Η Ένταξη της Αρχιτεκτονικής στο Φυσικό Περιβάλλον by GRADreview

Η ένταξη της αρχιτεκτονικής στο φυσικό περιβάλλον Ιστορικοί σταθμοί και σύγχρονες τάσεις

Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Η ένταξη της αρχιτεκτονικής στο φυσικό περιβάλλον Ιστορικοί σταθμοί και σύγχρονες τάσεις

Φοιτήτρια Αλίν Μαρουκιάν

Επιβλέποντες καθηγητές Αμερικάνου Ελένη Πατρίκιος Γεώργιος Θωμάς Νικόλαος

Ξάνθη, Μάρτιος 2017

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1_ ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ

1.1 Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση και η έννοια του τόπου

1.2 Διερεύνηση του όρου τοπίου

1.3 Η αισθητική, ως τρόπος έκφρασης της έννοιας του τοπίου

2_ ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

2.1 Απο την προιστορία μεχρι τον Μεσαίωνα

2.2 Αναγέννηση και 18 αιώνας

2.3 Νεότερη και σύγχρονη εποχή

ος

3_ ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

3.1 Οικολογική σκέψη

3.2 Το ζήτημα της αειφόρου ανάπτυξης

3.3 Παράγοντας «αρχιτεκτονική» και βιοκλιματικός σχεδιασμός

4_ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ

4.1 Αρχές σχεδιασμού

4.2 Κλιματικά δεδομένα

4.3 Τοπογραφία

4.4 Λειτουργία κτηρίου

5_ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

5.1 Μορφοπλασία

5.2 Κατασκευαστικά υλικά

5.3 Ιδιαίτερες περιπτώσεις χρήσης φυσικών στοιχείων στην κατασκευή

5.4 Το γυαλί και η συμβολή του στο σχεδιασμό

6_ ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

4.1 Οινοποιείο Dominus

4.2 Πολιτιστικό κέντρο Tjibaou

4.3 Great Glasshouse

7_ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

104

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

110

ΠΡΟΛΟΓΟΣ Αφορμή της έρευνας Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αποτελεί μια επέμβαση στο τοπίο και μια συνθήκη ένταξης σε αυτό. Η επέμβαση αυτή καθ’αυτή και τα χαρακτηριστικά που την πλαισιώνουν μεταβάλλονται συνεχώς, μαζί με την αντίληψη που διαθέτει ο άνθρωπος για τη φύση και τον περιβάλλοντα τόπο. Ο άνθρωπος δημιούργησε συνθήκες κατοίκησης και καθώς φάνηκε να μην κατανοεί ότι η φύση διαθέτει όρια, σήμερα καλείται να αναθεωρήσει μερικές από αυτές. Αφορμή της έρευνας αποτέλεσε η ανάγκη για διερεύνηση και κατανόηση αυτών των συνθηκών που διαμόρφωσε ο άνθρωπος, του τρόπου που αντιλαμβάνεται τη φύση και το φυσικό στοιχείο από τις πρώτες μορφές ύπαρξης, μέχρι σήμερα. Η εξελικτική πορεία του ανθρώπου οδήγησε στη εμφάνιση νέων δεδομένων, μερικά από τα οποία διαμόρφωσαν αμφίβολες συνθήκες σχετικά με το περιβάλλον και καλούνται να επιλυθούν. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε κίνητρο για προβληματισμούς σχετικά με την αρχιτεκτονική και πιθανούς τρόπους με τους οποίους αυτή θα μπορούσε να συμβάλει θετικά στο παρόν, χωρίς να επιβαρύνει το μέλλον. Μεθοδολογία

Η παρούσα έρευνα έχει ως αφετηρία μια θεωρητική προσέγγιση σχετικά με τις έννοιες φύση και τόπος. Διερευνάται ο όρος τοπίο με έμφαση στο «φυσικό τοπίο», και η έννοια της ένταξης του ανθρώπινου έργου σε αυτό. Παρουσιάζεται η εξελικτική πορεία της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση και προκύπτουν συμπεράσματα σχετικά με τον τρόπο που επέδρασαν σε αυτή τη σχέση οι κοινωνικές δομές, οι φιλοσοφικές και επιστημονικές θεωρίες. Στη συνέχεια δίνεται έμφαση στη σύγχρονη ευαισθητοποιημένη

οικολογική σκέψη, ως έννοια και στην επαναδιαπραγμάτευση με το φυσικό περιβάλλον ως αποτέλεσμα της υπερεκμετάλλευσης του. Η αειφόρος ανάπτυξη αποτελεί μια πτυχή του σύγχρονου σχεδιασμού, που σέβεται το περιβάλλον και επιδιώκει να βρει λύσεις που δεν θα επιβαρύνουν τη βιωσιμότητα του πλανήτη. Καθώς η παρούσα μελέτη εμβαθύνει σε ζητήματα σχετικά με αυτή τη σύγχρονη πτυχή της ανάπτυξης, παρουσιάζονται περιβαλλοντικές και κατασκευαστικές παράμετροι και τρόποι που μπορούν να συμβάλλουν στο σύγχρονο σχεδιασμό.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Άνθρωπος και Φύση συνδέονται σε όλο το φάσμα της ιστορίας του ανθρώπου. Ως αποτέλεσμα της πρωτόλειας ανάγκης για επιβίωση και ασφάλεια, ο άνθρωπος αρχικά βρήκε προστασία στις υπάρχουσες δομές της φύσης. Αντιλαμβανόταν τον εαυτό του ως αναπόσπαστο μέρος της, καθώς η ίδια του εξασφάλιζε τα απαραίτητα αγαθά για την επιβίωση του. Η αναζήτηση του άγνωστου και το πλεονέκτημα της νοημοσύνης που διακατείχε τον άνθρωπο, οδήγησε στη δημιουργία πολιτισμού. Ως αποτέλεσμα βασικών αναγκών, όπως η στέγαση και η τροφή, με αφετηρία απλές κατασκευές προστασίας , από φυσικούς πόρους, όπως το ξύλο , κατάφερε να ξεχωρίσει από τους υπόλοιπους οργανισμούς. Ως αποτέλεσμα των βασικών αναγκών, επίσης, ο άνθρωπος ήρθε σε επαφή με την αρχιτεκτονική δημιουργία. Παρατηρώντας τη φύση, διδάχτηκε από αυτή την αρχιτεκτονική τέχνη πολύ πριν μελετήσει τις φυσικές επιστήμες και γνωρίσει τη φιλοσοφική θεωρία. Έτσι, ξεκινώντας από τη μορφοποίηση των σπηλαίων κατέληξε σήμερα στην κατασκευή σπουδαίων αρχιτεκτονικών επιτευγμάτων. Ο άνθρωπος στην εξέλιξή του γνώρισε «το κτίζειν» και με το αρχιτεκτονικό του έργο ξεκίνησε να επιδρά στον φυσικό τόπο. Η αρχιτεκτονική με άλλα λόγια είναι το στίγμα του ανθρώπου πάνω στη Γή, στο αδιαμόρφωτο, όταν είναι φυσικό, ή και στο διαμορφωμένο πλέον αστικό τοπίο. Κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα αποτελεί μια επέμβαση σε έναν τόπο και μια συνθήκη ένταξης σε αυτόν. Η σχέση της αρχιτεκτονικής με τη φύση, ως κοινωνικό κατασκεύασμα, συνδέεται στενά με τον άνθρωπο. Η αρχιτεκτονική, ακολουθώντας την ανθρώπινη ιστορία, μεταβάλλεται, εμπλουτίζεται και επιδρά έντονα στο φυσικό περιβάλλον. Ωστόσο, αποτέλεσε έναν από τους παράγοντες που συντέλεσαν στην επιβάρυνση του. 12

Η μοντέρνα βιομηχανική εποχή με διαφορετικές, αντικρουόμενες τάσεις, που ικανοποιούν συμφέροντα πολλαπλών επιπέδων, περνάει σε μια νέα φάση θεώρησης και πρακτικής. Ο άνθρωπος με την καλλιέργεια της περιφρονητικής στάσης και την υπερεκμετάλλευση του περιβάλλοντος έφτασε σε ένα τέλμα. Προβάλλεται επιτακτικά η ανάγκη για εξισορρόπηση της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, η οποία έχει υποστεί μακροχρόνια καταπάτηση των πλουτοπαραγωγικών της πηγών. Η εξισορρόπηση αυτή θα επέλθει μέσω της μείωσης των περιττών δαπανών και της εκμετάλλευσης της ωφέλιμης ενέργειας με τη συνδρομή της εξελισσόμενης τεχνολογίας και των νέων μέσων, σε συνδυασμό με την εφευρετικότητα της αρχιτεκτονικής σκέψης. Η πλανητική υπερθέρμανση και η υπερεξάντληση των φυσικών πόρων είναι δεδομένη. Η βιοκλιματική αρχιτεκτονική προέκυψε ως αποτέλεσμα της υπερεκμετάλλευσης και καταπάτησης του φυσικού περιβάλλοντος και της κατάχρησης των φυσικών πόρων. Προερχόμενες από την κατασκευαστική παράδοση1 , οι βιοκλιματικές αρχές ήρθαν στο προσκήνιο τη στιγμή της πρώτης πετρελαϊκής κρίσης. Βασίζονται σε μια σοφή επιλογή της μορφής του κτηρίου, τη χωροθέτησή του, τη διάταξη των χώρων και του προσανατολισμού σε συνάρτηση με τις ιδιαιτερότητες της τοποθεσίας, όπως είναι το κλίμα, οι άνεμοι που επικρατούν, η ποιότητα του εδάφους, η τοπογραφία, η ηλιοφάνεια και η θέα. Καθώς ο άνθρωπος έθεσε δεδομένα που τίθενται πλέον υπό αμφισβήτηση, καλείται να επανεξετάσει αυτή τη διπολική του σχέση με τη φύση μέσα από την ιστορία και με τη δημιουργική εμπλοκή της τεχνολογίας. Διανύουμε, συνεπώς, μία περίοδο κατά την οποία ο σχεδιασμός, μετά από μία μακρά περίοδο αμφισβήτησης ή επανεφαρμογής παρελθοντικών συνθετικών πρακτικών, επιχειρεί να παράγει νέες λύσεις (αρχιτεκτονικές, 1 Κατασκευές βιοκλιματικού σχεδιασμού παρουσιάζονται σε όλη την ιστορία του ανθρώπου , στην προσπάθεια του να διαμορφώσει συνθήκες άνετης διαβίωσης

αστικές, τοπιακές ή συνδυασμούς των τριών), κατάλληλες για τη διαμόρφωση του σύγχρονου περιβάλλοντος. Ο άνθρωπος έχει στη διάθεση του νέα υλικά και μέσα, που του δίνουν την δυνατότητα να εξελίξει «το κτίζειν» και το διάλογο του ανθρωπογενούς στοιχείου με το φυσικό. Έτσι, καθίστανται εφικτές νέες και πρωτοποριακές λύσεις για μια βιώσιμη αρχιτεκτονική, σε μια εποχή που η βιωσιμότητα έχει δημιουργήσει έντονο προβληματισμό. Καταλήγοντας, η αρχιτεκτονική καλείται να δώσει αποδοτικές λύσεις στη σχέση ανθρώπου και περιβάλλοντος, καθώς είναι αυτή που καλείται να αναδείξει τη σύνδεση ανθρώπου και χώρου. Αυτό συμβαίνει γιατί η πολυδιάστατη αυτή επιστήμη είναι, όπως έχει επισημάνει ο αρχιτέκτονας Louis Kahn, «στοχαστική δημιουργία του τόπου», αλλά και αυτή που παράγει το χώρο. Χώρο όχι μόνο για να κατοικίσουμε, αλλά για να κινούμαστε, να στεκόμαστε, να σκεφτόμαστε, να ζούμε. Ο αρχιτέκτονας, λοιπόν, πρέπει να λάβει υπόψη του όλους αυτούς τους παράγοντες που συντελούν, ώστε η ύπαρξη και η διαβίωση των ανθρώπων και των άλλων έμβιων όντων να γίνεται αρμονικά και με τον αποδοτικότερο τρόπο.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ 1.1 Η σχέση του ανθρώπου με τη φύση και η έννοια του τόπου Ο άνθρωπος συνιστά έμβιο ον, ένα βιολογικό είδος το οποίο εμφανίστηκε ως αποτέλεσμα της εξέλιξης παλαιότερων μορφών ζωής. Η ανάδειξη της σχέσης του ανθρώπου με τη φύση, επομένως, εκκινεί από τη θεωρία που εξηγεί τις νομοτέλειες εξέλιξης των βιολογικών ειδών. Η πρώτη ολοκληρωμένη απόπειρα ερμηνείας του μηχανισμού εξέλιξης των ειδών είναι η θεωρία του Δαρβίνου1 για τη φυσική επιλογή. Σύμφωνα με αυτήν την προσέγγιση, η σχέση που καθορίζει την εξέλιξη των ειδών στο χώρο και στο χρόνο είναι η σχέση του έμβιου όντος με το εξωτερικό περιβάλλον. Από τους δύο αυτούς όρους, εκείνος που αποτελεί το δυναμικό κομμάτι είναι το περιβάλλον. Έχει τη δική του αυτονομία, εξελίσσεται με βάση δικές του εσωτερικές νομοτέλειες, ενώ ο οργανισμός προσαρμόζεται παθητικά σε αυτές τις αυτόνομες διαφοροποιήσεις. Ένα τέτοιο αυθύπαρκτο περιβάλλον αποτελεί ο τόπος, ως μια απόλυτη βάση αναφοράς, που θα εξακολουθούσε να υπάρχει ακόμα κι αν αφαιρούσαμε τα υποκείμενα που τον κατοικούν. Αποτελείται από όλα εκείνα τα στοιχεία που δεν επιδέχονται ερμηνειών, το νερό ,το φως, τον αέρα, το φεγγάρι, τα αστέρια, την εναλλαγή της μέρας και της νύχτας, την εναλλαγή των εποχών. Η πληρότητα της φύσης που ορίζει έναν τόπο δεν μπορεί να τεμαχιστεί, αποτελεί αυτό που ο Georg Simmel2 ονομάζει το «Μέγα Όλον», όταν τμηματοποιείται χάνει τη συνέχεια του, αποδυναμώνεται. Ο τόπος «είναι» χωρίς να επιδέχεται διαφορετικών ερμηνειών και χωρίς να χρειάζεται η παρουσία του ανθρώπου.

1 Άγγλος φυσιοδίφης και γεωλόγος, ο οποίος έμεινε στην ιστορία ως ο θεμελιωτής της θεωρίας της εξέλιξης, 1809-1882 2 Γερμανός κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και κριτικός, 1858-1918

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ «Ο όρος φυσικός τόπος δηλώνει μια σειρά από περιβαλλοντικά επίπεδα, από ηπείρους και χώρες μέχρι τη μικρή έκταση που καταλαμβάνει η σκιά ενός δέντρου.»3 Όλοι οι τόποι έχουν χαρακτήρα. Σε μεγάλο βαθμό ο χαρακτήρας ενός τόπου έχει άμεση εξάρτηση από το χρόνο. Ως εκ τούτου, οι παράγοντες που το επηρεάζουν είναι οι εποχές, η ώρα της ημέρας και οι καιρικές συνθήκες, στοιχεία που σχετίζονται, κυρίως, με το φώς. Ακόμη, ο χαρακτήρας ενός τόπου εξαρτάται από την υλική και μορφολογική σύστασή του. Θεωρούμε δεδομένο, επομένως, ότι από τόπο σε τόπο διαφέρουν η σύσταση του εδάφους, τα υλικά και το φως. Για τον άνθρωπο η ταυτότητα του τόπου δεν ορίζεται μόνον από την αποτύπωση των συστατικών στοιχείων του προκειμένου να αναγνωριστεί ο χαρακτήρας του, πρέπει να βιωθεί. «Εδώ το έδαφος είναι σκληρό, πετρώδες, απότομο, το χώμα ξερό. Εκεί η γη είναι επίπεδη. Νερό αναβλύζει ανάμεσα από βρύα. Εδώ οι πνοές, το ύψος και η σύσταση του εδάφους, μας αναγγέλλουν τη γειτνίαση της θάλασσας. Εκεί θάλλει πλούσια χλωρίδα, η ακρότατη τούτη τελείωση της πλαστικής διαμόρφωσης του εδάφους, που ξέρει να εναρμονίζει το έντυμά της με το ρυθμό των εποχών.»4 Για τον άνθρωπο φύση και φυσικό στοιχείο αποτέλεσαν πολυδιάστατα ερωτήματα που ερευνήθηκαν από πολλές σκοπιές. Υπάρχει μια κρίσιμη στιγμή στην ιστορία της ανθρώπινης ύπαρξης, κατά την οποία η αρχική αδιάσπαστη ενότητα της φύσης, της οποίας ο άνθρωπος είναι μέρος, υπέστη ρηγμάτωση από μια νέα τεχνητή οντότητα, αυτή του πολιτισμού. Η εφαρμογή της λογικής της κατασκευής είναι το στοιχείο 3 Christian Norberg – Schulz, Genius Loci (Το πνεύμα του τόπου), Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις E.Μ.Π., 2009, σ. 38 4 Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα, Συναισθηματικη τοπογραφία (1935), Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2010, σ. 73

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ

1_ Ο τεμαχισμός της γής και οι διαφορετικές καλλιέργειες δημιουργούν ενα ιδιόμορφο κολλάζ, πλήρως διαμορφωμένο απο την ανθρώπινη δραστηριότητα

που προκάλεσε αυτό τον αρχικό διαχωρισμό. Η φύση υπήρξε διαχρονικά χώρος υποδοχής του πολιτισμού μέσω της δράσης του ανθρώπου στο πλαίσιο της, με την ισορροπία μεταξύ του φυσικού και του ανθρώπινου να είναι σε πολλές στιγμές της ιστορίας αμφίβολη, λόγω της συνεχούς τεχνολογικής και πολιτισμικής εξέλιξης των ανθρώπινων κατασκευών, οι οποίες παρεμβαίνουν στις φυσικές δομές και επεμβαίνουν στον πρωταρχικό χαρακτήρα του περιβάλλοντος. Η ίδια η εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, η διαμόρφωση πολιτισμού, σήμαινε την καταπάτηση του φυσικού στοιχείου. Κατά μια γενική έννοια σήμερα, οι φυσικοί τόποι δεν αποτελούν παρθένα φύση, αλλά περιοχές που αντανακλούν τις ορατές συνέπειες της ανθρώπινης δράσης, όπως η εκχέρσωση της γης, η διάβρωση του εδάφους, η απογύμνωση του υπεδάφους από τον ορυκτό πλούτο και οι αλλοιώσεις του κλίματος εξαιτίας της εκτεταμένης δόμησης στις αστικές περιοχές. Επιπλέον η καταστροφή του στρώματος του όζοντος προκαλεί αύξηση της ηλιακής ακτινοβολίας και υπερθέρμανση και δεν υπάρχει περιοχή του πλανήτη που να μην κινδυνεύει. Συνοψίζοντας, ο τόπος στη σύγχρονή και πιο απλή εκδοχή του, αναφέρεται σε έναν κόσμο που προκύπτει από φυσικά και ανθρωπογενή στοιχεία. Προσεγγίζοντας, πλέον, την έννοια του τόπου, μας έρχονται στο νου χώροι που βιώνονται από τον άνθρωπο, που διαδραματίζεται μέσα τους η ανθρώπινη ζωή και η ανθρώπινη παρουσία γίνεται το κέντρο του «κόσμου». Μέσω της κατοίκησης, ο άνθρωπος έχει μεταβάλλει την έννοια του τόπου, καθώς ξεκινά να τον ορίζει, να τον χαρακτηρίζει, να του αποδίδει νοήματα και αξίες, αφού πρώτα τον έχει οικειοποιηθεί.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ 1.2 Διερεύνηση του όρου τοπίο «Το τοπίο είναι μια φυσική σκηνή διαμεσολαβημένη από τον πολιτισμό. Είναι μαζί χώρος σε αναπαράσταση και σε παρουσία, σημαίνον αλλά και σημαινόμενο, ένα πλαίσιο και ότι αυτό πλαισιώνει, πραγματικός τόπος αλλά και το είδωλό του, μια συσκευασία αλλά και το προϊόν μέσα στη συσκευασία.»5 Ο άνθρωπος στην διάρκεια της εξέλιξής του δίνει χαρακτήρα στη φύση και δημιουργεί το τοπίο. Η κατανόηση της έννοιας του τοπίου έγκειται στην διερεύνηση αυτής της αμφίδρομης σχέσης που δημιουργείται ανάμεσα στον τόπο και το υποκείμενο το οποίο τον βιώνει. Ο άνθρωπος παρουσιάζεται να στέκεται απέναντι από το περιβάλλον, ως παρατηρητής, γεννώντας την έννοια του «τοπίου». Στην ελληνική γλώσσα ο όρος «τοπίο» προέρχεται το αρχαίο «τόπιον», που έχει την ίδια ρίζα και σημασία με τη λέξη «τόπος». Το τοπίον είναι ένα τμήμα του τόπου, που φέρει τα γεωγραφικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά ενός ευρύτερου τόπου.6 Ο ορισμός του τοπίου (landscape) ως φυσική έκταση που μπορεί να γίνει ορατή με μια ματιά, πλαισιοποιεί μια περιοχή, σαν ένας πίνακας που εμείς καλούμαστε να τον αντικρύσουμε και να τον παρατηρούμε. Η ίδια η λέξη θεσμοθετεί τη συμβατική αντικειμενοποίηση του περιβάλλοντος. Είναι κάτι ορατό, έχει όρια και απέχει από εμάς. Σύμφωνα με την ευρωπαϊκή σύμβαση7 ως «τοπίο» ορίζεται ένα μέρος μίας γεωγραφικής περιοχής, έτσι όπως αυτό γίνεται αντιληπτό από τους ανθρώπους ο χαρακτήρας του οποίου προκύπτει από την δράση φυσικών και ανθρωπογενών παραγόντων, όπως και από τις μεταξύ τους 5 William Mitchel, University of Chicago Press, 1994 6 Γεώργιος Μπαμπινιώτης, Λεξικό της νέας ελληνικής γλώσσας, Κέντρο Λεξικολογίας, Αθήνα 1998, λ. τοπίο 7 Ευρωπαϊκή σύμβαση, Φλωρεντία,Οκτώβριος2000

2_ Ο άνθρωπος- παρατηρητής διακρίνει το τοπίο απο τη φύση και το αντιμετωπίζει ως αντικείμενο θαυμασμού

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ αλληλεπιδράσεις. «Κάθε προσέγγιση της φύσης είναι κι αυτή τοπιογραφική, επειδή κάθε προσέγγιση της φύσης, κάθε χρήση της έννοιας ασκεί κάποια βία στην έννοια προκειμένου να την περιορίσει. Η φύση κάθε φορά με κάποια τεχνική αποσπάται από κάτι ευρύτερο, που επιμένει να μην οριοθετείται.»8 Όποιες θεωρήσεις και αν επινοήσει ο άνθρωπος για τη φύση, το ίδιο θα συνεχίζει να βρέχει, να καίει ο ήλιος, να δυναμώνει η βλάστηση την άνοιξη και να χιονίζει το βαρύ χειμώνα. Η φύση στο πέρασμα του χρόνου υπόκειτο βαθμιαία σε διαδικασίες έλεγχου από τον άνθρωπο και κατά αυτόν τον τρόπο χάνει τον απρόβλεπτο, χαώδη και ανεξέλεγκτο χαρακτήρα της. Ουσιαστικά, οι αντιλήψεις που διαμορφώνονται σταδιακά για τη φύση δεν αφορούν τη φύση με τον οικουμενικό χαρακτήρα της, αλλά πρόκειται για νοηματικές κατασκευές, που επιχειρούν να την ερμηνεύσουν και καταλήγουν να μιλάνε για το τοπίο. Ο άνθρωπος, δηλαδή, οργανώνει το περιβάλλον, φυσικό ή χτισμένο, εντάσσοντάς το σε κατηγορίες. Από όλο τον απέραντο τόπο που βρισκόμαστε, ο άνθρωπος πλαισιοποιεί ένα κομμάτι και ασχολείται με αυτό. Μπορούμε, λοιπόν, να συμφωνήσουμε πως ο όρος τοπίο αναφέρεται σε έναν προσδιορισμό του τόπου από τον πολιτισμό, προσδιορισμό ο οποίος, στην απλούστερη μορφή των περιπτώσεων, περιορίζεται στην αντίληψη και την ερμηνεία, ενώ στις περιπλοκότερες περιπτώσεις περιλαμβάνει την καταγραφή και παράστασή του ή ακόμη και την δομική, κατασκευαστική παρέμβαση. Ωστόσο, ο Θεοδωρόπουλος στο έργο του9 χαρακτηρίζει το τοπίο «αδιανόητο», δηλώνοντας, πιθανόν, το εύρος των πολλαπλών του εκφάνσεων, ασύμβατων προς μια και μόνη στατική του καταγραφή. Το τοπίο απασχολεί πολλές κατηγορίες επιστημόνων όπως

