નુકવાન કયે છે , થભશર ઩ાલય સ્ટે ળન:- દહયમા હકનાયાની નજીક ક૊રવા આધાહયત લીજ ઉત્઩ાદન ભથક થી ક૊રવાની યજકણ૊ જેને પરામઍળ તયીકે ઓ઱ખામ છે . જે દહયમાના ઩ાણીભા​ાં છ૊ડલાભા​ાં આલે છે . તેભજ થભશર ઩ાલય સ્ટે ળનનુ ાં ગયભ ઩ાણી દહયમાભા​ાં છ૊ડતા ઩ણ જૈલ઩હયવય ને અવય થામ છે . દહયમાઈ યે તી નુ ાં ખનન કામશ :- દહયમાહકનાયે થી યે તીન૊ ભ૊ટ૊ જ્થ૊ સ્થાતનક ઩હયક્સ્થતી ને ધ્માન ભા​ાં યાખ્મા લગય ભ૊ટા ળશેય૊ભા​ાં ફા​ાંધકાભ ભાટે તથા તવભેન્ટની પેક્ટયી ભા​ાં કાચા ભાર તયીકે રઈ જલામ છે . જેથી દહયમાહકનાયાનુ ાં ધ૊લાણ લધે છે . તેભજ દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ને તેભજ ઩યલા઱ાને ખુફજ નુકવાન ઩શ૊ચે છે . ળી઩ િેહકગ માડશ /યી઩ેયીગ માડશ :- દહયમાહકનાયે જૂના યદ્વ઩ાત્ર જશાજ દે ળ-તલદે ળ ભા​ાંથી અરાંગ ખાતે ત૊ડલા ભાટે આલે છે . જેનાથી ઓઇરનુ ાં પ્રદૂ ઴ણ દહયમાભા​ાં થામ છે . આ પ્રવ ૃતત પ્રતતલ઴શ લધી યશી છે . જે દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ભાટે ખતયાફૃ઩ છે . ભાછીભાય પ્રવ ૃતત :- ક્ચ્છના અખાતભા​ાં તલતલધ જાત ની ભાછરી ભ઱તી શ૊લાથી આ ધાંધ૊ ખુફજ લધ્મ૊ છે . ગુજયાત તેભજ આવ઩ાવ ના યાજ્મ૊ના ભાછીભાય૊ અશી આલે છે . તેલ૊ ઩યાં ઩યાગત તેભજ આધુતનક ઩દ્ધતતન૊ ઉ઩મ૊ગ કયી ભાછીભાયી કયે છે . લધુ ઩ડતી આ હક્રમમા ને કાયણે જીલવાં઩તતભા​ાં ઉિય૊તય ઘટાડ૊ ન૊ધામ૊ છે . પ્રલાવન ઉધ૊ગ:- ગુજયાતના રા​ાંફા દહયમાહકનાયા ઩ય ઘણા ફધા દહયમાઈ ફીચની યચના થઈ છે . જ્મા​ાં વશેરાચણઓ પયલા ભાટે આલે છે . ક્ચ્છ અને જાભનગય ના ઩યલા઱ા ના ટા઩ુઓ ઩ય આ વશેરાચણઓ આડેધડ પયતા શ૊લાથી દહયમાઈ જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ને ખુફજ નુકવાન થામ છે , તેભજ ચેયના વ ૃક્ષ૊ને ફ઱તણ ભાટે લા઩યલાને કાયણે દહયમાઈ જીલ૊ની લવાશત૊ ઩ય આડઅવય થામ છે . આ ઉ઩યા​ાંત દહયમાઈ મુવાપયી દયમ્પમાન માતત્રક૊ દ્વાયા પરાન્સ્ટક ફ૊ટર, પરાન્સ્ટકની થેરીમ૊, ઩ાણીના ઩ાઉચ લગેયે દહયમાના ઩ાણીભા​ાં નાખે છે . જે ટા઩ુ ઩ય અથલા દહયમાકાઠે જભા થામ છે . જેનુ ાં તલઘટન ન થલા થી તેન૊ નાળ થત૊ નથી જે ઩ણ કુ દયતી ઩માશ લયણ અને જીલ૊ ઩ય ભાઠી અવય કયે છે . ફાંદય૊ અને જેટી :- ગુજયાતના​ાં દહયમાહકનાયે ઘણા નાના ભ૊ટા ફાંદય૊ અને જેટી વય઱ ળી઩ રાહપક ભાટે ફનાલલાભા​ાં આલે છે . વતત આમાત-તનકાવ થલાથી ળી઩ રાહપક લધતા​ાં દહયમાઈ ઩ાણીભા​ાં પ્રદૂ ઴ણ લધે છે . આફ૊શલાકીમ ઩હયલતશન૊ અને જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ઩ય અવય:ભાનલીની ઔધ૊ચગક પ્રગતતની દ૊ડ, ભાનલીનુ ાં જીલનધ૊યણ, યશેણીકયણી લગેયેની વીધી કે આડકતયી અવય ઩ ૃ્લી વ઩ાટીના તા઩ભાન લધલાભા​ાં કાયણભ ૂત યહ્ુાં છે . આના ઩હયણાભે વમુદ્રની વ઩ાટી ઊચી આલલી અને કુ દયતી આ઩તતઓની વાંખ્મા અને તીવ્રતાભા​ાં લધાય૊ થમ૊ છે . આઇ.઩ી.વી.વીના છે લ્રા અનુભાન અનુવાય આગરા વ૊ લ઴ોભા​ાં વમુદ્ર વ઩ાટી ૧૮ થી ૫૦ વે. ભી. ઊ઩ય આલલાની ળક્યતા છે . બાયત ના

July – Aug., 2016

(152)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

તલજ્ઞાનીઓ ઍ ઩ણ વમુદ્રની વ઩ાટી કે ટરી ઊચી આલળે તે અંગે અભ્માવ કમો. જ૊ કે તેભા​ાં ભતભતા​ાંતય છે . ઍક અનુભાન અનુવાય કચ્છના અખાતભા​ાં વમુદ્રની વ઩ાટી વોથી લધાયે લધલાની વાંબાલના છે . ફીજા યાજમ૊ની વયખાભણીભા​ાં ગુજયાત યાજ્મન૊ લધુ દહયમાઈ પ્રદે ળ ડૂફી જલાની આળાંકા છે . રગબગ ૨૮૦૯ ચ૊. હક.ભી. થી ૧૨૫૪૧ હક. ભી. જેટર૊ દહયમાઈ લેટરેન્ડન૊ તલસ્તાય વમુદ્રભા​ાં ગયકાલ થલાની બીતત યશેરી છે . જેનાથી ચેયના જગર૊ ાં અને ઩યલા઱ાના ખડક૊ન૊ ઩ણ નાળ થળે. ક્ચ્છ અને જાભનગય જજલ્રાના જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટભા​ાં ચેય અને ઩યલા઱ા ખુફજ ભશત્લના જૈતલક અંળ છે . તેઓ ફીજી જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટના આધાય છે . જે દહયમાના ઘવાયણ ને ય૊કે છે . તે ભાછરીઓ ના ઉછે ય ભા​ાં ઩ણ ભશત્લના બાગ બજલે છે . તે કુ દયતી દીલાર તયીકે કાભ કયે છે . આભ, ભાનલવજજૉત આ અવય૊ ત્મા​ાંની જીલસ ૃન્ષ્ટ્ટ ઩ય ફહુ ભાઠી અવય કયે છે . આખા ઩હયવયતાંત્રને

જ૊ખભ યશેલ ુાં છે . જ૊ કડક કામદા ના અભર કયીને તેને ય૊કલાભા​ાં ન આલેત૊ ઘણી જાતતઓ લુપત થઈ જળે અને બતલષ્ટ્મની ઩ેઢીને પ૊ટ૊ગ્રાપભા​ાં જ આ જીલ૊ની ભાહશતી આ઩લાન૊ લખત આલળે . વાંદભ્ર ગ્રાંથ :(૧) The Human IMPACT ON THE NATURAL ENVIRONMENT. (Andrew Goudie) (૨) ગુજયાત ની આતથિક અને પ્રદે તળક ભ ૂગ૊઱ (ભાંજુરાફેન દલે ) (૩) ઩માશ લયણ કર આજ ઔય કર (શયીળચાંદ્ર વ્માવ ) (૪) ઩માશ લયણ વાથી (CEE) (૫) ગુજયાત પ્રદૂ ઴ણ તનમાંત્રણ ફ૊ડશ ના હય઩૊ટશ (૬) સ ૃન્ષ્ટ્ટ (ભેગેચઝન )

Vol. 04, Issue – 04

(153)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

એક ર્ળક્ષકની વાંઘ઴થકથા : ‘ફનગયલાડી’ કભ઱ા કે. ભકલાણા મુ. યાતીદે લડી તા. લા​ાંકાનેય જી. ભ૊યફી ત઩નક૊ડ : ૩૬૩૬૨૧ વ્માંકટે ળ ભાડગ ૂ઱કય કૃત ‘ફનગયલાડી’ મ ૂ઱ ભયાઠી નલરક્થા છે . આ નલરકથાન૊ ગુજયાતીભા​ાં અનુલાદ અલનીળ બટ્ટે કયે ર૊ છે . વ્માંકટે ળ ભાડગ ૂ઱કયે ભયાઠીભા​ાં આઠ નલરકથા, ફવ૊ જેટરી ટૂાંકીલાતાશ અને ચા઱ીવ હપલ્ભ૊ની ઩ટકથાઓ રખી છે . તેભની ‘વભા​ાંતય ‘નલરકથાને વાહશત્મ અકાદભીન૊ ઩ુયસ્કાય ભળ્મ૊ છે . હપલ્ભ તનભાશ તા અને કરાકાય અભ૊ર ઩ારેકયે ‘ફનગયલાડી’ ઩યથી આંતયાષ્ટ્રીમ સ્તયે ખ્માતત લા઱ી ભયાઠી હપલ્ભ ફનાલી છે . આ રેખકની ‘ભાણદે ળી ભાણવે’, ‘ફનગયલાડી’, ‘લાલટર’ ખ ૂફ ર૊કતપ્રમ નલરકથાઓ છે , બાયતીમ અને ઩તિભની તલતલધ બા઴ાભા​ાં આ નલરકથાના અનુલાદ થમા છે . વ્માંકટે ળ ભાડગ ૂ઱કયન૊ જન્ભ ભશાયાષ્ટ્રના વા​ાંગરી જજલ્રાના ભાડગ ૂ઱ ગાભે થમ૊ શત૊. હકળ૊ય અલસ્થાભા​ાં જ તેઓ દે ળની આજાદીના આંદ૊રનભા​ાં વહક્રમમ યીતે વાભેર થમા શતા. આ ભાટે તેઓ ગશૃ ત્માગ કયીને ચાલ્મા ગમા શતા. બાયતની આજાદી ઩છી ભાડગ ૂ઱કય ઘયે ઩ાછા આલે છે . અધુરુાં યશેલ ુાં પ્રાથતભક ુ યની પાઈનર ઩યીક્ષા ઉચ્ચ ગુણ વાથે ઩વાય કયી ચોદ લ઴ે તનિંફાલડે તળક્ષણ ઩ ૂણશ ન કયુશ શ૊લા છતા​ાં લનાશ ક્યર ગાભભા​ાં તળક્ષક તયીકે જ૊ડામ છે . લા​ાંચનન૊ ળ૊ખ શ૊લાથી અંગ્રેજી અને ભયાઠી વહશત્મ ઩ય પ્રભ ૂત્લ ભે઱લે છે . ચચત્રભા​ાં ઩ણ યવ શ૊લાથી ક૊લ્શા઩ ૂય જામ છે . ચચત્ર વાથે વાહશત્મ યવ લધત૊ જામ છે . ઩ત્રકાત્લ ક્ષેત્રે ઩ણ કાયહકદી તનભાશ ણ કયે છે . હપલ્ભની ઩ટકથાઓ રખે છે . અને ૧૯૫૫થી ઓર ઈન્ન્ડમા યે હડમ૊ભા​ાં ઩ુણે ખાતે ન૊કયી ભે઱લે છે . અને રા​ાંફી ભા​ાંદગી ફાદ લ઴શ ૨૦૦૧ભા​ાં ઍભનુ ાં અલવાન થામ છે . ‘ફનગયલાડી’નુ ાં કથાનક તળક્ષક યાજાયાભ તલઠ્ઠર વોંદણીકના આત્ભવ ૃિા​ાંત ફૃ઩ે આરેખામેલ ુાં છે . ૧૯૪૦ની આવ઩ાવના વભમનુ ાં ભશાયાષ્ટ્રનુ ાં ગાભડુ ાં અશીં કેન્દ્રભા​ાં છે . બોતક સુતલધાથી લાંચચત, અત્માંત અબાલગ્રસ્ત ઍલા ગાભભા​ાં તળક્ષક તયીકે જ૊ડામેર કથાનામક ‘ફનગયલાડી’ જામ છે . ઘેંટા અને ફકયા વાથે જીલનાયી આ ગયીફ અને અબણ લવાશતને તળક્ષણ વાથે કા​ાંઈ રેલાદે લા નથી. ઍલા ભાશ૊રભા​ાં ગાભ ર૊ક૊ન૊ તલશ્ર્લાવ અને પ્રેભ જીતે છે . ત્રણ લ઴શ સુધી આ ઩યામા મુરકને ઩૊તાન૊ ભરક ભાનીને ઘયે -ઘયે જઈ છ૊કયા બેગા કયી, ઍભનાભા​ાં તળક્ષણની રુચચ કે઱લે છે . ધીભે ધીભે ગાભની કામા઩રટ ફદરે છે . ગાભના મુખી, આમબ ૂન૊ વશમ૊ગ ભ઱ે છે . ફનગયલાડીની ભ૊ટાબાગની લસ્તી બયલાડની છે . વલાય ઩ડે ને છ૊કયા ઘેટા​ાં- ફકયા ઩ાછ઱ વીભભા​ાં જામ અને જે ન ગમા શ૊મ તે ળા઱ાઍ આલે. ભાસ્તય અઠલાહડમે ઩૊તાના ગાભ તલભ ૂતલાડી જામ. વ૊ભલાયે ઩યત પયે ત્માયે થેરીભા​ાં થે઩રા બયી રાલે ને ઍ જ ઍન૊ ખ૊યાક યશે. ળશેયભા​ાં જામ ત્માયે ગાભના ર૊ક૊ની લસ્તુ ઩ણ રાલી આ઩ે. આભ, ભાસ્તય ગાભના ર૊ક૊ને ઩ ૂયે ઩ ૂયી ભદદ કયે છે . અંફ૊ડાલા઱ી યાણીના ચા​ાંદીના ફૃત઩મા લટાલી આ઩ે. ઍથી ભાસ્તયની પ્રભાચણકતા ઉ઩ય ફધાને શ્રદ્ધા ફેઠી શતી. ગાભના નાના - ભ૊ટા ફધા પ્રશ્ન૊ભા​ાં ભાસ્તયની વરાશ રેલાતી. ગાભડાના​ાં બરા- બ૊઱ા ભાનલના​ાં યે ખાચચત્ર૊ હ્રદમસ્઩ળી ફન્મા છે . ઍભની જીલનળૈરી, યીત હયલાજ, ઩યાં ઩યાનુ ાં વભગ્રરક્ષી ચચત્ર ઉ઩સ્યુ ાં છે . ગાભના જુ લાન બયલાડ૊ વલાયે ઘેટા​ાંને વીભભા​ાં રઇ જતા​ાં, આખ૊ હદલવ ખેતય અને ભેદાન૊ભા​ાં યખડ઩ાટ કયી વા​ાંજે ઩ાછા આલતા​ાં, ઘેટા​ાંને લાડાભા​ાં ઩ુયતા અને યાત્રે ઊંઘભા​ાં ઩ણ વચેત યશેતા​ાં. બયલાડણ ય૊ટરા ળેકતી, ઊન કા​ાંતતી અને છ૊કયાને ખલડાલતી. આ ઍભન૊ જીલનક્રમભ શત૊.

July – Aug., 2016

(154)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ભાસ્તયે ગાભના છ૊કયા ભાટે અખાડ૊ ફનાલલાનુ ાં નક્કી કયુ.શ ઩શેરા ત૊ ગાભના ર૊ક૊ન૊ તલય૊ધ શત૊. ઩યાં ત ુ ઩ાછ઱થી વો ક૊ઇ વહશમાય૊ ઩ુફૃ઴ાથશ કયીને અખાડાનુ ાં તનભાશ ણ કયે છે . યાજા વાશેફ ખ ૂદ આલીને ઩ુયસ્કાયે છે . ગાભભા​ાં આનાંદ - ઉત્વલનુ ાં લાતાલયણ ફને છે . ‘જે ભનુષ્ટ્મનુ ાં તળક્ષણ વભાજ ઉત્થાનભા​ાં કાભ આલતુ ાં નથી ઍલા તળચક્ષત૊ તધક્કાય ઩ાભે છે .’ ૧ ૧૧– આ ઉક્ક્ત અશીં ચહયતાથશ થઇ છે . ભાસ્તય ઩૊તાના કૂનેશથી આ અબણ તનયક્ષય ગાભભા​ાં છ૊કયાઓને તળક્ષણ વાથે વા​ાંક઱ી વભાજ નલયચનાનુ ાં ઉિભ ઉદાશયણ ઩ ૂરુ ઩ાડે છે . ‘ફનગયલાડી’ આત્ભકથનાત્ભક નલરકથા ળૈરીની છે . ઍથી રેખકે કથાનામકના તલતલધ અનુબલ૊ને સુદય ાં યીતે પ્રસ્તુત કમાશ છે . ‘ફનગયલાડી’નુ ાં મુખ્મ ઩ાત્ર ત૊ કથાનામક તળક્ષક – ભાસ્તય યાજાયાભ તલઠ્ઠર વોંદણીકય છે . ઍક અબાલગ્રસ્ત તનયક્ષય ગાભની લચ્ચે યશીને ભાટીના​ાં ભનેખને જીલન જીલલાની હદળા ચીંધી ફતાલે છે . ગાભન૊ મુખી, અંજી, દાદુ , આમબ ૂ, આનાંદ યાભ૊ળી, યાભ૊, ળેકુ અને તેની તાડ જેલી ઘયલા઱ી આ ઩ાત્ર૊ ગતતળીર ફન્મા. મુખી ગાભના પ્રત્મેક પ્રશ્ન૊નુ ાં તનયકયણ કયે છે . ભાસ્તયને વભજનાય મુખી જ છે . અંતે ગાભભા​ાં અખાડ૊ તૈમાય કયલાભા​ાં ઍ ભાસ્તય ને ભદદ કયે છે . ભાસ્તયને ઩૊તાન૊ વભમ શલે ઩ ૂય૊ થમ૊ છે . ઍલી જાણ કયે અને વલાયે ઩૊તાન૊ દે શ છ૊ડી ચાલ્મા જામ છે . અંજી મુખીની દીકયી છે . ઩૊તાની ચ૊રી ળશેયભા​ાં વીલડાલલા ભાસ્તયને આ઩ે છે . અને મુખીને ખફય ઩ડતા અફ૊રા થામ છે . અંજી હ્રદમથી ભાસ્તયને ચાશે છે . દાદુ ઩૊તાને ગાભભા​ાં વોથી શ૊તળમાય ભાને છે . ગાભના બ૊઱ા ભાણવ૊ ઩ય ઩૊તાન૊ પ્રબાલ ઩ાડી યાખલા પ્રમત્નળીર છે . ભાસ્તયની લધતી જતી ર૊કતપ્રમતાથી ઈ઴ાશ કયી યહ્ય૊ છે . ઩યગાભન૊ આય ૂફ ફનગયલાડીને ઩૊તાનુ ાં ગાભ ભાનીને યશે છે . જાતે ખાટકી છે . ભેરા​ાં ળયીય અને ભેરા​ાં ક઩ડાલા઱૊ આય ૂફ ગાભભા​ાં મ ૃત્યુ ઩ાભતા ઘેટા​ાં- ફકયાન૊ તનકાર કયત૊, આથી ગાભના ર૊ક૊ ઍભને ય૊ટરા આ઩તા. ઍ તનળા઱ની ફશાય કે ચ૊કભા​ાં ભાસ્તય વાથે જ યશેત૊. આનાંદ યાભ૊ળી ક૊ઇ કાભ ધાંધ૊ ન કયે ગભે તેના ખેતયભા​ાં જઈ કા​ાંદા, યીંગણા, ફાજયી જે ભ઱ે તે ઘયબેગ ુાં કયે અને વલાયે મ ૂ઱ ભાચરકને ઩ાછી જાણ ઩ણ કયે કે તભાયા ખેતયભા​ાંથી ભેં ચ૊યી કયી છે . આ આનાંદ ભાસ્તયની ઩ાવે યશેરા થે઩રા ને ફદરે યાભાઍ આ઩ેરા યાણીછા઩ તવક્કાના ઩ૈવા રઈને ચાલ્મ૊ જામ છે . અંતે ઩ૈવા ઩ાછા આ઩ે છે . અને ઩૊તે જે લા઩યે છે , તેની તનખારવ કબ ૂરાત કયે છે . લાલણીન૊ વભમ આવ્મ૊ ઩ણ ઍક ફ઱દ મ ૃત્યુ ઩ામ્પમ૊ ત્માયે ળેઠ ગાભભા​ાં ફીજ૊ ફ઱દ ભા​ાંગલા જામ છે . ઩યાં ત ુ ફધાને લાલણી કયલાની શ૊લાથી ફ઱દ ભ઱ત૊ નથી. ત્માયે ઉદાવ ફની ગમેર ળેઠની ઩ત્ની જાતે જ ફ઱દની વાથે શ઱ભા​ાં જ૊ડામ ને ખેતયભા​ાં ખેતી કયે છે . લા​ાંગી ગાભની ફાઈ ને રઈને બાગી જતા જગનાની ભાથે તુટી ઩ડતા ગાભ ર૊ક૊ લગેયે ઩ાત્ર૊થી ‘ફનગયલાડી’ વબય છે . ‘ફનગયલાડી’ભા​ાં ગ્રાભ઩હયલેળના લણશન૊ ધ્માન઩ાત્ર છે . ફનગયલાડીભા​ાં લવલાટ કયતા બયલાડ ઩હયલાયની ય૊જીંદી હક્રમમાનુ ાં લણશન જ૊ઈઍ ; ‘હદલવબય યખડીને આલેર બયલાડના ળયીયભા​ાં બાખયી ખાધા ઩છી તાકાત આલે. કા​ાંફ઱૊ રઈને ઘયની ફશાય નીક઱ે ઍક કરાક ચ૊તયે ફેવી ટ૊઱ ટ઩ા કયે , ઩છી ઘેટા ઩ ૂમાશ શ૊મ ત્મા​ાં જામ, આડ૊ ઩ડે. લાડાભા​ાં ઘેટા​ાં ઉંઘે, ઘયભા​ાં બયલાડણ નાના છ૊કયા​ાંને વ૊ડભા​ાં રઈને સ ૂતી શ૊મ, અને લાડાના​ાં છીંડે, ઓતળિંકે કુ શાડી રઈ, બયલાડ ઉંઘે, ફધાની નીંદય ગાઢ શ૊મ, બયલાડને ઍન૊ કૂતય૊ વાલધ યશે.’ ૨ ઩ ૂ.૪૫-૪૬ ‘આખાડ૊ તૈમાય થમ૊ અને યાજાવાશેફ ખુદ આલલાના​ાં શતા ત્માયે ગાભભા​ાં ઉત્વલ૊ન૊ ભાશ૊ર ફની જામ છે . ‘દયે ક ઘયને વાપસ ૂપ કયી રીં઩ણ કયલાભા​ાં આવ્મા, કેટરામ હદલવ૊થી ધ ૂ઱ ખાતી હદલાર૊ અને ફેદયકાયીન૊ બ૊ગ ફનેરા ઓટરા ચકભલા​ાં ભા​ાંડયા. કેટરા​ાંક ખ૊યડા​ાં વાલ જૂના થઇ ગમા શતા, અને હદલાર૊ ભા​ાંથી ઢેપા નીક઱ી ગમા શતા.’૩઩ ૂ.૧૧૨ આભ રેખકની લણશનકરાથી આખ૊ પ્રવાંગ તાદશ ળ થામ છે . આ ઉ઩યા​ાંત.....

Vol. 04, Issue – 04

(155)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ળયીયના​ાં જ૊યે ળેકુની ઘયલા઱ી ફ઱દની વાથ૊વાથ શ઱ ખેંચે છે . ફનગયલાડીભા​ાં રાગત૊ ભાલડીન૊ ભે઱૊, ભાનદે ળની ફનગયલાડીભા​ાં ડ૊કાતા દુ કા઱ના લણશન૊ હફ ૂ હ ૂ આરેખામા છે . રેખકની લણશનકરા આ નલરકથાનુ ાં ભશત્લનુ ાં રક્ષણ ફની યશે છે . ઘેટા​ાં- ફકયા​ાં ઩ા઱નાય અને અભનુ ાં ઊન ઊતાયનાય બયલાડ૊નુ ાં ગાભ શજીમ ક્યા​ાંક શવે જ ! ‘ફનગયલાડી’ ભાણદે ળ તલસ્તાયના​ાં પ્રાદે તળક જનવભાજનુ ાં પ્રતતચફિંફ યજૂ કયે છે . ભશાષ્ટ્રના ભાણદભા​ાં આજે દુ ષ્ટ્કા઱ના બમજનક નગાયા લાગી યહ્યા છે . દે લાભા​ાં ડૂફેરા ખેડૂત૊ આ઩ઘાત કયી યહ્યા છે . ભયાઠી બા઴ાભા​ાં નલરકથાને ‘કાદાં ફયી’ કશેલાભા​ાં આલે છે . આ નલરકથાભા​ાં આલતા વાંલાદ૊ ગ્રાભ઩હયલેળના ઍક વભાજની – બયલાડ ર૊કમુદામની જીલનયીતતને પ્રગટ કયે છે . ભાસ્તયે ળા઱ાભા​ાં ફા઱ક૊ આલે ઍલા ઩ાંદયે ક હદલવ પ્રમત્ન૊ કમાશ ઩છી ફે-ત્રણ છ૊કયા​ાં ળા઱ાઍ આલતા. અડધ૊ કરાક ફેવતા અને કાંટા઱ી જતા. ક્યાયે ક ભા ઘયે થી છ૊કયા​ાંને રેલા દ૊ડી આલતી કશેતી, ‘તનૌ છૈ મા​ાં છ૊કયા​ાં નથી લ્મા? ચાર ગીગા ઘયે ......લગડ૊, ભાટી અનૌ ઘેટા​ાં ઍ આ઩ણી તનવાય.... આમ નથૌ આવ્વુ શલે....’૪ ઩ ૂ.૩૫ યાત્રે વબા બયાતી ત્માયે ભાસ્તય ફધાની વભક્ષ લાત કયે ..... ત૊ જલાફ ભ઱ત૊. “શજુ ન ૌ ઩૊હયમાલ ઢળ્મા નથૌ. ભહશન૊ હદ’જલાદ્ય૊ વ તાઍ ઘેટાને ફચાલલા લફૃને ભાયી નાખ્મ૊ ત્માયે ...૫ ઩ ૂ.૩૭ઍન૊ ફા઩ લીય૊ ભાસ્તયને કશે છે કે , ‘ચ૊઩ડા પાડીને હુ ાં કયળી? ભાયે શાયે યઈ, કાભ કયીનૌ, શાત દે ત૊ ભનેમ શારુ યે . ફે હદ ઩ેંરા લફૃ ભાયી આમ૊. શલે ઈ નાન૊ નથૌ તે ભાયી રેઈનૌ ચચતયમા કયે . ઍનૌ ફા઩નુ ાં કાભ ળીખે ઈ જ શારુાં,”૬ ઩ ૂ.૯૯ આભ, વાંલાદ૊ નલરકથાને ગતતભાન કયનારુાં રાક્ષચણક ઩હયફ઱ ફની યશે છે . ત઱઩દા - ર૊કફ૊રીના વાંલાદ૊ને અનુલાદકે ઩ણ મ૊ગ્મ યીતે મ ૂકી આપમા છે . ‘ફનગયલાડી’ નલરકથાભા​ાં ગ્રાભીણ વભાજનુ ાં ખાનદે ળની ર૊ક વાંસ્કૃતતનુ ાં ચચત્ર યજૂ થયુ ાં છે . બયલાડ વભાજની યશેણીકયણી, લેળ, ઘય, કાભકાજ, ખેતી વ્મલવામ, ઩ાક, ઢ૊ય-ઢા​ાંખય, ર૊કવભાજની શ્રદ્ધા - અંધશ્રદ્ધા, ભ ૂત - ઩રીતની ભાન્મતા દે લ-દે લીની ભાન્મતા, ઩ાઠળા઱ા, અખાડા - આ ફધાનુ ાં મથાતથા તનફૃ઩ણ થયુ ાં છે . ભાણવ કુ દયતની વાથે જ૊ડામેર૊ છે . ભાટીની ભામાભા​ાં ઩ડેર૊ છે . ફનગયલાડીભા​ાં લવલાટ કયતા ભાણવ૊ની ફવ ઍજ દુ તનમા છે . જીલન વાથે વાંક઱ામેલ ુાં વત્મ રેખકે ઉજાગય કયુશ છે . અંતે ગાભભા​ાં ઩ડતા દુ ષ્ટ્કા઱ભા​ાં ફધા ઩૊તાના ઘય છ૊ડીને અન્મ સ્થ઱ે ચારી નીક઱ે છે . ત્માયે યાભાન૊ ફા઩૊ ફકયાના વશાયે ઍ જ ગાભભા​ાં હદલવ૊ ઩વાય કયે છે . ગા​ાંધીજીના જીલન મ ૂલ્મ૊ મુજફ તળચક્ષત૊ ગાભડાભા​ાં જામ અને ત્મા​ાં યચના​ાંત્ભક પ્રવ ૃતત દ્વાયા તનયક્ષય- અબણ ર૊ક૊ને વાચી કે઱લણી આ઩ે ઍ શેત ુ આ નલરકથાભા​ાં વપ઱ યીતે વાકાય થમ૊ છે . ભયાઠી વાહશત્મની ગુજયાતીભા​ાં અનુલાહદત ‘ફનગયલાડી’ નલરકથા તલતળષ્ટ્ટ યચના છે . ગ્રાભ઩હયલેળને યજૂ કયતી આ નલરકથાભા​ાંથી ઩વાય થતા રક્ષ્ભણ ભાનેની ‘ઉ઩યા’, રક્ષભણ ગામકલાડની ‘ઉઠાઉગીય’ જેલી આત્ભકથનાત્ભક નલરકથાનુ ાં સ્ભયણ થામ છે . આ નલરકથાભા​ાં ફા઱ ઠાકૂયે દ૊યે રા યે ખાચચત્ર૊ આ કથાને જીલાંત આકાય આ઩ે છે . આ નલરકથાના અનુલાદક અલનીળ બટ્ટ પ૊ટ૊ગ્રાપય છે . ઍ યવવ ૃતતન૊ આ નલરકથાને રાબ ભળ્મ૊ છે . મ ૂ઱ રેખક વ્માંકટે ળ ભાડગ ૂ઱કયે ઘણા ફધા ઩ુસ્તક૊ રખ્મા છે ઩ણ તેઓ કશે છે કે , ‘લેરને આલેલ ુાં વયવ તયબ ૂચ ફધાને દે ખાડીઍ ઍવુ ાં ઍક જ ઩ુસ્તક હુ ાં ચીંધીળ: ‘ફનગયલાડી’૭ ઩ ૂ.૮ આભ, ફનગયલાડીની ળબ્દસ ૂન્ષ્ટ્ટભા​ાંથી યવલ્શાણ રેતા બાલકની આ માત્રા સુખદ નીલડે તેલી અ઩ેક્ષા ખયી જ ખયી.

July – Aug., 2016

(156)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

વદબશ : ૧. ફનગયલાડી, વ્માંકટે ળ ભાડગ ૂ઱કય, ઩ ૂ.૧૧ ૨. ઍજન ઩ ૂ.૧૧ ૩. ઍજન

઩ ૂ.૧૧૨

૪. ઍજન

઩ ૂ.૩૫

૫. ઍજન

઩ ૂ.૩૭

૬. ઍજન

઩ ૂ.૯૯

૭. ઍજન ઩ ૂ.૮

Vol. 04, Issue – 04

(157)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

(Occupational stress industrial managers: A Comparative study) ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા ભેનેજયીમર કેડયના કભથચાયીઓભા​ાં વ્મલવામીક ભન૊બાયના ઘટક૊ન૊ તરનાત્ભક અભ્માવ એવ. કે. જ૊ટલા M.A., M.Phil, Bed, D.C.S. આચામશશ્રી, મ્પયુતન. તલતલધરક્ષી તલનમ ભાંહદય – ઉ઩રેટા. યાજભાગશ, ફાલરા ચ૊ક, ઉ઩રેટા. ૩૬૦-૪૯૦ તા. ઉ઩રેટા., જી. યાજક૊ટ. યશેઠાણ :- માદલ ય૊ડ, ળેયી નાંફય – ૧, જીયા઩ા પર૊ટ, ઉ઩રેટા, તા. ઉ઩રેટા, જી, યાજક૊ટ, ઩ીન. ૩૬૦૪૯૦. ૧.

પ્રસ્તાલના:-

ઉત્ક્રમા​ાંતતની પ્રહક્રમમાભા​ાં ભાલલી અન્મ પ્રાણીઓ કયતા​ાં ઘણ૊ જ આગ઱ તનક઱ી ગમ૊ છે , ભાનલી ઍક વાભાજીક પ્રાણી છે . તેને પ્રાથતભક જફૃહયમાત૊ ઉ઩યા​ાંત કેટરીક ભાનતવક અને વાભાજીક જફૃયીમાત૊ શ૊મ છે , આ જફૃહયમાત૊ વાંત૊઴લા તેણે તલતલધ પ્રમત્ન૊ કયલા ઩ડે છે . ઩યાં ત ુ ફધીજ જફૃયીમાત૊ વાં઩ ૂણશ઩ણે વાંત૊઴ાતી નથી. ઩હયણાભે આ જફૃહયમાત૊ન૊ અવાંત૊઴ ભાનલીના ભન૊બાયનુાં કાયણ ફને છે , આજ ભન૊બાયને “વભ્મતાન૊ ય૊ગ” તયીકે ઓ઱ખલાભા​ાં આલે છે . વ્મક્ક્તના જીલનભા​ાં ભન૊બાયની ઩હયક્સ્થતત આવ્મા જ કયતી શ૊મ છે . અશીં વાંળ૊ધકે ઉદ્ય૊ગભા​ાં કાભ કયતા ભેનેજહયમર કતાશના કભશચાયીઓભા​ાં વ્માલવાતમક ભન૊બાય અંગેના કેટરાક ધાયક૊ન૊ તુરનાત્ભક અભ્માવ કયલાન૊ પ્રમાવ કમો છે . ૨.

