A-krant september 2023

De A-krant is een uitgave van buurtvereniging Het A-Kwartier in Groningen en wordt vier keer per jaar in een oplage van 2300 exemplaren huis-aan-huis verspreid in de hele buurt. Bij een teveel aan kopij kan de redactie besluiten de kopij verkort, niet of in een volgend nummer te plaatsen. Ingezonden brieven worden niet anoniem geplaatst en de schrijver/ ster is verantwoordelijk voor de inhoud.

De A-krant beoogt te voldoen aan de behoefte van de lezers. De redactie schrijft en stelt de krant samen zonder rechtstreekse of zijdelingse beïnvloeding.

Leden van Het A-Kwartier ontvangen - per email - automatisch ook het A-mail bulletin met actuele informatie over ontwikkelingen en aktiviteiten.

Niet-leden kunnen zich daar voor inschrijven: stuur een email naar hetakwartier@gmail. com o.v.v. 'aanmelding A-mail bulletin'.

Nog geen lid en woon of werk je in het A-Kwartier?

Persoonlijk lidmaatschap ¤ 12,50 per jaar.

Meerpersoons-lidmaatschap ¤ 17,50 per jaar.

Informatie op de website: www.a-kwartier.nl

Buurtvereniging Het A-Kwartier

Banknummer: NL33INGB0005031398

Kamer van Koophandel: 40025343

Website: www.a-kwartier.nl

Email: hetakwartier@gmail.com

Email A-krant: Aredactie@gmail.com

Buurtpand De Oude Drogisterij

Lage der A 4: Hans Imelman, 050-3125020

Post voor Het A-Kwartier en de redactie van de A-Krant: Reitemakersrijge 18, 9711 HT Groningen

Bestuur van Het A-Kwartier:

Trinet Holtslag (voorzitter)

Klaas van der Meulen (secretaris)

Giorgio Achterbosch (penningmeester)

Marieke Kremer (e-mail en leden)

Evelien (Eef) Alkema (activiteiten)

Mark Hömmen

• Politie: 0900-8844

• Meldpunt Overlast: 050-5875885

• Wijkpost Binnenstad: voor klachten over uw woonomgeving 050-3678910

• of: www.gemeente.groningen.nl/ overlast-en-zorg-melden

Verspreiding van de A-krant: Hans Mulder, Schuitemakersstraat 7a 06-26769660 / 050-3120413; email: ormu@home.nl

Hier kunt u zich ook aanmelden als u wilt meehelpen de A-krant te bezorgen.

van de redactie

In nummer 1/2023 van deze A-krant schreef ik dat een bloeiende buurt niet zonder verbeelding en verbinding kan. Verbinding met elkaar. Verbinding van het heden met het verleden. Verbeelding van het verleden in het heden. Deze editie, nummer 3/2023 is (weer) een prachtige illustratie daarvan.

Het enorme belang van het levend houden van herinneringen, het vertellen en het vastleggen van het verhaal. Want soms wordt de verbinding plotseling, in één klap, doorgesneden. En daarmee ook de 'oral history', de overlevering. Dit is de families Stoppelman en Jacobs aangedaan; zij zijn vermoord. Stolpersteine zijn waar we ze mee moeten eren, het verhaal vertellen is waarmee ze kunnen laten voortleven in onze buurtgeschiedenis. Hoe we ons hen kunnen herinneren. Gelukkig zijn er vasthouders die op zoek gaan naar dit verhaal. In deze editie overigens een oproep van Humanitas om ook úw levensverhaal op te tekenen. Hierbij willen de vrijwilligers van Humanitas graag een handje helpen. Schrijf dat verhaal vooral!

Daarbij vergeleken triviaal zijn de grenzen van het A-kwartier als één van de 'kluften' van de Stad. Ik verwijs graag naar de site van Platform GRAS. Maar zeker ook naar het artikel van Tjitske (nog meer naamsbekendheid!), want hoort de Akerk daarbij? 'Need I say more?' Als redactie pleiten wij dus voor uitbreiding van onze mooie kluft (eh, kwartier).

En we hebben ons eigen Groningen Heineken House, en de meeste restos per m² in een heel klein deel van ons A-kwartier.

Redactie:

Dick Veen, Hans van de Sande, Tjitske Zuiderbaan, Henk Sytze Meerema (eindredactie), Han Santing (vormgeving & foto's)

Medewerkers aan dit nummer:

Klaas van der Meulen, Karlijn Donders, Esther Klaver

Sacha Landkroon (gedicht)

Maar met de beoogde groene gevel van boekhandel Van der Velde aan de Vismarkt is het niet goed gekomen. (HSM) colofon

Drukkerij Scholma, Bedum

Kopij voor A-krant 2023 | 4 inzenden vóór 15 november 2023

Waarom de Akerk bij het A-kwartier hoort

tekst: Tjitske Zuiderbaan

De naam zegt het al: Akerk, die kan maar in één wijk thuishoren. Hier zou mijn betoog al kunnen stoppen. Het is overbodig om meer argumenten aan te voeren om te bewijzen dat de Akerk in het A-kwartier thuishoort. Kan de geschiedenis een zwaarder gewicht toekennen aan louter de naam van de kerk? Moet ik nog uitleggen dat de kerk al achthonderd jaar 'waakt' over onze wijk. Dat er eerst een houten kapelletje stond ter ere van God, de moeder Gods Maria, de heilige Nicolaas en alle heiligen. Dat het stond op de oostoever van de rivier de A, om uit te groeien tot een grote kruisbasiliek met SintNicolaas als patroonheilige, de beschermheilige van onder meer de schippers. En waar lagen die schepen? Juist! In het A-kwartier!

Democratische pastoorsverkiezing

Vooruit, dan toch maar wat geschiedenis, maar dan wel met zevenmijlslaarzen. Otto II had de kapel tot parochiekerk verheven met alle bijbehorende rechten. Dit werd door Otto III bevestigd in de akte van 1246. Groningen lag nog in het bisdom Utrecht, maar hield zich niet altijd aan de strenge regels. De Sint-Maartenskerk was de 'moederkerk' van alle andere kerken in dit gebied. De pastoor van SintMaarten had het recht om kandidaten voor de pastoorsfuncties in die kerken voor te dragen. Toen de invloed van de Groningse burgerij toenam, werd er voor de Akerk een andere, meer 'democratische' procedure ontworpen, die ten koste ging van de Utrechtse hiërarchie. Dit betekende het begin van het einde van de machtspositie van de Utrechtse prefect en zijn ridders.

Naam voor en na de Reformatie

De akte van 1246 gaf geen uitleg over de naam van de tweede parochiekerk van Groningen. In een bron uit 1332 worden de Martinikerk en de Akerk aangeduid als 'ecclesiarum Martini et Nycolai' (de kerken van Martinus en Nicolaus'). Het is overigens de enige tekst waarin de Akerk de 'Sint Nicolaaskerk' wordt genoemd. Vóór de verovering van Groningen door prins Maurits en graaf

Willem Lodewijk en de daarop volgende Reformatie (1594) werd ze meestal aangeduid als '(kerk van) Onze Lieve Vrouw ter A'. Men sprak dus al over de 'A' toen de Reformatie korte metten maakte met de Mariaverering. Na 1594 werd de tweede stadskerk steevast 'Akerck' genoemd. Deze vernoeming naar de rivier benadrukt de betekenis ervan voor onze wijk in de middeleeuwen. En waar stroomde die A? Juist! In het A-kwartier!

Handel in Utingekluft

Rond 1300-1400 werd Groningen gezien als een rijke stad. Dit imago was vooral te danken aan de handelsvaart. Groningen lag op het economisch interessante grensvlak van drie landschappen, die van het wierdengebied en die van de zandgronden, met daartussen het veenontginningsgebied. De benedenloop van de Drentsche Aa, stroomde langs de nederzetting Cruoninga, vloeide in Paddepoel samen met de Hunze en was de verbinding tussen Groningen en de zee. En waar werden de producten van de handelsvaart opgeslagen? In de pakhuizen aan de Hoge en Lage der A!

Utingekluft heette het A-kwartier vroeger, of eigenlijk meer het gebied rond de Akerk, met als belangrijkste waterweg de A. Bij een stormvloed sloeg het water over de sluisdeuren bij de Visserbrug en overspoelde het de kaden. Ook huizen liepen onder water. Door ingebruikname van de sluizen bij Zoutkamp in 1878, hielden de bewoners hun voeten voortaan droog. Het A-kwartier en met name de Visserbrug was het centrum van de visserij in de stad. En wie was de beschermheilige van de vissers? Sint-Nicolaas! En bij welke kerk hoorde die?

Slavernijverleden

De Akerk staat nog altijd midden in het stadsleven, met de entree, u raadt het al, gericht naar het A-kwartier. Tijdens de bloeiperiode van de West Indische Compagnie werd door de bewindvoerders bij leven en dood gebruik gemaakt van de kerk. Hun kantoor stond op een steenworp afstand en enkele van hen zijn zelfs onder de kerkvloer begraven. Ze markeren een zwarte bladzijde in de handelsgeschiedenis van Groningen, en vormen letterlijk sporen van het slavernijverleden. De heren die destijds investeerden in de WIC, wilden zich ook profileren in de kerk. De lokale economische geschiedenis is dus nauw verweven met de Akerk.

Dubbele 'de'

Tegenwoordig is de Akerk een instituut dat midden in de maatschappij wil staan. Waar maatschappelijke onderwerpen worden uitgelicht in exposities, concerten, voorstellingen en lezingen en politieke stellingname niet wordt geschuwd. In de jaren tachtig van de 20e eeuw, na de laatste grote restauratie raakte de lichtelijk pretentieuze naam 'de Der Aakerk' in zwang, waarbij het lidwoord 'de' eigenlijk dubbelop was. Maar de A die bleef, tot op de dag van vandaag, en het is dezelfde A als in A-kwartier… Need I say more?

RESTOS

tekst en foto's: Hans van de Sande

De Oude Kijk in 't Jatstraat is beroemd vanwege zijn bijzondere naam, maar eerder zou hij beroemd moeten zijn wegens zijn enorm hoge dichtheid aan eettentjes, koffiehuizen en dergelijke instellingen. In zijn verlengde ligt nog de Stoeldraaiersstraat, maar daar worden allang geen stoelen meer gedraaid en is het ook eten en drinken wat de klok slaat. Op 25 juli telde ik 23 restos en een jaar daarvoor bleef de teller zelfs steken bij 25. Het leek ons een bovenmenselijk taak al deze etablissementen te bezoeken om een modern vegetarisch of ook wel oosters aandoend gerecht te nuttigen, dus in plaats daarvan maakte ik foto's en verzamelde wat informatie. De eetgelegenheden zelf zijn niet te missen, omdat ze de stoepen op agressieve wijze met borden versperren, waar je helemaal via de straat omheen moet lopen om niet automatisch binnen terecht te komen en aldus in de val te lopen.

STOELDRAAIERSSTRAAT

1 FUNKY FREAK Het eerste tentje ligt vlak bij de Vismarkt en noemt zich Funky Freak. Deze Amerikaans aandoende naam wordt bevestigd door een freakachtig assortiment aan limonadesiropen, dat in de etalage staat uitgestald. Ze verkopen er Milkshakes, Smoothies en koffie, alsmede pannekoek-achtigen en omdat het allemaal erg Amerikaans is zullen de limonadesiropen voor al deze producten hun dienst kunnen bewijzen. En ook doen ze overal ijs in, zelfs in de koffie. U kunt gerust uw jonge kinderen hier mee naar toe nemen, die zullen het aanbod weten te waarderen, maar dan moeten ze natuurlijk wel Amerikaans spreken. Voor Groningssprekenden met een volwassen smaak lijkt het me minder geschikt.

2 PIGALLE Deze Pigalle ligt niet midden in Parijs, maar wel midden in een andere Metropool. Ze verkopen er stokbrood dat de vergelijking met het Parijse kan doorstaan en dat wordt op elke gewenste manier belegd. Lekker makkelijk. Het grote terras herbergt een doorsnee der bevolking. Studenten vind je er alleen maar als ze met hun ouders zijn gekomen. Je kunt er ontbijten en lunchen, wat makkelijk is voor de bediening want dat komt op hetzelfde neer. Verder lijken alle broodjeszaken op elkaar.