8 Αριστείδης Αντονάς, Τοπιογραφήματα, Περιοδικό: Αρχιτεκτονικά Θέματα, Τεύχος 35/2001 9 Τάκης Θεοδωρόπουλος, Το αδιανόητο τοπίο, Ωκεανίδα, 2000

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ περιβαλλοντολόγους, αρχιτέκτονες, πολεοδόμους, γεωπόνους, κηποτέχνες, αρχιτέκτονες τοπίου, και επίσης αποτελεί κεντρική έννοια για την ανθρωπογεωγραφία και την ανθρωπολογία. Αυτό το ενδιαφέρον για την πολιτιστική και πολιτισμική επεξεργασία του τόπου, που την αποκαλούμε «τοπίο», εκφράζει την ένταση του κοινωνικού ενδιαφέροντος, την προσπάθεια των κοινωνιών να «καταλάβουν», να κατανοήσουν και να ελέγξουν, να ορίσουν τον τόπο. «Το τοπίο είναι μια απειρία καταστάσεων, αλλά μπορεί να καταγραφεί, να αναλυθεί, να ταξινομηθεί, να μελετηθεί. Το τοπίο είναι ένας λαβύρινθος του βιωμένου και του φαντασιακού. Το τοπίο είναι η φύση, ο φυσικός γεωγραφικός χώρος, το αποτέλεσμα της διαδρομής των φυσικών συνθηκών. Το τοπίο είναι και η σύνθετη ιστορική συγκρότηση της κατοικημένης από τον άνθρωπο φύσης.»10 Καταληκτικά: «Ο τόπος νοείται σχεσιακά, παράγεται κοινωνικά, κατασκευάζεται πολιτισμικά, δομείται φαντασιακά, προσλαμβάνεται αισθητικά, περιγράφεται λεκτικά και εικονικά.»11 Το αποτέλεσμα όλων αυτών των διεργασιών, που αφορούν στη νοητική πλέον επεξεργασία του τόπου, θα μπορούσε να ονομάζεται τοπίο. Το τοπίο, δηλαδή, αποτελεί τη σύνθεση όλων εκείνων των πολιτιστικών πρακτικών που στοχάζονται, ερμηνεύουν και τέλος κατασκευάζουν αντιληπτικά τον τόπο. Ο άνθρωπος, από την αρχαιότητα, μέχρι σήμερα επεμβαίνοντας στη φύση, μετασχηματίζει συνεχώς το περιβάλλον, μεταμορφώνει το τοπίο, του αποδίδει σχήμα και τελικά νέα μορφή. Γίνεται λόγος για πολιτισμικό τοπίο, εννοώντας το τοπίο όπως έχει διαμορφωθεί από τα αντικείμενα και τις μεταβολές που έχουν επιφέρει οι άνθρωποι πάνω στη γη, μέσα 10 Δημήτρης Φατούρος, «Το τοπίο: ένας κατάλογος σημειώσεων », Περιοδικό: Αρχιτέκτονες, τ.49/2005, σ.52 11 Ανδρομάχη Οικονόμου, διάλεξη: Από τον τόπο στο τοπίο. Ανθρωπολογικές προσεγγίσεις του ελληνικού νησιωτικού αγροτικού τοπίου μέσα από εθνογραφικά παραδείγματα, 23.01.2012

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ

«Ο’τι μπορούμε να επισκοπήσουμε με ενα βλέμμα ή εντός του στιγμιαίου μας ορίζοντα δεν είναι κιόλας τοπίο αλλά το πολύ πολύ υλικό για ένα τοπίο...» Georg Simmel Φιλοσοφία του τοπίου, 1913, Το τοπίο, Αθήνα: Ποταμός, 2004, σ 24

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ από το διαφορετικό σχήμα και την διάταξη των αγρών, τις διαφορετικές καλλιεργητικές συνήθειες και τους διαφορετικούς οικισμούς. Το σημερινό περιβάλλον, λοιπόν, ως όλον, είναι ένα αποτέλεσμα της δημιουργικής και μη ύπαρξης του ανθρώπου. 1.3 Η αισθητική του τόπου «Περπατώντας επάνω σε τούτη τη γή , η καρδιά μας χαίρεται με την πρώτη χαρά του νηπίου την κίνησή μας μέσα στον χώρο της πλάσης, την αλληλοδιάδοχη τούτη καταστροφή και αποκατάσταση της ισορροπίας που είναι η περπατησιά. Χαίρεται το προχώρεμα του κορμιού επάνω απ’ την ανάγλυφη τούτη ταινία που είναι το έδαφος, και το πνεύμα μας ευφραίνεται από τους άπειρους συνδυασμούς των τριών διαστάσεων του Χώρου, που μας συντυχαίνουν και αλλάζουν στο κάθε μας βήμα, και που το πέρασμα ακόμα και ενός σύννεφου ψηλά στον ουρανό είναι ικανό να τους μεταβάλλει.»12 Η πρόσληψη της φύσης ως τοπίο προώθησε μια εξωτερική σχέση ενατένισης και παρατήρησης, η οποία, από μόνη της, ως διαδικασία, αποκόπτει τον άνθρωπο από αυτή. Η φύση αντιμετωπίστηκε ως μέσο πνευματικής καλλιέργειας και ως μέσο απόλαυσης της ζωής. Στην δυτική Ευρώπη ξεκίνησε η τάση να οργανώνεται, να ελέγχεται και να οριοθετείται η φύση μέσω της γεωμετρίας του αναγεννησιακού κήπου με στόχο την ανάδειξη του ωραιοποιημένου φυσικού τοπίου στον αγγλικό κήπο. Η αισθητική αποτελεί έναν κλάδο της φιλοσοφίας της νεότερης ιστορίας του ανθρώπου και κρύβει μια βαθιά συνάφεια με τη μελέτη του περιβάλλοντος, επειδή η αισθητική συμπεριλαμβάνει την αποτίμηση του ωραίου και του υψηλού στη φύση. Ταυτόχρονα, η λέξη και η σημασιολογία της, δεν είναι άγνωστες, καθώς αποτέλεσε πεδίο μελέτης των αρχαίων 12 Δημήτρης Πικιώνης , Κείμενα, Συναισθηματικη τοπογραφία (1935), Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2010, σ. 73

3_ Απέναντι σελίδα: Τοσκάνη, Ιταλία

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ

4_ Ο οδοιπόρος επάνω απο τη θάλασσα της ομίχλης, Caspar David Friedrich, Γερμανία 1818 Ο άνθρωπος θεατής μπροστά στο δέος της φύσης

5_ Κάστρο Norham, Ανατολή ηλίου, Joseph Mallord William Turner, Αγγλία, 1845, Τοπιογραφία

Ελλήνων φιλοσόφων, όπως του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη. Η εμφάνιση του όρου «αισθητική του τόπου» μπορεί να έχει τις ρίζες της στη ζωγραφική και τις εικαστικές τέχνες, που σε αρκετές περιπτώσεις ακολουθούν τη σύμβαση που θέλει το τοπίο, τοποθετημένο μέσα σε ένα πλαίσιο, σαν να το κοιτάζει κάποιος μέσα από ένα παράθυρο. Ο άνθρωπος παρατήρησε και βίωσε τη φύση και ξεχώρισε σε αυτήν μια αισθητική που άρχισε να απολαμβάνει. Το φυσικό περιβάλλον διαθέτει δυναμικά χαρακτηριστικά. Η παρουσία του ανθρώπου μέσα σε αυτό αποτελεί μια εμπειρία. Συνδυάζει λειτουργικότητα και ικανοποίηση, προσδίδοντας μια αισθητική εμπειρία. Σε αυτό το πλαίσιο η τέχνη αποτέλεσε το πρώτο πεδίο μιας συνειδητής αναζήτησης της αισθητικής αξίας. Η τέχνη, συνθέτει την επιτομή της κατασκευαστικής δεξιοτεχνίας, αφού ασχολείται με την επεξεργασία υλικών, όπως η πέτρα, το ξύλο και το μέταλλο, επεξεργασία η οποία μεταβάλλει ριζικά τη συνήθη μορφή των υλικών, αντιπροσωπεύοντας το αποκορύφωμα του τεχνητού, απέχοντας από το περιβάλλον, όπως νοείται ως μια καθαρή μορφή ακατέργαστων δομών. Από τα τέλη της μεσαιωνικής εποχής η φύση αποτελούσε μια αστείρευτη πηγή έμπνευσης. Καλλιτέχνες, συγγραφείς και φιλόσοφοι του Διαφωτισμού, του Ρομαντισμού και του Ιμπρεσιονισμού, εξέφρασαν, μέσω του έργου τους, μια αρμονική συνύπαρξη των ανθρώπων με τη φύση. Η έννοια της φύσης μετατοπίζεται από μια δεδομένη περιβάλλουσα διεργασία μεταβολών σε ένα πολύπλοκο θέμα άξιο παρατήρησης. Δεν είναι τυχαίο ότι στην διάρκεια του 14ου αιώνα ο Πετράρχης13 φαίνεται να είναι ο πρώτος που ανεβαίνει ένα βουνό αποκλειστικά για να απολαύσει τη θέα. Προς αυτή την κατεύθυνση καλλιτέχνες του 18ου αιώνα όπως, ο Friedrich14 και οTurner15 αναζητούν αισθητικά χαρακτηριστικά του 13 Πετράρχης, Η ανάβαση του όρους Βεντού, Αθήνα:Αργα, 2008 14 Γερμανός ζωγράφος, 1774-1840, εκπρόσωπος του Ρομαντισμού 15 Αγγλος ζωγράφος τοπίου, 1775-1851, εκπρόσωπος του Ρομαντισμού

ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΗ τοπίου. Ταυτόχρονα η ανάγκη για «συμβίωση» με τη φύση, έρχεται σε αντιπαράθεση με την εδραίωση της μηχανής και την καθιέρωση της λογικής. Συμπεραίνουμε, τελικά, ότι το σύγχρονο φυσικό τοπίο αποτελεί μια διαχρονική κληρονομιά, τόσο φυσικής εξέλιξης όσο και ανθρώπινης προσπάθειας με το φυσικό περιβάλλον να αποτελεί ένα μείγμα φυσικών και τεχνιτών στοιχείων. Σχετικά με την αντίληψη των σύγχρονων κοινωνιών για το τοπίο, γίνεται κατανοητό ότι έχει επηρεαστεί εκτός από τις τέχνες, που και στο παρελθόν συνέβαλλαν δυναμικά στη διαμόρφωση του, και από την ανάπτυξη της τεχνογνωσίας, που με τη σειρά της έχει επηρεάσει την καθημερινότητα των ανθρώπων. Η σύγχρονη κατάσταση της φύσης προκύπτει σημαντικά μέσα από την μικρή ιστορία της ανθρώπινης ύπαρξης. Οι κοινωνίες του ανθρώπου επέδρασαν καταλυτικά στις φυσικές δομές και η σχέση του με αυτές απέκτησε νέα ουσία, ως αποτέλεσμα της εξέλιξής του.

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ,ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ 2.1 Από την προϊστορία μέχρι το Μεσαίωνα Η πρώτη σχέση του ανθρώπου με την καθαρότερη μορφή της φύσης υπόκειτο στην ανάγκη προστασίας του από τα φυσικά φαινόμενα. Η ανάγκη αυτή τον οδήγησε στην κατοίκηση υφιστάμενων δομών του φυσικού περιβάλλοντος. Η προφύλαξη από τα στοιχεία της φύσης σε συνδυασμό με την αποθήκευση τροφίμων και την αμυντική κάλυψη, τον απομάκρυνε από τις σπηλιές και τον οδήγησε στην αρχιτεκτονική δημιουργία. Κατασκεύασε τις αρχέγονες δομές που κάλυπταν αδιαφοροποίητα και κατά τρόπο εντελώς στοιχειώδη, όλες τις παραπάνω ανάγκες, στεγάζοντας και τις εσωτερικές του ανησυχίες -το φόβο για τις σκοτεινές δυνάμεις της φύσης. Ο όρος φυσικό περιβάλλον αποτελεί ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο πεδίο με συνεχείς αναδιατυπώσεις της σημασίας του και της σχέσης του με τον άνθρωπο, επειδή η ύπαρξη του ανθρώπου αλληλεπιδρά με τη φύση και επανανοηματοδοτεί τη σημασία της σχέσης αυτής. Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι το φυσικό περιβάλλον δεν βρισκόταν στην ίδια μορφή που το συναντάμε σήμερα και πρωταρχικό ρόλο σε αυτό κατέχει ο άνθρωπος που στην εξελικτική του πορεία επενέβη με νέες δομές. Ο άνθρωπος στην αρχαιότητα απέδιδε αξία στο φυσικό περιβάλλον, το οποίο παρατηρούσε. Το αντιλαμβάνονταν ως αυθύπαρκτη οντότητα, ως έναν ζωντανό οργανισμό. Συγκεκριμένα υπήρχε και η πανθεϊστική αντίληψη, που όριζε τη φύση ως θεότητα. Αρχαίοι λαοί, όπως της Αιγύπτου και της Μεσοποταμίας, πίστευαν ότι η φύση, η Γη, το σύμπαν – και όλα όσα περιέχουν – είναι πράγματι θεοί και τα λάτρευαν. Στην αρχαία Ελλάδα η παρατήρηση της φύσης από τους φιλοσόφους οδήγησε σε πολύ σημαντικά και θεμελιώδη συμπεράσματα. Με τον όρο «Φύσις» εννοούσαν την ολότητα των πάντων όσων υπάρχουν, την οποία συνέχουν η κοσμιότητα, η δικαιοσύνη, η τάξη, το μέτρο και η αρμονία.

7_ Κατοίκηση σπηλαίων πρωτες δομες που παρείχαν προστασία από τις καιρικές συνθήκες και από ποικιλώνυμους εχθρούς

8_ Λοξό στέγαστρο και πρώιμη μορφή καλύβας αρχέγονες μορφές καταφυγίου

6_ Απέναντι σελίδα: Το τοπίο και οι σπηλιές της Ajanta στην Μαχαράστρα της Ινδίας,(2ος αιώνας π.Χ- 600 μ.Χ)

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

9_ Αρχαίο θέατρο Δελφών Αρχιτεκτονικη και φυσικό περιβάλλον συνθέτουν ενα ιδιαίτερο αποτέλεσμα

Έτσι, η φύση για τους αρχαίους έλληνες φιλοσόφους είναι «Κόσμος», δηλαδή η τάξη εντός του οποίου αναπόφευκτα ζει ο άνθρωπος ως το μόνο ιδιαίτερο ον και ο σεβασμός στον κόσμο αυτόν μπορεί να τον οδηγήσει στην ευδαιμονία. Η φύση, λοιπόν, αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους περισσότερους αρχαίους πολιτισμούς. Ο Ιπποκράτης1 στο έργο του Περί αέρων, υδάτων και τόπων2 διαπιστώνει ότι η υγεία των ατόμων καθώς, επίσης η διάθεση και η δημιουργικότητα τους διαμορφώνεται ανάλογα με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο ζουν αλλά και από παράγοντες, όπως η ποιότητα του πόσιμου νερού, η διατροφή και το κλίμα. Στην αρχαία Ρώμη, ο Βιτρούβιος3 στην πραγματεία του Δέκα βιβλία για την αρχιτεκτονική αναφέρεται στην σπουδαιότητα της τοποθεσίας ενός κτηρίου: «στην περίπτωση των ιερών χώρων επιλέγουμε περιοχές με κατάλληλες πηγές νερού σε μέρη, όπου πρόκειται να χτιστούν ναοί… όλα οφείλονται στη φύση της τοποθεσίας.»4 Στα χρόνια της ύστερης αρχαιότητας και του πρώιμου μεσαίωνα, η άνοδος του Χριστιανισμού διαφοροποίησε την θέση της επιστήμης και της φιλοσοφίας. Το αυξανόμενο βάρος της θεολογίας στο σύνολο των αντιλήψεων για την κατανόηση του κόσμου, υποβάθμισε κατά έναν τρόπο την μελέτη της φύσης με την χρήση του λόγου για την αναζήτηση της αλήθειας. Ο Μεσαίωνας χαρακτηρίστηκε από ένα θρησκευτικό δογματισμό που επηρέασε όλες τις πτυχές της ζωής του ανθρώπου και περιόρισε, εν μέρει, τη σκέψη, την οποία καθοδηγούσε μονομερώς. Επικράτησε ένας συμβιβασμός ανάμεσα στη φυσική και τη θεολογική φιλοσοφία και υπήρξε μια δυσκολία στην διερεύνηση και την κατανόηση 1 Αρχαίος Έλληνας ιατρός, θεωρείται μία από τις πιο εξέχουσες προσωπικότητες στην ιστορία της ιατρικής, 460 π.Χ.-377 π.Χ 2 Ιπποκράτης, Περί αρχαίας ιατρικής, περί αερίων, υδάτων, τόπων, Αθήνα : 4π Ειδικές Εκδόσεις Α.Ε., 2011 3 Ρωμαίος συγγραφέας, αρχιτέκτονας και μηχανικός, 80 π.Χ.-15 π.Χ. 4 Βιτρούβιος, Δέκα βιβλία αρχιτεκτονικής, Αθήνα: Παρατηρητής, 1998, σ. 38

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ των φαινομένων. Η παρατήρηση και η λογική ήταν περιθωριοποιημένες και συνεπώς, η επιστήμη και η φιλοσοφία δεν εξελίχθηκαν με το ρυθμό που εξελίχθηκαν αργότερα. Πάντως η σχέση του ανθρώπου με τη φύση διέθετε ακόμη την εποχή αυτή μια καθαρότητα και απλότητα. Ο άνθρωπος αντιλαμβανόταν τη φύση ως κάτι μεγαλειώδες και αυτόν μέρος του συστήματος της. Το πέρασμα από το Μεσαίωνα στην Αναγέννηση συνοδεύεται από την εμφάνιση μεγάλων κοινωνικών αλλαγών και νέων αντιλήψεων. Διευρύνονται οι γνώσεις και εδραιώνεται η εμπιστοσύνη στη λογική ικανότητα του ανθρώπου. Διαμορφώθηκαν νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες. Αναπτύχθηκαν η βιομηχανία, το εμπόριο και η αγροτική οικονομία. Οι πόλεις εκσυγχρονίστηκαν και η οικονομία οργανώθηκε σε νέες βάσεις.

10_ Γαλιαίος Γαλιλέι (1564-1642), Ιταλός αστρονόμος, φιλόσοφος και φυσικός. Συνέβαλε αποφασιστικά στην επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα.

2.2 Αναγέννηση και 18ος αιώνας Η Αναγέννηση ήταν μια εποχή μεγάλων ανακαλύψεων και αναζητήσεων. Η εξέλιξη των φυσικών επιστημών αλλά και η ανακάλυψη των νέων ηπείρων διεύρυναν τους ορίζοντες του ανθρώπου. Μεγάλες ανακαλύψεις στα πεδία της αστρονομίας, της φυσικής, της βιολογίας και της ανατομίας, συμβάλλουν στην εδραίωση της επιστημονικής έρευνας. Η εφεύρεση της τυπογραφίας έδωσε τη δυνατότητα της ενημέρωσης και της διάδοσης των νέων θεωρητικών προβληματισμών. Οι σχέσεις του ανθρώπου με την Εκκλησία επανεξετάστηκαν, καθώς ο θρησκευτικός φανατισμός του Μεσαίωνα σιγά σιγά υποχώρησε και η ισχύς της Καθολικής Εκκλησίας άρχισε να εξασθενεί. Ο «αναγεννησιακός άνθρωπος» πίστευε πια ότι μπορούσε να διαμορφώσει μόνος του τις συνθήκες διαβίωσής του, καθώς η γνώση του εμπλουτιζόταν με τη συνεχή μελέτη της φύσης, την παρατήρηση και το πείραμα. Επικράτησε το ιδανικό του homo universalis (οικουμενικός άνθρωπος), ο οποίος είναι ταυτόχρονα λόγιος, 31

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

11_ Η αρχιτεκτονική του Λέον Μπατίστα Αλμπερτί σε δέκα βιβλία, Λονδίνο, 1726 Λέον Μπατίστα Αλμπέρτι (Leon Battista Alberti), 1404-1472, Ιταλός αρχιτέκτονας, πολεοδόμος αλλά και θεωρητικός της τέχνης, ποιητής και μελετητής της αρχαιότητας. O ουμανιστής Αλμπέρτι συνέβαλε στην αποδέσμευση από τη μεσαιωνική τέχνη (ως έκφραση θεολογικών αξιών) και στη συστηματοποίηση του ανθρωπιστικού χαρακτήρα της τέχνης σύμφωνα με τη φύση, το πνεύμα και τις μορφές της κλασικής αρχαιότητας.

καλλιτέχνης και επιστήμονας. Οι τέχνες -αρχιτεκτονική, ζωγραφική, γλυπτική- στην Ευρώπη, μέσα στην Αναγέννηση έδειξαν να ενδιαφέρονται για τη σημασία της φύσης. Οι καλλιτέχνες προσεγγίζουν τη φύση και ενδιαφέρονται να τη μελετήσουν, καθώς το αρχαίο ελληνικό πνεύμα αποτέλεσε γι’αυτούς έμπνευση, δεδομένου ότι οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι είχαν μελετήσει τη φύση και προσπαθούσαν να εξηγήσουν τους νόμους της. Σκοπό είχαν να εξασφαλίσουν, την αρμονία με τη φύση και την ζητούμενη οικουμενική τάξη. Ο στόχος αυτός εξαπλώθηκε σιγά σιγά από τις πόλεις της Βόρειας Ιταλίας στην υπόλοιπη Δυτική και Κεντρική Ευρώπη. Την εποχή αυτή οι καλλιτέχνες προσπαθούσαν να προσεγγίσουν με αντικειμενικό τρόπο το ωραίο και την αρμονία. Θεωρούσαν ότι οι ιδιότητες αυτές αντανακλούν τα χαρακτηριστικά του πραγματικού κόσμου και του τελειότερου δημιουργήματος της φύσης, του ανθρώπου. Ο καλλιτέχνης έπρεπε να μελετήσει προσεκτικά τα χαρακτηριστικά της φύσης και στη συνέχεια να προχωρήσει στην επιλογή των στοιχείων που του επέτρεπαν να συνθέσει μια ιδανική εικόνα της πραγματικότητας. Το καλλιτεχνικό έργο στηριζόταν έτσι σε μια γενικευμένη αλήθεια της φύσης, ισορροπούσε ανάμεσα στο ιδανικό και το πραγματικό, ανάμεσα στο γενικό και το μερικό, χωρίς όμως να απομακρύνεται από την πραγματικότητα. Έτσι, η προσήλωση στις ιδέες, τις μορφές και τις αξίες της κλασικής αρχαιότητας, η μελέτη των αρχαίων φιλοσόφων, και κυρίως του Πλάτωνα, ο θαυμασμός των αρχαίων ερειπίων συνόδευσαν την αναζήτηση των λογίων και των καλλιτεχνών την περίοδο αυτή. Ο 18ος αιώνας μεταξύ άλλων χαρακτηρίζεται από πολιτιστικό μετασχηματισμό, την εξέλιξη της πόλης και την μελέτη της δομικής μηχανικής. Ο αιώνας εμφορείται από τις ιδέες ενός κοινωνικού κινήματος, του Διαφωτισμού, που ως στόχο έχει τη βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης και της πνευματικής κατάστασης του ανθρώπου μέσω του

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ορθολογισμού και μέσα από την καλλιέργεια των επιστημών και την παιδεία. Ήταν ουσιαστικά επακόλουθο της Επιστημονικής επανάστασης του 17ου αιώνα που έθεσε υπό αμφισβήτηση πολλές ιδέες που ως τότε θεωρούνταν δεδομένες. Το ήθος και το μέτρο συνυπάρχουν με τον ορθολογισμό. Βασικός φορέας των νέων ιδεών που έφερε ο Διαφωτισμός ήταν η ανερχόμενη αστική τάξη. Επίσης, παρατηρείται μεγάλη αύξηση του πληθυσμού και η συσσώρευση του στις πόλεις, με αποτέλεσμα την πρώτη έκρηξη αστικοποίησης. Η χρήση των μηχανών επεκτάθηκε στην παραγωγή προϊόντων, οδηγώντας στη Bιομηχανική Επανάσταση της Μ. Βρετανίας (1750-1780) Στα τέλη του 18ου αιώνα αναπτύχθηκε το καλλιτεχνικό και πνευματικό ρεύμα του Ρομαντισμού ως μια αντίδραση στην Βιομηχανική Επανάσταση. Ήταν επίσης μια εξέγερση ενάντια στην κλασσική αριστοκρατική κοινωνία και τα πολιτικά πρότυπα της εποχής του Διαφωτισμού αλλά και μια αντίδραση ενάντια στον επιστημονικό εξορθολογισμό της φύσης. Κύριο χαρακτηριστικό του αποτελεί το συναίσθημα αντί της λογικής, η έμφαση στην πρόκληση ισχυρής συγκίνησης μέσω της τέχνης καθώς και η μεγαλύτερη ελευθερία στη φόρμα, σε σχέση με τις περισσότερο κλασικές αντιλήψεις. Στην παλιά αυστηρότητα του κλασσικού ύφους οι ρομαντικοί καλλιτέχνες αντέταξαν τη φύση ως αντίδραση σε περιοριστικούς κανόνες της φαντασίας. Ήρθαν σε αντίθεση με την κλασσικού ύφους τάξη, όπως και με την Βιομηχανική Επανάσταση, όπου ο Ρομαντισμός ήταν εν μέρει μια απόδραση από τη σύγχρονη πραγματικότητα. Ο Ρομαντισμός κατοχύρωσε την ατομική φαντασία ως μία κρίσιμη αρχή, η οποία επιτρέπει την απελευθέρωση από τις κλασσικές φόρμες στην τέχνη. Κυριαρχούν η διεκδίκηση της ελευθερίας της έκφρασης και η επικράτηση της ιδέας του ατομικισμού. Το κίνημα αυτό δεν μπορεί να το περιορίσει κανείς σε ορισμένες

12_ Η «Ηθική», το magnum opus του φιλοσόφου Σπινόζα. Η φιλοσοφία του Σπινόζα ήταν επικεντρωμένη γύρω από μια άποψη του σύμπαντος, στην οποία ο Θεός και η φύση ήταν ένα πράγμα. Αυτή του η φιλοσοφική ιδέα θα γίνει αργότερα η κεντρική ιδέα του Διαφωτισμού.

