Περπατώντας. Χωρική εμπειρία και αντίληψη εν κινήσει. by GRADreview

Π ΕΡΠΑΤΩΝΤΑΣ ΧΩΡΙΚΗ ΕΜΠΕΙΡΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΕΝ ΚΙΝΗΣΕΙ

Περπατώντας Χωρική εμπειρία και αντίληψη εν κινήσει

Διάλεξη 9ου εξαμήνου Φεβρουάριος 2017

Σπουδάστρια

Άντρεα Πηλαβάκη

Επιβλέπουσα καθηγήτρια

Αριάδνη Βοζάνη

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.

“ανοιχτο βλεμμα” | 116 “κλειστο βλεμμα” | 130

ιι. τοποι που συγκεντρωνουν

05. Συμπεράσματα - Επιλογοσ | 143 06. Πηγεσ | 151

Εισαγωγη

Η ερευνητική αυτή εργασία επιχειρεί να διερευνήσει τη σημασία της εν κινήσει εμπειρίας του σώματος στην διαμόρφωση της σχέσης του ανθρώπου με το χώρο. Θα υποστηρίξουμε ότι η εν κινήσει εμπειρία μέσω του περπατήματος είναι η κατ’ εξοχήν χωρική εμπειρία, καθώς η ενεργοποίηση του σώματος ανάγει τον άνθρωπο από παθητική παρουσία σε δυναμικό συστατικό του χώρου. Το υποκείμενο μέσω της κίνησης αντιλαμβάνεται απλώς τις χωρικές αλληλουχίες ή είναι ικανό ως ένα βαθμό και να τις μετασχηματίσει;

τα χωρικά συστήματα (φυσικά ή αστικά) όπου οι οπτικές φυγές είναι περιορισμένες και το βλέμμα αλλάζει συχνά διεύθυνση. Με ποιούς τρόπους βιώνεται ο χώρος, τι συναισθήματα προκαλεί και πως διαμορφώνεται η αντιληπτική διαδικασία σε κάθε περίπτωση;

Σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες από το πεδίο των νευροεπιστημών και της ψυχολογίας, οι επιπτώσεις του περπατήματος στον ανθρώπινο εγκέφαλο είναι ιδιαίτερα ισχυρές. Τα ερεθίσματα που λαμβάνει κατά την διαδικασία της περιπατητικής πορείας είναι καθοριστικά για την σκέψη και την ταυτότητα του. Αφού γίνει αναφορά σε βασικούς “τύπους” του στοχαστικού κυρίως περπατήματος, θα διακρίνουμε την περιπατητική εμπειρία σε δύο βασικές κατηγορίες ανάλογα με την “χορογραφία” της κίνησης του σώματος και του βλέμματος. Η πρώτη κατηγορία αφορά τον περίπατο σε χωρικά συστήματα όπου το βλέμμα είναι ικανό να ανοίγεται σε βάθος, ενώ η δεύτερη σε εκείνα

Περπατώντας επάνω σε τούτη τη γη, η καρδιά μας χαίρεται με την πρώτη χαρά του νηπίου την κίνησή μας μέσα στο χώρο της πλάσης, την αλληλοδιάδοχη τούτη καταστροφή κι αποκατάσταση της ισορροπίας που είναι η περπατησιά. Χαίρεται το προχώρεμα του κορμιού επάνω απ’ την ανάγλυφη τούτη ταινία που είναι το έδαφος. Και το πνεύμα μας ευφραίνεται από τους άπειρους συνδυασμούς των τριών διαστάσεων του Χώρου.

Ο άνθρωπος, ήδη από την αρχαιότητα, κατείχε ένα εργαλείο που του επέτρεπε να διαβάζει αλλά και να επεμβαίνει στο περιβάλλον του. Το εργαλείο αυτό ήταν το περπάτημα. Μια δεξιότητα που μαθαίνεται με μεγάλη προσπάθεια τους πρώτους μήνες της ζωής μας, για να εξελιχθεί σε μια ασυνείδητη, μηχανική πράξη.1 Μια πράξη τόσο δεδομένη και αυτονόητη κατέστησε τον άνθρωπο ικανό να κατοικήσει στον κόσμο. Το περπάτημα αποτέλεσε την πρώτη συμβολική μορφή αρχιτεκτονικής καθώς συνέβαλε στην τροποποίηση του χώρου.2 Mέσω της περιπλάνησης, ο χώρος ξεδιπλώνεται και έτσι ξεκινά μια διαδικασία νοηματοδότησης και οικειοποίησης. Η εν κινήσει εμπειρία τροφοδοτεί συνεχώς τις αισθήσεις και εντείνει την αλληλεπίδραση μεταξύ ανθρώπου και χώρου. Πέρα από τη διαδικασία ανάγνωσης και αντίληψης του τόπου, μέσω της περιπλάνησης συντελείται και μια μορφή γραφής στο έδαφος. Τα βήματα διαπλέκονται πλάθοντας χώρους. Υφαίνοντας τόπους.3 Το ίχνος αποτυπώνεται στο χώρο ως η ελάχιστη παρουσία ενώ συγχρόνως 1. Francesco Careri, Walkscapes, Walking as an aesthetic practice, σελ. 19 2. ο.π. σελ. 50

Δημήτρης Πικιώνης Συναισθηματική τοπογραφία

3 Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, σελ. 253

προβάλλει στο έδαφος την αρχετυπική σχέση του ανθρώπου με το χώρο. Το περπάτημα, λοιπόν, συνεπάγεται μια υλική και ταυτόχρονα άυλη μεταμόρφωση. Η πρώτη πραγματώνεται μέσα από τα ίχνη που αφήνει το κινούμενο σώμα ενώ η άυλη μεταμόρφωση αφορά την μεταβαλλόμενη αντίληψη του χώρου από αυτόν που τον βιώνει. Η απαρχή της ανθρώπινης περιπλάνησης εντοπίζεται στις μετακινήσεις των κυνηγών της παλαιολιθικής εποχής. Η αναγκαιότητα για εύρεση τροφής οδήγησε στη διάσχιση του χώρου. Αρχικά, ο άνθρωπος ακολουθεί τα μονοπάτια από τα ίχνη των ζώων ενώ αργότερα χαράζει τα δικά του σε μια προσπάθεια προσανατολισμού. Μόλις, όμως, οι απαραίτητες για την επιβίωση του ανάγκες ικανοποιηθούν το περπάτημα μετατρέπεται σε αισθητική πράξη, καθώς μεταβάλλει το νόημα και την αίσθηση του χώρου που βιώνεται.4 Μέσω του περπατήματος και τη χάραξη μονοπατιών δημιουργείται ένα χωρικό υπόβαθρο στην επιφάνεια της γης το οποίο αποτελεί την πρώτη προσπάθεια σηματοδότησης και επιβολής τάξης στο φυσικό χάος. Αυτό που φάνταζε αρχικά ως ακατανόητος και τυχαίος χώρος, άρχισε σταδιακά

[εικόνα 1: Richard Long, Karoo Line]

4. Francesco Careri, Walkscapes, Walking as an aesthetic practice, σελ. 20

να μεταβάλλεται σε λογικό και γεωμετρικό χώρο.5 Το μονοπάτι είναι ουσιαστικά το πρώτο ανθρώπινο αποτύπωμα που αποκτά υπόσταση και νόημα, ένα είδος ορίου6 που οργανώνει χώρους και κινήσεις. Έχοντας ως αφετηρία τις αναζητήσεις του πρώτου ανθρώπου, η έννοια του περπατήματος διασώζεται στο χρόνο, παίρνοντας διάφορες μορφές. Άλλοτε τη συναντάμε ως μια αυτόνομη πράξη και άλλοτε ως μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας. Το περπάτημα εξελίσσεται σε πορεία, πνευματική άσκηση, μέσο χαλάρωσης ή εξαγνισμού, χωρίς ποτέ να χάνει την ιδιότητα του ως εργαλείο ανάγνωσης και κατανόησης του χώρου. Γίνεται, δηλαδή, περιπλάνηση μεταμορφωμένη σε προσκύνημα, αφήγηση, τέχνη, ταξίδι ή απλό περίπατο. Αφορμή για την παρούσα διάλεξη αποτέλεσαν οι σκέψεις σχετικά με την πνευματική διάσταση της περιπλάνησης. Η παράδοση του περπατήματος εμπεριέχει εξάλλου την ιδέα της ενατένισης.7 Γνωρίζουμε, 5. ο.π. σελ. 49 6. Η έννοια του ορίου χρησιμοποιείται σύμφωνα με τον ορισμό που δίνεται από τον Μ. Heidegger στο Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι, δηλαδή ως εκείνο απ’ όπου κάτι αρχίζει να εκδιπλώνει την ουσία του. [εικόνα 2: Richard Long, Walking a line in Peru]

7. Αριάδνη Βοζάνη, Η μυστική χωρικότητα των εγκαταστάσεων της Β. Ξένου στον Εθνικό Κήπo, www. academia.edu

επίσης, για τους στοχαστικούς περιπάτους των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων και για τη συνήθεια τους να διδάσκουν περπατώντας. Από τη συνήθεια αυτή του Αριστοτέλη, η σχολή του ονομάστηκε Περίπατος και οι μαθητές του περιπατητικοί.8 Εμβαθύνοντας στη σχέση του περπατήματος με την ενατένιση και το στοχασμό δημιουργούνται τα ακόλουθα ερωτήματα: Με ποιό τρόπο το περπάτημα επηρεάζει τη σκέψη και τι συμβαίνει στον εγκέφαλο μας όταν βρισκόμαστε σε κίνηση; Αναλογιζόμενοι πως το περπάτημα αποτελεί ένα είδος χωρικής εμπειρίας, μια πράξη με διάρκεια που επιτρέπει την κίνηση του σώματος στο χώρο και το χρόνο, τίθεται το ερώτημα πως ο ίδιος ο χώρος μετέχει σε αυτή την πνευματική διαδικασία. Ακολούθως, εξετάζεται ο τρόπος με τον οποίο η κίνηση επηρεάζει τη χωρική αντίληψη. Ποιές διαφορές εντοπίζονται ανάμεσα στη στατική και την εν κινήσει αντίληψη; Πώς δομείται η εμπειρία του χώρου σε κάθε περίπτωση; Στο πρώτο μέρος της έρευνας διερευνούνται οι έννοιες του χώρου και του τόπου, και επιχειρείται η ανάλυση της σχέσης του ανθρώπου με το χώρο, καθώς αυτή εντοπίζεται ως το κύριο ζήτημα που 8. Αντώνης Καπετάνιος, Φύσις έργον, Νοώντας για τη φύση, www.greekarchitects.com

διαπραγματεύεται το περπάτημα. Θεωρείται σκόπιμη η φαινομενολογική προσέγγιση του χώρου μέσα από θεωρίες του Christian Norberg - Schulz και του Μartin Heidegger. Διερευνάται επίσης, η αισθητική πρόσληψη του χώρου, ο ρόλος της εμπειρίας και η σημασία της κίνησης του ανθρώπου στο χώρο. Στη συνέχεια, αναλύεται η σχέση του περπατήματος με τη σκέψη, αντλώντας στοιχεία από φιλόσοφους, για τους οποίους το περπάτημα αποτέλεσε αναπόσπαστο μέρος της δουλειάς και της καθημερινότητας τους. Η σύνδεση περπατήματος και σκέψης επιβεβαιώνεται μέσα από έρευνες και πειράματα που αποδεικνύουν πως το περπάτημα μπορεί να έχει άμεση επίδραση στον εγκέφαλο του ανθρώπου. Τέλος, αναλύεται η εμπειρία του χώρου και ο τρόπος αντίληψης του από τον άνθρωπο, όπως πραγματώνεται μέσω της κίνησης. Επιχειρείται ένας διαχωρισμός του χώρου με βάση το βλέμμα, που αποσκοπεί στη μελέτη της χωρικής εμπειρίας. Στο σημείο αυτό, χρησιμοποιούνται αφηγήσεις τόπων, αλλά και εμπειριών που εκτυλίσσονται σε αυτούς. Η βίωση του χώρου αποτελεί μια εμπειρία ξεχωριστή για τον καθένα, που δεν υπόκειται σε συγκεκριμένους κανόνες. Επομένως, μόνο μέσα από βιωματική εμπειρία και περιγραφές αντίστοιχων εμπειριών, μπορούμε να αντλήσουμε στοιχεία.

Ο άνθρωπος ως μέρος του κόσμου

Άνθρωπος και χώρος Ο χώρος, όπως και ο χρόνος, αποτελεί μια αφηρημένη συνθήκη,1 που είναι πάντα παρούσα και προηγείται κάθε ύπαρξης. Αφορά την τρισδιάστατη οργάνωση στοιχείων που ενυπάρχουν ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ανθρώπινη δραστηριότητα. Σύμφωνα με τον Ν. Σιδέρη, ο χώρος είναι το δοχείο που εμπεριέχει όσα βλέπουμε, το θεμέλιο της ζωής και της δράσης μας.2 Παραμένει όμως, μια ασαφής έννοια και ταυτόχρονα ένα δυναμικό πεδίο που πραγματώνεται και αποκτά νόημα μόνο όταν βιωθεί από τον άνθρωπο. Τότε ο χώρος ανάγεται σε τόπο και αποκτά υλική υπόσταση. Δεν είναι πια μία αφηρημένη τοποθεσία, αλλά μεταβάλλεται σε βιωμένο χώρο με συγκεκριμένο περιβαλλοντικό χαρακτήρα.3 Ο χαρακτήρας του κάθε τόπου συντίθεται από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, όπως η μορφολογία του εδάφους, η υφή και τα χρώματα, τα οποία τον καθιστούν μοναδικό και δημιουργούν μια ξεχωριστή ατμόσφαιρα σε αυτόν. 1. Ιωσήφ Στεφάνου, Περί τόπου και τοπίου, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, σελ. 61 2. Νίκος Σιδέρης, Διάλεξη Αρχιτεκτονική και φαντασίωση

[εικόνα 1: Richard Long, Nomad Circle]

3. Ο περιβαλλοντικός χαρακτήρας, σύμφωνα με τον Christian Norberg - Schulz, είναι η ουσία του τόπου και καθορίζεται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του εκάστοτε τόπου που διαθέτουν υλική υπόσταση.

Όταν ομιλούμε περί ανθρώπου και χώρου, τούτο ακούγεται ως εάν ο άνθρωπος βρισκόταν στη μία μεριά και ο χώρος στην άλλη. Αλλά ο χώρος δεν είναι για τον άνθρωπο κάτι το οποίο βρίσκεται απέναντί του. Δεν είναι ούτε εξωτερικό αντικείμενο ούτε εσωτερικό βίωμα. Δεν υπάρχουν οι άνθρωποι και επιπλέον χώρος.4 Όταν κάτι συμβαίνει, συνηθίζουμε να λέμε πως λαμβάνει χώρα, δηλαδή ότι καταλαμβάνει τόπο. Μάλιστα είναι αδιανόητο να φανταστούμε οποιοδήποτε συμβάν χωρίς αναφορά σε κάποια τοποθεσία. Ο τόπος είναι προφανώς ένα αδιάσπαστο τμήμα της ύπαρξης,5 αποτελεί το υπόβαθρο κάθε δράσης και εμπειρίας μας. Άνθρωπος και χώρος βρίσκονται σε μια σχέση αέναης αλληλεπίδρασης, όπου οτιδήποτε συμβαίνει στον ένα επηρεάζει και τον άλλο. Αποτελούν δηλαδή, ένα ενιαίο, ολοκληρωμένο σύστημα. Δεν υφίσταται τόπος χωρίς τον άνθρωπο, ούτε άνθρωπος διαχωρισμένος από το περιβάλλον του. Άλλωστε, ο τόπος αναδύεται μέσα από έναν διάλογο που αναπτύσσεται ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο, όπου το υποκείμενο είναι το άτομο και το αντικείμενο καθετί που υπάρχει γύρω του και έχει για αυτό κάποιο νόημα. 4. Μartin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, σελ. 59 [εικόνα 2: Richard Long, A walking and running circle]

5. Christian Norberg - Schulz, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου, σελ. 9

Συμπεραίνουμε, λοιπόν, πως η ενεργή παρουσία του ανθρώπου είναι απαραίτητη για την πραγμάτωση του χώρου, ενώ παράλληλα, ο άνθρωπος αντλεί από το περιβάλλον του όλα εκείνα που τον καθιστούν ικανό να κατοικήσει. Με τον όρο κατοίκηση υπονοείται μια έννοια βαθύτερη, που εστιάζει στην ουσία των πραγμάτων και σχετίζεται με το ανθρώπινο είναι. Δεν διαπραγματεύεται, δηλαδή, την έννοια της στέγασης, αλλά αυτή της ύπαρξης. Όπως υποστηρίζει ο Μ. Heidegger, ο τρόπος με τον οποίο εσύ είσαι και εγώ είμαι, ο τρόπος σύμφωνα με τον οποίο εμείς οι άνθρωποι είμαστε επάνω στη γη είναι το Buan, το κατοικείν. Να είναι κανείς άνθρωπος σημαίνει να είναι επάνω στη γη ως θνητός: σημαίνει να κατοικεί.6 Βασική προϋπόθεση για να επιτευχθεί η κατοίκηση είναι το άτομο να αναπτύξει ζωτικές σχέσεις με το περιβάλλον του. Ο άνθρωπος, ως μέρος του κόσμου, είναι ταυτόχρονα μέρος ενός συνόλου που δεν μπορεί να συλλάβει στην ολότητα του. Για να καταφέρει όμως να ζήσει σε αυτό, πρέπει να ξεπεράσει την ανοικειότητα του συνόλου και να κτίσει μέσα από τη σχέση του με το χώρο τον δικό του κόσμο. Δεν νοείται, δηλαδή, κατοίκηση σε 6. Μartin Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, σελ. 29

περιβάλλον ανοίκειο, από το οποίο δεν μπορούμε να αντλήσουμε νοήματα. Πουθενά δεν νοιώθουμε ότι είμαστε στο σπίτι μας, παρά μόνο όταν είμαστε καθ’ οδόν προς το είναι μας, προς την καθαυτό πατρίδα μας. Είμαστε ως θνητοί ξένοι πάνω στη γη, χωρίς πατρίδα, και γι’ αυτό μας είναι αναγκαίο να σκεπτόμαστε, ή ακριβέστερα να κατοικούμε ως σκεπτόμενοι.7 Σύμφωνα με τον Ch. Norberg - Schulz, ο προσανατολισμός και η ταύτιση με το περιβάλλον είναι δυο ψυχολογικές λειτουργίες, αναγκαίες, ώστε ο άνθρωπος να αποκτήσει υπαρξιακό έρεισμα και να νιώσει πως ανήκει κάπου.8 Προσανατολισμός σημαίνει να γνωρίζεις που βρίσκεσαι, να έχεις εξοικειωθεί με τη χωρική δομή ενός τόπου, ενώ η ταύτιση επιτυγχάνεται μέσω της συμφιλίωσης του ατόμου με ένα συγκεκριμένο περιβάλλον. Οι πιο πάνω λειτουργίες, και κατ’ επέκταση η κατοίκηση, απαιτούν σκέψη και στοχασμό. Στην αρχαιότητα, είχαν κατανοήσει τη σημασία της εξοικείωσης με το πνεύμα του τόπου9 και χρησιμοποιούσαν το 7. Γιώργος Ξηροπαΐδης, Εισαγωγή στο Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, σελ. 17 8. Christian Norberg - Schulz, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου, σελ. 22 9. Όρος που χρησιμοποιείται από τον Ch Norberg Schulz και αφορά τον ξεχωριστό χαρακτήρα ενός τόπου

περπάτημα ως το μέσο για να δομήσουν τη σχέση τους με το περιβάλλον. Η σημασία της κίνησης στο χώρο και η επίδραση που έχει στον άνθρωπο είναι μερικά από τα ζητήματα που αναλύονται στην παρούσα διάλεξη.

[εικόνα 3: Jeanloup Sieff, Les indiscrétes]

Αισθητική πρόσληψη και υποκειμενικότητα

Ερεθίσματα

Αισθητηριακή Πρόσληψη (Αισθήσεις)

Νοητική διεργασία (Εγκέφαλος)

Αντίληψη

Συναίσθημα

[Διάγραμμα1: Στάδια αντιληπτικής διαδικασίας]

Η κατανόηση του κόσμου και η εξοικείωση με το περιβάλλον, διαδικασίες απαραίτητες για να οδηγηθούμε στην κατοίκηση, έχουν ως αφετηρία τους την αισθητική πρόσληψη του κόσμου. Η αντιληπτική διαδικασία ξεκινά με την πρόσληψη των ερεθισμάτων που ο άνθρωπος δέχεται από το περιβάλλον, διαμέσου των αισθητικών συστημάτων του. Ακολουθεί η νοητική διεργασία των πληροφοριών αυτών, που λαμβάνει χώρα στον εγκέφαλο και έχει ως αποτέλεσμα την αντίληψη και το συναίσθημα. Τα συναισθήματα γίνονται αντιληπτά μέσω των σωματικών αποκρίσεων που συνοδεύουν την αντίληψη.10 Χωρίς τις αισθήσεις, ο κόσμος γύρω μας θα ήταν αδύνατον να βιωθεί και να κατανοηθεί. Θα ήταν, δηλαδή, ανύπαρκτος για τον άνθρωπο. Κατά την αποκωδικοποίηση των ερεθισμάτων που προέρχονται από τον εξωτερικό κόσμο, ο κάθε άνθρωπος χρησιμοποιεί στοιχεία από τη δική του εσωτερική πραγματικότητα. Με τον τρόπο αυτό, η έννοια της υποκειμενικότητας εντάσσεται σε αυτή της αντίληψης. Kαθετί που υπάρχει ή συμβαίνει γύρω μας, συμπεριλαμβανομένου και του χώρου, 10. François Ansermet, Pierre Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας, σελ. 106

μπορεί να κατανοηθεί με πολλαπλούς τρόπους.