ભન૊બાય ઍટરે શુ ાં ? :-

વ્માખ્મા: :ભન૊બાય ઍટરે ધભકી, શતાળા કે વાંઘ઴શની ઍલી ઩હયક્સ્થતત જે વ્મક્ક્તની ળાયીહયક કે ભાનતવક ળક્ક્ત ઩ય બાય ફૃ઩ ફને છે ,”- ફેય૊ના ફામયન અને ક૊ન્ટ૊લીટઝ દયે ક વ્મક્ક્ત ભન૊બાયનુાં અરગ અરગ યીતે અથશઘટન કયતી શ૊મ તેલી ઩હયક્સ્થતતભા​ાં ભન૊બાયન૊ વલશ વાભાન્મ અથશ આ઩લ૊ ઍટર૊ વય઱ નથી. કેટરાક ર૊ક૊ ભન૊બાયને ફાધ ઉદી઩ક ઩હયક્સ્થતત તયીકે જુઍ છે . જેને ઩હયણાભે ચચિંતા અને આઘાત ઉદબલતા શ૊મ છે . ૩.

વાંળ૊ધન વભસ્મા :-

“ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠાં નભા​ાં કાભ કયતા ભેનેજહયમર કેડયના કભશચાયીઓભા​ાં વ્મલમાતવક ભન૊બાયના ઘટક૊ન૊ તુરનાત્ભક અભ્માવ” ૪.

ુ :અભ્માવના શેતઓ ુ નીચે મુજફ છે , પ્રસ્ત ુત અભ્માવના શેતઓ

July – Aug., 2016

(158)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal ૪.૧)

ISSN 2347-1689

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના ઍક ઘટક તયીકે “લધુ કામશબાય” ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત છે કે કેભ ? તે ત઩ાવવુ.ાં ૪.૨)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના ઍક ઘટક તયીકે “ભ ૂતભકાવાંહદગ્ધતા” ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત છે કે કેભ ? તે ત઩ાવવુ.ાં ૪.૩)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના ઍક ઘટક તયીકે “ભ ૂતભકા વાંઘ઴શ” ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત છે કે કેભ ? તે ત઩ાવવુ.ાં ૪.૪)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના ઍક ઘટક તયીકે “અનુચચત જુ અને યાજકીમ દફાણ ” ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત છે કે કેભ ? તે ત઩ાવવુ.ાં ૪.૫)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના ઍક ઘટક તયીકે “વ્મક્ક્તઓની જલાફદાયી” ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત છે કે કેભ ? તે ત઩ાવવુ.ાં ૫.

તનદળશની ઩વાંદગી:-

તનદળશ ઍટરે વભન્ષ્ટ્ટન૊ અમુક બાગ ઩યાં ત ુ વભન્ષ્ટ્ટન૊ ગભે તે બાગ તનદળશ નથી, વભન્ષ્ટ્ટની રાક્ષણીકતાઓ દળાશલલા ભાટે ઉ઩મ૊ગભા​ાં રેલાતા બાગને તનદળશ કશેલામ, ઍટરે કે તનદળશ વભન્ષ્ટ્ટની નાની આવ ૃતિ ઍટરે તનદળશ, તનદળશ વભન્ષ્ટ્ટનુ ાં પ્રતતતનતધત્લ શ૊મ છે અને ઩માશપત કદન૊ શ૊લ૊ જ૊ઈઍ. ુ ે ધ્માનભા​ાં યાખી ગુજયાત યાજ્મના ગીય પ્રસ્તુત અભ્માવભા​ાં વાદય અભ્માવના શેતન વ૊ભનાથભા​ાં જીલ્રાભા​ાં આલેર ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠન૊ ક૊ડીનાય શુગય પેક્ટયી અને ઇન્ન્ડમન યે મ૊નાભા​ાંથી ૫૦-૫૦ કભશચાયીઓને મદચ્છ યીતે ઩વાંદ કયલાભા​ાં આવ્મા શતા. જેભા​ાં ૫૦ રાઈન ભેનેજવશ અને ૫૦ સ્ટાપ ભેજવશને ઩વાંદ કયલાભા​ાં આવ્મા શતા. ૬.

વાધન લણશન :-

ફી લાસ્તલ અને ઍ.઩ી. તવિંધે (૧૯૮૩) વ્મલવાતમક ભન૊બાય ભા઩લા ભાટે ઍક ત ુરાની યચના કયી છે , આ તુરા દ્વાયા સુ઩યલાઈઝવશ અને તેનાથી ઉ઩રી કક્ષાના કભશચાયીઓના વ્મલવાતમક ભન૊બાય ભા઩લા ભાટે ઉ઩મ૊ગભા​ાં રેલામ છે . આ ત ુરનાભા​ાં કુર “૪૬” તલધાન૊ન૊ વભાલેળ કયલાભા​ાં આવ્મ૊ છે , વ્મલવાતમક ભન૊બાય ભાટે ના વાંફતાં ધત ઘટક૊ અંગે અરગ અરગ પ્રાપતા​ાંક૊ ભે઱લી ળકામ છે . આ તુરાની સ્ક૊ય યે ન્જ ૪૬ થી ૨૩૦ ની છે .

Vol. 04, Issue – 04

(159)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689 ૭.

Creative Space : International Journal

વાંળ૊ધન પ્રતલતધ :-

ુ ે ધ્માનભા​ાં યાખીને વ્મલવાતમક વાંળ૊ધનની પ્રતલતધભા​ાં વાંળ૊ધકે વો પ્રથભ વાંળ૊ધનના શેતન ભન૊બાયના ભા઩ન ભાટે “વ્મલવામીક ભન૊બાય ભા઩ન” ત ુરા ઩વાંદ કયે ર શતી. પ્રસ્તુત અભ્માવભા​ાં પ્રાઈલેટ વેક્ટય અને ઩બ્બ્રક વેક્ટય ઍભ ફે ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠન૊ ઩વાંદ કયલાભા​ાં આવ્મ૊ શત૊. જેભા​ાં કાં઩નીના ભેનેજવશની ઩યલાનગી રઈ કભશચાયીઓની વાભાન્મ ભાહશતી ઍકઠી કયલાભા​ાં આલી શતી. ભાહશતીના આધાયે અભ્માવભા​ાં વભાતલષ્ટ્ટ પ્રત્યુતય દાતાઓને ફે જુથભા​ાં તલબાજીત કયલાભા​ાં આવ્મા શતા. જેભા​ાં ઍક જુથભા​ાં રાઈન ભેનેજવશ અને ફીજા જુથભા​ાં સ્ટાપ ભેનેજવશ શત.ુાં જેભા​ાં મ૊ગ્મ પ્રભાણ જ઱લાઈ યશે તે ભાટે વભન્ષ્ટ્ટભા​ાંથી પ્રતતતનતધફૃ઩ તનદળશ ઩વાંદ કયલાભા​ાં આવ્મ૊ શત૊. ત્માયફાદ ભાહશતી ને ઍકતત્રત કયલા ભાટે પ્રત્યુતયદાતાને વ્મલવાતમક ભન૊બાય ભા઩નત ુરા આ઩લાભા​ાં આલી શતી. અને પ્રત્મેક પ્રત્યુતયદાતાને ત ુરાભા વભાતલષ્ટ્ટ ફાફત૊ન૊ કઈ યીતે પ્રત્યુતય આ઩લ૊ તેની વભજણ આ઩લાભા આલી. આ ભાહશતી ગુપત યાખલાભા​ાં આલળે તેની ખાતયી આ઩લાભા​ાં આલી. ત્માયફાદ ફાંને જૂથની પ્રશ્નાલરી અરગ તાયલાભા​ાં આલી તુરના ભેન્યુઅર પ્રભાણે સ્ક૊યીંગ કયલાભા​ાં આવ્યુ ાં અને યુગમ આંકડાળાસ્ત્રીમ પ્રયુક્ક્તન૊ ઉ઩મ૊ગ કયી ઩હયણાભ૊ તાયલાભા આવ્મા. ૮.

ઉત્કલ્઩નાઓ:પ્રસ્ત ુત અભ્માવભા​ાં નીચી મુજફની ઉત્કલ્પનાઓ ફનાલલાભા​ાં આલી શતી.

૮.૧)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશ ભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „લધુકામશબાય‟ ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત નથી. ૮.૨)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશ ભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „ભ ૂતભકાવાંહદગ્ધતા‟ ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત નથી. ૮.૩)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશ ભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „ભ ૂતભકા વાંઘ઴શ‟ ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત નથી. ૮.૪)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશ ભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „અનુચચત જૂથ અને યાજકીમ દફાણ ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત નથી. ૮.૫)

ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ અને સ્ટાપ ભેનેજવશ ભા​ાં

વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „વ્મક્ક્તઓની જલાફદાયી‟ ઩યત્લે ક૊ઈ વાથશક તપાલત નથી. ૯.

સ્ક૊યીંગની ઩ધ્ધતત

વ્મલવાતમક ભન૊બાય ભા઩ન તુરનાભા​ાં સ્ક૊યીંગ નીચે પ્રભાણે કયલાભા​ાં આલેર.

July – Aug., 2016

(160)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

તેભા​ાં પ્રત્મતુય દાતા ઩ા​ાંચ પ્રતતહક્રમમા ભા​ાંથી જે પ્રતતહક્રમમા આ઩લા ભા​ાંગત૊ શ૊મ તે ઍક ઩વાંદ કયી તેની વાભે ખયાની તનળાની કયી જલાફ આ઩લાન૊ શત૊. તેભા તે ઩ા​ાંચ પ્રતતહક્રમમાભા​ાંથી વાં઩ ૂણશ અવાંભત વાભે ખયાની તનળાની કયે ત૊ „૨‟ સ્ક૊ય આ઩લાભા​ાં આલેર અતનતિત વાભે ખયાની તનળાની કયે ત૊ „૩‟ સ્ક૊ય આ઩લાભા​ાં આલેર વાંભત વાભે ખયાની તનળાની કયે ત૊ „૪‟ ુ શ વાંભતની વાભે તનળાની કયે ત૊ „૫‟ સ્ક૊ય આણલાભા​ાં આલેર સ્ક૊ય આ઩લાભા​ાં આલેર અને વાં઩ણ ત્માયફાદ મ૊ગ્મ આંકડાળાસ્ત્રીમ પ્રયુક્ક્તઓન૊ ઉ઩મ૊ગ કયી ગણતયી કયલાભા​ાં આલેર અને તાયણ૊ તાયલલાભા​ાં આલેર. ૧૦.

આંકડાળાસ્ત્રીમ પ્રયુક્ક્તઓ:-

ભ઱ે ર ભાહશતીભા​ાંથી દયે ક જૂથન૊ ભધ્મક વયે યાળ પ્રાપતા​ાંક અને પ્રભાણ તલચરન લગેયે અને જૂથ ભાટે ગણલાભા​ાં આલેર અને ફને જૂથ લચ્ચે ક૊ઈ વાથશક તપાલત છે કે કેભ તે ત઩ાવલા ભાટે આંકડાળાસ્ત્રીમ „ટી‟ કવ૊ટીન૊ ઉ઩મ૊ગ કયી ફને જૂથનુ ાં „ટી‟ જૂથ મ ૂલ્મ ળ૊ધલાભા​ાં આલેર અને તભાભ ઉત્કલ્઩નાઓના આ યીતે ફને જૂથના „ટી‟ જૂથ મુલ્મ ગણલાભા​ાં આલેર અને આલેર ઩હયણાભ૊ના આધાયે તાયણ૊ તાયલલાભા​ાં આલેર. ૧૧.

અભ્માવના​ાં તાયણ૊:-

પ્રસ્તુત અભ્માવના​ાં તાયણ૊ નીચે પ્રભાણે છે . ૧૧.૧) ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ ભા સ્ટાપ ભેનેજવશની વયખાભણીભા​ાં વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે કામશબાયનુ ાં પ્રભાણ ઓછાં જ૊લા ભળ્યુ.ાં ૧૧.૨) ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ ભા સ્ટાપ ભેનેજવશની વયખાભણી ભા​ાં વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „ભ ૂતભકાવાંહદગ્ધતા‟ નુ ાં પ્રભાણ ઓછાં જ૊લા ભળ્યુ.ાં ૧૧.૩) ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ ભા સ્ટાપ ભેનેજવશની વયખાભણી ભા​ાં વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „ભ ૂતભકા વાંઘ઴શ નુ ાં પ્રભાણ ઓછાં જ૊લા ભળ્યુ.ાં ૧૧.૪) ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ ભા સ્ટાપ ભેનેજવશની વયખાભણી ભા​ાં વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „અંગત જૂથ અને યાજકીમ દફાણ‟ નુ ાં પ્રભાણ ઓછાં જ૊લા ભળ્યુ.ાં ૧૧.૫) ઔદ્ય૊ગીક વાંગઠનભા​ાં કાભ કયતા રાઈન ભેનેજવશ ભા સ્ટાપ ભેનેજવશની વયખાભણી ભા​ાં વ્મલવાતમક ભન૊બાયના​ાં ઍક ઘટક તયીકે „વ્મક્ક્તઓની જલાફદાયીઓ‟ નુ ાં પ્રભાણ ઓછાં જ૊લા ભળ્યુ.ાં ૧૨)

અભ્માવની ઉ઩મ૊ગીતા:-

૧૨.૧) વદય વાંળ૊ધન વ્મલવાતમક ભન૊બાય ને રગત ુાં છે . તેથી કભશચાયીઓની જુદી-જુદી ઩હયક્સ્થતતભા​ાં કેટરી ક્સ્થયતા જા઱લી અવયકાયક યીતે કામશ કયી ળકળે તે જાણી ળકામ છે .

Vol. 04, Issue – 04

(161)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

૧૨.૨) વ્મલવાતમક ભન૊બાયન૊ વીધ૊ વાંફધ ાં કામશક્ષભતા તથા કામશ અવયકાયકતા વાથે છે . તેથી કભશચાયી બયતી કયતી લખતે આ ફાફત ધ્માનભા​ાં યાખલી જફૃયી થઈ ઩ડે છે . ૧૨.૩) અતતળમ દફાણ લા઱ા કામશ કયલાભા​ાં ક્યા કભશચાયીઓને મુકલા તેના ઩ય પ્રકાળ ઩ાડી ળકે છે , ૧૨.૪) કાં઩નીનુ ાં ઉત્઩ાદન લધે આતથિક નુકળાન ઓછાં થામ અને કાં઩ની અવયકાયક ફને તે ભાટે વ્મલવાતમક ભન૊બાયના ઘટક૊ન૊ અભ્માવ કયલાથી ઉ઩મ૊ગી ભાહશતી ભ઱ી ળકે છે . ૧૨.૫) કાં઩નીભા​ાં લાયાં લાય થતા વાંઘ઴ોને કાયણ૊ જાણલા તથા તેન ુ ાં દૂ યીકયણ કયલા ઩ણ વ્મલવાતમક ભન૊બાયન૊ ન૊ અભ્માવ ઉ઩મ૊ગી થઈ ઩ડે છે , ૧૩

અભ્માવની ભમાશદાઓ:-

૧૩.૧) વાદય વાંળ૊ધનભા​ાં રેલાભા​ાં આલેર તનદળશ વભમના ફે પેકટયીભા​ાંથી ઩વાંદ કયલાભા​ાં આલેર છે . તેથી તે વભગ્ર વભન્ષ્ટ્ટનુ ાં પ્રતતતનતધત્લ કયે છે . તેવ ુ ાં શાંભેળા કશી ળકામ નશી. ૧૩.૨) વાંળ૊ધનભા​ાં પ્રદે ળની અવય ત્થા ત્માના પ્રદે ળભા​ાંથી આલતા ર૊ક૊ના વા​ાંસ્કૃતતક મુલ્મ૊ને ઩ણ ફહુ ધ્માનભા​ાં રેલાભા​ાં આવ્મા​ાં નથી ધભશ, બા઴ા જાતત જેલા ઩હયફ઱૊ને ધ્માને રીધા નથી. ૧૩.૩) પ્રસ્ત ુત અભ્માવભા​ાં ભાત્ર પ્રાઈલેટ વેક્ટયના ભેનેજવશન૊ વભાલેળ કયલાભા​ાં આવ્મ૊ છે . ઩બ્બ્રક વેક્ટયના ભેનેજવશન૊ અભ્માવ કયલાભા​ાં આવ્મ૊ નથી. ૧૪

પ્રસ્ત ુત અભ્માવ અંગે સ ૂચન૊:-

૧૪.૧) જુદી જુદી મુલ્​્બાત ધયાલતા વાભાજીક ત્થા ળૈક્ષચણક સ્તય૊ને રઈ અરગ અરગ જુથ૊ ફનાલી તેભની વ્મલવાતમક ભન૊બાય તથા તેના તલતલધ ઘટક૊ભા​ાં તપાલત છે કે નહશ તે ઉ઩ય પ્રકાળ ઩ાડી ળકામ. ૧૪.૨) વ્મલવાતમક ભન૊બાયના તલતલધ ઘટક૊ની લચ્ચેન૊ વશવફાંધને ઩ણ ત઩ાવી ળકામ. ૧૪.૩) વ્મક્ક્તત્લના અમુક પ્રકાય૊ ઩ણ વ્મલવાતમક ભન૊બાય ઉ઩ય અવય કયે છે કે કેભ ? તે ઩ણ ચકાવી ળકામ. ૧૪.૪) વ્મલવાતમક ભન૊બાયની વાથે કામશક્ષભતા, કામશઅવયકાયકતા, કામશવત ાં ૊઴ લગેયે ફાફત૊ ઩ય વ્મલવાતમક ભન૊બાયની અવય ઩ડે કે કેભ તે ત઩ાવી ળકામ છે . ૧૪.૫) પ્રાઈલેટ અને ઩બ્રીક વેક્ટયના ભેનેજવશના જુથ રઈને ઩ણ આ પ્રકાયન૊ અભ્માવ શાથ ધયી ળકામ.

July – Aug., 2016

(162)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal ૧૫

ISSN 2347-1689

વાંદબશ સ ૂચચ:-

૧૫.૧) “વ્મક્ક્તત્લ વભામ૊જન ભન૊તલજ્ઞાન” પ્રથભ આવ ૃતિ અનણ પ્રકાળન-અભદાલાદ રે. બ૊મટકય વી.ટી. ૧૫.૨) “ભન૊તલજ્ઞાનભા​ાં આકડાળાસ્ત્ર” પ્રથભ આવ ૃતિ. યુતન.ગ્રાંથતનભાશણ ફ૊ડશ – અભદાલાદ રે. પ્ર૊. ફી. ઍભ. ળેઠ અને પ્ર૊. જે.વી. ળાશ ૧૫.૩) “વાંળ૊ધન ઩ધ્ધતતઓ અને પ્રતલતધભા​ાં “યુતનલવીટી ગ્રાંથતનભાશણ ફ૊ડશ – અભદાલાદ ગુજયાત યાજ્મ રે. ડૉ. દે વાઈ શયીબાઈ જી. ૧૫.૪) “વ્મક્ક્તત્લ વભામ૊જન, ભા઩ન અને ચચહકત્વા કામશતનદાન” ગ્રાંથતનભાશણ ફ૊ડશ ગુજયાત યાજ્મ રે. ડૉ. અયતલિંદયામ ઍન. દે વાઈ ૧૫.૫) “તળક્ષણભા​ાં આકડાળાસ્ત્ર” ૧૫.૬) ભન૊તલજ્ઞાન ધ૊. ૧૧,૧૨ ગુજયાત યાજ્મ ળા઱ા ઩ાઠય઩ુસ્તક ભાંડ઱ – અભદાલાદ. ૧૫.૭) “વાભાન્મ ભન૊તલજ્ઞાન” ફી.ઍવ. ળાશ પ્રકાળન રે. ફી. ઍભ. ળેઠ, ઍભ. ઍભ. દલે, રારીલા઱ા

Vol. 04, Issue – 04

(163)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

भारतीय समाज मे दसलत सासहत्य और चेतना का महत्ि प्रा. सगरीश पी. िाघेला मुलाकाती व्याख्याता आसतहास भिन महाराजा कृ ष्णकु मारहसहजी भािनगर सिर्श्सिद्यालय, गुजरात  प्रस्तािना सासहत्य समाज का दपसण है । सासहत्य में समाज और समाज में सासहत्य की प्रेरक पृष्ठभूसम रहती है । भारतीय दसलत सासहत्य में पूिसिैददक काल से लेकर अज तक ऄनेक पररितसन अये । आस समय अये पररितसन और नािीन्य पररिेशजन्य – पररस्थसत की ईपज सासहत्यलोचने नािीन्य से सनर्थमत सृजन को दसलत सासहत्य नाम ददया । दसलत शब्द अधुसनक सभ्यता एिं संस्कृ सत की दें है । सासहत्य के सन्दभस में ‘दसलत’ शब्द को व्यापक नजररये से देखा-परखा और पहचाना जाता है । दसलत सासहत्य के सलए दो मत सिद्यमान है – एक दसलत सृजकों द्वारा सनर्थमत – सलसखत सासहत्य और दूसरा गैर दसलत सजसकों द्वारा सलसखत सासहत्य । आस दसलत सासहत्य में सहानुभूसत और स्िानुभूसत का सासहत्य समलता है, लेदकन दसलत सासहत्य का के न्र्दहबदु मानि है । दसलत सासहत्य अज ऄपने संकुसचत ऄथस को छोड़कर व्यापक पररप्रेक्ष्य में देखा और परखा जाता है ।  दसलत शब्द का ऄथस ‘दसलत’ शब्द का सासहत्य में काफी चचास का सिषय है । प्राचीन समय से लेकर ऄब तक दसलत शब्द पर सभन्न सभन्न मत स्थासपत है । दसलत शब्द १९ िी ँ शताब्दी में ऄसस्तत्ि में अया है । दसलत का सामान्य ऄथस सपछड़ा, शोसषत, रौंदा हुअ, ऄसिकससत, ऄछू त अदद है । ऄथासत् दबाया गया, सिसक्सत नहीं होने ददया, परं परा व्यिस्था से ईपेसक्षत रखा गया, सजसका जीिन कीडेमकौड़े जैसे धृसणत है एसा मानि दसलत है । आस तरह दसलत शब्द के सामान्य दो ऄथस सिद्यमान है – संकुसचत और सिस्तृत । संकुसचत ऄथस जाती या समाज सिशेष मानि समूह की और आशारा करता है तो सिस्तृत ऄथस समग्र पीसड़त, प्रतासड़त, ऄपमासनत, दु:खी, लोंगो सी व्याख्या पस्तुत करता है । संक्षप े में दसलत शब्द मानिीय मूकयों, भािना, प्रेम, सन्मान अदद के ऄपमान की व्यथा – कथा को सचसत्रत करता है । मानि के द्वारा मानि की दी गयी पीड़ा की व्यथा को बया करता है ।  दसलत सासहत्य की पररभाषा सासहत्य एिं समाज का संबंध ऄन्योंयाश्रीत है । मानिीय चेतना, निचेतना, जनिादी, सांस्कृ सतक ऄसभव्यसक्त सासहत्य की अत्मा है । सासहत्य के मूल में मानि, कें द्र में मानि, और पररसध में भी मानि ही है । दसलत सासहत्य दसलतों के सहस्से में अये हुए यथाथस जीिन का दु:खद सचत्रण के साथ धमससनर्थमत व्यिस्स्था की चीराकांड सृजन और भंजन, प्रिृसत और प्रकृ सत सामाजीक पहचान, प्रज्ञा, मैत्री, करूणा, शील, प्रेम को दुसनया के सामने रखने िाला पहला सासहत्य है, जो मनोसिनोद का सासहत्य न बनाकर िांसत और निसनमासण का सासहत्य है । दसलत सासहत्य को समजते हुए डॉ. सिमल कीर्थत ऄथस एिं शोषण के साथ जोड़ कर बताते है की “दसलत सासहत्य जाती भेद, धार्थमक, अर्थथक शोषण तथा गैर बराबरी के सखलाफ भी है । फु ले, अंबेडकरिादी सासहत्य को दसलत सासहत्य कहा जाता है । डॉ. जयप्रकाश कदसम के ऄनुसार “दसलत सासहत्य िस्तुतः दसलत ऄसस्मता और ऄसस्तत्ि के सलए ब्राह्मणिाद का नकार अिश्यक है । नकार और सिरोध की यह अग ही दसलत सासहत्य अन्दोलन की शसक्त है, यदी यह अग नहीं रहेगी तो दफर दसलत सासहत्य के कोइ मायने नहीं रहेंगे । और दसलत सासहत्य के शुभहचतको को यह बात समझनी चासहए और दसलत सासहत्य अंबेडकरिादी सिचार और दशसन से पोसषत है और दसलत ऄसस्मता के संदभस में July – Aug., 2016

(164)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ऄंबेडकरिाद से ज्यादा साथसक कोइ एनी सिचार नहीं है ।” डॉ. एन.हसह सलखते है की “ दसलत सासहत्य दसलत लेखकों द्वारा सलसखत िह सासहत्य है जो सामाजीक, धार्थमक, अर्थथक एिं मानससक रूप से पीसड़त लोगों को बेहतरी के सलए सलखा गया है । आस तरह दसलत सासहत्य की कइ ऄिधाराणाये पाइ जाती है सजसमे एक गुजराती के प्रसतसष्ठत दसलत साहत्यकार जोसेफ मेकिान जो गुजराती दसलत सासहत्य के दादा माने जाते है, िो कहते है की “ दसलत सासहत्य से मेरा अशय बहुत स्पि है, सपछले तीन दशकों से लेकर ख़ास करके मराठी सिदुषी और गुजराती में यह प्रिाह प्रसतसष्ठत हो चुका है ।” दसलत सासहत्य के बारे में बाबुराि बागुल ऄपने सिचारों में कहते है की “दसलत सासहत्य यानी मनुष्य मुसक्त को स्िीकार करनेिाला, मनुष्य को महान माननेिाला, िंश, िणस और जासत श्रेष्ठत्ि का प्रबल सिरोध करनेिाला सासहत्य ही दसलत सासहत्य है ।”  दसलत सासहत्य का स्िरूप ज्ञान के आस युग में अज जासत की ऄपेक्षा दयां को महत्त्ि ददया जा रहा है । अज की सामाजीक पररितसन की प्रदिया में सासहत्य का स्िरूप पररितसन हो गया है । सजसमे दसलत सासहत्य के स्िरूप को नकारा नहीं जा सकता । दसलत सासहत्य का िैचाररक अधार डॉ. बाबासाहब अंबड े कर और महात्मा ज्योसतबा फू ले का जीिन दशसन है । दसलत सासहत्य का अदशस समाज निसनमासण, समाज निरचना, सामासजक िांसत, नैसतकता तथा मूकयों का जातां है । दसलत सासहत्य भारतीय समाज और संस्कृ सत की सिसंगसतयो के सखलाफ दसलत सासहत्य अधुसनक अिाज बनकर अया है । दसलत सासहत्य समानता, स्ितंत्रता, बंधुता एिं न्याय पर अधाररत अदशस समाज की सनर्थमसत का सासहत्य है, और मनुष्य को सिोपरर मानकर ईसकी मुसक्त की कामना को पुरस्कृ त कर सासहत्य में मानिता की स्थापना करना दसलत सासहत्य का लक्ष्य है । आस तरह यह सासहत्य िैज्ञासनक द्रसिकोण को ऄपनाता है और पररितसन की मांग करता है ।  भारतीय समाज में दसलत चेतना का स्िरूप मानि जीिन में समाज की ऄहम् भूसमका रही है । भारतीय समाज व्यिस्था िणस मूलक है । भारतीय समाज में व्यसक्त का मूकय िणस या जासत के अधार पर होता है, न की कमस के अधार पर । 

प्राचीन भारतीय समाज में दसलत – चेतना का स्िरूप

भारतीय मानि सभ्यता का आसतहास बहोत पुराना है आससलए प्राचीन भारतीय समाज की संरचना के बारे में बताना बहोत मुसश्कल है । भारतीय समाज कालिम की द्रसि से सजतना पुराना है ईतना ही संरचाना एिं व्यिस्था की द्रसि से ऄसतशय जरटल है । िणस या िगस के नाम पर मानि समुदाय खंडो में सिभासजत नहीं था । मानि सभ्यता का सिसप्रथम पाषाण युग है । मानि सभ्यता का सिकास ससन्धु-घाटी की सभ्यता के नाम से प्रससद्ध है । आसे अयस-पूिस की नगरीय सभ्यता कहते हैं तथा हड़प्पा सभ्यता और संस्कृ सत भी कहते है । आस युग में समाज िणस या िगस में सिभासजत न होकर ऄलग ऄलग पररिारों में सिभासजत था । जो चार खंडो में सिभासजत था । १. सिद्वान – ज्योसतषी, िैद, पुरोसहत २. योध्धा – सुरक्षा एिं प्रशाससनक । ३. व्यिसायी – ईद्योगपसत एिं व्यापारी । ४. श्रमजीिी – दकसान, मछु ए एिं मजदूर िगस । ईपयुसक में प्रत्यक्ष नहीं दकन्तु परोक्ष रूप में िणस प्रथा का ऄसस्तत्ि ददखाइ देता था । ऄनायो को परासजत कर अयों ने ईन्हें ऄपना नौकर ि दास बनाया और शासन छीन सलया । सजन्हें बाद में ब्राह्मणों ने ऄछू त घोसषत कर ददया । भारतीय समाज की प्रारं सभक ऄिस्था में न तो िगस सिभाजन था, न ही राज्य का ऄसस्तत्ि था ।

Vol. 04, Issue – 04

(165)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

 िैददक युग में भारतीय समाज में दसलत चेतना का स्िरूप भारतीय में सन १५०० इ. पूिस से लेकर २०० इ. पूिस के युग से बीच के समय से समाज ने समाज संरचना में सपतृसत्तात्मक रूप धारण कर सलया था । िैददक समाज में कृ सष कायस और पशु पालन का व्यिसाय प्रमुख ि् व्यापक रूप में फै ला । आस कायस में गुलामो ऄथिा दासो द्वारा करिाया जाता था । सजसने िणस व्यिस्था की नीि डाली पर कमकर, सशकपी एिं घरे लु सेिको को शुद्र की संज्ञा में ऄसभसहत दकया गया । िैददक युग में सामासजक सिभाजन व्यसक्त की रुसच एिं व्यिसाय के ऄनुसार दकया गया था । रूग्िेद के समय में भारत में िणस व्यिस्था का ऄसस्तत्ि ददखाइ देता है, सजसके काल िम में िे लोग शूद्र कहयाले । शुद्र भारत के अददिासी है, सजन्हें अिमक अयों ने भारत के मूल सनिासी अददिाससयों को दास बनाकर सेिा का कायस ददया । सजसके कारण भारतीय समाज अज तक खुलकर साँस नहीं ले रहा है ।  ईत्तर िेदकालीन भारतीय समाज में दसलत चेतना का स्िरूप ईतर िैददक समाज में िणसव्यिस्था का सिष फ़ै ल ने लगा था । जासतिाद के जहर कारण ईतर िैददक युग में व्यसक्त का िणस पररितसन भी सनषेध माना जाने लगा । आस युग में सासहसत्यक ग्रंथो में यजुिेद, सामिेद, ऄथिसिेद एिं ब्राह्मणों, अरण्यको और ईपसनषदों की रचना की गइ । ब्राह्मणों ने ऄपने सनजी स्िाथस के सलए बनाइ गइ जाती व्यिस्था को इर्श्रकृ त घोसषत कर ऄपने को शीषस स्थान पर रखा और दसलतों के शोषण के सलए राजसत्ता के साथ-साथ धमससत्ता कही ऄसधक सजम्मेदार थी । ईत्तर िैददक कालीन बौध्ध एिं जैन ग्रंथो में दसलतों के प्रसत कहीं-कहीं थोड़ी सी सहानुभूसत का सचत्रण ददखाइ देता है । भारतीय सामासजक व्यिस्था में ‘मनुस्मृसत’ द्वारा प्रसतपाददत सनयमो का सिशेष महत्ि था । भारत की सामाजीक संरचना में ये सनयम अज भी सिकृ त रूप में सही, परन्तु बहुसंख्यक जनमानस की अचार – पध्धसत के सनयामक है । शुद्र ऄब पूणस ऄस्पृश्य समजे जाने लगे । आस परं परा में अगे मुसलमानों का शासन स्थासपत हुअ, और मुसलमानों ने आस्लाम धमस के प्रचार के सलए धमस पररिरतन की नीि डाली । ऄत: िैददक काल की िणस व्यिस्था के स्थान पर नइ समाज व्यिस्था सामने अयी सजसे हम जासत – व्यिस्था कह सकते है ।  मध्यकालीन भारतीय समाज में दसलत चेतना का स्िरूप मध्यकालीन भारतीय समाज जासतभेद, ऄमानिीयता एिं ऄत्याचार का कें द्र बन चुका था । सहन्दू और मुसस्लम दोनों िगो की मान्यता धार्थमक मान्यता, अचार – संसहता, सांस्कृ सतक िातािरण, जीिन शैली अदद में सभन्नता ददखाइ देती थी, लेदकन सहन्दू समाज व्यिस्स्था का प्रभाि ऄसमानता एिं उँच – नीच भािना का ऄसर मुसस्लम समाज पर भी पड़ा । मध्यकालीन भारतीय समाज में जासत प्रथा के बंधन ऄसत जरटल हो गए थे और छु अं - छू त की भािना बहुत बढ़ गइ थी । आस बीच १३ िीं से लेकर १६ िीं सड़ी सजसे अमतौर पर भसक्तकाल के रूप से जाना जाता है । आस बीच भारत में संतो का पादुभासि हुअ । आनमे से ऄसधकाँश माध्यम, छोटी ि सनम्न जासतयों के थे । सजन्होंने जासत-प्रथा सिरोध करते हुए सामासजक समानता लाने का प्रयास दकया । मध्यकाल में ऄनेक एसे सामासजक ि मानि जीिन के पहलू थे जो ऄनदेखे रहे । जो अधुसनक समाज में दसलत ऄपनी पहचान बनाने एिं ऄसस्मता की रक्षा के हेतु खुद दसलत िगस में से अिाजे ईठने लगी ।  अधुसनक भारतीय समाज में दसलत चेतना का स्िरूप अधुसनक भारतीय समाज को तीन स्िरूपों में सिभासजत दकया जा सकता है । १. निजागरण के समय का भारतीय समाज २. सब्ररटश कालीन भारतीय समाज ३. स्ितंत्रता के समाया का भारत । अधुसनक भारतीय समाज में सनर्थमत निीन गसतसिसधयों ने समाज को काफी प्रभासित दकया । एक समय जो भेदभाि के िल रंग के स्टार पर था । िह धीरे – धीरे कमस,जन्म, जासत से लेकर मानससक स्टार पर पहुँच गया ।

July – Aug., 2016

(166)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

१. निजागरण के समय का भारत १८ िीं शताब्दी में भारत में निजागरण का समय माना जाता है । सोये हुए जन – जीिन में नि-चेतना और ज्ञान का संचार करनेिाले अलोक का नाम ही निजागरण है। राजाराम मोहनराय अधुसनक भारत में सामाजीक सुधार और निजागरण के प्रणेता थे । सजन्होंने सिधिा – सि​िाह, सतीप्रथा, बाल-सि​िाह, छु अं-छू त अदद समाज सुधार के सराहनीय कायस दकया है । निजागरण काल में दसलत नेता महात्मा ज्योसतबा फू ले - “सत्य शोधक समाज” का गहरा प्रभाि पड़ा निजागरण के समय में समाज में जो सिसिध सामासजक ि धार्थमक सुधार के अंदोलन हुए सजसका एक सिशेष महत्ि है । २. सब्ररटश कालीन भारतीय समाज भारत पर जब ऄंग्रेजो की हकु मत स्थासपत हुइ ईसके बाद भारतीय समाज व्यिस्था में अमूल पररितसन करना चाहा । ऄंग्रेजोने प्राचीन भारतीय समाज व्यिस्था-सामंत व्यिस्था को बलपूिसक नि कर ददया । ईसके स्थान पर अधुसनक समाज व्यिस्था की नीि डाली । आस समय में दो संघषस शरू हुए, एक भारत स्िाधीनता संघषस और दूसरा भारतीय समाज में अतंररक स्ितंत्रता का संघषस । सजसमे पहले संघषस का नेतृत्ि गांधी, गोखले, सतलक, तथा नेहरू अदद ईच्च जासतयों के हाथ में था, जबकी दुसरे प्रकार के संघषस का नेतृत्ि महात्मा ज्योसतबा फू ले, नारायण गुरू रामा स्िामी नायकर तथा डॉ.अंबेडकर जैसे लोग कर रहे थे । जो ऄसधकांशतया शूद्र ि दसलत िगों से थे । आस समय पुरानी िणस व्यिस्था का सामासजक और अर्थथक अधार नि हो गया और िगसगत सिशेषता समटने लड़ी एिं समाज सशसक्षत होने लगा । ३. स्ितंत्रता कालीन भारतीय समाज में दसलत चेतना भारत के स्ितंत्रता के पश्च्यात भारतीय समाज में नूतन राष्ट्रीय चेतना का जन्म हुअ । देश, प्रादेसशकता एिं जासतय अधार को ग्रहण कर सिभासजत हुअ । संसिधान में दसलत जासतयों को ऄनुसूसचत जासत एिं ऄनुसूसचत जनजासत रूपी नया नामासभमान प्राप्त हुअ । साथ ही ईन जासतयों के जीिन स्टार को उपर ईठाने के अरक्षणात्मक ऄनेक प्रयास हुए और आसके पीछे डॉ.अंबेडकर का महत्िपूणस योगदान रहा । सजससे दसलतों में ऄपने स्िासभमान एिम् हक और ऄसधकार के सलए जागृसत पैदा हुइ । आसी सनरं तरता की तलाश में िह सनषेध, नकार, सिद्रोह जैसे पैने और धारदार शस्त्रों से ससज्जत होकर सामासजक ि सासहसत्यक क्षेत्र में युध्धरत है ।  सनष्कषस मेरे आस छोटे से शोधपत्र में भारतीय समाज में जो प्रिर्थतत प्रसतहबब का सनरूपण करने का एक छोटा सा प्रयास दकया है । आस शोधपत्र में दसलत सासहत्य दसलत की संिेदनाओं की सनर्थमत है तथा मनुष्य को सिोपरर मानकर ईसकी मुसक्त की कामना को पुरस्कृ त कर सासहत्य में मानिता की स्थापना करना दसलत सासहत्य का लक्ष्य रहा है । जो सासहत्य िैज्ञासनक द्रसिकोण को ऄपनाता है और पररितसन एिं पररिधसन की मांग करता है जो एक सही बात है । दसलत सासहय के साथ – साथ दसलत चेतना भी ईतनी ही सजम्मेदार है जो सपछड़े हुए िगस को ऄपने अप एक समाज में ठहराने के सलए और समाज में ईसच्चत स्थान के सलए जरूरी था । प्राचीन भारत से लेकर अज तक भारतीय समाज में जो दसलतों का सिकास हुअ है िो ईसमे अये हुए सशक्षण और नए सिचार का पररणाम है । सजससे ईन्होंने ऄपने सासहत्य को समाज के सामें रखते हुए गिस महसूस दकया है ।  संदभससच ू ी १.