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ αισθητικές αντιλήψεις και τάσεις στην τέχνη, αλλά ευρύτερα αποτέλεσε έναν τρόπο ζωής, μία κοσμοθεωρία που περιελάμβανε κάθε πνευματική εκδήλωση και στην επιστήμη, στην φιλοσοφία, στην πρακτική ζωή, στην πολιτική, στην ηθική κλπ. Τον 18ο αιώνα, ο Ελβετός φιλόσοφος Jean Jacques Rousseau5, κύριος εκφραστής του Ρομαντισμού, υποστηρίζει στο πρώτο του βιβλίο «Αιμίλιος ή Περί Αγωγής», αλλά και αργότερα στις «Ονειροπολήσεις ενός μοναχικού Οδοιπόρου», πόσο σημαντική είναι για την αγωγή του ανθρώπου η ζωή κοντά στη φύση και διατυπώνει τις ριζοσπαστικές του ιδέες περί κοινωνικότητας, αλλά και την απογοήτευσή του από τα εκφυλιστικά συμπτώματα του προϊόντος πολιτισμού. «Υποχρεωμένοι να καταπολεμήσουμε τη φύση ή τους κοινωνικούς θεσμούς, πρέπει να επιλέξουμε ανάμεσα στο να διαμορφώσουμε έναν άνθρωπο ή έναν πολίτη, διότι δεν μπορούμε να κάνουμε ταυτόχρονα και τα δύο.» Και παρακάτω: «Ο άνθρωπος της φύσης είναι ένα όλον για τον εαυτό του. Είναι η αριθμητική ενότητα, το απόλυτο όλον, που σχετίζεται μόνο με τον εαυτό του ή με τον όμοιό του. Ο πολιτικός άνθρωπος είναι ενότητα κλασματική, που εξαρτάται από τον παρονομαστή και η αξία του βρίσκεται στην αναφορά του στην ολότητα που είναι το κοινωνικό σώμα.»6 Στα τέλη του 18ου αιώνα, ο Γερμανός φιλόσοφος και ποιητής Friedrich Schiller7, γράφει το ποίημα Der Spaziergang (Ο περίπατος). Το ποίημα ξεκινάει εξηγώντας πως ο διαχωρισμός φύσης και πόλης γέννησε την έννοια του τοπίου στον δυτικό κόσμο. «Τοπίο γίνεται η φύση για εκείνον που βγαίνει έξω και ως τέτοια ανήκει στην πόλη, η οποία σηκώνεται σαν

5 Ελβετός φιλόσοφος, συγγραφέας και συνθέτης του 18ου αιώνα, 1712-1778 6 Jean- Jacques Rousseau, Αιμίλιος ή Περί Αγωγής, 1762 7 Γερμανός ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος, 1759-1805, εκπρόσωπος του Ρομαντικού κινήματος

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ σωρός μέσα από τον βραχώδη πυρήνα».8 Η ύπαιθρος δεν νοείται για τον Fr. Schiller ως ειδυλλιακός τόπος καθώς η αγροτική ζωή περιορίζει τον άνθρωπο - αλλά αντίθετα η πόλη εξυμνείται ως ο τόπος της ελευθερίας.9 Η περιβάλλουσα φύση μπορεί να αξιοποιηθεί από τον κάτοικο της πόλης και να γίνει αντικείμενο της ανθρώπινης κυριαρχίας. Πρακτικά η οργάνωση και η εξέλιξη των πόλεων απομάκρυνε τον άνθρωπο από τη φύση, γεγονός που επιδρά και στον τρόπο σκέψης του. Η βιομηχανική επανάσταση που εκρήγνυται στην Αγγλία ήδη από τα τέλη του 18ου αιώνα επηρεάζει σημαντικά τον τρόπο ζωής της εποχής. Σημειώνονται πρωτοφανείς συγκεντρώσεις πληθυσμού στα αστικά κέντρα, το φυσικό περιβάλλον καταστρέφεται και η βιομηχανία αναπτύσσεται. Ως αποτέλεσμα η πόλη απομακρύνεται ιδεολογικά από την ζωή στην ύπαιθρο και η αντίθεση φύση και πολιτισμός οξύνεται. Ήδη από τον 16ο αιώνα (Αναγέννηση), η φύση με περίτεχνες κηποτεχνικές διαμορφώσεις καθίσταται μέσο προβολής, υπεροχής ή εξουσίας. Το τοπίο καθίσταται πεδίο οικονομικής, πολιτικής και καλλιτεχνικής ανάδειξης της εξουσίας των ηγεμόνων. Τον 17ο αιώνα πρωτοεμφανίζονται οι προορισμένοι και δημιουργημένοι για το κοινό κήποι και θριαμβεύουν τα πάρκα. Οι κήποι ακολουθούν ειδικά μελετημένη διάταξη και με τα παρακάτω χαρακτηριστικά. Η τάξη κυριαρχεί στο τοπίο και είναι καθοριστικά αυστηρή, συμμετρική, κλασικιστική, τρισδιάστατη.

13_ Το ανακτορικό συγκρότημα των Βερσαλλιών, με το σχέδιο των μεγαλόπρεπων κήπων, του αρχιτέκτονα Andre Le Notre, 1669- 1700

2.3 Νεότερη και σύγχρονη εποχή Τον 19ο αιώνα οι αστικοί υπαίθριοι χώροι υπόκεινται σε δραστικές μεταβολές, αυξάνονται και διαμορφώνονται. Δημιουργούνται πολλά 8 G. Simmel, J.Ritter, E. Gombrich, Το τοπίο, Αθήνα 2004, σ.77 9 Ετσι ερμηνεύει το ποίημα ο Γερμανός φιλόσοφος Joachim Ritter στο Lanschaft, Zur Fuktion des Aesthetischen in der modernen Gesellschaft (Το τοπίο, η λειτουργία του αισθητικού στη νεώτερη κοινωνία) το 1963

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

14_ Πλάνο του Central Park της Νέας Υόρκης, που σχεδιάστηκε απο τον Frederick Law Olmstead, το 1857

15_ Κατοικια «Falling Water», Penνsylvania, Η.Π.Α., F. L. Wright, 1939 Η φύση είναι η έμπνευση μας, από τη γη μέχρι τον ουρανό’, ανέφερε ο Wright, (1867-1959) σημαντικός εκφραστής της οργανικής αρχιτεκτονικής.

καινούργια αστικά πάρκα στο Παρίσι (Bois de Boulogne 1852), στο Λονδίνο (Royal Parks: Sir James, Regents 1830) και αλλού. Το «κίνημα των πάρκων», ένα ρεύμα που ξεκίνησε από την Αμερική στα μέσα του 19ου αιώνα έρχεται να δώσει την απάντηση στην απομάκρυνση από την φύση και την επαφή του ανθρώπου με αυτή έξω από την ασφυκτική αστική καθημερινότητα. Τα πάρκα μιμούνται τη φύση και επιδεικνύουν μεγάλη σχεδιαστική προσαρμοστικότητα στις φυσικές συνθήκες αλλά με τεράστιες εδαφικές τεχνητές αναμορφώσεις (π.χ. Central park Νεας Υόρκης). Ο δυτικός πολιτισμός ενισχύει τη δυναμική της πόλης, απομακρύνεται από την ύπαιθρο και δημιουργεί το τεχνητό φυσικό τοπίο για να απαλύνει την αντίθεση πόλη- ύπαιθρος. Ο Georg Simmel υποστηρίζει ότι το αστικό τοπίο, επιδέχεται αισθητική επεξεργασία, για να «αναγκαστεί» να παριστάνει τον εαυτό του, δηλαδή την χαμένη φύση».10 Τον 19ο αιώνα αρχιτέκτονες όπως ο Eugene Emmanuel Viollet-le-Duc, John Ruskin, Gottfried Semper, Karl Botticher, John Wellborn Root και Luis Sullivan, άρχισαν να μελετούν τη φύση με σκοπό να μιμηθούν τις μεθόδους της. Ο Viollet-le-Duc11 ξεχώρισε το οργανικό ως το στοιχείο της φύσης, το οποίο η αρχιτεκτονική θα έπρεπε να μιμηθεί. Για τον Viollet-le-Duc η αρχιτεκτονική δεν είναι μια μιμητική τέχνη, αλλά περισσότερο ένα λογικό σύστημα ισοδύναμο στις λειτουργίες, παρά στην παρουσίαση της φύσης. Οι μορφές στη φύση είναι απόρροια παγκόσμιων και φυσικών νόμων, που γίνονται ορατοί μέσα από την παρατήρηση και την αναζήτηση. Αρχιτεκτονική και φύση έχουν συνδεθεί στενά στην ιστορία, γεννώντας την έννοια της οργανικότητας. Οι αρχιτέκτονες της οργανικής παράδοσης, αντιλαμβάνονται τη φύση, όχι μόνο σε όρους φυσικής επιστήμης, αλλά και με μια μεταφυσική έννοια επηρεασμένη από διάφορους φιλόσοφους 10 G. Simmel, J.Ritter, E. Gombrich, Το τοπίο, Αθήνα 2004, σ.79 11 Γάλλος αρχιτέκτονας και συγγραφέας, 1814-1879

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ όπως ο Ralph Waldo Emerson, Henry David Thoreau, Friedrich Nietzsche, Johann Wolfgang von Goethe. Η οργανική αρχιτεκτονική αποτέλεσε μια φιλοσοφία που αναδύθηκε μέσα από το έργο των Ρομαντικών φιλοσόφων του 18ου αιώνα, όπως ο Jean-Jacques Rousseau και των Υπερβατικών12 του 19ου αιώνα, όπως ο Ralph Waldo Emerson. Οι υπερβατικοί υποστήριζαν ότι τόσο η τέχνη όσο και η αρχιτεκτονική πρέπει να συμβαδίζουν με τη φύση. Ως όρος η οργανική αρχιτεκτονική εισάγεται τον 20ο αιώνα. Η στενή σχέση της φύσης και της αρχιτεκτονικής, η συνέπεια προς το φυσικό περιβάλλον, η χρήση των τοπικών υλικών καθώς και η φιλοσοφία «χρόνος, χώρος και ανθρώπινη συνύπαρξη» αποτελούν τον βασικό άξονα της οργανικής αρχιτεκτονικής. Η οργανική αρχιτεκτονική δεν μιμείται σχήματα φυσικών «οργανικών» μορφών, αλλά εμπεριέχει τους μηχανισμούς εκείνους, οι οποίοι διέπουν τις διάφορες φυσικές διεργασίες. Το ενδιαφέρον έγκειται σε αυτές τις διεργασίες και τη σχέση τους με τις διαδικασίες και τις μορφές που παράγονται. Ο George Perkins Marsh13 το 1864 με το βιβλίο του Man and Nature14 καταθέτει την πρώτη επιστημονική εκτίμηση των επιπτώσεων της ανθρώπινης δράσης στα φυσικά οικοσυστήματα, το οποίο αποτέλεσε την εναρκτήρια δύναμη για την αρχή ενός κινήματος διατήρησης του περιβάλλοντος. Το κεντρικό επιχείρημα του βιβλίου είναι ότι ο άνθρωπος πρέπει να διατηρήσει και, αν είναι δυνατόν, να ανασυγκροτήσει τους φυσικούς πόρους. Σε μια εποχή που οι άνθρωποι πίστευαν πως οι πόροι της γης ήταν άπειροι και υπήρχαν μόνο για να τους εκμεταλλευτεί, ο Marsh υποστήριξε ότι συμβαίνει το ακριβώς αντίθετο. Εισηγήθηκε πως 12 Ξεκίνησε στην Ευρώπη ως φιλοσοφικό κίνημα τον 19ο αιώνα. Οι υπερβατιστές πίστευαν στην υπεροχή της βαθιάς γνώσης και της διορατικότητας έναντι του ορθολογισμού, στην έμφυτη καλοσύνη του ανθρώπου, στη μοναδική ένωση όλων των δημιουργημάτων με το Θείο και τη Φύση 13 Αμερικανός διπλωμάτης και φιλόλογος, 1801-1882, θεωρείται από μερικούς ως ο πρώτος περιβαλλοντολόγος της Αμερικής και πρόδρομος της έννοιας της αειφορίας 14 George Marsh, Man and Nature, New York 1864

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ

16_ Garden Cities of To-morrow, Ebenezer Howard, Λονδίνο, 1922

τα ανθρώπινα όντα, ήταν φορείς της αλλαγής ή κατά κάποιον τρόπο ενοχλητικοί παράγοντες και παρουσιάζει την κατηγορηματική υπόθεση ότι ο άνθρωπος έκανε και θα συνεχίσει να κάνει μεγάλη ζημιά στο περιβάλλον. Ο 20ος αιώνας συνοδεύεται από συνεχόμενες εξελίξεις, νέα δεδομένα και την ανάπτυξη της τεχνολογίας. Η εποχή που διαδέχτηκε τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο χαρακτηρίζεται από την ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη. Πρόκειται για μια περίοδο γενικής αμφισβήτησης στην οποία οι όροι ευημερία, ανάπτυξη και πρόοδος επανεξετάζονται. Στην αρχιτεκτονική εδραιώνεται το μοντέρνο κίνημα με πολλές και επαναστατικές τάσεις. Η βιομηχανική επανάσταση αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα μεταστροφής των αρχιτεκτονικών ρευμάτων. Η μηχανή και η τεχνολογία έδωσε νέα μέσα και υλικά που έπρεπε να αφομοιωθούν και να ενταχθούν σε νέες συνθήκες. Υπήρξαν κινήματα που έψαχναν να βρουν τις απαντήσεις στις μηχανές, τα υλικά, την τεχνολογία και τη δύναμη που αυτά προσέφεραν, σε τέτοιο σημείο που η λεγόμενη αισθητική της μηχανής έγινε αυτοσκοπός. Οι επιταγές της παραγωγής έστρεψαν την αρχιτεκτονική στην τυποποίηση και τον καταναλωτισμό. Ταυτόχρονα, όμως, η απελευθέρωση από περιορισμούς, η αύξηση των δυνατοτήτων, οι νέες ιδεολογίες και θεωρίες που εμφανίζονται δίνουν στον αρχιτέκτονα πρόσφορο έδαφος για εμβάθυνση σε ιδέες. Έτσι, ερευνάται η σχέση φύσης-ανθρώπου από διάφορες οπτικές και καινοτόμες ιδέες εισάγονται στη σχέση κτηρίου- περιβάλλοντος. Ο ελεύθερος σχεδιασμός των χώρων, τα μεγάλα ανοίγματα που συμβάλλουν στην απεριόριστη θέα και στο άπλετο φως, η ενοποίηση εσωτερικών κι εξωτερικών χώρων μέσω της διαφάνειας και η χρήση υλικών προερχόμενων από την τεχνολογική εξέλιξη, είναι μερικές από τις ιδέες που δοκιμάζονται και εδραιώνονται, αποδεικνύοντας την αξία της αρχιτεκτονικής τέχνης.

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ Την εποχή αυτή η αρχιτεκτονική προβληματίζεται ιδιαίτερα σχετικά με τις χρήσεις γης, την πολεοδομία, το σχεδιασμό και τη χωροταξία. Στο Cities of evolution (1915), ο Patrick Geddes15, προβάλλει την «οικολογία της πόλης», όπου η πόλη γίνεται αντιληπτή ως ένα οργανικό σύνολο. Παρουσιάζονται προτάσεις για τη διείσδυση της φύσης μέσα στην πόλη, προωθώντας την έτσι ως μέσο βελτίωσης των όρων διαβίωσης και απόλαυσης των κατοίκων των πόλεων. Την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα, προτείνεται από τον Ebenezer Howard16, η οργάνωση των πόλεων σε κηπουπόλεις για την γεφύρωση του χάσματος φύσης και πόλης. Τέθηκε ακόμη το ζήτημα δημιουργίας υψηλών κτηρίων που θα συγκέντρωναν τους κατοίκους και θα απελευθέρωναν τις πόλεις από τον έντονα δομημένο χαρακτήρα τους. «Στις κηπουπόλεις το κάθε σπίτι θα περιβάλλεται από έναν κήπο, οι δρόμοι θα είναι φαρδείς και ανοικτοί και θα ορίζονται όχι από τούβλα και κονίαμα αλλά από δέντρα με πλούσιο φύλλωμα και πανταχώθεν ελεύθερα σπίτια. [...] Η διαδρομή θα παρέχει την ησυχία της εξοχής.»17 Η κρίση των πόλεων καθώς και η παρερμηνευμένη οικολογική συνείδηση στο σύγχρονο δυτικό κόσμο, καλλιεργούν την ιδέα της φύσης ως καταναλωτικό αγαθό και σύμβολο ανάδειξης. Αναπτύσσεται, λοιπόν, έντονα και σταδιακά η αντιθετική σχέση φύσης και πολιτισμού από την έναρξη της βιομηχανικής επανάστασης και κορυφώνεται στις δεκαετίες ‘60 και ’70. Στην δεκαετία του 1960 εμφανίζονται διάφορες οικολογικές θεωρίες (οικολογικό κίνημα), μία ποικιλία τάσεων που αναδύθηκαν 15 Σκοτσέζος κοινωνιολόγος, γεωγράφος και πολεοδόμος, γνωστός για τις καινοτόμες σκέψεις του στον τομέα της πολεοδομίας, 1854-1932 16 Άγγλος ιδρυτής του κινήματος των κηπουπόλεων, 1850-1928 17 Αθανάσιος Αραβαντινός, Υπαίθριοι χώροι στην πόλη, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις E.Μ.Π, 1988, σ.69

ΦΥΣΗ, ΑΝΘΡΩΠΟΣ, ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ- ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ στο πλαίσιο των νέων κοινωνικών κινημάτων. Η κατεύθυνση αυτή στοχεύει στη χωρική επίλυση προβλημάτων του φυσικού και κοινωνικο-πολιτισμικού τοπίου και παράγει μελέτες οικολογικού σχεδιασμού. Το κίνημα αυτό αποκτά ευρεία διάδοση κατά την ενεργειακή κρίση του ’7318 και από το κρίσιμο ζήτημα της βιωσιμότητας που προκύπτει.

18 Τα αραβικά μέλη τού Οργανισμού Πετρελαιοπαραγωγών Εξαγωγικών Κρατών (ΟΠΕΚ ) μείωσαν την παραγωγή και σταμάτησαν τις αποστολές πετρελαίου προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και άλλες χώρες που υποστήριζαν το Ισραήλ στον πόλεμο του Γιομ Κιπούρ. Το ακριβό πετρέλαιο προκάλεσε αύξηση των επενδύσεων σε εναλλακτικές πηγές ενέργειας και δραστικές βελτιώσεις στην ενεργειακή απόδοση. Ο πανικός που προκάλεσε, οδήγησε σε σαρωτικές αλλαγές στην παγκόσμια ενεργειακή πολιτική, στην δεκαετία τού 1970 και του 1980, στο πλαίσιο της προετοιμασίας για την επικείμενη εξάντληση των παγκόσμιων αποθεμάτων πετρελαίου και φυσικού αερίου. Τα μέλη τού ΟΠΕΚ που δημιούργησαν την κρίση τού πετρελαίου έδωσαν κατά λάθος στον υπόλοιπο κόσμο μια σωτήρια αρχική ώθηση στον αγώνα για να αποφύγει ή τουλάχιστον να μετριάσει την απειλή της καταστροφικής κλιματικής αλλαγής.

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 3.1 Οικολογική σκέψη «Όλοι οι μεγάλοι πολιτισμοί ξεκινάνε από τις πόλεις» και «ο άνθρωπος της ιστορίας είναι κατασκευαστής πόλεων» έγραφε στις αρχές του περασμένου αιώνα ο Όσβαλντ Σπένγκλερ.1 Σήμερα ο άνθρωπος παραμένει κατασκευαστής πόλεων και σε συντριπτικό ποσοστό, κάτοικος τους. Ωστόσο, ο τρόπος με τον οποίο κτίζει και διαχειρίζεται το σταθερό του ενδιαίτημα τις τελευταίες δεκαετίες προκαλεί μάλλον ανησυχία, παρά αισιοδοξία για το μέλλον. Οι πόλεις εξάγουν στον ευρύτερο χώρο έναν τρομακτικό όγκο αερίων, στερεών και υγρών αποβλήτων. Οι εκροές αυτές δεν επιστρέφουν στην πόλη ως εισροές, όπως συμβαίνει με τα φυσικά οικοσυστήματα, αλλά αποβάλλονται στην ατμόσφαιρα, στο νερό και στο έδαφος, όπου κατά κάποιο τρόπο αποθηκεύονται, επηρεάζοντας το περιβάλλον τεράστιων εκτάσεων. Είναι πράγματι αλήθεια ότι τα τελευταία 100 χρόνια, εκτός του ότι έχει πολλαπλασιαστεί η αστυφιλία, και ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των κατοίκων ζουν σε πόλεις, οι εκπομπές του ανθρώπου σε διοξείδιο του άνθρακα είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες που μπορεί να απορροφήσει η φύση. Το φυσικό περιβάλλον έχει συρρικνωθεί και τα φυσικά υλικά έχουν αντικατασταθεί από τεχνητά –χημικά με επιβλαβείς επιπτώσεις στην υγεία του ανθρώπου. Η συνεχής αύξηση των καταναλωτικών αγαθών, η υπερβολική αύξηση του πληθυσμού και η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, οδήγησε στην ταχεία αύξηση της ενεργειακής κατανάλωσης τα τελευταία τριάντα χρόνια. Η ελάχιστη χρήση μη ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, έχει συμβάλλει στην αύξηση των εκπεμπόμενων ρύπων, οι οποίοι καταστρέφουν τη στοιβάδα του όζοντος και έχουν υποβαθμίσει 42

1 Γερμανός ιστορικός και φιλόσοφος, 1880-1936

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ το περιβάλλον ραγδαία. Σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες, σε μεγάλο βαθμό καταστρέφονται σταδιακά τα οικοσυστήματα. Κύριοι υπαίτιοι αυτής της καταστροφής είναι οι βιομηχανίες, οι μεταφορές, τα εργοστάσια ηλεκτροπαραγωγής, , αλλά και το δομημένο περιβάλλον. Ακόμη καλείται να αντιμετωπιστεί η σύγχυση γύρω από την έννοια τοπίο που σε τελική ανάλυση συγχέει το φυσικό και το δομημένο περιβάλλον, καθώς επιζητείται μια επαναδιαπραγμάτευση με το νέο πολιτισμικό τοπίο. Το οικολογικό κίνημα μέσα από διαφορετικά πεδία επιστημονικά και μη επιδιώκει να διαχειριστεί το νέο περιβάλλον, αναθεωρώντας παγιωμένες πρακτικές και μελετώντας τις διαφορετικές περιπτώσεις που προκύπτουν. Η επιστήμη της οικολογίας συνιστά τη μελέτη της προσαρμοστικής αλληλεπίδρασης των οργανισμών με το περιβάλλον τους ως όλον και έχει καταστεί η αιτία του αναπροσδιορισμού της σημασίας του περιβάλλοντος. Ο όρος «οικολογία»2 άρχισε να χρησιμοποιείται στα τέλη του 19ου, μετά την έκδοση του έργου του Δαρβίνου, Η καταγωγή των ειδών.3 Η οικολογική σύλληψη του περιβάλλοντος, όπως και η εξελικτική θεωρία, της οποίας αποτελεί συνέπεια, , απαιτεί μια μείζονα εννοιολογική στροφή , η αποδοχή της οποίας είναι αργή. Σήμερα παραμένει σε ένα βαθμό εγκλωβισμένη στην διαμάχη με διάφορες ανθρωποκεντρικές απόψεις, οι οποίες εξακολουθούν να θεωρούν ότι σκοπός του περιβάλλοντος είναι η εξυπηρέτηση των ανθρωπίνων συμφερόντων.