3 XIA FUSION Tegenover Pigalle bevindt zich iets wat zich een Koreaans restaurant noemt, maar het verkoopt Straateten (Street food). Toch zie ik binnen jonge klanten met stokjes in de weer en op het terrasje zitten ze met mooi weer ook. Wat ze op het terras eten zou je misschien nog wel streetfood kunnen noemen, maar een betere benaming was dan toch Terrasvoedsel (Terracefood). Ze hebben daar onder andere Pho, wat Vietnamese vermicellisoep is, Bimbimbap, Koreaanse nassi, Kimbap, een soort Sushi, en Sushi, een soort Kimbap. Liefst wil men dat u daarbij Soju, een Koreaans geestrijk vocht drinkt

4 MAGOYA Tegenover het Soephuisstraatje, een mooi adres voor een restaurant trouwens, ligt een moderne Chinees, die zich Magoya noemt. Je kunt daar oosters eten, vooral semi-Japans, dus sushi. Het is er altijd redelijk vol, het eten en de sfeer zullen daarom wel voldoen aan de eisen van de daar etenden. Het lijkt als je naar binnen kijkt alsof je in de ogen van een tandartsassistente kijkt: Altijd lente!! Maar duur is het er niet. En in Amsterdam en Zwolle kun je ook terecht voor hetzelfde assortiment. Lekker makkelijk.

5 DE PASTAFABRIEK Tegenover Magoya, in de oude redactielokalen van het Vrije Volk, heerst ook een onderdeel van een keten, ditmaal Italiaans. Omdat volgens velen de Italiaanse pasta aan de Chinezen is ontleend, is het wel passend dat er twee deegwarententen tegenover elkaar liggen. Heb je wat keus. De Pastafabriek is zo mogelijk nog beter beklant dan de Chinees aan de overkant, maar hier vind je overwegend studenten. Het ruikt er vaak behoorlijk Italiaans en de klanten maken een normale, wat blije indruk. Zal dus ook wel niet zo duur zijn. De marketing is redelijk op orde.

OUDE KIJK IN 'T JATSTRAAT

6 SIMON LEVELT Op de hoek van de Grote Elleboog ligt de koffietent van Levelt. Volgens de vele klanten, vaak van wat rijpere leeftijd, wordt de koffie daar goed, ja zelfs uitstekend gezet. De thee trouwens ook. Ze verkopen er ook koffiemachines, dus als het huidige apparaat niet meer bevalt nemen ze gewoon een nieuwe. Zo kan ik het ook. Desniettemin wordt de koffie er deskundig behandeld en zijn het ook zeer deskundige koffiebonen. Ze tooien hun producten op met aanprijzingen als Italiaans! en Biologisch!, daarmee de sfeer van het kijkintjatse volgend. Aardig is dat ze op het internet de vraag stellen: Cookie erbij?

7 LA CA Tegenover de Broerstraat zit alweer een Oosterse eettent, ditmaal La Ca genaamd, die zich specialiseert in Vietnamees Streetfood. Ook hier is dus het interieur eigenlijk overbodig, maar binnen zitten vaak toch wel behoorlijk wat met-stokjesetenden. Een voordeel van de straatvoerhandel is dat je je klanten, als je binnen vol zit gewoon de straat op kunt sturen maar er dan toch nog een centje aan verdient.

8 KOFFIESTATION Een sympathiek initiatief, op de hoek met de Broerstraat, is het koffiehuis Koffiestation dat niet alleen in koffie handelt, maar waar je ook boeken kunt kopen. In boekwinkels is vaak een klein koffiehoekje, maar in deze koffiewinkel is het boekenhoekje mooi ruim uitgevallen. Bedenker van het geheel, dat trouwens in een pand zit waar vroeger een serieuze academische boekhandel huisde, is de boekhandelaar Riemer, die eertijds verderop in de Kijk in 't Jatstraat een christelijke boekwinkel had. De boekwinkel verhuisde naar de N. Ebbingestraat bij de brug, maar het heimwee naar de oude stee zat er kennelijk nog steeds in. Om er een kopje koffie te drinken moet men vroeg opstaan, want meestal zijn alle tafeltjes bezet.

9 MR. DAM In het pand waarin de betreurde buurtbakker Meijer eens zijn nering had, heerste lange tijd rust. Meijer moest er uit omdat de eigenaar een te forse huurverhoging vroeg en kennelijk is die eigenaar, na zo'n jaar of drie tot bezinning gekomen. Dat hopen we tenminste maar voor de heer Dam, die nu eindelijk zijn zaak ingericht

heeft. Het zal waarschijnlijk ook wel een Vietnamees straatvoer restaurant worden. Dam is namelijk van Vietnamese afkomst en had langere tijd een loempiatent bij de Ebbingebrug. Die tent, die de gemeente speciaal voor hem heeft laten bouwen, staat nu trouwens ook al jaren leeg, zodat er wat minder op straat gegeten wordt. Hoe dan ook: we kijken uit naar de zoveelste straatheerlijkheden uit het verre Oosten.

10 JAXON'S Een wat rommelige zaak, die bovendien nog eens op behoorlijk agressieve wijze het trottoir verspert met een loodzwaar ijzeren reclamebord. Ze begonnen als ijssalon, maar geleidelijk kwamen er steeds meer onbevroren eetwaren bij, tot uiteindelijk het een gewone doorsnee zaak is geworden, die voornamelijk in broodjes handelt en elke vorm van broodje: kadetje, puntje, Italiaanse bol of pistolet, aanduidt als Baguette, wat stokje betekent. Het is maar dat u het weet.

11 VEGATARIA Naast Jaxon is onlangs een nieuw lichtje gaan schijnen, en wel een dat zich Vegataria noemt. Het is een opspring winkel (popup store) van de keten die zich, onder de naam Kwalitaria, op 135 plaatsen in Nederland bezighoudt met het frituren van frikadellen, kipnuggets en kroketten en het bereiden van het gerecht Kapsalon. Misschien zijn ze bang dat de varkens opraken?

12 PAAIS Tegenover de vega popup zit Paais. Een tent die zich voornamelijk op jongeren richt en dan nog hoofdzakelijk op het vrouwelijke deel. Maar aan klandizie geen gebrek! Men serveert er Taart en het ziet er heel gezellig uit. Af en toe waagt zich een jongen binnen, maar ik heb nog geen klanten ouder dan 40 jaar kunnen waarnemen. De zaak noemt zich een proef-lokaal, wat een aardige woordspeling is, want het betreft hier een lokaal initiatief. Paais is namelijk de plaatselijke uitspraak van Peize, waar de taartenbakkerij plaatsvindt. Sympa!!

13 BIJ ROEL Ooit zwaaide tegenover Paais ene Britta de scepter over een gezellig koffiehuis, eind september is de naam Bij Britta echter veranderd in Bij Roel. Maar nog steeds ziet het er gezellig uit. Het interieur is met schilderijen van Roel verrijkt en hij

organiseert ook wel artistieke happenings. Over klandizie heeft hij niet te klagen.

14 FEEL GOOD Naast Roel zit een vegetarisch restaurantje, dat niet alleen ontbijt en lunch doet, maar ook tot 7 uur een beperkt diner. Ze laten zich er op voorstaan dat alles lokaal en organisch is en stralen dat ook wel een beetje uit, al hebben ze erg onlokale parasols op hun terras staan. De sfeer is goed en de smaak moet u zelf maar onderzoeken.

15 IL GUSTO Recht tegenover het Harmonieplein bevindt zich een echte, pure broodjeszaak. Het is de eerste zaak die besefte dat er een potentiële klandizie van duizenden studenten was en daar ook naar handelde. De hele dag storten studenten zich nog steeds als hongerige wolven op al het heerlijks dat de broodjeszaak te bieden heeft. Als het mooi weer is staan er enkele stoeltjes voor de deur, maar een terras kun je het niet noemen. Een simpele maar molto sympatico onderneming.

16 BLACK & BLOOM Schuin tegenover de Gusto vind je het koffiehuis Black & Bloom. Er wordt daar met onwaarschijnlijk veel vertoon van kennis & kundigheid koffie gemaakt, waarbij de bezoeker kan kiezen tussen vele zetmethoden en koffiesoorten, vele manieren van branden en malen, en een ontelbaar aantal manieren waarop de vloek der echte koffiefanaten, schuimende melk, aan het geheel kan worden toegevoegd. Keus genoeg zou je dus zeggen, maar de eigenaar, een indrukwekkende bonk van een man, die meestal wat getergd om zich heen kijkt, is toch onvermoeibaar bezig het assortiment uit te breiden. De man heeft dus waarschijnlijk bruin bloed. Dat voelt men, dus de zaak is drukbezocht.

17 DE LICHTKOEPEL Weer wat verder bevindt zich een raadselachtige onderneming, die zich de Lichtkoepel noemt. De fraaie Jugendstil houtsnijwerken op de gevel sierden eens de boekhandel Athena, maar doen dat nu al jaren met De Lichtkoepel, genaamd naar de achterin bestaande voorziening. Het is het eigendom van de onderneming Norman Groningen en afficheert zich als vergadercentrum. Maar het ziet er uit als een niet ongezellige koffiebar. Een doodenkele keer is er iemand, maar meestal is het centrum geheel van

menselijk verkeer ontbloot. Vergaderingen heb ik er ook nog nooit gezien, maar dat wordt wel verklaard door de forse prijzen die men vraagt. Het verdienmodel is schimmig.

18 FLFL Naast de Lichtkoepel bevindt zich een aanmerkelijk beter beklante zaak, die falafel maakt en verkoopt. Ik heb er niet veel verstand van, maar ik zie steeds mensen gretig happen in een dikke rol die in een papiertje zit gewikkeld. Zal wel lekker zijn, denk ik dan, maar het ziet er wat onsmakelijk en slecht gemanierd uit. Het is veganistisch, of in elk geval vegetarisch en kennelijk smaakt het. De eigenaren, die op de Vismarkt met een bakfiets begonnen, hebben in korte tijd al een hele keten van dergelijke zaken gestart. Ik wens ze veel succes bij hun zegenrijke arbeid.

19 RÅ Tegenover het begin van de Visserstraat ligt het vegan restaurant Rå. Omdat het van Scandinavische oorsprong is, doet het voor de nuchtere Nederlander exotisch aan, terwijl het eigenlijk nog nuchterder is dan wij ons kunnen voorstellen. Met een grote consequentie wordt hier het vegan principe doorgevoerd. Ze maken voornamelijk Bowls, dwz bakjes vol groente en Wraps, dwz pannekoeken vol groente, ongeveer zo als de overburen FLFL dat doen met kikkererwten. Ook oudere vegetariërs zie je er wel eens op het terrasje zitten. Het ruikt er goed.

20 MASMAS Nog wat verderop ligt MasMas (Spaans voor MeerMeer), dat je nog het beste zou kunnen omschrijven als een jongerensociëteit. Vele leuk en interessant uitziende jonge mensen hangen daar, bij voorkeur op het terras, in allerlei interessante houdingen de hele dag rond en bespreken waarschijnlijk de toestand in de wereld. Dat ze daarbij havermelk drinken, of in elk geval havermelk in de koffie doen, is alleen maar te prijzen. De eigenaar is gesierd met een indrukwekkende zwarte baard, wat wellicht een verklaring levert voor de geclaimde Spaanse sfeer.

21 LUST Het ligt op de hoek van de Hoekstraat en heeft twee verdiepingen. De woordspelige naam, slaat waarschijnlijk op het feit dat ze hier dingen maken die de jonge klant lust. In mijn tijd werd die term aan kinderen verboden en moesten ze

zeggen: 'Ik heb nooit aan de smaak kunnen wennen.' Wat deze jongelui lusten is alweer veganistisch en u zult ze ook nooit op leren schoenen zien lopen. Op zich een sympathieke tent, maar met uw Nederlands kunt u hier niet terecht.

