Kjelda nr. 2 2004

Kjelda

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 2 - Juni 2004. Årgang 13

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Kunnskapsbase for fylket Emigrantskipet ’Norge’ Multimediaarkiv for fylket Møtebokprosjektet-status Hummar og hummarfiske ’Lærdal Herredsstyrelse’ Skiljast som vener Betre stadnamnteneste ’Stadnamn fortel oss..’

Sefrusteinen Arkiv, Luster Sjukeheim Ambassadejakt på Aurlandssko Fylkesarkivet og Jostedal Historielag Kvardagshygiene Kontaktkonferansen 2004 Nasjonal arkivkonferanse United World College 2000 arbeidararkiv verna Minnesmerket Frå fotoarkivet Oddvar Stegegjerdet Askevold-bilete i Alltinget

Fylkesarkivet på Internett: www.sffarkiv.no

I dette nummeret av Kjelda finn du fleire artiklar om stadnamn. I den siste statlege kulturmeldinga vart det teke til orde for at arbeidet med vern og formidling av stadnamna må styrkast. I Sogn og Fjordane vart det samla inn kring 250.000 stadnamn i 1985 og 1986.

Fylkesarkivet vil no styrka formidlinga av dette materialet. Me gler oss og over at det fleire stader i fylket skjer spanande ting når det gjeld nyskapande bruk og formidling av stadnamn. Biletet ovanfor er henta frå eit slikt prosjekt i Seimsdalen i Årdal. Hovudprinsippet er at fyrste bokstaven i namnet markerer staden. Meir om stadnamn på sidene 18 - 22.

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Fylkesarkivaren har ordet Gunnar Urtegaard

Kunnskapsbasen for Sogn og Fjordane Jostedalen er ei av dei bygdene som engasjerer seg sterkt for å syna fram eigenarten sin.

Her gjetarhytta på Viva som vart restaurert i 2000.

Sverre Kreken (tv) og Leiv Faaberg. (Frå Kulturhistorisk Atlas og Leksikon).

For ei tid sidan var eg i Gøteborg på eit møte.

I samband med middagen dukka det opp to skodespelarar som var utkledde slik folk gjerne gjekk kledde i Gøteborg på 1600-talet. Gjennom dialogar og monologar fortalde dei om livet i Gøteborg på denne tid. Dei drog ikkje fram dei store og særmerkte hendingane, men fortalde entusiastisk om kvardagen.

‘A sense of place’ Dette uttrykket møter eg ofte, særleg i utlandet. Ein leitar etter staden sin eigenart. Ein leitar etter soger og formidlings-måtar som kan vera tru mot denne eigenarten.

I 1998 starta Fylkesarkivet arbeidet med Kulturhistorisk Atlas og Leksikon. Arbeidet vart utforma i nært samarbeid med kommunane. Målet då var å starta ein prosess. Me ville løfta fram kultur – og naturverdiar i bygdene våre, og me ville nytta Internett som verkty. I dag møter eg stor pågang frå mange som vil vera med å føra dette arbeidet eit steg vidare for si grend eller si bygd. Dei vil gå endå grundigare til verks enn me la opp til då. Dei vil byggja opp ein kunnskapsbase for bygda eller grenda.

Politikarane prioriterer dette

Den 26. mai løyve fylkeskulturutvalet i Sogn og Fjordane kr. 750.000 til vidare arbeid med Kultur og IKT for 2004. Saman med midlar Tilbod om guida frå fylkesplanfondet satsar no Sogn og Fjordane turar finn me fylkeskommune 1,15 millionar på dette arbeidet i no mest i kvar 2004. Eit viktig mål no er å byggja opp ein felles einaste lita bygd. teknologisk infrastruktur for heile ABM-sektoren Ofte er det (arkiv/bibliotek/museum). Det omfattar mellom lokale folk som anna breiband til musea og felles fagdatabaser guidar vener for ABM-sektoren. Vidare så skal innhald og og grannar. Det tenester vera overordna teknologi. Gjennom denne veks fram ein satsinga har fylkeskommunen kome i møte den lokal byrgskap veksande interessa i bygder og grender. Gjennom eit for kvalitetane i samarbeid med lokal kunnskap og lokal entusiasme dei små og store skal me no leggja oss i selen for å byggja opp ein bygdene. moderne kunnskapsbase for Sogn og Fjordane.

Redaksjon Gunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01. postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no Kjelda kjem med 3 nummer i året, eitt dobbeltnummer. Ei årstinging kostar kr 125,-.