2 Το Oxford English Dictionary τοποθετεί την πρώτη εμφάνιση του όρου στο 1896, Lynn White The historical Roots of our ecologic crisis 3 Έργο του Άγγλου επιστήμονα, Κάρολου Δαρβίνου, που εκδόθηκε στις 24 Νοεμβρίου 1859, όπου έθεσε τις βασικές αρχές της εξελικτικής θεωρίας των ειδών

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ 3.2 Το ζήτημα της αειφόρου ανάπτυξης Το έδαφος, το νερό, ο αέρας, ο ήλιος αποτελούσαν διαχρονικά τα φυσικά στοιχεία που αλληλεπιδρούσαν και διατηρούσαν την ισορροπία και τη βιωσιμότητα του πλανήτη. Στις μέρες μας συνειδητοποιούμε τη χρεοκοπία του τεχνητού μας περιβάλλοντος και επιζητούμε τη φύση. Όπως ορθά το διατύπωσε ο γάλλος φιλόσοφος Jean- Jacque Rousseau «όταν οι αξίες μας τείνουν να καταστραφούν, τείνουμε να επιστρέψουμε στη φύση». Η συνεχώς αυξανόμενη ανησυχία για τις επιβαρύνσεις στο περιβάλλον και τις βλάβες στην υγεία, οι οποίες συνδέονται με την πρωταρχική μόλυνση του αέρα, την εναπόθεση οξειδίων (όξινη βροχή), το φωτοχημικό νέφος, τη μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα και τα αέρια του φαινομένου του θερμοκηπίου έχουν οδηγήσει σε μια παγκόσμια προσπάθεια για την εύρεση τρόπων και μέτρων περιορισμού των ρυπογόνων ουσιών μέσα από τον επαναπροσδιορισμό της σχέσης με το περιβάλλον του ανθρώπου. Πλέον τίθεται το ζήτημα της βιωσιμότητας και η ένταξη στο φυσικό περιβάλλον συνοδεύεται από την ανάγκη για την προστασία του. Οι πόλεις, στις οποίες συγκεντρώνεται ολοένα και μεγαλύτερο μέρος του παγκόσμιου πληθυσμού, «ζουν και λειτουργούν» κατά βάση εις βάρος της φύσης. Η μεγαλύτερη πρόκληση λοιπόν έγκειται στη διαχείριση των πόλεων. Η ενεργειακή κρίση του ’734 αποτέλεσε καταλυτικό παράγοντα για την αλλαγή της σκέψης, σε γενικό επίπεδο, παρότι, ευαισθητοποιημένες απόψεις -όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, προϋπήρχαν-. Η πυκνή δόμηση των αστικών κέντρων και των πόλεων απαιτεί περισσότερο 44

4 βλ. σ.44

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ μηχανική υποστήριξη και εκμετάλλευση πόρων που εξαντλούνται (π.χ. πετρέλαιο). Την ίδια στιγμή το κίνημα των πάρκων και των ελεύθερων χώρων κερδίζει συνεχώς έδαφος και μελετάται. Στην ύπαιθρο και τις περιοχές με πιο έντονη την παρουσία του φυσικού στοιχείου προβλέπεται η ήπια και ευαίσθητη διαχείριση των πόρων και της φυσικά παραγόμενης ενέργειας μέσω της δημιουργικής συνθετικής διαδικασίας και της διαθέσιμης τεχνολογίας. Το 1972, πραγματοποιείται το πρώτο μεγάλο διεθνές συνέδριο για περιβαλλοντικά ζητήματα5, όπου παρέχεται αρκετή πληροφόρηση για τις επιπτώσεις των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος. Στόχος του συνεδρίου είναι να ευαισθητοποιήσει τη διεθνή κοινότητα για τη λήψη μέτρων, τουλάχιστον σε επίπεδο συμβατικών αρχών και τη σχεδίαση προγραμμάτων προστασίας φυσικών χώρων. Το 1987 η Παγκόσμια Επιτροπή για το περιβάλλον και την ανάπτυξη θέτει το ζήτημα της αειφόρου ανάπτυξης, δηλαδή την ικανοποίηση των αναγκών της σημερινής γενιάς, χωρίς να διακυβεύεται η ικανοποίηση των αναγκών των μελλοντικών γενεών και εισάγει τους όρους «Βιώσιμης» ή «Αειφορικής Ανάπτυξης». Αυτή η έννοια της βιώσιμης ανάπτυξης βασίζεται σε τρείς αρχές: • Την ανάπτυξη της χρήσης των φυσικών πρώτων υλών και των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, • Τον περιορισμό των ποσοτήτων υλικών και ενέργειας που χρησιμοποιούνται κατά την εξόρυξη των φυσικών αποθεμάτων, την εκμετάλλευση των προϊόντων και τη φθορά ή την ανακύκλωση των απορριμμάτων και • Να λαμβάνεται υπόψη ο συνολικός κύκλος ζωής των υλικών Στο στόχο αυτό οφείλουν να συνδράμουν διάφορα πεδία μέσα 5 United Nations Conference, 1972, Στοκχόλμη

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ από αλληλοενισχυόμενες οικονομικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές πολιτικές. Ζητήματα υπό διαρκή συζήτηση αποτέλεσαν, οι όροι Περιβάλλον και Ενέργεια που συνδέονται με σχέση αλληλεξάρτησης. Το πρόβλημα έγκειται στην επιβίωση της ανθρωπότητας, η οποία εξαρτάται από δύο βασικά ζητήματα: το πρώτο είναι η αποκατάσταση της ισορροπίας των οικοσυστημάτων του πλανήτη και το δεύτερο η ποσότητα της διαθέσιμης ενέργειας, που αποτελεί προϋπόθεση για την βελτίωση του βιοτικού επιπέδου, ιδιαίτερα των αναπτυσσόμενων χωρών του τρίτου κόσμου, οι οποίες κατά βάση ακολουθούν το κυρίαρχο δυτικό μοντέλο ανάπτυξης. «Αν υπήρχε τρόπος να μετρήσουμε τα ανθρώπινα επιτεύγματα, από την άποψη των επιπτώσεων τους στη συνολική ζωή του πλανήτη, τότε θα πρέπει να αποδεχθούμε ότι το μεγαλύτερο μας επίτευγμα είναι η υπερθέρμανση του πλανήτη μας. Φυσικά μιλάμε για αρνητικό επίτευγμα. Σε λιγότερο από έναν αιώνα επιδράσαμε καθοριστικά στη βιοχημεία του πλανήτη και αυτή πιθανότατα θα είναι η μόνη ιστορική κληρονομιά που θα αφήσουμε στις επόμενες γενιές.»6 3.3 Παράγοντας «αρχιτεκτονική» και βιοκλιματικός σχεδιασμός Η λογική του σχεδιασμού σε αρμονική σχέση με το κλίμα είναι τόσο παλιά αντίληψη όσο και η τέχνη του κτίζειν. Οι παλιοί οικισμοί αποδεικνύουν το αξιοθαύμαστο ταλέντο των κτιστών-κατοίκων. Η χωροθέτηση τους, η προσαρμογή τους στο ανάγλυφο του εδάφους, η εναρμόνιση με το τοπίο και η αξιοποίηση των κλιματικών πλεονεκτημάτων του γεωγραφικού χώρου αποδεικνύουν γνώση, μελέτη του τόπου και 46

6 Αναδημοσίευση στην καθημερινή 5-3-2002 σ.20 από την Gardian, Αρθρο του Jeremy Rifkin

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ικανότητα. Η τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική , κυρίως από ανάγκη όφειλε να αντιμετωπίσει τον ήλιο, τον άνεμο, τη βροχή. Δεδομένης της έλλειψης των σημερινών μέσων τεχνολογίας αλλά και για την επίλυση αντίστοιχών αναγκών, ο παραδοσιακός σχεδιασμός αποδόθηκε στην αξιοποίηση των φυσικών υλικών, φανερώνοντας τη βαθιά γνώση των περιορισμών και των δυνατοτήτων του φυσικού περιβάλλοντος ως αποτέλεσμα της μακραίωνης συμβίωσης των τοπικών κοινωνιών με τη φύση. Ως παράδειγμα θα μπορούσε να αναφερθεί ότι σε κλίματα εύκρατα τα κτήρια είναι περισσότερο ανοιχτά, επειδή οι ευνοϊκές συνθήκες του κλίματος επιτρέπουν μια διάταξη πιο ελεύθερη. Σε περιοχές με κλίμα θερμό-ξηρό, οι όγκοι των κτηρίων χρησιμοποιούνται συχνά για σκιασμό των ελεύθερων χώρων. Η ίδια αντιμετώπιση παρατηρείται και σε κλίματα ψυχρά- ηπειρωτικά, φτάνοντας στην ακραία επιλογή να θάψουν τα κτήρια μέσα στο έδαφος, όπως συμβαίνει στην περιοχή της Β. Κίνας, προκειμένου να εκμεταλλευτούν τη θερμική αδράνεια του και να προστατευτούν από τους πνέοντες ανέμους. ως πτυχή της σύγχρονης ανάπτυξης αναζητά λύσεις και μέσω της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, καθώς τα κτήρια συγκαταλέγονται στους σημαντικότερους καταναλωτές φυσικών πόρων και ενέργειας, που δαπανώνται για την κατασκευή, τη συντήρηση και τη λειτουργία τους. Οι αρχιτεκτονικές ιδέες και τεχνικές που εισήχθησαν στο παρελθόν είτε σκοπίμως είτε, έχοντας ως στόχο την ανθρώπινη ευχαρίστηση και την αρμονία, συνέβαλλαν στην αλόγιστη κατασπατάληση των φυσικών πόρων αλλά και στην επιβάρυνση του ισορροπημένου οικοσυστήματος. Ακόμα και ευαισθητοποιημένοι αρχιτέκτονες, ομάδες και κινήματα που αναζητούσαν μια αρχιτεκτονική ενταγμένη στο περιβάλλον δεν μπορούσαν να γνωρίζουν τις επιπτώσεις που θα είχε ένας σχεδιασμός

17_ The Ben Youssef Madrasa, Islamic college in Morocco

18_ Υποσκαφος οικισμος, Tungkwan, Κίνα

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ με υψηλές απαιτήσεις σε ενέργεια, η οποία φαινόταν να υπήρχε άφθονη. Με την περιβαλλοντική καταστροφή να δείχνει τα πρώτα σημάδια ότι το οικοσύστημα πλήττεται και αντιδρά, η ανθρώπινη σκέψη οδηγείται στην εύρεση νέων πρακτικών. Πέρα από την γενική οικολογική συνείδηση, η ανθρωπογενής δόμηση στράφηκε στην ισορροπημένη διαχείριση φυσικών παραγόντων, για μια αρχιτεκτονική ενταγμένη στο φυσικό και δομημένο σύνολο και το ισχύον οικοσύστημα. Μέσα στη δεκαετία του 60’ κατανοείται η αναγκαιότητα για κατασκευή κτηρίων οικονομικότερων και πιο οικολογικών. Την ίδια εποχή γεννήθηκε η ιδέα να αντιμετωπιστεί το κτήριο σαν ένας ζωντανός οργανισμός και όχι σαν καταναλωτικό αγαθό. Σταδιακά εισήχθηκε η έννοια του βιοκλιματικού σχεδιασμού και δόμησης με απώτερο σκοπό την δημιουργία δομημένου περιβάλλοντος που παίρνει στοιχεία από το κοντινό φυσικό περιβάλλον, εκμεταλλεύεται τα φυσικά στοιχεία του τόπου και δίνει κτήρια με χαμηλό ενεργειακό κόστος, φιλικά προς το περιβάλλον, που προσαρμόζονται στο τοπικό κλίμα. Ο νέος σχεδιασμός στοχεύει στην διασφάλιση ενός καθαρότερου και ελκυστικού περιβάλλοντος, το οποίο μπορεί να δεσμεύσει την φυσική ενέργεια που παράγεται από ήπιες και ανανεώσιμες πηγές. Αναζητά ακόμη, πρακτικές διαμόρφωσης ολόκληρων οικιστικών συνόλων Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αποτελούν την εφικτή εναλλακτική λύση. Η ηλιακή, η αιολική ενέργεια, η γεωθερμία και οι υδατοπτώσεις αποτελούν πρωταρχικές πηγές, οι οποίες δεν ρυπαίνουν το περιβάλλον, ανανεώνονται λόγω της φύσης της πηγής από την οποία προέρχονται, και είναι αξιοποιήσιμες σε τοπικό επίπεδο. Όπως αναφέρθηκε, ως εναλλακτική λύση στο σημερινό μοντέλο ανάπτυξης προτείνεται η «αειφόρος» ή «βιώσιμη» ανάπτυξη ή, κατ’ άλλους οικολόγους, «οικοανάπτυξη». Όπως και αν ονομαστεί, ως 48

ΕΝΕΡΓΕΙΑΚΗ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ βασική φιλοσοφία στοχεύει στην προστασία του περιβάλλοντος, τον περιορισμό στην κατανάλωση φυσικών πόρων και στην αξιοποίηση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός αποτελεί την αναγκαία σύγχρονη αντίληψη για την εναρμόνιση των κτηρίων με το κλίμα και το περιβάλλον, φυσικό και ανθρωπογενές, στην απαίτηση για άνετη και υγιεινή διαβίωση μέσα στα κτήρια. Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός αναγνωρίζει την ρυθμιστική επίδραση της τοπογραφίας, του τοπίου, του νερού, την ικανότητα των ελεύθερων χώρων να μεγιστοποιούν ή να ελαχιστοποιούν την διείσδυση του ήλιου και του ανέμου και αναδεικνύει τον σημαντικό ρόλο του σχεδιασμού, προκειμένου να επιτευχθούν οι επιδιωκόμενοι στόχοι. Για να σχεδιαστεί ένα κτήριο, πρέπει να ληφθούν υπ’ όψιν τα κλιματικά χαρακτηριστικά του τόπου και να αξιοποιηθούν τα πλεονεκτήματα των φυσικών μηχανισμών θέρμανσης, ψύξης και φωτισμού, ώστε να βελτιωθούν οι τοπικές περιβαλλοντικές συνθήκες στον διάλογο του τεχνοκρατικού με το διαισθητικό «Η επιθυμία του αρχιτέκτονα πρέπει να ακουμπάει το δίκιο του τοπίου. Κάποτε είχε λεχθεί από τους μοντέρνους ότι η αρχιτεκτονική είναι διεθνής. Εγώ δεν το πιστεύω αυτό… Γιατί και αυτή φυτρώνει μέσα από ένα χώμα συγκεκριμένο και δέχεται τον διαφορετικό ήλιο του κάθε κλίματος για να αναπτυχθεί. …θέλησα να μάθω την αρχιτεκτονική. Για να βρω τον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσα να αφουγκράζομαι τη φωνή του κάθε τόπου…»7

7 Χτίζοντας δοχεία ζωής: συνέντευξη του μεγάλου αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη (1913-1993) στον Στάθη Τσαγκαρουσιάνο (με αφορμή την έκδοση τριών σπάνιων βιβλίων του), LIFO, 23/6/2011

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ 4.1 Αρχές σχεδιασμού Η σύγχρονη βιοκλιματική αντίληψη για το σχεδιασμό εμπεριέχει, την προβληματική της προσαρμογής των κτηρίων στο τοπικό κλίμα και το φυσικό περιβάλλον, αξιοποιώντας τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας αλλά και επιδιώκοντας τον περιορισμό της κατανάλωσης ενέργειας στο κατώτερο δυνατό επίπεδο, χωρίς να διαταράσσονται οι συνθήκες θερμικής άνεσης. Μια οικολογική αρχιτεκτονική ενταγμένη στο περιβάλλον επιδιώκει την αξιοποίηση των ενεργειακών πόρων και τη μείωση των ενεργειακών απαιτήσεων, αλλά ταυτόχρονα επιζητά τον συνδυασμό τους με τον δημιουργικό σχεδιασμό, για την εξασφάλιση της άνεσης και αισθητικής τέρψης του χρήστη. Με δεδομένες, τις περιβαλλοντικές συνθήκες, αναζητούνται σε κάθε περίπτωση τρόποι διαχείρισης τους, οι οποίοι θα εξασφαλίσουν συνθήκες θερμικής άνεσης. Οι βασικές αρχές σχεδιασμού σύμφωνα με αυτή την αντίληψη επιζητούν από το κτήριο να λειτουργεί ως: • φυσικός ηλιακός συλλέκτης το χειμώνα, • αποθήκη θερμότητας, • παγίδα θερμότητας, • αποθήκη φυσικής ψύξης το καλοκαίρι Η εξασφάλιση αυτών των αρχών με μειωμένη κατανάλωση ενέργειας και χωρίς μεγάλη τεχνική υποστήριξη, διασφαλίζεται από έναν ιδιαίτερα μελετημένο σχεδιασμό και κατασκευαστικά στοιχεία, που επωφελούνται από τα φυσικά διαθέσιμα στοιχεία. Η λειτουργία του κτηρίου ως φυσικού ηλιακού συλλέκτη διασφαλίζεται από το κατάλληλο σχήμα του κτηρίου και το μέγεθος των ανοιγμάτων συναρτήσει του προσανατολισμού. Η λειτουργία του ως αποθήκη θερμότητας, επιτυγχάνεται με την 52

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ διασφάλιση θερμικής μάζας, στην οποία αποθηκεύεται η θερμότητα που προέρχεται από τη συλλογή της ηλιακής ενέργειας. Η ίδια η κατασκευή του κτηρίου, τα δάπεδα, οι τοιχοποιίες, οι οροφές κ.α. είναι ο πιο αποτελεσματικός «αποθηκευτής» θερμότητας. Η ηλιακή ενέργεια προσπίπτει στα ανοίγματα και περνά μέσα από αυτά στον εσωτερικό χώρο, όπου μετατρέπεται σε θερμική ενέργεια απορροφούμενη από τα υλικά της κατασκευής. Η μετατροπή της φωτεινής ενέργειας σε θερμική σημαίνει αλλαγή του μήκους κύματος, γεγονός που δεν επιτρέπει την διαφυγή της από τα τζάμια προς τα έξω, συνεπώς, εγκλωβίζεται και απορροφάται από τα δομικά στοιχεία του κτηρίου, μέχρις ότου η ικανότητα τους για αποθήκευση θερμότητας κορεστεί. Για την αποτελεσματικότερη θερμική άνεση1 τον χειμώνα είναι ανάγκη η θερμότητα, που συλλέγεται από τον ήλιο, να παγιδεύεται στο εσωτερικό του κτηρίου και να μην διασκορπίζεται προς τα έξω, γεγονός που καθορίζεται από τις θερμικές απώλειες του κτηρίου. Το καλοκαίρι οι κλιματικές συνθήκες αντιστρέφονται, με αποτέλεσμα το κτήριο να απορροφά θερμότητα πολύ περισσότερη μάλιστα όταν είναι εκτεθειμένο στον ήλιο, με άμεση επίπτωση τη δημιουργία στον εσωτερικό χώρο συνθηκών υπερθέρμανσης. Συνθήκες που επηρεάζουν και καθορίζουν την αποφυγή των επιβαρύνσεων του κτηρίου είναι η ηλιοπροστασία και κυρίως η σκίαση των ανοιγμάτων, η θερμική αδράνεια της κατασκευής, η οποία επιβραδύνει τη μεταφορά θερμότητας στον εσωτερικό χώρο και η εξασφάλιση επαρκούς αερισμού στον εσωτερικό χώρο. Η παρουσία βλάστησης και η χρήση δέντρων σε κατάλληλη απόσταση από το κτήριο διευκολύνει ή όχι την διέλευση του δροσερού ανέμου μέσα στο κτήριο. 1 Η θερμική άνεση για ένα άτομο ορίζεται ως η κατάσταση στην οποία αυτό εκφράζει ικανοποίηση για το θερμικό περιβάλλον (1970),Povl Ole Fanger, 1934-2006 , καθηγητης στο Διεθνές Κέντρο Περιβάλλοντος και Ενέργειας

19_ Το κτήριο ως φυσικός ηλιακός συλλέκτης ηλιακής ενέργειας το χειμώνα

20_ Διαγραμματική τομή κελύφους για την αποθήκευση της θερμότητας

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ Ξεκινώντας, λοιπόν, να σχεδιάσουμε ένα νέο κτήριο πρέπει να μελετήσουμε σε βάθος τις ιδιαιτερότητες του τόπου στον οποίο χτίζουμε. Η μελέτη αυτή συνίσταται στον εντοπισμό των φυσικών μέσων που μας προσφέρει ο συγκεκριμένος τόπος, τα οποία στη συνέχεια θα ενσωματωθούν στο σχεδιασμό ως εργαλεία, προκειμένου να διασφαλιστεί, αφενός, στα κτήρια και στους χρήστες τους φυσική, παθητική θέρμανση και δροσισμός, φυσικός φωτισμός, αλλά και ένα υγιεινό περιβάλλον διαβίωσης και, αφετέρου, στο φυσικό περιβάλλον, μια προοπτική βιωσιμότητας και ευρρυθμίας. 21_ Το κλιματικό σύστημα της γης

4.2 Κλιματικά δεδομένα «Ο αρχιτέκτονας, όπως κάθε καλλιτέχνης θα πρέπει πρώτον να ανάγει το έργο του στη ρυθμική του τοπίου και δεύτερον να το υποτάξει στις ιερές απαιτήσεις της ζωής γύρω του. Αυτά προϋποθέτουν μια εναρμόνιση της δυναμικότητας των χώρων, των όγκων του έργου προς τη δυναμικότητα του φωτός, τη ρυθμική του τοπίου, την κράση του κλίματος αλλά και μια στενή επαφή και επικοινωνία με τη ζωή και το λαό»2 Η σύγχρονη αρχιτεκτονική σκέψη, που επιχειρεί να εξισορροπήσει τις σπατάλες του παρελθόντος, επιδιώκει την επανατοποθέτηση μεταξύ των κριτηρίων σχεδιασμού πρώτης προτεραιότητας (λειτουργικότητα, χρηστικότητα, κατασκευαστική και αισθητική αρτιότητα), την προσαρμογή στον τόπο και το κλίμα. Στην προσπάθεια αυτή, συμβάλλει η εξειδικευμένη έρευνα των παραμέτρων, σε συνδυασμό με τα ολοένα αυξανόμενα παρεχόμενα μέσα. Η επιλογή του κτηριακού όγκου, του σχήματος, του μεγέθους και