डॉ. महेर्श्र दत, गांधी-अंबेडकर और दसलत, राधा पसब्लके शन, ददकही, २००५

२.

डॉ.कालीचरण ‘नेही’, दसलत सासहत्य की भूसमका,अराधना ब्रधसस, कानपुर, २००३

३.

डॉ.नरहसहदास िणकर, दसलत सिमशस, हचतन प्रकाशन, कानपुर, २००७

Vol. 04, Issue – 04

(167)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

४.

डॉ.बी.अर.अंबेडकर, ऄछू त कौन और कै से, बूध्ध्भूसम प्रकाशन, नागपुर, १९९५

५.

एस.एल.शाह, भारत में जासत एिं िणस व्यिस्था कब,क्यों,कै से ?, सररता बुक हाईस, ददकही, २००५

६.

डॉ.सगरीशकु मार, दसलत चेतना के सन्द्रत सहन्दी-गुजराती ईपन्यास, गुजरात दसलत सासहत्य ऄकादमी, ऄहमदाबाद, २००४

७.

डॉ.हररनारायण ठाकु र, दसलत सासहत्य का समाजशास्त्र, भारतीय ज्ञानपीठ प्रकाशन, नइ ददकही, दूसरा संस्करण-२०१०

८.

ओमप्रकाश िासकमकी, दसलत सासहत्य का सौंदयस, राधाकृ ष्ण प्रकाशन, नइ ददकही, चौथी अिृसत – २०११

९.

डॉ.चन्द्रकु मार बरठे , दसलत सासहत्य का अंदोलन, रचना प्रकाशन, जयपुर, १९९७

१०. डॉ.भरत सगरे , दसलत सासहत्य:ऄनुसंधान के अयाम, सडस्िीब्यूशन प्रकाशन, कानपुर, २०११ ११. डॉ.बापुराि देसाइ, दसलत सासहत्य सिद्या,शास्त्र और आसतहास, सिकास प्रकाशन, कानपु र, २०१२ १२. डॉ.प्रकाशकु मार अनंद, दसलत हचतन, ज्ञान प्रकाशन, राँची, २०११ १३. डॉ.जयप्रकाश कदसम,हहदुत्ि और दसलत, समता प्रकाशन, नयी ददकही, २०१० १४. डॉ.जीतूभाइ मकिाणा, समकालीन दसलत सासहत्य एक ऄनुशीलन, दपसण प्रकाशन, नसडयाद, २००४ १५. कनुभाइ भिा, डॉ.जयप्रकाश कदसम के काव्य में दसलत चेतना, म.कृ .भाि.सिर्श्सिद्यालय (एम.दफल. शोधसनबंध) २०१५

__++__==__++__

July – Aug., 2016

(168)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

દબ્રરત નાયીની તીવ્ર વાંલેદનાની અબ્રબવ્મદકત ‘ઘવયક૊’ ભકલાણા ઩ારૂરફેન ડાહ્યારાર ફી/203,ગ૊કુ ર ઍનેક્ષી વત્મભેલ, શ૊ક્સ્઩ટરની ઩ાછ઱, ચા​ાંદખેડા અભદાલાદ-382424 ગુજયાતી દચરત વાહશત્મભા​ાં સ્ત્રી રેચખકાઓન૊ પા઱૊ નહશલત છે ,઩યાં ત ુ તેભા​ાં ચાંદ્રાફેન શ્રીભા઱ી,દક્ષા દાભ૊દયા, જસુભતી ઩યભાય, ઉ઴ા ભકલાણા, અને તપ્રમાંકા કચ્લ્઩તની કરભ આ હદળાભા​ાં વહક્રમમ છે , તપ્રમાંકા કચ્લ્઩ત ઍ જાણીતા કતલ ભધુકાન્ત કચ્લ્઩તના​ાં ઩ુત્રી શ૊લાથી વભ-વાંલેદના વાહશત્મના​ાં વાંસ્કાય૊ તેભને ગ઱થ ૂથીભા​ાંથી ભળ્મા છે .ત઩તાના આ કતલતાના​ાં લાયવાને તેઓ ફખ ૂફી તનબાલણી વાથે આગ઱ ધ઩ાલે છે .ગુજયાતી દચરત કતલતમત્રી તયીકે તેભન૊ પ્રલેળ પ્રથભ શાઇકુ કાવ્મ વાંગ્રશ ‘ શાતવમા ભા​ાં હ’ુ ાં થી થામ છે અને જાણીતા ફને છે .ત્માય ફાદ તેઓ તેભન૊ ફીજ૊ કાવ્મવાંગ્રશ ‘ ઘવયક૊’ રઇને આલે છે . તપ્રમાંકા કચ્લ્઩ત આધુતનક અનુઆધુતનક નાયીલાદી કતલતમત્રી છે . શાઇકુ જા઩ાની કાવ્મ ઩યાં ઩યાને સ્નેશયક્શ્ભઍ ગુજયાતભા​ાં પ્રતતન્ષ્ટ્ઠત કયુ​ું છે .તપ્રમાંકાની કરભને આ સ્લફૃ઩ લધાયે ભાપક આવ્યુ ાં છે .ઘવયકાભા​ાં 27 જેટરી કાવ્મ યચનાઓ અને 151 જેટરા શાઇકુ ન૊ છે . અછા​ાંદવ ળૈરીભા​ાં યચામેરા કાવ્મ૊ભા​ાં નાયીવાંલેદના અને દચરતનાયીની વ્મથા- કથાનુ ાં ચચત્રણ વાદી વય઱ છતા​ાં વચ૊ટ યીતે અચબવ્મકત કયુ​ું છે . ‘ઘવયક૊’ કાવ્મવાંગ્રશની પ્રથભ યચના ‘઩ાયે વ’ુ ાં ભા​ાં નાયીના​ાં તલચ્ચ્છન્ન જીલનની વ્મથા કેલી અવયકાયક યીતે યજૂ થઇ છે . ઩૊તાના સ્લઅક્સ્તત્લને ળ૊ધલા ભથતી સ્રીની લેયણ છે યણ ભન:ક્સ્થતતનુ ાં તનફૃ઩ણ જૂઓ-

઩ાયે લાની ક઩ામેર ઩ા​ાંખ૊ અને ખયે ર ઩ીંછાને ળ૊ધતી ળ૊ધતી હાં આલી ઩શોંચી છાં ભાયી કને. ૧ ુ ાય લેદનાઓથી ઘેયી રે છે .ઍ જાતે જ કશી ઊઠે છે કે ‘આ જગતભા​ાં અશીં કાવ્મનાતમકાની વાંલેદના ઍને ફેશભ સ્ત્રી શ૊વુ ાં જ ઍક ઘાતક ઘટના છે .સ્ત્રી શ૊વુ ાં અને ઍભા​ાંમ વજાગ સ્ત્રી શ૊વુ ાં ઍ ત૊ શદ઩ાય થતી આકયી પ્રવલ઩ીડા જેવુ ાં છે .’ ૨ અશીં કાવ્મનાતમકા નીજની શમાતીની ળ૊ધ આદયે છે .આભ ઩ણ ભાનલજીલનની ‘હ’ુ ાં ક૊ણ શુ?ાં ની ઓ઱ખ ભે઱લલા તે પા​ાંપા ભાયત૊ જ યશમ૊ છે . ‘઩ાયે વ’ુ ાં ,‘ભાંથન’ ,‘ઘયતયપ’’,સ્લપનલેર’ અને ‘અક્સ્તત્લ’ભા​ાં સ્ત્રી ભાનવના​ાં સ ૂક્ષ્ભ ભન૊વાંચરન૊ મથામ૊ગ્મ યીતે અહશિંમા ઝીરામા છે .અશીં નાયી તયીકે ની શમાતી જ પ્રશ્ર્ન૊ની શાયભા઱ા વજ ે છે . જૂઓ-

‘આજેમ હાં ૂ

ખબે ભ૊જા નાખીને ઩ટકામા કરાં છાં ફેટ ઉ઩ય એક પ્રર્તપ્રશ્ર થઇને: ફેટ ઉ઩ય યાશ જ૊તી શતી એ હાં કમા​ાં છાં ?’ (ભાંથન) ૩

Vol. 04, Issue – 04

(169)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

‘ભાયી આંખ૊ભા​ાં ખખડે છે ક૊મરના ટહકાને ઠક.....ઠક…ચા​ાંચ ભાયત૊ ચકભકતા ધ્લર્નલરમ જેલ૊ બ્રચત્કાય ....... કણવાટ.........’(ઘયતયપ) ૪ એટરે જીવ્મા કરાં છાં ળ૊ રૂભની ઢીંગરી ફની એક ખ ૂણાભા​ાં...(સ્લપ્નલેર)૫ ‘ભાંથન’ કાવ્મભા​ાં અમ ૂતન૊ નહશ ઩ણ તલ઴ન૊ કાતતર અનુબલ થામ છે .વમુદ્રભાંથન આજે ઩ણ થઇ યહ્ુાં છે ,તેભા અમ ૂતની વાથે તલ઴ ઩ણ છે .વભમ,વાંજ૊ગ૊,઩હયક્સ્થતત ફદરાઇ ઩યાં ત ુ શજુ વાંકુચચત ભાનતવકતા અને સ્ત્રી તલળેના​ાં નકાયાત્ભક અચબપ્રામ૊ ફદરામા નથી. સ્ત્રીને ક૊ઇને ક૊ઇ સ્લફૃ઩ે ત્રાવ બ૊ગલલ૊ જ ઩ડે છે .આની વબાનતા કાવ્મનાતમકાને ઩ીડા આ઩ે છે . કફીય વાશેફ વાચે જ કશી ગમા કે – વાંવાયી વફ સુચખમા, ખામે ઔય વ૊મે, દુ ચખમા દાવ કફીય,જાગે ઔય ય૊મે. વભાજન૊ બુદ્ધદ્ધળા઱ી લગશ જેભ વાંલેદનહશન ફનત૊ ગમ૊ તેભા​ાં વબાન ભાનલી જેટર૊ લધાયે જાગ્રત ઍટર૊ લધાયે આ જ૊ઇને દુ ;ખી થામ છે . ‘રડાઇ’,’વભતા઩લશ’ અને ‘ચે઩’ભા​ાં ‘આબેડછે ટ’,’વતીપ્રથા’ ‘઩યીક્ષા કાવ્મભા​ાં અતલશ્ર્લાવ કેદીભા​ાં ફ઱ાત્કાય ઍ ર૊કભા​ાં ઊંચનીચન૊ બેદબાલ હુ ાં છાં ઍક તલધલાભા​ાં સ્રી પ્રત્મેન ુ ાં ર૊ક૊નુ ાં ઉ઩ેચક્ષત અને ઓયભાયુ ાં તથા ઩ ૂલશગ્રહશત અને વાંકુચચત લતશન બીખર૊ભા​ાં ઩ુફૃ઴પ્રધાન વભાજની જ૊હુકભી આમ્ર઩ારીભા​ાં સ્ત્રીનુ ાં શરકુ ાં સ્થાન અને ભ્ર ૂણશત્માભા​ાં ફા઱કીઓની શત્મા જેલા વાભાજજક દૂ ઴ણ૊ પ્રત્મે આ કતલતમત્રી રાર આંખ કયી અને અગભચેતી ભાટે ઩ણ રાર ફતી ધયે છે .અને તેના મ ૂ઱ સુધી જલા ભાટે આશલાન આ઩ે છે . વભાજભા​ાં ભાનુ ાં સ્થાન મ ૂઠી ઉચેરુાં છે .જનની જ૊ડ વખી નહશ જડે યે ર૊ર...આ ભાને ગબશ ઩ન઩ી તલકવી યશેર હદકયી અચણમાય૊ પ્રશ્ર્ન કયે છે .જૂઓ-

‘ભા ત ાં ઩ણ એક ટાણે ફા઱કી જ શતી ને ? ત૊ ઩ણ તને ક૊ઇએ ના કયી ખતભ ?? ભા, તે ભને કે ભ કયી ખતભ,કશીળ ભને ??? (ભ્ર ૂણશત્મા) ૬પ.ૂ ૩૨ ‘હુ ાં છાં ઍક તલધલા’ કાવ્મભા​ાં તલધલા નાયીની વ્મથાને પ્રતીકથી કે લી વચ૊ટ યીતે અચબવ્મક્ત કયે છે .

‘ ભાયી શમાતી એટરે જાણે યસ્તે આડી ઊતયે રી બ્રફરાડી’ (‘હાં છાં એક ર્લધલા’) ૭પ.ૂ ૨૪ વભાજ અને વાંવાયભા​ાં જીલત૊ ભાનલી ભાત્ર જન્ભની વાથે ઩૊તાનુ ાં આયુષ્ટ્મ કભશ રઇને આવ્મ૊ શ૊મ છે . ક૊નુ ાં કમાયે અને કેલી યીતે મ ૂત્યુ ાં થામ તે તેના શાથભા​ાં નથી શ૊તુ.ાં તેભા​ાં ઩ણ જ૊ ઩ુફૃ઴નુ ાં મ ૂત્યુ ાં થામ ત૊ ઩છી તલધલા સ્ત્રીનુ ાં જીલવુ ાં ખ ૂફ દ૊હ્યલુાં ફની જામ છે .કાયણ કે તલધલા સ્ત્રીને શલે ઩છી કઇ યીતે જીલવુ ાં તેના લણરખામેરા તનમભ૊ ઩ુફૃ઴ે ફનાવ્મા તે પ્રભાણે જ જીલલાનુ ાં જૂની ફૃઢીઓ અને ઩યાં ઩યાને અનુવયલાનુ ાં તલધલાથી ઍકરા ફશાય તનક઱ામ નશી,ખ ૂલ્રા ભનથી ઩ય ઩ુફૃ઴ વાથે લાત થઇ ળકે નશી, શવી ઩ણ ન ળકામ આલા વાભાજજક પ્રતતફાંધ રાદલાભા​ાં

July – Aug., 2016

(170)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

આવ્મા છે .તેને ઩૊તાના અયભાન૊,આળાઓને બીતયભા​ાં જ બાંડાયી અને ઩૊તાની નશીં, ઩યાં ત ુ ફીજાની ભયજીથી જ જીલલાનુ ાં તલધલાની આ વ્મથા અને તેની મગી ાં ૂ લેદના આ કતલતમત્રી ભાટે ઩ણ અવહ્ય ફની યશે છે . ‘઩ાગર સ્ત્રી’ કાવ્મ તેના તલ઴મલસ્તુ ાં અને તેની ધાયદાય અચબવ્મહકતને કાયણે આસ્લાધ ફન્યુ ાં છે .઩ાગરખાભા​ાં ઩ ૂયામેરી સ્ત્રીના જીલનની લયલી લાસ્તતલકતાનુ ાં ચચત્ર અને ભ ૂતકા઱ની ઘટનાન૊ બ૊ગ ફનેરી વખીની કફૃણતા અશીં કથનક઱ાના​ાં તલતળષ્ટ્ટ પ્રમ૊ગ દ્રાયા તનફૃ઩ાઇ છે .ખયાફાની જભીનન૊ ઍક ટૂકડ૊ જીલનતનલાશ શ ુ ીને વશન ન થતા તેણે વખીના​ાં ધણીની બયફજાયે કય઩ીણ શત્મા કયી નાખી.આટરા ભાટે ભ઱તા​ાં ગાભના​ાં વલણશમખ અત્માચાય છતા​ાં મુખીની કયડી નજય ઍના ઩ય ઩ડતા તે અભાનલીમ અત્માચાયન૊ બ૊ગ ફને છે .અને ભાનતવક આધાત રાગતા તે ભેન્ટરના​ાં દલાખાના​ાં દાખર થામ છે . તેની લેદના અશીં તાય સ્લફૃ઩ે યજૂ થઇ છે . તપ્રમાંકા કચ્લ્઩તને પ્રતીક,કલ્઩ન દ્વ્રાયા વ્માંગ - કટાક્ષને ધાયદાય યીતે યજૂ કયલાની વાયી પાલટ છે .’ભેના’, ‘દચરત જજિંદગી’, ‘ચે઩’, ‘વલણશ બગલાન’, ‘ફૃખી’ ‘ઍ ર૊ક૊’ આ ફધા કાવ્મ૊ભા​ાં પ્રગટ વ્માંગ લાચકના​ાં શદમને કાં઩ાલી દે છે . ‘વલણશ બગલાન’ અછા​ાંદવભા​ાં વભાજભા​ાં જ૊લા ભ઱તી બેદયે ખા તેભા​ાં ઩ણ દચરત-વલણશના​ાં બગલાન જુ દા અભીય ર૊ક૊ના​ાં બગલાન અભીય અને ગયીફ જનતાના​ાં બગલાન ઩ણ તેના જેલા ગયીફ તેભા​ાં જ૊લા ભ઱તી છૂતાછૂતની ગાંદકી અને તલય૊ધાબાવી ભાન્મતાઓ આ વલેદનળીર કતલતમત્રીને બીતયથી ઝાંક્રુત કયી મ ૂકે છે .અશીંમા ત૊ દચરત રેચખકાને આ બગલાન ભદદે આલતા નથી.કાયણ કે બગલાન ઩ણ ‘વ-લણશ’ બગલાન છે .અશીં બગલાનને ‘વલણશ’ તલળે઴ણ રગાડી કતલતમત્રીના​ાં આક્રમ૊ળના​ાં દયફાયભા​ાં ગુનેગાય ફનાલી કઠેડાભા​ાં ઊબા કયી દીધા શ૊મ તેભ રાગે છે . જૂઓ-

‘ભને થય ાં ર૊ક ત૊ ઠીક વાભે ભાંદદયભા​ાં ફેઠેર બગલાને ભને કે ભ ન ફચાલી ? કે એને ઩ણ નડી શળે ભાયી અછૂતતા ??? (‘વલણથ બગલાન’ પ.ૂ ૧૭)૮ ઉ઩ય૊કત કાવ્મભા​ાં નાતમકાન૊ આક્રમ૊ળ વભજી ળકામ ઍલ૊ છે .જે બગલાન ખુદ ઩૊તાનુ ાં યક્ષણ કયી ળકતા ન શ૊મ ત૊ ઩છી તે આ઩ણુ ાં યક્ષણ કઇ યીતે કયી ળકે ?અહશમા કતલ િહ્મ ચભાયની કતલતા અચ ૂક માદ આલે તેભની કરભની ખુદ્દાયી અને ખુભાયી જૂઓ-

ગઇ કારે ભને બગલાન પ્રવન્ન થમેરા નાભ પ ૂછય ાં ભે કહ્ ાં ફહ્ર્ભ બગલાન એકીટવે ભને જ૊ઇ યશમા!!! અને પ ૂછય-ાં કેલા ળ૊? ભે ખભાયીથી કશય ાં ચભાય... ને બગલાન ગામફ થઇ ગમા ત્માયથી ભે

Vol. 04, Issue – 04

(171)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ભાંદદયભા​ાં જલાન ાં ભા​ાંડી લાળય ાં ???૯ કશેલાતા હશન્દુ ઓના​ાં બગલાન ઩ણ દચરત૊થી આબેટછે ટ યાખે છે . જે ઩છાત છે તે વોથી લધાયે બગલાનની કા઱જી યાખે છે .તેભ છતા​ાં ઩ણ દચરત૊ને આજે ઩ણ ભાંહદય૊ભા​ાં પ્રલેળ ભ઱ત૊ નથી.ઍટરે જ પ્રલીણ ગઢલી ખ ૂલ્રી ચેતલણી આ઩ે છે કે ભાંહદય૊ભા​ાં પ્રલેળ ન કય૊ દ૊સ્ત૊ ઍ ક઴ામખાના છે .આ કાવ્મભા​ાં કાવ્મનાતમકાન૊ આક્રમ૊ળ લાજફી છે . આઝાદી ભળ્માના​ાં ૬૦ લ઴શના​ાં લાણા લશી ગમા તેભ છતા​ાં વભાજની ભાનતવકતાભા​ાં કઇ જાજ૊ પેય ઩ડમ૊ નથી.આજે ઩ણ ઍક લગશ જે ગાંદકીની વપાઇ કયે છે .તેને ચ૊ખ્ખી કયે છે .તેભ છતા ઩ણ તેના તયપ ઘ્ર ૂણાની નજયથી જૂઍ છે .આ વાંલેદના ‘ફૃખી’ કાવ્મભા​ાં આ યીતે વ્મકત કયી છે .- ને ઩છી

ધીભે ધીભે રૂખીન ાં શૈય ાં બયાઇ આલત ાં થયથયતા ઩ગે એ ફેવી ઩ડતી શાથરાયીએ ભાથ ાં ટે કલી....૧૦ (રૂખી પ.ૂ ૩૭) અશીં ફૃખીની લેદનાને વભજી ળકે ઍવુ ાં ક૊ઇ નથી શાથરાયી જ ફૃખીનુ ાં સ્લજન છે .તેથી કતલતમત્રીઍ ઍને શાથરાયીઍ ભાથુ ાં ટે કલતી ફતાલી ધાયદાય કટાક્ષ કમો છે . બાયતભા​ાં વદીઓથી સ્ત્રીઓનુ ાં ળ૊઴ણ થઇ યશયુ ાં છે .તેભા​ાં ઩ણ સ્ત્રી અને ઩ાછી દચરત સ્ત્રી ઍભ ફેલડા ળ૊઴ણન૊ બ૊ગ ફનવુ ાં ઩ડે છે .ફૃખીની આ ક઩યી અને કપ૊ડી શારત બાલકનુ ાં ઩ણ કા઱જુ કાં઩ાલી દે છે . આજના આધુતનક વભમભા​ાં ટે કન૊ર૊જીના​ાં જભાનાભા​ાં વભતા,વભયવતા,વભાનતાની લાત૊ કયલાલા઱૊ આ઩ણ૊ બણેર૊-ગણેર૊ અને સુધયે ર૊ વભાજ ઓહપવભા​ાં ઍક વાથે કાભ કયતા શ૊મ અને ખફય ઩ડે કે વાથી કભશચાયી દચરત છે ત૊ ઍકાઍક તેના લાણી લતશન અને વ્મલશાય ફદરામ જામ છે .આ બેદયે ખાનુ ાં અંતય ઘટાડવુ ાં જ યહ્ુ.ાં ‘બીખર૊’ કાવ્મભા​ાં દાફૃનુ ાં દુ ઴ણ બમાશ બાદમાશ જીલનને કેવ ુ ાં ત૊ ખેદાન-ભેદાન કયી નાખે છે તેન ુ ાં ચચત્રણ આ કાવ્મભા​ાં વચ૊ટ યીતે તનફૃ઩ાયુ ાં છે . નાયીના​ાં જીલનભા​ાં આલતી અનેકતલધ વભસ્માભા​ાં દાફૃહડમા ઩તતન૊ અભાનુત઴ક ાં ત્રાવની છે .વ્મવની ઩તતના રીધે વાંવાય ચરાલલાભા​ાં ભયચણમા પ્રમત્ન૊ કયતી અને ફે છે ડા બેગા કયલા ભથતી નાયી ગયીફ શ૊લા છતા​ાં તેની અભીયામ અને આ બાયતીમ નાયીની ખુભાયી અને ખાનદાની અશીંમા તાદળ થામ છે . ‘આમ્ર઩ારી’ કાવ્મભા​ાં લૈળારીની નગયલધ ૂ આમ્ર઩ારીની ભાનતવક અળા​ાંતત અને તનજની વ્મથા અંતે ફોધ્ધ ધમ્પભભા​ાં પ્રલેળી ળા​ાંતત ઩ાભે છે . ‘લનલાવી’ કાવ્મભા​ાં આહદલાવી સ્ત્રીની ગયીફાઇ અને તેની રાચાયી રલચીક યીતે આરેખામ છે .તેની આ શારત ભાટે જલાફદાય ક૊ણ ઍલા અચણમાયા પ્રશ્ર્નન૊ જલાફ આજ સુધી રટકી જ યશમ૊ છે .અહશિંમા ફે સ્ત્રી ઍલી છે કે ઍક ન૊ ઉછે ય બોતતક સુખ સુતલધા લચ્ચે થમ૊ છે . તેભ છતા​ાં તે બીતયથી જાણે ખારીખભ છે .તેના પ્રત્મે કરુણા ઉ઩જી આલે છે .જમાયે આહદલાવી સ્ત્રી કે જેને ખાલાના​ાં ઩ણ પા​ાંપા છે .અહશિંમા ફન્ને સ્ત્રી ગયીફ અને તલાંગય વાભવાભ છે ડાના​ાં ઩ાત્ર૊ દળાશ વ્મા છે .઩યાં ત ુ ફન્નેના​ાં અંતય઩ટની દુ તનમા જુ દી છે .આ ફન્ને સ્ત્રીઓની લેદના અને વ્મથા અન૊ખી છે .તે ઩ુફૃ઴પ્રધાન વભાજભા​ાં જીલતી ક૊ઇને ક૊ઇ યીતે ઩ીહડત અને ળ૊ત઴ત જણામ છે . ‘કેદી’ કાવ્મભા​ાં અછૂત વભાજની કન્મા વાથે કાફૄાં ભ૊ઢુ ાં કયનાય ગાભના​ાં ભ૊ટા ભાથાને લધેયીને જેરભા​ાં જતા કેદીના​ાં કતલતમત્રી લીયત્લના​ાં ઓલાયણા રઇ તેને ચફયદાલે છે અને બાઇનુ ાં સ્થાન આ઩ે છે . કતલતમત્રીની તીવ્ર વાંલેદના તેભના અછા​ાંદવ યચનાભા​ાં આફેહફ ૂ યીતે ઝીરાઇ છે . ‘સ્લ઩નલેર’ભા​ાં જીવ્મા કરુાં છાં,ળૉ ફૃભની ઢીંગરી ફની ઍક ખ ૂણાભા​ાં.સ્ત્રી શ૊લા઩ણુ ાં અને ઩૊તાનુ ાં અક્સ્તત્લ વાભેન૊ અચણમાય૊ પ્રશ્ર્ન તેને વતાલે છે . દચરત૊ જે ઩શુ જેવુ ાં જીલન જીલતા શતા.તેભા​ાંથી ફાફાવાશેફ અનેક પ્રકાયની મુળકેરી લેઠીને ભાનલ ફનાવ્મા​ાં. ભાટે જ કાવ્મનાતમકા ફાફા પ્રત્મે ઩૊તાન૊ અશ૊બાલ ઩ ૂયા આદય વાથે આ યીતે વ્મકત કયે છે .-

July – Aug., 2016

(172)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ફાફા તભને જાણ ાં છાં ને થઇ જલામ છે ધન્મ...... ....એક ભાત્ર અછૂત શ૊લાને કાયણે

જીંદગીભા​ાં ઩ાછા ઩ડવ ાં કેટલ ાં લવમ ાં રાગય ાં શળે,ફાફા ! ઉ઩ેક્ષાનાદદરભા​ાં ઩ડેરા એ દાબ્રઝમા, એની કા઱ઝા઱ ફ઱તયા; લેદનાબમાથ એ ઘાને જજયલી જતા​ાં કેલા​ાં કા઱જા​ાં ક૊યાણા શળે ? ...... લેઠય ાં તભે

ને અભને આપ્ય ાં ઩૊તીકાં આકાળ, સ્લતાંત્ર શ્ર્લાવ૊; સ્લભાનન ાં ઩દ. તભાયાથી રાખ રાખ ઊજ઱ા છીએ, ફાફા.૧૧ આ કાવ્મભા​ાં ફાફાવાશેફે ઩૊તાની ઩યલા કમાશ તલના ર૊શી ઩ાણી ઍક કયી જે વભગ્ર વભાજને ઉચ્ચ સ્થાને રઇ આવ્મા ત્માય ઩છી તેના આ કાયલાને આગ઱ રઇ જલા ભાટે તેભણે જે અ઩ેક્ષા યાખી શતી તે આ બણેરા ગણેરા લગશઍ વભાજ પ્રત્મે લપાદાયી ન દાખલતા કે લી ખયાફ શારત કયી નાખી છે .તેની લેદના અશીંમા તાયસ્લયે યજૂ થઇ છે . આ વાંગ્રશભા​ાં ૧૫૧ જેટરા શાઇકુ ઓ છે .જેભા​ાં ફાફાવાશેફ,કણશ, ગા​ાંધાયી, વશદે લ,ઇસુ,ભાંથયા,આમ્ર઩ારી, બુધ્ધ લગેયે જેલા​ાં ઩ાત્ર૊ના​ાં વાંદબે દચરત૊ના​ાં શમાતીના​ાં

અસ્લીકાયની લેદના તલતલધ પ્રતીક,કલ્઩ન,અને ભીથ

દ્રાયા આરાંકાહયક બા઴ાળૈરીથી વાંલેદનાને સ ૂક્ષ્ભ ફૃ઩ આપયુ ાં છે જૂઓ-

ધવયકાઓ રૂઝામ એ ઩શેરા​ાં લલ ૂયી નાખ.ાં ૧૨પ.ૂ ૩૮ આ઩લીતીની કયલત પયતી ઘવયક૊ થૈ ૧૩પ.ૂ ૩૭ સ્ત્રીન૊ ઩માથ મ ઩ેય૊ર ઩ય જાણે પયે આય૊઩ી ૧૪પ.ૂ ૪૩ ફજાય લચ્ચે શાંવન ાં મ્શ૊રાં ઩શેયી

Vol. 04, Issue – 04

(173)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

કાગડ૊ પયે ૧૫ પ.ૂ ૪૨ ઘણા​ાં ફધા​ાં શ્રેષ્ટ્ઠ શાઇકુ આ વાંગ્રશભા​ાં તનફૃ઩ામા​ાં છે .઩ણ આ શાઇકુ ઉિભતાની વાચફતી ઩ ૂયી ઩ાડે છે .જે ફે વભાજ લચ્ચેની ક્રુય અભાનતલમતાન૊ ઩હયચમ આ઩ે છે .

‘ભયે રા ઢ૊ય ગીધ તાકીને ફેઠા​ાં પાટે ર આંખે’ ૧૬ પ.ૂ ૪૯ અશીં મ ૂત ઩શુના​ાં બક્ષણ ભાટે ગીધ શાંભેળા તાકીને જ ફેઠા શ૊મ છે .મ ૂત ઩શુ દ્રાયા દચરત વભાજ અને ગીધ દ્રાયા વલણશ વભાજન૊ આડકતય૊ તનદે ળ કયી વલણશ વભાજની ફદદાનતને ‘પાટે ર આંખ’ દ્રાયા વ્માંગ્માત્ભક ળૈરીભા​ાં ધાયદાય યીતે યજૂઆત કયી છે . કેટરા​ાંક શાઇકુ ઓભા​ાં નાયીની ભન૊લેદના અવયકાયક યીતે તનફૃ઩ામ છે .