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Karianne Schmidt Vindenes. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no Fylkesarkivar: Gunnar Urtegaard, tlf. 57 65 64 01, gunnar.urtegaard@sf-f.kommune.no Arkivarar: Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling , 6823 Sandane.

Tlf. 57 86 51 24, arild.reppen@sf-f.kommune.no Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, oystein.asnes@sf-f.kommune.no Ole Stian Hovland (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, ole.stian.hovland@sf-f.kommune.no Karianne Schmidt Vindenes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, karianne.schmidt.vindenes@sf-f.kommune.no Berit Selseng (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 07, berit.selseng@sf-f.kommune.no Snorre D. Øverbø, (fagleiar), tlf. 57 65 64 03, snorre.d.overbo@sf-f.kommune.no Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, randi.melvar@sf-f.kommune.no Prosjekt: Hermund Kleppa (møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 02, hermund.kleppa@sf-f.kommune.no Oddvar Natvik (informasjon, amerikaportal), tlf. 57 65 64 05, oddvar.natvik@sf-f.kommune.no Kjerstin Risnes, (møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 13, kjerstin.risnes@sf-f.kommune.no Kariann Norum (engasjement, møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 13.

Nettstad: www.sffarkiv.no

2

Nytt om tilsette Kjerstin Risnes, Leikanger, har frå september i fjor arbeidd med ordning av arkiv og registrering av kommunale møtebøker. Kjerstin har eitt års engasjement.

Gunnar Yttri har fått 2 års permisjon frå stillinga som arkivar for fylkeskommunale arkiv til 31.12.2005. Yttri er engasjert som forfattar til soga om Høgskulen i Sogn og Fjordane. Fagleiar Snorre D. Øverbø overtek Yttri sine oppgåver i permisjonstida.

Anders Gjerde, Lærdal har slutta på Fylkesarkivet. Han starta hjå oss 03.05.1999, og hadde sin siste arbeidsdag 31.03.2004. Gjerde har i desse åra gjort eit framifrå arbeid for Fylkesarkivet på mange felt. Han er no tilsett som arkivar ved Vestnorsk Industristadmuseum i Odda. - Vi ønskjer han lukke til!

Kariann Norum frå Leikanger er tilsett på engasjement. Ho arbeidar m. a. med å registrere saker frå dei gamle formannskapsprotokollane frå kommunane i fylket inn i ein database, tilgjengeleg på Internett.

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Snorre D. Øverbø

Meir om dei første turistforeiningane i fylket Sidan den førre artikkelen om turistforeiningane i Kjelda nr 1 -2004, har det kome inn meir stoff. To av lesarane våre - Arne Inge Sæbø frå Vik og Harald Jarl Runde frå Naustdal - har gjeve oss fleire detaljar om skipinga av Sogns Turistforening.

Vi kan og melde om ein liten arkivsensasjon: Vi har fått tak i den gamle protokollen frå Sønd- og Nordfjords Turistforening!

Viktig avlevering Bjarne Hus, pensjonert bokhandlar i Førde, har via Sunnfjord Museum avlevert protokollen. Det er ein svært verdfull kjelde til soga om turismen i Sogn og Fjordane på 1900-talet. protokollen tettar på mange måtar eit hol som har vore i kjeldene.

Sønd- og Nordfjords Turistforening Protokollen som er avlevert omfattar perioden 1898 - 1961. I realiteten er det ein møtebok for 4 ulike turist-/reiselivsforeiningar i Fjordane. Etter kvart som foreiningane har vorte nedlagde eller samanslegne, har ein ført møtereferata for nyskipingane fortløpande utover i boka.

Desse foreiningane har nytta protokollen:

Nye opplysningar om Sogn Turistforeining

om, at den Forening, man her stod i Begreb om at stifte, ikke burde utgjøre en Filial av Bergens, men danne en selvstændig Turistforening. Da Foreningen var konstituert, foretoges Valg på Bestyrelse.

Valgte blev: Kaptein Wahl (Vik) Doktor Vogt (Balestrand) Sogneprest Walnum (Leikanger) Overrettssagfører Werring (Sogndal) Hoteleier Lindstrøm (Lærdal).

Vi takkar så mykje for hjelpen frå lesarane våre!

Mangfaldige kjelder til reiselivssoga

Vi har her nytt og spanande kjeldetilfang om reiselivssoga i fylket. Totalt sett har vi no i magasina våre tilgjengeleg eit vidt spekter av kjelder. Det arkivmessige grunnlaget for ei større satsing på reiselivshistorie i fylket er altså på plass. No er det opp til historikarar, bransjefolk Sogns Turistforening dannedes og andre interesserte å bruke samme Dag [21.10.1892] kjeldene. Kanskje det er von om at i Vik efter innbydelse av noko kan skje i regi av eit Norsk Hr. Ingeniør Hopstock.