εαυτό μας μέσα στον κόσμο.13

Ο χώρος έτσι όπως τον συλλαμβάνει η φαντασία, δεν έχει πια σχέση με τον αδιάφορο χώρο που παραδίνεται στο μέτρο και στο λογισμό του γεωμέτρη. Είναι ένας βιωμένος χώρος. Βιωμένος όχι μόνο στη θετικότητα του, αλλά και με όλες τις μεροληψίες της φαντασίας το χαρακτηριστικό του είναι ότι σχεδόν πάντα μας γοητεύει.11

Όσα βλέπουμε και αισθανόμαστε φτιάχνουν ένα κόσμο που δεν είναι απόλυτα αντικειμενικός και υπαρκτός. Σαν ένα μέρος της ύπαρξης και της ζωής μας να διαδραματίζεται κάπου αλλού. Αυτό το αλλού αναζητάμε στα όρια, στα σκοτάδια, στο υποσυνείδητο, εκεί που ο άνθρωπος αλλάζει σαν αποτέλεσμα της μεταβολής που παρατηρεί γύρω του.14 Θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε πως αυτό που ο άνθρωπος προσλαμβάνει δεν είναι ο ίδιος ο χώρος, αλλά η εμπειρία του χώρου, όπως βιώνεται από το κάθε υποκείμενο ξεχωριστά. Η τελική εντύπωση που αποκτούμε είναι, σε μεγάλο βαθμό, αποτέλεσμα των εμπειριών μας, που έχουν αποτυπωθεί στη συνειδητή ή ασυνείδητη μνήμη, και έχουν σημαδέψει τους χώρους δράσης μας. Έτσι, η χωρική αντίληψη του εκάστοτε ατόμου συντελείται υπό διαφορετικό νοηματικό φόντο και ο χώρος καταλήγει να είναι ένα κατασκεύασμα του ανθρώπινου εγκεφάλου, που συνδυάζει στοιχεία από την εξωτερική αλλά και την εσωτερική πραγματικότητα. Αν δεχτούμε την πιο πάνω προσέγγιση, μπορούμε να πούμε πως η μεταβολή του χώρου στην αντίληψη του

Ο G. Bachelard, αναφερόμενος στις μεροληψίες της φαντασίας, εννοεί όσα ο άνθρωπος αποδίδει στον τόπο σχεδόν αυθαίρετα, κατά την αντιληπτική διαδικασία. Τα βιώματα και οι σκέψεις μας, καθορίζουν τον τρόπο που προσλαμβάνουμε ένα χώρο και εφόσον αυτά διαφέρουν σε κάθε άνθρωπο, τότε και ο τρόπος με τον οποίο διαβάζει το χώρο καθίσταται μοναδικός. Η αντίληψη του χώρου συντελείται μέσω μιας μεθεκτικής σχεδόν εμπειρίας, μιας συνθετικής διαδικασίας όπου ανάλογα με το ερέθισμα ένα πλέγμα προσωπικών αναφορών ενεργοποιείται.12 Σύμφωνα, άλλωστε, με τον Κ. Μανωλίδη, ο τρόπος που επεξεργαζόμαστε νοητικά ένα χώρο, αντιπροσωπεύει τελικά τον τρόπο με τον οποίο ορίζουμε τον

11. Gaston Bachelard, Η ποιητική του χώρου, σελ. 25 12. Αριάδνη Βοζάνη, Η μυστική χωρικότητα των εγκαταστάσεων της Β. Ξένου στον Εθνικό Κήπο, www. academia.edu

13. Κώστας Μανωλίδης, “Ωραίο, φρικτό και απέριττο τοπίον”, σελ. 9 14. Νίκος Σιδέρης, Διάλεξη Αρχιτεκτονική και φαντασίωση

ατόμου συνεπάγεται ένα είδος μεταμόρφωσης του ίδιου του χώρου. Η ζωή μας είναι κατά κάποιον τρόπο ένα μόνιμο πηγαινέλα ανάμεσα στη στιγμή (εκεί όπου δρουν τα πρωταρχικά αισθητικά συστήματα) και στην ανάκληση των αναπαραστάσεων (εκεί όπου δρουν τα συστήματα μνήμης).15 Μέσω της μνήμης, το παρελθόν ενυπάρχει με το παρόν, λαμβάνοντας τη μορφή ενός νοηματικού ορίζοντα, χωρίς τον οποίο ίσως να ήταν αδύνατη η αντίληψη.

[εικόνα 4: Anish Kapoor, Cloud gate]

15. François Ansermet, Pierre Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας, σελ. 105

Ο ρόλος της εμπειρίας Κάθε γνώση μας αρχίζει με την εμπειρία, όπως αναφέρει ο Καντ.16 Μέσω της χωρικής εμπειρίας, ο άνθρωπος κατανοεί όσα τον περιβάλλουν και δημιουργεί σχέσεις καθοριστικές για την πορεία του στον κόσμο. Η εμπειρία είναι αυτή που μετατρέπει τον απροσδιόριστο χώρο σε βιωμένο χώρο και καθιστά τον άνθρωπο αδιαχώριστο κομμάτι του. Αναφερθήκαμε επίσης, στη σημασία των βιωμάτων μας ως προς τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Με ποιό τρόπο όμως οι εμπειρίες μας διαμορφώνουν το νοηματικό πλαίσιο μέσα από το οποίο σκεφτόμαστε και δρούμε; Σύμφωνα με επιστημονικές έρευνες, κάθε εμπειρία αφήνει ένα ίχνος στον εγκέφαλο.17 Τα μνημονικά αυτά ίχνη αποτυπώνονται στο νευρωνικό δίκτυο και είναι ικανά να τροποποιήσουν την υπάρχουσα κατάσταση.18 Γνωρίζουμε εξάλλου πως ο εγκέφαλος είναι ένα δυναμικό όργανο που συνεχώς μεταβάλλεται και κατά συνέπεια είναι 16. Emmanuel Kant, Κριτική του καθαρού λόγου, Α1, Β1, σελ. 70 17. François Ansermet, Pierre Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας, σελ. 19 18. ο.π. σελ. 16

αδύνατον ο άνθρωπος να παραμείνει ίδιος καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του. Πολλές φορές τα ίχνη της εμπειρίας αποτυπώνονται στο ασυνείδητο επίπεδο με αποτέλεσμα να μην υπάρχει πάντοτε σύνδεση μεταξύ ίχνους και αρχικής εμπειρίας. Νέα ίχνη εγγράφονται την ίδια στιγμή που άλλα εξαφανίζονται, τροποποιούνται ή συνδέονται μεταξύ τους δημιουργώντας νέες συσχετίσεις. Συνεπώς, το ίχνος είναι δυναμικό και κάθε τροποποίηση του συνεπάγεται μια αλλαγή στην αρχιτεκτονική του εγκεφάλου. Η συγκεκριμένη λειτουργία οφείλεται στην πλαστικότητα των νευρώνων του εγκεφάλου, την ιδιότητά του, δηλαδή, να αναδιοργανώνεται δομώντας νέες συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων.19 Η αποτύπωση της εμπειρίας σε πολλαπλά επίπεδα σύμφωνα με τους όρους που περιγράφηκαν, οδηγεί στη δημιουργία μιας ασυνείδητης ψυχικής ζωής. Η ασυνείδητη, εσωτερική πραγματικότητα του ατόμου μπορεί να ενεργοποιηθεί από ερεθίσματα προερχόμενα από την εξωτερική πραγματικότητα.20 Έτσι, όσα βιώνουμε στο παρόν συσχετίζονται έμμεσα με εμπειρίες του 19. http://www.medicinenet.com/script/main/art. asp?articlekey=40362 20. François Ansermet, Pierre Magistretti, Τα ίχνη της εμπειρίας, σελ. 136

παρελθόντος, παρέχοντάς μας μια καθαρά προσωπική αντίληψη των πραγμάτων. Το σώμα δεν απέχει από τη διαδικασία αυτή, αφού τα ίχνη που εγγράφονται στον εγκέφαλο συνδέονται με σωματικές καταστάσεις.21 Είναι αδιανόητο εξάλλου να μιλήσουμε για το νου χωρίς να τον συσχετίσουμε με το βιωμένο σώμα. Η ιδιότητα του εγκεφάλου να αποθηκεύει στοιχεία από όσα βιώνουμε, καταδεικνύει τη σημασία των εμπειριών μας στην εξέλιξη τόσο του ίδιου του εγκεφάλου, όσο και του ανθρώπινου “είναι” στο σύνολο του. Μέσω της συγκεκριμένης διαδικασίας ο άνθρωπος μεταβάλλεται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, διατηρώντας πάντα κάποια σταθερά στοιχεία του. Δεν υφίσταται, δηλαδή, απόλυτος γενετικός προκαθορισμός. Το σύστημα λειτουργίας των γονιδίων μας διαθέτει μηχανισμούς που αφήνουν χώρο στην εμπειρία.22 Είμαστε βιολογικά καθορισμένοι να μην είμαστε βιολογικά καθορισμένοι, να είμαστε ελεύθεροι.23 Επεκτείνοντας την πιο πάνω σκέψη και συνδυάζοντας την με το γεγονός ότι κάθε εμπειρία του ανθρώπου διαδραματίζεται σε συγκεκριμένο χώρο, 21. ο.π. σελ. 23 22. ο.π. σελ. 29 [εικόνα 5]

23. ο.π. σελ. 17

εντοπίζεται άμεση σχέση ανάμεσα στο χώρο και τον τρόπο με τον οποίο δομείται η ατομικότητα. Αν κάθε εμπειρία αφήνει ένα ίχνος στον εγκέφαλο, τότε και ο χώρος, ως αναπόσπαστο μέρος της δράσης μας, μετέχει ενεργά στη διαδικασία εξέλιξης και διαμόρφωσης του ατόμου. Ο χώρος, λοιπόν, επηρεάζει και πλάθει το ανθρώπινο “είναι”. Ο άνθρωπος, μέσα από τη χωρική εμπειρία, αντλεί ερεθίσματα από το περιβάλλον του και καταλήγει τόσο σε μια ερμηνεία του χώρου όσο και στην ανακάλυψη του ίδιου του εαυτού του. Βρισκόμαστε σε συνεχή διάλογο και αλληλεπίδραση με το περιβάλλον, σε τέτοιο βαθμό που είναι αδύνατον να αποσπάσουμε την εικόνα του εαυτού μας από τη χωρική του ύπαρξη.24 Όπως αναφέρει ο Noël Arnaud, είμαι ο χώρος όπου βρίσκομαι.25

24. Juhani Pallasmaa, Architecture of the seven senses, Questions of perception, σελ. 35 25. Noël Arnaud, L’État d’ébauche, όπως αναφέρεται στο Architecture of the seven senses, Questions of perception, σελ. 35

Ανεβαίνουμε, προχωρούμε στο αψηλό ασκητικό οροπέδιο της Καστίλιας. Κάποτε ένα κοράκι περνάει πεινασμένο, κάποτε ένα χωριό σκαρφαλωμένο στους ώμους του βουνού, ξεχωρίζει δύσκολα σαν ένας σωρός πέτρες ανάμεσα στις υπόλοιπες πέτρες της Σιέρας Γκουανταράμας. Μικρό εκκλησάκι σε μιαν κορφή τινάζεται με αψηλές σηκωμένες τις δυό άκρες τις στέγης, σαν μνημούρι μουσουλμανικό ή σαν κνωσαϊκό κέρατο θυσίας. Ένας τράγος λιγνός, γκρίζος κι αυτός, ξεπροβαίνει από ένα σκιστό βράχο και στέκεται ακίνητος. Γέρος χωριάτης ανεβαίνει τη στεγνή κοίτη του ποταμού, τετράγωνος, απότομα σκαλισμένος, φαγωμένος από τις βροχές και τους ήλιους, με ξουρισμένο μουστάκι, μ’ ένα τεράστιο σαγόνι. Ποτέ δεν ένιωσα τόσο βαθιά πόσο όλα — βουνά, δέντρα, ζώα, άνθρωποι, ιδέες — είμαστε στον κάθε τόπο καμωμένοι από το γύρα μας υλικό. Νίκος Καζαντζάκης Ταξιδεύοντας, Ισπανία

Το κινούμενο σώμα Η χωρική ύπαρξη είναι η αρχέγονη συνθήκη κάθε ζωντανής αντίληψης.26 Ο άνθρωπος μέσα από τη χωρική εμπειρία κατανοεί τον κόσμο, συγκροτεί τον εαυτό του και φτιάχνει τον μικρόκοσμο του. Η κίνηση του σώματος στο χώρο, ιδιαίτερα μέσω του περπατήματος, αποτελεί την κατεξοχήν χωρική εμπειρία του ανθρώπου, μέσω της οποίας δομείται η ανθρώπινη ύπαρξη. Το σώμα, κατευθυνόμενο από τον εγκέφαλο, έχει τη δυνατότητα να συσχετίζεται με όσα το περιβάλλουν. Αποτελεί το στοιχείο εκείνο που βρίσκεται ανάμεσα στον άνθρωπο και τον κόσμο και είναι ικανό να δημιουργήσει δεσμούς. Ο Merleau - Ponty υποστηρίζει πως το σώμα δεν αποτελεί απλά ένα τμήμα του χώρου, ενώ τονίζει τη σημασία του, λέγοντας πως χωρίς αυτό δεν θα υπήρχε καν χώρος για τον άνθρωπο.27 Παρατηρούμε, αγγίζουμε, ακούμε και μετράμε τον κόσμο με ολόκληρη τη σωματική μας υπόσταση· ο κόσμος της εμπειρίας οργανώνεται και αρθρώνεται γύρω από το κέντρο του σώματος.28 26. Maurice Merleau - Ponty, Φαινομενολογία της αντίληψης, σελ. 203 27. ο.π. σελ. 193 [εικόνα 6: Eadweard Muybridge]

28. Juhani Pallasmaa, Architecture of the seven senses, Questions of perception, σελ. 35

Εξετάζοντας το σώμα εν κινήσει, βλέπουμε καλύτερα πως κατοικεί το χώρο (αλλά και το χρόνο), επειδή η κίνηση δεν περιορίζεται να υποστεί το χώρο και το χρόνο αλλά τους επωμίζεται ενεργητικά, τους ξαναπαίρνει στην αρχική τους σημασία η οποία χάνεται μέσα στην κοινοτυπία των κεκτημένων καταστάσεων.29 Μέσω της κινητικής εμπειρίας του σώματος, παρέχεται στον άνθρωπο ένα είδος πρόσβασης στον κόσμο. Το σώμα παύει να ανήκει αποκλειστικά στο σύστημα του υποκειμένου και γίνεται ταυτόχρονα ενεργό τμήμα του κόσμου. Ο χώρος καθρεφτίζεται στον άνθρωπο και η εμπειρία του ανθρώπου προβάλλεται στο χώρο, σαν ένα σύστημα που ολοκληρώνεται μέσα από μια ατέλειωτη διαδικασία αλληλεπίδρασης. Έτσι, ο χώρος και ο χρόνος δεν αποτελούν πια αόριστες έννοιες, ούτε ένα σύνολο σημείων και σχέσεων που υπάρχουν ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Όπως αναφέρει ο Merleau - Ponty, δεν είμαι εντός του χώρου και εντός του χρόνου, δεν σκέφτομαι το χώρο και το χρόνο· είμαι στο χώρο και στο χρόνο, είμαι του χώρου και του χρόνου, το σώμα μου εφαρμόζει σε εκείνους και τους περιλαμβάνει.30

29. Maurice Merleau - Ponty, Φαινομενολογία της αντίληψης, σελ. 194 [εικόνα 7: Eadweard Muybridge, Animal Locomotion]

30. ο.π. σελ. 245

Το περπάτημα αποτελεί, ιδανικά, μια κατάσταση κατά την οποία το μυαλό, το σώμα και ο κόσμος ευθυγραμμίζονται, σαν να ήταν τρεις χαρακτήρες που βρίσκονται τελικά σε συνομιλία μεταξύ τους.31 Μέσα από αυτή τη συνομιλία παρέχεται ένας διαφορετικός τρόπος θέασης του κόσμου. Η αλληλεπίδραση ανάμεσα στον άνθρωπο και το χώρο μεγιστοποιείται, τα ερεθίσματα που ο πρώτος δέχεται πολλαπλασιάζονται, και κατά συνέπεια, στοιχεία του χώρου που δεν ήταν εμφανή με την πρώτη ματιά, ανάγονται στη σφαίρα του αντιληπτού κόσμου. Μέσω της κίνησης στο χώρο δίνεται μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα του κόσμου. Σύμφωνα με τον φαινομενολόγο Edmund Husserl, το σώμα αποτελεί την εμπειρία όσων βρίσκονται εδώ, και το κινούμενο σώμα βιώνει την ενότητα των μερών του ως ένα συνεχές “εδώ” που κινείται διαμέσου των διαφόρων “εκεί”.32 Όσο το σώμα κινείται ο κόσμος γύρω του αλλάζει, ταυτόχρονα όμως, τα πάντα χαρακτηρίζονται από μια αίσθηση συνέχειας, που προκύπτει ως αποτέλεσμα της αδιάκοπης κίνησης του σώματος. Οτιδήποτε βλέπω αποτελεί μια θέαση, μια μακρινή τοποθεσία· όταν βρίσκομαι, όμως, σε κίνηση το απόμακρο μετατρέπεται σε προορισμό και γίνεται ένα εν 31. Rebecca Solnit, Wanderlust, A history of walking, σελ.24 32. Edmund Husserl, Husserl: Shorter works, σελ. 238

δυνάμει εδώ. Έτσι, εγκαθιδρύεται μια σχέση ανάμεσα στο μακρινό και το κοντινό. Η μύηση στην κίνηση εγκαινιάζει τη σύνδεση ενός εδώ και ενός εκεί, ενός τώρα και ενός μέλλοντος.33 O Michel de Certeau διακρίνει ένα διαχωρισμό ανάμεσα στο βλέπω και στο πηγαίνω, όπου το βλέπω συνεπάγεται τη γνώση μιας τάξης πραγμάτων, ενώ το πηγαίνω αποτελεί μια ενέργεια χωρικοποίησης.34 Η διάσχιση του χώρου αποτελεί πράξη χωρικοποιητική, καθώς η ενεργή παρουσία του ανθρώπου οδηγεί στην πραγμάτωση του χώρου, ενώ παράλληλα, τα ίχνη που εγγράφονται στο έδαφος δημιουργούν ένα πλέγμα παρελθόντων διαδρομών και κινήσεων που νοηματοδοτεί το χώρο, δίνοντας του υπόσταση. Έτσι, το περπάτημα δεν αποτελεί απλά έναν τρόπο ύπαρξης στον κόσμο, αλλά και δημιουργίας του. Η εν κινήσει εμπειρία κατέχει σημαντικό ρόλο στον καθορισμό και την εξέλιξη του ατόμου, καθώς αφορά άμεσα τη διαμόρφωση της σχέσης του με το χώρο. Η περιπλάνηση του ανθρώπου στον κόσμο εντείνει την αλληλεπίδραση του με το χώρο 33. Maurice Merleau - Ponty, Φαινομενολογία της αντίληψης, σελ. 244 34. Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, σελ. 290

και έτσι του δίνεται η δυνατότητα να αποκτήσει υπαρξιακό έρεισμα. Μια πράξη τόσο δεδομένη, όπως το περπάτημα, μπορεί να λάβει βαθύτερες διαστάσεις, αφού επί της ουσίας, αποτελεί έναν τρόπο κατοίκησης του κόσμου· μια ενέργεια καθοριστική τόσο για τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, όσο και για την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη.

Η σκοτεινότητα του σώματος που βρίσκεται σε κίνηση, χειρονομεί, περπατά ή ηδονίζεται οργανώνει ένα εδώ σε σχέση με ένα αλλού, μια “οικειότητα” σε σχέση με μια “ξενότητα”. Michel de Certeau

Το περπάτημα ως nohτική διαδικασία

Περπάτημα και εγκέφαλος Το περπάτημα, ως αναπόσπαστο μέρος της ζωής και της καθημερινότητας μας, συναντάται στην απλούστερη και πιο πρακτική του μορφή ως το μέσο μετακίνησης από μια τοποθεσία σε μια άλλη. Η ενέργεια του βαδίσματος, αυτή καθεαυτή, είναι μάλλον αδύνατον να εξελιχθεί. Δεν είναι, άλλωστε, τίποτα περισσότερο από την τοποθέτηση του ενός ποδιού μπροστά από το άλλο. Παρόλα αυτά, ενέχεται μια βαθύτερη διάσταση στην πράξη αυτή. Αναλύθηκε, ήδη, ο τρόπος με τον οποίο η κίνηση στο χώρο αποτελεί πράξη καθοριστική για την ανθρώπινη ύπαρξη, χωρίς αυτό να γίνεται άμεσα αντιληπτό από το άτομο. Ταυτόχρονα, παρατηρούμε πως υπάρχει άμεση σχέση ανάμεσα στο περπάτημα και την στοχαστική διαδικασία.