‘ગા​ાંધાયી જેભ ભાયે ળીદને આંખે ફા​ાંધલા ઩ાટા ??’ ૧૭ પ.ૂ ૪૨ ‘ ભારાં શ૊વ ાં એ કેટલ ાં કય઩ીણ ને ઘાતક છે .૧૮ પ.ૂ ૪૩ ર્઩િંજય ઩ીઠા ઩ાંખી જ જાણે ભાત્ર ફીજ ાં ક૊ઇ ના. ૧૯ પ.ૂ ૪૩ કતલતમત્રીની વભવાંલેદના ઍ યશી છે કે સ્ત્રીની જજિંદગી જાણે આભ લેદનાના​ાં ર઩કાયા ભાયતી જ ઩વાય થામ છે .તેને જ ઩૊તાની મથામ૊ગ્મ જજિંદગી ભાની રેલાભા​ાં આલે છે .આ ઉ઩યા​ાંત વભાજભા​ાં ર૊શીભા​ાં બ઱ી ગમેર જાતતલાદ,નાયીળ૊઴ણ,અસ્઩ ૂશ્મતા,ભાંહદય લગેયે જેલા અનેકતલધ વાંદબો શાઇકુ ભા​ાં તનફૃ઩ણ ઩ામ્પમા છે .જેભકે -

લીંછી ડાંખથી ખતયનાક છે આ જાર્તન ાં ઝેય’૨૦ પ.ૂ ૪૫ ભાંદદયભા​ાં ૈવ નભી ળકામ નદશ ફા઩ યે ફા઩’૨૧ પ.ૂ ૪૪ સ્ત્રીને કે ન્દ્રભા​ાં યાખીને વજ ેરા શાઇકુ ભા​ાં દચરતનાયીની લેદનાને લાચા આ યીતે આ઩ી છે .

‘અગ્ગન વાક્ષીએ વાત પેયે ઩છી ત૊ બૈ અડપેટે ૨૨પ.ૂ ૪૪ કેલ૊ સ્ત્રી ધભથ! ચા​ાંલ્ર૊,ચ ૂડીને દદર ઩ણ ર્લધલા’ ૨૩પ.ૂ ૪૬ આ છે નાયી શ૊લાની ઍની શમાતી કે સ્ત્રી શ૊લાની વ્માખ્મા સ્ત્રી જમાયે ચા​ાંલ્ર૊ અને ચ ૂડી ઩શેયતી શ૊લા છતા​ાં ઩૊તાની જાતને તલધલા તયીકે અનુબલે ત્માયે આ લેદનાને કમા તલળે઴ણથી નલાજલી તે વભજ ઩ડતી નથી.

July – Aug., 2016

(174)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

અનુઆધુતનકયુગભા​ાં દચરત ચેતનાભા​ાં જે ક્સ્થમાંતય આલેર તેભા​ાં ફાફાવાશેફની તલચાયધાયા ઩ામાભા​ાં છે .તેભની ચેતનાને ઝીરતા​ાં અશીં લીવ જેટરા શાઇકુ ઓન૊ વભાલેળ થમ૊ છે .તેભા​ાં ફાફાવાશેફને ળબ્દા​ાંજચર અ઩ે છે .

‘ઝ૊઱ીભા​ાં બરાં સખન૊ ઢગર૊ હાં ફાફા પ્રતા઩ે૨૪ પ.ૂ ૩૭ ફાફાની આંખે જ૊ઉં ત૊ ફાફા કશે વાંઘ઴થ કય૊. ૨૫પ.ૂ ૩૮ ‘ઘવયક૊’ વાંગ્રશભા​ાં ૨૭ જેટરા અછા​ાંદવ કાવ્મ૊ભા​ાં અક્સ્તત્લ, ફાફાવાશેફ,દચરત જીંદગી, અબણ દચરત નાયી, તલધલા નાયી , ભ્રુણશત્મા, લનલાવી,આહદલાવીની અક્સ્ભતા,ઍભ અનેકતલધ તલ઴મ૊ આ કતલતમત્રીની કરભે આરેખન ઩ામ્પમા છે . ‘ઘવયક૊’ ળી઴શક અશીં મથામ૊ગ્મ ફની યશે છે .કાયણ કે આ ઘવયક૊ જાત વાથે જ૊ડામેર૊ છે .તેના સ્઩ાંદન૊ બાલકના​ાં શદમના તાયને ઝાંક્રુત કયે છે .આ કતલતમત્રીની કરભભા​ાં .રાઘલ દ્રાયા થ૊ડાભા​ાં ઘણુ ાં કશી દે લાન૊ કવફ છે .ફાહ્ય ઘવયકા કયતા આંતહયક ઘવયકા લધાયે ર૊હશઝાણ કયી મ ૂકે છે .દચરત ઩છાત અને છે લાડાના​ાં ભાનલીને બ૊ગલલા ઩ડતા ળ૊઴ણ,અન્મામ,અત્માચાય,સ્ત્રીઓના​ાં જીલન વાથે જ૊ડામેરા વાભાજજક ફાંધન૊ નાયીને બીતયથી ખ૊ખરી કયી નાખે છે .આનાથી ઍના વાંલદન-ચચતભા​ાં થતા ઘવયકા લધાયે ઩ીડાદામક ફની યશે છે .આ વાંગ્રશભા​ાંથી ઩વાય થતા ઍલી પ્રતીતત થામ છે કે દચરત ચેતના અને નાયીચેતનાનુ ાં પ્રતતચફિંફ દચરત વાહશત્મના​ાં દામયાભા​ાં તલળે઴ ધ્માન ખેંચે છે .તપ્રમાંકા કચ્લ્઩તની દચરતનાયીની વ્મથા લેદના તેના બાલની સ ૂક્ષ્ભતાને લાચા આ઩ી છે .નાયીના​ાં ગલશ અચબભાન,સ્લભાન,સ્લાચબભાનને અશીંમા આરાંકાહયક બા઴ાળૈરી દ્રાયા લાચા આ઩લાભા​ાં વપ઱ યહ્યા છે . વાંદબશ: ૧. ઘવયક૊ કાવ્મવાંગ્રશ તપ્રમાંકા કચ્લ્઩ત ઩ ૂ.૧

૧૪. ઍજન ઩ ૂ.૪૩

૨. ઍજન ઩ ૂ.૭

૧૫. ઍજન ઩ ૂ.૪૨

૩. ઍજન ઩ ૂ.૨

૧૬. ઍજન ઩ ૂ.૪૯

૪. ઍજન ઩ ૂ.૩

૧૭. ઍજન ઩ ૂ.૪૨

૫. ઍજન ઩ ૂ.૪

૧૮. ઍજન ઩ ૂ.૪૩

૬. ઍજન ઩ ૂ.૩૨

૧૯. ઍજન ઩ ૂ.૪૩

૭. ઍજન ઩ ૂ.૨૪

૨૦. ઍજન ઩ ૂ.૪૫

૮. ઍજન ઩ ૂ.૧૭

૨૨. ઍજન ઩ ૂ.૪૪

૯. ઍજન ઩ ૂ.૨૫

૨૨ . ઍજન ઩ ૂ.૪૪

૧૦ . ઍજન ઩ ૂ.૩૭

૨3. ઍજન ઩ ૂ.૪૬

૧૧. ઍજન ઩ ૂ.૬-૭

૨૪. ઍજન ઩ ૂ.૩૭

૧૨. ઍજન ઩ ૂ.૩૮

૨૫. ઍજન ઩ ૂ.૩૮

૧૩. ઍજન ઩ ૂ.૩૭

Vol. 04, Issue – 04

(175)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

‘અજલા઱ી યાત અભાવની’ભા​ાં પ્રેભ ડૉ. શેતર ફાય૊ટ ઍવ.ઍન.ડી.ટી. યુતનલતવિટી, મુફ ાં ઈ „પ્રેભ ળબ્દ ખ ૂફજ નાન૊, વાહશત્મભા​ાં શાંભેળા વલો઩યી તલશ્વ, બાયતીમ કે પ્રા​ાંતીમ ક૊ઈ ઩ણ બા઴ાનુ ાં વાહશત્મ ત઩ાવ૊ કેંદ્ર સ્થાને પ્રેભ યહ્ય૊ જગત કે સ ૃન્ષ્ટ્ટના તનભાશ ણથી ભા​ાંડી ઘટતી દયે ક ઘટનાઓ ઩ાછ઱ પ્રેભ જ કાયણભ ૂત ગણી ળકામ. જન્ભ થી ભયણ સુધી ભાણવને જકડી યાખે છે . પ્રેભ ક૊ની ક૊ની લચ્ચે કે કઈ લસ્તુ વાથે થઈ ળકે ઍ કશેવ ુ ાં મુશ્કેર, પ્રેભ ક્યા​ાંમ અને ક૊ની વાથે ઩ણ થઈ ળકે. પ્રેભના વાંફધ ાં ૊ જ વોથી શ્રેષ્ટ્ઠ ગણામ અને ઩ન્નારાર વાશેફની નલરકથાઓભા​ાં આરેખામેર પ્રેભ તલળે આજ લાત કયલાની ઈચ્છા થઈ જે આજે અશીં આરેખ ુ ાં છાં. આ પ્રેભ જ છે કે આજે આ઩ણે ફધા​ાં મુફઈ ાં જેલી નગયીભા​ાં બેગા થમા. જ્માયે હુ ાં ઩ુસ્તકારમભા​ાં ઩ન્નારાર વાશેફની નલરકથાઓ રેલા ગમ૊ કે પયીથી આછી નજય ભારુાં કે કાંઈક કશી ળકામ ઩ુસ્તકારમભા​ાં ઩ન્નારાર વાશેફની નલરકથાભા​ાં લધાયે ધ ૂ઱ જાભેરી ઩ુસ્તક જ ઉ઩ાડીને જ૊યુ ાં ત૊ ખયે ખય ભાયા શાથભા​ાં અજલા઱ી યાત અભાવની ઩ુસ્તક આવ્યુ ાં ક૊રેજ વભમભા​ાં લા​ાંચેરા આ ઩ુસ્તકને તયત જ ભેં ભાયા નાભે રીધુ ાં કાયણકે ભને આ ઩ુસ્તકે ઩શેરા ઩ણ આક઴ેર૊ જ અને હશિંદી તવનેભા ઩શેરી જ૊મા ઩છી ભને આ ઩ુસ્તક ઩ાછાં લા​ાંચલાની ઈચ્છા ત૊ શતી જ. આની વાથે ભ઱ે રા જીલ અને ભાનલીની બલાઈ ત૊ ભાયા ઘયે શતા​ાં જ ઍટરે ત્રણેની બા઴ા ભાટે લાત કયીળ ઩ણ ઩ુસ્તક ઩શેરા ભેં અજલા઱ી યાત અભાવની લા​ાંચલાની ળફૃઆત કયી બા઴ા ભાટે રખવુ ાં શતુ ાં ઩ણ ઩ુસ્તક ભેં આલેર લાક્યેજ ભને તયત જ આ નલ૊ તલ઴મ આપમ૊ કશી ળકામ ઍ લાક્ય છે . „પ્રેભ ઍ જ ધયતી ઩યનુ ાં સ્લગશ છે .‟ આ લાક્યથી ભેં આજે આ પ્રેભ તલળે જ અશીં આરેખલાનુ ાં તલચાયુ​ું છે . ઩ન્નારાર વાશેફની ફધી નલરકથાઓભા​ાં પ્રેભ સુ઩ેયે આરેખામેર૊ છે . પ્રેભભા​ાં સ્લાથશ નશીં ઩ણ વભ઩શણ ઍજ શ્રેષ્ટ્ઠ ગણામ. પ્રેભની વ્માખ્મા કયલી કે પ્રેભ તલળે વાં઩ ૂણશ કશી ળકામ ઍવુ ાં ભાયાથી ળક્ય નથી ઩ણ ભેં આ ભાટે ઩ન્નારાર વાશેફની „અજલા઱ી યાત અભાવની‟ ઩ુસ્તકને ધ્માનભા​ાં યાખી આ તલળે લાત કયલાન૊ છાં. આ નલરકથાભા​ાં ઩ન્નારાર વાશેફે બેયલ અને યતનના પ્રેભને આ કૃતિભા​ાં વયવ યીતે તનફૃપમ૊ છે . યાતના વભમે નદીભા​ાં સ્નાન કયતી ગ૊લા઱ની યતનને બેયલ ભ ૂત જુ ઍ છે . આ પ્રેતને યતન ભાટે ન ુ ાં આક઴શણ જ આખી નલરકથાનુ ાં કથાલસ્તુ ફની યશે છે . પ્રેત જ્માયે યતનને નશાતી જુ ઍ તે તેના આક઴ાશ મ છે તેની વાથે પયતી ફે ચ ૂડેર૊ કા઱ી અને ગ૊યી ફાંને તેના આભ કયતા જુ ઍ છે અને બેયલને દે લને આ લાત જણાલીળ ઍ કશી ડયાલે છે અને ખયે ખય તે ફાંને જે બેયલ વાથે જ૊ડાલા ભા​ાંગતી શ૊મ છે તે બેયલને ફીજા ભાટે આક઴શણ કે પ્રેભ જાગ્મ૊ છે તે જ૊ઈને દે લ વાભે તેની તળકામત કયે છે . દે લ તયત જ બેયલ પ્રેતને ફ૊રાલી આ લાત તલળે ઩ ૂછે છે . બેયલ ખયે ખય વાચા ભનન૊ ભાણવ છે તે તયત વાચી લાત સ્લીકાયે છે . તેને દે લ ઩ાવે ઩ ૃ્લી ર૊કભા​ાં જલાની ઩યલાનગી ભા​ાંગે છે વાથે ભનુષ્ટ્મ દે શ ઩ણ ભા​ાંગે છે ત્માયે દે લ કશે છે . „જ૊ પ્રેતાત્ભા, ઍ લાત તાયી વાચી છે કે ભનુષ્ટ્મભા​ાં લાવના અને પ્રેભ ફાંને વે઱બે઱ છે ને આજના તલકાવ ક્રમભભા​ાં ઍ છૂટા​ાં ઩ાડલા​ાં મુશ્કેર છે અને તેને આભ કશી ફે હદલવ તલચાયલા કશે છે . વાથે આ ફે હદલવ ઩ ૃ્લી ઩ય ન જલા જણાલે છે અને આ ફે હદલવ ઩છી ભ઱લા કશે છે . આ પ્રેત ત૊ પ્રેભભા​ાં અંધ ફનેર૊ શ૊મ ઍટરે દે લની આજ્ઞા ભાને છે ફે હદલવ ઍકા​ાંત ગાળ્મા ઩છી ઩ણ તે ઩ ૃ્લી ઩ણ તે ઩ ૃ્લી ઩ય જલા ભાટે દે શ તે દે લ ઩ાવે ભા​ાંગે છે . આ ભાટે દે લ તેની વાભે આકયી ળતશ યાખે છે . દે લ તેણે પયીથી ચેતલે છે .

July – Aug., 2016

(176)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

„હુ ાં શજી તને ચેતવુ ાં છાં કે છ૊કયીને તુ ાં પ્રેભની પ્રતતભા કશે છે ઍ આખયે ત૊ ભાનલી જ છે ઍટરે કે ભાનલીના​ાં ભન-પ્રાણ બગલાને અજ્ઞાત અને ભ ૂખા઱લા​ાં ઩શેરેથીજ ઘડયા​ાં છે . ભાટે જેના ઉ઩ય ભદાય ફા​ાંધીને તુ ાં નયક ર૊કની માતનાઓ સ્લીકાયલા જેલી આકયી ળયત કબ ૂરલી તૈમાય થમ૊ છે ઍ છ૊કયીના પ્રેભન૊ શજીમ તુ ાં તલચાય કય. „ક્ષનેક્ક થાંબી દે લે ઉભેયું ુ : ઍટલુાં માદ યાખ: ભાનલી શાંભેળા વાંજ૊ગ૊ને લાતાલયણન૊ તળકાય યહ્ય૊ છે , આ દ્રષ્ટ્ટીઍ છ૊કયીન૊ તુ ાં પયીથી ઍક લાય તલચાય કયી રે,‟ ઩ણ પ્રેભ આંધ઱૊ શ૊મ છે તે અશીં રેખક ફયાફય યીતે આરેખે બેયલ ત૊ દે લની લાત વા​ાંબ઱ી ન વા​ાંબ઱ી કયી ઩ ૂછે છે . “આ઩ ભને ભાનલદે શ ત૊ આ઩૊ છ૊ ને ?” દે લ ઩ણ શવી ઩ડે છે અને ઩ાછી ળયત જણાલે છે . આ ળયત : જેને તુ ાં પ્રેભની પ્રતતભા કશે છે ઍ છ૊કયીન૊ પ્રેભ જે હદલવે નાંદલાળે ઍ હદલવે તાયે તાય૊ ભાનલદે શ છ૊ડલ૊ ઩ડળે ને વજાફૃ઩ે શાંભેળને ભાટે તાયે નયકર૊ક સ્લીકાયલ૊ યશેળે. ફ૊ર છે કબ ૂર? ઩ણ બેયલ ત૊ યતનને ઩ાભલા ક૊ઈ ઩ણ ળતશ ઩ા઱લા તૈમાય છે દે લ પ્રેતની આ ધ્રુષ્ટ્ટતા જ૊ઈ પ્રવન્ન થા કશેલા રાગ્મા, તાય૊ પ્રેભ જ૊ઈ હુ ાં આ ળતશની ભમાશ દા પક્ત ઍક લ઴શની ફા​ાંધ ુ છાં. આ ઍક લ઴શ સુધી છ૊કયીન૊ પ્રેભ તાયા ભાટે અખાંહડત યશેળે, ત૊ તુ ાં તાયા પ્રેતા઩ણાભા​ાંથી મુક્ત થઈને અવર ભાનલી ફની યશીળ અને દે લના કહ્યા પ્રભાણે તે ઍક રાળભા​ાં પ્રલેળે છે અને તે ધયતી ઩ય પ્રલેળે છે . ઩ેરી કા઱ી અને ગ૊યી ચ ૂડેર૊ ઩ણ તેણે આભા​ાં તનષ્ટ્પ઱ કયલાની પ્રતતજ્ઞા રે છે . ધયતી ઩ય આલતા​ાં જ બેયલ યતનના ગાભભા​ાં પ્રલેળે છે અને તેની વાથે યાવ યભલાની ભા​ાંગણી કયે છે . ગાભન૊ આગ઱ ઩ડત૊ યુલાન જે યતનને ચાશત૊ શ૊મ છે તે લચ્ચે આલી અટકાલે છે ઩ણ યતન અને બેયલ જ૊ડીભા​ાં યાવ યભે છે . આખુ ાં ગાભ શેફતાઈ જામ છે ઩ણ ક૊ઈ તલય૊ધ કયી ળકતુ ાં નથી. બેયલ ગાભના ખ૊હડમાય ભાતાના ભાંદીયની ઩યવા઱ભા​ાં ભશાયાજ જે ભાંહદયના ઩ ૂજાયી છે તેભની ઩યલાનગીથી યશેલા રાગે છે . બેયલ અને યતનની વાથે યાવ યભલાની લાત યતનના ત઩તા જેવ઱ને ખફય ઩ડે છે તે ત૊ છ૊કયીને વભજાલે છે ઩ણ તેને અને તેની ઩ત્નીને ઩૊તાની છ૊કયી ઩ય બય૊઴૊ શ૊મ છે . બેયલ અને યતન ઢ૊ય ચયાલલાને ફશાને ભ઱તા યશે છે જેવ઱ને ત૊ બેયલ આવ્મ૊ ત્માયથી કાંઈક અ઩શુકન રાગતુ ાં શ૊મ છે . અયજણ જે યતનને ચાશત૊ શ૊મ છે તેની વાથે યતનના ભાતા ત઩તા તેના રગ્ન કયાલલા ભા​ાંગતા શ૊મ છે . ઩ણ ફધાના તલય૊ધ લચ્ચે ભશાયાજ વભાધાન અને ર૊ક૊ને વભજાલીને બેયલ અને યતનના રગ્ન ગ૊ઠલાલે છે . બેયલ ઩ણ રગ્નની ફધી ળયત૊ ભાન્મ યાખે છે . વાયા પ્રવાંગ૊ભા​ાં કા઱ી અને ગ૊યી ચુદેર૊ શાંભેળા ચફરાડીઓ ફૃ઩ે કે ઘુલડ ફૃ઩ે તલઘ્ન૊ આ઩તી યશે છે ઩ણ ફાંને રગ્નગ્રાંતથથી જ૊ડામ છે . ઍક હદલવ બેયલ ફાંને ચુડેર૊ને ભાયલા ઩ાછ઱ ઩ડે છે ત્માયે આંધી ઉ઩ડે છે . અયજણ તે લખતે બેયલ અને યતનને ભ઱લા આલેર શ૊મ છે ઩ણ અશીં આ઩ણને દે લફૃ઩ે રેખકે કશી લાત વાચી થતી રાગે છે . „ભાનલી શાંભેળા વાંજ૊ગ૊ને લાતાલયણન૊ તળકાય યહ્ય૊ છે ,‟ ભાનલીની બલાઈભા​ાં ઩ણ બરી દુ કા઱ભા​ાં ળયીય લેચે છે જ્માયે અશીં યતન અને અયજણ લચ્ચે ન ઘટલાનુ ાં ઘટે છે . બેયલને શલે દે શ છ૊ડલાન૊ વભમ આલે છે યતનને ઩૊તાની ભ ૂર વભજામ છે . બેયલ ઩ણ આ ભાટે ઩ેરી ફાંને ચુડેર૊ને ભાયલા ઩ાછ઱ ઩ડે છે , ભશાયાજ ઩ણ જાણી ગમા શ૊મ છે કે યતન પ્રેતને ઩યણી છે તે ખ૊ડીમાય ભાતા આગ઱ ઩૊તે જાણતી શ૊લા છતા​ાં ભ ૂર કયી છે તે કબ ૂર કયલા કશે છે ઩ણ ઍ ત૊ અયજણ અને તેના લચ્ચે થમેરી ભ ૂર ફધા​ાં આગ઱ કબ ૂર કયે છે . બેયલને આ જ૊ઈ યતન ભાટે લધાયે શેત જાગે છે તે છે લ્રી લાય યતનને ભ઱ી જત૊ શ૊મ છે અને યતન પ્રાણ છ૊ડે છે . પ્રેત ત૊ દે લ વાભે શાજય થામ છે . દે લે તેને દમાભણા ચેશયે પ્રશ્ન કમો : „આલી ગમ૊ ? કયી આવ્મ૊ને ઓયતા ઩ ૂયા ! ભેં ત૊ ઩શેરેથી જ કહ્ુાં શતુ ાં કે ભાનલી ઍ ત૊ પ્રકૃતતનુ ાં પમાદુ ાં છે ને વાંજ૊ગ૊ન૊ તળકાય ફનતા​ાં ઍને લાય રાગતી નથી. છતા​ાંમ ભાનલીના પ્રેભની થઈ ગાઈને ખાતયી શલે ? થામ છે ને ઩સ્તાલ૊ ? ઩ણ બેયલ તેભની લાત સ્લીકાયત૊ નથી તે „ના‟ કશે છે . „દે લ કશે છે અયે , અબુધ શામો, ઩ાછ૊ આવ્મ૊ છતા​ાંમ ના ? દે લ વાભે બેયલ ફ૊લ્મ૊, ળયત શામો ઩ણ ભાનલીના પ્રેભભા​ાંથી શ્રધ્ધા નથી ડગી. દે લ અને તેના તયપ શેત લધ્મ૊ છે તેભ જણાલે છે દે લ વજા આ઩ે છે જા બટક્યા કય ઩છી યુગાન્તય રખી ગ૊ખટુ થ૊યીમાની ઘનઘ૊ય ઍ કાંદયાઓભા​ાં‟ તે જલા ઩ગ ઉ઩ાડે છે ત૊ તેને ઩હયચચત યતનન૊ અલાજ વાંબ઱ામ છે . યતન ઩ણ દે શ છ૊ડી બેયલ વાથે પ્રેતર૊કભા​ાં આલે છે . તે કશે છે તાય૊ તલજ૊ગ

Vol. 04, Issue – 04

(177)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ભને લવભ૊ થઈ ઩ડય૊, બેયલ ! ઍટરે જીલ આ઩ીને તલજ૊ગ બા​ાંગ્મ૊ !, દે લ આ વા​ાંબ઱ી તેણે ઩ ૂછે છે ક૊ણ છે યતન ઩૊તાન૊ ઩હયચમ આ઩ે છે , દે લ બેયલને વજા બ૊ગલલા કશે છે યતન તેભના ઩ગે ઩ડી તેણે વાથે ભ૊કરલા કશે છે લાંતયીઓ (ચુડેર૊) ઩ણ દે લને આભ કયલા જણાલે છે દે લે ઩ણ ગ ૂઢ ઍવુ ાં શવતા​ાં કહ્ુાં , „જાઓ ત૊ ફેઉ બ૊ગવ્મા કય૊ યુગાન્તય સુધી ! બેયલને ખફય શતી કે જભણ૊ યસ્ત૊ સ્લગશન૊ છે , ડાફ૊ નયકન૊ ને લચ્ચેન૊ કાંટકલનન૊ છતા​ાંમ દે લને ઩ ૂછીને ખાતયી કયી વાભેન૊ યસ્ત૊ ને દે લ ! „દે લે શા કશેતા કહ્ુાં યસ્ત૊ જ તભને ભાગશ આ઩ળે,‟ ગ૊યી દે લને ઩ ૂછે છે પ્રેભની અંદય ઍવુ ાં ત૊ શુ ાં શળે કે ફાંને શ઴શઘેરા​ાં થઈને કાંટકલના​ાં યસ્તે ઩ડયા​ાં છે ? ત્મા​ાં ત૊ કા઱ી ફ૊રી ફાંને ઩ાછા​ાં લળ્મા​ાં ગબયાઈને, દે લ ઩ણ શવતા​ાં શવતા​ાં ફાંને ને આલતા જ૊ઈ યહ્યા. બેયલે કહ્ુ,ાં દે લ વાભેન૊ અને ડાફ૊ યસ્ત૊ ફાંધ છે . જે યસ્ત૊ ખુલ્ર૊ છે તે સ્લગશન૊ છે દે લ કશેલા રાગ્મા ! „જાઓ ત૊ ઩છી સ્લગશભા​ાં જીલાત્ભા !‟, ઩ણ દે લના ભોં ઉ઩ય કફૃણા જ૊ઈ યતને હશિંભત કયી નાખી, દમાભણુ ાં ભોં કયી દે લને તલનાંતી કયી “, દે લ સ્લગશને ફદરે અભને ઩ ૃ્લીર૊ક ઉ઩ય ભ૊કર૊ને ત૊ !‟, બેયાલના અલાજભા​ાં ઩ણ ઉલ્રાવ બયી આજ લાત શતી. દે લ કશે છે અબુધ આત્ભાઓ સ્લગશ વારુાં કે ઩ ૃ્લી ? શાથે કયીને શુ ાં કાભ ઩ ૃ્લી ઩યનુ ાં વાંઘ઴ોથી બયે લ ુાં જીલન લશ૊યલા ફેઠા છ૊ ? અભને દે લ ઍભ છે કે ઩ ૃ્લી ઉ઩ય પ્રેભનુ ાં સ્લગશ યચીશુ!ાં ‟ યતન ઩ણ તેભા​ાં ટા઩વી ઩ ૂયે છે . આ વાથે જ દે લે કહ્ુ:ાં બરે જીલાત્ભા ! ઩ ૃ્લી ઩ય પ્રેભનુ ાં વામ્રાજ્મ તલસ્તાય૊ને તભાયા ઓયતા ઩ ૂયા કય૊. પ્રેભ ઍ દુ શ્ભન૊ ભાટે પ્રેભ લયવાલે છે જતા​ાં જતા​ાં ફાંને જણા ઩ેરી ચુડેર૊ને ઩ણ પ્રેત આત્ભાની મ૊તનભા​ાંથી તભને મુક્ત કયાલીળ તે ભાટે અભે ત઩શણ કે શ્રાધ્ધ ઩ણ કયાલીશુ ાં આભ કશી ફાંને ઩ ૃ્લી ઩ય ઩ાછા​ાં પયે છે . ઩ન્નારાર વાશેફની આ નલરકથાભા​ાં કે ફધી નલરકથાભા​ાં ભનુષ્ટ્મ રાચાય શ૊લા છતા​ાં ઩૊તે શ્રેષ્ટ્ઠતભ ઩ાભલાની ક૊તળ઴ કયત૊ યશે છે સ ૂક્ષ્ભ જીલ૊ શાંભેળા અશીં રાચાય ન યશેતા​ાં આચાય અને તલચાય ઘડલતા​ાં આ઩ણને જ૊લા ભ઱ે છે . આભ પ્રેભ આ નલરકથાના કેંદ્રભા​ાં છે પ્રેભ ઩ય તલશ્વાવ કે શ્રધ્ધા ઍજ ઍભની શ્રેષ્ટ્ઠતા છે આ નલરકથા પ્રેભને આધાયે કે શેતના આધાયે જ શ્રેષ્ટ્ઠતા ઩ાભી રાગે છે . વાંદબશ અજલા઱ી યાત અભાવની ઩ુસ્તક (નલરકથા)

July – Aug., 2016

(178)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ऄसम के िैष्णि संत शंकरदेि की सुधारिादी चेतना पुर्थणमा देिी ऄंशकालीन ऄध्यासपका बी. एच. कॉलेज, हाईली भसक्त अन्दोलन के भारत की धार्थमक क्षेत्र में एक निीन पररितसन था | आस भसक्त अन्दोलन की शुरूअत दसक्षण भारत में हुअ था और आसे स्िामी रामानन्द ईत्तर भारत तक ले अए थी | धीरे -धीरे आस अन्दोलन के ऄन्य साधकों ने आसे सभन्न सभन्न क्षेत्र में सबस्ताररत दकया | ईनमें से एक पमुसख एिं चर्थचत संत है शंकरदेि | सजन्होंने भारत के ईत्तर पुिा​ांचल के लोगों के मन में भसक्त रस की धारा को प्रिासहत दकया | शंकरदेि ऄसमीया भाषा-सासहत्य, संस्कृ सत के प्राण-पुरूष है | जब तक ऄसम है ईनके नाम ऄसम के आतीहास में स्िणस ऄक्षर में चमकते रहेंगे | ऄसम के जनमानस को सजन सिषयों ने प्रभासित दकया ईनमें से शंकरदेि के दशसन, अदशस, सासहत्य, संस्कृ सत अदद के स्थान ऄन्यतम है | िास्ति में ऄसम के सामासजक, धार्थमक, सांस्कृ सतक जीिन और सासहत्य ईनके देन से सचर पकलसित है | ऄसम के जातीय जीिन के दकसी भी एक पहलु को ईनके प्रभाि से सभन्न नहीं दकया जा सकता | ऄनेक प्रसतकू ल पररसस्थसत से झुज कर भी ईन्होंने ऄसमीया समाज और संस्कृ सत को मयासददत रूप प्रदान करने की भरपुर कोसशश की | आसीसलए सन् पन्द्रहिीं से लेकर सोलहिीं शताब्दी के समय को ऄसम के सलए ऄत्यंत गौरिशाली माना जाता है | अप के िल एक भक्त ही नहीं थे, भक्त होने के साथ-साथ अप एक महान सासहसत्यक भी थे | पर सासहत्य रचना करना ईनका लक्ष्य नहीं था | ईन्होंने ऄपने बातों को जनसामान्य तक पहुँचाने के सलए सासहत्य को अधार बनाया | ऄत: स्पि है दक सासहत्य ईनके सलए साध्य न होकर साधन थे | पर सासहसत्यक द्रिी से भी ईनकी रचनाओं का महत्त्ि दकसी भी सासहत्यकार से कम नहीं है | आन सबके ऄसतररक्त िे एक समाज सुधारक भी थे | शंकरदेि का समय संघषस का समय था | क्योंदक ईस समय धार्थमक तथा सामासजक क्षेत्र में ईथलपुथल मचा हुअ था | समाज जासत-पासत, छु अ-छू त, धमीय अडम्बर से बुरी तरह ग्राससत थे | शंकरदेि ने सनभीकता के साथ समाज में व्याप्त सभी बुराआयों का खंडन करके एक अदशस समाज की ककपना को साकार रूप देना चाहा | ईन्होंने लोगों को सिर्श् भातृत्ि, सामासजक समता, ईदार मानितािाड का संदश े ददया और सभी में एकता स्थापन करने ले ईद्देश्य से एकशरणीया नाम धमस का प्रितसन दकया और ब्राह्मण से लेकर चंदाळ तक को ऄपने धमस में शरण दी | शंकरदेि के सुधारिादी द्रसि के दो अधार थे – पहला है खंडन पक्ष सजसमें ईन्होंने समाज में व्याप्त बुराआयों का खंडन दकया | ईनमें से प्रमुख है – शाक्तों का खंडन, मूर्थत पूजा का सिरोध, जासत व्यिथा का सिरोध, िासह्यक अडम्बरों का सिरोध, हहसा का सिरोध, परहनदा का सिरोध अदद | पर ईन्होंने समाज सुधार हेतु ससफस समाज में व्याप्त बुराइयों का ही सिरोध नहीं दकया आसके साथ-साथ कु छ ऐसी बातें भी प्रचार की सजससे समाज का नि-सनमासण संभि हो | ईनके यही द्रसि ईनके समाज सुधार का सृजन पक्ष है | ईनके सृजन सम्बन्धी बातों में से प्रमुख है – मानितािाद की प्रसतष्ठा, सार ग्रहण का समथसन, सिसिध धमस तथा जासतयों में एकता स्थापन अदद | ईन्होंने जो धमस मत प्रचार दकया था िह अडम्बर रसहत था | ईन्होंने एक शरणीया नाम धमस के ऄनाडम्बर पद्धसत के माध्यम से ऄसमीया समाज को धार्थमक भ्रिाचार तथा शोषण से मुसक्त देने के सलए ऄसभनि कोसशश दकया था | अपके सत्य से ओर-प्रोत खरी बातें, सादगी और सहजता ने अपको जन-सामान्य के पथ प्रदशसक बना ददया | ऄपने प्रसतभा के बल पर ईन्होंने सहस्त्रों िषों की सामासजक रूदढ़यों को चुनौती दी | सढ़ी-गली मान्यताओं का सिरोध दकया | पाखंड और ढोंग को फटकारा | यही Vol. 04, Issue – 04