2 Δημήτρης Πικιώνης, Κείμενα, Αθήνα: ΜΙΕΤ, 2010, σ.69

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ κυρίως του κατάλληλου προσανατολισμού, καθοδηγείται από τη γνώση της επίδρασης των κλιματικών συνθηκών στο κτήριο και τη παρατήρηση των φυσικών φαινομένων. Δεν πρέπει να ξεχνιέται ως παράγοντας η χρήση του κτηρίου, η οποία επηρεάζει τον σχεδιασμό σε κάθε περιβάλλον. Όλοι οι αξιοποιήσιμοι παράγοντες εκτιμούνται και διαμορφώνουν ένα συγκεκριμένο κτήριο με τη δική του ιδιαιτερότητα. Συνεπώς, η επανάληψη του ίδιου σχεδίου σε άλλο οικόπεδο καθίσταται προβληματική, καθώς τα δεδομένα παρίστανται διαφοροποιημένα. Οι παράμετροι του περιβάλλοντος που αλληλεπιδρούν και επηρεάζουν καθοριστικά στο σχεδιασμό είναι: α. Το κλίμα του τόπου και οι συνιστώσες του β. Η τοπογραφία (γεωγραφία) του Το σύνολο των μετεωρολογικών δεδομένων συνθέτουν τις κλιματικές συνθήκες κάθε τόπου. Τα στοιχεία του κλίματος επηρεάζουν την ανταλλαγή θερμότητας ανάμεσα στα κτήρια και το εξωτερικό περιβάλλον και καθορίζουν την αίσθηση της ανθρώπινης άνεσης. Οι βασικές παράμετροι του κλίματος είναι: • Η θερμοκρασία του αέρα, η οποία μεταβάλλεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, αλλά και μεταξύ των εποχών του έτους, καθώς πραγματοποιείται μια συνεχόμενη ανταλλαγή θερμότητας ανάμεσα στη γη και το διάστημα και επηρεάζεται σε μεγάλο βαθμό από τη διάρκεια της ημέρας. • Η ηλιακή ακτινοβολία που φτάνει στην επιφάνεια της γης και περιλαμβάνει ένα άμεσο κέρδος ηλιακής ενέργειας, προερχόμενο από τις ηλιακές ακτίνες κατατάσσοντας την ηλιακή θερμότητα, ως το πλέον αξιοποιήσιμο δεδομένο για την αδάπανη θέρμανση των κτηρίων το χειμώνα, αλλά και ως ένα πρόβλημα λόγω της επίδρασης της έντονης ακτινοβολίας του ήλιου το καλοκαίρι. Όλα τα παθητικά ηλιακά συστήματα

22_ Παγκόσμιος χάρτης προσπίπτουσας ηλιακής ακτινοβολίας

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ

23_ Κατοικία στη Σαντορίνη, Αγνή Κουβελά, 1997, ένα κτήριο αποτέλεσμα ανάλυσης της τοπογραφίας και των κλιματικών δεδομένων

βασίζονται στη μετάδοση της ηλιακής ακτινοβολίας μέσω μιας ή περισσότερων επιφανειών από γυαλί και οι διεργασίες που λαμβάνουν χώρα κατά τη λειτουργία τους είναι: η συλλογή, η αποθήκευση και η μετάδοση. • Η κατεύθυνση των ανέμων, η προστασία από την ένταση τους αλλά και η μέριμνα για τον φυσικό αερισμό των κτηρίων αποτελεί ακόμη μια σημαντική παράμετρο για την υγιή και άνετη διαβίωση. Ο τρόπος με τον οποίο θα κινηθεί ο αέρας μέσα στο κτήριο και το πώς ο χειρισμός του θα συμβάλει στην επίτευξη θερμικής άνεσης για τους χρήστες, είναι βασικό ζήτημα του βιοκλιματικού σχεδιασμού. Ιδιαίτερα επωφελής είναι εκμετάλλευση των δροσερών ανέμων το καλοκαίρι για τον φυσικό δροσισμό του χώρου. Ταυτόχρονα ο σχεδιασμός θα πρέπει να μεριμνήσει για την προστασία από τους ψυχρούς χειμωνιάτικους ανέμους. • Βασική παράμετρο του κλίματος αποτελεί και η σχετική υγρασία, που καθορίζεται από την περιεκτικότητα του αέρα σε υδρατμούς. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι, η διακύμανση της σχετικής υγρασίας είναι αντίστροφη σε σχέση με τη διακύμανση της θερμοκρασίας. Δηλαδή όταν σημειώνεται η μεγαλύτερη θερμοκρασία παρατηρείται η ελάχιστη υγρασία και αντίστοιχα για την ελάχιστη θερμοκρασία παρατηρείται η μέγιστη υγρασία. Τα κλιματικά δεδομένα τα οποία διαχωρίζονται στο μακροκλίμα, το μεσοκλίμα, και το μικροκλίμα σχετίζονται άμεσα με τα γεωγραφικά δεδομένα κάθε κτηρίου και της ευρύτερης περιοχής.

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ 4.3 Τοπογραφία Τα τοπογραφικά δεδομένα δίνουν σημαντικές λεπτομέρειες, που μπορούν να επηρεάσουν το σχεδιασμό. Το φυσικό περιβάλλον, ο προσανατολισμός της θέας, το ανάγλυφο του εδάφους και οι προσπελάσεις συνάπτουν επιμέρους ιδιαιτερότητες και αξίες του τόπου που μπορούν να αξιοποιηθούν στο σχεδιασμό, συμβάλλοντας στην ενεργειακή απόδοση του κτηρίου αλλά και στην άνετη διαβίωση του χρήστη. Βασική παράμετρος, που δεν πρέπει ποτέ να αγνοείται κατά τη διάρκεια του σχεδιασμού, είναι το θέμα του προσανατολισμού. Σημαντικό είναι το πλεονέκτημα του νότιου προσανατολισμού για μέγιστη αξιοποίηση των ηλιακών κερδών μέσω των ανοιγμάτων. Στον οικολογικά ευαίσθητο σχεδιασμό δεν υπάρχει η έννοια της συμμετρίας, γιατί, ακόμα και όταν είναι συμμετρικό ένα κτήριο, κάθε έδρα του διατηρεί τη δική της προσωπικότητα σε σχέση με τον ήλιο. Εργαλεία για τη χωροθέτηση του κτηρίου και τον αποτελεσματικό έλεγχο –ώρες και μήνες ηλιασμού- αποτελούν οι ηλιακοί χάρτες. Οι χάρτες αυτοί είναι σχεδιασμένοι για συγκεκριμένα γεωγραφικά πλάτη και παρέχουν μια πλήρη εικόνα της θέσης του ήλιου- γωνία ύψους και αζιμουθίου. Συνεπώς, η συσχέτιση των φαινομένων τροχιών του ήλιου με τη γεωμετρία του περιβάλλοντος (κτήρια, δέντρα, λόφους κ.λ.π), παρέχει μια εικόνα κατάλληλης θέσης για την τοποθέτηση του νέου κτηρίου.Μολονότι τα τεχνικά μέσα μας δίνουν πλεονεκτήματα και επιπλέον γνώση, δεν πρέπει να παραβλέπεται το βίωμα ενός τόπου, που δίνει τα πιο σημαντικά δεδομένα για αυτό. Έχοντας αναφερθεί στη σημασία της αίσθησης μιας τοποθεσίας, συμπεραίνεται η κατανόηση της αξίας και της ευαισθησίας ενός τόπου με την παρουσία του αρχιτέκτονα, η οποία δεν αντικαθίσταται από κανένα μέσο που δίνει

24_ Τοποθέτηση κτηρίου με βάση τον προσανατολισμό και προτεινόμενη διάταξη χώρων

25_ Ηλιακός χάρτης για γεωγραφικό πλάτος 36ο Β.Γ.Π.

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ

26_ Η χρήση βλάστησης διευκολύνει την ροή ή εκτροπή του ανέμου

27_ Η παρουσία βλάστισης επιδρά στη θερμική άνεση του κτηρίου

28_ Πύργος Τήνου

δεδομένα για την διερεύνηση του. Τα φυσικά στοιχεία είναι ένας παράγοντας που δίνει εξαιρετικά αποτελέσματα σκίασης, δροσισμού και κατ’ επέκταση άνετης διαβίωσης. Ταυτόχρονα, άλλοτε σε μεγαλύτερο και άλλοτε σε μικρότερο βαθμό συμβάλλουν στην αισθητική ικανοποίηση του χρήστη. Πέρα από την πιθανή παρουσία φυσικών στοιχείων στον περιβάλλοντα χώρο, η ύπαρξη φύτευσης με αειθαλή ή φυλλοβόλα είδη, τα φυτεμένα δώματα και η ύπαρξη νερού έχουν ιδιαίτερη σημασία στο σχεδιασμό. Η χρήση φυλλοβόλου βλάστησης προσαρμόζει το χώρο σε ετήσια βάση στις πραγματικές βιοκλιματικές ανάγκες, τόσο από την άποψη των φυσικών αλλά και των ψυχοσωματικών αναγκών του ανθρώπου. Ακόμα και σ’ ένα περιβάλλον χωρίς πράσινο, όπως είναι τα νησιά του Αιγαίου, η διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου αποτελεί θέμα προς μελέτη και συνθετική επίλυση. Αρκεί εδώ να αναλογιστούμε πόσο η μορφή του κτηρίου και των στοιχείων του περιβάλλοντα χώρου (τοίχοι, μάντρες, φύτευση κ.λ.π.) μπορούν να προσαρμόσουν τη ροή του αέρα προς όφελος του κτηρίου που μελετάμε. Το υδάτινο στοιχείο στη αρχιτεκτονική αποτελεί μια ακόμη σημαντική παράμετρο στο σχεδιασμό αλλά και ως παρουσία. Το νερό, προϋπόθεση για την ύπαρξη και ανάπτυξη κάθε μορφής ζωής, δεν θα μπορούσε παρά να σχετίζεται άμεσα και καθοριστικά µε ένα ευρύτατο φάσμα δραστηριοτήτων. Πολλοί συμβολισμοί έχουν αποδοθεί στο δυναμικό αυτό στοιχείο της φύσης. Η κατοπτρική εικόνα του αρχιτεκτονήματος προσδίδει μεγαλοπρέπεια, μνημειακότητα, ισορροπία, έχοντας ακόμα και ιλουζιονιστικά αποτελέσματα. Πέρα από κάθε μεμονωμένο κέλυφος, αξιοσημείωτη είναι η άρρηκτη σχέση που συνδέει γενικά τις δραστηριότητες οικιστικής ανάπτυξης µε την αφθονία υδάτινων πόρων. Η ιστορία έχει αποδείξει ότι βασικό κριτήριο, όσον αφορά στη διαδικασία

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ επιλογής του πεδίου χωροθέτησης ενός οικιστικού πυρήνα, αποτελεί η γειτνίαση µε διαφόρων μορφών υδάτινων πόρων, όπως θάλασσα, λίμνη, ποτάμι. Το υδάτινο στοιχείο είναι σε θέση να δώσει απάντηση και σε ορισμένα πρακτικά προβλήματα, όπως για παράδειγμα σε αυτό του φυσικού δροσισμού. Πέρα από τις όποιες συμβολικές προεκτάσεις, το νερό αποτελεί ένα εξαιρετικά χρήσιμο συνθετικό εργαλείο και πολλά είναι τα παραδείγματα που εντάσσουν το νερό στη λύση τους, επιδρώντας στο άμεσο μικροκλίμα τους. Σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται χρήση μικρών δεξαμενών νερού σε κατάλληλες θέσεις, έτσι ώστε ο ζεστός εξωτερικός αέρας που διέρχεται πάνω από το νερό να προκαλεί εξάτμιση και συνεπώς, να μπαίνει πιο δροσερός μέσα στο κτήριο. Έτσι, επιτυγχάνεται ο φυσικός δροσισμός και κατ’ επέκταση η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης εντός του κτίσματος.

29_ Το νερό απορροφά θερμότητα από τις κινούμενες αέριες μάζες, επιτυγχάνοντας τελικά την ψύξη τους και κατ’ επέκταση τη βελτίωση του τοπικού μικροκλίματος.

4.4 Λειτουργία κτηρίου Πέρα από τις περιβαλλοντικές παραμέτρους, την εξειδικευμένη διερεύνηση τους για ενεργειακή απόδοση και την αισθητική προσέγγιση τους, μια βασική παράμετρος που δεν μπορεί να αγνοηθεί, είναι αυτή της χρήσης. «Όπως η λειτουργία κάθε κτηρίου επηρεάζει το σχεδιασμό του δημιουργώντας διάφορες τυπολογίες κτηρίων, το ίδιο ακριβώς πρέπει να συμβαίνει και με το βιοκλιματικό σχεδιασμό. Έτσι, ιδιαίτερη προσοχή πρέπει να δίνεται στην ανάλυση των λειτουργικών αναγκών και των χρήσεων σε σχέση με τις ενεργειακές απαιτήσεις. Οι ανάγκες ενός σχολείου, μιας κατοικίας ή ενός γραφείου είναι τελείως διαφορετικές. Οι ώρες λειτουργίας ή η εποχική λειτουργία ενός κτηρίου δεν μπορεί παρά 59

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΜΕΤΡΟΙ ΣΤΟΝ ΒΙΟΚΛΙΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟ να επηρεάσουν το σχεδιασμό του, όπως και η πυκνότητα σε πληθυσμό και η δραστηριότητα των χρηστών του. Συνεπώς, οι θερμικές, οι φωτιστικές και οι ανάγκες αερισμού θα διαφέρουν από τύπο σε τύπο κτηρίου.»3

30_ Δημοτικό σχολείο, Nοtley Green, Ενωμένο Βασίλειο, Alford Hall, Διαθέτει μια συμπαγή τριγωνική κάτοψη, που επιτρέπει την αποτελεμσατικότερη κατανομή των χώρων

Μια κατοικία ή ένα σχολείο είναι πολύ πιθανό να χρειάζονται θερμικά ηλιακά κέρδη κατά τους χειμερινούς μήνες, ενώ αυτό μπορεί να μην είναι τόσο κρίσιμο σε μια αίθουσα συναυλιών, όπου χρειάζεται δροσισμό, ακόμα και το χειμώνα, λόγω της θερμότητας που παράγει ο μεγάλος αριθμός ατόμων που συγκεντρώνεται εκεί. Ο προσανατολισμός των χώρων έχει καταλυτική σημασία για τη δημιουργία μιας καλύτερης ποιότητας εσωτερικού χώρου. Ο σχεδιασμός σε αρκετές περιπτώσεις επηρεάζεται από την οργάνωση των διαφόρων λειτουργιών σε ζώνες. Η οργάνωση αυτή δεν είναι θέμα μόνο θερμικής άνεσης και εξοικονόμησης ενέργειας, αλλά έχει να κάνει και με την ποιότητα του αέρα και του φυσικού φωτισμού στον εσωτερικό χώρο. Έτσι, υπάρχουν λειτουργίες που ευνοούνται από το βορεινό φως που είναι ψυχρό και σταθερό, ενώ άλλες ευνοούνται από το θερμότερο χρωματικά και λιγότερο σταθερό φώς. Δεν πρέπει να αγνοήσουμε και τη δυνατότητα της εποχικής ή και ημερήσιας οργάνωσης των διαφόρων λειτουργιών σε χώρους κλειστούς ή υπαίθριους με διαφορετικό προσανατολισμό. Φυσικά, όλα τα παραπάνω βρίσκονται σε συνάρτηση με το γεωγραφικό πλάτος, τις συνήθειες και την κουλτούρα του κάθε τόπου.

3 Αλέξανδρος Τομπάζης, Οικολογική σκέψη και αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 2010, σ. 68

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

31_ Μουσείο περιβάλλοντος στη λίμνη της Στυμφαλίας, Δ Ησαίας-Τ. Παπαιωάννου-Λ. Γαλατά, 2007, οργάνωση του σχεδιασμού με βάση τις αρχές της λογικής και τους νόμους της φυσικής. Στο βορρά τοποθετούνται οι μεγάλες κτηριακές μάζες των αιθουσών και στο νότο ο γραμμικός όγκος με τα ανοίγματα

«Ο σχεδιασμός του κελύφους ενός κτηρίου είναι ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες στον βιοκλιματικό σχεδιασμό. Η μορφή, οι αναλογίες, το ποσοστό και η θέση των ανοιγμάτων, τα υλικά, το χρώμα του, η βλάστηση και τα φυσικά στοιχεία κ.τ.λ. έχουν πρωταρχική σημασία για το ενεργειακό ισοζύγιο του κτηρίου, δηλαδή, με άλλα λόγια, για τη σχέση των θερμικών κερδών και απωλειών του κτηρίου και του περιβάλλοντα χώρου. Το αν το κτήριο θα είναι πανταχόθεν ελεύθερο, υπόσκαφο ή οτιδήποτε άλλο, είναι παράγοντες που δεν μπορούν να αγνοηθούν κατά το σχεδιασμό»1 Η επιλογή του σχήματος και των αναλογιών του κτηριακού όγκου, των υλικών και των ανοιγμάτων επηρεάζεται από τα προσδοκώμενα αποτελέσματα. Αποτελούν, όμως, ιδιαίτερα κατασκευαστικά στοιχεία, τα οποία διαθέτουν κάποια χαρακτηριστικά και πέρα από την ενεργειακή απόδοση, στην οποία μπορούν να συμβάλουν, διαμορφώνουν μια μοναδική ποιότητα στη λύση. 5.1 Μορφοπλασία

32_ Οίκος του δάσους στη Στουτγκάρδη, Jockers architekten, 1996, ενα λειτουργικό συμπαγές κτήριο προς το βορρά.

Από άποψη ενεργειακή η «μορφή του κτηρίου» παίζει αποδεδειγμένα καθοριστικό ρόλο στη θερμική του συμπεριφορά, καθώς προδιαγράφει μέσω του κελύφους που λειτουργεί ως φίλτρο, την ανταλλαγή θερμότητας με το περιβάλλον. Σύμφωνα με τις βιοκλιματικές αρχές, οι όγκοι πρέπει να είναι συμπαγείς, ώστε να περιορίζεται τόσο η εσωτερική κυκλοφορία όσο και οι επιφάνειες των όψεων, που αποτελούν πηγές θερμικών απωλειών. Μια οργάνωση σε ζώνες, σύμφωνα με τις χρήσεις των χώρων, επιτρέπει 1 Αλέξανδρος Τομπάζης, Οικολογική σκέψη και αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 2010, σ. 82

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ οικονομία θέρμανσης και φωτισμού. Σε μια βιοκλιματική κατοικία, για παράδειγμα, το περίβλημα πρέπει να είναι κλειστό στο βορρά και εκεί να τοποθετούνται κατά προτίμηση η πρόσβαση και οι βοηθητικοί χώροι, ενώ πρέπει να είναι πολύ ανοιχτό στο νότο. Το ανάγλυφο του εδάφους λαμβάνεται υπόψη σε σημαντικό βαθμό σε όλη την ιστορία και μπορεί να επιδράσει αποφασιστικά στη μορφή ενός κτηρίου. Ιδιαίτερο παράδειγμα είναι αυτό των υπόσκαφων κτισμάτων. Η επαφή μέρους ή όλου του κτηρίου με τη γη έχει χρησιμοποιηθεί σε πολλούς πολιτισμούς ( Πέτρα Ιορδανίας, υπόσκαφα κτήρια Τυνησίας, Καππαδοκίας, Κίνας, Σαντορίνης κ.α.). Πολλά ακόμα σύγχρονα παραδείγματα λαμβάνουν υπόψη σοβαρά το ανάγλυφο του εδάφους και το εντάσσουν στο σχεδιασμό, όπως για παράδειγμα ο Διεθνής Τερματικός Σταθμός Yokohama, των Foreign Office Architects (1995) και το Πολιτιστικό Κέντρο City of Culture, του Peter Eisenman (1999). Το σωστότερο σχήμα ενός κτηρίου θεωρείται εκείνο που το χειμώνα επιτυγχάνει να έχει τις μικρότερες ενεργειακές απώλειες και το μεγαλύτερο ηλιακό κέρδος, ενώ το καλοκαίρι τη μικρότερη θερμική επιβάρυνση από την ηλιακή ακτινοβολία. Για ένα δεδομένο όγκο κτηρίου και επιφάνεια σε κάτοψη, μπορεί να προταθούν μια σειρά εναλλακτικές λύσεις. Κάθε συνθετική λύση παρουσιάζει και διαφορετική θερμική συμπεριφορά για τον απλό λόγο ότι διαφοροποιούνται οι εξωτερικές επιφάνειες με σταθερή επιφάνεια σε κάτοψη και θερμαινόμενο όγκο. Ο λόγος του εμβαδού της κάτοψης ενός χώρου προς την επιφάνεια του κελύφους που το περικλείει, το βάθος της κάτοψης και ο προσανατολισμός της, είναι θέματα που ορίζουν την ενεργειακή συμπεριφορά ενός κτηρίου. Τρία κτήρια με το ίδιο εμβαδόν, τα ίδια ανοίγματα και τις ίδιες μονώσεις,

33_ Υπόσκαφα κτήρια στη Σαντορίνη

34_ Πολιτιστικό κέντρο City of Culture, Santiago de Compostela, Ισπανία, Peter Eisenman, 1999, φωτογραφία μακέτας διαγωνισμού

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ 10m

B 10m

100m²

15m

~100m²

15m

~100m²

35_ Και οι τρείς κατόψεις έχουν εμβαδό περίπου 100μ2, διαφέρουν όμως ως προς τις αναλογίες τους σε σχέση με τον προσανατολισμό, με αποτέλεσμα η ενεργειακή απόδοση της τρίτης κάτοψης να είναι ανώτερη

θα έχουν τελείως διαφορετική ενεργειακή συμπεριφορά. Για παράδειγμα μια επιμήκης κάτοψη με τη μεγάλη πλευρά στον άξονα βορρά-νότου έχει ανώτερη ενεργειακή απόδοση σε σύγκριση με μια κάτοψη που έχει τη μεγάλη πλευρά στον άξονα ανατολής-δύσης ή με μια τετράγωνη κάτοψη ίδιου εμβαδού. Σε περιοχές με ήπιο κλίμα, όπως η Ελλάδα, ένα ανοιχτό κτήριο προσφέρει πολλά πλεονεκτήματα από την άποψη του φυσικού φωτισμού και αερισμού. Αντίθετα, σε κλιματικές ζώνες με ακραία θερμικά φαινόμενα αρχίζει να έχει ορισμένα πλεονεκτήματα ο πιο συμπαγής όγκος, καθώς έχει λιγότερες θερμικές απώλειες σε σχέση με το εκτεταμένο κτήριο. Βέβαια, οι κανόνες δεν είναι μονοσήμαντοι και το μειονέκτημα, με τον κατάλληλο χειρισμό, μπορεί να μετριαστεί προς όφελος κάποιας άλλης παραμέτρου. 5.2 Κατασκευαστικά υλικά

36_ Αποθήκευση της πλεονάζουσας θερμότητας και μετάδοσή της με διαφορά φάσης

Η επιλογή των υλικών έχει ταυτόχρονη επίδραση στο φυσικό περιβάλλον, στο εσωτερικό περιβάλλον των κτηρίων και στην υγεία των χρηστών. Η αξιολόγηση των επιπτώσεων τους στο περιβάλλον οδηγεί σε παρατηρήσεις που συνδέονται με καθεμιά από τις φάσεις του κύκλου ζωής τους, όπως κατά τη διάρκεια της παραγωγής, της εφαρμογής, της χρήσης και συντήρησης, της κατεδάφισης και της απομάκρυνσης τους ως απορρίμματα. Η εφαρμογή της επιλογής των υλικών στην κατασκευή είναι σύνθετη λόγω των αλληλεπιδράσεων και μάλιστα των αντιφάσεων μεταξύ των διαφόρων στόχων. Τα υλικά, πέρα από την αισθητική απόδοση, πρέπει να υπακούουν σε πολλούς τύπους κριτηρίων, δηλαδή να μη βλάπτουν την υγεία, να είναι ανανεώσιμα και ανακυκλώσιμα. Ο σεβασμός στο περιβάλλον περιλαμβάνει τη βιομηχανική παραγωγή που απαιτεί λίγη ενέργεια και την επιλογή τοπικών υλικών, ώστε να

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ περιορίζονται οι οδικές μεταφορές. Δεν υπάρχουν εκ των προτέρων χαρακτηρισμένα «περιβαλλοντικά» υλικά δόμησης. Η πιο οικολογική διαδικασία συνίσταται σε μια αιτιολογημένη επιλογή υλικών, σε κάθε σημείο της κατασκευής, που να ανταποκρίνεται καλύτερα στη συγκεκριμένη χρήση και στον προϋπολογισμό του έργου. Σε κάθε περίπτωση η χρήση τοπικών, φυσικών υλικών αποτελεί μια λύση με το μικρότερο περιβαλλοντικό και οικονομικό κόστος. Τα υλικά συμβάλουν στη θερμική ενέργεια του κτηρίου. Όλα τα δομικά υλικά απορροφούν και αποθηκεύουν θερμότητα, το καθένα σε διαφορετικό βαθμό και ποσότητα, ανάλογα με την πυκνότητα της μάζας του (ρ) και το συντελεστή ειδικής θερμότητας (c). Τα βαριά υλικά, μπετόν, πέτρα, έχουν μεγαλύτερη πυκνότητα και συνεπώς, μεγαλύτερη ικανότητα για θερμική αποθήκευση. Αν το κτήριο είναι κατασκευασμένο από ελαφρά υλικά, θα πρέπει να αυξηθεί η θερμική μάζα στο εσωτερικό του κτηρίου, με προσθήκη υλικών, για να υπάρχει μεγαλύτερη ικανότητα αποθήκευσης ενέργειας. Η πέτρα είναι το κατ’ εξοχήν υλικό που έχει χρησιμοποιηθεί στην κατασκευή ανά τους αιώνες από όλους σχεδόν τους πολιτισμούς της γης, το οποίο μπορεί να παρέχει ένα πολύ καλό κέλυφος από θερμική άποψη λόγω της μεγάλης θερμοχωρητικότητας της. Βέβαια ως υλικό επένδυσης στην εξωτερική παρειά του τοίχου, που συναντάται ευρέως, και παρεμβάλλεται θερμομόνωση, ο ρόλος της πέτρας ως υλικό θερμοσυσσώρευσης εκμηδενίζεται. Ιδιαίτερα αρνητικό είναι το γεγονός ότι η χρήση της συνοδεύεται από περιβαλλοντικά προβλήματα κυρίως όταν πρέπει να μεταφερθεί σε πολύ μακρινές αποστάσεις ή όταν γίνεται υπερεκμετάλλευση των χώρων εξόρυξης της με αποτέλεσμα την χωρίς

37_ Πινακάτες, Πήλιο, οικοδομική και μορφολογική ενότητα λόγω της χρήσης της πέτρας ως ενοποιητικού και κυρίαρχου υλικού κατασκευής για στέγες, τοίχους και πλακοστρώσεις

38_ Ακαδημία μουσικής, Santiago de Compostela, Εnsamble studio, Ισπανία, 2002

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ επιστροφή καταστροφή του φυσικού τοπίου. Για το λόγο αυτό είναι προτιμότερη η χρήση τοπικής πέτρας.