[εικόνα 11]

Ο εγκέφαλος αποτελεί το “χώρο” όπου διαδραματίζεται κάθε σκέψη μας. Έτσι, εξετάζοντας τον τρόπο λειτουργίας του, ερχόμαστε πιο κοντά στην κατανόηση του τρόπου με τον οποίο διαμορφώνεται η διαδικασία της σκέψης. Μια απλή εξήγηση για την αλληλεπίδραση περπατήματος και σκέψης σχετίζεται με τον τρόπο που το περπάτημα “απασχολεί” το σώμα μας. Η μονότονη δέσμευση του σώματος από την επαναλαμβανόμενη κίνηση των ποδιών, η ισορροπία ανάμεσα στην ύπαρξη και την πράξη,

αφήνει το μυαλό ελεύθερο, καθιστώντας το ικανό να παράγει δημιουργικές σκέψεις. Υπάρχει, όμως, κάτι πολύ σημαντικότερο, που λαμβάνει χώρα στον εγκέφαλό μας όταν περπατάμε. Όσα παρατηρούμε εμπειρικά, εξηγούνται και αποδεικνύονται μέσα από πειράματα και έρευνες. Τα τελευταία χρόνια, επιστήμονες από το πεδίο των νευροεπιστημών και της ψυχολογίας ασχολούνται με την επίδραση του περπατήματος στον εγκέφαλο. Το περπάτημα αποτελεί συχνά το μέσο βελτίωσης ασθενειών που αφορούν τη μνήμη, και άλλες εγκεφαλικές λειτουργίες, γεγονός που οδήγησε την επιστημονική κοινότητα να ασχοληθεί περισσότερο με τη δραστηριότητα αυτή. Παρότι χρειάζεται περαιτέρω μελέτη, τα αποτελέσματα που προκύπτουν από τις έρευνες παρέχουν σημαντικά στοιχεία για τον τρόπο που το βάδισμα επηρεάζει τις διάφορες λειτουργίες του εγκεφάλου, και κατ’ επέκταση τη διαδικασία της σκέψης. Αρχικά, μια εξήγηση για τη σχέση αυτή, προκύπτει από τις αλλαγές που παρατηρούνται στο σώμα μας όταν βρισκόμαστε σε κίνηση. Περπατώντας, αυξάνεται ο ρυθμός του καρδιακού παλμού, αυξάνοντας, παράλληλα, την κυκλοφορία του αίματος και του οξυγόνου σε όλα τα όργανα του

σώματος, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφάλου.1 Συνεπώς, διευκολύνονται οι εγκεφαλικές διεργασίες. Πιο εξειδικευμένες έρευνες εμβαθύνουν στη μελέτη συγκεκριμένων μερών του εγκεφάλου, όπου οι αλλαγές που παρατηρούνται σχετίζονται με τη βελτίωση λειτουργιών όπως η δημιουργικότητα, η συγκέντρωση και η μνήμη. Το περπάτημα μπορεί να επιφέρει αλλαγές στον εγκέφαλο μας, τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα. Άμεσες επιδράσεις είναι όσες συμβαίνουν κατά τη διάρκεια, αλλά και μετά την άσκηση και έχουν, συνήθως, περιορισμένη διάρκεια, ενώ μακροπρόθεσμες είναι όσες επέρχονται μετά από τακτικό, καθημερινό περπάτημα για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι σημαντικότερες από τις επιδράσεις αυτές αναγράφονται στο διάγραμμα που ακολουθεί (διαγρ.1), με βάση τον πιο πάνω διαχωρισμό. Σε ένα δεύτερο διάγραμμα (διαγρ.2) παρουσιάζονται οι επιδράσεις που έχει το περπάτημα στον εγκέφαλο, διαχωρισμένες, αυτή τη φορά, με βάση το πόσο έμμεσα ή άμεσα επηρεάζουν τη διεργασία της σκέψης.2 1. Emily Lenneville, Why do I think better after I exercise?, Scientific American 2. Οι πληροφορίες που παρουσιάζονται στα διαγράμματα προέρχονται από δημοσιευμένες έρευνες και πειράματα - Δες βιβλιογραφία σελ. 160

ΠΕΡΠΑΤΗΜΑ

ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ

ΑΜΕΣΕΣ

ΜΑΚΡΟΠΡΟΘΕΣΜΕΣ

ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ

ΑΙΣΘΗΜΑ ΕΥΦΟΡΙΑΣ

ΑΥΞΗΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΣΗ ΦΘΟΡΑΣ

ΠΕΡΠΑΤΗΜΑ

ΑΜΕΣH

ΕΜΜΕΣΗ ΕΠΙΔΡΑΣΗ

ΑΥΞΗΣΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ

ΝΕΥΡΟΓΕΝΕΣΗ -

ΑΝΤΙΛΗΨΗ

ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΥΠΑΡΧΟΝΤΩΝ ΝΕΥΡΩΝΩΝ

ΣΚΕΨΗ

ΕΠΙΔΡΑΣH

ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

ΑΠΟΤΡΟΠΗ

ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ

ΑΙΣΘΗΜΑ ΕΥΦΟΡΙΑΣ ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΜΝΗΜΗΣ ΕΠΙΒΡΑΔΥΝΣΗ ΦΘΟΡΑΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

ΝΕΥΡΟΓΕΝΕΣΗ ΑΠΟΤΡΟΠΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗΣ ΥΠΑΡΧΟΝΤΩΝ

ΚΑΛΥΤΕΡΗ

ΝΕΥΡΩΝΩΝ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

ΚΑΛΥΤΕΡΗ

ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΑΝΑΜΕΣΑ ΣΕ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΟΥ ΕΓΚΕΦΑΛΟΥ

[Διάγραμμα1] Άμεσες και μακροπρόθεσμες επιδράσεις του περπατήματος στον εγκέφαλο

[Διάγραμμα 2] Επιδράσεις του περπατήματος στον εγκέφαλο, που επηρεάζουν άμεσα ή έμμεσα την σκέψη

Συμπεραίνουμε, μέσα από τα στοιχεία αυτά, πως το περπάτημα κατέχει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του εγκεφάλου μας. Η διευκόλυνση της στοχαστικής διαδικασίας δεν οφείλεται μόνο στις άμεσες επιδράσεις του βαδίσματος, αλλά και στις αλλαγές που σημειώνονται στον εγκέφαλο σε βάθος χρόνου. Θα ήταν, βέβαια, παράληψη αν δεν αναφέραμε πως η κατάσταση του εγκεφάλου μας επηρεάζεται από αμέτρητους παράγοντες, και το περπάτημα είναι μόνο ένας από αυτούς. Ο γενικότερος τρόπος ζωής μας, η διατροφή μας, η ποσότητα και η ποιότητα του ύπνου μας, καθώς και το περιβάλλον στο οποίο ζούμε είναι ακόμα μερικοί από τους παράγοντες που δύνανται να διαμορφώσουν τον εγκέφαλο μας. Αξίζει, επίσης, να αναφερθούμε στην έρευνα που συνδέει το περπάτημα με τη δημιουργική σκέψη και την έμπνευση.3 Σημαντικό στοιχείο της έρευνας αυτής είναι πως έχει συμπεριλάβει τον παράγοντα του χώρου στην πειραματική διαδικασία. Συγκεκριμένα, τα άτομα που έλαβαν μέρος στο πείραμα εξετάστηκαν για την ανταπόκριση τους σε ζητήματα που απαιτούσαν δημιουργική σκέψη σε τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις: ενώ κάθονταν 3. Marily Oppezzo, Daniel L. Schwartz, Give Your Ideas Some Legs: The Positive Effect of Walking on Creative Thinking, Journal of Experimental Psychology

σε εσωτερικό χώρο κοιτώντας ένα λευκό τοίχο, περπατώντας σε διάδρομο στον ίδιο εσωτερικό χώρο, περπατώντας σε εξωτερικό χώρο ή ενώ κάθονταν σε αναπηρικό καροτσάκι κάνοντας την ίδια διαδρομή με την προηγούμενη περίπτωση. Με τον τρόπο αυτό, είτε κάθονταν, είτε περπατούσαν είχαν τις ίδιες οπτικές θεάσεις. Τα αποτελέσματα έδειξαν πως ανεξάρτητα από τον χώρο στον οποίο κινούνταν, τα άτομα που περπατούσαν ήταν σε θέση να σκεφτούν ευκολότερα καινούριες ιδέες, ενώ η δημιουργικότητα τους είχε αυξηθεί κατά μέσο όρο 60%. H θετική επίδραση του περπατήματος συνεχιζόταν, για μικρό χρονικό διάστημα, ακόμα και όταν τα άτομα δεν βρίσκονταν πια σε κίνηση. Επιπλέον, όσον αφορά την αύξηση της συγκέντρωσης, άλλη μια λειτουργία που επηρεάζει άμεσα τη σκέψη, υπάρχουν πειράματα που αποδεικνύουν πως το περπάτημα αυξάνει άμεσα τη συγκέντρωση μας,4 την ίδια στιγμή που άλλα πειράματα, θέτοντας τον διαχωρισμό ανάμεσα στο περπάτημα σε φυσικό ή αστικό περιβάλλον, οδηγούνται στο συμπέρασμα πως μόνο το περπάτημα στη φύση μπορεί να επιδράσει θετικά

4. Melissa Mitchell, Physical Activity May Strengthen Children’s Ability To Pay Attention, Illinois News Bureau

στη συγκέντρωση και την προσοχή.5 Συνεπώς, το περπάτημα, αλλά και ο χώρος στον οποίο κινούμαστε, μπορούν να επιφέρουν αλλαγές ή ακόμα και να καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τις σκέψεις μας. Όπως θα δούμε και στη συνέχεια, πολλοί φιλόσοφοι επιλέγουν τη φύση για τους στοχαστικούς περιπάτους τους. Στη φύση αναζητούν την ηρεμία που δεν βρίσκουν όταν περιτριγυρίζονται από τους ανθρώπους και τη βουή της πόλης· ενώ υπάρχουν και παραδείγματα στοχαστών που επιλέγουν τη μοναχικότητα ανάμεσα στο πλήθος, κι έτσι περπατούν σε πόλεις. Αντλούν έμπνευση όχι μόνο από το χώρο αλλά και από τον τρόπο που κινούνται και συμπεριφέρονται οι άνθρωποι. Αντίθετα με όσα υποστηρίζουν οι επιστήμονες, ο θόρυβος της πόλης και οι τυχαίες συναντήσεις στους δρόμους μπορούν κάποτε να έχουν θετική επίδραση στη σκέψη. Η κίνηση, σε συνδυασμό με τις συνεχόμενες θεάσεις, είναι ικανή να θέσει το μυαλό σε λειτουργία· και το γεγονός αυτό καθιστά το περπάτημα μια διφορούμενη και δημιουργική πράξη: είναι ταυτόχρονα το μέσο και τοαποτέλεσμα, ταξίδι και προορισμός.6

Δεν βρίσκω λόγια για να πω πόσο τους χρειάζομαι αυτούς [τους δρόμους]. Είναι σαν να τροφοδοτούν τον εγκέφαλο μου με κάτι που όσο είναι απασχολημένος, δεν μπορεί να το στερηθεί. Για μια βδομάδα ή ένα δεκαπενθήμερο μπορώ θαυμάσια να γράψω σ’ έναν απόμερο τόπο… και μια μέρα στο Λονδίνο με τονώνει πάλι και με ξαναβάζει εμπρός. Αλλά ο κόπος και ο μόχθος του γραψίματος, τη μια μέρα μετά την άλλη, δίχως αυτό τον μαγικό φανό είναι απέραντος… Οι φιγούρες μου μοιάζουν έτοιμες να παγώσουν χωρίς τα πλήθη ολόγυρα τους.

Charles Dickens 5. Marc G. Berman, John Jonides, Stephen Kaplan, The Cognitive Benefits of Interacting With Nature, Psychological Science 6. Rebecca Solnit, Wanderlust, A history of walking, σελ. 24

Προσκυνηματική πορεία Μελετώντας την ιστορία του περπατήματος, παρατηρεί κανείς πως οι ρίζες του εντοπίζονται στην προϊστορική εποχή, στις αναζητήσεις του πρωτόγονου ανθρώπου. Στο πέρασμα του χρόνου, η ενέργεια του περπατήματος, λαμβάνει πολλαπλές προεκτάσεις και γίνεται αναπόσπαστο μέρος πολλών δραστηριοτήτων. Συναντάται στο προσκύνημα, στους φιλοσοφικούς περιπάτους, στην τέχνη, στην αρχιτεκτονική. Κοινό στοιχείο όλων των μορφών περπατήματος αποτελεί το γεγονός ότι εντάσσουν τον άνθρωπο, ως ενεργή παρουσία, στο χώρο. Ακόμα κι όταν το μυαλό μοιάζει αποκομμένο από τον κόσμο, το άτομο παραμένει μέρος του χώρου, από τον οποίο λαμβάνει ερεθίσματα, που υποσυνείδητα επεξεργάζεται.

[εικόνα 2: Philip Plisson, Le Mont Saint-Michel - Προσκύνημα]

Η σημαντικότερη, ίσως, επιρροή της εν κινήσει εμπειρίας σχετίζεται με τον εγκέφαλο, τη σκέψη και τον στοχασμό. Παρόλο που το στοιχείο τoυ στοχασμού ενέχεται σε πολλά είδη περπατήματος, σε κάποια από αυτά λαμβάνει κεντρικό ρόλο. Στο προσκύνημα, για παράδειγμα, το ταξίδι συχνά κατέχει σημαντικότερο ρόλο από τον προορισμό. Κατά την πορεία τους προς τον ιερό χώρο οι προσκυνητές περπατούν, διαλογίζονται και προετοιμάζονται πνευματικά.

Η πρώτη σημασία της λέξης προσκυνητής, στις λατινογενείς γλώσσες, προέρχεται από το peregrinus, που σημαίνει ξένος· αυτός, δηλαδή, που έρχεται από άλλη χώρα.7 Η έννοια του προσκυνήματος υπήρξε συνυφασμένη με ένα είδος αποστασιοποίησης και μετανάστευσης. Μέσα από το περπάτημα εκφραζόταν η πεποίθηση πως η επίγεια ζωή είναι προσωρινή, ενώ ο μόνος προορισμός για τον προσκυνητή είναι η μόνιμη κατοικία του, που δεν βρίσκεται στη γη.8 Συνήθως όμως, το προσκύνημα έχει συγκεκριμένο προορισμό. Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, η προσκυνηματική πορεία αποσκοπεί στην προετοιμασία του ατόμου, πριν την άφιξη του σε κάποιο ιερό χώρο. Το προσκύνημα, λοιπόν, προσεγγίζεται ως μια περιπατητική εμπειρία που αποτελεί ταυτόχρονα μέσο μετάβασης, αλλά και προετοιμασίας της ψυχής. Στον Μεσαίωνα επέβαλλαν το προσκύνημα ως τιμωρία σε άτομα που είχαν διαπράξει σοβαρά εγκλήματα.9 Η απομάκρυνση του ατόμου από την κοινωνία και οι δυσμενείς συνθήκες της ατέλειωτης περιπλάνησης ήταν τα στοιχεία που οδήγησαν στην επιβολή του

προσκυνήματος ως τιμωρίας. Ταυτόχρονα όμως, δινόταν η ευκαιρία στα άτομα αυτά να στοχαστούν και να μετανοήσουν για τις πράξεις τους.

7. English Oxford Dictionaries, https:// en.oxforddictionaries.com/definition/peregrine 8. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 149

10. Θρησκευτικός και προσκυνηματικός τουρισμός στην Κύπρο. Ποιμαντική προσέγγιση, Διδακτορική διατριβή, Θεολογική Σχολή, ΑΠΘ, σελ. 24

9. ο.π. σελ. 154

11. ο.π.

Στην αρχαία Ελλάδα, εκτός από τα ατομικά, συναντούνται και τα ομαδικά προσκυνήματα. Παρόλο που κάθε πόλη είχε το δικό της ιερό, συχνά διένυαν μεγάλες αποστάσεις για να επισκεφθούν κάποιο ιερό χώρο. Η μετάβαση στον χώρο αυτό αποτελούσε αναπόσπαστο μέρος της προσκυνηματικής εμπειρίας και αποσκοπούσε στον εξαγνισμό του ατόμου, μέσα από μια διαδικασία με διακριτά στάδια. Η περιπατητική πορεία διακόπτεται από στάσεις, κατά τις οποίες γίνονται θυσίες προς τους θεούς. Οι προσκυνηματικές πορείες των αρχαίων Ελλήνων δεν αφορούν μόνο την μετάβαση σε κάποιο ιερό, αλλά συχνά συναντούνται ως μέρος μυστηριακών τελετών και αθλητικών αγώνων.10 Οι πομπές είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και αποτελούσαν ένα είδος πνευματικής διαδικασίας, κατά την οποία όσοι λάμβαναν μέρος επιθυμούσαν ψυχική ηρεμία στη ζωή τους και ευδαιμονία μετά το θάνατό.11 Παρόλο που ο στοχασμός και η ψυχική

προετοιμασία αφορούν το κάθε άτομο ξεχωριστά, το προσκύνημα μετατρέπεται ταυτόχρονα σε κοινωνικό βίωμα, πέρα από ατομικό. Η προσκυνηματική περιήγηση ως ομαδική εμπειρία, συναντάται και στις μέρες μας, αποφορτισμένη σε μεγάλο βαθμό από τα νοήματα που της απέδωσαν οι αρχαίοι. Χώροι φορτισμένοι νοηματικά λόγω των γεγονότων που διαδραματίστηκαν σε αυτούς, ανάγονται σε ιερούς χώρους και αποτελούν προσκυνηματικούς προορισμούς. Ωστόσο, το προσκύνημα λαμβάνει συχνά μορφή ταξιδιωτικής εκδρομής, κατά την οποία η περιπατητική εμπειρία δεν κατέχει πια σημαντικό ρόλο. Ο προορισμός ανάγεται σε μοναδικό σκοπό του ταξιδιού, με αποτέλεσμα να κινδυνεύει να χαθεί η πνευματική και στοχαστική διάσταση του προσκυνήματος. Υπάρχουν, όμως, προορισμοί, όπως ο Άγιος Ιάκωβος στην Κομποστέλα, όπου διατηρείται ακόμα η έννοια του περπατήματος και της πορείας ως αναπόσπαστο μέρος του προσκυνήματος.

[εικόνα 3: Προσκύνημα στην Κομποστέλα]

Στοχαστικός περίπατος Η σύνδεση του περπατήματος με τη σκέψη, εντοπίζεται πάλι στην αρχαιότητα και στη συνήθεια των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων να περπατούν ανάμεσα στους μαθητές τους, και να διδάσκουν κατ’ αυτό τον τρόπο. Πιστεύεται πως ο Σωκράτης ήταν αεικίνητος· περπατούσε ασταμάτητα κατά μήκος της αγοράς, χωρίς, όμως, να είναι βέβαιο ότι αυτό που απολάμβανε ήταν το περπάτημα και όχι οι συναντήσεις με τον κόσμο.12 Παράλληλα, στα γραπτά του Διογένη Λαέρτιου αναφέρεται πως ο Πλάτωνας δίδασκε περπατώντας, ενώ για τον ίδιο λόγο ο Αριστοτέλης χαρακτηρίστηκε ως περιπατητικός.13 Η συνήθεια τους αυτή αποδίδεται και στον διάσημο πίνακα του Ραφαήλ Η σχολή των Αθηνών (εικ.4). Σύμφωνα με τη Rebecca Solnit, το περπάτημα μας επιτρέπει να ανήκουμε ταυτόχρονα στο σώμα μας αλλά και στον κόσμο, χωρίς όμως να δεσμεύεται το μυαλό μας. Έτσι, είμαστε ελεύθεροι να σκεφτούμε.14 H σχέση του περπατήματος με τη σκέψη προσεγγίζεται μέσα 12. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 175 13. Διογένης Λαέρτιος, Διογένης Λαέρτιος: Άπαντα, Τόμος 2, V, 2, σελ. 153 [εικόνα 4: Ραφαήλ, Η σχολή των Αθηνών]

14. Rebecca Solnit, Wanderlust, A history of walking, σελ. 24

από παραδείγματα πιο σύγχρονων φιλοσόφων, καθώς για πολλούς από αυτούς το περπάτημα αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο στη δημιουργία του έργου τους. Τι ήταν, άραγε, αυτό που ανακάλυψαν μέσα από την κίνηση τους στο χώρο και τους έκανε να εντάξουν το περπάτημα ως αναπόσπαστο μέρος μιας δημιουργικής διαδικασίας; Ο φιλοσοφικός περίπατος, σε αντίθεση με την προσκυνηματική πορεία, είναι σχεδόν πάντα μοναχικός, ενώ σπάνια υπάρχει συγκεκριμένος προορισμός. Η ίδια η διαδρομή και οι σκέψεις που προκύπτουν κατά τη διάρκειά της ανάγονται σε σκοπό και προορισμό του περιπάτου. Ο Frédéric Gros υποστηρίζει πως ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά του βαδίσματος δεν είναι τόσο ότι προσεγγίζουμε κάποιον ή κάτι αλλά ότι τα πράγματα εντυπώνονται όλο και βαθύτερα μέσα μας. Το τοπίο είναι ένα σύνολο από μυρωδιές, γεύσεις, χρώματα, που μέσα του βυθίζεται ο άνθρωπος.15 Η αλληλεπίδραση αυτή φαίνεται να λειτουργεί ευεργετικά όχι μόνο για το σώμα, αλλά και για το μυαλό. Nietzsche, Rousseau, Thoreau, Kant, Rimbaud, Kierkegaard, Wordsworth. Φιλόσοφοι, συγγραφείς, ποιητές και περιπατητές, που τα ονόματα τους έχουν συνδεθεί με το περπάτημα και τη σκέψη.