22 THAI EXPRESS Hoewel ik er wel eens mensen heb zien eten, is het feitelijk geen restaurant, maar een bezorginstelling. Het is een onderdeel van een keten met 350 vestigingen. Ik heb er eens een rode curry gegeten die sterk teleurstellend was. Erg druk is het er dan ook niet.

23 VIN NATUUR De laatste van de tocht is eigenlijk geen restaurant, maar er wordt tijdens proeverijen wel degelijk geconsumeerd en men is bezig het tot Wijnbar te verbouwen. Ook spoort deze winkel in Natuurwijnen met de hele filosofie van de Kijk in 't Jat restos: Jong en Biologisch. Ik proefde er ooit enkele wijnen en was verrast over de kwaliteit, maar misschien gaven de winkeliers me een 'ouwe zakken wijn', wie weet. In elk geval heb ik er een positieve indruk aan overgehouden. Het is echter geen winkel voor de regelmatige drinker. Daarvoor liggen de prijzen wat te hoog.

Na zoveel leuke tenten bezocht te hebben, is het mogelijk dat het u allemaal wat zwaar op de maag ligt. Enkele stappen zullen u tot midden op de brug brengen en daar kunt u dan iets opluchtends doen.

DESIGN MEUBELEN

VERLENGDE VISSCHERSTRAAT 1 9718 JA GRONINGEN

TELEFOON 050 - 314 36 22

MOBIEL 06 - 30 899 191

INFO@HOEKJEGRONINGEN.NL

WWW.HOEKJEGRONINGEN.NL

Sneeuwbaleffect

Sneeuw is het traanvocht van goden, bevroren op hoogte, let niet op mij alstublieft, ik ben dood. Een stille wereld geleden; geen wonder, ik zou inmiddels honderdveertig zijn geweest.

Tableau vivant van een ijzige dans; een venter een vent met een mand, figuranten van kwajongensdagen zonder einde, kasseien verwijderd - ik was verwant aan iedereen en aan niemand

mama zei al bij de wieg dat ik van wanten wist en ik denk niet dat ze over handschoenen sprak. Een fotomeneer liet mijn rilling bevriezen in tijd ik stond daar maar te zijn, maar je moet zo rekenen

Mozes wist ook niet wat hij deed toen hij die zee spleet eeuwigheidswaarde vangt doorgaans aan op kleine dagen. Het begon als jong van pakweg twaalf met vlokken op zondag; plusfourtje aan, gevels statig, prille boompjes

geraamten zonder blad, en vorst dat het kraakte, zoals het akelige geluid van brekende slakkenhuizen. Je brak je hersenen nog over niets anders dan appels jatten deurtje bellen broertjes voeden

waar Hasret thans een baken van hoop als de nacht valt en magen met knorren aanvangen, hoe kon ik vermoeden dat ik er nog altijd sta in de ogen van dichters en fotografen, je moest eens weten

hoe levend het voelt als je dood bent.

A-straat 1901 (foto: Mr. D.J.C. Romkes, RHC Groninger Archieven)

van het bestuur

tekst: Klaas van der Meulen

Denk niet dat we in het A-Kwartierbestuur elke vergadering principiële discussies voeren, maar we realiseren ons ten volle dat tijden veranderen. Wordt op het platteland de agrotransitie steeds zicht-, ruik- en voelbaarder met een overgang van een teveel aan CO2-uitstoot naar ecologisch beheersbaar bioboeren, in (binnen)steden wordt nagedacht over het terugdringen van de auto ten faveure van de fiets en de benenwagen. Discussies over autobesitas en parkeervergunningen per vierkante decimeter auto worden al volop gevoerd. Parkeerver kleining als de maagverkleining. De tijden van de fossielebrandstoflobby lijken we achter ons te hebben. Nieuwe tijden vereisen een nieuwe manier van kijken en denken. Een parallel voorbeeld: in plaats van genoegen te nemen met akelige psychedelische graffiti, komen er initiatieven om muren te verfraaien, ook in het A-Kwartier. Begin juli worden dagelijks hitterecords gebroken en nieuwe warmweerwoorden geïntroduceerd als 'hittefit, plaknachten, smeerpalen en sproeischaamte'. Terug naar de wijk.

Als Willem Groeneveld van stadswebsite Sikkom begin mei 2023 meldt dat de stoepkrijtactie in koningsnacht , waarbij een LHBTQvlag op straat werd ingekleurd, een actie is van de buurtvereniging, dan vergist hij zich natuurlijk. Onze buurtvereniging is geen actiegroep. Wel doet een aantal bewoners van het A-Kwartier en de helft van het bestuur mee met de spontane, nachtelijke, vrolijke, leuke actie die als een steun in de rug is bedoeld voor LHBTQ-café 'Dorothy's Dragbar' aan de Pottebakkersrijge na een uiterst nare, agressieve actie tegen hen. (foto: Sikkom)

In gesprekken met belangstellenden vertellen we vaak dat de buurtvereniging actief is. Of het nu gaat om het organiseren van een avond over verduurzaming van oude panden met isolatieachterstanden, een gezellig lustrumfeest, de maandelijkse schoonmaakploeg of andere zowat maandelijkse activiteiten; van stilzitten houden we niet.

foto: Han Santing

Het duidelijkst wordt dat als vier bestuursleden aan het flyeren slaan en op een avond een kleine 3.000 flyers voor het lustrumfeest in brievenbussen stoppen.

Lekker warm is het ook bij ons Lustrumstraatdiner. Ruim negentig gasten schuiven aan en ervaren een zeer leuk partijtje. Onder de bezoekers veertien Oekraïense vluchtelingen die nu aan Pottebakkersrijge wonen. De oprichtingsdatum van de buurtvereniging is 15 mei 1985. Na wat haperingen vanwege corona gedenken we die datum onder de bluesy live-muziek van het Alto kwartet en koele drankjes; een heerlijk feest wordt het. Weer een feest , nu op 11 juli ter ere van de afsluiting van de herinrichting van de binnenstad met wethouder Wijnja als gastspreker en taartsnijder en zo'n 125 gasten.

Even een blik achter de bestuursschermen: de circa acht bestuursvergaderingen per jaar van buurtvereniging Het A-Kwartier (kortweg BV AKW ) duren doorgaans één tot twee uur. De taken zijn goed verdeeld en we werken als een geolied team. Er zijn diverse werkgroepen waarin doorgaans een bestuurslid mede werkzaam is. Naast alledaagse onderwerpen komen er ook wat meer specialistisch getinte voorbij. Zo voltooiden we, na ettelijke ALV's, de actualisatie van de verenigingsstatuten.

De laatste tijd hielden we onze ALV's bij Luhu en De Sleutel en de nieuwjaarsbijeenkomst in De Oude Drogisterij. Bestuursvergaderingen vinden plaats bij bestuursleden thuis en ook wel bij Nieuw Nabuurschap aan Hoge der A 26 of - bij warm weer - in binnentuinen. Soms schuiven gasten aan, afhankelijk van de te bespreken agendapunten. Zo ontvangen we in juni een juridisch medewerker van de gemeente en een bestuurslid van een zustervereniging. De juridisch medewerker praat ons bij over het agendapunt 'voortgang onderzoek gemeente naar toepassing wet- en regelgeving short-stay'. Over dit onderwerp spreken we andere buurtverenigingen dan weer bij tijdens een 3MO.

Er zijn twee soorten driemaandelijks overleg met de gemeente: binnenstadbreed met andere wijken en enkel op het A-Kwartier gericht overleg.

foto's: Han Santing

Ons ledental vertoont een lichte groei en onze financiële positie noemen we gezond. De inkomsten komen van gemeentelijke donaties, ledencontributies en advertentieinkomsten.

Het laatste jaar, van 1 juli 2022 tot één juli 2023 hebben we drie gevallen van overlast onder de loep genomen. Het achterliggende idee is verder te gaan dan enkel de gevallen 'mee te nemen'. Er zijn drie klachten geselecteerd: aan Lage der A, Uurwerkersgang en Pottebakkersrijge/Reitemakersrijge. De drie klagers is gevraagd een logboek bij te houden van de ervaren overlast. De buurtvereniging kaart alle drie stelselmatig aan in elk gremium waarin we zijn vertegenwoordigd. Het eindverslag is bijna klaar en wacht nu op bespreking in het bestuur.

Naast het zogenaamde 3MO (driemaandelijks overleg) onderhouden we andere contacten met vertegenwoordigers van de gemeente. We noemen enkele:

• Met een Opbouwwerker overleggen we als het gaat om overlast door studenten.

• Het projectsecretariaat Ruimtelijke Ontwikkeling en Uitvoering vraagt onze medewerking voor het organiseren van een feest op 11 juli t.g.v. afronding herinrichting binnenstadsstraten.

• Bureau Buitendienst begeleidt een onderzoek naar gangen en stegen. Het betreft een vooronderzoek naar de bestaande gangen in de stad en hoe deze worden gebruikt. Voor dit vooronderzoek willen wij ook graag van bewoners horen welke gangen en stegen in de stad aandacht behoeven.

• Een Opbouwwerker Samenlevingsopbouw treedt bij gelegenheid op als gespreksleider/mediator als er sprake is van een verstoorde relatie tussen wijkbewoners.

• Een beleidsadviseur Klimaatadaptatie, Groen en Openbare Ruimte is bezig met een nieuwe wandelroute door de stad met aandacht voor initiatieven op het vlak van vergroening, met input van onze geveltuinjury.

Naast de A-krant hebben we onze website www.a-kwartier.nl elk met zijn eigen werkwijze en dynamiek. De website staat voor een majeure vernieuwing.

Binnenkort zal daar meer van te zien zijn. Een belangrijke beoogde verandering is dat er meer en betere foto's geplaatst kunnen worden.

De A-krant heeft een onafhankelijke redactie van vijf personen en de website heeft vier medewerkers.

Voor de tweede keer is de geveltuinjury in actie geweest. In 2022 werden individuele tuinen beoordeeld. Dit jaar worden niet losse tuintjes maar straten voor het gouden schepje genomineerd: de vier kanshebbers zijn (in alfabetische volgorde): Dwarsstraat, Schuitemakersstraat, Sledemennersstraat en Westerbinnensingel. Via het A-bulletin en de website wordt de prijsuitreiking aangekondigd.

Wij proberen altijd een afgevaardigde de vergaderingen van Platform Cultureel Erfgoed Groningen bij te laten wonen. Deze club werpt zich op als hoeder van het cultureel erfgoed in de binnenstad.

Met een onregelmatige regelmaat vergadert de commissie AKRO (A-Kwartier Ruimtelijke Ontwikkeling) met als leden: Giorgio Achterbosch, Frank Berndsen, Trinet Holtslag, Ellen Spits en Femia Wortelboer.

Op elke eerste maandag van de maand, beginnend om 17.00 uur bij de Visserbrug, organiseert Ellen Spits een opschoonactie. Toegerust met afvalgrijpers en vuilniszakken wordt een ronde gemaakt. Elke keer staat een ander wijkgebied centraal.

De activiteitencommissie wordt bestierd door bestuursleden Evelien Alkema en Marieke Kremer, bij gelegenheid ondersteund door actieve verenigingsleden. Op stapel staan: de geschiedenis van oude panden op 13 september en 15 oktober. Voor meer info: zie de toegestuurde uitnodiging.

Tot slot: met de vernieuwing van de website is ook het plan geopperd een logo voor de vereniging te laten ontwerpen. Bestuursleden Mark Hömmen en Evelien Alkema komen binnenkort met plannen hieromtrent, wilt u op korte termijn hier meer over weten, wendt u zich dan tot hen via hetakwartier@gmail.com en houd vooral ook de website in de gaten met nadere informatie.