(179)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

सब बातें ईनके धमस के साथ-साथ सासहत्य के भी मुलाधार बने सजनके कारण ईनके द्वारा प्रिर्थतत धमस और सासहत्य अजतक लोकसप्रय है | शंकरदेि ने ऄनुभि दकया था दक भगिान एक है और िे ही आस समस्त सृसि के कतास है | िे ही एकमात्र सत्य है | बाकी सब माया है | मनुष्य के मन में चेतना का संचार करने के सलए ईन्होंने कहा था – मायातेसे देखय सिसिध पररच्छेद, स्िरूपत तोमार नासहके दकछु भेद | चेतन्य स्िरूपे व्यासप एक सनरं जन, तोमाक बुसलबे सद्वत कोन ऄज्ञजन || ऄथासत िे इर्श्र को पुणसब्रहम, ऄखंड, ऄनादद और ऄसीम मानते थे | आस प्रकार सम्पुणस ऄद्वैत रूप के समथसक शंकरदेि पर और ऄपर ब्रह्म में इर्श्र को सिभक्त न करके के िल एक के संधान में ब्रती हुए थे | एक ही इर्श्र पर अस्था, ईनके नाम स्मरण, श्रिण और कीतसन ही थे ईनके धमस के मुलमंत्र | ईन्होंने जनमानस के बीच भी यह िाणी प्रचार की दक हमें धमस के सलए िासह्यक दिया-कलापों के स्थान पर सहज पन्था ऄिलम्बन करना चासहए | एक ओर टो ईन्होंने लोगों का एक इर्श्र पर अस्था रखने की सशक्षा दी थी िही दुसरी ओर लोगों को इर्श्र सृि सभी प्राणीयों के प्रसत दयाशील होने का भी अहिान दकया था | ऐसा करके िे िसलसिधान के नाम पर हो रहे सनरीह जीिों के हत्या को रोकना चाहते थे | क्योंदक ईनके ऄनुसार सभी जीिों में इर्श्र का सनिास होता है | ऄत: ईनका कहना था दकसमस्त प्राणीते मआ व्यापी अछो हरर, सबाको मासनबा तुसम सिष्णु बुसद्ध करर | कु कु र शृगाल गदभसरो अत्मा राम, जासनया सबाको परर कररबा प्रणाम | जासत भेद को िे समाज के नकारात्मक शसक्त मानते थे | ईनके सशष्य में सभी धमस के लोग थे | िे ऄपने भसक्तमागस के माध्यम से एक समतापुणस समाज सनमासण हेतु प्रयत्नशील रहे | जो लोग ऄपने अपको ईच्च जासत के समझते थे और नीछले श्रेणी के लोगों के प्रसत हीन भाि रखते थे ईन लोगों के सनन्दा भी ईन्होंने कड़ी से कड़ी शब्दों में आस प्रकार की हैचंडाले कररछे हरर कीतसन | बुसलया सनन्दे सजतो महाजन || ताक सम्भासन सजजने करे | अजन्मर पुण्य तेखने हरे || सिष्णुरगुण नामे ऄलंकृत | ऄंत्यजा जीिा करर अछे गीत || ताक सनन्दा करे सजतो कु मसत | पुण्यक नाश जाय ऄधोगसत || ऄथासत् नीछले श्रेणी के लोगों को इर्श्र नाम लेते देख जो ईनपर हसँते हैं ईसके सभी पुण्य पाप में बदल जाते हैं और जो महात्मा ऐसे श्रेणी के लोगों को अदर और सम्मान देते हैं ईसी क्षण िे जीिन भर के पुण्य कमा लेते हैं | शंकरदेि का ईद्देश्य था सभी को अध्यासत्मक सशक्षा प्रदान करना जो लोगों को ऄँधेरे से ईजाले की ओर, ऄज्ञानता से ज्ञान की ओर, ऄसत् से सतता की ओर, माया से मोक्ष की ओर ले जा सके | ईन्होंने आस ईत्तरदासयत्ि को बखुबी सनभाया और ऄसमीया समाज को एक नया रास्ता ददखाया | आसके सलए ईन्होंने सत्र-नामधार अदद की स्थापना की तथा भाईना, नाटक, नृत्य-गीत, स्थापत्य, भाष्कयस अदद को माध्यम बनाया | भगित् तथा ऄन्य भसक्तपरक ग्रंथों का ऄनुिाद करके भी सिषय को सहज और बोधगम्य बनाया | आस प्रकार ईन्होंने लोगों को संदश े ददया हहसा के स्थान पर ऄहहसा का, ध्िंस के स्थान पर सनमासण का, ऄहंकार के स्थान पर प्रेम का | ऄंत में कह सकते हैं दक शंकरदेि ने ऄपने ममसस्पशी िाणी द्वारा तत्कालीन धार्थमक पाखण्डों एिं सामासजक कु रीसतयों का बसहस्कार करके जन मानस को सरल जीिन, सत्याचरण, सासत्िक व्यिहार, पारस्पररक एकता, समता अदद की ओर ईम्नुख करने का जो प्रशंसनीय कायस दकया है िह ऄतीि है | ईनके धार्थमक द्रसि में दकसी भी प्रकार के संकीणसता July – Aug., 2016

(180)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

का कोइ स्थान नहीं था | एक श्रेणीहीन समाज और भगित भसक्त के माध्यम से लोगों को शांसतश्रुंखलामय जीिन देने हेतु िे ऄपने जीिन के ऄंसतम समय तक प्रयत्नशील रहे | ग्रंथ-सूची: भट्टाचायस, परागकु मार, प्रेमधमस अरू िैष्णि काव्य, गुिाहाटी : चन्द्र प्रकाश, 1997. मजुमदार, सबमल, भसक्त सासहत्य, गुिाहाटी : चन्द्र प्रकाश, 2013. चसलहा, भिप्रसाद, सम्पा. शंकरी सासहत्यकार समीक्षा. गुिाहाटी: श्रीमंत शंकरदेि संघ, 1981.

Vol. 04, Issue – 04

(181)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ડૉ. આંફેડકયની દટટીએ ફાંધાયણની વાભાજજક અગત્મતા ડૉ. શારન ભનસયી યાજ્મળાસ્ત્ર તલબાગ, મ્પયુતનતવ઩ર આટશ વ ઍન્ડ અફશન વામાંવ ક૊રેજ, ભશેવાણા-૩૮૪૦૦૨ ભ૊.૯૪૨૭૯૮૯૭૮૬, ભેઈર- harunmansuri70@gmail.com ૨૦ભી વદીની ળફૃઆતથી જ આ઩ણા યાષ્ટ્રીમ નેતાઓ ગા​ાંધી, નશેરુ, વયદાય ઩ટે ર, આઝાદ, ર૊હશમા, આંફેડકય, ફ૊ઝ, અયતલન્દ, યાન્ડે, જમપ્રકાળ, તલન૊ફા બાલે તથા ઘણા તલદ્વાન૊ તેભજ વભાજ સુધાયક૊ઍ બાયતભા​ાં ઍક નલીન વભાજ યચના ઉ઩ય બાય મ ૂક્ય૊ શત૊. જ૊ કે તેભા​ાંથી ઘણા ઍ યાજકીમ સ્લતાંત્રતાને વતલળે઴ પ્રાથતભકતા આ઩ી. ઘણા રા​ાંફા વભમના વાંઘ઴શ ઩છી આ઩ણને આઝાદી પ્રાપત થઇ.નલીન વભાજ યચનાનુ ાં કામશ અધ ૂરુાં જ યહ્ુ.તે ઍક દૂ યનુ ાં સ્લપન ફની ગયુ.યાજકીમ ાં આઝાદી પ્રાપત થમા ઩છી વાચી આઝાદી વાભાજજક આઝાદી શતી, કે જેભા​ાં ુ ાન૊ વાચા અથશભા​ાં અશેવાવ કયી ળકે . ડ૊. દયે ક વ્મક્ક્ત વાભાજજક યીતે વભાનતા, સ્લતાંત્રતા અને ફાંધત ફી.આય.આંફેડકય વાચે જ કહ્ુાં છે કે બાયતભા​ાં વભાજ સધાયણાન૊ ભાગથ સ્લગથના ભાગથ જેટર૊ જ કદઠનતાઓથી બયે ર૊ છે .બાયતભા​ાં વભાજ સધાયક૊ના પ્રળાંવક૊ અલ્઩ અને આર૊ચક૊ લધાયે છે .ભાયા ભનભા​ાં એ પ્રશ્ર્ને જયામ વાંદેશ નથી કે જમા​ાં સધી આ઩ણે લતથભાન વભાજન૊ ઢા​ાંચ૊ નદશ ફદરીએ ત્મા​ાં પ્રગર્તના રૂ઩ભા​ાં આ઩ણે ખાવ કશ ાં ઩ાભી ળકલાના નથી.૧ ૃ કમાશ ફાંધાયણ ઘડલૈમા ડ૊. ફી.આય.આંફેડકયે ઘણા વભમ ઩શેરા બાયતના ર૊ક૊ને ઍલા ળબ્દ૊ દ્વાયા જાગત શતા કે , “ગભે તેટલુાં વારુાં ફાંધાયણ શ૊મ ત૊ ઩ણ ચ૊ક્કવ તે ખયાફ તવદ્ધ થળે. જ૊ ઍલા ર૊ક૊ જે તેન ુ ાં વાંચારન કયે છે . તેભા​ાં ખયાફ ર૊ક૊ન૊ વમ ૂશ છે . ફાંધાયણ ગભે તેટલુાં ખયાફ (નકામુ)ાં કેભ ન શ૊મ ઩યાં ત ુ તે વારુાં ફની ળકે જે ર૊ક૊ તેન ુ ાં વાંચારન કયતા શ૊મ તે વાયા શ૊મ.” ક૊ઈ઩ણ ફાંધાયણનુ ાં કાભ વાં઩ ૂણશ યીતે તેના સ્લફૃ઩ ઩ય તનબશય નથી શ૊તુ.ાં ફાંધાયણ ત૊ ભાત્ર યાજ્મના અંગ૊નુ ાં તનભાશ ણ કયે છે . જેલી કે ધાયાવબા, કાય૊ફાયી ન્મામતાંત્ર. યાજ્મના આ અંગ૊ની કાભગીયી જે વાધન૊ ઉ઩ય આધાય યાખે છે તે ર૊ક૊ છે . યાજકીમ ઩ક્ષ૊ ર૊ક૊ન૊ ઉ઩મ૊ગ કયીને ઩૊તાની ભશત્લકા​ાંક્ષાને તવદ્વ કયલાન૊ પ્રમત્ન કયે છે . લતશભાન વભમભા​ાં બાયતીમ ઩હયપ્રેક્ષભા​ાં યાજકાયણ ઍવુ નથી જેની કલ્઩ના ડ૊. આંફેડકય જેલા તલદ્વાન૊ ઍ કયી શતી. યાજકાયણ ભ્રષ્ટ્ટાચાય, ગ૊ટા઱ા અને યાજકીમ અધઃ઩તનભા​ાં ઩હયલતતિત થઇ ચ ૂક્યુ ાં છે . જે ગેભે તેલી વ્મલસ્થાને ધ્લસ્ત કયી ળકે છે . ખયે ખય ફાંધાયણ ત૊ આ઩ણને તનમભ૊ની ઍલી સુદય ાં વ્મલસ્થા કયી આ઩ે છે . જે ઍલી ુ ા તેભજ વભાન અતધકાય૊ ળાવન વ્મલસ્થા સુતનતિત કયે છે . જેભા​ાં વાભાજજક ન્મામ, સ્લતાંત્રતા, વભાનતા અને ફાંધત ભ઱ે . વભસ્માનુ ાં મ ૂ઱ ત૊ ઍ છે કે નલા વભાજનુ ાં તનભાશ ણ લાસ્તલભા​ાં નલી વ્મક્ક્તઓ દ્વાયા થામ છે ન કે નલી વ્મલસ્થાભા​ાં ફાંધાયણની યચના ઩છી તેભન૊ મુખ્મ ઉદ્દે ળ દે ળભા​ાં લૈચાહયક તેભજ નૈતતક ક્રમા​ાંતતને પ્રબાલળા઱ી ફનાલલાન૊ શત૊. ઩યાં ત ુ સ્લતાંત્ર વ્મક્ક્તઓની યચના ઩ ૂલે જ ૧૯૫૬ભા​ાં તેભનુ ાં અલવાન થયુ.ાં ડૉ. આફેડકયના અલવાન ઩છી ક૊ઈ ઍલ૊ તલશ્વવનીમ અને પ્રમુખ વ્મક્ક્ત ન ભળ્મ૊ કે જે તેભની વાભાજજક ક્રમા​ાંતતની ચ઱લ઱ને આગ઱ લધાયી ળકે . તેભના અલવાન ઩છી તેભના અનુમામીઓ તેભજ જુ દા જુ દા લગોના યાજકાયણીઓઍ તેભન૊ તલશ્વાવઘાત કમો. ઍ અથશભા​ાં કે ઍભના અનુમામીઓ વાં઩તિ, રાબની દ૊ડભા​ાં ખ ૂફજ વ્મસ્ત થઈ ગમા. ઩હયણાભે તેભની વાભાજજક ક્રમા​ાંતત તેભજ આતથિક ન્મામના મ ૂ઱ભ ૂત અચબમાનની ઉ઩ેક્ષા થઈ ગઈ. આ઩ણા દે ળની વ્મલસ્થાભા​ાં

July – Aug., 2016

(182)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ક૊ઈ મુશ્કેર નથી. ઩યાં ત ુ નૈતતક ઩ુનજાશગતૃ ત તથા ચહયત્ર તનભાશ ણની વભસ્મા છે . વાયા ર૊ક૊ દ્વાયા વભાજની યચના તથા ચ૊ક્કવ શેત ુ ભાટે કામશ કયવુ ાં ઍ દ્રન્ષ્ટ્ટક૊ણની જફૃય છે , અને ઍન૊ જાણે દુ કા઱ લતાશ લા રાગ્મ૊. ફાંધાયણભા​ાં ઘણા ફધા વાભાજજક મ ૂલ્મ૊ન૊ વભાલેળ થમેર૊ છે . ઩યાં ત ુ તેભની દ્રન્ષ્ટ્ટઍ કેટરાક

પ્રાથતભક

ુ ા, ન્મામ, સ્લતાંત્રતા, વભાનતા, ધભશતનય઩ેક્ષતા, તભત્રતા, અહશિંવા, વશાનુભ ૂતત ઩યસ્઩ય આદય મ ૂલ્મ૊ છે . ફાંધત ુ ા તેભજ શકાયત્ભક અચબગભ. જ૊ આ઩ણે નલા વભાજની યચના કયલા ભા​ાંગતા શ૊ઈઍ ત૊ ઍલા વન્ભાન, વહશષ્ટ્ણત ર૊ક૊ની વાંખ્માભા​ાં લધાય૊ કયલ૊ જ૊ઈઍ જે વાભાજજક મ ૂલ્મ૊નુ ાં આચયણ કયતા શ૊મ તેભજ તેભન૊ વ્મલશાય, તલચાય, લાણીભા​ાં ઍક સુત્રતા શ૊મ, ક૊ઈ ફનાલટ કે છ઱ ન શ૊મ. ુ ા (ભ્રાત ૃબાલ) ફધા વાભાજજક મ ૂલ્મ૊ન૊ ઩ામ૊ છે . તેન૊ અથશ ઍલ૊ થામ છે કે ભાનલીમ બાઇચાય૊ ઍક ફાંધત ઍલી ભન૊વ ૃતિ છે . જે ફીજાને આદય અને પ્રેભ આ઩ે છે . બાઇચાય૊ વાભાજજક વાંફધ ાં ૊ને લધુ દૃ ઢ ફનાલે છે . તેભજ દયે ક વ્મક્ક્તભા​ાં ઍલા પ્રકાયની બાલનાનુ ાં તનભાશ ણ કયે છે . જેના દ્વાયા ફહજ ુ ન હશતામ, ફહજ ુ ન કલ્માણ ભાટે વ્મક્ક્ત પ્રેહયત-પ્ર૊ત્વાહશત થામ છે . ક૊ઈ઩ણ જાતત તથા ધભશના બેદબાલ લગય ભ્રાત ૃબાલ ફધાજ ક્ષેત્ર૊ તેભજ લગોભા​ાં વદબાલ ઩ેદા કયે છે . ફધાજ ર૊ક૊ભા​ાં આ પ્રકાયન૊ તલચાય આલે ત૊ જ ઉિભ વભાજનુ ાં તનભાશ ણ થઈ ળકે . સ્લતાંત્રતા તથા ધભશતનય઩ેક્ષતાના જેલા મ ૂલ્મ૊ ભનુષ્ટ્મભા​ાં યશેરા વભાનતાના મ ૂલ્મ૊ને ભજબ ૂત અને પ્ર૊ત્વાહશત કયે છે . ક૊ઇ઩ણ ફાંધાયણીમ વ્મલસ્થા ળાયીહયક, આતથિક અને ફોદ્ધદ્ધક અવભાનતાને દૂ ય નથી કયી ળકતી, ઩યાં ત ુ આ઩ણને વભાનતાના જે તવદ્વા​ાંતની જફૃય છે . તે ર૊કળાશી છે . ર૊કળાશી જ ઍલા પ્રકાયની વ્મલસ્થા છે . જેભા​ાં ફધાજ ર૊ક૊ને વભાન યાજકીમ, વાભાજજક, આતથિક, કાનુની અતધકાય૊ પ્રાપત થામ છે . ફાંધાયણ ઍલી વ્મલસ્થાનુ ાં તનભાશ ણ કયે છે જે યાજ્મને તનદે ળ કયે છે કે તે ક૊ઈ઩ાંણ વ્મક્ક્ત પ્રત્મે ધભશ, જાતત, જ્ઞાતત, જન્ભ, યાં ગ, ચરિંગ ઩હયલાયના આધાયે ક૊ઈ઩ણ પ્રકાયન૊ બેદબાલ કયળે નહશિં. વભાનતાન૊ વાં઩ ૂણશ મ ૂ઱ આધાય ઩યસ્઩ય ભાન વન્ભાન છે . આ઩ણે વાયી યીતે જાણીઍ છીઍ કે ફધા ર૊ક૊ભા​ાં લૈચાહયક ઍકતા રાલલી અળક્ય છે . ધાતભિક ફાફત૊ભા​ાં ઩ણ તેની સ્થા઩ના અવાંબલ છે . ઍ વાં઩ ૂણશ વત્મ છે કે ફધા ભનુષ્ટ્મ૊ ઍકવયખી યીતે તલચાયી નથી ળકતા, તેભ છતા​ાં ઍ અંત્માંત જફૃયી છે કે વ્મક્ક્ત ઩યસ્઩ય પ્રેભબાલથી ુ ાઍ ઍલ૊ તલચાય છે કે જેભા​ાં ળા​ાંતત઩ ૂણશ લાતચીત દ્વાયા ક૊ઈ઩ણ જાતની ગેયવભજ૊નુ ાં તનયાકયણ રાલી ળકે . ફાંધત વાભાજજક મુલ્મ૊ દ્વાયા ઍક ઉિભ વભાજની યચના થઈ ળકે . વભાજભા​ાં ઩યસ્઩ય દ્વે઴, ઘાંભડ, વમ્રુદ્ધદ્વ અને વ્મક્ક્તત્લ વાંઘ ઉ઩ય આધાહયત છે . આ઩ણે ઍલા આદળોન૊ ક્સ્લકાય કયલ૊ જ૊ઈઍ. જે ફીજા પ્રત્મે ધ ૃણા કે દ્વે઴ કમાશ લગય વભાજની વાયાભા​ાં વાયી લસ્તુ કે તલચાયનુ ાં વન્ભાન કયે . ક૊ઈ઩ણ વ્મક્ક્ત પ્રત્મે પ્રેભબાલ યાખલ૊ ઍ બાયતીમ ફાંધાયણન૊ વાભાજજક વાંદેળ છે . જ૊ આ઩ણે નલા વભાજની યચના કયલા ભાગતા શ૊ઇઍ અને ફાંધાયણીમ વ્મલસ્થાને લધાયે પ્રબાલળા઱ી ફનાલલા ભાગતા શ૊ઇઍ ત૊ આ઩ણે નલા ર૊ક૊ (વ્મક્ક્ત)નુ ાં તનભાશ ણ કયવુ ાં ઩ડળે, જે ઇભાનદાય અને તનષ્ટ્ઠાલાન શ૊મ. જે ફાંધાયણના મ ૂલ્મ૊ તથા તનમભ૊નુ ાં ચુસ્ત઩ણે ઩ારન કયે . વયકાયી વ્મલસ્થાભા​ાં યશેરી ખાભીઓ જ૊મા લગય ઩૊તાની જલાફદાયીનુ ાં ઩ારન કયે , અને ર૊ક૊ના તલકાવનુ ાં કામશ કયે . ડૉ. આંફેડકય જણાલે છે કે સ્લતાંત્રતા ઍ આનાંદન૊ તલ઴મ છે . ઩ણ આ઩ાંણે ઍ લસ્તુ ન ભુરીઍ કે સ્લાધીનતા ઍ આ઩ણા ઉ઩ય ભ૊ટી જલાફદાયી વોં઩ી છે . શલે આ઩ણે ક૊ઈ ખાભી ભાટે અંગ્રેજ૊ને દ૊઴ આ઩ી ળકશુ ાં નશીં. જે કાંઈ દ૊઴ જ૊લા ભ઱ળે. ઍની જલાફદાયી આ઩ણા ભાથે છે . ઍ વતત માદ યાખવુ ાં ઩ડળે. ત્ુટીઓ થળે ત૊ ઍન૊ ડય ત૊ યશેળે જ કાયણ કે વભમ અંત્માંત તીવ્ર ગતતથી ફદરાત૊ જામ છે . નલી તલચાયધાયાઓથી જનતા પ્રબાતલત થતી જામ છે . તેભા​ાં આ઩ણા ર૊ક૊ન૊ ઩ણ વાભાલેળ થામ છે .ળાવન દ્વાયા ર૊ક૊ ઩યે ળાન થલા ભા​ાંડયા છે . ઍ શકીકત છે . ઩યે ળાન ર૊ક૊ ઍ ફાફત અંગે ઉદાવીન છે કે ળાવન જનતાનુ ાં અને ર૊ક૊ ભાટે શ૊મ કે ન શ૊મ ઩ણ ળાવન ઉદાય શ૊મ ઍ ખ ૂફ જ જફૃયી છે . ગ૊તલિંદબાઈ ચોશાણ નોંધે છે કે, ‘ફાંધાયણ-વભીક્ષા અંગેના શાર ઩ડઘાતા અનેક તકો ક્યા​ાંમ કુ ટીર યાજનીતત પ્રેહયત અથલા સ્લાથશ-પ્રેહયત કે ક્યા​ાંક વાંકુચચતતાન૊ તળકાય છે . ફાંધાયણ પ્રત્મેની તનષ્ટ્ઠા અને આસ્થાને ફદરે, તેભા​ાંથી યાજકાયણની દુ ગુંધ આલે છે '૨.

Vol. 04, Issue – 04

(183)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

જ૊ આ઩ણે આ ફાંધાયણનુ ાં યક્ષણ કયલા ભાગતા શ૊ઇ ઍ ત૊ આ઩ણે વાંકલ્઩ કયલ૊ ઩ડળે કે ર૊ક૊નુ,ાં ર૊ક૊ દ્વાયા અને ર૊ક૊થી ચારતુ ળાવન ઍ ભાટે આ઩ણા ભાગશભા​ાં જે બુયાઇઓ છે તે બુયાઇઓને વભજલાભા​ાં તલરાંફ ન કયીઍ અને તે દુ ઴ણ૊ને દુ ય કયલાભા​ાં જયા ઩ણ તનફશ઱તા ન દાખલીઍ. દે ળની વેલા કયલાન૊ આ જ ઍક ઉિભ અને ઩તલત્ર ભાગશ છે . ઍનાથી ઉિભ ભાગશ ફીજ૊ ક૊ઈ બાગ્મ જ શળે. વાંદબશ : ૧. ડ૊. ફી.આય.આંફેડકય વાં઩ ૂણશ અક્ષયદે શ ગ્રાંથ-૧૭ ઩ ૂ.૩ ૨. ડ૊. ફી.આય.આંફેડકયે તલચાય અને વ્મલશાય- ગ૊તલદબાઇ ચોશાણ ઩ ૂ.૧૪૦

July – Aug., 2016

(184)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

First Information Report: An Analysis Ganga Dutt Sharma E-mail: gv_vats@yahoo.com, gangaduttvats@gmail.com Abstract: Appreciates, Analysis and supports the concepts and provisions of the First Information Report as enshrined under provisions of the code of Criminal procedure.

Keywords: Cognizable Offence, First in Point of Time, Evidentiary value, Delay in FIR, Station diary or General Diary, Officer in Charge, Informant, Complainant, Substantive Piece of Evidence.

Introduction The FIR means the First Information Report and it is not defined in the criminal procedure Code but it can be summarized as the information related with the cognizable offence given to the police officer at first point of time, within local jurisdiction or not, either orally or in written form, which empowered the police to investigate into the offence commenced.

Object The object of the FIR is to set the criminal law in motion. Further it was held in the case of Hasib Versus State of Bihar1 that the object of first information report from the point of view of the informant is to set the Criminal law in motion. From the point of view of the investigating authorities it is to obtain information about the alleged Criminal activity so as to be able to take suitable steps for tracing and bringing to book the guilty party. The report does not constitute substantive evidence though it is important as conveying the earliest information about the occurrence. It can be used only as a previous statement for the purpose contemplated under Section 157 or Section 145 of the Evidence Act, that is for corroborating or contradicting its maker and not of other witnesses.

Provision Under Criminal Procedure Code2 Section 154:- Information in cognizable cases (1) Every information relating to the commission of a cognizable offence, if given orally to an officer in charge of a police station, shall be reduced to writing by him or under his direction, and be read over to the informant; and every such information, whether given in writing or reduced to writing as aforesaid, shall be signed by the person giving it, and the substance thereof shall be entered in a book to be kept by such officer in such form as the State Government may prescribe in this behalf. a [Provided that if the information is given by the woman against whom an offence under Section 326A, Section 326B, Section 354, Section 354A, Section 354B, Section 354C, Section 354D, Section 376, Section 376A, Section 376B, Section 376C, Section 376D, Section 376E or Section 509 of the Indian Penal Code is alleged to have been committed or attempted, then such information shall be recorded, by a woman police officer or any woman officer : Provided further that (a) in the event that the person against whom an offence under Section 354, Section 354A, Section 354B, Section 354C, Section 354D, Section 376, Section 376A, Section 376B, Section 376C, Section 376D, Section 376E or Section 509 of the Indian Penal Code is alleged to have been committed or attempted, is temporarily or permanently mentally or physically disabled, then such information shall be recorded by a police officer, at the residence of the person seeking to report such offence or at a convenient place of such

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(185)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

person's choice, in the presence of an interpreter or a special educator, as the case may be; (b) the recording of such information shall be videographed; (c) the police officer shall get the statement of the person recorded by a Judicial Magistrate under Clause (a) of sub-section (5A) of Section 164 as soon as possible.]

(2) A copy of the information as recorded under sub-section (1) shall be given forthwith, free of cost, to the informant.

(3) Any person aggrieved by a refusal on the part of an officer in charge of a police station to record the information referred to in sub-section (1) may send the substance of such information, in writing and by post, to the Superintendent of Police concerned who, if satisfied that such information discloses the commission of a cognizable offence, shall either investigate the case himself or direct an investigation to be made by any police officer subordinate to him, in the manner provided by this Code, and such officer shall have all the powers of an officer in charge of the police station in relation to that offence.

Whether Section 154 of Cr.P.C. is mandatory?

In the case of Lalita Kumari v. Govt. of U. P.3, It was held by the constitutional bench of Hon‟ble Apex Court that Recording of FIR is imperativeness and not affected by introduction of S. 166A in Penal Code.

Section 166A(c) of Indian Penal Code lays down that if a public servant (Police Officer) fails to record any information given to him under Section 154(1) of the Code in relation to cognizable offences punishable under Sections 326A, 326B, 354, 354B, 370, 370A, 376, 376A, 376B, 376C, 376D, 376E or Section 509, he shall be punishable with rigorous imprisonment for a term which shall not be less than six months but may extend to two years and shall also be liable to fine. From this it cannot be said that registration of FIR is imperative and police officer has no discretion in the matter in respect of offences specified in the said section but as far as other cognizable offences are concerned, police has discretion to hold a preliminary inquiry if there is doubt about the correctness of the information. Such a presumption cannot be drawn in contravention to the unambiguous words employed in section 154 of Cr.P.C. The insertion of Section 166A was in the light of recent unfortunate occurrence of offences against women. The intention of the legislature in putting forth this amendment was to tighten the already existing provisions to provide enhanced safeguards to women. Therefore, the legislature, after noticing the increasing crimes against women in our country, thought it appropriate to expressly punish the police officers for their failure to register FIRs in these cases. No other meaning than this can be assigned to for the insertion of the same.

Head note (C) of the above noted case makes it clear that Recording of FIR is mandatory. Word "Shall" used in S. 154 leaves no discretion in police officer to hold preliminary inquiry before recording FIR. Use of expression "information" without any qualification, also denotes that police has to record information despite he being unsatisfied by its reasonableness or credibility.

The use of the word "shall" in Section 154(1) of the Code clearly shows the legislative intent that it is mandatory to register an FIR if the information given to the police discloses the commission of a cognizable offence. The object of using the word "shall" in the context of Section 154(1) of the Code is to ensure that all information relating to all cognizable offences is promptly registered by the police and investigated in accordance with the provisions of law. Investigation of offences and prosecution of offenders are the duties of the State. For "cognizable offences", a duty has been cast upon the police to register FIR and to conduct investigation except as otherwise permitted specifically under Section 157 of the Code. If a discretion, option or latitude is allowed to the police in the matter of registration of FIRs, it can have serious consequences on the

July – Aug., 2016

(186)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

public order situation and can also adversely affect the rights of the victims including violating their fundamental right to equality. Therefore, the context in which the word "shall" appears in Section 154(1) of the Code, the object for which it has been used and the consequences that will follow from the infringement of the direction to register FIRs, all these factors clearly show that the word "shall" used in Section 154(1) needs to be given its ordinary meaning of being of "mandatory" character. The provisions of Section 154(1) of the Code, read in the light of the statutory scheme, do not admit of conferring any discretion on the officer in-charge of the police station for embarking upon a preliminary inquiry prior to the registration of an FIR. Reading "shall" as 'may' would be against the Scheme of the Code.

Section 39 of the Code casts a statutory duty on every person to inform about commission of certain offences which includes offences covered by Sections 121 to 126, 302, 64-A, 382, 392 etc., of the IPC. It would be incongruous that though it is the duty of every citizen to inform about commission of an offence, but it is not obligatory on the officer-in-charge of a Police Station to register the report. The word 'shall' occurring in Section 39 of the Code has to be given the same meaning as the word 'shall' occurring in Section 154(1) of the Code.

The legislature has consciously used the expression "information" in Section 154(1) of the Code as against the expression used in Section 41(1)(a) and (g) where the expression used for arresting a person without warrant is "reasonable complaint" or "credible information". The expression under Section 154(1) of the Code is not qualified by the prefix "reasonable" or "credible". The non-qualification of the word "information" in Section 154(1) unlike in Section 41(1)(a) and (g) of the Code is for the reason that the police officer should not refuse to record any information relating to the commission of a cognizable offence on the ground that he is not satisfied with the reasonableness or credibility of the information. In other words, reasonableness or credibility of the said information is not a condition precedent for the registration of a case.

Burking of crime leads to dilution of the rule of law in the short run; and also has a very negative impact on the rule of law in the long run since people stop having respect for rule of law. Non-registration of large number of FIRs leads to a definite lawlessness in the society. Therefore, reading Section 154 in any form other than holding registration of FIR as mandatory would not only be detrimental to the Scheme of the Code but also to the society as a whole.

Head note (D)3 makes it clear that FIR is to be recorded in FIR book/register and not in general diary prescribed by Police Act or State Police Acts. What is to be recorded in general diary as per Police Act is only gist of information received and not whole of information received. Cannot therefore be said that information received is first to be recorded in general diary and thereafter on preliminary inquiry it will be registered as FIR. The First Information Report is in fact the "information" that is received first in point of time, which is either given in writing or is redueced to writing. It is not the "substance" of it, which is to be entered in the diary prescribed by the State Government.

The term 'General Diary' (also called as 'Situation Diary' or 'Daily Diary' in some States) is maintained not under Section 154 of the Code but under the provisions of Section 44 of the Police Act, 1861 in the States to which it applies, or under the respective provisions of the Police Act(s) applicable to a State or under the Police Manual of a State.

What is to be recorded in general diary is not the complete information received but only gist thereof. The General Diary is a record of all important transactions/events taking place in a police station, including departure and arrival of police staff, handing over or taking over of charge, arrest of a person, details of law and order duties, visit of senior officers etc. It is in this context that gist or substance of each FIR being registered

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(187)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

in the police station is also mentioned in the General Diary since registration of FIR also happens to be a very important event in the police station. Since General Diary is a record that is maintained chronologically on day-to-day basis, the General Diary entry reference is also mentioned simultaneously in the FIR Book, while FIR number is mentioned in the General Diary entry since both of these are prepared simultaneously.

FIR Book is maintained with its number given on an annual basis. This means that each FIR has a unique annual number given to it. Due to this reason, it is possible to keep a strict control and track over the registration of FIRs by the supervisory police officers and by the Courts, wherever necessary. The general diary on other hand contains huge information. Copy of general diary is not sent to Magistrate. Similarly singnature of complainant is to be obtained on FIR book and it is not so required on general diary. It cannot therefore be said that what is recorded in general diary is to be considered as compliance of requirement of S. 154 of registration of FIR. The Code is enacted under Entry 2 of concurrent list while the Police Act is enacted under Entry 2 of State list as such in case of inconsistency with regard to the fact as to whether the FIR is to be registered in the FIR book or in the General Diary, the provisions of Section 154 of the Code will prevail and the provisions of Section 44 of the Police Act, 1861 (or similar provisions of the respective corresponding Police Act or Rules in other respective States) shall be void to the extent of the repugnance. Thus, FIR is to be recorded in the FIR Book, as mandated under Section 154 of the Code, and it is not correct to state that information will be first recorded in the General diary and only after preliminary inquiry, if required, the information will be registered as FIR. Registration of FIR is thus mandatory and it is to be recorded in the FIR Book by giving a unique annual number to each FIR to enable strict tracking of each and every registered FIR by the superior police officers as well as by the competent Court to which copies of each FIR are required to be sent.

Conducting investigation into an offence after registration of FIR under Section 154 of the Code is the "procedure established by law" and, thus, is in conformity with Article 21 of the Constitution. Accordingly, the right of the accused under Article 21 of the Constitution is protected if the FIR is registered first and then the investigation is conducted in accordance with the provisions of law. The plea that if despite the fact that the police officer is not prima facie satisfied, as regards commission of a cognizable offence and proceeds to register an FIR and carries out an investigation, it would result in putting the liberty of a citizen in jeopardy and therefore police must have liberty to hold preliminary inquiry before registration of FIR goes against the very language of S. 154. In terms of the language used in Section 154 of the Code, the police is duty bound to proceed to conduct investigation into a cognizable offence even without receiving information (i.e. FIR) about commission of such an offence, if the officer-in-charge of the police station otherwise suspects the commission of such an offence. The legislative intent is therefore quite clear, i.e., to ensure that every cognizable offence is promptly investigated in accordance with law. This being the legal position, there is no reason that there should be any discretion or option left with the police to register or not to register an FIR when information is given about the commission of a cognizable offence. Every cognizable offence must be investigated promptly in accordance with law and all information provided under Section 154 about the commission of a cognizable offence must be registered as an FIR. The requirement of Section 154 of the Code is only that the report must disclose the commission of a cognizable offence and that is sufficient to set the investigating machinery into action. S. 154(3) reveals the intention of the legislature to ensure that no information of commission of a cognizable offence is ignored or not acted upon which would result in unjustified protection of the alleged offender/accused.