Ο καθένας περπατά με το δικό του τρόπο, για το δικό του σκοπό. Άλλοι περπατούν για να φτάσουν σε έναν υπαρκτό, συγκεκριμένο προορισμό, ενώ άλλοι διασχίζουν, μέσα από τη σωματική κίνηση, πνευματικά μονοπάτια. Δεν νοιάζονται, δηλαδή, αν θα φτάσουν κάπου ή πόσο χρόνο θα τους πάρει. Παρά τις όποιες διαφορές τους, μοιράζονται όλοι την επιθυμία να βρίσκονται καθημερινά σε κίνηση. Ο Nietzsche, ο Rousseau και ο Thoreau θα μπορούσαν να ταχθούν στην ίδια κατηγορία, καθώς βρίσκονται σε θέση να σκεφτούν και να συνθέσουν μόνο όταν περπατούν. Το σημαντικό για αυτούς είναι η διαδρομή και οι σκέψεις που προκύπτουν κατά τη διάρκεια της. Η ακινησία διαβρώνει το μυαλό και τη σκέψη τους. Από την άλλη, ο Kant, πρότυπο τακτικότητας σε ό,τι έκανε, δεν παραλείπει ποτέ τον απογευματινό του περίπατο, ο οποίος δεν αποσκοπεί τόσο στο στοχασμό, όσο στην καλή διατήρηση της υγείας του. Περπατά μόνος, για μία ώρα, ακολουθώντας πάντα το ίδιο μονοπάτι. Δεν αποκλείεται όμως, η συνήθεια του αυτή να τον βοηθούσε έμμεσα και στη συγγραφή· ένας σύντομος περίπατος είναι ικανός να απελευθερώσει από την πλήξη του ακίνητου σώματος και να “καθαρίσει” το μυαλό. Εν αντιθέσει με την προκαθορισμένη, σχεδόν

15. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 57

μονότονη καθημερινότητα του Kant, ο Rimbaud βρίσκεται σε μια μόνιμη αναζήτηση. Διακατέχεται από μανία φυγής, η οποία τον ωθεί να ταξιδέψει κυνηγώντας τα όνειρα του, κάτι που κάνει περπατώντας. Υπάρχει, άλλωστε, στις μετακινήσεις με τα πόδια κάτι το οριστικό, κάτι το αμετάκλητο, που λείπει από τα μέσα μεταφοράς.16 Καθ’ οδόν δημιουργεί το έργο του, που έχει διαποτιστεί από τη μέθη της φυγής. Σταματά να γράφει πολύ νωρίς, συνεχίζει όμως να περπατά και να ταξιδεύει. Στη συνέχεια, αναλύονται οι φιλοσοφικοί περίπατοι του Nietzsche, του Rousseau και του Thoreau, καθώς για αυτούς το περπάτημα υπήρξε άμεσα συνυφασμένο με τη σκέψη και τη συγγραφική δραστηριότητα. Μέσα από το έργο τους μας δίνουν στοιχεία για τη σχέση αυτή, ενώ τα λόγια τους μας παρακινούν να βγούμε έξω για να παρατηρήσουμε την επίδραση που δύναται να έχει το περπάτημα στη ροή των δικών μας σκέψεων.

[εικόνα 5]

16. ο.π. σελ. 72

Friedrich Nietzsche Να κάθεσαι όσο το δυνατόν λιγότερο. Να μην εμπιστεύεσαι κανένα στοχασμό που δεν γεννήθηκε στο ύπαιθρο και σε ελεύθερη κίνηση -και όπου συνεορτάζουν οι μύες. Όλες οι προκαταλήψεις προέρχονται από τα εντόσθια. Η καθιστική ζωή -το έχω ξαναπεί- είναι η κατεξοχήν αμαρτία ενάντια στο Άγιο Πνεύμα.17 Ο Nietzsche απεχθάνεται τις πόλεις, ενώ και οι σχέσεις του με τους ανθρώπους δεν υπήρξαν ποτέ ιδιαίτερα καλές. Μετά τις σπουδές φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βόννης και αργότερα στη Λειψία, αναγορεύεται καθηγητής φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο της Βασιλείας, πριν ακόμα αποκτήσει τον διδακτορικό του τίτλο. Το γεγονός αυτό αποτελεί σημαντικό επίτευγμα, δεδομένου του νεαρού της ηλικίας του. Οι ώρες διδασκαλίας, όμως, του στερούν τους μακρινούς περιπάτους. Έτσι, μερικά χρόνια αργότερα, και ενώ η όραση, και η υγεία του γενικότερα επιδεινώνονται, αποφασίζει να εγκαταλείψει τα ακαδημαϊκά του καθήκοντα. Απομακρύνεται από τον κόσμο και ταξιδεύει πολύ, κυρίως στην Ελβετία, τη Γερμανία και την Ιταλία, αναζητώντας τα κατάλληλα μονοπάτια για να

[εικόνα 6: Friedrich Caspar]

17. Friedrich Nietzsche, Ίδε ο άνθρωπος, Πως κανείς γίνεται αυτό που είναι, σελ. 40

δημιουργήσει το έργο του. Ζει μόνος του, κοντά στη φύση, έχοντας μόνο τα απαραίτητα. Τα χρόνια που ακολουθούν, περπατά πολύ και ολοκληρώνει μερικά από τα σημαντικότερα έργα του, μέχρι που η κατάσταση του επιδεινώνεται δραματικά. Περπατά και στοχάζεται πάντοτε σε φυσικό περιβάλλον, επιλέγοντας μονοπάτια που ανεβαίνουν στο βουνό. Για τον Νίτσε το βάδισμα είναι πάνω απ’ όλα συνυφασμένο με την ανάβαση, την αναρρίχηση και την ανύψωση.18 Αποστασιοποιείται από τους ανθρώπους και τον πολιτισμό και περνά ατέλειωτες ώρες με τον εαυτό του, βαδίζοντας. Ο Nietzsche υπήρξε δεινός περιπατητής και η συνήθεια αυτή αποτέλεσε προϋπόθεση του έργου του. Ακόμα κι όταν η υγεία του βρισκόταν σε άσχημη κατάσταση, οι ώρες που περνούσε περπατώντας στη φύση ήταν άκρως δημιουργικές. Το περπάτημα υπήρξε ταυτόχρονα ένα είδος θεραπείας, αφού τον βοηθούσε να χάνεται στις σκέψεις του· σαν ένας τρόπος απόδρασης από την πραγματικότητα, όπου αλήθεια και φαντασία ενώνονται. Δεν ανήκουμε σ’ εκείνους που σχηματίζουν σκέψεις μόνο όταν βρίσκονται ανάμεσα σε βιβλία, όταν ωθούνται από βιβλία εμείς συνηθίζουμε να σκεφτόμαστε έξω, στον καθαρό αέρα, [εικόνα 7: Friedrich Caspar, Wanderer above the sea of fog]

18. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 38

καθώς περπατάμε, πηδούμε, σκαρφαλώνουμε, χορεύουμε, κατά προτίμηση σε μοναχικά βουνά ή κοντά στη θάλασσα όπου ακόμα και οι δρόμοι γίνονται στοχαστικοί.19 Η φύση δεν ήταν απλά ο χώρος όπου μπορούσε να ξεφύγει από τον κόσμο, αλλά και ο χώρος όπου δημιουργεί το έργο του. Η βιβλιοθήκη και το γραφείο αποτελούν γι’ αυτόν χώρους που εγκλωβίζουν τη σκέψη, ενώ αντίθετα, τα μονοπάτια της φύσης και οι εναλλασσόμενες θεάσεις που προσφέρουν, χαράσσουν νέα πνευματικά μονοπάτια. Αφιερώνει πολλές ώρες της μέρας στο περπάτημα και συχνά ακολουθεί το ίδιο μονοπάτι, με την προϋπόθεση πως είναι αρκετά όμορφο, ώστε να ξεπερνά τη μονοτονία της επανάληψης. Όπως γράφει ο ίδιος, περπατάω πολύ μέσα στα δάση και έχω με τον εαυτό μου περίφημες συνομιλίες.20

ώστε βάδισμα και σκέψη να βρίσκονται σε πλήρη συγχρονισμό. Η Rebecca Solnit υποστηρίζει πως το περπάτημα αποτελεί την ηθελημένη πράξη που βρίσκεται πιο κοντά στους ακούσιους ρυθμούς του σώματος, της αναπνοής και των χτύπων της καρδιάς,21 ενώ θα μπορούσαμε να προσθέσουμε σε αυτούς και το ρυθμό των σκέψεων μας.

Ο ασίγαστος διάλογος μεταξύ σώματος και ψυχής, εντείνεται όταν το άτομο βρίσκεται σε κίνηση. Η κίνηση των ποδιών είναι ικανή να θέσει σε λειτουργία το μυαλό και να δημιουργήσει μια ροή σκέψεων και συναισθημάτων. Είναι σίγουρο πως ο Nietzsche είχε βρει τον κατάλληλο ρυθμό 19. Friedrich Nietzsche, Η χαρούμενη επιστήμη, όπως αναφέρεται στο Περπατώντας, σελ. 32 20. Friedrich Nietzsche, Η χαρούμενη επιστήμη, όπως αναφέρεται στο Περπατώντας, σελ. 32

21. Friedrich Nietzsche, Η χαρούμενη επιστήμη, όπως αναφέρεται στο Περπατώντας, σελ. 32

Jean Jacques Rousseau Ποτέ άλλoτε δεν σκέφτηκα τόσο πολύ, δεν έζησα τόσο έντονα, δεν βίωσα τόσα πολλά, δεν ήμουν -αν μου επιτρέπεται η έκφραση- τόσο πολύ ο εαυτός μου, όσο στα ταξίδια που έκανα μόνος μου και πεζός. Υπάρχει κάτι στο περπάτημα που διεγείρει και ζωντανεύει τις σκέψεις μου. Όταν μένω σε ένα μέρος δυσκολεύομαι να σκεφτώ· μόνο όταν το σώμα μου βρίσκεται σε κίνηση το μυαλό μου τίθεται σε λειτουργία.22 Ο Rousseau ήταν αυτός που έθεσε τα θεμέλια ώστε το περπάτημα να καθιερωθεί ως μια διαδικασία πνευματική.23 Υπήρξε, όπως και ο Nietzsche, δεινός περιπατητής και μέχρι τα τελευταία του χρόνια περπατά, στοχάζεται και δημιουργεί. Ο ίδιος δηλώνει πως είναι γεννημένος για πλανόδια ζωή.24 Οι περιπλανήσεις του ξεκινούν στην ηλικία των 16 ετών, όταν αποφασίζει να φύγει από την Ελβετία. Διανύει τεράστιες αποστάσεις με τα πόδια. Τορίνο, Παρίσι και Λυών είναι μόνο μερικά από τα μέρη που επισκέπτεται, έχοντας ως μόνη συντροφιά τα όνειρα και τη φαντασία του. Μάλιστα, όταν του προσφερόταν μια κενή θέση σε κάποια άμαξα ή 22. Friedrich Nietzsche, Η χαρούμενη επιστήμη, όπως αναφέρεται στο Περπατώντας, σελ. 32 23. Rebecca Solnit, Wanderlust, A history of walking, σελ. 42 24. Jean-Jacques Rousseau, Οι εξομολογήσεις του Ζαν Ζακ Ρουσσω, όπως αναφέρεται στο Περπατώντας, σελ. 113

όταν τον πλησιάζανε στο δρόμο, θύμωνε, γιατί ένιωθε να του γκρεμίζουν το λαμπερό μέλλον που έχτιζε περπατώντας μόνος του.25 Αργότερα όμως, η δουλειά, οι υποχρεώσεις και οι φιλοδοξίες του, τον παρασύρουν σε ένα διαφορετικό τρόπο ζωής. Τώρα πια επιλέγει την άμαξα για τις μετακινήσεις του· δεν παύει όμως να αναπολεί τα νεανικά του ταξίδια. Μόνο στα καλύτερά μου χρόνια ταξίδευα με τα πόδια, και πάντα ήταν απόλαυση. Αργότερα, οι υποχρεώσεις, οι δουλειές, οι αποσκευές με ανάγκασαν να κάνω τον κύριο και να παίρνω αμάξι. Οι στεναχώριες, οι βασανιστικές σκοτούρες ανέβαιναν κι αυτές μαζί μ’ εμένα, και ενώ ως τότε στα ταξίδια μου ένιωθα μόνο την ευχαρίστηση του να πηγαίνω, το μόνο που αισθάνομαι έκτοτε είναι η ανάγκη να φθάσω.26 Φτάνει όμως η στιγμή, αρκετά χρόνια αργότερα, που συνειδητοποιεί πως δεν τον ικανοποιεί ο συγκεκριμένος τρόπος ζωής. Όσα επιτάσσει η κοινωνία νιώθει να τον κουράζουν, κι έτσι αναζητά πάλι τις περιπλανήσεις στα μονοπάτια της φύσης. Παρά την επιτυχία και την αναγνώριση που αποκτούν τα γραπτά του τότε, η επιθυμία του για απομόνωση είναι μεγαλύτερη. Δεν τον ενδιαφέρει πια η δόξα, παρά μόνο οι φιλοσοφικές του 25. ο.π. σελ. 98 26. ο.π. σελ. 93

αναζητήσεις μέσα από τους περιπάτους στα δάση. Ό,τι κάνω, το κάνω στον περίπατο, η εξοχή είναι το γραφείο μου· η όψη του τραπεζιού, του χαρτιού και των βιβλίων με κάνει να πλήττω, τα εργαλεία δουλειάς με αποκαρδιώνουν. Αν καθίσω με σκοπό να γράψω δεν καταφέρνω τίποτα και η αναγκαιότητα να φανώ πνευματώδης μέσα από τα γραπτά μου μού αφαιρεί κάθε όρεξη για δουλειά.27 Απομακρύνεται, σταδιακά, από την κοινωνία, ενώ οι ώρες που περνά με κόσμο όλο και λιγοστεύουν. Μέσα από τη μοναχικότητα και τις μακρινές βόλτες ανακτά την ηρεμία του και διακατέχεται από αίσθημα πληρότητας. Το πνεύμα του, όμως, παραμένει ανήσυχο. Απορρίπτει την πρόοδο που επέφερε ο πολιτισμός, πιστεύοντας πως μαζί της έφερε και την αλλοτρίωση του ανθρώπου. Προσπαθεί να αποδείξει πως η κοινωνία λειτουργεί διαβρωτικά, ενώ παράλληλα, αναζητά την ουσία της ύπαρξης. Οι περιπλανήσεις του τώρα αποσκοπούν στη σκιαγράφηση του πρωτόγονου ανθρώπου και την ανάκτηση της επαφής με τον άνθρωπο που προήλθε από τη φύση.28 Τα όσα ανακαλύπτει, δεν πηγάζουν παρά μόνο μέσα από τους περιπάτους του στη φύση και τη σχέση του με το χώρο. 27. ο.π. σελ. 92 [εικόνα 8]

28. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 103

Όλη την υπόλοιπη μέρα την περνούσα στο δάσος, χωμένος, αναζητώντας και γράφοντας ενθουσιασμένος την ιστορία τους. Ανέτρεπα τα μικροψέματα των ανθρώπων, τολμούσα να αποκαλύψω τη φύση τους, να παρακολουθήσω την αλλοίωσή τους στην πορεία του χρόνου και των συνθηκών, και να τους δείξω, συγκρίνοντας τον άνθρωπο που έφτιαξαν οι άνθρωποι με εκείνον που έφτιαξε η φύση, πως η πραγματική πηγή της δυστυχίας τους βρισκόταν στην υποτιθέμενη πρόοδό τους.29 Η οριστική απομάκρυνση του από την κοινωνία επέρχεται με την απαγόρευση των βιβλίων του και την καταδίκη του τόσο στο Παρίσι όσο και στη Γενεύη.30 Οι πεποιθήσεις του, ιδιαίτερα όσον αφορά τη θρησκεία, προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις.31 Έτσι, διωγμένος και ανεπιθύμητος, επιδίδεται στους μοναχικούς περιπάτους, προσπαθώντας αυτή τη φορά να διατηρήσει την ανωνυμία του. Τα χρόνια που ακολουθούν μέχρι το θάνατο του, ολοκληρώνει δύο από τα σημαντικότερα έργα του. Βρίσκει καταφύγιο όλο και πιο βαθιά στις σκέψεις και τις περιπλανήσεις του. Ταξιδεύει. Περπατά ασταμάτητα. Στοχάζεται.

29. Jean-Jacques Rousseau, Οι εξομολογήσεις του Ζαν Ζακ Ρουσσω, όπως αναφέρεται στο Περπατώντας, σελ. 104 30. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 94 31. https://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_ Rousseau#Return_to_Geneva_.281754.29

Henry David Thoreau Πόσο μάταιο είναι να καθίσεις να γράψεις όταν δεν έχεις σηκωθεί ποτέ να ζήσεις! Νομίζω πως από τη στιγμή που τα πόδια μου βρίσκονται σε κίνηση, ξεκινά και η ροή των σκέψεων μου.32 O Thoreau, όπως και οι υπόλοιποι φιλόσοφοι, περπατά καθημερινά και για πολλές ώρες. Η αγάπη του για τη φύση και οι ώρες που περνά στα δάση έχουν διαποτίσει το έργο του με μια αίσθηση ελευθερίας. Παρά την ανάγκη του να βρίσκεται σε κίνηση, ο Thoreau δεν υπήρξε ποτέ σπουδαίος ταξιδευτής. Για τους περιπάτους του επιλέγει δάση στα περίχωρα του Κόνκορντ, όπου γεννήθηκε και πέρασε ολόκληρη τη ζωή του. Παρότι δεν απομακρύνθηκε ποτέ από τον τόπο του, είχε βρει τον τρόπο, ώστε σε κάθε περιπλάνησή του, να ανακαλύπτει κάτι διαφορετικό. Ο ίδιος αναφέρει πως ακόμα κι όταν δεν υπάρχει τίποτα καινούριο για να δει γύρω του, ο περιπατητής βρίσκει διέξοδο στον ουρανό, που έχει πάντοτε κάτι καινούριο να του δείξει.33 Εμπνέεται από όσα βιώνει εξερευνώντας τη φύση και προσπαθεί να αφιερώνει πάντοτε περισσότερο χρόνο στο βάδισμα, απ’ ότι στη 32. Henry David Thoreau, Τhoreau: A book of quotations, σελ. 26 33. ο.π. σελ. 35

συγγραφή. O Thoreau υπήρξε, μάλιστα, αυτός που έγραψε την πρώτη φιλοσοφική πραγματεία για το περπάτημα, με τίτλο Walking. Η περιοχή μου, προσφέρεται για καλούς περιπάτους· παρόλο που όλα αυτά τα χρόνια περπατώ καθημερινά, και μερικές φορές για συνεχόμενες μέρες, δεν έχω εξαντλήσει ακόμα κάθε διαδρομή. Μια εντελώς καινούρια προοπτική αποτελεί πηγή ευτυχίας, και μπορώ να το έχω αυτό κάθε απόγευμα. Δύο ή τρεις ώρες βαδίσματος μπορούν να με μεταφέρουν στα πιο περίεργα μέρη που θα περίμενα ποτέ να δω. […] Υπάρχει ένα είδος αρμονίας που μπορεί κανείς να ανακαλύψει στο τοπίο, ακόμη και στα όρια ενός κύκλου ακτίνας 10 χιλιομέτρων ή ενός απογευματινού περιπάτου.34 Ο τρόπος που το τοπίο γίνεται αντιληπτό φαίνεται να σχετίζεται άμεσα με όσα διαδραματίζονται στο μυαλό μας. Η εμβάθυνση στο πεδίο των σκέψεων, καθώς και ο διαφορετικός τρόπος προσέγγισης του τοπίου καθόρισαν τις περιπλανήσεις του Thoreau. Έτσι, σε κάθε γωνιά το τοπίο του επιφυλάσσει μια έκπληξη, μια νέα σκέψη, μια διαφορετική αφορμή για στοχασμό. Τα μονοπάτια της φύσης αποτελούν, ουσιαστικά, το χώρο εργασίας του. Εκεί σκέφτεται και διαμορφώνει τις ιδέες του, ενώ η συγγραφική δραστηριότητα δεν αποτελεί τίποτα περισσότερο από ένα διάλειμμα κατά το οποίο [εικόνα 9]

34. Henry David Thoreau, Walking, σελ. 25

αποτυπώνει τους στοχασμούς και τα βιώματα του στο χαρτί. Ο κόσμος αυτός, δεν είναι παρά ο καμβάς της φαντασίας μας.35 Μας παρέχει τη δυνατότητα να προβάλουμε σε αυτόν τα όνειρα και τις προσδοκίες μας.