Bekend van de A-krant

Tjitske Zuiderbaan

In een eerdere column schreef ik al over de voordelen van het schrijven voor de A-krant. Je steekt er van alles van op. Onlangs werd ik me bewust van nog een voordeel, al zal niet iedereen dit als zodanig ervaren. Naamsbekendheid. Voor een artikel in het kwartaalblad van een Groningse monumentenstichting, interviewde ik een ex-collega. 'Ik kwam jouw pennenvruchten zo pas nog tegen,' zei hij. 'In een wijkkrant of zo.' De voormalig collega woont in Oldehove, hoe kwam hij aan dat blad? 'Mijn vrouw is zo'n schat, die koopt altijd die straatkrant, je weet wel, De Riepe, van een dakloze. Maar die had nu een oude A-krant in de aanbieding. Ze heeft hem maar meegenomen, de krant, niet de dakloze. En daar zag ik jouw naam in voorbijkomen.' Ik vergat te vragen wat ze ervoor had betaald, of hoe oud 'oud' was. En wat ik eigenlijk had geschreven. Had ik hem meteen kunnen betrappen op of hij het had gelezen of niet.

Het is een twijfelachtige eer om via de verkoop van een tweedehands wijkblad 'beroemd' te worden in Oldehove. Bovendien ben ik te oud om die ambitie nog te

koesteren, als ik die ooit al had en ben ik van een generatie die nog niet 15 minutes of fame als hoogste doel had.

Eerder die week bezocht ik de Groninger Archieven, waar ik onderzoek deed voor een boek dat ik schrijf voor de Groninger

Kerken. Ik had wat stukken gereserveerd om te bestuderen. De vriendelijke man achter de balie

overhandigde me de mappen. Toen hij mijn naam zag staan riep hij verheugd uit: 'Zuiderbaan! Van de A-krant!' Vragend keek ik hem aan. Waar kwam die associatie ineens vandaan? Was hij soms een buurtgenoot? Hij kwam me niet bekend voor. Niet dat ik alle wijkbewoners ken natuurlijk, maar deze man had ik nog niet eerder gezien, dat wist ik zeker. 'Han Santing (vormgever A-krant) heeft hier jarenlang als vrijwilliger gewerkt,' verklaarde hij zich nader. 'Ooo,' reageerde ik, alsof dat alles verduidelijkte. Maar wat hield die verklaring nou precies in? Had Han de wijkkrant daar dan gearchiveerd?

Ik voel me een beetje bloot nu ik door wildvreemden en ex-collega's, die mogelijk niet voor niets ex zijn, word herkend door mijn bijdragen aan deze krant. Want wat weten ze nog meer over me?

'Werk in Uitvoering'

Museum aan de A is een museum in verandering: van museum over de NoordNederlandse scheepvaart naar museum over de geschiedenis van stad en provincie Groningen. Een museum over het leven van (buiten)gewone Groningers. De monumentale panden aan de Brugstraat en Kleine der A worden beter toegankelijk gemaakt en verduurzaamd. Daarnaast komt er een nieuwe vaste presentatie en wordt het museum uitgebreid. Er komt een entree aan de Kleine der A en ook het Pakhuis aan de Schuitemakersstraat, de voormalige herensauna, komt erbij.

De lelijke gevel van het Pakhuis kon, volgens de overburen in de Schuitemakersstraat, echter nu al een upgrade gebruiken. Samen met vier directe buren selecteerden fotografen Anita Oosterloo en Joost Nuijten daarom negentien foto´s voor op panelen, die dinsdag 5 september op de gevel zijn geplaatst. Al twee jaar volgen de fotografen met hun camera de veranderingen in en rond het museum. Het resultaat is een ooggetuigenverslag van een museum in transitie.

Fotografen Anita Oosterloo en Joost Nuijten leggen met hun camera het veranderingsproces vast. Regelmatig lopen ze om en door het museum, speurend naar kleine details, mooie doorkijkjes, historische houtverbindingen en stillevens van lege zalen. Ze leggen alles vast: verhuizingen en verplaatsingen en veranderingen en vergaderingen. De

Fotoproject Museum aan de A op gevel Pakhuis Schuitemakersstraat

fotografen zijn geselecteerd tijdens een Fotosalon van Noorderlicht in 2021. Buurvrouw

Jacqueline de Milliano is blij met het resultaat. 'Ik vind de kleurstelling heel mooi en dat je als het ware de kamers ingezogen wordt. Je wordt heel nieuwsgierig gemaakt.' De buurvrouw die de lelijke gevel aankaartte bij het museum is ook erg enthousiast. Mariska Folkers: 'Ik vind het fenomenaal, het is een upgrade van jewelste!'

'Als een tussentijd, zo breng ik de transitie van het museum in beeld: een tijd van niet meer en nog niet', licht Anita Oosterloo toe. 'Er verdwijnt iets. Zalen en vitrines worden leeggehaald, objecten worden ingepakt en opgeslagen. Er ontstaat ruimte voor iets nieuws. Hoe zal het nieuwe museum er straks uitzien? Met mijn beelden wil ik graag een verlangen oproepen om te willen zien wat er (nog) niet is.' (tekst: Karlijn Donders)

Meer zien? www.museumaandea.nl/over-ons/werk-in-uitvoering

• pagina links: het eindresultaat 'werk in uitvoering' op de gevel van het Pakhuis aan de Schuitemakersstraat. (Joost Nuijten)

• Doorkijkje in Poortkamer tussen Canterhuis en Gotisch Huis. (Joost Nuijten)

• deze pagina: Merlijn en Bas van Multi Media Group aan het werk op de hoogwerker. (Anita Oosterloo)

foto: Han Santing

Het einde & het begin van kantoorboekhandel Jacobs

De 150 hebben ze net niet gehaald. 24 mei van dit jaar sloot kantoorboekhandel Jacobs in de Brugstraat voorgoed zijn deuren. Na 149 jaar. En daarmee kwam een eind aan een fenomeen. Want waar vind je nog een kantoorboekhandel in deze stad? Maar ergens voelden we het ook wel een beetje aankomen; producten uit de kantoorboekhandel worden steeds meer online of bij de grootwinkelbedrijven als de Hema of de Action gekocht. Dat het zo druk was in de winkel kwam met name omdat het ook een locatie was van PostNL, waar mensen hun pakketje kunnen versturen of afhalen. Maar daar werd nauwelijks aan verdiend. In het Dagblad van het Noorden beaamt eigenaar Henk Haarsma dat. 'De tand des tijds', noemt hij het, "Het is de digitalisering. Van een doosje paperclips of nietjes kun je niet leven." Hoe vervelend hij het ook vindt voor de vaste klanten en natuurlijk de medewerkers, sluiting is volgens hem de enige logische stap.

Haarsma is samen met zijn vrouw Jacqueline eigenaar van Prokan. Het bedrijf heeft twee andere kantoorboekhandels, in Roden en in Leek. Daarnaast heeft de zaak nog een groothandel aan de Energieweg in Groningen.

Prokan nam zes jaar geleden de Brugstraat-

• rechts: Jack van Driessen met medewerkster

Linda Huizinga in 2013 (foto: Han Santing)

• pagina rechts: ansichten van uitgeverij B. Jacobs (collectie Harm Renkema)

vestiging over van Jack van Driessen die eind 2016 met pensioen ging. In de jaren '60 was de vader van Jack eigenaar geworden van de kantoorboekhandel, maar ook hij bleef de 'oude' naam Jacobs voeren evenals als de eigenaren voor en na hem.

Uit de archieven wordt duidelijk dat op 1 mei 1874 de Joodse ondernemer

Benjamin Jacobs (1856-1933) een 'Boeken Papierhandel annex Magazijn van Kantoorbenodigdheden en gros' opende in de Lutkenieuwstraat. Tevens was hij uitgever van de humoristische Jacobskalender, prentenboeken en prentbriefkaarten. Een paar jaar later verhuizen de winkel en het gezin Jacobs naar de bekende plek aan de Brugstraat. Daar werden luxe- en stadsgezichtbriefkaarten en kaartenalbums verkocht.

Al in 1885 is het bedrijf uitgegroeid tot een tamelijk prominente zaak: met name de uitgeverij doet goede zaken. Naast het traditionele familiedrukwerk maakt Jacobs faam met humoristische scheurkalenders en met kinder- en prentenboeken.

Maar het succesvolste product was de prentbriefkaart. Tot 1870 kende Nederland eigenlijk alleen de briefkaart: aan de voorzijde de adressering en achterop ruimte voor correspondentie. Maar door de steeds betere en goedkopere drukmethodes werd het eenvoudig een afbeelding op de voorkant te zetten. De ansichtkaart was geboren. Het werd een regelrechte rage; rond de eeuwwisseling gingen tienduizenden

• De Brugstraat links in 1895/1899 en rechts na de bouw van de zuilengalerij in 1910 (foto's: RHC Groninger Archieven)

prentbriefkaarten over de toonbank. De ansicht werd een gewild verzamelobject en de albums waren niet aan te slepen. Keuze aan onderwerpen was er genoeg: er waren gelegenheids-, genre-, of kunstbriefkaarten, maar het populairst waren de kaarten met foto's van steden en dorpen, waarbij het vaak niet al te nauw genomen werd met de beeldrechten.

Op 4 juni 1908 starten Benjamin Jacobs en zijn zoon Ravel (of Raphael) Beer Jacobs (18741942), een vennootschap onder firma onder de naam Fa. B. Jacobs.

De zaken gingen Benjamin voor de wind, zozeer zelfs dat hij de firma in 1925 opsplitste in drie onderdelen: de papiergroothandel aan het A-kerkhof, de (stoom-)drukkerij en uitgeverij aan de Gelkingestraat en natuurlijk de kantoorboekhandel/drukkerij aan de Brugstraat. Elk van de drie zonen van Benjamin Jacobs kwam aan het hoofd van een deel van de zaak: Ravel Beer werd de baas van de drukkerij, August (1892-1943) van de groothandel en Marc(us) Louis (1883-1954) kreeg de Brugstraat onder zijn hoede.

Tot zeker 1933 heeft Jacobs briefkaarten uitgegeven: nieuwjaarskaarten, topografische kaarten, gelegenheidskaarten (o.a. de Boerenoorlog), kaarten met volksliedjes, gedichten van De Schoolmeester enz. Veel van zijn productie besteedde hij uit aan Duitse bedrijven, want Duitsland was de bakermat van de prentbriefkaarten en lag druktechnisch ver voor op andere landen.

Hoe kwam Jacobs er nu bij om zich specifiek met (dit soort) drukwerk bezig te houden? Opmerkelijk is dat veel fotogra-

fen en drukkers in die jaren van Joodse origine waren. Precies is niet aan te geven hoe dat kwam, maar je kunt aannemen dat deze 'nieuwe' bedrijfstakken (nog) niet vastzaten aan de vaste regels en voorschriften die andere beroepen wel kenden. Nederland was een verzuild land: katholieken kochten bij katholieken, gereformeerden bij gereformeerden en zo ging het ook bij het in dienst nemen van medewerkers: geloofsgenoten hadden voorrang. En in een land waar zes dagen per week gewerkt werd, stonden de meeste ondernemers niet te springen om Joden aan te nemen die zaterdags niet mochten werken.

Ondertussen was het aanzicht van een deel van de Brugstraat behoorlijk veranderd. Na de bouw van het huis op de hoek met de Hoge der A (nu de Societyshop) vond de gemeente dat de stoep wel erg smal geworden was en werd besloten een aantal huizen te slopen en de puien van de winkels onder de nieuwe panden een stuk naar achteren te plaatsen en daarvóór veertien granieten zuilen te plaatsen die de winkelgalerij vormden die we nu nog steeds kennen.

De Tweede Wereldoorlog betekende het begin van het einde van de firma.

• pagina links: samengestelde kaart met 10 foto's op postzegelformaat, ca. 1905.

(RHC Groninger Archieven)

• links: drukkerij Jacobs, Gelkingestraat 33 in 1969.