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

(188)

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Further an accused person also has a right to apply for "anticipatory bail" under the provisions of Section 438 of the Code if the conditions mentioned therein are satisfied. It is the imaginary fear that "merely because FIR has been registered, it would require arrest of the accused and thereby leading to loss of his reputation" and it cannot be ground to hold that registration of FIR is not mandatory to avoid such inconvenience to some persons. Besides, the Code gives power to the police to close a matter both before and after investigation. The Section 157 states that a police officer can start investigation when he has a 'reason to suspect the commission of an offence'. The police officer can also, in a given case, investigate the matter and then file a final report under Section 173 of the Code seeking closure of the matter. Therefore, the police is not liable to launch an investigation in every FIR which is mandatorily registered on receiving information relating to commission of a cognizable offence.

It is true that a delicate balance has to be maintained between the interest of the society and protecting the liberty of an individual. Sufficient safeguards are provided in the Code which duly protect the liberty of an individual in case of registration of false FIR. Compulsory registration of FIR ensures transparency in criminal justice delivery system and judicial oversight. FIR recorded by police itself on basis on information received.

Advantage for Registration of FIR3 The obligation to register FIR has following inherent advantages: (a) It is the first step to 'access to justice' for a victim. (b) It upholds the 'Rule of Law' inasmuch as the ordinary person brings forth the commission of a cognizable crime in the knowledge of the State. (c) It also facilitates swift investigation and sometimes even prevention of the crime. In both cases, it only effectuates the regime of law. (d) It leads to less manipulation in criminal cases and lessen incidents of 'antedates' FIR or deliberately delayed FIR. Making registration of information relating to commission of a cognizable offence mandatory would also help the society, especially, the poor in rural and remote areas of the country.

Preliminary Inquiry before registration of FIR3 (M) Criminal P.C. (2 of 1974) , S.154 - FIR - FIR - Registration - Preliminary inquiry before registration - Permissible if information received does not disclose commission of cognizable offence - Preliminary inquiry should not exceed 7 days - In case complaint is closed after preliminary inquiry, first informant to be given copy of closure entry.

If no cognizable offence is made out in the information given, then the FIR need not be registered immediately and perhaps the police can conduct a sort of preliminary verification or inquiry for the limited purpose of ascertaining as to whether a cognizable offence has been committed but it should not exceed 7 days. Other considerations are not relevant at the stage of registration of FIR, such as, whether the information is falsely given, whether the information is genuine, whether the information is credible etc.

These are the issues that have to be verified during the investigation of the FIR. At the stage of registration of FIR, what is to be seen is merely whether the information given ex facie discloses the commission of a cognizable offence. If, after investigation, the information given is found to be false, there is always an option to prosecute the complainant for filing a false FIR. In cases where preliminary inquiry ends in closing the complaint, a copy of the entry of such closure must be supplied to the first informant forthwith and not later than one week. It must disclose reasons in brief for closing the complaint and not proceeding further.

As to what type and in which cases preliminary inquiry is to be conducted will depend on the facts and circumstances of each case. A preliminary inquiry should be

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(189)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

made time bound and in any case it should not exceed 7 days. The fact of such delay and the causes of it must be reflected in the General Diary entry.

All information received in a police station whether resulting in registration of FIR or leading to an inquiry, must be mandatorily and meticulously reflected in the general Diary and the decision to conduct a preliminary inquiry must also be reflected.

Illustrative Cases of Preliminary Inquiry3 Some illustrative cases in which preliminary inquiry may be made are as under: (a) Matrimonial disputes/family disputes (b) Commercial offences (c) Medical negligence cases (d) Corruption cases (e) Cases where there is abnormal delay/laches in initiating criminal prosecution, for example, over 3 months delay in reporting the matter without satisfactorily explaining the reasons for delay.

Addition of Section in FIR4 In the case of State of Gujarat v. Girish Radhakrishnan Varde, it was held that Correct stage for addition or subtraction of Sections of I. P. C. in charge-sheet is at the time of framing of charge.

The Magistrate in a case which is based on a police report cannot add or subtract sections at the time of taking cognizance as the same would be permissible by the trial Court only at the time of framing of charge under Sections 216, 218 or under Section 228 of the Cr. P. C., as the case may be, which means that after submission of the chargesheet it will be open for the prosecution to contend before the appropriate trial Court at the stage of framing of charge to establish that on the given state of facts the appropriate sections which according to the prosecution should be framed can be allowed to be framed. Simultaneously, the accused also has the liberty at this stage to submit whether the charge under a particular provision should be framed or not and this is the appropriate forum in a case based on police report to determine whether the charge can be framed and a particular section can be added or removed depending upon the material collected during investigation as also the facts disclosed in the FIR and the charge-sheet.

Contents of the FIR5 In the case of V. K. Mishra v. State of Uttarakhand, it was held that FIR is not meant to be an encyclopedia nor is it expected to contain all the details of the prosecution case. It may be sufficient if the broad facts of the prosecution case are stated in the FIR. Further in the case of Yunus Zia v. State of Karnataka,6 It was held that News report against appellant showing cognizable offences allegedly committed by appellant, accused and by taking into consideration suo motu, registration of FIR by Inspector of police attached to Lokayukta in police station of Lokayukta is not illegal Quashing of FIR7 The Magistrate or police Officer or Officer Incharge of the Police station has no power to quash the FIR. Once the FIR is registered then the Investigating agency has the option to file the closure report. Quashing of FIR can be done by the Hon‟ble High Court by their Inherent Power as stated under Section 482 of the Cr.P.C..

Delay in FIR The object of insisting upon prompt lodging of FIR to the Police in respect of commission of the offence is to obtain first hand early information about the circumstances in which the crime was committed. Delay in FIR is not always fatal to the prosecution case if the delay is properly explained.8

July – Aug., 2016

(190)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

The receipt and recording of information report by the police is not a condition precedent to the setting in motion of a criminal investigation. Nor does the statute provide that such information report can only be made by an eye witness. First information report under Section 154 is not even considered a substantive piece of evidence. It can only be used to corroborate or contradict the informant's evidence in court. But this information when recorded is the basis of the case set up by the informant. It is very useful if recorded before there is time and opportunity to embellish or before the informant's memory fades. Undue or unreasonable delay in lodging the F.I.R., therefore, inevitably gives rise to suspicion which puts the court on guard to look for the possible motive and the explanation for the delay and consider its effect on the trustworthiness or otherwise of the prosecution version. No duration of time in the abstract can be fixed as reasonable for giving information of a crime to the police, the question of reasonable time being a matter for determination by the court in each case.

Mere delay in lodging the first information report with the police is, therefore, not necessarily, as a matter of law, fatal to the prosecution. The effect of delay in doing so in the light of the plausibility of the explanation forthcoming for such delay accordingly must fall for consideration on all the facts and circumstances of a given case.9 Non mentioning of the name of accused in initial FIR Is not fatal to prosecution case. It was however, revealed after investigation that it was the accused who committed the act and the police in fact was proceeding in the right path.10 Informant Versus Complainant11 The complainant and informant are not words of literature and cannot be used interchangeably. In a case registered under S. 154 of the Code, the State is the prosecutor and the person whose information is the cause for lodging the report is the informant.

This is obvious from sub-section (2) of S. 154 of the Code which, inter alia, provides for giving a copy of the information to the 'informant' and not to the 'complainant.'

However the complainant is the person who lodges the complaint. The word 'complaint' is defined under S. 2(d) of the Code to mean any allegation made orally or in writing to a Magistrate and the person who makes the allegation is the complainant, which would be evident from S. 200 of the Code, which provides for examination of the complainant in a complaint case. Therefore, these words carry different meanings and are not interchangeable. In short, the person giving information, which leads to lodging of the report under S. 154 of the Code is the informant and the person who files the complaint is the complainant.

Conclusion The first information statement is not substantive evidence and could not be preferred to the evidence given by the witness in court.12 It can be used only for limited purposes, like corroboration under Section 157 or Contradiction under section 145 of the Evidence Act. Further it can also be used under section 32(1) as the dying declaration, if after giving the FIR, the informant/victim dies and it also have the relevancy to show the conduct of the complainant.

BIBLIOGRAPHY 1.

2.

3.

4.

5.

6.

Hasib v. State of Bihar AIR 1972 SC 283.

Criminal Procedure Code.

Lalita Kumari v. Govt. of U. P., AIR 2014 SC 187.

State of Gujarat v. Girish Radhakrishnan Varde, AIR 2014 SC 620.

V. K. Mishra v. State of Uttarakhand, AIR 2015 SC 3043.

Yunus Zia v. State of Karnataka, AIR 2015 SC 2376.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(191)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689 7.

8.

9.

10.

11.

12.

Creative Space : International Journal

Ganga Dhar Kalita v. State of Assam, AIR 2015 SC 2304.

Deepak v. State of Haryana, AIR 2015 SC (Supp) 861.

Apren Joseph v. State of Kerala, AIR 1973 SC 1.

Ramesh v. State through Inspector of Police, AIR 2014 SC 2852.

Ganesha v. Sharanappa, AIR 2014 SC 1198.

George v. State of Kerala, AIR 1960 Ker 142.

July – Aug., 2016

(192)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Comparative Study of Profitability Analysis of SAIL and Tata Steel Dr. Anju Sondarva Associate professor Dept. of Commerce, Saurashtra university, Rajkot Abstract In this article comparison of the two big company of steel industry namely SAIL and Tata Steel. Through this comparison researcher can conclude the which company better in its performance of profitability ratio.

KEY WORDS SAIL, Tata Steel, Profitability Ratio.

INTRODUTION Profitability is the conjunction of the two word‟s „profit and ability‟ so the profitability consider as the ability of the company for the profit making. For the survive of the company profit is necessary. A profitability indicates the capacity of the company to generate the surplus in the process of business operation. Lower the profitability indicates less control over expenses. The objective of the study of profitability ratio of SAIL and Tata Steel will discover the earning level of the both the company and also spark about the private company and public company‟s performance.

REVIEW OF LITERATURE An article wrote by Chakravarty and Reddy on financial performance of the industry which was about the comparison of major tools for financial; performance related to profitability, proprietary, liquidity and turn over groups. Mr Gupta and Heffner (1972) has been studied one differences in financial ratio averages between industries. The Conclusion of the studies was that differences do exist in mean profitability, Activity, leverage and liquidity ratios amongst industry groups. Salmi and Teppo Martikainen (1994) has provided a critical review of the theoretical and empirical basis of four central areas of financial ratio analysis on his work. A Study conduted by Padachi (2006) on small business firms in Mauritania according to him working capital is very important for small firms. Working capital plays an important role for all the firms, whether they are small firms or large firms, but it becomes even more when the firm size is small because. This happens because small firms tend to emphasize more on the working capital, so that they can increase their returns and improve their performance by better. Chowdhury and Amin (2007) elucidate that the performance and profitability of a firm largely depends upon the manner of its working capital management. If a firm is inefficient in managing working capital, it will not only reduce profitability but may also lead to financial crisis. Both inadequate and excessive working capital is detrimental for a business concern. The excessive working capital can result in idle funds which could be used for earning profit while the inadequate working capital will interrupt the operations and will also impairs profitability. Narasimhan and Murty (2001) stress on the need for many industries to improve their return on capital employed (ROCE) by focusing on some critical areas such as cost containment, reducing investment in working capital and improving working capital efficiency. Vijayakumar and Venkatachalan (2003) In their study indicated a moderate trend in the financial position and the utilization of working capital, variations in working capital size should be avoided attempts should also be made to use funds more effectively, by keeping an

Vol. 04, Issue – 04

(193)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

optimum level of working capital. Because, keeping more current assets cause a reduction in profitability. Hence, efforts should be made to ensure a positive trend in the estimation and maintenance of the working capital.

TITLE OF STUDY â&#x20AC;&#x153;Comparative Study of profitability analysis of SAIL and Tata Steelâ&#x20AC;?

OBJECTIVE OF STUDY 1) To analyze the profitability of SAIL and Tata Steel.

2) To compare the profitability ratio of SAIL and Tata Steel.

3) To test Hypothesis.

RESEARCH DESIGN 1: Types of the Data: secondary had been collected from annual report 2: Data collection: official website of the company, internet, books and journals.

3: Sampling technique: simple random sampling technique used.

4: Period of the Study: five years (2010 -2011 to 2014-2015) 5: Tools and Technique: Accounting tool (Ratio analysis), Statistical Tools (t-Test, mean) 6: Parameter of the analysis: Gross profit ratio, Net profit ratio, Return on total assets ratio Return on net worth ratio, Return on equity ratio.

7: Universe of the study: universe of the study is all the units of Steel industry.

8: Significance of the Study: It improves the knowledge of the researcher and it helps the investor for the decision of the investment.

9: Limitation of the Study: - This study is based on secondary data.

This study limited to only SAIL and Tata Steel.

Limitation of Ratio analysis may also applicable here.

Opinion may differ person to person.

10: Broder Hypotheses: H0 = There is no significant difference in Parameter of Selected Companies during the study period.

11: Data Analysis: The data has been classified, edited and tabulated under various groups as per requirement of study and analytical tools ratios, and â&#x20AC;&#x153;tâ&#x20AC;? test used for objectives analysis the drawing meaningful conclusion.

ANALYSIS OF PROFITABILITY PERFORMANCE AND HYPOTESES TESTING: Every business has to earn the money. Money is the life blood of the business, witout money canâ&#x20AC;&#x;t possible to survive the business. So it become necessary to earn the profit by utilizing the resources in optimum way. Such ability of the earning profit which is known as the profitability. Every investor is ready to invest which company is profit making and profitability of the firm can easily measure by its s profitability ratios. These ratios indicate overall managerial efficiency.

Table 1: comparative analysis of profitability ratio of SAIL and Tata Steel

Year 2010-11 2011-12 2012-13 2013-14 2014-15

Gross Profit Ratio (đ??&#x2020;đ??Ťđ??¨đ??Źđ??Ź đ??Šđ??Ťđ??¨ďż˝ ďż˝ đ??˘/đ??­đ???đ??&#x17E;đ??­ đ??Źđ??&#x161;đ??Ľđ??&#x17E;Ă&#x2014;100) SAIL Tata Steel 50.49 32.38 47.34 69.97 47.74 65.59 47.05 67.18 53.52 61.90

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

NP Profit Ratio (Net đ??Šđ??Ťđ??¨đ??&#x;đ??˘/đ??­đ???đ??&#x17E;đ??­ đ??Źđ??&#x161;đ??Ľđ??&#x17E;Ă&#x2014;100) SAIL Tata Steel 11.48 23.35 7.76 29.04 4.93 20.51 5.66 23.28 4.62 20.36

ROTA= (EBIT/Total Net assets*100)

RONW= (net income/ Equity)

ROE= (net income / shareholder equity)

SAI L 6.44 4.64 2.57 2.84 2.10

SAIL

SAIL

Tata Steel 8.73 10.24 7.69 8.74 7.35

(194)

13.9 9.2 5.4 6.1 4.9

Tata Steel 16.04 13.01 9.04 10.61 9.73

17.3 14.2 10.1 8.4 5.4

Tata Steel 14.87 13.07 11.94 12.57 8.41

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

Creative Space : International Journal Avg.

49.23

59.40

6.89

23.30

3.71

ISSN 2347-1689 8.55

7.9

11.68

11.08

12.17

the above table revels the data of the profitability ratios and comparison between SAIL and Tata Steel.

Trends: all the Profitability ratios of GPR, NPR, ROTA, RONW and ROE trends found fluctuated in both the sample in study period. Only in GPR of SAIL in the year 2011-12 to 2013-14 for the three years were found stable trend.

Comparison: GPR found Higher in compare to Tata Steel in the study period. The average of the GPR is Found 59.40, which is higher than SAIL. NPR is in average 23.30 in Tata Steel where as in SAIL its NPR is 6.89, which is very little that Tata Steel.

ROTA is also higher in the Tata Steel in comparison to SAIL, it was 3.71% o only.

RONW and ROE was also higher in Tata steel in compare to SAIL. In short Tata Steel was more profitable than SAIL. Table 2: Hypothesis testing using „t‟-test of Profitability Ratio of SAIL and Tata Steel Hypotheses H0:There would be no significant difference in GPR between H0:There would be no significant difference in NPR between

NAME OF GROUP SAIL

MEAN

S.D.

d.f.

„t‟ C.V.

„t‟ T. V.

11.72

8

1.456

2.306

49.228

Tata Steel

59.404

SAIL

6.89

Tata Steel

23.308

H0:There would be no significant difference in ROTA between

SAIL

3.718

Tata Steel

8.550

H0:There would be no significant difference in RONW between

SAIL

7.900

Tata Steel

11.686

H0:There would be no significant difference in ROE between

SAIL

11.080

Tata Steel

12.172

Result

H0 selected,

9.163

8

8.123

2.306

2.914

8

5.083

2.306

3.722

8

1.796

2.306

3.563

8

0.463

2.306

no significant difference H1 Selected There is significant difference H1 Selected There is significant difference H0 Selected There is no significant difference H0 Selected There is no significant difference

CONCLUSION After the analysis it can be conclude that Tata Steel is better than SAIL. The resion may be that SAIL is public sector organisation and its prime objective is not just only to maximization of the profit. On the contrary Tata steel is private sector organisation and work under with specific goal only.  

References Dr. Jain S. C. and Dr. Mathur N. D. “advance management accounting (Analysis and cases) (Research development association, jaipur-1991, 1st Ed.) p-82 Kennedy R. D. and Mc. Mullen S. Y. “financial statement from” p-365

Vol. 04, Issue – 04

(195)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689           

Creative Space : International Journal

Smith A., the wealth of nations (English version), New York: modern library, inc.,1937,inc.,1937, pp.262-63 Sharma N.K. “profitability and liquidity management , surbhiprakashan, S.M.S. highway, jaipur .1994” p-17 Panday I.M. “financial management “, vikas publishing house pvt.ltd, new Delhi 2003 p-887.

M.N. Arora “cost and management accounting” ,Himalaya publishing house, p-75 M.R. agarawal “management accounting” ,Himalaya publishing house, C.R. Kothari, “Research Methodology”, New Age International Publication, NewDelhi.

K.N.krishnaswamy and appa lyre sivakumar, “Management research methodology” integration of principals, method and techniques http://www.tatasteelindia.com/ http://www.sail.co.in/company/about-us Annual reports of SAIL ltd.

Annual reports of Tata Steel ltd.

July – Aug., 2016

(196)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Live in Relationship in the Indian Context Satish Kumar Deputy District Attorney, Haryana Legal Cell, Chandigarh, R/o AkheriMadanPur, Tehsil & District Jhajjar ABSTRACT The live in relationship is a new social trend in India. It is basically a borrowed culture from western countries under the influence of Globalisation. In traditional Indian society the number of people adopting it, are increasing day by day. In recent years, the judiciary of the country has also taken some clear stance on this issue. Though the legal validity of live in relation has been uphold by the courts it is still a debatable concept on the grounds of morality and cultural values. There are various issues related to rights and obligations of couple which need to be resolved. This paper aims at analysing these issues in the light of various court verdicts The finding suggest that there is an urgent need of a law which specifically deals with the issues related to live in relationship.

KEYWORDS Live-in Relationship, legality, Judiciary, India, legal, moral, marriage, society, major persons, globalisation, western culture, traditional society, heterogenous.

INTRODUCTION Live in relation means a Living arrangement in which an unmarried couple lives together in a long term relationship that resembles a marriage. In such relations there is no marriage between the couple. That is there is no legal binding on anyone as we see in a formal marriage. The couple can separate at any time. Such relations were alien to traditional Indian society. But under the influence of western culture and increasing globalisation, the Indian society is also accepting such relations and it is becoming a new social norm in urban centres of the country.

With the emergence of such relation various issues are also emerging such as the rights and obligation of such partners, right of succession, maintenance, inheritance etc.

In India there is no specific law which deals with such issues. The courts have given legal sanction to validity of such relation through various verdicts. But still a lot has to be done with respect to many other issues.

MARRIAGE VERSES LIVE IN RELATIONSHIP Marriage is social institution which is considered a divine institution in Indian culture. When a person enters in marriage with someone he/she gets some rights and obligation. These rights and obligations have legal backing. On the other hand live in relationship is considered an immoral act by a majority of people in our society.

The live in relationship on the other hand is an informal relation in which a man and a woman lives together without marriage. It is considered an immoral act by a majority of people in our society. Such relationship are without any statutory obligation toward each other.

Certain rights such as right to maintenance, inheritance, succession etc are legally available to the married couple. On the other hand there is no availability of such rights to couple living in live in relationship if there is no legal agreement between the couple.

The live in relationship threatens the notion of husband and wife on one hand and sanctity of marriage on the other hand. It also promotes adultery in the society.

Vol. 04, Issue â&#x20AC;&#x201C; 04

(197)

July â&#x20AC;&#x201C; Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

The live in relation are fragile and can be dissolved at any moment. Due to this the female partner can be victim and there is no remedy in absence of legal documents.

THE REASONS FOR OPTING LIVE IN RELASTIONSHIPS There are many factors which prompts people to opt for live in relation instead of entering in marriage relation. Some of them are as follows The first and foremost reason cited by the couple is that they want to test whether they are compatible with each other or not. They consider it necessary before entering a legal union.  Some people feels that marriage is unnecessary burden.  Some people feels that they cannot handle the responsibility which arose after marriage.  Some people give priority to career rather than to marriage.  There may be financial reasons due to which people wants single status.  Some couple choose live in relation because they did not get support from family due to some reason.  The cases such as gay or lesbian couples or individuals already married to another person choose live in relation because the law does not allow them to marry.  Some people opts live in relation to remove loneliness from their lives.  The problems associated with divorce also inhibit people to get into marriage.

THE LEGAL VERDICTS WITH RESPECT TO LIVE IN RELATION In traditional society of India the legal aspects of live in relation has been raised in courts. The court has given its verdict in various rulings. Some of them are discussed as followsIn Payal Sharma v Superintendent Nari Niketan and others case the court held that “a man and a woman , even without getting married , can live together if they wish to. This may be regarded as as immoral by the society, but is not illegal. There is a difference between law and morality.”

In case of S. khushboo v Kanniammal, the Supreme Court held that there is no law which prohibits live in relationship or pre-marital sex. The apex court further stated that live in relationship is permissible only to unmarried major persons of heterogeneous sex.

In Chanmuniya v Virendra Kumar Singh Kushwaha case the court held that a broad and expansive interpretation should be given to the term „wife‟ to include even those cases where a man and women have been living together as husband and wife for a reasonably long period of time , and strict proof of marriage should not be a pre condition for maintenance under section 125 of Cr.P.C. To clarify various aspects of live in relationship the Honourable Supreme court gave its land mark judgement in D Veluswamy VS D Patchaiammal about „relationship in nature of marriage‟ under protection of women from domestic violence act 2005. The court held that „ relationship in the nature of marriage‟ is akin to a common law marriage. Common law marriage require that although not formally married : The couple must hold themselves out to society as being akin to spouses.  They must be of legal age to marry.  They must be otherwise qualified to enter into a legal marriage, including being unmarried.  They must have voluntarily cohabited and held themselves out to the world as being akin to spouses for a significant period of time.

The couples who fulfil the above conditions will be able to get benefits under domestic violence act 2005. Through this judgement the apex court has made a difference between „live in relationship‟ and „relationship in nature of marriage‟. So every type of live in relationship cannot be covered under domestic violence act of 2005.

July – Aug., 2016

(198)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Conclusion In India there is no specific law which recognize such relations and empower the couple with certain rights. There is an urgent need for such specific legislation. A written cohabitation agreement, similar to a premarital agreement , can solve many problems faced by such couples. Such agreement should should outline the issues such as how they will divide expenses and own property. How their assets will be distributed if one of the partner dies or leaves the relationship. The legal document of the child born out of such relation is necessary for legitimating the child.

The live in relation is realty in our society now. We cannot ignore it anymore .

Such relations should be granted legal status after a specific period of its existence. The partners as well as their child should be provided with all legal rights of maintenance, succession, inheritance etc.     

REFERANCES Legal-dictionary.thefreedictionary.com Wikipedia.org/common law marriage 2001 (3) AWC1778 :AIR 2001 AII 254 2010 CRI. L. J. 2828, AIR 2010 SC 3196, (2010) 2 SCC(Cri) 1299 CRIMINAL APPEAL NO. 2028-2029 OF 2010 decided by Supreme court of India.

__==__==__

Vol. 04, Issue – 04

(199)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

ગજયાતના​ાં ળૈલ તીથથધાભ૊ ડૉ. યાજેશ્વયીફશેન એભ. ઩ટેર ર્લબાગ: તત્લજ્ઞાન, ધભેન્રર્વિંશજી આર્ટથ વ ક૊રજ, યાજક૊ટ. 

પ્રસ્તાલના

ળૈલ વાંપ્રદામના લૈહદક યુગ કયતા​ાં પ્રાચીન છે . આમોના આગભન ફાદ આમશ- અનામશ વાંસ્કૃતતન૊ વભન્લમ થમ૊ અને લેદ૊ભા​ાં ‘રુદ્ર તે સ્મ ૃતત યુગભા​ાં તળલ કે બગલાન ળાંકય ફન્મા. બાગલત ધભશની જેભ રુદ્ર- તળલ વાંફધ ાં ી તલચાય૊ ઋગલેદભા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . ઉ઩ની઴દ કા઱ભા​ાં જમાયે તત્લજ્ઞાનન૊ ઩ ૂણશ તલકાવ થમ૊ ત્માયે શ્વેતાશ્વય અને અથલશ તળય: નાભના ફે ઉ઩ની઴દભા​ાંથી રુદ્ર બક્ક્ત જ૊લા ભ઱ે છે . િાહ્મણ૊ભા​ાં ઩ણ રુદ્રને ઉ઴ાના ઩ુત્ર કહ્યા છે . ળૈલના ઩ુયાણ૊ભા​ાં આ વાંપ્રદામની ચચાશ કયલાભા​ાં આલે છે . તળલનુ ાં સ્લફૃ઩ ુ ી જેભ તળલની આયાધના ઩ણ પ્રાચીનકા઱થી થામ છે . પ્રાચીનકા઱ભા​ાં ળૈલ કલ્માણકાયી ભનામ છે . તલષ્ટ્ણન ધભશઍ ‘ ઩શુ઩ાત ધભશના નાભથી ઓ઱ખામ છે . તેભા​ાંથી વભમ જતા રકુ રીળ, ઩ાશુ઩ત, ળૈલ, કારમુખ, કા઩ાચરક લગેયે વાંપ્રદામ૊ ઉદ્દબવ્મા શતા. તેભજ દચક્ષણ બાયતભા​ાં લીય ળૈલ઩ાંથ ઩ણ પ્રચચરત ફન્મ૊ શત૊. ળૈલ વાંપ્રદામભા​ાં તળલની બક્ક્ત કેન્દ્ર સ્થાને છે . ગુજયાતભા​ાં ઩ણ પ્રાચીન તથા ભધ્મકારીન ળૈલ તીથશ ધાભ૊ આલેરા છે . સ્કાંદ઩ુયાણભા​ાં ગુજયાતના અનેક તીથશક્ષેત્રને રગતા ખાંડ આલેરા છે . ભાશેશ્વય ખાંડભા​ાંના કોભા​ાંહયક ખાંડભા​ાં ભશીવાગય તીથો છે . તે ભશીનદીના કા​ાંઠે ભશી વાગયને ભ઱ે છે . ત્મા​ાં વાત ક૊ળ પ્રભાણનુ ાં ભશીવાગય વાંગભ ક્ષેત્ર છે . િશભ ખાંડભા​ાં આલતા​ાં ધભાશ યણ્મ ખાંડભા​ાં ભ૊ઢેયાની આવ઩ાવ આલેરા​ાં ધભાશ યણ્મ ક્ષેત્રના તીથો છે . ઍનુ ાં સ ૂમશ ભાંહદય તથા ભાતાંગી ભાંહદય પ્રતવદ્ધ છે . ઍભા​ાં કે ટરા​ાંક તળલારમ ઩ણ આલેરા છે - જેભ કે ધભેશ્વય, યાભેશ્વય લગેયે. આલતન્મ ખાંડની અંદય આલેરા​ાં યે ખા ખાંડભા​ાં યે લા નભશદાને તીયે આલેરા અભયકાંટકાહદ તીથો કય૊ટે શ્વય-ગરુડેશ્વય, ભચણનાગેશ્વય, ચફરેશ્વય, ય૊ડાના તળલભાંહદય૊, બાણવયના​ાં તળલારમ૊, ઓડ્દયના તળલારમ૊, અંજાયના બડેશ્વય તળલારમ, સુણકનુ ાં નીરકાંઠ તળલારમ, ગ૊યાદનુ ાં વ૊ભેશ્વય, ઩ાલાગઢનુ ાં રકુ રીળ ભાંહદય, આનાંદ઩ ૂણશ અન્તેશ્વય, તલયભગાભના ભાનવય૊લય તટના તળલારમ૊, રુશાલીના નીરકાંઠ ભશાદે લ, વેજક઩ ૂયનુ ાં નલરખાનુ ાં ભાંહદય, તભમા​ાંણીનુ ાં શયતવદ્ધનુ ાં અને નીરકાંઠ ભશાદે લનુ ાં ભાંહદય, છે . ભશાદે લ, વાંડેયનુ,ાં નાગય ખાંડ તયીકે જાણીતા ખાંડભા​ાં શાટકે શ્વય ક્ષેત્રના તીથોધાભ૊ છે . પ્રબાવખાંડભા​ાં પ્રબાવક્ષેત્રના​ાં ભશાત્ભમ ઉજ્જ્માંત –યે લતક ચગહયની આવ઩ાવ આલેરા લસ્ત્રા઩થ ક્ષેત્રન૊ ભહશભા છે . આ ઉ઩યા​ાંત દ્વાયકાનુ ાં નાગેશ્વય ભાંહદય, વાફયકા​ાંઠા જજલ્રાભા​ાં આલેરા ચબર૊ડા તાલુકાનુ ાં જુ ના બલનાથ ભાંહદય ભઉ, વાફયભતી અને ચન્દ્રબાગના વાંગભ ઩ય આલેર દૂ ધેશ્વય ભશાદે લ, વારડી ગાભનુ ાં ઩ીમ્પપરેશ્વય ભાંહદય, લગેયે ગુજયાતના જાણીતા​ાં તીથશધાભ૊ છે .

1.

ભશીવાગય વાંગભ ક્ષેત્ર

સ્કાંદ઩ુયાણભા​ાં ભશેશ્વય ખાંડભા​ાં કોભા​ાંહયકા ખાંડભા​ાં ભશીવાગય વાંગભ ક્ષેત્રના તીથશ લણશવ્મા છે . ભશી નદીના કા​ાંઠે ભહશવાગયને ભ઱ે છે . ત્મા​ાં વાત ક૊ળ પ્રભાણનુ ાં ભશીવાગય વાંગભ ક્ષેત્ર છે . કાતતિકેમ આ સ્થ઱ે તાયકાસુય દૈ ત્મને ભાયી ત્મા​ાં તલજમ સ્તાંબ ય૊પમ૊ અને સ્તાંબશ્વય તળલચરિંગનુ ાં સ્થા઩ન કયુ​ું ઍટરે ઍ સ્થ઱નુ ાં નાભ સ્તાંબતીથશ થયુ ાં ઍભ ઩ુયાણકા઱ કશે છે કે ભશીવાગય વાંગભ ક્ષેત્રે િહ્માની વબાભા​ાં સ્તાંબ કમો તેથી

July – Aug., 2016

(200)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

તેન ુ ાં નાભ સ્તાંબતીથશ ઩ડ્ુ.ાં આ સ્તાંબતીથશ અત્માયે ખાંબાતનુ ાં વાંસ્કૃત ફૃ઩ છે . જે વ૊રાંકીકા઱ના અચબરેખાભા​ાં પ્રમ૊જાયુ ાં છે યત્નભણી યાલ કશે છે કે સ્કાંબ ઍ લૈહદક દે લ છે અને તેન૊ અથશ તળલનુ ાં જ્મ૊તતભમચરિંગ ઍલ૊ થામ છે . સ્કાંબન૊ સ્તાંબાકાય તળલચરિંગભા​ાં અધ્માય૊઩ થમ૊ છે અને ઩ુયાણ૊ તથા

ળૈલગાભ૊ ચરિંગ૊દબલ મ ૂતતિને

નાભે ઩ાછ઱થી જાણલા ભળ્યુ ાં છે . આ ચરિંગના ભશાત્મ્પમને રીધે સ્કાંબતીથશ ખાંબાત નાભ ઩ડ્ુાં ખાંબાતભા​ાં ઩તાંગેશ્વયની ઩૊઱ભા​ાં ઩તાંગેશ્વય નાભે ભશાદે લનુ ાં ભાંહદય આલેલ ુાં છે . ‘઩તાંશ્વય’ ઍ પ્રાચીન ‘પ્રતતજ્ઞેશ્વય’ નુ ાં અ઩ભ્રષ્ટ્ટ ફૃ઩ શ૊લા વાંબલ છે . સ્તાંબેશ્વય નાભના ભશાદે લ ફ૊હયમા઩ાડાના નાકે આલેરા છે . તેન ુ ાં ચરિંગ વપેદ લેફૄકા ઩ા઴ાણભા​ાંથી ફનાલેલ ુાં છે . આજ તલસ્તાયભા​ાં ફ૊યીમા઩ાડાભા​ાં તવદ્ધાઈ- ભાતાનુ ાં ભાંહદય આલેલ ુાં છે . ઍભા​ાં વપાઈ ભાતાની મ ૂતતિ ઉ઩યા​ાંત તવદ્ધે શ્વય ભશાદે લનુ ાં ચરિંગ આલેલ ુાં છે . દે લની ઩૊઱ભા​ાં ‘ વ૊ભનાથ’ ભશાદે લ આલેરા છે . તેભા​ાં ઍક મુખ્મ અને ફીજા ચાય ઍભ કુ ઱ ઩ા​ાંચ અચરચરિંગ છે . શાટકે શ્વય નાભના ભશાદે લ ખાયીકુ ઈભા​ાં આલેરા છે . ક૊રભ઩ાડાભા​ાં કુ ભાયે શ્વય નાભના ભશાદે લ આલેરા છે . ખાંબાતથી લામવ્મ ક૊ણભા​ાં આલેર ‘રારફાગ’ ના મુખ્મ દયલાજાની ફાજુ ભા​ાં દચક્ષણ હદળાઍ નાગેશ્વય ભશાદે લનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . ખાંબાતથી ઉિયે

ત્રણ

ભાઈરના અંતયે

આલેરા નગયા ગાભની

ઉિયહદળાઍ ક૊હટતીથશ આલેલ ુાં છે . ઍભા​ાં આલેરા ક૊ટે શ્વય તળલારમ નાનુ ાં છે અને ઍનુ ાં ચરિંગ શ્માભ લણશન ુ ાં છે . નગયાની ઉિયે રગબગ ઍક પરા​ાંગ દુ ય અત્રીશ્વય નાભનુ ાં તળલારમ ઍક ખેતયભા​ાં આવ્યુ ાં છે . નગયાની ઉિયભા​ાં ગોતભેશ્વય નાભના ભશાદે લનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . બીભેશ્વય નાભનુ ાં તળલારમ ખાંબાતથી ઉિય-઩ ૂલશ હદળાભા​ાં ત્રણ ભાઈર અને નગયાથી ઩ ૂલશ હદળાભા​ાં ઍક ભાઈરના અંતયે આલેર કા઱ી તરાલડી ગાભભા​ાં આલેલ ુાં છે .