Μου είναι αδύνατον να διατηρήσω την υγεία και το πνεύμα μου, αν δεν ξοδέψω τουλάχιστον τέσσερεις ώρες τη μέρα και είναι συνήθως περισσότερες - περιπλανώμενος μέσα στα δάση, σε λόφους και σε αγρούς, απελευθερωμένος από κάθε συμπλοκή με τον κόσμο.37

Από πολύ νωρίς, ο Thoreau αναγνωρίζει την ανάγκη του για απόδραση στα δάση. Πιστεύει πως η εξέλιξη της κοινωνίας έρχεται σε αντίθεση με τη φύση του ανθρώπου. Μετά τις σπουδές του στο Harvard, ξεκινά να εργάζεται ως καθηγητής στη δημόσια εκπαίδευση. Αντέχει, όμως, μόλις δύο βδομάδες, καθώς το θεωρεί αδύνατον να διδάξει, αν οι ώρες των μαθημάτων δεν εναλλάσσονται με περιπάτους. Έτσι επιλέγει να ζει απομακρυσμένος από τον πολιτισμό, έχοντας μόνο τα απαραίτητα. Δεν αισθάνεται απλά ότι βρίσκεται μέσα στη φύση, αλλά ότι προέρχεται από αυτή.36 Την περίοδο της βιομηχανικής ανάπτυξης και της μαζικής παραγωγής, όπου τα πάντα μετριούνται ποσοτικά, ο Thoreau διακρίνει τη διαφορά ανάμεσα στο κέρδος και το όφελος. Οι περίπατοι του δεν του αποφέρουν κανένα κέρδος, παρόλα αυτά, ενέχουν αμέτρητα οφέλη για τη σωματική και πνευματική του κατάσταση.

Ο αληθινός θησαυρός του ανθρώπου, άλλωστε, προκύπτει μόνο μέσα από τις εμπειρίες και τις σκέψεις του.

35. Henry David Thoreau, A week on the Concord and Merrimack Rivers, σελ. 309 36. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 135

37. Henry David Thoreau, Walking, σελ. 15

Μελετώντας τους φιλοσοφικούς περιπάτους σκιαγραφείται η σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο περπάτημα και τη σκέψη, ενώ παράλληλα, διαφαίνεται η ιδεολογία που ο κάθε φιλόσοφος επιλέγει να ακολουθήσει στη ζωή του. Ο τρόπος που περπατάνε, καθώς και η επιλογή τους για απομόνωση κρύβουν μια άρνηση. Άρνηση για τα υλικά αγαθά, τις πλασματικές ανάγκες των ανθρώπων και τους ρυθμούς που επιτάσσει η κοινωνία. Επιλέγουν να αποστασιοποιηθούν από όλα αυτά, εστιάζοντας στις πνευματικές τους αναζητήσεις. Μέσα από τις περιπλανήσεις τους γίνεται ξεκάθαρο πως τα πόδια είναι ικανά να θέσουν σε κίνηση, όχι μόνο το σώμα, αλλά και το μυαλό μας. Ο στοχασμός μετατρέπεται, έτσι, σε διαδικασία σωματική, πέρα από πνευματική. Η Rebecca Solnit ορίζει το περπάτημα ως τη σωματική εργασία που δεν παράγει παρά μόνο σκέψεις, εμπειρίες και αφίξεις.38 Η απελευθέρωση του μυαλού οφείλεται, εν μέρει, στις ελευθερίες που παρέχει το περπάτημα. Μόνο το βάδισμα καταφέρνει να μας απελευθερώσει από την ψευδαίσθηση πως δήθεν υπάρχουν πράγματα που τα έχουμε απόλυτη ανάγκη.39 Κατέχει την ιδιότητα να 38. Rebecca Solnit, Wanderlust, A history of walking, σελ.23 [εικόνα 10: John Muir]

39. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 15

μας αποσυνδέει από την καθημερινή ζωή και όσα απασχολούν το μυαλό μας, εμποδίζοντας τη δημιουργική σκέψη. Ταυτόχρονα, ο περιπατητής δεν έχει ανάγκη να είναι κάποιος· οι πράξεις του δεν καθορίζονται από την άποψη που θα σχηματίσει μέσω αυτών ο κόσμος. Απαλλάσσεται, δηλαδή, από την ανάγκη προσδιορισμού της ταυτότητάς του. Το σώμα που βαδίζει δεν φέρει καμία ιστορία, μόνο ένα νεύμα προαιώνιας ζωής.40

Από την άλλη, ένας καινούριος χώρος μπορεί να προσφέρει καινούριες σκέψεις και δυνατότητες. Η εξερεύνηση του κόσμου είναι ένας από τους καλύτερους τρόπους εξερεύνησης του μυαλού, και το περπάτημα είναι ικανό να διασχίσει και τα δύο αυτά εδάφη.42

Λένε πως το βάδισμα “αδειάζει το κεφάλι”. Από μιαν άλλη άποψη, το βάδισμα γεμίζει το κεφάλι αλλοτρόπως: όχι με ιδέες, δόγματα ή πεποιθήσεις (στο μυαλό δεν στριμώχνονται φράσεις, σκέψεις, παραθέματα) αλλά με την παρουσία του κόσμου, που όσο κανείς βαδίζει τόσο αυτή εγκαθίσταται στη ψυχή.41 Η θετική επίδραση του περπατήματος συχνά δεν οφείλεται μόνο στην κίνηση του σώματος αλλά και στην επίδραση που έχει ο χώρος στον άνθρωπο. Όσο περισσότερο γνωρίζει κανείς ένα χώρο, τόσο αυτός εμπλουτίζεται με αναμνήσεις και συσχετισμούς. Έτσι, οι τόποι που έχουμε βιώσει, αποθηκεύουν ένα κομμάτι του ίδιου μας του εαυτού, το οποίο ανακαλύπτουμε κάθε φορά εκ νέου. 40. ο.π. σελ. 19 41. ο.π. σελ. 135

42. Rebecca Solnit, Wanderlust, A history of walking, σελ.37

Η περιπλάνηση ως χωρικη εμπειρια

Στατική και εν κινήσει αντίληψη Το ανθρώπινο βλέμμα αδυνατεί να συλλάβει έναν χώρο στην ολότητα του. Έτσι, αυτό που προσλαμβάνουμε μέσω της όρασης είναι μονάχα μια αποσπασματική εικόνα του όλου, όπως και ο φωτογραφικός φακός δεν μπορεί παρά να αιχμαλωτίσει ένα μικρό μέρος του χώρου κάθε φορά. Το γεγονός αυτό, δημιουργεί μια ασυνέχεια στις εικόνες που λαμβάνουμε. Η ασυνέχεια αυτή οφείλεται τόσο στην αδυναμία του ματιού, όσο και στις συνεχώς μεταλλασσόμενες θεάσεις, αφού το βλέμμα άλλοτε φεύγει μακριά κι άλλοτε διακόπτεται από κάτι κοντινό. Γι’ αυτό συχνά, χρησιμοποιούμε τη λέξη τοπίο1, ο ορισμός του οποίου προκύπτει, εν μέρη, από την αδυναμία του ανθρώπου να αντιληφθεί το χώρο στο σύνολο του, καθώς κι από την ανάγκη του να βρει συνοχή και να δημιουργήσει ενότητες μέσα στο άπειρο του κόσμου. Ακόμα και η φύση, που κατά βάθος στο Είναι και στο νόημά της, δεν γνωρίζει τίποτα από ατομικότητα, αναδομείται ως η εκάστοτε ατομικότητα του “τοπίου” μέσω του ανθρώπινου βλέμματος, το οποίο την κατατέμνει

[εικόνα 1: Ansel Adams, Grand Canyon National Park]

1. Σύμφωνα με τον G. Simmel, ένα τοπίο προκύπτει όταν η συνείδηση μας αποκτήσει μια νέα ολότητα, κάτι το ενιαίο, το οποίο να υπερβαίνει τα στοιχεία, και δεν είναι προσδεδεμένο στις ξεχωριστές τους σημασίες.

και διαμορφώνει από τα τμήματα ξεχωριστές ενότητες.2 Το περπάτημα, όμως, λειτουργεί αντισταθμιστικά στον κατακερματισμό αυτό. Μέσω της κίνησης του σώματος στο χώρο, προσδίδεται μια αίσθηση συνέχειας στην ασυνέχεια των θεάσεων. Μεταβαίνουμε, κατά μία έννοια, από τη φωτογραφία στο μοντάζ. Σύμφωνα με τον Drew Leder, η αντίληψη είναι από μόνη της μια κινητήρια ενέργεια. Aυτό που γίνεται αντιληπτό είναι πάντοτε διαποτισμένο με τη σιωπηρή παρουσία της κινητικότητας. Το χωρικό μέγεθος του αντιληπτού κόσμου, η εμπειρία των πραγμάτων όπως αυτά βρίσκονται εκεί, κοντά ή μακριά, είναι δυνατή μόνο για κάποιον ο οποίος κινείται μέσα στο χώρο.3 Μέσω της κίνησης, τα ερεθίσματα που φτάνουν στα αισθητήρια όργανα του ανθρώπου πολλαπλασιάζονται. Γυρνώ το κεφάλι μου για να αποκτήσω μια καινούρια εικόνα, προσεγγίζω κάτι για να έχω καλύτερη οπτική, διασχίζω το χώρο ή κινούμαι γύρω από ένα αντικείμενο αναζητώντας όσα δεν φτάνουν στα μάτια μου εξαρχής. Η φυσικότητα που χαρακτηρίζει τις πιο πάνω κινήσεις, οι οποίες γίνονται εντελώς μηχανικά, έχει ως αποτέλεσμα το άτομο να μην αντιλαμβάνεται την άμεση σχέση ανάμεσα στην κίνηση και 2. Georg Simmel, Φιλοσοφία του τοπίου, Το τοπίο, σελ.14 3. Drew Leder, The absent body, σελ. 17

την αντίληψη. Ο Erwin Straus, μεταξύ άλλων, υποστηρίζει πως ο διαχωρισμός ανάμεσα στην αντίληψη και την κίνηση είναι εντελώς τεχνητός, καθώς διαχωρίζει αυτό που πάντα αποτελεί ένα κατά τη βιωματική εμπειρία.4 Ακολούθως, αναλύεται ο τρόπος που το άτομο συλλέγει διάφορα στοιχεία του χώρου, τα οποία συνθέτει κατά την νοητική διεργασία, σε μια προσπάθεια αναδόμησης του όλου. Έχοντας ως οδηγό το κείμενο του Γιάννη Πεπονή Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, εξάγονται συμπεράσματα σχετικά με τον τρόπο ανάγνωσης του χώρου γενικότερα, καθώς και τη σημασία της κίνησης κατά τη διαδικασία αυτή. Η αντίληψη του χώρου προκύπτει, κυρίως, μέσα από την κίνηση του ανθρώπου σε αυτόν. Θεωρώντας την όραση ως την κυρίαρχη αίσθηση στη συγκεκριμένη νοητική διαδικασία, διακρίνονται δύο είδη θεάσεων που προσλαμβάνονται ανάλογα με το αν βρισκόμαστε σε κίνηση ή όχι. Η αντίληψη τροφοδοτείται, δηλαδή, από το συνδυασμό των εν κινήσει και των στατικών θεάσεων. Η στατική εικόνα μοιάζει ακίνητη στο χρόνο και μας παρέχει, συνήθως, μια πολύ περιορισμένη αντίληψη του χώρου. Μπορεί σχεδόν να μας ξεγελάσει,

καθώς τα πράγματα παρουσιάζονται από μία μόνο οπτική γωνία. Αντίθετα, η περιπατητική ματιά παρέχει μια αλληλουχία εικόνων και θεάσεων, ενώ σε κάθε αλλαγή κατεύθυνσης το τοπίο μας επιφυλάσσει εκπλήξεις. Το να βρίσκεται κανείς μέσα στο τοπίο σημαίνει εξοικείωση με την ένταση ανάμεσα στη συνέχεια του περιπάτου και την ασυνέχεια της θέας.5 Ακόμα και τα ίδια πράγματα, ιδωμένα από άλλη σκοπιά, φαντάζουν αγνώριστα. Όποιος έχει βαδίσει αρκετά ώστε, φτάνοντας στο τέρμα ενός μονοπατιού, να αξιωθεί ένα σπάνιο θέαμα, γνωρίζει πως το περιβάλλον έχει το δικό του παλμό· και ο παλμός αυτός διαπερνά το σώμα του περιπατητή.6 Η απότομη αλλαγή θεάσεων και η αρχική αδυναμία αναγνώρισης στοιχείων του χώρου που πιο πριν φαίνονταν γνώριμα, ενεργοποιεί τη φαντασία και την περιέργεια, ενώ μόνο η ανασύνθεση του σχήματος από άλλη σκοπιά επιβεβαιώνει την τοπολογική συσχέτιση.7 Επιπλέον, η αίσθηση ότι χάνεσαι σε μια πόλη ή ένα φυσικό τοπίο, καθώς και η αποσύνδεση και επανασύνδεση με γνώριμα στοιχεία εντείνει ακόμα περισσότερο τη φαντασία και ενεργοποιεί τη 5. Γιάννης Πεπονής, Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, Χωρογραφίες, σελ. 19 6. Frédéric Gros, Περπατώντας, σελ. 42

4. Εrwin Straus, όπως αναφέρεται στο The absent body, σελ. 17

7. Γιάννης Πεπονής, Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, Χωρογραφίες, σελ. 28

νοητική διάσταση του περιπάτου. Για να μπορέσει κανείς να δραστηριοποιήσει τις εικόνες πρέπει να έχει επίγνωση της αποκαλυπτικής δύναμης του μοντάζ. Πρέπει να μάθει να αναζητά τον σπινθήρα εκεί όπου η βίαιη αντίθεση ανάμεσα στις εικόνες προκαλεί μια στιγμιαία εκφόρτιση.8 Ο χώρος είναι, άλλωστε, γεμάτος με αιφνίδιες αποκαλύψεις, με τις οποίες ο περιπλανώμενος έρχεται αντιμέτωπος ακόμα και χωρίς να το θέλει. Το περπάτημα έχει την ιδιότητα να δημιουργεί σχέσεις, εμφανίζοντας συχνά πράγματα που δεν βρίσκονταν εκεί με την πρώτη ματιά. Έτσι, μέσα από τη διαδικασία αυτή επιτυγχάνεται, τελικά, η καλύτερη κατανόηση του χώρου. Επιπλέον, θα ήταν παράληψη να αγνοήσουμε τη σημασία που κατέχει το δίκτυο των δρόμων στη βίωση του χώρου. Η ύπαρξη δρόμων ή μονοπατιών δημιουργεί μια προκαθορισμένη διαδρομή, γεγονός που συνεπάγεται και μια καθορισμένη αλληλουχία εικόνων. Το στοιχείο αυτό παρατηρείται πιο έντονο στις πόλεις, όπου η αποφυγή των δρόμων είναι σχεδόν αδύνατη, σε αντίθεση με τη φύση όπου τα μονοπάτια επιτρέπουν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων. Η βίωση και η αντίληψη του χώρου επηρεάζονται άμεσα, καθώς μια διαφορετική ροή στις θεάσεις θα μπορούσε να 8. Δημήτρης Καρύδας, Σταύρος Σταυρίδης, Επίμετρο στο Μονόδρομος, σελ. 159

δημιουργήσει διαφορετικές εντυπώσεις, σκέψεις και νοήματα. Σύμφωνα με τον Γ. Πεπονή, οι δρόμοι αποτελούν τη σκαλωσιά της κίνησης,9 αφού ορίζουν μία συγκεκριμένη πορεία στο χώρο, ανάμεσα στους εν δυνάμει άπειρους τρόπους διάσχισης του, και είναι ικανοί να αλλοιώσουν τη βαθύτερη περιπατητική δομή που συνέδεε αρχικά το μάτι με τη σκέψη.10 Τέλος, σύμφωνα με τον Piaget, η εν κινήσει εμπειρία ανάγνωσης και αντίληψης του χώρου υπόκειται σε συγκεκριμένα στάδια. (διάγραμμα 1) Αρχικά, το σημείο εκκίνησης της περιπλάνησης αποτελεί, ταυτόχρονα, σημείο αναφοράς και ο προσανατολισμός στο χώρο γίνεται συνδέοντας τις υπόλοιπες τοποθεσίες με αυτή. Στο δεύτερο στάδιο αναγνωρίζεται ένα δίκτυο δρόμων και διασταυρώσεων, στο οποίο περιλαμβάνεται και η αρχική τοποθεσία, χωρίς να αποτελεί πια σημείο αναφοράς, ενώ το τελευταίο στάδιο περιλαμβάνει την κατανόηση της βασικής τοπολογίας. Στο σημείο αυτό συνδυάζονται τα στοιχεία που συλλέχτηκαν· η μορφολογία του εδάφους, οι τοποθεσίες και οι θεάσεις συσχετίζονται με το πλέγμα των δρόμων, με βάση το πού και πότε εμφανίζεται μια χαρακτηριστική όψη του χώρου 9. Γιάννης Πεπονής, Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, Χωρογραφίες, σελ. 28 10. ο.π. σελ. 20

ή πως αυτή αλλάζει μέσω της κίνησης.11 Τα πιο πάνω στάδια ακολουθούνται, συνήθως, υποσυνείδητα και καταδεικνύουν την άμεση σύνδεση της βιωματικής εμπειρίας του περιπάτου με την διαδικασία αντίληψης του χώρου. [Αφετηρία]

[1]

[2]

[3] [Διάγραμμα 1: Στάδια χωρικής αντίληψης]

Συνεπώς, το περπάτημα ανάγεται σε εργαλείο ανάγνωσης και κατανόησης του χώρου. Η αντίληψη του χώρου αποτελεί μια συνθετική διαδικασία, κατά την οποία στατική εικόνα και περιπατητική ματιά συνδυάζονται και αλληλοσυμπληρώνονται, οδηγώντας στην κατανόηση των χωρικών σχέσεων. Τα κενά που αφήνει η ασυνέχεια των θεάσεων, έρχεται να συμπληρώσει η μνήμη και η φαντασία. Έχει αναφερθεί, άλλωστε, η υποκειμενικότητα στον τρόπο που κάθε άτομο επεξεργάζεται τα ερεθίσματα που λαμβάνει μέσω των αισθήσεων. Η περιπλάνηση στο χώρο είναι μια εμπειρία που απαιτεί τον διάλογο των αισθήσεων με τη σκέψη. Σε κάθε μας βήμα ανακαλύπτουμε κάτι καινούριο. Η κίνηση στο χώρο προκαλεί νοητικές συσχετίσεις, σκέψεις και συναισθήματα. Αλλιώτικα βλέπουμε περπατώντας. Ο περίπατος μόνο μπορεί να ανοίξει το τοπίο, δίνοντας απτικό, κινησιακό και λογικό σχήμα στον διευρυμένο οπτικό ορίζοντα.12 11. Jean Piaget, The child’s conception of Space, όπως αναφέρεται στο κείμενο Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη 12. Γιάννης Πεπονής, Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, Χωρογραφίες, σελ. 35 97

Παρατηρώντας από ψηλά Η επιθυμία του ανθρώπου να δει την πόλη γεννήθηκε προτού αποκτήσει τα μέσα για να την ικανοποιήσει. Οι πίνακες του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης απεικονίζουν την πόλη όπως τη βλέπει σε προοπτική ένα μάτι που ποτέ δεν είχε υπάρξει ακόμα.1 H θέα ενός χώρου, όπως αυτός παρουσιάζεται από ψηλά, η διεύρυνση του οπτικού πεδίου, η αποστασιοποίηση και η ταυτόχρονη απαλλαγή από την άμεση επίδραση που έχει ο χώρος στον άνθρωπο, διεγείρουν το μυαλό και τα συναισθήματα. Ο συγκεκριμένος τρόπος θέασης παραμένει μια διαχρονική επιθυμία και εκπληρώνεται, στις μέρες μας, με πολλαπλά μέσα. Όπως και στην ανάγνωση του χώρου μέσω της περιπλάνησης, έτσι κι εδώ, διακρίνεται ο διαχωρισμός ανάμεσα στις στατικές θεάσεις, όπως είναι ένα πανόραμα, και σε αυτές που προκύπτουν μέσω της κίνησης, όπως, για παράδειγμα, όταν πετάμε με αεροπλάνο και οι συνθήκες επιτρέπουν την απρόσκοπτη θέα προς το έδαφος. Συνεπώς, στο σημείο αυτό, ως κίνηση δεν νοείται η κίνηση του σώματος στο χώρο. Η σωματική απομάκρυνση, και στις δύο περιπτώσεις, καθιστά αδύνατη τη βίωση του χώρου στο σύνολο του. Ήχοι, υφές και μυρωδιές [εικόνα 3: Arles, Γαλλία]

1. Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, σελ. 245

δεν φτάνουν πια στον παρατηρητή, ενώ η όραση είναι η μόνη αίσθηση που μοιάζει να αντιστέκεται στην απόσταση. Παράλληλα, δημιουργείται αντίθεση ανάμεσα στο χώρο που βρισκόμαστε, από τον οποίο λαμβάνουμε ερεθίσματα, και στο χώρο που παρατηρούμε και προσπαθούμε να διαβάσουμε από μακριά. Ο συνδυασμός, όμως, των εικόνων που προσλαμβάνει η όραση από ψηλά, με γνώριμες θεάσεις που τυχαίνει να έχουμε από το έδαφος μπορεί να οδηγήσει στην καλύτερη αντίληψη του χώρου αυτού.