Sekretæren i Bergens Reiselivsmuseum i Balestrand med Turistforening, Hr. ORSagfører Bing var til stede. Man enedes nytt bygg?

Vi har fått fleire opplysingar ikring skipinga av Sogns Turistforening.

Harald Jarl Runde, Naustdal og Arne Inge Sæbø, Vik har opplyst at Sogn Turistforening vart skipa i Vik i Sogn 21. oktober 1892.

Skipingsmøtet er omtalt i avisa ”Sogns Tidend”, 26.10.1892:

Faksimile av vedtekter for Nordfjords Turistforening.

• Nordfjords Turistforening, skipa 4/11-1898, nedlagd november 1903 • Sønd- og Nordfjords Turistforening, skipa 5/111903, nedlagd 1/11-1910 • Nordfjords Turistforening, skipa 2/11-1910, nedlagd 2/ 11-1932 • Nordfjord og Søndfjord Turistforening, skipa 2/111932, omdøypt til Fjordane Reiselivslag, 17/4-1952

Dei hyppige organisasjonsendringane og referata frå boka, gjev oss eit bilete av kor vanskeleg det har vore å samle seg om eit fast organisatorisk uttrykk for reiselivsnæringa i fylket. Splid og manglande engasjement gjorde arbeidet svært vanskeleg.

Aktiviteten i organisasjonane var og liten, ofte berre 1 - 2 møte i året.

3

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

28. juni 1904:

”Frygtelig sjøulykke. Emigrantskibet ’Norge’ gaaet under” Dette var overskrifta på ”hovudsaka” i Florø-avisa Nordre Bergenhus Amtstidende 6. juli 1904. Bladet hadde fått telegram klokka 10 dagen før, om ein trålar som var komen inn til Grimsby med 27 overlevande frå det danske emigrantskipet ”Norge”.

Båten hadde grunnstøytt og gått ned ved Rockall. Åtte nordfjordinger og to sogninger var med. Fleire hundre menneske hadde mista livet. Avisa hadde slege opp ”ulykkesbudskabet” i vindauga sine, og meldinga hadd vekt ”stor bestyrtelse i byen”.

Agent Gundersen i Bergen averterte for SkandinavienAmerika Linjen i Sogn og Fjordaneavisen våren 1904. Til høgre avgangane frå Kristiansand i april for seks skip, tre merka med stjerne som ”nye hurtiggaaende dampere”, dei tre andre av eldre dato. ”Norge” har avgang 29. april - som var den siste før katstrofeturen med avgang i slutten av juni.

(Fjordenes Blad 09.03.1904).

D/S ”Norge” på hamna i Kristiania.

Skipet ser ikkje vidare imponerande ut, og ein kan undra seg over at det var sertifisert for kring 800 passasjerar.Då skipet gjekk ut frå Kristiansand var det 727 passasjerar om bord og eit mannskap på 68.

(Foto: Titanic’s Predecessor).

4

- 5. juli. 635 miste livet av dei totalt 795 som var ombord.

Det store tapet skuldast fyrst og fremst at skipet berre hadde livbåtkapasitet for 20 prosent av mannskap og passasjerar, men dårleg redningsberedskap og språkvanskar gjorde og sitt. Sju år seinare skjedde det same. S/S ”Titanic” la ut på jomfruturen sin frå Queenstown i Irland med livbåtkapasitet til berre halvparten av menneska ombord.

Hadde ingen teke lærdom? Var katastrofen gått i gløymeboka?

Det er Per Kristian Sebak som stiller desse og andre spørsmål i ”Stor bestyrtelse” vekte det den nye boka si om D/S ”Norge”i Grimsby óg, då dei fyrste forliset, Titanic’s Predeccessor overlevande kunne fortelja The S/S Norge Disaster of 1904. om katastroefen ved Rockall i Han kom over dokumentasjon morgontimane, måndag 28. juni, om ”Norge” då han arbeidde og alle andre stader der nyhendet med boka si om dei 31 norske etterkvart nådde fram. (”Norge” passasjerane på Titanic som var ikkje utstyrt med trådlaus kom ut i 1998. Sebak kom til at telegraf.) Dei endelege tala synte at her var ei uskriven bok - ikkje 160 overlevande vart plukka opp minst for etterkomarane til alle frå fem livbåtar i dagane 29. juni ombord på ”Norge” den siste

turen. Han bestemte seg for å laga ein rekonstruksjon av hendinga, og for å finna svar svar på kvifor katastrofen fekk så stort omfang.