39_ Ανώτατο δικαστήριο, Chandigarh, Ινδια, Le Corbusie, 1962

Στις μέρες μας τα βασικά δομικά υλικά που χρησιμοποιούνται είναι ο χάλυβας, το σκυρόδεμα, το χώμα και το ξύλο, τα οποία έχουν διαφορετικές επιπτώσεις στο περιβάλλον. Κατά τη λογική της βιώσιμης ανάπτυξης, πρέπει να περιορίζεται η χρήση αυτών που προκύπτουν μετά από βαριά βιομηχανική επεξεργασία, που απαιτούν πολλή ενέργεια και χρησιμοποιούν μη ανανεώσιμη πρώτη ύλη, όπως συμβαίνει στο χάλυβα και στο σκυρόδεμα. Το οπλισμένο σκυρόδεμα καθιερώθηκε ως ένα από τα βασικά οικοδομικά υλικά σε πολλά μέρη του κόσμου, τόσο για τις φυσικές του ιδιότητες, όσο και για την ευκολία στην κατασκευή του. Είναι διαχρονικό και εύχρηστο, με εγγενή κατασκευαστικά πλεονεκτήματα και αυξημένη διάρκεια ζωής, ενώ ταυτόχρονα διαθέτει υψηλή θερμική μάζα, και ως εκ τούτου συμβάλλει στην διατήρηση των θερμοκρασιών μέσα στα κτήρια και άρα στην εξοικονόμηση ενέργειας. Ξεκίνησε ως υλικό για την κατασκευή του φέροντος οργανισμού, στη σύγχρονη αρχιτεκτονική, όμως, είναι πολλά τα παραδείγματα όπου όλο το κέλυφος του κτηρίου κατασκευάζεται αποκλειστικά από οπλισμένο σκυρόδεμα που μένει ανεπίχριστο, συχνά και από τις δυο όψεις. Το 1950, οι εξορύξεις άμμου και η παραγωγή σκύρων για τον τομέα των κατασκευών έφταναν στη Γαλλία τους 17 εκατομμύρια τόνους. Το 2000 ξεπέρασαν τα 400 εκατομμύρια τόνους, προκαλώντας αισθητή υποβάθμιση των τοπίων. Επίσης, κατά την διαδικασία επεξεργασίας του τσιμέντου, ώστε να παρασκευαστεί σκυρόδεμα απαιτούνται μεγάλα ποσά ενέργειας και εκλύονται ποσά διοξειδίου του άνθρακα. Η βιομηχανία τσιμέντου εξελίσσεται συνεχώς, αναζητώντας τρόπους να μειώσει το ενεργειακό αποτύπωμα και τον

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ περιβαλλοντικό αντίκτυπο του υλικού αυτού. Για πολυάριθμες χρήσεις, η εφαρμογή του σκυροδέματος στο κτήριο είναι αναπόφευκτη, αλλά η χρήση του μπορεί να περιοριστεί και να αναζητηθούν εναλλακτικές λύσεις, όταν αυτή δεν είναι αναγκαία. Τα μέταλλα επιλέγονται συνήθως για τα πολλά πλεονεκτήματα που παρουσιάζουν. Από τη χρήση τους, όμως, προκύπτουν περιβαλλοντικά προβλήματα, συνδεδεμένα με τη διαδικασία παραγωγής τους (εξόρυξης και επεξεργασίας). Ωστόσο, συμμετέχουν ενεργά στη διαδικασία ανακύκλωσης υλικών. Το χώμα αποτελεί έναν καλό υγροθερμικό ρυθμιστή που δεν περιλαμβάνει ίνες, πτητικά οργανικά συνθετικά υλικά ή βαρέα μέταλλα, αλλά το ψήσιμο του καταναλώνει πολύ ενέργεια. Για την αποφυγή του ψημένου χώματος, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ωμό χώμα υπό τη μορφή λάσπης. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι κατασκευές από ωμό πηλό (από άργιλο, άμμο και ύλη) ο οποίος παρουσιάζει εξαιρετικές ιδιότητες (θερμοχωρητικότητα, εξισορρόπηση υγρασίας, μεγάλο χρόνο ζωής, εύκολη συντήρηση, αντοχές, πλαστικότητα). Έχουν αναπτυχθεί διάφορες τεχνικές δόμησης με ωμό πηλό όπως η δόμηση με καλουπωτές πλίνθοι φυσικά η τεχνητά ξηραμένων (adope) ή η κατασκευή χυτού καλουπωτού πηλού.

40_ Κατοικία στο Santa Fe, Νέο Μεξικό, Η.Π.Α, μελέτη του φυσικού Douglas Balcomb, 1979, πρωτοπόρο σπίτι κτισμένο ολόκληρο με ωμή πλίνθο

41_ Πλίνθοι adope

Το ξύλο είναι ένα τοπικό δομικό υλικό, διαθέσιμο σε επαρκή ποσότητα και του οποίου ο μετασχηματισμός απαιτεί λίγη ενέργεια, ενώ αποτελεί μια οικολογική εναλλακτική λύση πολύ ενδιαφέρουσα, αν τηρηθούν ορισμένες συνθήκες, όπως η εφαρμογή του χωρίς την προσθήκη τοξικών 67

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

42_ Xρήση ξύλινου σκελετού για την κατασκευή κτηρίου

ουσιών, αλλά και η πρόβλεψη για ελεγχόμενες και πιστοποιημένες δασικές καλλιέργειες . Το ξύλο αποτελεί έναν ανανεώσιμο φυσικό πόρο. Απαιτεί λίγη ενέργεια για την επεξεργασία, την εφαρμογή και τη μεταφορά του. Τα συστήματα με ξύλινο σκελετό επιτρέπουν μια ενισχυμένη μόνωση με περιορισμένο πάχος τοίχων. Η σύνδεση του ξύλου με το σκυρόδεμα , το μέταλλο και το γυαλί ανταποκρίνεται σε μια κατασκευαστική ανάγκη και αξιοποιεί τις ποιότητες του καθενός. Το σκυρόδεμα, χρησιμοποιούμενο για τη θερμική αδράνεια του, ως ακουστικό φράγμα ή ως αντιπυρικό στοιχείο, προσδίδει τη μάζα που λείπει ενίοτε από τις κατασκευές με ξύλινο σκελετό. Το μέταλλο ενισχύει τα μηχανικά χαρακτηριστικά του ξύλου και των παραγώγων του. Οι πλάκες, οι σύνδεσμοι κα τα χυτά τεμάχια παρέχουν κομψές και αποτελεσματικές λύσεις στα προβλήματα της συναρμογής. Για κατασκευές μεγάλων ανοιγμάτων, υπάρχουν καλώδια και μεταλλικοί εντατήρες υπό τάση, σε συνεργασία με συμπιεσμένα τεμάχια ξύλου. Στο τέλος του κύκλου ζωής του το ξύλο μπορεί να ανακυκλωθεί προς βιομηχανική επεξεργασία σανίδων (μοριοσανίδων) ή ακόμα να χρησιμοποιηθεί ως βιομάζα. 5.3 Ιδιαίτερες περιπτώσεις χρήσης φυσικών στοιχείων στην κατασκευή

43_ Ιαπωνικό περίπτερο, Hannover Expo, Γερμανία, Shigeru Ban Architects-Atelier Frei Otto Warmbronn, 2000

«Ένα κτήριο μπορεί να στέκει μέσα στο έδαφος, πάνω στο έδαφος ή πάνω από το έδαφος. Το ότι το κτήριο στέκει μέσα στο έδαφος εκφράζει μια οικεία «ρομαντική» σχέση με τις δυνάμεις της γης και συνήθως συγκεκριμενοποιείται με μια κατασκευή που κάνει το κτήριο να αναδύεται από το έδαφος χωρίς διακριτή βάση»2 2 Christian Norberg-Schulz, Genious Loci (Tο πνεύμα του τόπου), Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις E.Μ.Π., 2009, σ.192-193

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ Η φυσική σπηλιά, αποτελεί την πρώτη κατοίκηση του ανθρώπου, το αρχετυπικό καταφύγιο μέσα στη γη και την προέλευση της υπόσκαφης κατοίκησης ιστορικά. Η χρήση του εδάφους ως κέλυφος, όπως σχολιάστηκε και πιο πριν, αποτελεί μια διαχρονική λύση στην ένταξη με το φυσικό περιβάλλον και με σημαντική ενεργειακή απόδοση. Η τοπογραφία αποτελεί καθοριστικό παράγοντα δημιουργίας του κτηρίου, καθώς επιχειρείται μια προσπάθεια συγχώνευσης με αυτό. Η αρχιτεκτονική εδώ προκύπτει μέσα από μια διαδικασία αφαιρετική και τη λάξευση της γης και του βράχου (δηλαδή της μάζας), αντί μιας διαδικασίας όπου το αρχιτεκτόνημα προκύπτει προσθετικά, από τη σύνθεση των μερών ενός αρχιτεκτονήματος σε μια ολότητα. Η υπόσκαφη αρχιτεκτονική εκφράζει τις αρχές της βιοκλιματικής αρχιτεκτονικής. Δημιουργείται με βάση το τοπικό κλίμα, με σκοπό την εξασφάλιση της θερμικής άνεσης. Επιπλέον λαμβάνει υπ’ όψη της επιταγές τις οικολογίας και της βιωσιμότητας, αποσκοπώντας στην προστασία του περιβάλλοντος και των φυσικών πόρων. Εκμεταλλεύεται τη θερμική αδράνεια του εδάφους και τις υδραυλικές ιδιότητες των ντόπιων υλικών. Βασικό πλεονέκτημα είναι η εκμετάλλευση του εδάφους που λόγω της μεγάλης θερμικής του αδράνειας διατηρεί σχεδόν ανεπηρέαστους τους εσωτερικούς χώρους από τις εξωτερικές μεταβολές της θερμοκρασίας. Τα ανοίγματα της μοναδικής όψης είναι μικρά και εμποδίζουν την εισχώρηση ακτινοβολίας και θερμότητας το καλοκαίρι και την απώλεια θερμότητας το χειμώνα. Μειονεκτήματα αυτού του τρόπου δόμησης είναι ο ελλιπής φωτισμός και η υγρασία.

44_ Κατοικία ενσωματωμένη σε μια αλπική πλαγιά,Vals, Ελβετία B. Mastenbroek (SeARCH)- C. Miller (CMA), 2009

45_ Τα υπόσκαφα κτήρια της Καππαδοκίας

Τα τελευταία χρόνια σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό παρατηρείται στο σχεδιασμό η φύτευση των δωμάτων. Χαρακτηριστικό το οποίο έχουμε παραλάβει επίσης από την αρχιτεκτονική παράδοση. Οι πράσινες στέγες 69

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

46_ Bergen, Νορβηγία. Φυτεμένη στέγη με όλα τα πλεονεκτήματα που προσφέρει -θερμομόνωση, ένταξη στο τοπίο και ομορφιά

47_ Συγκροτημα διαμερισματων στη Βιέννη, Αυστρία, Friedensreich Hundertwasse-Joseph Krawina, 1985

είναι εδώ και αιώνες γνωστές τόσο στα ψυχρά κλίματα της Ιρλανδίας, της Σκανδιναβίας και του Καναδά όσο και στο θερμό κλίμα της Τανζανίας. Σε ψυχρές κλιματικές ζώνες «θερμαίνουν», διότι αποθηκεύουν τη θερμότητα των εσωτερικών χώρων. Στα θερμά κλίματα «δροσίζουν», διότι κρατούν την εξωτερική θερμότητα έξω από τους εσωτερικούς χώρους. Στην Ελλάδα, τα δώματα στα νησιά του Αιγαίου πατούσαν πάνω σε ξύλινα δοκάρια μεγάλης αντοχής. Τα κενά πάνω από τα δοκάρια καλύπτονταν από σχίζες ή βέργες από καλάμια και μεταγενέστερα από σανίδωμα. Πάνω τους τοποθετούνταν φύλλα ροδοδάφνης για να φράζουν τα κενά, ακολουθούσε μια στρώση 5 με 6 εκ. από φύκια θαλάσσης, μετά στρωνόταν κοκκινόχωμα ή ασπρόχωμα με μορφή λάσπης και τέλος αργιλώδες χώμα, η λεγόμενη πατελιά. Πολλές φορές το χόρτο που φύτρωνε μόνο του πάνω στο χώμα, ξεραινόταν λόγω του δυνατού ηλίου και της ζέστης (π.χ. δώμα στη Ρόδο). Άλλοτε, άντεχε και προσέφερε δροσιά (π.χ. δώμα στην Ανδρο) Στο σύγχρονο ανεπτυγμένο κόσμο, αντιπροσωπευτικό είναι το παράδειγμα του Hunderwasser στη Βιέννη, ενός δημοτικού συγκροτήματος διαμερισμάτων, που ολοκληρώθηκε το 1985 από τον αυστριακό ζωγράφο, γλύπτη και αρχιτέκτονα Φριντενσράιχ Χουντερτβάσερ. Η ταράτσα καλύπτεται με χώμα και γρασίδι, δέντρα φύονται στο εσωτερικό των δωματίων και τα κλαδιά τους προβάλλουν από σχισμές και παράθυρα. Οι φυτεμένες στέγες έχουν απεριόριστο χρόνο ζωής, υπό την προϋπόθεση να έχουν κατασκευαστεί σωστά, λειτουργούν θερμομονωτικά και μειώνουν τον ήχο. Θεωρούνται άκαυστες και επιβραδύνουν τη ροή του βρόχινου νερού. Παράλληλα συμβάλουν: • Στον δροσισμό των στεγών και κατά συνέπεια στη μείωση του στροβιλισμού της σκόνης,

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ • Στην άμβλυνση των θερμοκρασιακών διακυμάνσεων κατά τη διάρκεια του κύκλου της ημέρας και των εποχών, • Στη μείωση των διακυμάνσεων της υγρασίας του αέρα. • Στην προστασία και τη μόνωση τόσο για το καλοκαίρι όσο και για το χειμώνα Σε αρκετές περιπτώσεις, με τη φύτευση των δωμάτων αλλά και τον υπόσκαφο σχεδιασμό που έχει αναφερθεί προηγουμένως, αποτρέπεται η έντονη διαφοροποίηση του ανάγλυφου του εδάφους. Μια προσπάθεια διατήρησης της μορφολογίας και της ομορφιάς του τοπίου, αποφεύγοντας την αλλοίωση της γεωλογικής, ιστορικής, συμβολικής διάστασης του τοπίου.

48_ Κατοικια «Αλώνι», Αντίπαρος, Deca architecture, 2008

«Η θεώρηση του μετασχηματισμού του εδάφους ως βάση ενός πολιτιστικού κλάδου είναι ταυτόσημη με την αναγνώριση αντισταθμιστικού ρόλου όχι μόνο στην τέχνη του τοπίου, όπως την εννοούσαν παραδοσιακά, αλλά και στο κτιστό έργο, διατυπωμένο σαν να ήταν τοπίο καθ’ αυτό ή εναλλακτικά, αντικείμενο ενσωματωμένο στο έδαφος, ώστε να είναι αχώριστο από την τοπογραφία που το υποδέχεται»3 5.4 Το γυαλί και η συμβολή του στο σχεδιασμό Ο ρόλος του γυαλιού και γενικά των ανοιγμάτων είναι ένα από τα πιο ενδιαφέροντα θέματα στο σχεδιασμό, θέμα σύνθετο, πολυδιάστατο. Αποτελεί την πιο ποιητική διάσταση της αρχιτεκτονικής. Πρέπει να συνυπολογιστούν όλες οι παράμετροι, οι ανάγκες για θέρμανση και 3 Kenneth Frampton, Μοντέρνα Αρχιτεκτονική, μτφρ. Θ Ανδρουλάκης- Μ Πάγκαλου, Αθήνα: Θεμέλιο,2007, σ.305

49_ Κατοικία στην Ουαλία, Ηνωμένο Βασίλειο, Future Systems, 1998, προσπάθεια για ελάχιστη οπτική επαφή του κτηρίου, με στόχο την μετατροπή του σε φύσικό τμημα του τοπίου

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ

50_ Κατοικια ,Regensburg,Γερμανία Herzog and Partner, 1977, Θερμοκήπιο με άμεσα ηλιακά κέρδη πλήρως ενταγμένο στην αρχιτεκτονική ως αναπόσπαστο τμήμα της κατοικίας

51_ Eden Project, Κορνουάλη, Αγγλία, Nicholas Grimshaw, 2000

φυσικό φωτισμό, αλλά και η θέα, ο αερισμός, η ανάγκη για ιδιωτικότητα και τόσες άλλες. Ο φωτισμός είναι ένα πολύ ιδιαίτερο θέμα στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Η διαφάνεια του γυαλιού προσφέρει το φυσικό φωτισμό στους εσωτερικούς χώρους, αλλά και την οπτική επαφή με τον έξω χώρο. Το γυαλί είναι ένα υλικό για το οποίο έχει γίνει τεράστια έρευνα και εξίσου μεγάλη πρόοδος τόσο στον τρόπο παραγωγής του όσο και στις τεχνικές δυνατότητες που προσφέρει. Το πρόβλημα είναι ότι πολλές φορές αυτή η πρόοδος οδηγεί σε λανθασμένα αποτελέσματα, όπως π.χ. όταν χρησιμοποιείται το βαρύ ανακλαστικό γυαλί (χωρίς άλλη σκίαση) προκειμένου να μειωθεί η υπερθέρμανση, γεγονός που οδηγεί σε σκοτεινούς εσωτερικούς χώρους, που έχουν ανάγκη τεχνητού φωτισμού. Το γυαλί διαθέτει ποιότητες και τεχνικά χαρακτηριστικά όπως είναι η ανακλαστικότητα, η απορροφητικότητα και άλλα, που πρέπει να επιλέγονται με κριτήριο την εύρεση της καταλληλότερης λύσης ανάλογα πάντα με τη χρήση και το επιθυμητό αποτέλεσμα. Φυσικά, ο σωστός φωτισμός δεν είναι συνάρτηση μόνο της ικανοποιητικής ποσότητας, αλλά και της σύνθεσης και της ποιότητας. Η ένταση του φωτισμού ενός χώρου εξαρτάται από τις λειτουργικές ανάγκες του, με πρωταρχικούς στόχους την οπτική άνεση των χρηστών και την εξοικονόμηση ενέργειας. Τα ανοίγματα, επίσης, ανήκουν στην κατηγορία άμεσων συστημάτων θέρμανσης. Αποτελούν βασικό στοιχείο τόσο ως προς τη θερμική άνεση όσο και από πλευράς κατανάλωσης ενέργειας. Ο προσανατολισμός, το μέγεθος, η θέση και οι αναλογίες του ανοίγματος δεν επιτρέπεται να εξαρτώνται από αισθητικά και μόνο κριτήρια. Πρέπει να είναι αποτέλεσμα υπολογισμού των θερμικών αναγκών του κτηρίου, σε συνάρτηση με το γεωγραφικό πλάτος στο οποίο βρίσκεται αυτό, πρέπει δηλαδή να είναι αποτέλεσμα λογικής και λειτουργικότητας.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ Ο προσανατολισμός των ανοιγμάτων αποτελεί καθοριστικό παράγοντα για το ποσό της ηλιακής ακτινοβολίας που δέχεται το κτήριο. Το γυάλινο άνοιγμα αποτελεί το απλούστερο σύστημα συλλογής της ηλιακής ενέργειας, αρκεί να είναι προσανατολισμένο στο νότο (με αποκλίσεις +- 30ο ανατολικά ή δυτικά του νότου). Τα νότια ανοίγματα συμμετέχουν πάντα θετικά στο θερμικό ισοζύγιο του κτηρίου, ανεξάρτητα εάν ο σχεδιασμός τους ανταποκρίνεται στις αρχές που διέπουν το βιοκλιματικό σχεδιασμό. Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι ένα συμβατικό κτήριο δε μπορεί να αποθηκεύσει τη συλλεχθείσα θερμότητα, συνεπώς, η δυνατότητα αξιοποίησης της ηλιακής ενέργειας είναι περιορισμένη.