[εικόνα 4]

100

Η δύναμη ενός εξοχικού δρόμου διαφέρει, αν τον περπατάς με τα πόδια ή αν πετάς από πάνω με το αεροπλάνο. Έτσι διαφέρει και η δύναμη του κειμένου, αν το διαβάζεις ή το αντιγράφεις. Όποιος πετά βλέπει μόνο το πως σέρνεται ο δρόμος μέσα στο τοπίο, γι’ αυτόν υπακούει τους ίδιους νόμους με τον χώρο που τον περιβάλλει. Μόνον αυτός που περπατά συνειδητοποιεί τη δύναμη του, κι ότι αυτός ο ίδιος ο χώρος που για τον αεροπόρο δεν είναι παρά μια ξετυλιγμένη πεδιάδα, σε κάθε του στροφή κάνει να ξεπροβάλλουν μακρινοί ορίζοντες, όμορφες σκοπιές, ξέφωτα, προοπτικές, έτσι όπως το κάλεσμα του διοικητή βγάζει από την παράταξη τους στρατιώτες. Παρόμοια μόνο το αντιγραμμένο κείμενο κυριαρχεί στην ψυχή αυτού που ασχολείται μαζί του, ενώ ο απλός αναγνώστης

101

ποτέ δεν γνωρίζει τα νέα εσωτερικά τοπία όπως τα διανοίγει το κείμενο, αυτός ο δρόμος μέσ’ από το εσωτερικό παρθένο δάσος που συνεχώς ξαναπυκνώνει: γιατί ο αναγνώστης υπακούει την κίνηση του εγώ του μες την ελεύθερη αιθέρια σφαίρα της ονειροπόλησης, ενώ ο αντιγραφέας δέχεται να τον εξουσιάζει αυτή.2 Ο τρόπος που ένα τοπίο ξετυλίγεται μπροστά μας όταν πετάμε με αεροπλάνο διαφέρει πολύ από την όψη του όταν περπατάμε σε αυτό. Ο οπτικός ορίζοντας διευρύνεται, ενώ η ομαλή μεταβολή των μορφών από ψηλά έρχεται σε έντονη αντίθεση με την ασυνέχεια των θεάσεων όταν βρισκόμαστε στο έδαφος. Επιπλέον, οι μορφές μοιάζουν τώρα επίπεδες και το τοπίο θυμίζει, συχνά, χάρτη ή αεροφωτογραφία, όπου ελάχιστα στοιχεία, όπως οι γραμμές των δρόμων, διακρίνονται ξεκάθαρα. Σε αυτές εστιάζεται το μάτι για να ενεργοποιήσει πιο εύκολα την ανάμνηση της περιπατητικής θέας.3 Η αναγνώριση των υπόλοιπων μορφών, όμως, δεν είναι πάντοτε εύκολη, καθώς η οπτική γωνία είναι πολύ διαφορετική από αυτήν που έχουμε όταν περπατάμε στο χώρο. Όπως αναφέρει ο Γ. 2. Walter Benjamin, Μονόδρομος, σελ. 43-44 3. Γιάννης Πεπονής, Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, Χωρογραφίες, σελ. 18

102

Πεπονής, μόνο τα σχήματα εκείνα που ήδη έχουν οπτική υπόσταση ως κατόψεις μπορούν εύκολα να αναγνωριστούν από ψηλά.4 Στην περίπτωση του πανοράματος, η αλλαγή στην οπτική δεν είναι τόσο έντονη, αφού δύσκολα βρισκόμαστε σε τέτοιο ύψος, ώστε οι μορφές να χάνουν την τρίτη τους διάσταση. Η πανοραμική θέα συναντάται μετά από ανάβαση σε φυσικό ή αστικό τοπίο. Παρατηρώντας, λοιπόν, από μια βουνοκορφή ή από ένα πολυώροφο κτήριο, συχνά διανοίγεται μπροστά μας ένα ολόκληρο τοπίο. Αυτό που αντικρίζουμε δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια στατική εικόνα· το διευρυμένο, όμως, οπτικό πεδίο αποκαλύπτει μια ασυνήθιστη όψη του χώρου, που δύναται να μας προσφέρει περισσότερα στοιχεία για τη χωρική δομή του, από όσα θα βλέπαμε αν βρισκόμασταν μέσα στο ίδιο το τοπίο. Ο Michel de Certeau, στο βιβλίο του Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, περιγράφει την εμπειρία της μετάβασης από τους δρόμους της Νέας Υόρκης στον εκατοστό δέκατο όροφο του World Trade Center5, απ’ όπου του δίνεται η ευκαιρία να παρατηρήσει αναπόσπαστος την πόλη. 4. ο.π. σελ. 17 5. Το World Trade Center είναι γνωστό ως οι Δίδυμοι πύργοι, που γκρεμίστηκαν της 11η Σεπτεμβρίου 2001, απο τρομοκρατικές ενέργειες.

103

Κάτω απ’ την ομίχλη που την αναδεύουν οι άνεμοι, το αστικό νησί, θάλασσα στη μέση της θάλασσας, υψώνει τους ουρανοξύστες της Γουώλ Στρητ, χαμηλώνει στο Γκρήνουιτς, ορθώνει και πάλι τις κυματοκορφές της Μιντταουν, κοιτάζει το Σέντραλ Παρκ και αφρίζει τέλος πέρα από το Χάρλεμ. Φουσκοθαλασσιά κατακορύφων. Τα μάτια σταματούν για μια στιγμή τη θαλασσοταραχή. Η γιγάντια μάζα ακινητεί κάτω απ’ το βλέμμα. Μεταβάλλεται σε κειμενολογικό ιστό, όπου συμπίπτουν τα άκρα της φιλοδοξίας και της κατάπτωσης, οι βίαιες αντιθέσεις φυλών και ύφους, το κοντράστ ανάμεσα στα buildings που χτίστηκαν μόλις χθες, αλλά έχουν μεταβληθεί κιόλας σε σκουπίδια, και τις σημερινές αστικές εισβολές, που φράζουν το χώρο.6 Σε μια πόλη όπως η Νέα Υόρκη, όπου οι δρόμοι κατακλύζονται συνεχώς από κόσμο, κίνηση, βουή και ατέλειωτα οπτικά, ηχητικά και απτικά ερεθίσματα, η μετάβαση εντός ενός κτηρίου και η παρατήρηση των δρόμων αυτών από ψηλά, δημιουργεί, αναμφισβήτητα, τεράστια αντίφαση, τόσο στα ερεθίσματα όσο και στον τρόπο που η πόλη διαβάζεται. Το ανέβασμα στην κορυφή [εικόνα 5: Berenice Abbott, New York]

104

6. Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, σελ. 243

105

του κτηρίου συνεπάγεται και την ταυτόχρονη απαλλαγή από την επήρεια που έχει ο χώρος στον άνθρωπο. Το σώμα δεν είναι πια ζωσμένο απ’ τους δρόμους που το στρίβουν και το γυρίζουν μπρος πίσω σύμφωνα μ’ έναν ανώνυμο νόμο· ούτε κατακυριευμένο, παίκτης ή πιόνι, από τη βουή τόσων διαφορών και τη νευρικότητα της κίνησης στους νεοϋορκέζικους δρόμους. Όποιος ανέβει εκεί ψηλά, βγαίνει από τη μάζα που συμπαρασύρει και ανακατεύει μέσα της οποιαδήποτε ταυτότητα δημιουργού ή θεατή. Ίκαρος πάνω από τα νερά αυτά, μπορεί να αγνοήσει τα πανούργα τεχνάσματα του Δαίδαλου σε κινητούς ατέρμονους λαβυρίνθους. Η ανύψωσή του τον μεταμορφώνει σε ηδονοβλεψία. Τον τοποθετεί σε απόσταση7. Η παρατήρηση της πόλης από ψηλά, συχνά δημιουργεί την ψευδαίσθηση πως είμαστε ικανοί να κυριεύσουμε το χώρο, ο οποίος πριν από λίγο κυρίευε εμάς. Το στοιχείο αυτό ευθύνεται πιθανότατα για την μαγευτική επίδραση και τα συναισθήματα που προκαλεί μια τέτοια θέαση στον άνθρωπο. Η απομάκρυνση και η παρατήρηση της πόλης από ψηλά παράγει ένα [εικόνα 6]

106

7. ο.π. σελ. 244

107

είδος ένα αστικού “κειμένου”,8 το οποίο γράφεται από τους περιπατητές που βιώνουν την πόλη, χωρίς όμως οι ίδιοι να μπορούν να το διαβάσουν. Η ανάγνωση του καθίσταται δυνατή μόνο μέσω της απομάκρυνσης από την άμεση επίδραση της πόλης. Το περπάτημα παρομοιάζεται από τον M. de Certeau, τόσο με τη γραφή όσο και με την ομιλία. Με τον ίδιο τρόπο που η ομιλία αποτελεί την ηχητική πραγμάτωση της γλώσσας, έτσι και το περπάτημα αποτελεί τη χωρική πραγμάτωση ενός τόπου.9 Επανερχόμαστε, δηλαδή, στην αντιμετώπιση του περπατήματος ως μέσου γραφής και πραγμάτωσης του χώρου.

αόρατου.10 Ο διάλογος αυτός ενεργοποιείται μόνο μέσα από την άμεση επαφή του ανθρώπου με το χώρο.

Το περπάτημα αποτελεί το μόνο εργαλείο στα χέρια του ανθρώπου που μπορεί να οδηγήσει στην πραγματική βίωση του χώρου. Οι μακρινές, πανοραμικές θεάσεις επιτρέπουν στο βλέμμα να αιχμαλωτίσει μεγαλύτερο μέρος του χώρου, χωρίς, όμως, να αποκαλύπτουν την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα και τις ποιότητες που κρύβει. Η μορφή και το χρώμα διαμορφώνουν τον αισθητικό κόσμο του ορατού· το κρυμμένο νόημα και η μαγεία των πραγμάτων αποκαλύπτονται μέσα από τον διάλογο του αντικειμένου και της ψυχής, του ορατού και του 8. ο.π. σελ. 246 9. ο.π., σελ. 255

108

10. Δημήτρης Πικιώνης, Ιδεογράμματα της όρασης, Δ. Πικιώνη, Κείμενα, σελ. 85

109

Απ’ το χωριό μου βλέπω όσο σύμπαν φαίνεται απ’ τη γη Γι’ αυτό το χωριό μου είναι μεγάλο όσο οποιοδήποτε άλλο μέρος Γιατί εγώ έχω το μέγεθος αυτού που βλέπω, Και όχι το μέγεθος του αναστήματος μου… Στις πόλεις η ζωή είναι πιο μικρή Απ’ ότι στο σπίτι μου στη κορυφή του λόφου. Στις πόλεις τα μεγάλα σπίτια κλειδαμπαρώνουν τη θέα, Κόβουν τον ορίζοντα, σπρώχνουν τα μάτια μας πέρα από τον ουρανό, Μας κάνουν μικρούς γιατί μας παίρνουν ότι τα μάτια μας μπορούν να μας δώσουν, Και μας κάνουν φτωχούς γιατί ο μόνος μας πλούτος είναι να βλέπουμε.

Fernando Pessoa Ο φύλακας των κοπαδιών [εικόνα 7]

110

111

Κατηγορίες περιπατητικής εμπειρίας Η βίωση ενός χώρου απαιτεί την ενεργοποίηση και τη συνεργασία όλων μας των αισθήσεων. Ωστόσο, από τα αρχαία χρόνια, είχε αναγνωριστεί η εξέχουσα σημασία του βλέμματος ως προς την αντίληψη του χώρου. Συγκεκριμένα, οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν την οπτική αντίληψη, όχι μόνο ως εργαλείο ανάγνωσης, αλλά και ως συνθετικό εργαλείο.11 Στο σημείο αυτό, και έχοντας επίγνωση της επίδρασης που έχει το βλέμμα στη βίωση ενός χώρου, επιχειρείται ο διαχωρισμός των χώρων σε αυτούς όπου το βλέμμα ανοίγεται και σε όσους οι θεάσεις είναι περιορισμένες. Η ενέργεια διάσχισης ενός χώρου, καθιστά τον άνθρωπο δέκτη εναλλασσόμενων θεάσεων. Το είδος των θεάσεων, το πόσο διευρυμένος ή περιορισμένος είναι ο ορίζοντας, καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την εμπειρία. Στην πρώτη περίπτωση, ανήκουν χώροι με οπτικές φυγές, όπως για παράδειγμα μια πεδιάδα ή μια πόλη με ιπποδάμειο σύστημα, όπου οι δρόμοι

[εικόνα 8]

112

11. Κώστας Τσιαμπάος, Η θεωρία του Δοξιάδη, Η τοποθέτηση των κτηρίων και η οργάνωση των κτηριακών συγκροτημάτων της αρχαίας Ελλάδας (ναών, ιερών, αγορών, κ.ο.κ.) δεν ήταν τυχαία αλλά ακολουθούσε ορισμένους συνθετικούς κανόνες. Κανόνες οι οποίοι βασίζονταν στη λειτουργία της οπτικής αντίληψης. […] Βασίζονταν, δηλαδή, σε γεωμετρικές σχέσεις γωνιών των οποίων η κορυφή βρισκόταν στο ανθρώπινο μάτι και οι πλευρές προεκτεινόμενες συναντούσαν συγκεκριμένα σημεία όπως πλευρές και όρια ναών, βωμούς, αγάλματα κ.ο.κ.

113

έχουν μεγάλο μήκος και επιτρέπουν τις μακρινές θεάσεις, ενώ αντίθετα, στη δεύτερη περίπτωση, συναντούνται χώροι που διακόπτουν το βλέμμα, όπως σε ένα δάσος ή σε μια μεσαιωνική πόλη, όπου το σώμα αναγκάζεται να αλλάζει συνεχώς κατεύθυνση. Κίνηση και όραση αλληλεπιδρούν και συνδέονται άμεσα. Το βλέμμα είναι άλλωστε αυτό που οδηγεί το σώμα. Αν παρατηρήσει κανείς την πορεία ενός σώματος στο χώρο, μπορεί εύκολα να αντιληφθεί τη γενικότερη δομή του. Μια ευθύγραμμη κίνηση συνεπάγεται απουσία εμποδίων, ενώ αντίθετα μια πολύπλοκη κίνηση προδίδει μια σύνθετη χωρική δομή. Τα εμπόδια που συναντούνται αποτελούν, συνήθως, και οπτικά εμπόδια, τα οποία ο περιπατητής αποφεύγει, αλλάζοντας πορεία. Συνεπώς, τα στοιχεία που ορίζουν ένα χώρο, διαμορφώνοντας ταυτόχρονα και την πορεία κίνησης, είναι εκείνα που άλλοτε αφήνουν το βλέμμα να ανοιχτεί, και άλλοτε το διακόπτουν. Στοιχεία όπως κτήρια ή δέντρα, συχνά περιορίζουν το βλέμμα και την κίνηση, επιβάλλοντας την αλλαγή πορείας, ενώ άλλες φορές επιτρέπουν την απρόσκοπτη κίνηση του σώματος και του βλέμματος. Η διαφοροποίηση αυτή έγκειται τόσο στον τρόπο που οργανώνονται και τοποθετούνται τα στοιχεία αυτά στο χώρο, όσο και στην κλίμακα

114

και την πυκνότητα στην οποία εμφανίζονται. Στη συνέχεια, αναλύεται για την κάθε κατηγορία, ο τρόπος που μεταβάλλεται η αίσθηση ενός χώρου με βάση τις οπτικές φυγές, καθώς και η αντίληψη του μέσω της όρασης. Οι παρατηρήσεις και τα συμπεράσματα που εξάγονται προκύπτουν μέσα από αφηγήσεις χώρων και περιγραφές της χωρικής εμπειρίας, καθώς και από προσωπική, βιωματική εμπειρία.

115

Τόποι που επιτρέπουν “ανοιχτό βλέμμα” Mια διάκριση με βάση το βλέμμα τοποθετεί στην ίδια κατηγορία χώρους που φαντάζουν φαινομενικά ασύνδετοι μεταξύ τους. Ωστόσο, αυτό που τους συνδέει είναι ο τρόπος που το σώμα κινείται εντός τους και η δυνατότητα που παρέχουν για οπτικές φυγές. Το βλέμμα ανοίγεται στον ορίζοντα, παρέχοντας διαφορετικές θεάσεις σε κάθε περίπτωση. Μόνο ο ουρανός παραμένει σταθερό στοιχείο στο βάθος του ορίζοντα, και μας παρουσιάζεται άλλοτε κατακερματισμένος και άλλοτε συνεχής και άπειρος. Η περιπλάνηση σε χώρους ανοιχτούς παρέχει συνεχείς εικόνες. Δεν επιβάλλεται η αλλαγή κατεύθυνσης, ενώ η τοπογραφία του εδάφους είναι ομαλή, χωρίς απότομες κλίσεις που να εμποδίζουν τη θέα. Η συνέχεια που χαρακτηρίζει τις θεάσεις επιτρέπει, χωρίς μεγάλη δυσκολία, τον προσανατολισμό και την αντίληψη της χωρικής δομής. Το άτομο βρίσκει τον δρόμο του ευκολότερα σε ένα χώρο όπου η δομή και η οργάνωση γίνονται άμεσα αντιληπτές.

[εικόνα 9: Gilbert Garcin, Seul]

116

Παρ’ όλα αυτά, παρατηρείται μια βασική διαφορά ανάμεσα στους τόπους αυτούς. Στην περίπτωση της πόλης, το βλέμμα ανοίγεται σε μία μόνο διεύθυνση, αυτή που ορίζει ο δρόμος και τα κτήρια, με μόνη εξαίρεση κάποια διασταύρωση ή κενό

117

στον αστικό ιστό. Όπως και η κίνηση, έτσι και το βλέμμα εκτείνεται γραμμικά. Αντίθετα, όταν βρεθεί κανείς σε μια πεδιάδα, η γραμμική κίνηση είναι εφικτή, όχι όμως υποχρεωτική. Υπάρχει ελευθερία κινήσεων, ενώ η ματιά ξεδιπλώνεται προς όλες τις κατευθύνσεις. Γυρνώντας μόνο το κεφάλι μπορεί κανείς να αποκτήσει συνολική εποπτεία του χώρου. Ωστόσο, η απουσία οποιουδήποτε στοιχείου που να κεντρίζει το ενδιαφέρον, προσδίδει στις πεδιάδες μια αίσθηση απείρου και μονοτονίας. Ο Patrick Leigh Fermor, συγγραφέας και περιηγητής, γράφοντας μετά από χρόνια για το ταξίδι που έκανε από την Αγγλία προς την Κωνσταντινούπολη, σχεδόν εξ’ ολοκλήρου με τα πόδια, φτάνει σε ένα σημείο όπου αδυνατεί να ανακαλέσει οποιαδήποτε ανάμνηση για ένα χρονικό διάστημα μερικών ημερών.