(foto: Rijksdienst voor de Monumentenzorg)

Joke van der Wal medewerkster

Jacobs kantoorboekhandel tekst: Klaas van de Meulen

"Ik had altijd gedacht het hier af te maken," vertelt Joke van der Wal, "ik heb er dan ook wel een paar weekjes last van gehad hoor, omdat Jacobs uit de Brugstraat vertrekt was, na 41 jaar, hier stoppen niet mijn eigen keus. Ik heb nog nooit een sollicitatiebrief geschreven, en zoals ik hier via-via kwam, ga ik nu via mijn oude werkgever naar de Primera Minke in Nieuwe Ebbingestraat."

Als ik in de winkel sta te wachten hoor ik Joke met een klant spreken over het verdwijnen van kleine winkels in Groningens centrum. We spreken elkaar in de personeelsruimte achter de winkel, kopje koffie erbij. "Het blijft een bedrijfspand, maar wat het wordt? Geen idee. Financieel is het niet langer haalbaar. De omzet van de post neemt toe maar die van de gewone artikelen neemt af. Sinds 14 jaar draaien we de post, na het verdwijnen van het postkantoor uit de Munnekeholm. We doen hier van alles, frankeren, pakketjes, maar ook overschrijvingen van auto's en motorboten. We hebben heel veel buitenlandse klanten, veel studenten, ik denk wel zo'n 70 procent. Ik red me redelijk goed met mijn Engels en soms met handen en voeten."

Heel veel klanten maken een praatje met Joke en wensen haar het beste in haar nieuwe baan. "Twee dagen per week werk ik hier, ik kom altijd op de fiets uit Hoogkerk. Nee, Gronings wordt hier weinig gesproken, soms gooi ik er een Gronings woordje uit, van huis uit spraken we wel Gronings. Ik heb hier altijd met plezier

foto: Han Santing

Kunstatelier Noes

Met werk van Beeldend

Kunstenaar Annuska ‘t Hart

Geopend op afspraak en iedere zaterdag van 13.00-17.00 u

Pottebakkersrijge 13

9718 AG Groningen

Telefoon 06-30109303

Website www.annuska-t-hart.nl

Marc Louis Jacobs was getrouwd met een nietJoodse vrouw (Adriana Jacoba Helena Boers) en ontsprong zo de deportaties, zijn broers hebben dat gruwelijke lot wel ondergaan en stierven in de gaskamers van Auschwitz en Sobibor samen met hun vrouw en kinderen.

Na de bevrijding likte de firma Jacobs zijn wonden; weliswaar had een van de drie broers de oorlog overleefd, dat gold niet voor het overgrote deel van de veelal Joodse werknemers van het bedrijf waardoor de groothandel en de drukkerij onder- , zo niet onbemand waren. De groothandel werd verkocht, de drukkerij in de Gelkingestraat heeft het nog tot begin jaren '70 volgehouden.

Maar hoe kwam nou die familie Van Driessen in de kantoorboekhandel?

(Marc) Louis Jacobs had een dochter Loes. Jack van Driessens vader kreeg al voor de oorlog verkering met Loes en hoewel de liefde overging en Van Driessen senior eigenlijk opgeleid was als weg- en waterbouwkundige, rolde hij na de bevrijding toch in het kantoorboekhandelvak. Waarschijnlijk op aandringen van Louis. In de jaren '60 werd hij eigenaar van de zaak, maar de winkel bleef altijd de naam Jacobs voeren.

gewerkt, anders houd je het ook niet vol, ik maak vaak een praatje met klanten, waaronder veel vaste, die ken ik nog van jongs-af-aan. Geldzaken doen we hier niet, we hebben maar kort een pinapparaat gehad. Een andere verandering is de winkelopstelling. De post is nu achterin, waar we vroeger de pennen hadden. Vooral in de kerstperiode is het druk met de post, dan staan de klanten tot op straat en dan worden de vijf à zes rolcontainers per dag verwisseld."

We zitten naast een beeldscherm dat de winkel toont. "Of er veel winkeldiefstal voorkomt? Dat weet ik niet, we zijn hier altijd met twee personen en af en toe verdwijnt er wel eens een markeerstift of een pen. Ik herinner me dat we een keer een klant hadden die een hartaanval kreeg, maar dat is alweer lang geleden. Maar voor nu: op naar mijn nieuwe baan in de Nieuwe Ebbinge."

Het A-Kwartier gaat Joke missen en wenst haar het allerbeste op haar nieuwe werkplek!

Wat er gaat gebeuren in Brugstraat 25 is nog niet helemaal duidelijk. Naar alle waarschijnlijkheid wordt de winkel (alweer) een horecagelegenheid want daarvan zijn er blijkbaar nog niet genoeg. Het einde van Jacobs is daarom ook een verdere verschraling van de buurt en de binnenstad. Het einde van de speciaalzaken ten faveure van de gelijkvormigheid. Hier ligt een duidelijke taak voor de gemeente die door de aankoop van vastgoed zelf sturend zou moeten kunnen optreden. En dan met redelijke huurprijzen die ook kleine ondernemers kunnen betalen.

Dit artikel is een bewerking van de versie die in juni 2013 is gepubliceerd in de A-krant en geschreven werd door Henk Cuperus en Han Santing. Waar mogelijk is de informatie met nieuwe feiten aangevuld en bijgewerkt.

DE GESCHIEDENIS VAN

Visserstraat 47/49

deel 3: 1927 - 1946 de Electrische Spiegel- en Lijstenfabriek van de gebroeders Stoppelman

tekst en foto's: Han Santing

Begin 1927 is het dan zover: het einde van de school in de Visserstraat 47/49 is een feit. Na 130 jaar krijgen de gebouwen een nieuwe invulling: het worden bedrijfspanden en blijven dat tot 1969, wanneer de Rijksuniversiteit Groningen de pecelen koopt om er de universitaire gezondheidsdienst in onder te brengen. De RUG is ook nu nog de eigenaar. In 1927 duurt het niet lang voor er een koper wordt gevonden. De Joodse broers Jozef (42) en David Stoppelman (31) kopen voor fl. 29.000,- beide gebouwen en beginnen er hun 'Electrische Spiegel- en Lijstenfabriek'. En gros, oftewel een groothandel. De fabriek in de Visserstraat is een voortzetting van hun eerdere fabriek aan de Radebinnensingel 3/3a. De zaken liepen daar zo goed dat een groter pand noodzakelijk werd.

Formeel zit de firma Stoppelman 19 jaar, tot 1946, in de Visserstraat.

Ik gebruik het woord 'formeel' want al in het tweede jaar van de oorlog wordt er door de bezetter beslag gelegd op de fabriek, kort daarop gevolgd door de liquidatie van het bedrijf.

Net als zoveel andere Joodse Nederlanders worden beide eigenaren en hun familie opgepakt, gedeporteerd en uiteindelijk vermoord in de concentratiekampen Auschwitz en Sobibor. Ook twee van hun zussen (Hanne en Grietje Marianne) uit Veendam sterven in Auschwitz.

Slechts één zus van Jozef en David Stoppelman (Judik) heeft de oorlog overleefd. Zij stierf -ongehuwd en kinderloos- in 1972. Pas na de oorlog, in 1946, als duidelijk is geworden dat geen van de weggevoerde familieleden Stoppelman zal terugkeren, valt officieel het doek voor de Spiegelfabriek. En zo dreigde de geschiedenis van deze onderneming en de gezinsleden verloren te gaan en in vergetelheid te raken.

• deel van de transportlijst Westerbork -Sobibor. Onder de 2862 namen die van de mannelijke leden van de familie David Stoppelman, 25 mei 1943 (bron: NIOD)

Gelukkig zijn er nog steeds mensen die -vaak uit heel uiteenlopende redenen- die geschiedenis levend proberen te houden. Zo was dit artikel niet mogelijk geweest zonder de medewerking en de website van broer en zus Henk en Ali Bakker, van wie de moeder (Jannie Bakkervan Bergen) van 1931 - 1938 dienstmeisje was in het gezin van Jozef Stoppelman, eerst in de Otto Eerelmanstraat 9 en later in de J. A. Feithstraat 2. Veel foto's van wandelingen met de twee dochtertjes in de stad, op uitstapjes en tijdens vakanties zijn door Jannie bewaard en brengen een paar momenten uit een verloren gewaand bestaan in beeld.

• Vakantie in Nunspeet, 1935: Jannie Bakker-van Bergen (links) en Rachel Antonette Stoppelman-Kats. Op schoot: Froukje Celina (rechts, 4 jaar) en Celly Judik (2 jaar). (collectie Jannie Bakker)

Of de historische vondsten en de foto's van Korrie Timmer (foto links), wiens grootvader (Jan van Dijken) bedrijfsleider was bij de firma Stoppelman in de Visserstraat en die na de oorlog het bedrijf deels heeft voortgezet op de zolder van zijn huis aan de J. W. Frisostraat. (zie ook: https://www.henkbakker.nl/stoppelman/index.html)

Alle drie geen gediplomeerde historici, maar wel gedreven zoekers naar sporen van een verloren geraakte geschiedenis waarvan zij vinden dat die niet vergeten mag worden, omdat het een deel van hun en van ons eigen verleden is.

De oorsprong van de Stoppelman Spiegel- en Lijstenfabriek ligt in Veendam en Wildervank. De vroegste advertentie die ik tegenkwam dateert uit 1892 en is geplaatst in de Nieuwe Veendammer Courant. De annonce is 'met minzame aanbeveling' ondertekend met twee namen: 'D. A. Stoppelman en D. Stoppelman Jr.'; het zijn David Arons (1813-1893) en een van zijn zonen: Daniël (geboren ca. 1849 - overlijdensjaar onbekend). Eigenaren van twee winkels: de ene in Wildervank en de andere in Veendam, een afstand van hemelsbreed 4 kilometer. David Arons is de grootvader van de Visserstraatbroers Jozef en David Stoppelman.

De heren zetten de advertentietekst qua prijs/kwaliteitsverhouding ferm in: 'Concurrentie onmogelijk'. Spiegels zijn dan al de 'core business': "In alle grootten, in cuivre poli (gepolijst koper) met frontons, en verder alle mogelijk soorten." Verder worden te koop aangeboden: "Manufacturen, gemaakte Kleeren, Tijken, Veeren enz. enz." Het lijkt er niet op dat de spiegels in het eigen bedrijf zijn gemaakt, gezien de strofe: "Zoo pas ontvangen."

Wanneer het bedrijf van opa David Arons begonnen is, blijft onduidelijk, maar in het jaar van de advertentie (1892) is hij al een bejaarde man van 79, niet echt een leeftijd om een bedrijf te beginnen. Zoon Daniël is dan 43. En personeel uit de eigen gelederen betrekken moet geen probleem zijn geweest: ik tel maar liefst 10 kinderen van David Arons en zijn vrouw Judik

Jona Cohen.

Minder dan een maand voor zijn overlijden verschijnt de laatste advertentie met de naam van grootvader David Arons. Ook nu weer samen met zoon Daniël. En weer is er "eene rijke keuze spiegels" ontvangen.

Na de dood van David Arons zet zoon Daniël de zaak voort, zij het dat het enige verkooppunt nu Veendam is. Maar het gaat goed met de handel: in 1895 wordt de spiegelhandel uitgebreid en de komst van een 'meubel-

magazijn' aangekondigd. Om ruimte te maken worden de 'manufacturen en gemaakte kleeren' in de opruiming gedaan. De opsomming van producten gaat onze hedendaagse woordenschat ver te boven: "bukskins, baaien, bevers... vijfschacht, boezel... watertwist en gummizwilken", om maar een paar te noemen.

In 1903 houdt Daniël het voor gezien in Veendam. "Wegens vertrek naar Duitschland" doet hij zijn handel in de uitverkoop. Een jaar later besluit hij het huis en de winkel in de Kerkstraat in Veendam te verkopen wat doet vermoeden dat het hem gelukt was in Duitsland. Maar vier kilometer verderop in Wildervank zijn twee van zijn broers druk doende met een nieuwe zaak, uiteraard met producten 'tegen scherp concurreerende prijzen'. De advertentie is ondertekend met twee nieuwe namen:

J. D. (Jonas) Stoppelman en Abraham

Stoppelman Dz. (Davidzoon).