52_ Σχεδιασμός με τεχνικές φυσικού φωτισμού και αερισμού

Ο αερισμός των κτηρίων, που συνδέεται με την ύπαρξη ανοιγμάτων, είναι σημαντικός για την απομάκρυνση τόσο των θερμικών φορτίων όσο και της υγρασίας. Ο φυσικός αερισμός σε αντιδιαστολή με το μηχανικό χρησιμοποιεί στρατηγικά τοποθετημένα ανοίγματα έτσι, ώστε να υπάρχει εκμετάλλευση των φυσικών δυνάμεων του ανέμου και των οφειλόμενων σε θερμοκρασιακές διαφορές πιέσεων. Όσον αφορά στην επιθυμητή διακίνηση του αέρα χωρίς μηχανικά μέσα, πρέπει να λάβουμε υπόψη ένα βασικό στοιχείο: ο αέρας κινείται πάντοτε από τις περιοχές υψηλότερης προς τις περιοχές χαμηλότερης ατμοσφαιρικής πίεσης. Θετική (υψηλότερη) πίεση δημιουργείται στην προσήνεμη όψη – εκείνη δηλαδή που είναι στραμμένη προς την κατεύθυνση από την οποία πνέει ο άνεμος- όπου ο αέρας ωθείται με κάποια δύναμη πάνω στο κτήριο. Αρνητική (χαμηλότερη) πίεση υπάρχει στην υπήνεμη πλευρά του κτηρίου, η οποία προστατεύεται από τον άνεμο και απορροφά αέρα από το κτήριο (λόγω της τοπικά χαμηλής πίεσης). Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, το ζήτημα του προσανατολισμού, όσον αφορά και στο ζήτημα του φυσικού δροσισμού, που επιτυγχάνεται όταν στην πορεία του ο αέρας 73

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ συναντά μάζες με χαμηλότερη θερμοκρασία που κατακρατούν μέρος του θερμικού φορτίου του, ψύχοντάς τον. Όπου αυτό είναι εφικτό, επιδιώκεται ο διαμπερής αερισμός με μικρά ανοίγματα προς την βόρεια πλευρά. Συχνή είναι η χρήση του φεγγίτη, ενός μικρότερου ανοίγματος σε ψηλότερη στάθμη, το οποίο διευκολύνει την απαγωγή του θερμού αέρα που συγκεντρώνεται ψηλά. Ανοίγματα στην οροφή, όπως οι καμινάδες, προκαλούν κατακόρυφο ρεύμα αέρα και είναι πολύ χρήσιμα σε περιπτώσεις υπόσκαφων, κτισμάτων σε πλαγιές ή σε πυκνοδομημένους οικισμούς. 53_ Λύκειο, Φιρμινί, Γαλλία, Foster&Partners, 1993, Οι χώροι προστατεύονται από τη θερμότητα και το φώς του ηλίου με σκίαστρα που εξέχουν κλιμακωτά από την κύρια δομή του σκυροδέματος

54_ Σκίτσο του λυκείου, καμπυλόμορφη στέγαση κατά μήκος της κατασκευής, που αποσπάται με μονωτική κατασκευή από το σκυρόδεμα, επιτρέποντας στον θερμό αέρα να φεύγει από τις μαρκίζες στην κορυφή

Άρρηκτα συνδεδεμένο με τα ανοίγματα είναι το ζήτημα της σκίασης, η οποία συνιστά ένα αποτελεσματικό μέσο για την αντιμετώπιση της υπερθέρμανσης των κτηρίων. Στην αρχιτεκτονική δεν υπάρχει όγκος ή σχήμα που να είναι αδιάφορο ως προς τον προσανατολισμό και τη σχέση του με τον ήλιο. Η σχέση αυτή γίνεται ενδιαφέρουσα και σύνθετη όταν συνειδητοποιήσουμε ότι η θέση του ηλίου αλλάζει από ώρα σε ώρα, εποχή σε εποχή και είναι διαφορετική για κάθε γεωγραφικό πλάτος. Συνεπώς, ένας όγκος βρίσκεται διαρκώς σε μια δυναμική σχέση με τον ήλιο και ποτέ σε μια παθητική, αδιάφορη συνύπαρξη. Αναπόσπαστο σκέλος της σκίασης, λοιπόν, είναι ο φωτισμός και το αντίστροφο, όπου, πέρα από θέμα ποσότητας, υπάρχει και το θέμα ποιότητας και αισθητικής προσέγγισης. Πολλές και διαφορετικές λύσεις ,γύρω από το ζήτημα σκίαση παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια. Σκίαση που βασίζεται στα δομικά στοιχεία του κτηρίου καθώς και αρχιτεκτονικά στοιχεία σταθερά ή κινητά, μεταλλικά, ξύλινα ή γυάλινα, συμπαγή ή διάτρητα, που μελετούνται για κάθε μεμονωμένο άνοιγμα, λαμβάνοντας υπόψη το γεωγραφικό πλάτος, τη γεωμετρία του ανοίγματος και τον προσανατολισμό του. Ακόμη, η

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑΚΟΥ ΚΕΛΥΦΟΥΣ δημιουργία δεύτερης διάτρητης επιδερμίδας στις όψεις του κτηρίου, μπορεί να αποτελέσει χρήσιμη λύση σε πολλές περιπτώσεις και μπορεί να επιτρέπει τόσο τον φυσικό φωτισμό όσο και τον αερισμό του. Η πλέον οικολογικές λύσεις που σχετίζονται με τη σκίαση είναι αυτές που το συσχετίζουν με το φυσικό στοιχείο. Η φύτευση κοντά ή πάνω στις όψεις ενός κτηρίου, εκτός από σκίαση δημιουργούν κι ένα μικροκλίμα που συντελεί στη μείωση της θερμοκρασίας του άμεσου περιβάλλοντος χώρου του κτηρίου. Παρ’ όλα αυτά πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη σημασία στην επιλογή των φυτών (φυλλοβόλα ή αειθαλή, καθώς και στις ανάγκες, δηλαδή στον τρόπο συντήρησης και άρδευσης τους. Για παράδειγμα εάν επιλεγούν αειθαλή φυτά, η μόνιμη μείωση των επιπέδων του φυσικού φωτισμού που θα προκαλέσουν όταν αναπτυχθούν πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη. 55_ Οψη καλυμμένη με φυτά, Νοσοκομείο Tokyu, Ookayama, Τόκιο, Ιαπωνία, Koich Yasuda, 2008

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ Καταλήγοντας και έχοντας σχολιάσει τον τρόπο που η σύγχρονη αρχιτεκτονική μελέτη αξιοποιεί τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντος, επιλέγονται να παρουσιαστούν παραδείγματα αρχιτεκτονικού έργου, ευαισθητοποιημένου στις ανάγκες της εποχής και το φυσικό στοιχείο. Παραδείγματα που ακολουθούν την τάση για σεβασμό στη φύση την εποχή μετά την δεκαετία του 1970 και δείχνουν πως μπορεί να επηρεάσει η τεχνολογία την αρχιτεκτονική, διαμορφώνοντας τη σύγχρονη τάση του κτίζειν με τη Γή. Τα παραδείγματα παρουσιάζουν μια ποικιλία στη χρήση, την τοποθέτηση και τον τρόπο διαχείρισης και προσεγγίζουν με ιδιαίτερο σε κάθε περίπτωση τρόπο το περιβάλλον που βρίσκονται, συνθέτοντας ένα νέο τοπίο με κοινό στοιχείο όμως το σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον που εντάσσονται. Το κτήρια υπακούουν σε έννοιες όπως η ισορροπία και η αρμονία, η ένταξη και η ανάδειξη, η πολιτιστική και οικολογική ευαισθησία.

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Οινοποιείο Dominus Στοιχεία κτηρίου

Τοποθεσία: Κοιλάδα Napa, Καλιφόρνια Αρχιτέκτονες: Herzog & de Meuron Ετος κατασκευής: 1997 Κεντρική ιδέα της μελέτης ήταν η δημιουργία ενός κτηρίου που θα βρίσκεται σε πλήρη ταύτιση με τον περιβάλλοντα χώρο των αμπελώνων. Το οινοποιείο Dominus δίνει την αίσθηση ότι «βγαίνει» από το έδαφος και ότι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου. Το κτήριο του οινοποιείου έχει τοποθετηθεί στην καρδιά των αμπελώνων. Είναι μια επιμήκης διώροφη κατασκευή, 100 μ. μήκους, 25 μ. πλάτους και 9 μ. ύψους, με τον μεγάλο άξονα στην κατεύθυνση βορρά- νότου. Ο προσανατολισμός αυτός έχει ως αποτέλεσμα οι πλευρές του κτηρίου που εκτίθενται στο βορρά και το νότο να έχουν μικρό εύρος. Το κλίμα της περιοχής είναι ακραίο, με μεγάλες διακυμάνσεις της θερμοκρασίας, ανάμεσα σε ημέρα και νύχτα. Η οινοποιία Dominus αποτελείται από τρείς λειτουργικές ενότητες: τον αποθηκευτικό χώρο με τις πελώριες δεξαμενές για το πρώτο στάδιο της ζύμωσης των σταφυλιών, το κελάρι όπου το κρασί ωριμάζει για δυο χρόνια και τον χώρο αποθήκευσης του κρασιού σε μπουκάλια, μέχρι να πουληθεί. Στο δεύτερο επίπεδο βρίσκονται οι χώροι των γραφείων. Η είσοδος του κτηρίου είναι διαμπερής και βρίσκεται κάθετα προς τις μεγάλες πλευρές. Από την κεντρική πύλη πραγματοποιείται η πρόσβαση σε όλους τους χώρους. Η ευρηματικότητα αυτού του έργου έγκειται στην εξωτερική του μορφή – την επιδερμίδα του- στην επιλογή των τοπικών υλικών και των

57_ Η κεντρική διαμπερής είσοδος του κτηρίου.

56_ Απέναντι σελίδα: Γενική άποψη του κτηρίου

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

58_ Οι δύο επιδερμίδες του κτηρίου

59_ Ενδεικτική άποψη της πέτρινης τοιχοποιίας του κτηρίου

καινοτόμων χρήσεων τους, καθώς και στην αρμονική ένταξη του στο τοπίο. Στο κτήριο αυτό ενσωματώνονται πολλές αναφορές ως προς τη σχέση ορίων φυσικού και τεχνητού περιβάλλοντος. Η δεύτερη επιδερμίδα συνιστά ένα γήινο όριο, αλληλένδετο με το φυσικό περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται. Η εξωτερική κατασκευή, από μεταλλικό σκελετό και γυαλί, καλύπτεται από μια δεύτερη επιδερμίδα αποτελούμενη από πέτρες βασάλτη, εγκιβωτισμένες μέσα σε αιωρούμενα χαλύβδινα πλέγματα. Έτσι, το κέλυφος του κτηρίου αποκτά ποιότητες προσαρμογής στο κλίμα μετριάζει τις μεταβολές της θερμοκρασίας, επιτρέπει τον αερισμό του χώρου και φιλτράρει το φώς του ήλιου που μπαίνει στο εσωτερικό του, λειτουργώντας έτσι ως ένα ευρηματικό παθητικό σύστημα. Το εξωτερικό κέλυφος της οινοποιίας συνιστά αντίστροφή του παραδοσιακού τοίχου, δεδομένου ότι κρέμεται από τον φέροντα σκελετό. Οι νόμοι της βαρύτητας έχουν αντιστραφεί, καθώς οι μεγάλες πέτρες βρίσκονται ψηλά, για να δημιουργούν κενά τα οποία επιτρέπουν στο φως να εισχωρεί στα γραφεία και οι μικρές χαμηλά για να εξασφαλίζουν σκοτάδι στα κελάρια. Η αναφορά του Semper, ότι «ο τοίχος είναι ένα στερεό που παίρνει τη θέση ενός χωρίσματος από υφαντό», ανταποκρίνεται στην περίπτωση αυτή. Η δεύτερη επιδερμίδα του Dominus αποτελεί ουσιαστικά τμήμα από το τραχύς έδαφος, το οποίο έχει μεταμορφωθεί σε όψη. Τη νύχτα η επιδερμίδα, λόγω των κενών που δημιουργούνται από τις πέτρες και του εσωτερικού τεχνητού φωτισμού, φαντάζει πυρακτωμένη. Η κατασκευή παραπέμπει τόσο στην αρχαϊκή, όσο και στην μοντέρνα αρχιτεκτονική. Σχετικά με τον αερισμό οι εσωτερικοί χώροι αερίζονται μόνιμα από τα κενά που σχηματίζονται από τις πέτρες, αλλά και από τα ανοίγματα του κτηρίου. Πιο αναλυτικά χρησιμοποιήθηκαν τρία μεγέθη πέτρας. Οι

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ μεγαλύτερες σε μέγεθος πέτρες, μεταξύ των οποίων δημιουργούνται και τα μεγαλύτερα κενά, χρησιμοποιήθηκαν για τις τοιχοποιίες των ημιυπαίθριων χώρων και των χώρων όπου βρίσκονται οι δεξαμενές ζύμωσης του κρασιού. Οι χώροι που δημιουργούνται από τις παραπάνω τοιχοποιίες με τις μεγάλες πέτρες αερίζονται μόνιμα. Η διαβάθμιση του μεγέθους της πέτρας στο κέλυφος περιορίζει την επιρροή των έντονων μεταβολών θερμοκρασίας του περιβάλλοντος στο εσωτερικό, όπως στα παλιά πέτρινα σπίτια. Οι μικρότερες σε μέγεθος πέτρες μεταξύ των οποίων δημιουργούνται πολύ μικρά κενά χρησιμοποιήθηκαν για χώρους ιδιαίτερα ευαίσθητους ως προς τις θερμοκρασιακές μεταβολές. Κατά αυτόν τον τρόπο το κέλυφος αποκτά ποιότητες προσαρμογής στο κλίμα, δηλαδή μετριάζει τις θερμοκρασιακές μεταβολές, επιτρέπει τον αερισμό των χώρων και φιλτράρει το ηλιακό φώς, λειτουργώντας ουσιαστικά ως ένα ευρηματικό παθητικό σύστημα.

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Κέντρο πολιτισμού Jean-Marie Tjibaou Στοιχεία κτηρίου

Τοποθεσία: Nouméa, Νέα Καληδονία Αρχιτέκτονες: Renzo Piano Ετος κατασκευής: 1998 «Ο Tjibaou1 επιθυμούσε οι άνθρωποι που αποτελούσαν το λαό του να γίνουν ενεργά μέλη του σύγχρονου κόσμου, ταυτόχρονα όμως δεν ενέκρινε την απεμπόληση των παραδόσεων τους, προς χάριν της αποδοχής του καινούργιου.» Εξ’ αρχής, ο Piano τόνισε τη σημασία του προϋπάρχοντος τοπικού ιστορικού και κοινωνικού πλαισίου ως μια ανεξάντλητη και αναμφισβήτητη πηγή έμπνευσης για το σχεδιασμό, που ακολουθεί το δόγμα του, σύμφωνα με το οποίο η διαδικασία σχεδιασμού προϋπέθετε μια λογική ευαισθησίας προς την οικολογική πραγματικότητα της περιοχής. Από τις πολιτιστικές επιρροές του Ειρηνικού, ο Piano δανείστηκε τις ιδέες των θυλάκωνχωριών και των παραδοσιακών καλυβών από καλάμια, των ιθαγενων της περιοχής, της φυλής Kanak, δημιουργώντας μια σαφή οπτική αναφορά μεταξύ των τοπικών λαϊκών κτηρίων και της κυρτής δομής των σχεδόν αφηρημένων σύγχρονων καλυβών εντός του πολιτιστικού κέντρου. Αυτές οι καλύβες είναι κατασκευές που εξυπηρετούν έναν διττό σκοπό καθώς, αφενός, συνδράμουν τη σύνδεση της νέας αρχιτεκτονικής με την παράδοση και αφετέρου, επιφέρουν μια ισορροπία μεταξύ της φύσης και του κτηρίου. 1 Ο Tjibaou ήταν ο ηγέτης των Kanak, του ανεξάρτητου κινήματος, που είχε ανακινηθεί, για την ανάπτυξη του πολιτισμού, την προώθηση της γλώσσας και της αρχαιολογικής κληρονομιάς τους.

61_ Παραδοσιακή καλύβα των Ιθαγενών με φόντο το πολιτιστικό κέντρο

60_ Απέναντι σελίδα: Γενική άποψη του κέντρου

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

62_ Λεπτομέρεια της κατασκευής

63_ Τομή κατά πλάτος, όπου φαίνεται τμήμα του επίπεδου κτηρίου και ενα απο τα κελύφη

Το πολιτιστικό κέντρο είναι χωροθετημένο σε ένα ακρωτήρι στη στενή χερσόνησο Tinu, 10 χιλιόμετρα από την πρωτεύουσα της Νέας Καληδονίας, Nouméa. Συνολικά εκτείνεται σε μήκος 250 μέτρων, καταλαμβάνει 8000 τ.μ. και περιβάλλεται από ένα τοπίο εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς. Το συγκρότημα αναπτύσσεται κατά μήκος του νοτιοδυτικού- βορειοανατολικού άξονα του οικοπέδου. Στο σύνολο του αποτελείται από δέκα κωνικές καλύβες, κατασκευασμένες από ξύλινα δοκάρια και κυρτά υποστυλώματα. Αυτές οι καλύβες οργανώνονται σε τρείς χωρικές ενότητες (θύλακες), τοποθετημένες κατά μήκος ενός χαμηλότερου ορθογωνικού όγκου ή μονοπατιού. Η χωροδιάταξη είναι παρόμοια με αυτή των χωριών της kanak, που κατά μήκος μιας κεντρικής αλέας, είναι διασκορπισμένες οι καλύβες. Μεταξύ των χρησιμοποιούμενων προϊόντων περιλαμβάνονται: φυσικό και κατεργασμένο ξύλο, bamboo, σκυρόδεμα, χυτευμένο αλουμίνιο, γυαλί, φλοιοί δέντρων και ανοξείδωτο ατσάλι. Οι καλύβες βρίσκονται σε άμεση έκθεση στις δυνάμεις της θυελλώδους και φουρτουνιασμένη θάλασσας του Ειρηνικού, ενώ από την άλλη πλευρά γειτνιάζουν με μια ήσυχη και απάνεμη λίμνη. Οι αποστάσεις και τα πάχη των καμπύλων σανίδων που τοποθετούνται στις εξωτερικές όψεις ποικίλουν, ώστε να ενσαρκώνουν εμφατικά τις παραδοσιακές κατοικίες των Kanak, αλλά και τις ψηλές πεύκες της Nouméa. Τα καμπύλα περιβλήματα αποτελούνται από τρείς διαφορετικές στρώσεις, επιτρέποντας το φυσικό αερισμό και φωτισμό των εσωτερικών χώρων. Η εξωτερική στρώση των κελύφων αποτελείται από οριζόντιες ξύλινες λωρίδες από ξύλο iroko. Εσωτερικά υπάρχει μια στρώση από κινούμενα γυάλινα πετάσματα που ανοίγουν ή κλείνουν ανάλογα με την ταχύτητα του αέρα αυτόματα. Ανάμεσα στις δύο αυτές στρώσεις υπάρχει ενα ακόμα φίλτρο αέρα και φωτός. Η επιλογή ξυλείας Iroko,

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ δυτικοαφρικανικής προέλευσης, ενίσχυσε σημαντικά την κατασκευή από πλευράς αντοχής απέναντι στους τερμίτες και τις καιρικές συνθήκες, ενώ ταυτόχρονα προσέδωσε αισθητική αναλογία σε σχέση με την περιβάλλουσα βλάστηση. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι τα επιμέρους ξύλινα τμήματα προκατασκευάστηκαν σε εργοστάσιο στη Γαλλία και μόνο η συναρμογή και η τελική τοποθέτηση τους έγινε επιτόπου με προφανή οφέλη για τη διατήρηση και την προστασία του τοπίου. Τα ανοίγματα στην εξωτερική όψη προσανατολίζονται προς τη θάλασσα και είναι σε θέση να επιτύχουν ικανοποιητικό χειρισμό των ρευμάτων αέρα που κυριαρχούν στο κλίμα του Ειρηνικού. Οριζόντια στοιχεία (περσίδες) προσαρμοσμένα στα ανοίγματα παρέχουν σκίαση και χειρίζονται με συσκευές ανίχνευσης και μέτρησης, ανοίγοντας και κλείνοντας ανάλογα με την κατεύθυνση και την ένταση των ανέμων. Για την κατασκευή των οριζόντιων αυτών στοιχείων ηλιοπροστασίας και ανεμοπροστασίας χρησιμοποιήθηκαν καλάμια (bamboo), υλικό που αφενός συνδέει αισθητικά το κτήριο με τις προϋπάρχουσες κατασκευές των ντόπιων, αφετέρου δε είναι η πιο εύκολα καλλιεργήσιμη και μια φυσικά ανακυκλώσιμη πρώτη ύλη. Κατευθυνόμενος από περσίδες που λειτουργούν ως ανεμοπτερύγια στη βάση του τοίχου, ο αέρας ρέει ελεύθερα στο χώρο, ενώ η κοιλότητα μεταξύ της εσωτερικής και της εξωτερικής επιδερμίδας του κτηρίου λειτουργεί σαν μια στοίβα θερμού αέρα, ο οποίος αποβάλλεται από τους φεγγίτες της οροφής. Η μορφή των κελυφών και το εξωτερικό τους περίβλημα εκτός από το φυσικό αερισμό, εξασφαλίζει και φυσικό φωτισμό Το φώς του ήλιου εισχωρεί και φιλτράρεται από τις στρώσεις του περιβλήματος και διαχέεται στους εσωτερικούς χώρους. Φυσικός φωτισμός εξασφαλίζεται και από τις γυάλινες όψεις των κτηρίων.

64_ Το εξωτερικό περίβλημα κελύφους με την ιδιαίτερη απόληξη του

«Ο τρόπος με τον οποίο ο άνεμος ξεχύνεται μέσα από τις περσίδες του εξωτερικού περιβλήματος δίνει φωνή στις καλύβες… είναι η ίδια φωνή των χωριών και των δασών των Kanak» Renzo Piano

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

Great Glasshouse Στοιχεία κτηρίου

Τοποθεσία: Ουαλία Αρχιτέκτονες: FOA Ετος κατασκευής: 2000 Το «Great glasshouse» στον Εθνικό βοτανικό κήπο της Ουαλίας και συγκεκριμένα στην κοιλάδα Tywi στο Canmanthenshire, επαναπροσδιορίζει και διευρύνει την έννοια της γυάλινης οροφής στον 21ο αιώνα, μιας και η συγκεκριμένη έχει το μεγαλύτερο ελεύθερο άνοιγμα που είχε κατασκευαστεί μέχρι σήμερα με διαστάσεις 95×55 μέτρα και αποτελείται από 785 κομμάτια υαλοπινάκων. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα δημιουργικού συνδυασμού τεχνολογίας και ένταξης στο τοπίο. Η οπτική οριζοντιότητα και η απλότητα της κατασκευής αντιδρά στη μεγαλοπρέπεια και την έντονη διακόσμηση των ιστορικών, και πιο πρόσφατα κατασκευασμένων θερμοκηπίων. Σκοπός ήταν να κατασκευαστεί μια δομή που αλληλεπιδρά με το γύρω τοπίο, κρατώντας μια ουδέτερη στάση σε σχέση με το φόντο χωρίς να τραβάει την προσοχή. Στο εσωτερικό του υπάρχουν χώροι κοινού, εστιατόριο, café και βιβλιοπωλείο. Ελλειπτική κάτοψη που ξεπροβάλει από το έδαφος σαν ένα υαλώδες ύψωμα που επαναλαμβάνει τις πτυχώσεις του γύρω τοπίου. Το σύστημα υαλοπινάκων αλουμινίου και το στατικό σύστημα από σωληνοειδή χάλυβα έχουν σχεδιαστεί, για να ελαχιστοποιηθεί η χρήση των υλικών και να μεγιστοποιηθεί η μετάδοση του φωτός. Μετά από εκτεταμένη μελέτη για τις διάφορες γεωμετρικές μορφές που θα μπορούσαν να είναι κατάλληλες για την επίτευξη του διπλά κυρτoύ οβάλ

65_ Απέναντι σελίδα: Γενική άποψη του κτηρίου

ΕΠΙΛΕΓΜΕΝΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ

66_ Σύστημα γυάλινης και μεταλλικής οροφής. Φαίνονται περιπτώσεις πάνελ που ανοίγουν αυτόματα για την επίτευξη συγκεκριμένων συνθηκών στο εσωτερικό

67-68_ Απέναντι σελίδα: Κάτοψη και τομή του κτηρίου

σχήματος του θόλου, αναπτύχθηκε μια γεωμετρία που βασίζεται σε μια σπείρα και επίπεδα τεμάχια μίας σπείρας. Όπως και σε όλα τα έργα του Foster έτσι και εδώ δόθηκε ιδιαίτερη σημασία στις συνθήκες του εσωτερικού με βιοκλιματικές μεθόδους είτε παθητικές είτε ενεργητικές. Έτσι, λοιπόν, οι συνθήκες θερμοκρασίας, υγρασίας και αερισμού ελέγχονται από αυτόματα συστήματα μέσω υπολογιστών. Μάλιστα, σε αναγκαίες περιπτώσεις ανοίγουν αυτόματα ορισμένα πάνελ του γυάλινου κελύφους για την επίτευξη ευχάριστων συνθηκών στο εσωτερικό. Η θέρμανση του κτηρίου επιτυγχάνεται με καυστήρες ξύλων, μεθόδους δημοφιλής στις βόρειες χώρες. Το βρόχινο νερό συλλέγεται από την οροφή του κτηρίου ως «γκρι νερό» και επαναχρησιμοποιείται στην άρδευση και την αποχέτευση. Το δομικό και στατικό σύστημα της γυάλινης και μεταλλικής οροφής έχει σχεδιαστεί και μελετηθεί έχοντας ως στόχο την ελάχιστη διατομή των μεταλλικών στοιχείων και τη μέγιστη εισροή φυσικού φωτός. Τα 24 μεταλλικά τόξα που είναι θεμελιωμένα στον ελλειπτικό δακτύλιο κατασκευασμένο από σκυρόδεμα, αγγίζουν τα 15 μέτρα ύψος στο ανώτατο σημείο τους. Αν και η κάτοψη είναι ελλειπτική, η βόρεια πλευρά της οροφής χαρακτηρίζεται από πιο ήπια κλίση συγκριτικά με την νότια, μειώνοντας την περισσότερο με έναν γυάλινο λοφίσκο παρόμοιο με αυτούς του φυσικού τοπίου. Εκτός από το αισθητικό αποτέλεσμα αυτή η ασυμμετρία εξυπηρετεί και την μείωση της ισχύος των έντονων βόρειων ανέμων που πνέουν στην περιοχή στο κάτω τμήμα της μεταλλικής οροφής. Σε αυτό συμβάλλει και το γεγονός ότι η βάση της πλευράς αυτής έχει καλυφθεί ολόκληρη με χώμα, δημιουργώντας ανάχωμα, με αποτέλεσμα οι τρεις είσοδοι που υφίστανται εδώ να φαίνονται ως κενά του εδάφους.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στη συγκεκριμένη μελέτη έγινε προσπάθεια να κατανοηθεί η επίδραση της ανθρώπινης σκέψης και εξέλιξης στη φύση και η ανάγκη για τοποθέτηση ορίων στο τρόπο που τη διαχειρίζεται ο άνθρωπος για την ικανοποίηση των συνεχώς αυξανόμενων αναγκών του. Αναλύθηκε η αντίληψη του ανθρώπου για τη φύση και ο ρόλος που διαδραματίζει το αρχιτεκτονικό εργαλείο σε διάφορες ιστορικές περιόδους καθώς και ο τρόπος που αυτές οι δύο αλληλεπιδρούν. Η φύση αποτελεί τον αυθύπαρκτο τόπο στον οποίο αναπτύχθηκε ο άνθρωπος και αποτέλεσε διαχρονικά μια βάση για την εξέλιξη του, ζώντας μέσα σε αυτή, παρατηρώντας την, ερευνώντας την. Ο άνθρωπος προσπάθησε να ξεπεράσει τις δυνάμεις της φύσης, να αποκτήσει δυνατότητες πέρα από τις βασικές του. Συμπεραίνουμε, παρ’ όλα αυτά, ότι πέρα από την προσπάθειά του για εποπτεία της φύσης ως επίτευξη της κυριαρχίας του στον απέραντο τόπο προέλευσης μας, η ανθρώπινη κοινωνία είναι το αποτέλεσμα συνεχόμενης εξέλιξης και αλληλεπίδρασης με τη φύση. Η ανθρώπινη γνώση προσπάθησε να επιβληθεί στη φύση, για να δείξει τη δύναμη της και οι επιδράσεις αυτής της διαδικασίας, που ξεπέρασαν όρια και διατάραξαν την ισορροπία του συστήματος της, επηρεάζουν σήμερα έντονα το παγκόσμιο περιβάλλον. Ο άνθρωπος πλέον διαμορφώνει τοπία και οι τοπιακές διαμορφώσεις του αντανακλούν την εικόνα μιας κοινωνίας που μεταβάλλεται. Τα τοπίο συγκροτείται από τη δράση του πολιτισμού, από κοινωνικές δραστηριότητες πολλαπλές και αλληλοεμπλεκόμενες είτε αυτές εξαρχής αναφέρονται στον τόπο είτε καταλήγουν σε αυτόν, ως τελικό πεδίο προβολής της έκφρασής τους. Το περιβάλλον αποτελεί τον υποδοχέα των κατασκευών του ανθρώπου, που αποτελούν την έκφραση των αντιλήψεων του. Η πιο δυναμική επέμβαση που δέχτηκε η φύση ήταν 94