[εικόνα 10]

118

Ίσως ένας από τους λόγους για την ασάφεια των επόμενων ημερών να έχει να κάνει με τη μορφολογία του εδάφους. Αντίθετα με την απότομη κατηφόρα του νότου, όλη η Βουλγαρία βόρεια του υδροκρίτη του Αίμου κατηφορίζει με αλλεπάλληλα κύματα υψίπεδων που κατεβαίνουν σταδιακά προς την κοίτη του Δούναβη, το ένα μετά το άλλο, με κάθε φαρδύ σκαλοπάτι της ρηχής σκάλας όλο και πιο ήμερα έως ότου το

119

χαμηλότερο γίνεται χωρίς να το καταλάβεις ένα με τις εύφορες πεδιάδες. Και με κάθε βήμα προς τα κάτω η γραμμή του υδροκρίτη κατεβαίνει προς τα νότια: δεν έχει διαμαντόσχημες κορυφές να διεγείρουν το μυαλό, οι λόφοι και οι αναμνήσεις αμβλύνονται με κάθε βήμα, και ενώνονται τελικά με την tabula rasa της πεδιάδας.12 Ο συγγραφέας αποδίδει την αδυναμία του αυτή στην μορφολογία του εδάφους. Συνδέει τη μνήμη με το χώρο, καθώς η επίπεδη έκταση, σε συνδυασμό με την απουσία στοιχείων ικανών να κεντρίσουν το ενδιαφέρον, είχε ως αποτέλεσμα η εμπειρία του στην πεδιάδα να αποτυπωθεί πολύ αχνά στη μνήμη του, και τελικά να εξαφανιστεί. Το περπάτημα στην πεδιάδα εξελίσσεται ομαλά, αφού δεν απαιτεί μεγάλη σωματική προσπάθεια. Το μυαλό, όπως και η καρδιά, δεν βρίσκονται πια σε εγρήγορση, ενώ ταυτόχρονα, το βλέμμα ανοίγεται στον ορίζοντα χωρίς να σταματάει σχεδόν πουθενά. Ένα αίσθημα βαθιάς μελαγχολίας και απελπισίας πλανάται σε αυτές τις πεδιάδες. Στη μεγάλη έκταση ανάμεσα στο ποτάμι και στα βουνά δεν 12. Patrick Leigh Fermor, Ατέλειωτος δρόμος, Από τις Σιδηρές πύλες του Δούναβη ως τον Άθω, σελ. 145

120

υπάρχει, εκτός από τα πηγάδια, τίποτα που να τραβήξει το βλέμμα, ούτε περίγραμμα βράχου που να εξέχει από την επίπεδη επιφάνεια, ούτε ίχνος της ποικιλίας που αφθονεί στον απότομο φυλλώδη κόσμο της Τρανσυλβανίας. Το καλοκαίρι, ντυμένη με τα πλατιά χωράφια γεμάτα σιτάρι και καλαμπόκι, η πεδιάδα μοιάζει καλύτερη, αλλά ακόμα και τότε η μελαγχολία επιμένει.13 Η πεδιάδα δίνει την ψευδαίσθηση ενός χώρου που εκτείνεται στο άπειρο. Τα πάντα φαντάζουν μακρινά, ενώ το μυαλό δεν βρίσκει κανένα στοιχείο που να το διεγείρει, παρασύροντας το σε σκέψεις και συνειρμούς που να το κρατούν απασχολημένο. Το σώμα προχωράει χωρίς να αντιλαμβάνεται μεγάλη διαφορά στις θεάσεις, γεγονός που δημιουργεί μια αίσθηση ακινησίας. Η αίσθηση του χρόνου αλλάζει και το κάθε λεπτό μοιάζει να επιμηκύνεται. Αντίστοιχα και στην πόλη, το περπάτημα σε έναν άδειο δρόμο, φαινομενικά ατελείωτο, θα προκαλούσε τη ίδια αίσθηση μονοτονίας. Ο ευθύγραμμος δρόμος, συχνά αποτελεί απόλαυση για όποιον ταξιδεύει με αυτοκίνητο, ενώ για τον περιπατητή φαίνεται κάποτε πληκτικός. Ο Fer13. ο.π. σελ. 191

121

mor για να αποφύγει τη ανία του κεντρικού δρόμου, ακολουθεί μονοπάτια σε πλαγιές ή στην εξοχή, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει επιμήκυνση της διάρκειας του ταξιδιού του. Ο φίλος που με είχε ξεναγήσει με το αυτοκίνητο στα ανατολικά προάστια της Βιέννης πάτησε φρένο κάτω από τον καστρόπυργο του Φίσαμεντ: “Τι λες, να προχωρήσουμε μια στάλα;” ρώτησε. Χωρίς να το πάρουμε είδηση, είχαμε απομακρυνθεί αρκετά. Ο δρόμος συνέχιζε ευθύγραμμος ανατολικά, σωστός πειρασμός· κάθε μορφή ιπποδύναμης διαφθείρει. Έτσι, μάλλον απρόθυμα όμως, ξέθαψα το σακούλι μου, χαιρέτησα τον οδηγό - που έβαλε μπροστά για να γυρίσει στη Βιέννη- και ξανάρχισα να βαδίζω.14 Ωστόσο, σε μια πόλη υπάρχουν αμέτρητα στοιχεία ικανά να διαλύσουν την μονοτονία αυτή. Το αστικό περιβάλλον μεταβάλλεται συνεχώς από τους κατοίκους και τους περιπατητές που το βιώνουν καθημερινά, και σε αντίθεση με την “tabula rasa” της πεδιάδας, μια πόλη δεν είναι ποτέ άδεια. Πέρα από τα σταθερά, χωρικά στοιχεία που την χαρακτηρίζουν, στα οποία εύκολα βρίσκει 14. Patrick Leigh Fermor, H πορεία προς την Κωνσταντινούπολη, Η εποχή της δωρεάς, σελ. 317

122

κανείς ενδιαφέρον, η πόλη βιώνεται καθημερινά από χιλιάδες άτομα, που ο καθένας αφήνει το δικό του ίχνος· κάτι σαν αποτύπωμα της παρουσίας του στο χώρο. Ορατά ή όχι, τα ίχνη αυτά διαθέτουν τη δύναμη να μεταβάλουν την αίσθηση της πόλης, μαρτυρώντας μια ιστορία που ανανεώνεται μέρα με τη μέρα. Παράλληλα, το πλήθος, τα αμάξια, τα φώτα και οι βιτρίνες, ελκύουν το βλέμμα σε τέτοιο βαθμό, ώστε αν αφεθούμε σε αυτά, παρεμποδίζεται η παρατήρηση, ή ακόμα και η αντίληψη, του χώρου αυτού καθ’ εαυτού. Ο Edgar Alan Poe στο αφήγημα του Ο άνθρωπος του πλήθους παρουσιάζει τον εαυτό του να κάθεται σε ένα καφενείο και να παρατηρεί από το παράθυρο έναν από τους κεντρικότερους δρόμους του Λονδίνου. Ωστόσο, αυτό που τον απορρόφησε δεν ήταν ο ίδιος ο χώρος, αλλά το πλήθος που περπατούσε σε αυτόν. Όσο περνούσε η ώρα και βράδιαζε, τόσο αυξανόταν και το πλήθος. Οι περισσότεροι περαστικοί είχαν ύφος ικανοποιημένο, πολυάσχολο· το μόνο που φαινόταν να τους ενδιαφέρει εκείνη τη στιγμή ήταν το πως θα ελιχθούν μέσα στην κοσμοπλημμύρα. Ήταν συνοφρυωμένοι και το βλέμμα τους πετάριζε εδώ κι εκεί· όταν τους έσπρωχναν οι συνοδοιπόροι τους, δεν έδειχναν κανένα σύμπτωμα ανυπομονησίας,

123

απλώς τακτοποιούσαν τα ρούχα τους και τάχυναν το βήμα. Άλλοι, πολυάριθμη κατηγορία κι αυτή, έκαναν ανήσυχες κινήσεις, είχαν αναψοκοκκινισμένα πρόσωπα, παραμιλούσαν και χειρονομούσαν μόνοι τους, λες και ένιωθαν μοναξιά εξαιτίας του πλήθους γύρω τους. Όταν κάποιος τους έκλεινε τον δρόμο, έπαυαν ξαφνικά να ψιθυρίζουν, όμως πολλαπλασίαζαν τις χειρονομίες τους, και με ένα αφηρημένο και υπερβολικό χαμόγελο στα χείλη, περίμεναν να περάσει εκείνος που τους εμπόδιζε. Αν τους στρίμωχναν, ενέδιδαν μεγαλόθυμα στους βιαστικούς και έδειχναν να κατακλύζονται από σύγχυση.15 Ο Poe, αρχικά παρατηρεί τις κινήσεις των ανθρώπων, πως συμπεριφέρονται και πως αντιδρούν όταν κάποιος τους εμποδίζει. Αργότερα, τους ψυχολογεί και τους κατατάσσει σε κατηγορίες με βάση την εμφάνιση τους, μέχρι που η μορφή ενός ταλαιπωρημένου γέροντα απορρόφησε όλη του την προσοχή. Μη μπορώντας να σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του γέροντα αποφασίζει να τον ακολουθήσει, κι έτσι ξεκινά μια περιπλάνηση στους δρόμους του Λονδίνου.

[εικόνα 11]

124

15. Edgar Allan Poe, Ο άνθρωπος του πλήθους, 21 ιστορίες και “Το κοράκι”, σελ. 164-165

125

Για μισή ώρα ο γέρος προχωρούσε με δυσκολία κατά μήκος της μεγάλης λεωφόρου· κι εγώ τον ακολουθούσα κατά πόδας από φόβο μήπως τον χάσω από τα μάτια μου. […] Σε λίγο πέρασε σ’ έναν κάθετο δρόμο, ο οποίος, αν και κατάμεστος από κόσμο, δεν παρουσίαζε την ίδια ανθρωποπλημμύρα με την κεντρική οδό που μόλις είχε εγκαταλείψει. Εδώ έγινε φανερή μια αλλαγή στη συμπεριφορά του. Περπατούσε αργά, χωρίς να δείχνει ότι κατευθύνεται κάπου συγκεκριμένα όπως πριν, και πιο διστακτικά. Διέσχιζε και ξαναδιέσχιζε τον δρόμο χωρίς προφανή σκοπό […] Μια δεύτερη στροφή μας έφερε σε μια κατάφωτη πλατεία πλημμυρισμένη από ζωή. Η προηγούμενη συμπεριφορά του αγνώστου επανήλθε. Το σαγόνι του ακούμπησε στο στήθος του, ενώ τα μάτια του, κινούνταν θυμωμένα κάτω από τα πυκνά του φρύδια, πέφτοντας αγριωπά πάνω σ’ εκείνους που τον εμπόδιζαν να προχωρήσει.16 Η περιπλάνηση και η στενή παρακολούθηση συνεχίστηκαν για πολλές ακόμα ώρες, κατά τις οποίες η συμπεριφορά του πλάνητα συνέχιζε να αλλάζει με βάση το πλήθος. [εικόνα 12: Robert Frank, London]

126

16. ο.π. σελ. 170

127

Κατέβηκε βιαστικά από το πεζοδρόμιο, κοίταξε ανήσυχα γύρω του για μια στιγμή, και στη συνέχεια έτρεξε με απίστευτη γρηγοράδα μέσα από πολλά ελικοειδή, έρημα σοκάκια, ώσπου αναδύθηκε για μια ακόμα φορά στη μεγάλη λεωφόρο απ’ όπου είχαμε ξεκινήσει, η οποία όμως δεν είχε πια την ίδια όψη. Ήταν ακόμα ολόφωτη από τους φανούς του γκαζιού, ωστόσο η βροχή έπεφτε μανιασμένα και οι άνθρωποι που κυκλοφορούσαν ήταν ελάχιστοι. Ο άγνωστος χλώμιασε. Έσυρε βαρύθυμα τα βήματα του στην άλλοτε κοσμοπλημμυρισμένη λεωφόρο και μετά, μ’ έναν βαθύ στεναγμό, στράφηκε προς την κατεύθυνση του ποταμού, και, βουτώντας μέσα σε πολλούς πλάγιους δρομίσκους, ξεπρόβαλε τελικά μπροστά σ’ ένα από τα μεγάλα θέατρα της πόλης. Η παράσταση είχε μόλις τελειώσει και το κοινό έβγαινε κοπαδιαστά από τις θύρες. Είδα τον άνθρωπο να ασθμαίνει σαν να ήθελε να πάρει ανάσα, ενώ ριχνόταν ανάμεσα στο πλήθος· είχα όμως την εντύπωση ότι η σφοδρή αγωνία του προσώπου του είχε, σε κάποιο βαθμό, καταλαγιάσει. Το κεφάλι του έπεσε και πάλι στο στήθος του· πήρε τη στάση στην οποία τον είχα δει και στην αρχή.17

Η μορφή που περιγράφει ο Poe θυμίζει τον flâneur, τον πλάνητα των πόλεων, για τον οποίο μίλησε αρχικά ο Ch. Baudelaire και αργότερα ο W. Benjamin, μια μορφή που παραμένει άρρηκτα συνδεδεμένη με την περιπλάνηση στην πόλη. Ο άνθρωπος αυτός περπατά χωρίς σκοπό ή συγκεκριμένο προορισμό. Η πορεία του καθορίζεται από το πλήθος. Τρομάζει και απελπίζεται όταν απομακρύνεται από τον κόσμο, αναζητά την πολυκοσμία και μοιάζει να ξαναζωντανεύει μόλις τη βρει. Αρνείται να μείνει μόνος του και γίνεται έρμαιο του πλήθους. Η αφήγηση αυτή παρουσιάζει, ίσως με ακραίο τρόπο, τη σημασία και την επίδραση που δύναται να έχει το πλήθος μιας πόλης. Οι άνθρωποι, ως αναπόσπαστο μέρος του χώρου, καθορίζουν τον τρόπο που βιώνεται ένας δρόμος, μια λεωφόρος ή και ολόκληρη η πόλη.

17. ο.π. σελ. 171-172

128

129

Τόποι που συγκρατούν “κλειστό βλέμμα” Οι χώροι που αποτρέπουν τις οπτικές φυγές, διακόπτοντας συνεχώς το βλέμμα, μαρτυρούν την ύπαρξη μιας ακανόνιστης ή περίπλοκης χωρικής δομής. Κατά την περιπλάνηση σε χώρους όπως δάση ή μεσαιωνικές πόλεις, το σώμα υποβάλλεται σε μια δαιδαλώδη κίνηση. Τα δρομάκια, ή τα μονοπάτια, το παρασέρνουν, αλλάζοντάς του συνεχώς κατεύθυνση. Το βλέμμα σπάνια βρίσκει διέξοδο σε μακρινές θεάσεις, ενώ η συνεχής αλλαγή κατευθύνσεων διακόπτει τη συνοχή ανάμεσα στις εικόνες που προσλαμβάνει η όραση. Σε αντίθεση με την κίνηση σε χώρους με ελεύθερες και συνεχής οπτικές φυγές, όπου υπάρχει η αίσθηση ότι προσεγγίζω κάτι και παρατηρώ πως αυτό αλλάζει όσο το πλησιάζω, εδώ παρατηρεί κανείς πως κάθε βήμα τον φέρνει πιο κοντά σε μια νέα θέαση. Κάθε στροφή μπορεί να αποκαλύψει κάτι καινούριο, για το οποίο δεν γνωρίζαμε νωρίτερα.

[εικόνα 13: Gilbert Garcin, La douceur du crépuscule]

130

Η χωρική δομή δεν είναι ξεκάθαρη, με αποτέλεσμα να ενεργοποιείται εντονότερα η νοητική διάσταση του περιπάτου. Το μυαλό βρίσκεται σε εγρήγορση, σε μια προσπάθεια αναγνώρισης και ανασύνθεσης των εικόνων που συλλέγονται. Οι εναλλασσόμενες θεάσεις δυσκολεύουν τη νοητική ανασύνθεση του χώρου, ενώ ταυτόχρονα, η λειτουργία του προσανατολισμού απαιτεί μεγαλύτερη προσπά-

131

θεια, καθώς προϋποθέτει εξοικείωση με τη δομή ενός χώρου. Ο Walter Benjamin συγκρίνοντας την περιπλάνηση σε μια πόλη με αυτήν στο δάσος, υποστηρίζει πως το να χάνεται κανείς στα δρομάκια μιας πόλης απαιτεί κάτι περισσότερο από αδυναμία προσανατολισμού. Χρειάζεται να αφεθείς και να αφήσεις το χώρο να σε εξουσιάσει και να σε παρασύρει. Τότε μόνο, ξεκινά μια διαδρομή χωρίς συγκεκριμένο προορισμό, όπου κάθε στοιχείο του χώρου αποκτά καινούρια νοήματα. Το να μην μπορείς να προσανατολιστείς σε μια πόλη δεν σημαίνει και πολλά πράγματα. Το να χαθείς, όμως, περιπλανώμενος σε μια πόλη, όπως χάνεσαι σε ένα δάσος, απαιτεί εκπαίδευση. Στην περίπτωση αυτή, τα ονόματα των δρόμων μιλούν στους περιπλανώμενους τη γλώσσα των ξερών κλαδιών που τρίζουν, ενώ οι μικροί δρόμοι στο εσωτερικό της πόλης αντανακλούν τόσο καθαρά τις ώρες της ημέρας όσο και μια βουνοπλαγιά. Η τέχνη αυτή, που την έμαθα καθυστερημένα, εκπλήρωσε το όνειρο μου, τα πρώτα ίχνη του οποίου ήταν οι λαβύρινθοι που σχηματίζονταν στα στυπόχαρτα των τετραδίων μου.1 [εικόνα 14]

132

1. Walter Benjamin, Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το Χίλια Εννιακόσια, σελ. 14

133

Η διαδικασία του να χάνεσαι στην πόλη, προσδίδει μεγαλύτερο ενδιαφέρον στην περιπλάνηση. Δεν βιάζεσαι να φτάσεις σε κάποιο συγκεκριμένο προορισμό, ενώ παρατηρείς στοιχεία που πιο πριν δεν έβλεπες και αφήνεις αυτά να σε καθοδηγήσουν. Ακόμα και τα ονόματα των δρόμων μπορούν να δημιουργήσουν συνειρμούς και να αποδώσουν νοήματα, διαμορφώνοντας έτσι το δρομολόγιο.2 Μια αντίστοιχη εμπειρία στο δάσος είναι εξίσου ενδιαφέρουσα. Στη διάρκεια της διαδρομής, ανακαλύπτεις συνεχώς νέες θεάσεις και διαφορετικά στοιχεία του χώρου. Ωστόσο, η απουσία ανθρώπων και η απόλυτη απομόνωση, σε αντίθεση με τις συχνές συναντήσεις σε μια πόλη, δημιουργούν ένα αίσθημα μοναξιάς. Συντονισμένα για έναν ολόκληρο σχεδόν χρόνο μόνο στη θέα των κάμπων και των βουνών ηπειρωτικών περιοχών, τα μάτια μου, καθώς εστίαζαν τώρα σαν ξένου στο απότομο δάσος και την ακτή από κάτω, βρήκαν κάτι τόσο απίθανο και ακραίο στην ομορφιά αυτής της σύνδεσης της βλάστησης με τη θάλασσα που μου φαινόταν σαν παραίσθηση. Ο αέρας ήταν γεμάτος με οσμές μυρωδικών. […] Αργά το απόγευμα, ηλιαχτίδες εισέβαλαν στο δάσος σε μια γωνία παράλληλη [εικόνα 15]

134

2. Michel de Certeau, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, σελ. 265

135

ακριβώς με την κλίση της ακτής, πλημμυρίζοντας τα ξέφωτα και πιτσιλίζοντας τους κορμούς και τα φυλλώματα των δέντρων με διαδοχικά στρώματα ψυχρού χρυσού, σαν σχεδίες φωτός που κρέμονταν στα φύλλα, πέφτοντας μέσα στο δάσος σε μακριές ακτίνες και σπάζοντας τους βρόχους της σκιάς πάνω στην επιφάνεια του νερού με οριζόντια παράθυρα ακτινοβολίας. Ουράνιο φώς αιωρούνταν κάτω από τα κλαδιά: σούρουπο στις Εσπερίδες. Η μοναξιά, η ηρεμία και η ησυχία ήταν απόλυτες.3 Τα ίδια στοιχεία που παρεμποδίζουν το βλέμμα, συχνά αντιστέκονται και στο φως του ήλιου. Το φως, όπως μετασχηματίζεται ανάλογα με την ώρα της μέρας και τις εποχές του χρόνου, εισχωρεί μέσα από σχισμές, οργανώνοντας εναλλαγές φωτός και σκιάς. Στο δάσος, οι εναλλαγές αυτές είναι σαφώς περισσότερες και πιο σύνθετες απ’ ότι στην πόλη, δημιουργώντας μια ατμόσφαιρα σχεδόν κατανυκτική. Το φως στους χώρους αυτούς δεν μοιάζει σε τίποτα με το μονότονο, ομοιόμορφα κατανεμημένο φως της πεδιάδας. Το ομοιογενές φως παραλύει τη φαντασία με τον ίδιο τρόπο που η ομοιογένεια σε ένα χώρο παρεμποδίζει τη χωρική εμπειρία4. 3. Patrick Leigh Fermor, Ατέλειωτος δρόμος, Από τις Σιδηρές πύλες του Δούναβη ως τον Άθω, σελ. 292-293 [εικόνα 16]

136

4. Juhani Pallasmaa, Architecture of the seven senses, Questions of perception, σελ. 34

137

Αυτά τα πρώτα αισθήματα και οι πρώτες σκέψεις σχετικά με τη γεωγραφία της ανατολικής Ευρώπης ήταν σαν τις πρώτες απόπειρες ενός τυφλού να δαμάσει ένα πολύπλοκο κείμενο γραμμένο σε Μπράιγ, σαν να άρχιζα να νιώθω την τραχύτητα των οροσειρών και τις στροφές των ποταμών κάτω από την παλάμη μου.5

5. Patrick Leigh Fermor, Ατέλειωτος δρόμος, Από τις Σιδηρές πύλες του Δούναβη ως τον Άθω, σελ. 260

138

139

Συμπερασματα - Επιλογοσ

Συμπεράσματα Ο χώρος δεν θα μπορούσε να μελετηθεί ως ένα αυθύπαρκτο σύστημα, ανεξάρτητο από τους ανθρώπους που τον κατοικούν. Η σχέση του ανθρώπου με το χώρο ολοκληρώνεται και αποκτά νόημα μέσα από το περπάτημα. Μελετώντας τη σχέση αυτή, συμπεραίνουμε πως υπάρχει μια ισχυρή σχέση αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον άνθρωπο και το χώρο, μέσα από την οποία μεταβάλλονται και εξελίσσονται και οι δύο. Ο άνθρωπος προσδιορίζει τον εαυτό του μέσα από το χώρο, ενώ ο χώρος λαμβάνει διαφορετικές μορφές ανάλογα με τον τρόπο που γίνεται αντιληπτός από το κάθε υποκείμενο. Μέσα από την περιπατητική εμπειρία ο άνθρωπος βιώνει, φαντάζεται, ερμηνεύει και κατοικεί το χώρο. Παράλληλα, μελετώντας την νοητική διάσταση στην εμπειρία αυτή, παρατηρούμε πως η διαδικασία της σκέψης και του στοχασμού ενέχεται σε πολλές μορφές περπατήματος. Ανεξάρτητα από τον χώρο στον οποίο εκτυλίσσεται, το περπάτημα επιφέρει αλλαγές στον εγκέφαλό μας, ικανές να διευκολύνουν τη διεργασία της σκέψης. Ωστόσο, ο χώρος, ως το υπόβαθρο κάθε εμπειρίας μας, μετέχει ενεργά στη διαδικασία αυτή. Πέρα από το περπάτημα, ως αυτόνομη

142

143

πράξη, τα ερεθίσματα που λαμβάνουμε από το χώρο προκαλούν σε κάθε περίπτωση διαφορετικές νοητικές συσχετίσεις, συνειρμούς και σκέψεις. Στο σημείο αυτό εντάσσεται πάλι ο παράγοντας της υποκειμενικότητας, καθώς η επίδραση που δύναται να έχει ο χώρος διαφέρει στον κάθε άνθρωπο. Η διαδικασία της σκέψης σχετίζεται άμεσα με την ψυχολογία του ατόμου, η οποία καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τον χώρο. Τα χαρακτηριστικά ενός χώρου, σε συνδυασμό με τις προσωπικές μας εμπειρίες καθορίζουν την αίσθηση του χώρου αυτού και την επίδραση που ασκείται στις σκέψεις μας.