2.

યે લાતટના તીથથધાભ૊

નભશદા ગુજયાતભા​ાં ઩તલત્ર નદી ગણામ છે . તે વાભાન્મતઃ ‘યે લા’ના નાભથી ઩ણ ઓ઱ખામ છે . સુર઩ાણીશ્વયની ઉિય હદળાભા​ાં કભરેશ્વયનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે અને દચક્ષણભા​ાં યાજયાજેશ્વયનુ ાં ભાંહદય આલેલ ુાં છે . ગરુડેશ્વયથી

નભશદા નદીને ઉિય કા​ાંઠે ઍક ભાઈર દુ ય અંકરેશ્વય નાભે ગાભ આલેલ ુાં છે . અશીંમા

‘અગસ્ત્મેશ્વય ભશાદે લ’ તળલારમ આલેલ ુાં છે . નભશદાને દચક્ષણ કા​ાંઠે યાલેય ગાભ ઩ાવે વ્માવેશ્વય ભશાદે લનુ ાં તળલારમ છે . લૈજનાથ ભશાદે લ ઩ણ યાલેય ગાભભા​ાં આલેરા​ાં છે . કેદાયતીથથ અક્તેશ્વય ગાભના તલસ્તાયભા​ાં કેદાયે શ્વય ભશાદે લનુ ાં તળલારમ છે . કય૊ટે શ્વય- ગરડેશ્વય નભશદાને ઉિયકા​ાંઠે આલેરા ગરુડેશ્વય તીથશભા​ાં ‘કય૊ટે શ્વય’ નાભના ભશાદે લ આલેરા છે . ભબ્રણનાગેશ્વય નભશદાને ઉિય હકનાયે ‘ભચણ’ નાભની નદીના વાંગભ આગ઱ આ ભશાદે લ આલેરા છે . અશીંથી ઍ ભાઈર ભચણ નદીને ફીજે કા​ાંઠે તતરકલાડા ગાભ છે , ત્મા​ાં ગોતભેશ્વય ભશાદે લનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે .

Vol. 04, Issue – 04

(201)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

તતરકલાડા ગાભભા​ાં તતરકેશ્વય નાભના ભશાદે લ આલેરા છે . ઍની જ૊ડે ગોતભેશ્વય ભશાદે લનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . નભશદાને દચક્ષણ હકનાયે ચાણ૊દ અને તતરકલાડાની લચ્ચે જીઓય, જીગ૊ય અથલા જીમુત઩ુય નાભે ગાભ ચેત્મા કુ ાંબેશ્વય ભશાદે લનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . ચાણ૊દ ભા​ાં ભલ્શાયાલ ઘાટની ઩ાવે કત઩રેશ્વયનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . આ તળલારમથી થ૊ડે દુ ય ફૃણમુક્તેશ્વયનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . અશીંથી ઍક ભાઈર દુ ય આલેરા કયનારીભા​ાં વ૊ભેશ્વયનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . કયનારીભા આલેરા વ૊ભેશ્વયના તળલારમથી થ૊ડેક દુ ય કુ ફેશ્વયનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . નભશદાના દચક્ષણકા​ાંઠા ઩ય આલેરા કઠ૊ય નાભના ગાભભા​ાં શનુભેતેશ્વયનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . ચાણ૊દથી રગબગ ૬ ભાઈર દુ ય નભશદા લચ્ચે આલેરા ઍક ફેટ ઉ઩ય વ્માવ –તીથશધાભ

આલેલ ુાં

છે . અશીં વ્માવ બગલાને ત઩ કયીને ‘વ્માવેશ્વય’ની સ્થા઩ના કયે રી ઍવુ ાં ભનામ છે . વ્માવતીથશભા​ાં ઍક જગ્માઍ અવાંખ્મ તળલરીંગ૊ સ્થા઩ન કયે રા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . તે ઉ઩યથી તેને ‘કૈ રાવ’નુ ાં નાભ આ઩લાભા​ાં આવ્યુ ાં છે .

3.

શાટકે શ્વય ક્ષેત્ર

અબુદ શ ા ઩લશતથી નૈઋત્મ હદળાભા​ાં આનતશ દે ળભાનુ ાં શારના લડનગય આવ઩ાવનુ ાં ક્ષેત્ર તે ઩ુયાણ૊ભા​ાં તનહદિ ષ્ટ્ટ શાટકે શ્વય ક્ષેત્ર છે . આ ક્ષેત્રનુ ાં ભશાત્મ્પમ સ્કાંદ઩ુયાણના છઠ્ઠા ખાંડભા​ાં આ઩ેલ ુાં છે . આ ‘શાટકે શ્વય તીથશ ક્ષેત્ર ભશાત્મ્પમ’ને નાગયખાંડ તયીકે ઩ણ ઓ઱ખાલાભા​ાં આલે છે . આનતશ દે ળનુ ાં આ મુખ્મ નગય ળફૃભા​ાં આનતશ઩યુ અથલા આનાંદ઩ુય કશેલાતુ.ાં આંનદ઩ુયને ‘નગય’ ઩ણ કશેતા. નાગય જ્ઞાતતનુ ાં ઍ મ ૂ઱ લતન ગણામ છે . નાગય૊ના ઇષ્ટ્ટદે લ શાટકેશ્વય તયીકે ઓ઱ખામ છે . શાર ત્મા​ાં નાગય િાહ્મણ૊ની લસ્તી યશી નથી ઩યતુ ાં વલશ તલબાગના નાગય૊ ત્મા​ાંના શાટકેશ્વય ભાંહદયને ઩૊તાનુ ાં મ ૂ઱ તીથશધાભ ભાને છે . આ તળલારમ લડનગય ળશેય ફશાય, નદીઓ઱ દયલાજાની નજીકભા​ાં છે . ઍ ઩ુલાશ ચબમુખ છે . અને તે ગબશગશૃ , અંતયાર, વબાભાંડ઩ અને ળણગાય ચ૊કીઓનુ ાં ફનેલ ુાં છે . ગબશગશૃ ના ઊંડાણભા​ાં શ્માભલણશન ુ ાં સુદય ાં ચરિંગ ઩ધયાલેર છે . ઍની વન્મુખ ફે ભ૊ટા નદી છે . ભાંહદયના ગબશગશૃ ઩ય બવ્મ અને ઉતુગ ાં તળખય આલેલ ુાં છે . આખુ ાં ભાંહદય તલતલધ પ્રકાયના થયલા઱ા અને અરાંકૃત તળલ્઩૊થી સુળ૊ચબત છે . આ મુખ્મ ભાંહદયની આવ઩ાવ ભાંહદયની આવ઩ાવ ફીજા ઘણા​ાં નાના​ાં તળલારમ૊ આલેરા​ાં છે . શાટકે શ્વય ક્ષેત્રભા​ાં ફીજા

કેટરા​ાંક

તળલારમ

આલેરા​ાં છે -

જેલા​ાં કે

વ૊ભનાથ,

અજ઩ા઱

ભશાદે લ,

અચરેશ્વય,

તલશ્વાતભત્રેશ્વય, ભશાકારેશ્વય, રલેશ્વય અને કુ ળેશ્વય, કેદાયે શ્વય, અટે શ્વય, અભયકેશ્વય, નાગેશ્વય લગેયે. ૪. લસ્ત્રા઩થક્ષેત્ર વોયાષ્ટ્ટભા​ાં ચગયનાયની આવ઩ાવના પ્રદે ળને લસ્ત્રા઩થક્ષેત્ર કહ્ુાં છે . ચગયનાયની ત઱ે ટીભા​ાં બલનાથ ભશાદે લનુ ાં તળલારમ આલેલ ુાં છે . આ ભશાદે લ ભાટે ર૊ક૊ભા​ાં ખુફ આસ્થા છે અને ઍનુ ાં ભશાત્મ્પમ ઘણુ ાં ગણામ છે . ભશાતળલયાત્રીઍ અશીં જુ દા જુ દા તલબાગ ભા​ાંથી અને વાધુ-વાંત૊, જુ દા જુ દા અખાડાના વાધુઓ શજાય૊ની વાંખ્માભા​ાં આલે છે અને બવ્મ ભે઱૊ બયામ છે . બલનાથની આવ઩ાવ કે ટરા​ાંક તળલારમ આલેરા​ાં છે , જેભ કે િહ્મેશ્વય, ઇન્દ્રેશ્વય, તવધેશ્વય, દુ ગ્ધેશ્વય, ચચત્રગુપતેશ્વય અને લસ્ત્રા઩થેશ્વય.

July – Aug., 2016

(202)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

૫. પ્રબાવક્ષેત્ર પ્રબાવ ળફૃઆતભા​ાં અક્ગ્ન, સ ૂમશ કે ચાંદ્રનુ ાં તીથશ શતુ ાં ને આગ઱ જતા ળૈલતીથશ ધાભ ફન્યુ ાં ઍવુ ાં ઩ણ અનુભાન કયલાભા​ાં આવ્યુ ાં છે . પ્રબાવભા​ાં સ્થ઩ામેરા ભશાદે લના નાભ ‘વ૊ભેશ્વય’-‘વ૊ભનાથ’ ઩યથી સ ૂચચત થામ છે તેભ કદાચ અશીં વ૊ભતીથશ ધાભભા​ાંથી તળલતીથશ ધાભ ભા​ાં વાંક્રમભણ થયુ ાં શ૊મ અને ચાંદ્રભોરી ગણાતા તળલન૊ વ૊ભ વાથે વાંફધ ાં ત૊ યશેર૊ છે . વ૊ભનાથ વ૊ભનાથ ઍટરે વ૊ભ (ચાંદ્ર)ના નાથ, અથાશ ત ૌ ચાંદ્ર ે સ્થ઩ામેરા ભશાદે લની ઍલી વાભાન્મ ભાન્મતા છે .

આ વ્યુત્઩તિ ઉ઩ય દક્ષ પ્રજા઩તત, ય૊હશણી, ચાંદ્ર અને તળલની ઩ોયાચણક કથા ઊબી થઇ રાગે છે .

પ્રબાવ ઩ાટણના બદ્રકા઱ીના ભાંહદયભા​ાં આલેરા કુ ભાય઩ારના વભમના તલ. વાં. ૮૫૦ (ઈ.વ.૧૧૬૯)ના તળરારેખભા​ાં વ૊ભનાથ તલ઴ે ઍલી દાં તકથા રખી છે કે ‘વ૊ભનાથનુ ાં ભાંહદય પ્રથભ વ૊ભે વ૊નાનુ ાં ફાંધાવ્યુ ાં શતુ,ાં ઩છી યાલણે ફૃ઩ાનુ ાં ફાંધાવ્યુ,ાં ઩છી કૃષ્ટ્ણે રાકડાનુ ાં ફાંધાવ્યુ ાં અને છે લટે ઩્થયનુ ાં ફાંધાવ્યુ.’ાં આ દાં તકથા ઉ઩યથી ઍટરી ઎તતશાતવક શકીકત ભ઱ી છે કે અણહશરલાડના બીભદે લ ઩શેરા (ઈ.વ. ૧૦૨૧ થી ૧૦૬૧) ઍ ઩્થયનુ ાં ભાંહદય ફાંધાવ્યુ.ાં તે ઩શેરા રાકડાનુ ાં ભાંહદય ઩શેલ ુાં લશેલ ુાં લરબીના ભૈત્રક યાજાઓ (ઈ. વ. ૪૭૦ થી ૭૮૯) ના વભમભા​ાં ફાંધાવ્યુ ાં શ૊મ ઍભ જણામ છે . આ કા઱ના ભાંહદયનુ ાં લણશન અને ઍની જાશ૊જરારીનુ ાં લણશન ‘અરફેફૃનીની (ઈ. વ. ૧૦૩૦) તાયીખે હશિંદભા​ાં અને ફીજી તલાયીખ૊ભા​ાં જ૊લા ભ઱ે છે . તવદ્ધયાજે ઩૊તાના​ાં છે લ્રા​ાં લ઴ોભા​ાં તેના જીણ૊દ્વાય ભાટે તલચાય કમો શત૊. ઩યતુ ાં થ૊ડા જ લખતભા​ાં ઍ મ ૃત્યુ ઩ાભતા​ાં કુ ભાય઩ાર ગાદીઍ આવ્મ૊ અને બાલ બ ૃશસ્઩તતની ઩ેયણાથી વ૊ભનાથન૊ જીણ૊દ્વાયથમ૊. બાલબ ૃશસ્઩તતઍ આ ભાંહદયની ઉિય અને દચક્ષણ ઍક તલ઴ભ દુ ગશ ફાંધાવ્મ૊. કુ ભાય઩ારના અનુગાભી અજમ઩ારની તલનાંતીથી તલશ્વેશ્વયયાળીઍ શ્રી વ૊ભની ક્સ્થતત ઉદ્ધાયી ઍલા ઉલ્રેખ લેયાલ઱ના બીભદે લ ફીજાના તળરારેખભા​ાં ભ઱ે છે . બીભદે લ ફીજા (ઈ. વ. ૧૧૭૯-૧૨૪૩) ઍ કુ ભાય઩ારે ફાંધાલેર ગુઢ ાં ભાંડ઩ની આગ઱ તલળા઱ ન ૃત્મભાંડ઩ જેને તળલ્઩ળાસ્ત્ર૊ભા​ાં ભેઘનાદ ભાંડ઩ કે તળલનાદ ભાંડ઩ કશે છે તે ફાંધાવ્મ૊. લાઘેરા લાંળના યાજા વાયાં ગદે લના વભમની તલ.વ. ૧૩૪૩ (ઈ.વ.૧૨૮૭) ની પ્રળક્સ્ત ઩યથી જાણલા ભ઱ે છે કે ત્રી઩ુયા​ાંતકે વ૊ભેશ્વયના ભાંડ઩ની ઉિયે જીણૅઘહાં ટકા સ્થાનની ઩ાવે ઩ા​ાંચ તળલારમ કયાવ્મા​ાં અને આ ઩ાચેના લચરા બાગભા​ાં ગોયક્ષકનુ ાં બૈયલનુ,ાં શનુભાનનુ,ાં વયસ્લતીનુ,ાં તવદ્ધદ્ધતલનામક ઍભ ઩ા​ાંચ સ્થાન૊ કયાવ્મા​ાં અને ઉિયના દ્વાય વાભે સ્તાંબ૊ ઩ય ત૊યણ કયાવ્યુ.ાં કુ ભાયકાર ઩છી આળયે ઍકવ૊ ઓગણચારીવ લ઴ે તલ.વાં. ૧૩૫૪ ભા​ાં હદલ્શીના સુરતાન અલ્રાઉદ્દીન ખીરજીના વયદાય ઉલુઘખાને ગુજયાતના છે લ્રા લાઘેરા યાજા કણશદેલ ફીજાને ઩યાસ્ત કયી વ૊ભનાથ ભાંહદયન૊ ધ્લાંવ કમો. આ ઩છી ઩ણ અનેકલાય ધ્લાંવ અને

જીણ૊દ્વાય થમ૊ શત૊. ભશભદ ફેગડાઍ ઈ.અ.

૧૪૭૧ના અયવાભા​ાં વ૊ભનાથન૊ ધ્લાંવ કમો; ઍના ચરિંગનુ ાં ઉત્થા઩ન કયુ​ું અને ભાંહદયન૊ ઘણ૊ખય૊ બાગ ભતવજ્દભા​ાં પેયલી નાખ્મ૊, ઩ણ આ ભાંહદય રા​ાંફા વભમ સુધી ભાતવજ્દ તયીકે લ઩યામા તવલામનુ ાં યહ્ુ.ાં છે લટે ધભાું ધ ઔયાં ગઝેફ તયપથી પયભાન ભ઱તા​ાં તે વભમના ગુજયતના ળાશી સુફા ભશભદ આઝભે ઈ.વ. ૧૭૦૧ ભા​ાં ઍન૊ આખયી ધ્લાંવ કમો શ૊લાનુ ાં ભનામ છે . અંતે ઈન્દ૊યની યાની અશલ્માફાઈ શ૊રકયે મ ૂ઱ ભાંહદયભા​ાં ચરિંગનુ ાં સ્થા઩ન અળક્ય જણાતા​ાં વ૊ભનાથનુ ાં નવુ ાં ભાંહદય જુ ના ભાંહદયથી કેટરેક અંતયે ફાંધાવ્યુ ાં અને ત્મા​ાં આગ઱ બ૊મયાભા​ાં ચરિંગનુ ાં સ્થા઩ન કયુ.ું વને. ૧૯૪૭ભા​ાં બાયત આઝાદ થતા​ાં અને જૂનાગઢનુ ાં

Vol. 04, Issue – 04

(203)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

યાજ્મ બાયત વાંઘભા​ાં બ઱તા ઈ.વ. ૧૯૫૧ભ નલા પ્રાવાદભા​ાં જ્મ૊તતચરિંગની ઩ુનઃ પ્રતતષ્ટ્ઠા થઇ. ચાલુક્ય ળૈરીથી ફા​ાંધેલ ુાં આજનુ ાં “કૈ રાળ ભશાભેરુ પ્રાવાદ ભાંહદય “ગુજયાતના વ૊ભ઩ુયા કાયીગય૊ની કરાનુ ાં અદભ ૂત પ્રદળશન કયે છે . છે લ્રા ૮૦૦ લ઴શભા​ાં આ પ્રકાયનુ ાં તનભાશ ણ થયુ ાં નથી. વાગય હકનાયે આલેરા વાંસ્કૃતભા​ાં રખેરા તળરારેખ પ્રભાણે, ભાંહદય તથા ઩ ૃ્લીના દચક્ષણ ધ્રુલની લચ્ચે પક્ત વમુદ્ર જ આલેર છે અને ક૊ઈ જભીન નથી. “વ૊ભનાથનુ ાં આ ભાંહદય તલનાળ ઩ય તનભાશ ણના તલજમનુ ાં પ્રતતક છે . શ્રી વ૊ભનાથ રસ્ટ શેઠ઱ ભાંહદયનુ ાં તનભાશ ણ થયુ ાં છે . અને આ રસ્ટ શલે ભાંહદયની દે ખ યે ખ કયે છે . શારભા​ાં રસ્ટના ચેયભેન ભ ૂત઩ ૂલશ ુ ાઈ ઩ટે ર છે અને વયદાય ઩ટે ર આ રસ્ટના પ્રથભ ચેયભેન શતા. મુખ્મભાંત્રી કેશબ પ્રબાવતીથશન ુ ાં વ૊ભનાથ ભાંહદય દે ળબયભા​ાં સુપ્રતવદ્ધ છે . બાયતના ફાય જ્મ૊તતચરિંગ૊ભા​ાંના ઍક જ્મ૊તતચરિંગ તયીકે દે ળબયના માતત્રક૊ ત્મા​ાં દળશન કયલા આલે છે . પ્રબાવ ઩ાટણભા​ાં વ૊ભનાથ ઉ઩યા​ાંત ફીજા કેટરા​ાંક પ્રાચીન ભાંહદય આલેરા છે , જેભા​ાં ળળીભ ૂ઴ણ, રુદ્રશ્વય, તવદ્ધે શ્વય, િશાભેશ્વય, મભેશ્વય, ભાંકીળ, ગાંધલેશ્વય, બીભેશ્વય, ળનૈશ્વયે શ્વય, કાભેશ્વય, ગોયીશ્વય, લરુણેશ્વય, ભ ૂતેશ્વય, અધ૊યે શ્વય, ળાંખેશ્વય, ભ ૂતનાથેશ્વય, જભદે શ્વય, ભાંકીશ્વય અને ચ્મનેશ્વય ઉલ્રેખનીમ છે . ૬.નાગેશ્વય દ્વાયકાની વીભભા​ાં આલેલ ુાં નાગેશ્વય ભાંહદય કે નાગનાથ ભાંહદય ઍ પ્રતવદ્ધ હશન્દુ તળલ ભાંહદય છે . દ્દ્રાદળ ફાય જ્મ૊તતચરિંગભનુ ઍક છે . નાગેશ્વયન૊ અથશ નાગ૊ના બગલાન ઍલ૊ થામ છે અને તે તલ઴થી મુક્ક્ત અથાશ ત તળલજી દ્વાયા ખયાફ વ ૃતીઓથી મુક્ક્તને પ્રદતળિત કયે છે . રુદ્ર વાંહશતાભા​ાં તળલને ‘દારુકાલન નાગેળભ’ તયીકે ઓ઱ખાવ્મા છે . નાગેશ્વય ઩ ૃ્લી ઩યનુ ાં પ્રથભ જ્મ૊તતચરિંગ ભાનલાભા​ાં આલે છે . આ જ્મ૊તતચરિંગને ભ઱તા​ાં આલતા​ાં ત્રણ દે લ સ્થાન૊ બાયતભા​ાં છે . (૧) જગ્તેશ્વય, અરભ૊ડા, ઉિયાખાંડ (૨) નાગેશ્વય દ્વાયકા, ગુજયાત અને (૩) ઔધ, ભશાયાષ્ટ્ર. ૭. જુ ના બલનાથ ભાંહદય, ભઉ જુ ના બલનાથ ભાંહદય બાયત દે ળના ઩તિભ બાગભા​ાં આલેરા ગુજયાતના ઉિય ઩ ૂલશ બાગભા​ાં આલેરા વાફયકા​ાંઠા જજલ્રાભા​ાં આલેરા ચબર૊ડા તાલુકાભા​ાં આલેરા ભઉ ગાભ ખાતે આલેલ ુાં ઍ પ્રાચીન ભાંહદય તાલુકા ભથક ચબર૊ડ થી આળયે ૬ હકર૊ભીટય જેટરા અંતયે આલેર સ્થ઱ રગબગ ૧૩૦૦ લ઴શ જુ ન ુ ાં શ૊લાન૊ આધાય તળરારેખ ઩યથી ભ઱ે છે . બલનાથનુ ાં નાભ ભ ૃગુકુાંડને રીધે જાણીતુ ાં છે . આ કુ ાંડની ભાટીથી સ્નાન કયલાથી ક૊ઢ ય૊ગ ભટે છે , ઍલી સ્થાતનક ભાન્મતા છે . આ સ્થ઱ ઩ય ભશાદે લનુ ાં ભાંહદય તથા ભ ૃગુઋત઴ના ઩ુત્ર અલન ઋત઴નુ ાં ભાંહદય ઩ણ આલેર છે . આ સ્થ઱ શાથભતી નદી ઩યના ફાંધના તટ ઉ઩ય અને ડુ ગ ાં ય૊ની લચ્ચે યભણીમ સ્થાન ઩ય આલેલ ુાં છે . શ્રાલણ ભાવના છે લ્રા વ૊ભલાય તેભજ તળલયાત્રીના હદલવે ભે઱૊ બયામ છે . આ ભે઱ાભા​ાં ભ૊ટી વાંખ્માભા​ાં ર૊ક૊ આલે છે . ૮. દૂ ધેશ્વય વાફયભતી અને ચન્દ્રબાગના વાંગભ ઩ય દૂ ધેશ્વય ભશાદે લ આવ્મા શ૊લાનુ ાં ઩દ્મ઩ુયાણભા​ાં જણાવ્યુ ાં છે . અભદાલાદ જુ ના લાડજ તલસ્તાયભા​ાં આ વાંગભ થામ છે . ઩ણ સ્થ઱ ત઩ાવ કયતા​ાં આ તલસ્તાયભા​ાં આ નાભે ત્રણ તળલારમ૊ તલધભાન શ૊લાનુ ાં ભાલુભ ઩ડ્ુાં છે . ઍક તળલારમ જુ ના લાડજ ગાભભા​ાં આલેલ ુાં છે . તે તળખયફાંધી ભાંહદય આલેલ ુાં છે . ગાભના યશીળ૊ આ ભશાદે લ ઩ુયાણ૊કત દૂ ધેશ્વય ભશાદે લ શ૊લાન૊ દાલ૊ કયે છે . આ સ્થાનક રા​ાંફા વભમથી અભદાલાદ મુખ્મ સ્ભળાન વાથે વાંક઱ામેલ ુાં શ૊ઈ ઍ પ્રાચીનતાન૊ ભહશભા ધયાલે છે .

July – Aug., 2016

(204)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

૯. ઩ીમ્પપરેશ્વય ઩ીમ્પપરેશ્વય ભશાદે લ ગુજયાતભા​ાં વારડી ગાભ (ભશેવાણા જજલ્ર૊)ભા​ાં ક્સ્થત બગલાન તળલનુ ાં ઍક ઍતતશાતવક હશન્દુ ભાંહદય આલેર છે . ફધા​ાં દે લતાઓભા​ાં બગલાન તળલને ભશાદે લ કશે છે , ઩ીમ્પપરેશ્વય ભશાદે લ હશન્દુ કેરેન્ડયભા​ાં શ્રાલણ ભહશનાના ઩તલત્ર છે લ્રા વ૊ભલાયે તેના લાત઴િક ઩યાં ઩યાગત કાતનિલર વારડી ભે઱૊ ભાટે પ્રખ્માત છે . ભ૊ટાબાગના ભાંહદય૊ તળલના પ્રતતક ગણલાભા​ાં આલે છે જે તળલચરિંગ અનન્મ ભા઱ખુ ાં ધયાલે છે . વારડીભા​ાં ઩ીમ્પપરેશ્વય ભશાદે લ વાભાન્મ તળલચરિંગ નથી. ઩યાં ત ુ જભીન નીચે જરબય ઩ાણીના ઍક વતત પ્રલાશના ફદરે તે ઍક જરધાયી છે . 

ઉ઩વાંશાય

આભ ગુજયાતભા​ાં અsનેક ળૈલ તીથોધાભ૊ની ભાહશતી ઩ુયાણભા​ાં ભ઱ે છે . ઩યતુ ાં ઍ ઩ુયાણ૊ની યચના મ ૂ઱ ઩ુયાણ૊ની અ઩ેક્ષાઍ ઘણી ભ૊ડી થઇ શ૊લાનુ ાં જણામ છે . લ઱ી ઍભા​ાં જણાલેરા​ાં અનેકાનેક તળલારમ૊ ઩ૈકી જે તળલારમ શાર ઉ઩રબ્ધ છે તેભા​ાંના ઘણા​ાંખયા ભાંહદય૊ સ્થા઩ત્મની દૅ ન્ષ્ટ્ટઍ અનુવ૊રાંકી કા઱ના​ાં શ૊લાનુ ાં જણામ છે . જમાયે વ૊રાંકી કા઱ના​ાં અને તે ઩શેરા​ાંના કા઱ના​ાં તળલારમ૊ બાગ્મે જ શાર નજયે ઩ડે છે . ઩યાં ત ુ ગુજયાતના જુ ના દે લારમ૊ની વભીક્ષા કયતા​ાં ઍલા​ાં ફીજા​ાં કેટરા​ાંક દે લારમ૊ ભ઱ે છે , જેભા​ાં કે ટરા​ાંક નોંધ઩ાત્ર જ૊લા ભ઱ે છે . 

વાંદબથ ગ્રાંથ સ ૂચી

(૧) ગુજયાતભા​ાં ળૈલ ધભશન ુ ાં પ્રાચીન સ્લફૃ઩ તથા ઍન૊ ઉિયકારીન પ્રચાય. શયીપ્રવાદ ગાં.ળાસ્ત્રી. (૨) ગુજયાતના તીથશ સ્થાન૊ ., ડૉ. જે. ઩ી. અભીન. (૩) ખાંબાતની તલતળષ્ટ્ટ ળૈલ પ્રતતભાઓ અને તલદ્યા, ડૉ.જે ઩ી અભીન

Vol. 04, Issue – 04

(205)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

નભથદા નદીન ાં ભશત્લ ખા​ાંટ સ્લાર્ત દદનેળબાઈ ‘હકન્નયી’, ન્ય ૂ આયાભ કૉર૊ની, ળેયી નાં. ૩, પર૊ટ નાં. ૧૧/ઍ/૧, જાભનગય – ૩૬૧૦૦૧ “ नमामम दे वी नममदे |” નભશદા નદી બાયતના​ાં ભધ્મબાગભા​ાં ઩ ૂલશથી ઩તિભ હદળા ફાજુ ભધ્મપ્રદે ળ અને ગુજયાતભા​ાં આગ઱ તનક઱તી ઍક મુખ્મ નદી છે . નભશદા નદીને ગાંગા વભાન ઩ુજલાભા​ાં આલે છે . ભશાકાર ઩લશત ઩યથી અભયકાંટખય ઩ય નભશદા નદીની ઉત્઩તી થઈ છે . તેના ઉદ્ભલથી વાંગભ સુધીભા​ાં દવ કય૊ડ તીથશ આલેર છે . “ऩुष्ट्ऩा कनखऱे गांगा कु​ुऺे्रचे सरस्त्वतत |

ग्राम वा यदद वारर्णय ऩुष्ट्ऩा सवि्रच नमिदा || नमिदा सांगम यावद यावाच्चामरकटकम |

त्रचा्तर महाराज तीथिकोप्यो दश स्स्त्थता् || નભશદા નદી બાયતભા​ાં તલિંધ્માચર અને વાત઩ુડાની ઩લશતક્ષેચ઱મ૊ની ઩ ૂલશ ફાજુ વાંતધસ્થર ઩ય ભધ્મપ્રદે ળનુ ાં અભય કાંટક નાભના સ્થ઱ ઩ાવેથી તનક઱ે છે . ત્મા​ાં તલધ્માચર અને વાત઩ુડાની લચ્ચે ઩તિભ હદળા ફાજુ તેન૊ પ્રલાશ લધે છે . ભાંડર, જફર઩યઅને શ૊ળાંગાફાદથી નીક઱ે ત્માયે તેની કુ ર રાંફાઈ ૧૩૧૦ હકર૊ભીટય છે . વાગયના ત઱ીમેથી ૩૦૦૦ ફુટની ઊંચાઈ ઩ય અભયકાંટક નાભના સ્થ઱ ઩ાવેના ઍક કુ ાંડભા​ાંથી તનક઱ે છે . આ કુ ાંડ ભાંહદય૊ના વમ ૂશ૊થી ઘેયામેર૊ છે , અનુ઩઩ુય જજલ્રાભા​ાં ૪૦ ભાઈર આગ઱ લશીને ભાંડરા ફાજુ લશે છે . ભાંડરાભા​ાં ઉિયની ફાજુ ગ૊઱ાકાય આકાય ફનાલી જફર઩ુય ફાજુ લશી જામ છે . ત્માયફાદ ૩૦ ફુટ ઊંચુ ાં ધુઆધાય નાભનુ ાં ધ૊ધને ઩ાય કયી આગ઱ ૨ (ફે) ભાઈર ઍક વા​ાંક઱ા ભાગે થઈને જર૊ઢ ભાટીના ભેદાનભા​ાં પ્રલેળ કયે છે . તેને નભશદા ઘાટી તયીકે ઓ઱ખામ છે . આ ઘાટી તલધ્મ અને વાત઩ુડાની લચ્ચે ક્સ્થય છે . જફર઩ુય અને શોંળગાફાદની લચ્ચે તેન૊ હકનાય૊ ૪૦ ફુટ ઊંચ૊ છે . તેની લચ્ચે ઍક ૩૪૦ ફુટ ઊંચ૊ ધ૊ધ ઩ણ છે . ઩શાડી પ્રદે ળથી ફશાય તનક઱ીને ખુલ્રા ભેદાનભા​ાં પ્રલેળ કયે છે . ત્મા​ાં ઉિયના​ાં હકનાયે કેટરા​ાંમ ભાંહદય, ભાહર ુ અને સ્નાનઘાટ ફનેર છે . ત્માયફાદ બફૃચ ઩શોંચીને છે લ્રે ખાંબાતની ખાડીભા​ાં બ઱ી જામ છે . 

નભથદા નદીન ાં ભશત્લ

નભશદા નદી તલશ્વભા​ાં હદવ્મ અને યશસ્મભમી નદી છે . આ નદીનુ ાં ભશત્લ ચાયે મ લેદની વ્માખ્માભા​ાં શ્રી તલષ્ટ્ણ ુ અલતાયભા​ાં લેદવ્માવજીઍ સ્કન્દ ઩ુયા઱ભા​ાં યે લાખાંડભા​ાં કયલાભા​ાં આલેર છે . આ નદીનુ ાં પ્રાગટય તલષ્ટ્ણ ુ દ્વાયા કયે ર અલતાય૊ભા​ાં યાક્ષવ લધ ઩છી પ્રામતિત કયલા ભાટે પ્રભુ તળલ દ્વાયા અભયકાંટકનુ ાં મુકેર ઩લશત ઩ય વાગય બગલાન ળાંકય દ્વાયા ૧૨ લ઴શની હદવ્મ કન્માના ફૃ઩ભા​ાં કયલાભા​ાં આલેર છે . વયવ ફૃ઩લાન શ૊લાના કાયણે તલષ્ટ્ણ ુ અને ફધા​ાં દે લતાઓઍ આ કન્માનુ ાં નાભકયણ નભશદા કયલાભા​ાં આવ્યુ ાં આ હદવ્મ કન્મા નભશદાને ઉિયલહશની ગેગાના તટ ઩ય કાળી ઩ાંચક૊ળી ક્ષેત્રભા​ાં ૧૦,૦૦૦ લ઴ો સુધી ત઩સ્મા કયીને પ્રભુ તળલ ઩ાવે ઍવુ ાં લયદાન ભા​ાંગ્યુ ાં કે ફીજી ક૊ઈ નદી અને તીથશ ઩ાવે નથી. “પ્રરમભા​ાં ઩ણ ભાય૊ નાળ ન થામ, હુ ાં તલશ્વભા​ાં ઍક ભાત્ર ઩ા઩-નાળક તયીકે પ્રતવદ્ધ થાઉં, ભાયા ઍક ઍક ઩્થય (નભશદેશ્વય) તળલચરિંગના ફૃ઩ભા​ાં ક૊ઈ઩ણ પ્રાણ-પ્રતતષ્ટ્ઠા લગય ઩ ૂજા થામ, તલશ્વભા​ાં ઩ુજા થામ, તલશ્વભા​ાં ફધા​ાં તળલભાંહદયભા​ાં આ હદવ્મ નદીના નભશદેશ્વય તળલચરિંગ ચફયાજભાન શ૊મ”. તેથી જ ત૊ કશેલાયુ ાં છે કે “કાંક઱ ઍટરા​ાં ળાંકય”.