Houdt u het nog bij?

Daarnaast was nog een derde zoon betrokken bij (in elk geval de bouw van) de nieuwe zaak in Wildervank: Samuel David(s), getrouwd met Froukje Leefsma en... de vader van de Groningse Stoppelmannen Jozef (Samuel) en David.

Tien jaar later (in 1913) lijkt diezelfde

Samuel David(s) de pater familias en de baas te zijn in de winkel in Wildervank. Zijn broers worden in de advertenties niet meer genoemd. Maar hij is 61 en het wordt misschien tijd om van een rustige oude dag te gaan genieten? Zijn

oudste zoon Jozef (Samuel) neemt de zaak over en voortaan gaat het bedrijf verder onder de naam J. S. Stoppelman. Opvallend bij de overdracht is dat er advertenties verschijnen waarin niet alleen de nieuwe eigenaar, zoon Jozef, aan den volke wordt gepresenteerd, maar dat in diezelfde advertentie wordt gemeld dat: "... alle voorradige spiegels, schilderijen, portretlijsten, zegenspreuken, tegels, enz. enz. voor enorm lage prijzen (worden) uitverkocht." En dat is vreemd. Een nieuwe directeur, maar dan zonder producten? Ook opmerkelijk is het uitblijven van advertenties tot 1922. Een stilte van maar liefst 9 jaren...

Slechts één levensteken vernemen we tussentijds nog van een J. S. Stoppelman. In het Nieuw Israëlitisch Weekblad van 18 september 1914 komen we een lijst namen tegen van 'bezoekers van het te Huis voor Joodsche Militairen te Utrecht' met daarin de naam 'J. S. Stoppelman, Wildervank'. De bezoekers wensen het Kerkbestuur en Kerkeraad, "alsmede allen die ons de avonden zoo aangenaam mogelijk maken een prettige Rosj Hasjana (Joods nieuwjaar)." Het zou 'onze' Jozef kunnen zijn, hij is in 1914 29 jaar en het is per slot van rekening oorlog. Misschien woont de jonge eigenaar Jozef al rond deze tijd in Groningen om daar een nieuw bedrijf te beginnen. De eerste advertentie van de Groningse vestiging, aan de Radebinnensingel 3/3a, verschijnt in oktober 1922, zes maanden na het overlijden van vader Samuel David(s) op 70-jarige leeftijd: "Voor St. Nicolaas hebben wij een prachtsorteering in schilderijen, schilderstukjes, fluweelteksten, enz."

Het lijkt er dus op dat Jozef de zaak in Groningen pas na de dood van zijn vader is begonnen.

In Wildervank sluit de winkel na de dood van Samuel David(s). Op 1 juli 1922 meldt de weduwe in een advertentie in de Noord-Ooster onder de kop: "Wegens sterfgeval opheffing der zaak: Nog slechts eenige weken en de zaak wordt gesloten." Om te besluiten met de treurige conclusie: "Alles moet weg."

• boven: Radebinnensingel 3/3a (collectie Korrie Timmer)

• onder: laatste advertentie S. D. Stoppelman in Wildervank (1922)

Op 29 april 1927 openen de beide broers officieel hun nieuwe bedrijf in de Visserstraat. Werd de zaak aan de Radebinnensingel nog alleen (of vooral) geleid door Jozef, nu treedt ook zijn jongere broer David voor het voetlicht. Ze zijn nu allebei gelijkwaardige firmanten. Uit de bouwtekeningen van architect Joh. Prummel (links de bestaande situatie en rechts de verbouwplannen) wordt duidelijk hoe de eigenaren het voormalige schoolgebouw willen gaan invullen.

De grootste verandering is zichtbaar in het eerdere onderwijzershuis op nummer 47 (A op de plattegrond pag. 33). De woonfunctie verdwijnt voorgoed. De broers Stoppelman hadden hun woning elders in de stad. Het huis wordt zonder al te grote ingrepen op de begane grond gevuld met kantoren. De achterste ruimte wordt de monsterkamer (F) waar de producten die het bedrijf maakt of verkoopt, uitgestald staan.

Ook de plattegrond van de voormalige school (nummer 49) laat zien dat er niet echt wezenlijk is ingegrepen: de open ruimte (C) tussen het voor- en achterdeel van de fabriek (de voormalige speelplaats) blijft grotendeels bestaan. De zes klaslokalen (B) worden omgevormd tot vier grotere ruimtes waaronder één voor de 'Encadreerafdeeling' (G), waar ingelijst werd. De ruimte aan de Visserstraatkant wordt ingenomen door (H) de werkplaats/verstekafdeling (de houtbewerking). De rest van het oppervlak -grenzend aan de voormalige speelplaats- wordt ingevuld met een magazijn (en dan nu niet meer in de oude betekenis van 'winkel') voor 'Stijllijsten' (I).

Op een deel van deze ruimte wordt een zgn. 'tusschenzolder' gemaakt.

• Medewerker voor de monsterkamer. Misschien in de Visserstraat, datum onbekend. (collectie Korrie Timmer)

Het rechterdeel van de oude speelplaats wordt overdekt; daar komt de werkplaats van de Spiegelafdeling (J), verbonden met het Stijllijstenmagazijn aan de ene (zuidelijke) kant, en aan de andere (de noordkant) met de langwerpige ruimte die ooit was gebouwd als overdekte vergroting van de speelplaats, waar nu de expeditie-afdeling (K) komt.

Dit gedeelte komt uit op de Hoekstraat 48.

Via deze afdeling kunnen de medewerkers overdekt naar de (E) bergplaats annex fietsenstalling, annex toiletten komen. Nog steeds zijn er -net als eerder- drie in-/uitgangen: via de voordeur van nr. 47, via het steegje vanuit de Visserstraat of via de entree aan de Hoekstraat. Helaas bestaan er

bron: RHC Groninger Archieven

alleen maar bouwtekeningen van de begane grond. Die van de verdieping(en) zijn verloren gegaan.

Het is duidelijk dat de broers er zin in hebben. Het saaie briefpapier van de Radebinnensingel wordt vervangen door iets nieuws met als opvallend beeldmerk een vogelvluchttekening van het bedrijf.

Indrukwekkend, maar wel een beetje 'wishful thinking'. De voorkant (Visserstraatzijde) is redelijk waarheidsgetrouw, maar naar linksboven (de Hoekstraat) klopt er weinig van. De witte hal (met het bord op dak 'Expeditie en Fabriek') is beduidend groter dan deze ruimte in feite was. Om dit te suggereren moest de tekenaar bij de invulling naast de baksteenmuur (met fietsenstalling en toiletten) de werkelijkheid fors geweld aandoen. Nog een interessant 'foutje' op de briefpapiertekening is het pand met het zwarte puntdak (linksboven). Het heeft er op de tekening alle schijn van dat het deel uitmaakt van het fabriekscomplex en achter het voormalige onderwijzershuis rechts (Visserstraat 47) en het tuintje daarachter, doorloopt tot aan de Hoekstraat. Zeker, dat huis was er en is er, maar heeft nooit deel uitgemaakt van de fabriek. Heel handig heeft de tekenaar het hele bedrijf vrijstaand gemaakt, waardoor de grootte lekker uitkomt. In werkelijkheid was het hele complex natuurlijk helemaal ingebouwd en was de zijkant niet zichtbaar. De steeg (naast de baksteen muur) was eigenlijk doodlopend en half zo lang als hier wordt gesuggereerd. Dan dat fraaie naambord boven de daklijst aan de Visserstraat. Dat heeft er nooit gezeten. Net zomin als het bord op het dak van nummer 47 ('Kantoren en Monsterkamers'). En had dat er wel gezeten, zou het vanaf de straat onzichtbaar zijn geweest. Laten we het artistieke vrijheid noemen.

De broers Stoppelman zijn in 1927 beiden nog vrijgezel. Jozef is 42, David 31. Misschien eens tijd om aan een volgende generatie Stoppelman te denken. De jongste broer is de eerste die in

bron: RHC Groninger Archieven

foto: RHC Groninger Archieven

het huwelijk treedt. In oktober 1928 trouwt David met Elisa Johanna Goudsmit (geboren 7 februari 1898 in Roermond).

Het echtpaar gaat wonen aan de Jan Lutmastraat 15.

Ze krijgen drie zoons: Samuel (Samie) in 1929, Isidore (Iesje) in 1931 en Jozef Oscar (Jo) in 1933 (foto linksonder). Jozef trouwt twee jaar later, op 6 juni 1930, met Rachel Antonetta Kats (geboren 26 april 1897 in Beilen). Ze gaan wonen aan de Otto Eerelmanstraat 9 en verhuizen in 1934 naar de J.A.Feithstraat 2. Zij krijgen twee dochters: Froukje Celina (1931) en Celly Judik (1933).

De Electrische Spiegel- en Lijstenfabriek loopt prima. Jaarlijks is het bedrijf te vinden op de Jaarbeurs in Utrecht. Steeds meer producten worden gemaakt en verkocht en ook voor de verkoop van gerenommeerde kunst draaien de broers hun hand inmiddels niet meer om. Zonder enige gêne worden naast de nieuwste kapstokken kunstwerken van o.m. Van Gogh en Toorop aangeboden: 'Voor Sint Nicolaas'. Kom daar nu eens om.

Hoe goed het met het bedrijf gaat wordt ook duidelijk door de opening in 1930 van een nieuw magazijn met werkplaats aan de Herebinnensingel, zeven jaar later gevolgd door de aankoop van

• links: authentieke borstelkast uit de fabriek van de fa. Stoppelman. (collectie Korrie Timmer)

• rechts: advertentie uit november 1932 voor o.a. kunstwerken van Van Gogh en Toorop.

• onder: plattegrond uit 1927 met in rood de percelen van de fa. Stoppelman. (RHC Gr. Archieven)

• linksonder: het interieur van de Spiegelfabriek, waarschijnlijk Visserstraat. De man in het midden is de grootvader van Korrie Timmer. Rechts een van de broers Stoppelman? Datum onbekend. (collectie Korrie Timmer)

panden aan de Hoekstraat. Op een eerdere plattegrond uit 1927 is duidelijk te zien dat een aantal huizen daar een uitbreiding van de fabriek belemmerden. Het gaat hierbij om de nummers 50 en 52. Deze worden gesloopt en vervangen door 4 bovenwoningen met daaronder een forse uitbreiding van de expeditieafdeling met 2 magazijnen.

Het ontwerp is van architect W. de Vries. De woningen werden verhuurd. De fabriek vulde nu -achter Visserstraat 49- het hele gebied tussen Visserstraat en Hoekstraat. Op 28 juni 1937 geeft de gemeente toestemming voor de uitvoering van de plannen. De huizen staan er nog steeds. De ingangen van de magazijnen zijn nu twee garagedeuren.

10 mei 1940 vallen de Duitsers Nederland binnen. Het Nederlandse leger is kansloos en moet na vijf dagen de strijd opgeven en capituleren. Nu Nederland is verslagen, installeren de Duitsers op 29 mei een nieuw (burgerlijk) bestuur. Aan het hoofd staat rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart, een Oostenrijkse nazi.

Enkele dagen na de Nederlandse capitulatie meldden zich al Duitse officieren bij Nederlandse industrieën van belang. De Duitsers hadden schepen en vliegtuigen nodig, plus beton voor hun bunkers, textiel voor hun uniformen etc.

Al snel na de machtsovername begint ook de Jodenvervolging. De Duitsers stelden een 'Joodsche Raad' in. Dat was voornamelijk een manier om de identificatie en het wegvoeren van Joden efficiënt te organiseren. Hen werd voorgehouden dat ze veilig waren, als ze zich lieten registreren. Zodra de Duitsers genoeg informatie hadden werden alle beloftes gebroken en begonnen de deportaties.