“ανοιχτού” ή “κλειστού” βλέμματος, επηρεάζεται η αίσθηση ενός χώρου, αλλά και η προσπάθεια που απαιτείται για την αντίληψη της δομής του. Ο ίδιος ο χώρος καθορίζει κατά πόσο το βλέμμα ανοίγεται ή διακόπτεται, και ο εκάστοτε τρόπος θέασης επηρεάζει τον τρόπο που βιώνεται και γίνεται αντιληπτός ένας χώρος.

Ταυτόχρονα, η περιπατητική εμπειρία λαμβάνει καθοριστικό ρόλο στην αντίληψη ενός χώρου. Μέσα από τον περίπατο, προσφέρεται μια αλληλουχία από εικόνες και ερεθίσματα που οδηγούν στην συνολικότερη και πιο αντικειμενική αντίληψη του χώρου. Η διαδικασία αυτή είναι απαραίτητη για την εξοικείωση και τον προσανατολισμό. Η κατανόηση της χωρικής δομής γίνεται μέσα από το συνδυασμό των στατικών και των εν κινήσει θεάσεων, σε μια προσπάθεια νοητικής ανασύνθεση του χώρου. Σε όλη αυτή τη διαδικασία αναγνωρίζεται η πρωτοκαθεδρία της όρασης, ως η αίσθηση που παρέχει τα περισσότερα στοιχεία για τη χωρική δομή. Ανάλογα με την ύπαρξη

144

145

Επίλογος Ο άνθρωπος, ο περιπλανώμενος, βρίσκεται εν κινήσει, καθ’οδόν. Το έργο του είναι να εισχωρήσει στον κόσμο και να ενεργοποιήσει τα νοήματα του. Αυτό είναι το νόημα της λέξης οικίζω.1 Η ζωή μας είναι ένα σύνολο από βιώματα, άρρηκτα συνδεδεμένα με τόπους. Εναποθέτουμε κομμάτια του εαυτού μας στο χώρο και τα ξαναβρίσκουμε εκεί, κάθε φορά που επιστρέφουμε. Η περιπλάνηση έτσι, δεν αποτελεί μονάχα τρόπο ανάγνωσης του χώρου, αλλά και του ίδιου μας του εαυτού. Η μελέτη της περιπατητικής εμπειρίας αποτελεί ταυτόχρονα και μελέτη της σχέσης του ανθρώπου με το χώρο, μιας σχέσης καθοριστικής για τη διαμόρφωση της ταυτότητάς του. Η μελέτη του εκάστοτε χώρου δεν μπορεί παρά να αφορά την ανθρώπινη εμπειρία. Η χωρική συνείδηση δομείται κυρίως μέσα από την περιπατητική αναγνώριση του χώρου. Για τον περιπατητή, ο χώρος δεν αποτελεί μόνο θέαμα, αλλά ένα πεδίο προς εξερεύνηση, όπου κρυφές θεάσεις και νοήματα αποκαλύπτονται σταδιακά. Μέσα από τη διαδικασία αυτή, η διαισθητική αναγνώριση και η αισθητηριακή πρόσληψη,

οδηγούν στην κατανόηση της δομής και της ιδιαίτερης ατμόσφαιρας του εκάστοτε χώρου. Η διάσχιση ενός χώρου οδηγεί συνεπώς, στην κατανόηση τόσο της υλικής, όσο και της άυλης υπόστασης του, του πνεύματος του τόπου, που πέρα από τα μορφολογικά του γνωρίσματα, καθορίζεται από την ιστορία του στην διάρκεια του χρόνου. Μόνο αν αφουγκραστούμε το χώρο θα καταφέρουμε να κατοικήσουμε και να παρέμβουμε σε αυτόν με σεβασμό. Οι ανθρώπινες παρεμβάσεις οφείλουν να καθοδηγούνται από τον παλμό του εκάστοτε τοπίου. Αν προϋπόθεση για κάθε αρχιτεκτονική παρέμβαση είναι η γνώση του τόπου, τότε η γνώση αυτή γίνεται ουσιαστικότερη και πληρέστερη μόνο μέσω της εμπειρικής σχέσης μας με τον τόπο, δηλαδή μόνο μέσω μιας περιπατητικής διαδικασίας, μιας διαδρομής ικανής να μας αποκαλύψει σταδιακά τα μυστικά του.

1. Christian Norberg - Schulz, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου, σελ. 185

146

147

Να γυρίζεις τη γης, να βλέπεις — να βλέπεις και να μην χορταίνεις — καινούρια χώματα και θάλασσες κι ανθρώπους κι ιδέες, και να τα βλέπεις όλα σα για πρώτη φορά, να τα βλέπεις όλα σα για τελευταία φορά, με μακρόσερτη ματιά, κι έπειτα να σφαλνάς τα βλέφαρα και να νιώθεις τα πλούτη να κατασταλάζουν μέσα σου ήσυχα, τρικυμιστά, όπως θέλουν, ωσότου να τα περάσει από την ψιλή κρισάρα του ο καιρός, να κατασταλάξει το ξαθέρι απ’ όλες τις χαρές και τις πίκρες σου — τούτη η αλχημεία της καρδιάς, είναι, θαρρώ, μια μεγάλη, αντάξια του ανθρώπου ηδονή. Γιατί έτσι μπορείς όχι μονάχα να γνωρίσεις τον εαυτό σου, παρά πολύ σπουδαιότερο: να ξεπεράσεις το ζουρλοπερήφανο το εγώ σου, βυθίζοντας το, αρμονίζοντας το μέσα στο αγωνιζόμενο και περιπλανώμενο στράτεμα του ανθρώπου. Έκαμα μερικά ταξίδια — πνευματικές πειρατείες, ξεσπάσματα της καρδιάς που πονούσε, απληστία του ματιού που λαχτάριζε και βιάζουνταν, προτού να σβήσει, να δει όσο μπορεί περισσότερο νερό και χώμα.

148

Θα πασκίζω, στρίβοντας τη στερεή κρούστα του λογικού που κατασκεπάζει την ψυχή μου, να θυμηθώ. Κάθε ταξίδι μου σημάδευε — πότε αιτία, πότε αποτέλεσμα — μιαν εσωτερική μου, γιομάτη πλάνταγμα και μεσολογγίτικη έξοδο, κρίση. Και λέω, αν μπορέσω να τη στερεώσω με λόγια, θα βοηθήσω κι άλλες ψυχές που κίνησαν κατά τον ίδιο δρόμο, με αδελφικό μαζί μου ρυθμό, να συντομέψουν την αγωνία τους. Η εξομολόγηση τούτη μακάρι να’ χει την αξία μιας καλής πράξης· τίποτα μεγαλύτερο δεν πεθυμάει. Γιατί δεν κάνω τέχνη· αφήνω την καρδιά μου να φωνάζει.

Νίκος Καζαντζάκης Ταξιδεύοντας, Ισπανία

149

Πηγεσ

Βιβλιογραφία Ansermet, François και Magistretti, Pierre, Τα ίχνη της εμπειρίας, μτφρ. Βασιλική Βακάκη, Ηράκλειο: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2016 Bachelard, Gaston, Η ποιητική του χώρου, μτφρ. Ελένη Βέλτσου - Ιωάννα Χατζηνικολή, 6η έκδοση, Αθήνα: Χατζηνικολή, 2014 Benjamin, Walter, Μονόδρομος, μτφρ. Νέλλη Ανδρικόπουλου, Αθήνα: Άγρα, 2006 Benjamin, Walter, Σαρλ Μπωντλαιρ, Ένας λυρικός στην ακμή του Καπιταλισμού, μτφρ. Γιωργος Γκουζουλης, Αθήνα: Αλεξάνδρεια, 1994 Benjamin, Walter, Τα παιδικά χρόνια στο Βερολίνο το Χίλια Εννιακόσια, μτφρ. Ιωάννα Αβραμίδου, Αθήνα: Άγρα, 2005 Careri, Francesco, Walkscapes, Walking as an aesthetic practice, Barcelona: Gustavo Gili, 2001 Certeau,Michel, Επινοώντας την καθημερινή πρακτική, Η πολύτροπη τέχνη του πράττειν, μτφρ. Κική Καψαμπέλη, Aθήνα: Σμίλη, 2010 Gros,

152

Frédéric,

Περπατώντας,

μτφρ.

Ρούλα

153

Τσιτούρη, Αθήνα: Ποταμός, 2015 Heidegger, Μartin, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, μτφρ. Γιώργος Ξηροπαΐδης, Αθήνα: Πλέθρον, 2008 Husserl, Edmund, Husserl: Shorter works, Notre Dame: University of Notre Dame Press ,1981 Καζαντζάκης, Νίκος, Ταξιδεύοντας, Αθήνα: Εκδόσεις Καζαντζάκη, 2009

Ισπανία,

Kant, Emmanuel, Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιαννάρας, Αθήνα: Παπαζήσης, 1976 Λαέρτιος, Διογένης, Διογένης Λαέρτιος: Άπαντα, Τόμος 2, Αθήνα: Κάκτος Leder, Drew, The absent body, Chicago and London: University of Chicago Press, 1990 Leigh - Fermor, Patrick, Ατέλειωτος δρόμος, Από τις Σιδηρές πύλες του Δούναβη ως τον Άθω, μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2014 Leigh - Fermor, Patrick, H πορεία προς την Κωνσταντινούπολη, Η εποχή της δωρεάς, μτφρ. Μαίρη Βοσταντζή, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2014

154

Μανωλίδης, Κώστας, “Ωραίο, φρικτό και απέριττο τοπίον”, Θεσσαλονικη: Νησίδες, 2003 Merleau - Ponty, Maurice, Φαινομενολογία της αντίληψης, Αθήνα: Νήσος, 2016 Nietzsche, Friedrich, Ίδε ο άνθρωπος, Πως κανείς γίνεται, εκείνο που είναι, μτφρ. Δημήτρης Λιαντίνης, Αθήνα: Αθηνά, 2005 Norberg - Schulz, Christian, Genius Loci, Το πνεύμα του τόπου, μτφρ. Μίλτος Φραγκόπουλος, Αθήνα: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις ΕΜΠ, 2009 Pallasmaa, Juhani, Architecture of the seven senses, Questions of perception, San Francisco: William Stout Publishers, 2006 Πεπονής, Γιάννης, Το σχήμα του τοπίου στην Κυλλήνη, Χωρογραφίες, 2η έκδοση, Aθήνα: Αλεξάνδρεια, 2003 Pessoa, Fernando, Τα ποιήματα του Αλμπέρτο Καέιρο, μτφρ. Μαρία Παπαδήμα, Αθήνα: Gutenberg, 2014 Πικιώνης, Δημήτρης, Δ. Πικιώνη, Κείμενα, Aθηνα: Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 2014

155

Poe, Edgar - Allan, Ο άνθρωπος του πλήθους, 21 ιστορίες και “Το κοράκι”, 2η έκδοση, μτφρ. Κατερίνα Σχινά, Αθήνα: Μεταίχμιο, 2012 Simmel, Georg, Φιλοσοφία του τοπίου, Το τοπίο, μτφρ. Γιώργος Σαγκριώτης, Αθήνα: Ποταμός, 2004 Solnit, Rebecca, Wanderlust, A history of walking, Λονδίνο: Granta, 2014 Thoreau, Henry - David, A week on the Concord and Merrimack Rivers, Boston: J. R. Osgood, 1873 Thoreau, Henry - David, Τhoreau: A book of quotations, New York: Dover Publications, 2000 Thoreau, Henry - David, Walking, 1862, https:// issuu.com/maghieyo/docs/walking_digital

Περιοδικά - Άρθρα Βοζάνη, Αριάδνη, Η μυστική χωρικότητα των εγκαταστάσεων της Β. Ξένου στον Εθνικό Κήπο, 2010, https://www.academia.edu/10615755 (τελευταία επίσκεψη 23-01-2017)

Καπετάνιος, Αντώνης, Φύσις έργον, Νοώντας για τη φύση, 24-8-2016, http://www.greekarchitects. gr/gr/γαιας-αναγνωσμα/φύσις-έργον-id10988 (τελευταία επίσκεψη 23-01-2017)

Τσιαμπάος, Κώστας, Η θεωρία του Δοξιάδη, 19-11-2016, http://www.greekarchitects.gr/gr/ αρχιτεκτονικες-ματιες/η-θεωρία-του-δοξιάδηid3819 (τελευταία επίσκεψη 03-02-2017) Lenneville, Emily, Why do I think better after I exercise?, Scientific American, https://www.scientificamerican.com/article/why-do-you-think-betterafter-walk-exercise/ (τελευταία επίσκεψη 03-02-2017) Oppezzo, Marily and Schwartz, Daniel, Give Your Ideas Some Legs: The Positive Effect of Walking on Creative Thinking, Journal of Experimental Psychology: Learning, Memory, and Cognition, 2014, Vol. 40, No. 4, 1142–1152, http://www.apa.org/pubs/ journals/releases/xlm-a0036577.pdf

156

157

Mitchell, Melissa, Physical Activity May Strengthen Children’s Ability To Pay Attention, Illinois News Bureau, 2009 https://news.illinois.edu/blog/view/6367/205988 (τελευταία επίσκεψη 03-02-2017)

Berman, Marc G., Jonides, John, Kaplan, Stephen, The Cognitive Benefits of Interacting With Nature, Psychological Science, 2008 Vol. 19, No. 12, 1207-1212 http://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1111/ j.1467-9280.2008.02225.x Στεφάνου, Ιωσήφ, Περί τόπου και τοπίου, Περιοδικό Αρχιτέκτονες, Τεύχος 49, 2005

Διαδίκτυο Σιδέρης, Νίκος, Διάλεξη Αρχιτεκτονική και φαντασίωση, Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών σπουδών ΕΜΠ Σχεδιασμός - Χώρος - Πολιτισμός, 2005 English Oxford Dictionaries, https:// en.oxforddictionaries.com/definition/peregrine http://archtech.arch.ntua.gr/forum/sideris/sideris_keimeno.htm (τελευταία επίσκεψη 23-01-2017) http://www.medicinenet.com/script/main/art. asp?articlekey=40362, (τελευταία επίσκεψη 23-01-2017 https://en.wikipedia.org/wiki/Jean-Jacques_ Rousseau#Return_to_Geneva_.281754.29

Μελέτες Ροδοσθένους, Νίκος, Θρησκευτικός και προσκυνηματικός τουρισμός στην Κύπρο. Ποιμαντική προσέγγιση, Διδακτορική διατριβή, Θεολογική Σχολή, ΑΠΘ, 2012

158

159

Έρευνες και άρθρα που χρησιμοποιήθηκαν για την δημιουργία των διαγραμμάτων 1 και 2 (κεφ.3) http://www.health.harvard.edu/blog/regular-exercise-changes-brain-improve-memory-thinkingskills-201404097110 http://serendip.brynmawr.edu/bb/neuro/neuro05/web2/mmcgovern.html http://www.las.illinois.edu/alumni/magazine/articles/2013/brainpower/ https://news.illinois.edu/blog/ view/6367/205556 h t t p s : / / w w w. s c i e n c e d a i l y. c o m / r e l e a s es/2006/12/061219122200.htm

160

161

Κατάλογος εικόνων Εξώφυλλο: Etienne-Jules Marey h t t p s : / / w w w. b r a i n p i c k i n g s . o r g / i n d e x . p h p /2011/05/13/etienne-jules-marey/

4. Anish Kapoor, Cloud gate https://gr.pinterest.com/pin/222857881538960893/

5. Matt Wisniewski http://www.itsnicethat.com/articles/matt-wisniewski

6. Eadweard Muybridge [01]

https://gr.pinterest.com/pin/470837336028661301/

1. Richard Long. Karoo line

7. Eadweard Muybridge, Animal Locomotion,

h t t p : / / w w w. r i c h a r d l o n g. o r g / Sculptures/2011sculptures/karoolin.html

2. Richard Long, Walking a line in Peru h t t p : / / w w w. r i c h a r d l o n g. o r g / Sculptures/2011sculptures/lineperu.html

[02] 1. Richard Long, Nomad Circle

http://www.muybridge.org/Animal-Locamotion-finished-1/Animal-Locamotion-Vol-1/i-Bf5sssP/A

8. Προσωπικό αρχείο

[03] 1. Brain anatomy https://gr.pinterest.com/pin/470837336028502292

h t t p : / / w w w. r i c h a r d l o n g. o r g / Sculptures/2011sculpupgrades/nomad.html

2. Philip Plisson, Le Mont Saint - Michel

2. Richard Long, A walking and running circle

3. Προσκύνημα στην Κομποστέλλα

h t t p : / / w w w. r i c h a r d l o n g. o r g / Sculptures/2011sculpupgrades/walkrun.html

3. Jeanloup Sieff, Les indiscrètes http://firsttimeuser.tumblr.com/post/3823915476/ les-indiscrètes-by-jeanloup-sieff

https://gr.pinterest.com/pin/89368373832331400/

https://gr.pinterest.com/pin/199425089730889552/

4. Ραφαήλ, Η Σχολή των Αθηνών https://en.wikipedia.org/wiki/The_School_of_Athens

5 . h t t p s : / / g r. p i n t e re s t . c o m / pin/470837336027799225/

162

163

6. Friedrich Caspar, The Chasseur in the Forest http://www.caspardavidfriedrich.org/The-Chasseurin-the-Forest-1814.html

7. Friedrich Caspar, Wanderer above the sea of fog https://en.wikipedia.org/wiki/Caspar_David_Friedrich

8 . h t t p s : / / g r. p i n t e r e s t . c o m / p i n / 1 9 9 4 2 5 0 8 9 730864219/

9. https://g r.pinterest.com/pin/56703140930

6.http://fritzundco.tumblr.com/post/9631859591/ firsttimeuser-suicide-recklessness-adults-new 7. https://g r.pinterest.com/pin/19942508973 0864135/

8. Πόλη με ιπποδάμειο σύστημα (Βαρκελώνη), δάσος, πεδιάδα, Μεσαιωνική πόλη (Τολέδο)

4885509/

http://www.air pano.com/Photogallery-Photo. php?author=11&photo=1929

10. John Muir

https://gr.pinterest.com/pin/199425089730876806/

http://www.yosemite.ca.us/library/matthes/john_ muir_glacial_theory.html

[04] 1. Ansel Adams, Grand Canyon National Park https://www.archives.gov/research/ansel-adams

2. https://gr.pinterest.com/pin/199425089730872301/ 3. Αrles, Γαλλία http://www.horizon-provence.com/arles/histoire. htm4.http://lava360.com/best-aerial-photographycapturing-the-moments-in-air/

5. Berenice Abbott, New York

164

https://gr.pinterest.com/pin/199425089730871917/

https://gr.pinterest.com/pin/199425089730876809/ https://s-media-cache-ak0.pinimg.com/originals/66/ ba/0a/66ba0ae56fcc2e35062e4576116829ab.jpg

9. Gilbert Garcin, Seul h t t p : / / w w w. g i l b e r t - g a rc i n . c o m / p h o t o s / p h o to_2012_429.htm

10. https://gr.pinterest.com/pin/199425089730876805/ 11. https://gr.pinterest.com/pin/199425089730864671/ 12. Robert Frank, London 1951 http://blog.ricecracker.net/tag/robert-frank/

13. Gilbert Garcin, La douceur du crépuscule h t t p : / / w w w. g i l b e r t - g a rc i n . c o m / p h o t o s / p h o to_2000_153.htm

165

14. Προσωπικό αρχείο 15. Προσωπικό αρχείο 16. https://gr.pinterest.com/pin/470837336028780262/

* Όλες οι εικόνες έχουν τύχει μερικής επεξεργασίας

166

167