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ αυτή της δημιουργίας των πόλεων, σε αρκετές από τις οποίες πλέον το φυσικό στοιχείο μοιάζει αποξενωμένο. Σχετικά με το τοπίο επισημαίνεται το γεγονός ότι έχει αποκτήσει πρωτεύοντα ρόλο στο σύγχρονο σχεδιασμό, καθώς τμηματοποιεί περιοχές, δίνοντας τους χαρακτηριστικά και τις διαμορφώνει σύμφωνα με τις εκάστοτε ανάγκες του. Ένα τοπίο έχει τη δυνατότητα, χωρίς απαραίτητα να ενυπάρχει ως έκφραση του φυσικού στοιχείου, να λειτουργήσει ως απάντηση στις δυσκολίες που αντιμετωπίζει κατά την προσπάθεια διαχείρισης της σύγχρονης αστικής συνθήκης. Είναι το αποτέλεσμα του ανθρώπου στην προσπάθεια του να δημιουργήσει νέες συνθήκες αλλά και η προσπάθεια του να δημιουργήσει περιοχές φύσης, όταν μιλάμε για φυσικό τοπίο, όπου την είχε καταργήσει. Όλα αυτά αποτελούν κομμάτια του παζλ που συνθέτουν το σύγχρονο περιβάλλον. Διαχρονικά, η αρχιτεκτονική επέμβαση του ατόμου στο περιβάλλον, με όποια χαρακτηριστικά διαθέτει αυτή, για να συνομιλεί, πρέπει να προκύπτει ως απόρροια κατανόησης της λειτουργίας της, της λειτουργίας του τόπου που προϋπάρχει και της λειτουργίας του νέου τόπου που θα προκύψει, καθότι από την επέμβαση αυτή θα επέλθει ένα νέο αποτέλεσμα. «Κάθε αρχιτεκτονικό έργον πρέπει να είναι μια ισορροπημένη σύνθεση των δύο στοιχείων, χρόνου και τόπου. Ο παράγων «χρόνος» επιβάλλει τον σεβασμό των λειτουργικών αναγκών, των οικονομικών, κοινωνικών, και τεχνικών συνθηκών κατά την εποχή που γίνεται το έργον. Ο παράγων «τόπος» ορίζει τον σεβασμό του συνόλου που αποτελείται από την τοπική παράδοση, το κλίμα, τη χρήση των υλικών, την χαρακτηριστική νοοτροπία και ψυχοσύνθεση των κατοίκων.»1 1 Pierre Vaggo (1910-2002), Γάλλος αρχιτέκτονας, Γενικός Γραμματέας της Διεθνούς Ενώσεως Αρχιτεκτόνων έως το 2002

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Παρόλα αυτά, τα χαρακτηριστικά αυτά, δεν αποτέλεσαν τη βάση για τον σχεδιασμό στη διάρκεια των αιώνων. Η αρχιτεκτονική και ο κατασκευαστικός τομέας, όπως τονίστηκε, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην αρνητική επίδραση της ανθρώπινης παρουσίας στο περιβάλλον και καλείται να επαναφέρει, στο βαθμό που της είναι εφικτό, μια ισορροπία. Το κλίμα που σχολιάστηκε ιδιαίτερα στη μελέτη αυτή, αποτελεί μια από τις κύριες συνιστώσες του σύγχρονου σχεδιασμού, που αφορούν άμεσα στις ενεργειακές απαιτήσεις του κτηρίου, ενώ επηρεάζει και την απόδοση της μορφής. Στα περισσότερα σύγχρονα κτήρια οι χειρισμοί και τα μέσα επιδρούν άμεσα στη μορφή και επιλέγονται σε ένα σημαντικό βαθμό, ώστε να συνεργάζονται με το κλίμα. Η νέα βιοκλιματική προσέγγιση, που εδραιώνεται, προσθέτει παραμέτρους στο σύγχρονο σχεδιασμό. Οι βιοκλιματικές αρχές δεν ορίζουν ένα μορφολογικό λεξιλόγιο, αλλά είναι αρκετά ευέλικτες και προσαρμόσιμες στις μορφολογικές επιδιώξεις του αρχιτέκτονα, όπως διαπιστώνεται από την παρούσα έρευνα. Η εισαγωγή των βιοκλιματικών αρχών στην αρχιτεκτονική, σκοπό έχει να βελτιώσει την ποιότητα ζωής, με τη δημιουργία βιώσιμων χώρων και να επαναφέρει τη σχέση ισορροπίας μεταξύ του ανθρώπου και της φύσης, συνδέοντας τον κτηριακό οργανισμό με το γύρω περιβάλλον. Η προσφορά, που από μια πρώτη ματιά φαίνεται να αναφέρεται κυρίως στη λειτουργία του κτηρίου, μπορεί να επιδράσει, τελικά, ευνοϊκά και ως προς τη σύνθεση της μορφής του. Η διαφορετικότητα ως προς τα μέσα και τους χειρισμούς που προσφέρονται με αυτή την πρακτική, είναι ικανά να αποτελέσουν ένα νέο πεδίο πειραματισμού, θέτοντας τελικά, ένα στοιχείο δομικό και καθοριστικό καθ’όλη την εξελικτική διαδικασία του σχεδιασμού, προτείνοντας μια διαφορετική προσέγγιση στην έκφραση της αρχιτεκτονικής. 96

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Με την ολοκλήρωση της μελέτης και ανάλυσης των παραδειγμάτων, εντοπίζεται η διαφορετικότητα ως προς τη μορφολογική έκφραση που μπορεί να προκύψει μέσα από ένα βιοκλιματικό σχεδιασμό, αλλά και η σημασία μιας αλυσιδωτής σειράς από παράγοντες που διαμορφώνουν το τελικό αποτέλεσμα Η κεντρική ιδέα, η χρήση, το κλίμα, ο πολιτισμός, ο υποκειμενισμός του σχεδιαστή αποτελούν σημαντικά συνθετικά στοιχεία που προσδίδουν τη μοναδικότητα κάθε έργου. Η λογική διαχείριση των περιβαλλοντικών δεδομένων αποτελεί σήμερα έναν ισχυρό παράγοντα ρύθμισης της αρμονικής διαβίωσης και της αειφόρου ανάπτυξης. Βασικό ρόλο στην οικολογική διαχείριση των περιβαλλοντικών δεδομένων καλούνται να διαδραματίσουν οι νέες τεχνολογίες, με σκοπό να συμβάλλουν στην επανόρθωση της απερισκεψίας του παρελθόντος. Δεν είναι η σύγχρονη τεχνολογία καταστροφική αλλά ο τρόπος με τον οποίο την διαχειρίζεται ο άνθρωπος. Δεν χρειάζονται ακραίες αντιλήψεις και εκκλήσεις για επιστροφή σε μια προνεωτερική αθωότητα, αρκεί η διαχείριση παλαιότερων αποτελεσματικών εφαρμογών, ως χρήσιμες πληροφορίες. Ούτως ή άλλως ο άνθρωπος συνεχώς εξελίσσεται και κάθε μέρα διαχειρίζεται όλο και περισσότερες πληροφορίες και νέα μέσα. Η κατάλληλη διαχείριση της εξελισσόμενης τεχνολογίας, λοιπόν, μπορεί να βελτιώσει το περιβάλλον, που επιβαρύνθηκε και χρειαζόταν μια νέα αντιμετώπιση, και αυτό βέβαια εξαρτάται πάντα από τις προθέσεις του ανθρώπου και τον τρόπο που τις εφαρμόζει. Η εδραίωση της τεχνολογίας και τα μέσα που προσφέρει, σε συνδυασμό με τις νέες φιλοσοφικές θεωρήσεις, εξελίσσεται και μπορεί να εφαρμόζει συνεχώς πάνω στα νέα δεδομένα καινοτομίες που προσπαθούν να πετύχουν το σκοπό τους, όπως την αρμονική ισορροπία του δίπολου άνθρωπος και ανθρωπογενές με το φυσικό περιβάλλον. Δεν πρέπει να αψηφούμε βέβαια, όπως έχει σχολιάσει και ο Δημήτρης Φατούρος ότι «ο βιοκλιματικός σχεδιασμός δεν 97

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ είναι παρά μια συνιστώσα -ιστορική συνιστώσα- ή πιο σωστά γενετική συνιστώσα της αρχιτεκτονικής, που δεν μπορεί παρά να είναι φιλική και να συμπάσχει με το περιβάλλον, είναι μέρος της αρχιτεκτονικής. Χρειάζεται προσοχή, να μην απομονωθεί από την αρχιτεκτονική αυτή η θαυμάσια και μοναδική συνέργεια και έτσι να πτωχεύσει και να γίνει ένα επιχειρηματικό εργαλείο.»2

2 Οίκοι αξιολόγησης και οίκοι αρχιτεκτονικής, Δ. Φατούρος, http://buildinggreen.gr/dimitris-fatouros-oikoi-axiologisis-oikoi-arxitektonikis/

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Ελληνική βιβλιογραφία Ανδρεαδάκη Ελένη, Βιοκλιματικός σχεδιασμός, βιωσιμότητα, Αθήνα: University Studio Press, 2013

περιβάλλον

και

Αραβαντινός Αθανάσιος, Υπαίθριοι χώροι στην πόλη, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις E.Μ.Π, 1988 Βιτρούβιος, Δέκα βιβλία αρχιτεκτονικής, Αθήνα: Παρατηρητής, 1998 Γούλα Μ. Μανωλίδης Κ. Δοξιάδης Θ., Ωραίο, φριχτό κι απέριττο τοπίον, Σκόπελος: Νησίδες, 2003 Θεοδωρόπουλος Τάκης, Το αδιανόητο τοπίο, Αθήνα: Ωκεανίδα,2000 Κοσμόπουλος Πάνος (επιμ.), Κτίρια, Ενέργεια και περιβάλλον, Αθήνα: University Studio Press, 2008 Κωσταντινίδης Αρης, Για την αρχιτεκτονική, Αθήνα: Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2013 Μωραΐτης Κωσταντίνος, Το τοπίο, πολιτιστικός προσδιορισμός του τόπου, Αθήνα: Σιδέρης, 2015 Πετράρχης, Η ανάβαση του όρους Βεντού, Αθήνα: Αργα, 2008 Πικιώνης Δημήτρης. Κείμενα, Αθήνα: Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2010 100

Τερκενλή Θεανώ, Το πολιτισμικό τοπίο: Γεωγραφικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Παπαζήση, 1996 Τομπάζης Αλέξανδρος, Οικολογική σκέψη & αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα, 2010 Μεταφρασμένη βιβλιογραφία Berleant Arnold, Η αισθητική του περιβάλλοντος, μτφρ. Μ ΑντωνοπούλουΝ. Γκόγκας, Αθήνα: Ιδρυμα Π. & Ε. Μιχελή, 2004 Frampton Kenneth, Μοντέρνα αρχιτεκτονική, μτφρ. Θ Ανδρουλάκης, Μ Πάγκαλου, Αθήνα: Θεμέλιο, 2009 Heidegger Martin, Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, μτφρ. Γ. Ξηροπαΐδης, Αθήνα: Πλέθρον, 2008 Le Corbusier, Για μια αρχιτεκτονική, μτφρ. Π. Τουρνικώτης, Αθήνα: Εκκρεμες, 2004 Müller Gauzin, Οικολογική αρχιτεκτονική, μτφρ. Ε. Τσίγκας, Αθήνα: Κτίριο, 2003 Norberg – Schulz Christian, Genius Loci: Το πνεύμα του τόπου, μτφρ. Μ. Φραγκόπουλος, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις E.Μ.Π., 2009 Simmel G. Ritter J. Gombrich E., Το Τοπίο, μτφρ: Γ. Παγκριώτης, Λ.Αναγνώτου, Ν. Δασκαλο-θανάσης, Αθήνα: Ποταμός, 2004

101

Ξένη βιβλιογραφία Betsky Aaron, Landscrapers, building with the land, New York: Thames& Hudson, 2002 Marsh George, Man and Nature, New York: Charles Scribner & Co, 1867 Pallasmaa Juhani, The eyes of the skin, Great Britain: WileyAcademy, 2005

102

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Αραβαντινός Δ., «Κλίμα και βιοκλιματική αρχιτεκτονική», Κτίριο, σ. 44, τ. 97, Αύγουστος 1997 Γεωργιάδου Έλλη, «Βιοκλιματική αρχιτεκτονική: τα κτίρια του αύριο στις βιώσιμες πόλεις», Τεχνογράφημα, τ. 346, Φεβρουάριος 2008 «Η αρχιτεκτονική στο τοπίο», GRA Review, σσ. 10-17, 38-45, 46-49, τ. 1, Χειμώνας-Ανοιξη 2011 Φατούρος Δ.Α. , «Το τοπίο: ένας κατάλογος σημειώσεων», Αρχιτέκτονες, τ. 49/2005 Αριστείδης Αντονάς, «Τοπιογραφήματα», Αρχιτεκτονικά Θέματα, τ.35/2001 Περιοδικό Building green, τ. 28, Ιαν. Φεβ. Μαρ. 2015

103

ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΕΣ http://www.greekarchitects.gr https://el.wikipedia.org https://en.wikipedia.org http://ebooks.edu.gr https://issuu.com http://www.ntua.gr http://www.auth.gr https://www.academia.edu/ http://www.yolkstudio.gr/sitegr/files/astiko-topio.pdf http://docplayer.gr/6369623-I-allilepidrasi-toy-anthropoy-ue-ti-fysi-antifaseis-kai-prooptikes-ton-viotehnologion.html http://ikee.lib.auth.gr/record/277496/files/CCZK%20Landscape%20Architecture.pdf http://www.sadas-pea.gr/fisiko-topio-astiko-topio-ke-diapolitismikotita-architektones/ 104

http://eclass.uth.gr/eclass/modules/document/file.php/MHXA306/ARTHRA_PERIVALLON/TOPIO_PROSTASIA_MARIA.pdf http://www.fosterandpartners.com/ http://www.rpbw.com/project/41/jean-marie-tjibaou-cultural-center/ https://www.herzogdemeuron.com/index.html

105

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικ. 1: https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcTP4A12oKU07KMnMmBqnVWPOTzbBht4HE3zyPBJVMy9htTqDLZv Εικ. 2:  Εικ. 3: https://encrypted-tbn0.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRMmt7gwsBYrNrfwJgvyj9-2tzXRhWkw5dqGvZKAWSjkSuTqaT_uA Εικ. 4: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/b/b9/Caspar_David_Friedrich_-_Wanderer_above_the_sea_of_fog.jpg Εικ. 5: https://cdn2.hubspot.net/hub/293166/file-932849193-jpg/images/ norham_castle_sunrise_turner.jpg Εικ. 6: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/7b/Ajanta_Caves%2C_Aurangabad%2C_Maharashtra%2C_INDIA_-_Bird%27s_Eye_ View_of_a_World_Heritage_Site.JPG Εικ. 7: http://www.crystalinks.com/earlyshelters.html Εικ. 8: http://gearpatrol.com/2014/11/11/wilderness-guide-to-natural-shelters/ Εικ. 9: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d4/Delphi_ Composite.jpg Εικ. 10: https://johnwhye.files.wordpress.com/2015/09/enlight10galileopic. jpg Εικ. 11: http://livinghealthy.typepad.com/photos/uncategorized/2007/08/13/albertiblog.jpg Εικ. 12: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/ef/ Spinoza_Ethica.jpg/465px-Spinoza_Ethica.jpg 106

Εικ. 13: https://www.mtholyoke.edu/courses/rschwart/hist151/versailles_ plan1.jpg Εικ. 14: http://blog.suitey.com/wp-content/uploads/2014/09/The-Historyof-the-Upper-West-Side4.jpeg Εικ. 15: http://www.fallingwater.org/img/home_assets/new_first.jpg Εικ. 16: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/ae/Garden_ Cities_of_Tomorrow,_Nos._4_%26_5.png Εικ. 17: https://daveybot.files.wordpress.com/2015/03/6192928474_ aaae6d827b_b.jpg Εικ. 18: http://68.media.tumblr.com/674a9d1e504ac887b7cb54acbf5733a2/tumblr_n3i8saNKrC1tvmmwmo1_1280.jpg Εικ. 19: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/_/ rsrc/1362777112958/eliaka-spitia/anartesechoristitlo/-003.jpg Εικ. 20: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/_/ rsrc/1362777112958/eliaka-spitia/anartesechoristitlo/-063.jpg Εικ. 21: http://d29qn7q9z0j1p6.cloudfront.net/content/roypta/367/1890/833/F1.large.jpg Εικ. 22: http://www.fatosdesconhecidos.com.br/wp-content/uploads/2016/08/capa.png Εικ. 23: http://domesindex.com/media/buildings/katoikiaSantorini_kouvela_photos_01.jpg Εικ. 24: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/_/ rsrc/1362777112958/eliaka-spitia/anartesechoristitlo/-005.jpg?height=259&width=320 Εικ. 25: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/_/ rsrc/1362777112958/eliaka-spitia/anartesechoristitlo/-069.jpg 107

Εικ. 26: http://buildinggreen.gr/wp-content/uploads/2015/10/image_06. jpg Εικ. 27: https://sites.google.com/site/wildwaterwall/_/ rsrc/1362777112968/eliaka-spitia/anartesechoristitlo/Desktop_00002. gif?height=275&width=400 Εικ. 28: http://static.panoramio.com/photos/large/62090183.jpg Εικ. 29: http://www.saint-petersburg.com/images/peterhof/fountains-peterhof/menager-fountain-in-peterhof.jpg Εικ. 30: http://notleygreen.essex.sch.uk/wp-content/themes/r2d2/images/ slider.jpg Εικ. 31: http://www.ktirio.gr/sites/default/files/KTIRIO-HSAIAS-00.jpg Εικ. 32: https://www.elhke.de/files/hausdeswaldes.jpg Εικ. 33: http://www.i-love-greece.com/wp-content/uploads/2016/03/traditional-cave-houses-santorini-635x300.jpg Εικ. 34: https://archdiario.files.wordpress.com/2016/04/10.jpg?w=150&h=114 Εικ. 35: προσωπικό αρχείο Εικ. 36: http://docplayer.gr/docs-images/41/3864079/images/page_9.jpg Εικ. 37: http://3.bp.blogspot.com/-qAxqmumzUqI/U6L_Wb7qHdI/ AAAAAAAACPQ/GYcSlbgSj0A/s1600/DSC_8675.jpg Εικ. 38: http://farm4.static.flickr.com/3230/2794607074_2a85358e1b.jpg Εικ. 39: https://nohusbandnoproblem.files.wordpress.com/2012/09/ dsc_0660.jpg Εικ. 40: http://www.nmsea.org/Education/General/Sites/Balcom1.jpg Εικ. 41: http://www.fmmunicipal.com.ar/images/adobe.jpg 108

Εικ. 42: https://encrypted-tbn1.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcRrurylPkhro4RhNKjSfW2BEihf_mZXofciq1bRi3wBWLWNn7Du Εικ. 43: http://www.bna.nl/wp-content/uploads/2015/10/BNA-Onderzoek-Freestyle-04-Behind-Gridshells-Japanese-pavilion-Hannover-%C2%A9-Hiroyuki-Hirai.jpg Εικ. 44: http://2.bp.blogspot.com/-HQ-WTE4yXX4/UvYOzWs5P-I/ AAAAAAAAAvY/-Am9U53e2vY/s1600/20140207_2.jpg Εικ. 45: http://www.bigfoto.com/asia/turkey/kapadokya-71.JPG Εικ. 46: http://farm3.static.flickr.com/2798/4327607647_bd2f41f8e3_o.jpg Εικ. 47: https://pbs.twimg.com/media/Cnq4UbRWgAALFCA.jpg:large Εικ. 48: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/73/73/6c/73736c23cdbd8c796557593d8391b22e.jpg Εικ. 49: http://mix.tn.kz/userdata/news/2014/news_264558/photo_140223. jpg Εικ. 50: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/7c/aa/64/ 7caa64cdf01cf9eb09eb613219d0bb97.jpg Εικ. 51: https://www.visitbritain.com/sites/default/files/consumer/xeden-project_1110.jpg.pagespeed.ic.qcSgbLq-kh.jpg Εικ. 52: http://docplayer.gr/docs-images/40/4723024/images/page_6.jpg Εικ. 53: https://alexandraiaccarino.files.wordpress.com/2013/10/img3.jpg Εικ. 54: https://alieparent.files.wordpress.com/2014/09/dia2.jpg Εικ. 55: http://userdisk.webry.biglobe.ne.jp/014/527/93/N000/000/001/12 8082559008616318949_DSC03489.JPG Εικ. 56: http://www.dominusestate.com/wp-content/uploads/2015/03/ home.jpg Εικ. 57: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/origi-

109

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ nals/40/68/68/4068680- 4e9875a7fd3cca50d0a311e7b.jpg Εικ. 58: https://assets-production-webvanta-com.s3-us-west-2.amazonaws.com/000000/30/04/medium/projects/Dominus/2%20Dominus. JPG Εικ. 59: https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/564x/fd/d4/8d/ fdd48d7a01ecc40f9baefbfb44f57165.jpg Εικ. 60: https://encrypted-tbn2.gstatic.com/images?q=tbn:ANd9GcQYlUh4m2BJSakPY6WBE5yDgCw46YEojgncRabaxYGax90y5sWU Εικ. 61: https://volcania.files.wordpress.com/2011/06/jean-marie-tjibaou-cultural-center_15.jpg Εικ. 62: https://procrastinationsubjects.files.wordpress.com/2012/01/detail_coquille-gd.jpg Εικ. 63: http://media-cache-ak0.pinimg.com/originals/5a/1c/fd/5a1cfd2ad2f9ed6542e84a98767d9b9f.jpg Εικ. 64: http://static.panoramio.com/photos/original/70736744.jpg Εικ. 65: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/37/Great_ Glass_House.jpg Εικ. 66: http://www.fosterandpartners.com/media/Projects/0861/img0.jpg Εικ. 67: http://www.fosterandpartners.com/media/Projects/0861/drawings/img2.jpg Εικ. 68: http://www.fosterandpartners.com/media/Projects/0861/drawings/img6.jpg

110