Op 17 maart 1942 wordt namens de onder Arthur Seyss-Inquart ressorterende Hans Fischböck, Generalkommissar für Finanz und Wirtschaft (financiën en economie), een brief

RHC Gron. Archieven

• boven: personeel van de firma Stoppelman met uiterst links de NSB-bewindvoerder. Waarschijnlijk

B. H. Doodkorte. Datum onbekend (1942?).

(Collectie Korrie Timmer)

• onder: het huis van de familie Jozef Stoppelman, J. A. Feithstraat 2.

geschreven aan 'Die Niederländische Aktiengesellschaft für Abwicklung von Unternehmungen' (NAGU), waarin wordt meegedeeld dat als bewindvoerder voor de firma Stoppelman in Groningen is aangesteld dhr. B. H. Doodkorte uit Rijswijk. Dit NAGU hield zich achter een juridisch-correct masker in de praktijk bezig met het ariseren, beheren en verkopen van joodse ondernemingen. Het was de eerste stap naar de volledige inbeslagname van het bedrijf van de broers Stoppelman. Bewindvoerder Doodkorte wordt een jaar later (6 april 1943) vervangen door J. N. A. M. de Haas, wonend aan het Zuiderpark in Groningen. Op zijn beurt wordt De Haas in januari 1945 vervangen door de Duitser Hermann Hake, die als Verwaltungstreuhänder (administratief curator) verantwoordelijk is voor de finale liquidatie van het bedrijf.

In augustus 1942 verschijnt een bericht in het Nieuwsblad van het Noorden dat ('opnieuw') drie Groninger bedrijven zijn toegetreden tot het Nederlandsch Arbeidsfront (NAF) waaronder Spiegel- en Lijstenfabriek fa. J. S. Stoppelman. Daaruit wordt duidelijk dat de broers Stoppelman inmiddels niets meer te zeggen hadden over hun bedrijf. De NAF was een nationaalsocialistische vakcentrale opgericht op 30 april 1942 middels een decreet van rijkscommissaris Seyss-Inquart. De volgende dag, de dag van de arbeid (!), werden de andere vakcentrales en vakbonden in Nederland opgeheven. De NAF werd geen succes. Maximaal had het 100.000 leden, waarvan het overgrote deel uit landarbeiders bestond. Die hadden sterk seizoensafhankelijk werk en waren daarom vaak aangewezen op een uitkering. In 1945 werd de vakcentrale opgeheven.

Op 10 december 1942 wordt ten kantore van de notaris in Groningen namens de stichting

Niederländische Grundstückverwaltung (Nederlandsche Administratie van Onroerende

Goederen) die inmiddels het 'beheer' van het huis van Jozef Stoppelman in de Feithstraat 2 heeft, het pand verkocht aan de Groningse graanhandelaar Frans Doornbosch. Blijkbaar hield datzelfde beheer ook in dat verkoop mogelijk was, wat neerkomt op een juridisch gesanctioneerde onteigening.

Waar de familie dan woont is niet duidelijk. Misschien zijn ze gevlucht naar Amsterdam. Van Jozef en Rachel is bekend dat zij daar een functie hadden bij de Joodse Raad. Ook blijft onduidelijk wat er met het gezin van David Stoppelman in deze periode is gebeurd.

En dan komt het einde. In februari 1943 worden David Stoppelman, zijn vrouw Elisa en hun drie zoontjes (Samuel, Isidore en Jozef Oscar), weggevoerd naar Westerbork. Op 25 mei wordt het gezin op transport gezet naar Sobibor. Daar worden zij enkele dagen later, op 28 mei vermoord. Het gezin van Jozef Stoppelman komt op 20 juni 1943 aan in kamp Westerbork. Op 3 maart 1944 gaan Jozef, Rachel, hun twee dochters Froukje Celina en Celly Judik en een tijdelijk bij de familie inwonend Joods jongetje uit Rotterdam, Benjamin Zwart (12 jaar), op transport naar Auschwitz. Direct na aankomst op 6 maart worden ze allen vermoord.

Op 4 mei 1952 wordt op de Joodse begraafplaats van de Selwerderhof in Groningen een gedenksteen geplaatst voor de vermoorde famlies Stoppelman (foto links). Op een bescheiden wijze herdenkt Groningen de gezinnen. Voor de huizen waar ze ooit woonden in de J. A. Feith- en de Jan Lutmastraat getuigen Stolpersteine met de namen blijvend van hun bestaan.

• links: Stolpersteine voor de plaatsing, Feithstraat (foto: bewoner Ernst), rechts: in de Jan Lutmastraat.

Dank aan: Henk en Ali Bakker, Korrie Timmer; Sebastiaan Vos, Michael Hermse & Henk Wierts (Gron. Archieven)

Heineken hersteld

tekst: Dick Veen

Er is werk aan de winkel in de Lutkenieuwstraat. Er wordt gewerkt aan het pand no. 40. Het aanzien van het voormalige koelhuis van Heineken wordt zoveel mogelijk hersteld. Jurjen van de Meer, eigenaar van het pand vertelt dat Lutkenieuwstraat 40 en het pand van De Zwarte Hond aan de Hoge der A met de tuinen aan elkaar grenzen. Jurjen is de oprichter van het architecten bureau De Zwarte Hond en woont ook aan de A.

Historie

Op mijn vraag wat er met het pand gebeurt schetst Jurjen eerst de geschiedenis. In 1916 had Heineken het plan om een verloflokaal en een bovenwoning te bouwen op de hoek Lutkenieuwstraat / Turftorenstraat. Deze aanvraag werd echter afgewezen. Later mocht Heineken toch het huidige pand bouwen. Het pand is tot 1962 in gebruik geweest bij Heineken als koelhuis en bottelarij. In 1962 verhuisde Heineken naar de Kopenhagenstraat 2 omdat de Lutkenieuwstraat te smal bleek voor de Heineken vrachtauto's die paard en wagen hadden vervangen. Het pand had aan de voorkant twee ramen en in het midden een dubbele deur. Boven zat een kozijn met twee deurtjes. Er werd na 1962 een garagedeur ingezet en het linker raam verdween. In 1968 verdween ook het rechter raam en kwam er een bredere garagedeur. Zo heeft het pand er jaren lang uitgezien.

• boven: Lutkenieuwstraat 40/42, het bedrijf van J. Luit in 1960. (boven de deur: 'Koolzuur, Heineken's Bieren, Bronwater')

• midden: gevelsteen met de letters HB (Heineken's Bier) 2016

• onder: ontwerp ver-/nieuwbouw Jurjen van der Meer

foto: Han Santing

Lucht en licht

In de binnenstad bouwen en verbouwen kent eigen eisen zegt Jurjen. "Ik vind dat lucht en licht, vooral in een dichtbebouwd gebied, belangrijk zijn. Vandaar dat ik daar zoveel mogelijk rekening mee houd. De eerste drie meter van het pand staan gelijk met de rooilijn van de panden links. De nieuwe opbouw op het pand gelijk met de rooilijn van de garages rechts naast no. 40. Op deze manier past het heel goed in de omgeving en is er veel lucht te zien." Jurjen zegt: "Het gaat nooit om een pand, maar altijd om de openbare ruimte, dat is werkelijk belangrijk."

De gevel

Jurjen wilde het pand opknappen en terugbrengen in de oorspronkelijke staat. De gevel was echter heel slecht en niet te behouden. Het terugbrengen naar de oorspronkelijke staat bleef het plan maar er komt dus een nieuwe gevel, wel met zoveel mogelijk elementen van vroeger. Het rechter en linker raam komen terug maar gaan wel doorlopen tot straatniveau en de twee deuren in het midden komen ook terug. Dit worden mooi bewerkte stalen deuren. Het bovenkozijn uit 1920 bleek wonderwel in goede staat en is teruggezet met daarin twee deurtjes, daarachter dubbel glas. De gevel wordt aan de bovenkant weer voorzien van natuursteen en de oorspronkelijke naam komt er weer op. Ook de hijsbalk keert terug.

Binnen

Veel van de oorspronkelijke details blijven ook binnen bewaard. De dikke muur van het koelgedeelte, gevuld met kurk en teer blijft, de oude bogen blijven en een eerste aanblik binnen zal het verleden weerspiegelen. In het pand komen wat logeerruimtes en een atelier. "Het wordt dus helemaal voor mezelf" zegt Jurjen. Een mooi atelier om wat in te werken en ruimtes om vrienden te laten logeren en in zo'n ruimte kan dat ook wel eens langer dan een nachtje. Het wordt dus geen pand om studenten of jong werkenden te huisvesten. >>

• van boven naar beneden: 26 oktober 2022, 17 februari 2023 (hoogste punt), 2 maart 2023, 16 mei 2023. (foto's: Han Santing)

Waarom hier?

Jurjen: "Ik ben een kind van de aannemer van Schiermonnikoog, de boot naar Schier vertrok hier, vanaf de Hoek van Ameland. Vroeger zei ik al, als ik in de stad wil wonen moet het hier zijn, de mooiste kade van Groningen in het prachtige A-kwartier."

(Persoonlijk denk ik dan dat je beter aan de Lage der A kunt wonen, zoals ik, dan zie je die mooie kade vanuit je huis)

Hij gaat verder: "Dat is gelukt. Ik doe mijn best om het hier mooi te houden en ik denk dat door het restaureren van de voorgevel van het Heineken koelhuis en het rekening houden met de rooilijnen van bestaande bouw bij het plaatsen van de opbouw, licht en lucht in de straat blijven behouden en met alle mooie nieuwbouw blijft de Lutkenieuwstraat een prachtstraat in deze buurt."

Misschien was het beter om dit stukje te schrijven als het gebouw helemaal klaar is, maar nu weten we in ieder geval wat er gaat gebeuren, een klein raadsel opgelost. En heb ik een uitnodiging om het hele pand te bekijken als het klaar is. Ik denk dat het Heineken koelhuis zeker een cool huis gaat worden.

Sailing Couple

Dit is een verkorte versie van de zeebrieven die oud-voorzitter van buurtvereniging Het A-Kwartier en redactielid van de A-krant Esther Klaver en haar levensgezel Piet Boorsma sturen van hun zeiltocht naar Zuidwest Australië.

Stille Oceaan

De Marquesas (een eilandengroep in de Stille Oceaan aan de oostkant van Frans-Polynesië) zijn moeilijk bereikbaar en daardoor op het gebied van toerisme nauwelijks ontwikkeld. Een nadeel van de Marquesas is een klein beestje dat bekend staat als 'no no' of 'no-see-ums'. De naam zegt het al: ze zijn met het blote oog niet te zien. Daarnaast zorgen de no-see-ums voor beetjes die jeuken als de ziekte. Tijdens onze eerste wandeling door de jungle, op weg naar de hoogste waterval van Frans-Polynesië, smeer ik me dan ook goed in met een sterk riekend insectenwerend goedje. Enkels, polsen, benen en onderarmen worden zorgvuldig behandeld. De schouders, bovenarmen en schouderbladen worden echter vergeten. Het resultaat na 1 wandeling: meer dan 100 beetjes, waarvan de jeuk een dikke week aanhoudt.

Maar oh, wat is het wandelen hier de moeite waard! Het landschap is heuvelachtig, met hier en daar steile rotspartijen. Dankzij de veelvuldige regenval is alles groen. Overal groeien palmbomen vol kokosnoten, bomen met pompelmoezen, mango's, passievruchten en papaja's en al dat groen zorgt voor de nodige schaduw en verkoeling tijdens de wandeling.

Onze rustpauze bij de voet van de waterval wordt wreed verstoord door vallende stenen die van ver boven ons hun weg naar beneden vinden. Het geluid van dit levensgevaarlijke fenomeen is angstaanjagend en we maken dan ook dat we wegkomen.

Marquesas (Lonely Planet)

We moeten verder en beginnen aan de meerdaagse overtocht naar de volgende eilandengroep binnen Frans-Polynesië: de Tuamotu's. Er staat niet veel wind (10 knopen) maar toch maken we goede voortgang (120 mijl per dag), en op de vierde dag van de oversteek laten we het anker vallen bij het dorpje Tenakapara in de atol Ahe. Een atol is een ring van koraal, zand en palmbomen met een paar doorsteken (passages) waardoor je naar binnen kunt varen. Ahe is 20 km lang en 10 breed, zodat je, eenmaal binnen, het hele atol kunt zien. Het binnenvaren van de atol vraagt, vanwege de sterke stroming in de passages om een juiste timing: bij opkomend water kun je met het water mee naar binnen varen en bij uitgaand water met het water mee naar buiten. Daarnaast is het van belang de zon hoog en in de rug te hebben om goed de kleurverschillen in het water te kunnen waarnemen: lichtblauw water is een teken van ondiepte, terwijl een donkerblauwe kleur dieper water kenmerkt.