July – Aug., 2016

(206)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

ફધા​ાં દે લતા ઋત઴મુની, ગણેળ, કાતતિકેમ, યાભ-રક્ષ્ભણ, શનુભાન ફધા​ાંઍ નભશદા નદીના​ાં હકનાયા ઩ય જ ત઩સ્મા કયીને તવદ્ધદ્ધ પ્રાપત કયી છે . હદવ્મ નદી નભશદાના​ાં દચક્ષણ હકનાયા ઩ય સુમશ દ્વાયા ત઩સ્મા કયીને આહદત્મેશ્વય તીથશ સ્થાત઩ત કયલાભા​ાં આલેર છે . આ તીથશ ઩ય ઋત઴ઓ દ્વાયા ત઩સ્મા કયલાભા​ાં આલી શતી. ઍની ત઩સ્માથી પ્રવન્ન થઈને હદવ્મ નદી નભશદા ૧૨ લ઴શની કન્માના​ાં ફૃ઩ભા​ાં પ્રગટ થઈ ત્માયે ઋત઴ઓઍ નભશદાની સ્તુતત કયી શતી. નભશદા નદીનુ ાં ઩ાણી વાત઩ુડા ઩લશતભા઱ાભા​ાંથી લશેતા ઝયણાઓભા​ાંથી લશે છે . જ્માયે તલધ્માચર ઩લશતભા઱ાભા​ાંથી નીક઱તી ઝયણા ગાંગા કે મમુનાભા​ાં ભ઱ે છે . નભશદાભા​ાં ભ઱ી જતી નદી વોથી ભ૊ટી નદી તલા નદી છે . જે ભધ્મપ્રદે ળના​ાં શ૊ળાંગાફાદ જજલ્રાના ફાંદ્રાગાભ નજીક નભશદાને ભ઱ે છે . ભધ્મ પ્રદે ળ અને ભશાયાષ્ટ્ર ઩વાય કમાશ ઩છી નભશદા ગુજયાતના પ઱દ્ર ુ઩ ઍલ૊ પ્રથભ નભશદા જજલ્રાભા​ાં અને ત્માયફાદ બફૃચ જજલ્રાભા​ાં પ્રલેળ કયે છે . 

ગ્રાંથ૊ભા​ાં નભથદાન ાં ભશત્લ

લૈહદક વાહશત્મભા​ાં નભશદા તલળે ક૊ઈ સ્઩ષ્ટ્ટ વાંકેત નથી ઩યાં ત ુ યાભામણ તથા ભશાબાયત ગ્રાંથ૊ભા​ાં નભશદા નદી તલળે અનેક ઉલ્રેખ જ૊લા ભ઱ે છે . ઩ોયાચણક કથા અનુવાય નભશદાની ઍક નશેય ક૊ઈ વ૊ભલાંળી યાજા દ્વાયા ફશાય કાઢલાભા​ાં આલેરી શતી. તેથી નભશદાનુ ાં નાભ „વ૊ભદલા‟ કશેલાભા​ાં આલેર છે . કાચરદાવને ઩ણ નભશદા નદીને „વ૊ભ પ્રબલા‟ કશેર છે , યઘુલળ ાં નાટકભા​ાં નભશદા નદીન૊ ઉલ્રેખ કયે ર છે . ભેઘદુ તભા​ાં યે લા અને નભશદાનુ ાં સુદય ાં લણશન કયે ર છે . તલશ્વભા​ાં નભશદા ઍક ઍલી નદી છે જેની ઩હયક્રમભા કયલાભા​ાં આલે છે . ઩ુયાણ૊ અનુવાય ઍવુ ાં ભાનલાભા​ાં આલે છે કે ગાંગાભા​ાં સ્નાન કયીને જે પ઱ પ્રાપત થામ છે તે નભશદા નદીભા​ાં સ્નાન કયલાથી પ્રાપત થામ છે . યઘુલળ ાં ભા​ાં ઩ણ નભશદાન૊ ઉલ્રેખ જ૊લા ભ઱ે છે . લાલ્ભીકી યાભામણભા​ાં ઩ણ નભશદાન૊ ઉલ્રેખ છે . ત્માયફાદ શ્ર૊ક૊ભા​ાં ઩ણ નભશદાઓનુ ાં ઍક યુલતત નાયીઞાન ફૃ઩ભા​ાં સુદય ાં લણશન કયે ર છે . ચબષ્ટ્ભ ઩લશભા​ાં નભશદાને ગ૊દાલયીની વાથે ઉલ્રેખ કયે ર જ૊લા ભ઱ે છે . શ્રી બાગલતૌ ગીતાભા​ાં „યે લા અને નભશદા‟ ળબ્દ૊ ઍક જ સ્થ઱ ઩ય ઉલ્રેખ કયલાભા​ાં આલેર છે . નભશદાના ઉ઩તીથશ ઩ણ આલેર છે . ભશેશ્વય તીથશ જ્મા​ાંથી ઍક તીય દ્વાયા ફૃદ્રઍ ફા઱ાસુયની ત્રણ નગયી વ઱ગાલી દીધી શતી. ભ ૃગુતીથશ જેના દળશન ભાત્રથી ભનુષ્ટ્મ ઩ા઩ મુક્ત થઈ જામ છે . તેભા​ાંથી સ્નાન કયલાથી સ્લગશ ભ઱ે છે . ત્મા​ાં ભયલાથી વાંવાયભા​ાં પયીથી આલવુ ાં ઩ડતી નથી. તેલી ભાન્મતા ઩ણ છે , જાભદગ્ન્મ તીથશ જમાન નભશદા વમુદ્રભા​ાં બ઱ી જામ છે . અને ત્મા​ાં બગલાન જનાદશ ને ઩ુણ્મતા પ્રાપત કયે છે . નભશદા નદી ઩ય વાહશત્મભા​ાં ઩ણ ક્યા​ાંક તેન૊ ઉલ્રેખ જ૊લા ભ઱ે ર છે . વાંદબશ:Narmada River.Com અચબમાન ૨૮ જુ ન ૨૦૧૪ નભથદે થળે વલથદે તલશ્વન૊ વોથી ગાંબીય પ્રશ્ન શ૊મ ત૊ તે ઩ાણીની કટ૊કટી છે . ઩ાણીની બુભ ફધેજ વાંબ઱ામ છે . ઩ાણી જીલન ઩૊઴ક અને જજલાં યક્ષક છે . ઩ ૃ્લી ઉ઩ય કુ ર વ઩ાટીના આળયે ૭૫% વ઩ાટી ઉ઩ય વમુદ્ર૊ના ખાયા​ાં ઩ાણી ઩થયામેરા છે . ઩ ૃ્લીની વ઩ાટીના​ાં ફાકી ૨૫% જભીન છે . તેના ઉ઩ય કુ ર ઩ાનીનાન ભાત્ર ૩ ટકા જ ઩ાણી ભીઠુ ાં છે . ફાકી ૯૭ ટકા જ્શ૊ ખાયા​ાં ઩ાણીન૊ છે . આ઩ણને ઩ાણીની તાંગી જણામ છે , તેભા​ાં ઩ાણીન૊ નાળ થલાને કાયણે નશી ઩ણ ભીઠા ઩ાણીનુ ાં વમુદ્રભા​ાં સ્થ઱ા​ાંતય થલાથી તાંગી અનુબલામ છે . ગુજયાતભા​ાં જ૊ઈઍ ત૊ ભ૊ટી નદી કે ફાંધ૊ ઩ણ નથી કે જેથી કયીને ઩ાણીના​ાં પ્રશ્ન શર કયી ળકામ. ગુજયાતભા​ાં વોથી ભ૊ટી નદી નભશદા છે . નભશદાનુ ાં ઩ાણી ગુજયાતભા​ાં છે ક છે લાડાના​ાં ગાભડા સુધી આજે ઩શોંચી ગયુ ાં છે . ગુજયાતભા​ાં લયવાદના​ાં છે લ્રા દળ લયવના​ાં આંકડા​ાં જ૊તા ભાલુભ ઩ડે છે કે લયવાદભા​ાં વતત ઘટાડ૊ થત૊ જ૊લા ભ઱ે છે . અને તેની વાભે લસ્તીભા​ાં વતત લધાય૊ થત૊ જ૊લા ભ઱ે છે . તેથી ઩ાણીની ભા​ાંગભા​ાં ય૊જફય૊જ લધાય૊

Vol. 04, Issue – 04

(207)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

થત૊ જ૊લા ભ઱ે છે . આ ઩ાણીની ભા​ાંગને વાંત૊઴લા ભાટે નભશદા નદીન૊ ફહુ ભ૊ટ૊ પા઱૊ જ૊લા ભ઱ે છે . નભશદા નદીન૊ વોથી લધુ પા઱૊ ઩ીલાના ઩ાણીભા​ાં અને તવિંચાઈ કયલાભા​ાં આલે છે . ઩ીલાના ઩ાણીની ફાફતભા​ાં જ૊ઈઍ. ગુજયાત આજે નભશદા ઩ય આધાહયત ફન્યુ ાં છે . નભશદાના​ાં ઩ાણીની લશેંચણી જ્માયે કયલાભા​ાં આલતી ન શતી ત્માયની ઩હયક્સ્થતત જ૊તા ભાલુભ ઩ડે છે કે ઩ીલાના ઩ાણી ભાટે દૂ ય દૂ ય સુધી જવુ ાં ઩ડતુ ાં શતુ.ાં યાજ્મન૊ ૭૦ ટકા બાગ ઩ીલાના ઩ાણીની વભસ્મા થી ઩ીડાઈ યહ્ય૊ શત૊ ત્માયે નભશદાનુ ાં ઩ાણી ભશત્લનુ ાં વાચફત થયુ ાં છે . નભશદા મ૊જના દલાયા ગુજયાતની કુ ર લસ્તીભા​ાંથી અડધી ઩ીલા ભાટે અને ઘય લ઩યાળ ભાટે નભશદાના ઩ાણીન૊ ઉ઩મ૊ગ કયે છે . નભશદાનુ ાં ઩ાણી આજે કે લહડમાથી ૬૦૦ હક.ભી. દૂ ય જુ નાગઢ, કચ્છ, ઩૊યફાંદય, જાભનગય, અભયે રી જજલ્રાના​ાં છે ક છે લાડાના ગાભ સુધી ઩શોંચ્મા છે . જ્મા​ાં દવ લ઴શ ઩શેરા​ાં ઩ીલાના ઩ાણી ભાટે ઩ણ પા​ાંપા​ાં શતા. ત્મા​ાં ખેડુત૊ ખેતીભા​ાં ફે-ત્રણ ઩ાક રઈ ખેતી કયી યહ્યા​ાં છે . નભશદાનુ ાં ઩ાણી પક્ત ગુજયાતભા​ાં જ નશી ઩યાં ત ુ ફીજા યાજ્મભા​ાં ઩ણ તેના​ાં ઩ાણીની લશેંચણી કયલાભા​ાં આલે છે , યાજ્મ

઩ાણી

લીજ઱ી

ગુજયાત

૩૨.૧૪%

૧૬%

યાજસ્થાન

૧.૭૯%

-

ભધ્મપ્રદે ળ

૬૫.૧૮%

૫૭%

ભશાયાષ્ટ્ર

૦.૮૯%

૨૭%

આ યીતે નભશદાના​ાં ઩ાણીની લશેંચણી ફીજા યાજ્મભા​ાં ઩ણ કયલાભા​ાં આલેર છે . નભશદાનશેયનુ ાં નેટલકશ જ૊ઈઍ ત૊ જણાળે કે તેની રાંફાઈ કે ટરી છે . કેનાર

કર રાંફાઈ(દક.ભી)



ભેઈન કે નાર



િાન્ચ કેનાર

પરૂ થમેલ ાં કાભ (દક.ભી)

૪૫૮.૩૨

૪૫૮.૩૨

(૧) વોયાષ્ટ્ર િાન્ચ કે નાર

૧૦૪.૪૬

૧૦૪.૪૬

(૨) કચ્છ િાન્ચ કેનાર

૩૬૦.૦૦

૧૬૦.૪૪

(૩) ફીજી િાન્ચ કેનાર

૨.૧૨૧

૨૦૩૯.૪૬



હડસ્રીબ્યુટયી કેનાર

૫.૧૧૨

૩.૦૬૪.૨૯



ભાઈન૊ય કે નાર

૧૮.૪૧૩

૮.૭૭૭.૦૮



વફ ભાઈન૊ય કે નાર

૪૮.૦૫૮

૧૦.૨૧૬



નભથદા ડેભની રૂ઩યે ખા



ડેભનુ ાં ટ૊઩ રેલર - ૧૬૩ ભીટય (૫૩૫ ફુટ)



ડેભની ઊંચાઈ

- ૧૩૮,૮૬ ભીટય



ડેભની રાંફાઈ

- ૧,૨૧૦ ભીટય



઩શ૊઱ાઈ - ૯.૭ ભીટય



કુ ર વાંગ્રશ ક્ષભતા - ૪.૭૫ તભરીમન ઍકય ફુટ



નભશદા જ઱ાળમ

- ૨૧૪ હક.ભી. રા​ાંબ ુ ઍક છે ડાથી ફીજા છે ડા સુધી

લધુભા​ાં લધુ ઩શ૊઱ાઈ ૧૬ હક.ભી. વયે યાળ ઩શ૊઱ાઈ ૧.૭૭ હક.ભી. 

ઓલયપર૊ લખતે ઩ાણીની



લીજ ક્ષભતા

July – Aug., 2016

છરતીની ક્ષભતા - ૮૭૦૦૦ ઘનભીટય પ્રતત વેકન્ડ

- ૧૨૦૦૦ ભેગા લ૊ટ

(208)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

નભશદા નદીના ફાંધથી યાજ્મભા​ાં ૧૫ જજલ્રા અને ૧૮ રાખ શેક્ટય તલસ્તાયને તવિંચાઈનુ ાં આમ૊જન કયે ર છે . તેભા​ાંથી ૪.૪૮ રા શેક્ટય તલસ્તાયને તવિંચાઈનુ ાં ઩ાણી ભ઱ી યહ્ુાં છે . વાંળ૊ધન મુજફ ૧૦ લ઴શભા​ાં ગુજયાત ખેતી અને ગ્રાતભણ ક્ષેત્રે વમ ૃધ્ધ ફન્યુ ાં છે , ઩શેરા​ાંન ખેડુત જુ લાય, ફાજયી અને કઠ૊઱ જેલા ધાન્મ ઩ાક૊નુ ાં જ લાલેતય કયતા​ાં શતા. ઩યાં ત ુ ઩ાણીની ક્સ્થતત સુધયતા ખેડુત૊ ય૊કડીમા ઩ાક૊ જેલા કે ક઩ાવ, વ૊માફીન, ળાકબાજી જેલા ઩ાક તયપ લળ્મા શતા જેન૊ શ્રેમ નભશદા મ૊જનાના પા઱ે જામ છે . ગુજયાતભા​ાં ઩ાણીની ક્સ્થતત જ૊તા કશી ળકામ કે વોયાષ્ટ્ર અને કચ્છ અને ઉતાય ગુજયાતના ભ૊ટા બાગના તલસ્તાય૊ સ્થાતનક ભામાશ હદત સ્ત્ર૊ત ઩ય આધાય યાખલ૊ ઩ડત૊ શત૊. ત્માયે નભશદાના ઩ાણીના આ સ્ત્ર૊ત યણભા​ાં ભીઠી તલયડીની જેભ જુ દા જુ દા બાગભા​ાં લશેંચામેરા છે . ગુજયાતની શારની વમ ૃદ્ધદ્ધ નભશદાને કાયણે જ છે . તેવ ુ ાં કશેવ ુ ાં ખ૊ટુાં નથી. ૨૦૦૧ ભા​ાં કૃત઴ ઉત્઩ાદન નલ શજાય કય૊ડ શતુ.ાં જે ૨૦૧૩ ભા​ાં ઍક રાખ કય૊ડ ઩શોંચ્યુ ાં છે . તેભા​ાં નભશદા મ૊જનાન૊ પા઱૊ ભશત્લન૊ યશેર છે . દળ લ઴શ ઩શેરા​ાં ખેડુત૊ લયવાદ આધાહયત ઍક જ ઩ાક રઈ ળકતા શતા. ત્મા​ાં આજે ફે-ત્રણ ઩ાક રે છે . ક઩ાવના ઉત્઩ાદનભા​ાં આ઩ણે નાંફય લન ઩ય છીઍ. યાજ્મન૊ કૃત઴ તલકાવ દય ૧૪ ટકા સુધી ઩શોંચ્મ૊ તેભા​ાં નભશદાન૊ જ પા઱૊ જ ભશત્લન૊ યહ્ય૊ છે . તેથી જ કશી ળકામ કે “નભશદે થળે વલશદે” વાંદબથ:અચબમાન ૨૮ જુ ન ૨૦૧૪ ગજયાતની જીલાદ૊યી નભથદા ગુજયાતભા​ાં લ઴ો ઩શેરા​ાં ઩ાણીની તાંગી ખુફજ ભ૊ટા પ્રભાણભા​ાં જ૊લા ભ઱ે ર છે . ગુજયાત દય લ઴ે ઩ાણીની વ઩ાટી જ૊લાભા​ાં આલે ત૊ આ઩ણે જાણી ળકીઍ કે ઩ાણી જફૃય કયતા​ાં ખુફ જ ઓછા પ્રભાણભા​ાં છે . ઩શેરા​ાંન ઩ીલાના ઩ાણી ભાટે પા​ાંપા ભાયલા ઩ડતા શ૊મ ત્મા​ાં તવિંચાઈની ત૊ લાત જ ક્યા​ાં કયલી ? ગુજયાતભા​ાં જ૊ઈઍ ઩ીલાના ઩ાણીની વભસ્મા ઍ વોથી ભ૊ટ૊ પ્રશ્ન યહ્ય૊ છે અને દય ત્રણ કે ચાય લ઴ે ગુજયાતભા​ાં દુ ષ્ટ્કા઱ ઩ડત૊ શ૊મ છે . ત્માયે ઩ાણી ક્સ્થતત ફહુ કપ૊ડી ફની જામ છે . ગુજયાતભા​ાં ક૊ઈ ભ૊તી નદી કે વય૊લય નથી કે જેભા​ાં આ઩ણે ઩ાણીન૊ વાંગ્રશ કયી ળકીઍ. ત્માયે નભશદા નદીના ઩ાણીના ઉ઩મ૊ગ ભાટે ફાંધ ફા​ાંધલાન૊ તલચાય કયલાભા​ાં આવ્મ૊, જેથી ઩ુષ્ટ્ક઱ પ્રભાણભા​ાં દહયમાભા​ાં લશી જતુ ાં ઩ાણીને આ઩ણે ય૊કીને તેન૊ ઉ઩મ૊ગ કયલાભા​ાં આલે છે . આજે નભશદાના ઩ાણીન૊ ઉ઩મ૊ગ ઩ીલા, તવિંચાઈ અને તલજ઱ી ઉત્઩ન્ન કયલા ભાટે કયલાભા​ાં આલે છે . નભશદા નદીની લૈતશ્વક ઓ઱ખ ફા​ાંધકાભની દ્રન્ષ્ટ્ટઍ નભશદા ડેભ અભેહયકાના​ાં ગ્રાન્ડ કુ રી ડેભ ઩છી ગ્રેતલટીભા​ાં ફીજા નાંફયે આલે છે . તવિંચાઈ નશેય તલસ્તાયભા​ાં તલશ્વભા​ાં પ્રથભ નાંફયે આલે છે . કુ ર ૭૫.૦૦૦ હક.ભી. ની કેનાર નેટલકશ છે . ઩ાણીની છરતીની ફાફતે તલશ્વભા​ાં આ઩ણ૊ નભશદા ફાંધ ત્રીજા નાંફય ઩ય આલે છે . નભશદા નદી ગુજયાતની વોથી ભ૊ટી નદી છે . તેથી તેભા​ાં ઩ાણી વાંગ્રશ કયલાની ળક્ક્ત લધાયે જ૊લા ભ઱ે છે અને અમુક લ઴ે ડેભની ઊંચાઈની વ઩ાટીભા​ાં લધાય૊ કયલાભા​ાં આલે છે . લ઴થ

ઊંચાઈ (ભીટયભા​ાં)

૧૯૯૫

૮૦.૩૦ ભીટય

૧૯૯૯

૮૫.૦૦ ભીટય

૨૦૦૨

૯૦.૦૦ ભીટય

૨૦૦૩

૧૦૦.૦૦ ભીટય

૨૦૦૪

૧૧૦.૬૪ ભીટય

૨૦૦૬

૧૨૧.૯૨ ભીટય

૨૦૧૪

૧૩૭.૬૨ ભીટય

Vol. 04, Issue – 04

(209)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

આ યીતે ડેભની ઊંચાઈભા​ાં લધાય૊ કયલાભા​ાં આલતા ડેભની ઩ાણીની વાંગ્રશ કયલાની ળક્ક્તભા​ાં લધાય૊ થામ છે . ગુજયાતભા​ાં આજે ઩ાણીની ઩ાઈ઩રાઈન દ્વાયા ઘયે ઘયે નભશદાનુ ાં ઩ાણી ઩શોંચ્યુ ાં છે . 

ળા ભાટે નભથદા ગજયાતની જીલાદ૊યી છે ?

નભશદાને આ઩ણે ગુજયાતની જીલાદ૊યી કશે છે . જીલાદ૊યીન૊ વાભાન્મ અતશ જીલ આ઩નાયી ઍલ૊ ઩ણ કયી ળકીઍ છીઍ. ઩ાણી લગય જીલનની કલ્઩ના કયલી ઩ણ મુશ્કેર છે . નભશદા ગુજયાતની જીલાદ૊યી ઍટરે કે નભશદા નદી ગુજયાતને જીલ આ઩નાયી છે . ગુજયાતન૊ મુખ્મત્લે આધાય નભશદા નદી ઩ય છે . આજે લસ્તીન૊ ભ૊ટ૊ બાગ નભશદાના ઩ાણી ઩ય આધાહયત છે . નભશદાના નદીના ઩ાણી આજે ગુજયાતના​ાં છે ક છે લાડાના ગાભડા સુધી નભશદાનુ ાં ઩ાણી આજે ઩શોંચી ચુક્ય ુ ાં છે . ગુજયાતભા​ાં આ઩ણે જ૊ઈઍ ત૊ યાજ્મ ભા​ાં નભશદા તવલામના​ાં નાના ભ૊ટા જ઱ાળમ૊ની ઩ાણી વાંગ્રશ ળક્ક્ત ૧૫,૦૦૦ ભીરીમન ઘન ભીટયની છે . જેની વાભે નભશદા ડેભની ૪,૫૬૦ તભરીમન ઘનભીટય ઩ાણીન૊ વાંગ્રશ કયી ળકે છે . ગુજયાતના કુ ર ડેભભા​ાંથી ૨૫% જેટર૊ ઩ાણીન૊ જ્થ૊ ભાત્ર નભશદાના ડેભભા​ાં છે . યાજ્મભા​ાં કુ ર ૧૨૫ રાખ શેક્ટય ખેત તલસ્તાય છે . જેભા​ાં ૬૦ રાખ શેક્ટય લયવાદી ઩ાણી ઩ય તનબશય છે . તેની વાભે ઍટરા નભશદા ડેભના ઩ાણીથી કુ ર ૨૧ રાખ શેક્ટયની ખેતી થળે. યાજ્મભા​ાં કુ ર ઩ાણી ક્ષભતાભા​ાં ભધ્મ અને દચક્ષણ ગુજયાત ઩ાવે ૩૮ શજાય તભરીમન ઘન ભીટય ઩ાણી છે . આ તલસ્તાયભા​ાંથી નભશદા, તા઩ી, ભશી, દભણ, ગાંગા જેલી યાજ્મની ભશત્લની નદી ઩વાય થામ છે . યાજ્મના આ ૨૫% બાગભા​ાં ગુજયાતનુ ાં ૭૦ ટકા ઩ાણી આલેલ ુાં છે . જેભા​ાંથી નભશદાનુ ાં ઩ાણી ૧૫ ટકા છે . ઉિય ગુજયાતભા​ાં ભાત્ર ૧૧ ટકા, વોયાષ્ટ્રભા​ાં ૧૯ ટકા અને કચ્છભા​ાં ભાત્ર ૨ ટકા જ ઩ાણી છે . વોયાષ્ટ્ર, કચ્છ અને ઉિય ગુજયાતભા​ાં ઩ણ નભશદાના ઩ાણી ઩શોંચી ચુક્યા છે . છે લ્રા​ાં દવ લ઴શભા​ાં ગુજયાતભા​ાં થમેર૊ ખેતીન૊ તલકાવ નભશદાને આધીન છે . નભશદાની કે નારથી ગુજયાતના​ાં ભ૊ટા બાગના જજલ્રાભા​ાં ખેડુત૊ને શારભા​ાં તવિંચાઈનુ ાં ઩ાણી ભ઱ી યહ્ુાં છે . જેની અવય ગાભડાભા​ાં થમેરી જ૊લા ભ઱ે છે . ૨૦૦૧ ન૊ કૃત઴ ઉત્઩ાદન નલ શજાય કય૊ડ શતુ.ાં આજે ઍક રાખ કયતા​ાં ઩ણ લધાયે થમેલ ુાં જ૊લા ભ઱ે છે . તેભા​ાં નભશદા કેનારની મુખ્મ ભુતભકા યશી છે . દવ લ઴શ ઩શેરા​ાં ખેડુત૊ લયવાદ આધાહયત ઍક જ ઩ાક રઈ ળકતા શતા. ત્માયે નભશદાના ઩ાણી ઩શોંચતા ખેડુત૊ ફે-ત્રણ ઩ાક રે છે . ગુજયાતના ઘણા​ાં ફધા ઩ાક૊ બાયતભા​ાં પ્રથભ નાંફય ઩ય ઉત્઩ાદન જ૊લા ભ઱ે છે . ગુજયાતભા​ાં સુલાદાણાનુ ાં ઉત્઩ાદન ૨૧ શજાય ટનનુ ાં શતુ.ાં ત્માયે બાયતભા​ાં પક્ત ૨૩ શજાય ટનનુ ાં ઉત્઩ાદન કયે છે . જેભા​ાં ગુજયાતન૊ હશસ્વ૊ ૮૯ ટકા છે . ગુજયાત જીયાના ઉત્઩ાદનભા​ાં ઩ણ આગ઱ જ૊લા ભ઱ે છે . ગુજયાતભા​ાં જીયાનુ ાં ઉત્઩ાદન ૧.૧૮ રાખ ટન છે , ત્માયે બાયતભા​ાં ૧.૫૭ રાખ ટન ઉત્઩ાદન કયે ર છે , તેભા​ાં ગુજયાતન૊ હશસ્વ૊ ૭૫ ટકા યહ્ય૊ છે . ગુજયાતભા​ાં લયીમા઱ીના ઉત્઩ાદન ૫૫ શજાય ટન શતુ ાં ત્માયે બાયતભા​ાં ભાત્ર ૧.૩૫ રાખનુ ાં ઉત્઩ાદન કયે ર શતુ.ાં ગુજયાતન૊ હશસ્વ૊ ૪૦ ટકા યહ્ય૊ છે . ગુજયાતભા​ાં ઍયાં ડીમાનુ ાં ઉત્઩ાદન ૧૦.૦૬ રાખ ટન શતુ.ાં ત્માયે બાયત ૧૨.૨૭ રાખ ટન ઍટરે કે ગુજયાતન૊ હશસ્વ૊ ૮૨ ટકા છે . ગુજયાતભા​ાં ભગપ઱ીનુ ાં ઉત્઩ાદન ૪૯.૧૮ રાખ ટન અને બાયતભા​ાં ૯૭.૧૪ રાખ ટન શતુ.ાં ઍટરે તેભા​ાં ગુજયાતન૊ હશસ્વ૊ ૫૦.૬૨ ટકા છે . ગુજયાતભા​ાં ક઩ાવનુ ાં ઉત્઩ાદન ૧.૦૧ કય૊ડ ગા​ાંવડી બાયતભા​ાં ૩.૫૯ ગા​ાંવડી શતી. ગુજયાતન૊ હશસ્વ૊ ૨૮.૮૭ ટકા યહ્ય૊ છે , ભધ્મ અને દચક્ષણ ગુજયાતને ફાદ કયતા​ાં યાજ્મ૊ભા​ાં ઩ીલાના ઩ાણીની ગાંબીય કટ૊કટી છે . ગુજયાતની ૫૦ ટકાથી લધાયે ર૊ક૊ ઩ીલાના ઩ાણી ફાફતે નભશદા ઩ય આધાહયત છે . શારભા​ાં ૭,૯૩૭ ગાભ અને ૧૧૮ ળશેય૊ કયતા ઩ણ લધાયે નભશદાનુ ાં ઩ાણી ભ઱ી યહ્ુાં છે . ગુજયાતભા​ાં જ૊ઈઍ ત૊ ઩ીલાના ઩ાણી ફાફતે ર૊ક૊ નભશદા ઩ય આધાહયત છે . જ૊ નભશદાના ઩ાણી કદાચ ક૊ઈ કાયણ૊વય ન આલેર શ૊મ ત્મા​ાં ઩હયક્સ્થતત ફહુ જ કપ૊ડી ફની જતી જ૊લા ભ઱ે છે . વાંદબથ સબ્રચ Narmada River.Com અચબમાન ૨૮ જુ ન ૨૦૧૪

July – Aug., 2016

(210)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

Prof. Dr. Bhartiben J. Solanki V.M.Mheta muni.Arts & Comm.College of Jamnagar

Vol. 04, Issue – 04

(211)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(212)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

Vol. 04, Issue – 04

(213)

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

July – Aug., 2016

Creative Space : International Journal

(214)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

सप्रया राणा की कसितायें Priya Rana 901/ E, Rana pratap gali no. 2, Near chhajju gate, babarpur, Shahdara, Delhi – 110032 Email : priyarana1504@gmail.com

(1) ‘मैं’ और सागर

(2)

दकनारे खड़ी सोचती

कु छ देर ही रुकूँ गी

हूँ जब, तर कर जाती हैं

सासहल पर मैं,

लहरें सागर की,

कह दो तुम भी

दफर सोचती हूँ

लहरों को ऄपनी

समल जाउँ सागर मे,

थोड़ा सिश्राम कर लें,

पर सागर भी कहाँ

थकी होगी बेचारी

‘मैं’ होना चाहता है |

बेिजह मुझ तक अते-जाते

जाती हूँ िापस जब

सोचा था भर लूँगी तुम्हें

पकड़ लेती हैं पैर

पूरा अँखों मे मैं, गर बच

तुम्हारी लहरें ,

गये तो ह्रदय मे भर ले जाउँगी

मुड़ कर देखती हूँ

लेदकन, पागल थी मैं, जाने

दफर, सागर

कै से भूल गइ, सागर थे तुम

दूर नजर

भला, सागर भी दकसी का होता है ?

अता है |

Vol. 04, Issue – 04

(215)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

कार्थतक मुद्गल की कसितायेँ

dkfrZd eqnxy iq= Jh uouhr dqekj 'kekZ cktkj dyka /kkeiqj ¼fctukSj½ m0iz0 & 246761 Hkwy uk ikvksx a s dHkh xqtjksxs dgha ls rks ;kn vkÅ¡xk eSaA dHkh pkgksaxs fdlh dks rks ;kn vkÅ¡xk eSaA dHkh ;kj Hkwys ns[kksxh rks ;kn vkÅ¡xk eSaA dHkh lkou ds >wys ns[kksxh rks ;kn vkÅ¡xk eSaA dHkh ckydkWuh ls pk¡n flrkjk ns[kksxh] ?kj ds vk¡xu esa tks etuw vkokjk ns[kksxh dHkh [kksyksxh tks Mk;jh rks mles j[kk Qwy nksckjk ns[kksxh rks ;kn vkÅ¡xk eSaA

gdhdr ge th ugha ldrs muds fcuk ij fdlh ds fcuk ejrk Hkh dkSu gS\ oks nsrs ugha ve`r dHkh ihus dks tks ns tgj oks ihrk Hkh dkSu gS\ oks vkrs ugha feyus gels dHkh tks cqyk;s rks tkrk Hkh dkSu gS\ oks g¡lkrs ugha ckrksa ls dHkh viuh tks :yk;s rks vk¡lw Hkh cgkrk dkSu gS\ fd oks crkrs ugha [kqn dks gekjk dHkh tks iwNs gels rks mUgs viukrk Hkh dkSu gS\

July – Aug., 2016

(216)

Vol. 04, Issue – 04

Creative Space : International Journal

ISSN 2347-1689

eq>s ekywe gS gS esjk oks tks vUtku jgrk gSA dHkh vk¡[kksa es]a ck¡gksa es]a dHkh esjs lkFk jgrk gSA fd oks tks ns[krs gS nwj ls mudks mUgha ds xq¶rxq esa e'k:Q gj ckj jgrk gSA rdyhQ esa gSa [kkl muds [kcj ugha mudks uk tkus csoQk lk muls D;ks ljsvke jgrk gSA tjk rdyhQ D;k gks mudks lhu esjk ph[k mBrk gSA tjk vk¡lw D;k fudys muds cnu esjk Hkhx mBrkA dHkh uhans tykdj jkr esa eSa ;w rM+Qrk gw¡ dHkh uhans xok¡dj jkr esa oks Hkh flldrk gSA fd nqfu;k cksyrh gS gedks oks gkfly ugha gksxk dHkh jkrks dh lfnZ;ksa esa oks Hkh ;w¡ HkVdrk gSA esjh ;knksa esa 'kk;n mldks Hkh uhan ugha vkrh vksj mldks uhan uk vkus ls esjk pSu [kVdrk gSA tjk lh ek¡x D;k dh mlus] ge [kqn dks x¡ok cSBs tjk lk gkFk D;k Fkkek] ge cU/ku Hkqyk cSBAs uk tkus D;ksa oks eq>dks vkt Hkh lrkrk gS fd cU/ku dqN Hkh ugha fQj Hkh jkrksa dks txkrk gSA eq>s ekywe gS fd oks esjk ugha fQj Hkh esjs liuks esa vkdj [kqn dks D;ksa esjk crkrk gSA -=-=-=-=-=-=-=-==-

Vol. 04, Issue – 04

(217)

July – Aug., 2016

ISSN 2347-1689

Creative Space : International Journal

More Information Pleas Contact Dr. Haresh Parmar Associate Editor Mo. 09408110030, Email : editorsangharsh@gmail.com July – Aug., 2016

(218)

Vol. 04, Issue – 04