Atol Rangiroa (Tahiti Islands Travel)

Het volgende atol is Rangiroa. Rangiroa is zo groot dat het hoofdeiland van Frans-Polynesië, Tahiti, erin past. De koraalring is van binnenuit dan ook niet in z'n volle omvang waar te nemen waardoor je de ultieme atol-ervaring mist. Wat Rangiroa wél heeft is een prachtig stukje ondiep water met de naam 'Aquarium'. Voor snorkelaars een waar feestje: de diversiteit aan vis is groot en de omvang van de scholen zeer indrukwekkend. Het is tevens de thuisbasis van een grote Black tip rifhaai die kennelijk een keer aan de haak geslagen is getuige een flinke vishaak in zijn onderlip. Het is een grote jongen die niet schroomt je op 1,5 meter te passeren. Bij een duik laten we ons echter niet door hem intimideren in de wetenschap dat aanvallen door dit soort haaien 'in beginsel' niet voortkomen.

Op woensdagavond 14 juni pik ik Richard, de eigenaar van 'ons' zeiljacht de Four Birds, op van het vliegveld. Vanwege het passeren van de datumgrens komt het zo uit, dat Richard op donderdag vanuit Australië is vertrokken en een dag eerder (woensdags) arriveert. Het is een prettig weerzien en Richard is (gelukkig) zeer tevreden met de wijze waarop we

Opunohu bay (Jasons)

Atol Ahe (NASA)

zorg hebben gedragen voor zijn boot. We laten hem een dagje acclimatiseren en droppen daarna ons anker in het zand van Opunohu bay, tussen het koraalrif en een strandje in. Als we 's avonds onze blauwe onderwaterverlichting aandoen komen daar een tiental blauw gespikkelde pijlstaartroggen op af. We kunnen het niet nalaten een nachtduikje te maken. Om zijn terugreis naar Australië te vergemakkelijken, varen we in een dag terug naar Papeete waar we dit keer wel de mazzel hebben een ligplaats in de jachthaven te kunnen krijgen. Het geeft Richard de mogelijkheid om in één van de vele juwelierszaken een zwarte parel (black pearl), hét exportproduct van Frans-Polynesië, voor zijn vrouw te kopen. Zaterdagochtend 24 juni brengen we onze gast in alle vroegte naar de taxistandplaats en zijn we plots weer met z'n tweeën. We lopen achter op onze planning en met de kennis van nu gaat de reis langs de kust van Australië ook nog eens langer duren dan we in onze planning hebben opgenomen. We laten Fiji als bestemming vallen en ik moet opnieuw kijken naar de voorraden. Om er zeker van te zijn dat we het tot die tijd redden, koop ik extra in. Daarna nog even naar de markt voor een witte kool (met kakkerlakken blijkt later!) en komkommer. Hierna vertrekken we naar Tonga.

Stille Oceaan II

Aan boord beginnen we de jacht op de kakkerlakken, want als je daar niet bovenop zit, heb je binnen de kortste keren te maken met een heuse plaag. We plaatsen her en der lokdoosjes en spuiten elk beestje dat we tegenkomen naar de kakkerlakkenhemel. Op 1 juli lichten we het anker en hebben we, zodra we de baai uit zijn, elk weer 12 uur per dag de wacht. Tussen de wachtjes door is er ruimte voor rust, recreatie en klusjes. Na zonsondergang, als de kakkerlakken het actiefst zijn, doen we elk half uur een 'kakkerlakkenrondje'. Soms pakken we er vier, soms één. Het is geen leuke bezigheid. Onderweg nemen we contact op met Niué om te vragen of ze bij aankomst een ankerboei voor ons beschikbaar hebben. Het antwoord is niet bemoedigend: een paar zijn in onderhoud en de rest is bezet door jachten die meedoen aan de World ARC (een soort caravan club, maar dan voor zeiljachten). Als we de westkant van Niué aanlopen krijgen we via de

marifoon bericht dat er in de loop van de dag toch een ankerboei beschikbaar komt en eenmaal voor anker maken we ons op voor de inklaringsprocedure. Als de paspoorten zijn voorzien van stempels en ik opsta om te vertrekken, spreekt een andere zeiler me aan: "Ik hoorde dat jullie voornemens zijn tot donderdag te blijven. Heb je naar het weer gekeken?

Er komt behoorlijk slecht weer aan. Alle World ARC boten vertrekken daarom vandaag naar Tonga." Jak, snel naar de haven waar Piet me weer oppikt. Terug aan boord halen we de laatste weerberichten binnen. Het plaatje is duidelijk: slecht weer met behoorlijk wat wind (windkracht 6 tot 7), dus: de wind voor zijn, vertrek ken en een beschutte ankerplek zoeken. Andermaal naar de douane, dit keer om ons uit te klaren. Ik vind het vooral sneu voor Piet. Hij had uitgekeken naar een bezoek aan Niué en heeft nu slechts een stempel in zijn paspoort als herinnering.

Onder de kust van Tonga zien we de eerste 'blows' van de bultrugwalvissen die tussen juni en oktober in dit gebied paren. Prachtig! Als we Vava'u binnenvaren laat een jacht dat ons passeert ons via de marifoon weten dat de baai van Neiafu vol schijnt te zijn. De World ARC is er neergestreken en niemand vertrekt vanwege het slechte weer dat op komst is. We bedenken snel een plan B en besluiten in de naastgelegen baai voor anker te gaan. Binnen no time hebben we een goede ankerplek gevonden en maken we ons op voor een wandeling naar het dorp om ons in te klaren. Inmiddels ken ik de nummers van onze paspoorten uit het hoofd en heeft er zich een RSI ontwikkelt in m'n rechteronderarm.

Het is inmiddels 14 juli en dus Piet zijn verjaardag! Op Papeete heb ik een enorme reep pure chocolade, een rol chocolade koekjes en een grote fles Frans speciaal bier gekocht, in de wetenschap dat de liefde van mijn man (ook) via de mond, de slokdarm en de maag gaat. Score: 100 punten. Het bier gaat diezelfde dag nog op, de rest wordt zorgvuldig opgeborgen in de koelkast.

Het is heerlijk vertoeven op Tonga. De relaxte atmosfeer, de vriendelijke mensen, de kleinschaligheid, de prachtige natuur. Als het zou moeten, zou ik hier wel kunnen aarden. In het kader van een beetje rondtoeren, bezoeken we als het weer zich heeft gestabiliseerd een ankerplekje ca. 10 mijl verderop. Terwijl ik pannenkoeken sta te bakken, zie ik de blow

van een bultrugwalvis. "Walvis!" roept Piet enthousiast vanuit de cockpit. Er zijn momenten dat ik nergens anders wil zijn dan op een zeilboot.

Op naar Nieuw-Caledonië!

Qua afstand hebben we een soortgelijke reis voor de boeg als de vorige, ca 1100 nM, en na 7 dagen varen, lopen we tegen zonsondergang Nieuw-Caledonië binnen. Net na middernacht lopen we op onze laatste benen de baai van Nouméa binnen en doorkruisen we de drukke ankerplaats op zoek naar de ingang van jachthaven 'Port du Sud' waar we een ligplaats gereserveerd hebben. Om Piet te helpen langs alle drijvende jachten en losliggende lijnen te navigeren, sta ik voorop de boeg met een grote schijnwerper. Het is koud in de wind. Voor het eerst sinds zeven maanden heb ik een vest aan. Behoedzaam stuurt Piet ons naar de plek waar volgens de kaart de ingang van de jachthaven is. Ja, daar is het! Een rood lichtje aan bakboordzijde en een klein nauwelijks zichtbaar groen lichtje aan stuurboorzijde. Een scherpe bocht naar links richting steiger A, de vijfde ligplaats moet leeg zijn... Yes! Nu nog achteruit inparkeren…. De windkracht is inmiddels behoorlijk toegenomen en de draaicirkel is krap. Nee, dit gaat niet goed: "Naar voren Piet!" Zowel Piet als de boot reageren snel. Ook de tweede poging mislukt. De buurman is ondertussen uit z'n kooi gekomen en staat met een stootwil klaar om zijn motorboot te beschermen tegen een mogelijke aanvaring. De derde poging lukt wel. Met een meesterlijke manoeuvre vaart Piet de boot in de box. Snel beleggen we een aantal lijnen om de boot op z'n plek te houden en geen speelbal te laten zijn van de wind. Het is tegen twee uur 's nachts als we ons welverdiende ankerbiertje lostrekken en de spanning van ons af laten glijden. Het venijn zit 'm altijd in de staart, dat weten we zo langzamerhand wel. Je bent er pas als je er bent! Voor het eerste sinds 7 maanden weer een lange broek en vest aan. "Winter is coming!"

● Lokaal en enthousiast team

● Specialist in aankoop- en verkoop van woningen

● Gevalideerde taxaties

● Zekerheid, eerlijkheid & transparantie

● No Cure No Pay

Een gratis waardebepaling van uw woning of een vrijblijvend gesprek?

Altijd welkom aan de Westersingel 3!

Lana, Maaike, Norbert & Marissa

Mevrouw Houwing (1937) heeft al een lang leven achter zich. Haar levensverhaal gaat over voor- en tegenspoed, over een jeugd tijdens de wederopbouw en over de problemen die zij ondervond door haar visuele beperking.

Humanitas vrijwilliger Ita de Regt heeft het opgeschreven en er een boek van gemaakt. Het is inmiddels in beperkte oplage gedrukt en in familie- en vriendenkring verspreid. Mevrouw Houwing: "Mijn kinderen vonden het heel fijn dat het verhaal vastligt, voor als ik er later niet meer ben. En mijn kleinzoon zei: ik vind er nu nog niet zoveel aan, oma, maar dat zal later vast anders zijn."

Vrijwilligers van Humanitas project Levensverhaal helpen graag bij het optekenen van uw verhaal. Levensverhalen kunnen van grote waarde zijn voor familie en vrienden, maar ook voor uzelf. Daarnaast heeft het samen optekenen van het verhaal een sociaal aspect. Vrijwilliger Ita: "Van interviewen kwam soms niet veel terecht, omdat we een klik hadden en vaak ook gewoon hebben zitten kletsen."

Wilt u, net als mevrouw Houwing, ook hulp bij het opstellen van (een deel van) uw levensverhaal? Neem dan contact op met Humanitas: 050-3126000 of mail naar: mip.groningen@ humanitas.nl.

Na aanmelding komt een coördinator bij u thuis om kennis te maken.

Vervolgens zoeken we een passende vrijwilliger die samen met u aan de slag gaat om uw levensverhaal op te tekenen.

Vertel mij uw verhaal, wij maken er een boek van...

Op 12 juli werd het plan van Foppe ten Broek werkelijkheid. Een tekening uit 2022 van zijn toen 8-jarige kleindochter werd metershoog geschilderd op de achterwand van het Heykenshuys aan de Kleine der A. 'Smokje' is de titel. Dat is Gronings voor 'kusje' en die boodschap van liefde was voor Foppe aanleiding voor een liefdadigheidsactie t.b.v. organisatie 'Empowering Girls'. Mede dankzij hulp van Rotary International werd er ruime aandacht aan het plan besteed en werd de tekening uiteindelijk geveild en bracht 6.000 euro op voor een school voor meisjes in India. Met instemming van gemeente en omwonenden werd het ontwerp daarna vanuit een werkbak aan een bouwkraan met vereende krachten op de muur van het Heykenshuys geschilderd door Cindy Sprokel en Pieter Jan Kuiken. Een verrijking van de buurt.

foto's: Han Santing