Det har Sebak lukkast godt med. ”Norge” var eitt av skipa til det danske rederiet DFSD - Det forenede Dampskibsselskab.

Det gjekk i rute København - Kristiania - Kristiansand New York. På siste turen hadde båten med 405 passasjerar frå

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

København, av desse 242 russiske jødar, - i Kristiania kom 232 passasjerar ombord, mellom dei Jentoft Hansen, Eline Vik og dei seks borna hennar frå Hadsel i Vesterålen, - og i Kristiansand 90 passasjerar, av desse 10 frå Sogn og Fjordane. Det var tett og trongt ombord, og internasjonalt russarar, danskar, finnar, svenskar, nordmenn, amerikanarar, tyskarar og skottar.

Sebak har laga ein bakgrunn for dramaet der han seier noko om emigrasjonen til Amerika, draumen hjå folk om lukke og velstand i den nye verda, og meir spesifikt om tilhøva for jødane i Russland på denne tida. Han fortel om emigrant-transporten og går nærare inn på rederiet DFSD og emigrantskipet S/S ”Norge”. Han skildrar avgangen frå København, og ferda vidare til Kristiania og Kristiansand, - me møter passasjerane, somme med namn og meir om dei, - får høyra om lover og regler for frakting av emigrantar over Atlanterhavet, og om kontroll.

Me er vitne til livet ombord like før havariet skjedde, passasjerane i lugarane og på dekk, - mannskapet på vakt i

maskinrommet og på brua, grunnstøytinga, dei dramatiske 20 minutta før skipet gjekk ned, kvar av livbåtane, berginga. Me høyrer om kva som skjedde etterpå, om granskingane som fylgde, og kvar dei overlevande vart av. Her er oversiktlege statistikkar, tabellar, indeksar, mange faksimiler, reproduserte strekteikningar og fotografi.

Per Kristian Sebak byrjar boka si med acknowlegdements han takkar alle som har vore til hjelp. Det er ei lang liste over folk og instansar i mange land rundt om i heile verda, frå t.d.

Vik lokalhistoriske arkiv til University of Wisconsin. Heile dette oversynet, saman med lista over trykte kjelder - tilsaman seks tettskrivne sider - er i seg sjølv eit godt uttrykk for det formidable research-arbeidet som ligg bak denne boka.

Ti frå Sogn og Fjordane - åtte frå Kjølsdal Det fyrste oppslaget i Nordre Bergenhus Amtstidende melde om 10 personar frå Sogn og Fjordane, to frå frå Sogn og åtte frå Nordfjord. Det stemmer med Sebak, og sju var frå Kjølsdal. Alle gjekk gjennom rederiet sin agent i Bergen, og reiste med kystruteskipet ”Kong Oscar II” frå Bergen til Kristiansand.

Berre to av dei ti overlevde forliset.

1. Johanne Arnesdotter Kjos, 16 år, frå Hafslo.

2. Nils Gjertsen Vikøren, 20 år, frå Vik, overlevde.

3. Mikkel Pedersen Tømmerstøl, 58 år, Kjølsdalen, gift med: 4. Anna Mikkelsdotter Tømmerstøl, 61 år, Kjølsdalen.

5. Rasmine Andrea Tømmerstøl, 15 år, dotter til nr. 3 og 4, budde i Kjølsdalen.

6. Anna Martine Tømmerstøl, 18 år, dotter til nr. 3 og 4, budde i Bergen.

7. Mathias Severin Thuesen Vingen, 29 år, budde i Bergen, gift med: 8. Martha Petra Mikkelsdotter Vingen, 25 år, dotter til nr. 3 og 4, budde i Bergen 9. Josefine Karoline Jørgensdotter Humborstad, 15 år, Kjølsdalen.

’Titanic’s Predecessor.

The S/S Norge Disaster of 1904’. Av Per Kristian Sebak. (ISBN 82-996779-04). Publisert februar 2004, 352 sider, Seaward Publishing, UK. Ein usedvanleg grundig og omfattande dokumentasjon av det store forliset, der 635 miste livet.

10. Lasse Klemetsen Oppheim, 17, Innvik, overlevde.

Jentoft Hansen - onkel til Johanne Lorentzen Tidlegare er nemnt Eline Vik frå Hadsel i Vesterålen. Ektemannen var reist til Amerika året før og no fylgde ho etter med seks born.

Alle omkom. Sambygdingen Jentoft Hansen overlevde. Han kom seg over til Amerika og var den som fortalde Johan Vik om den forferdelege hendinga. Jentoft kom seinare heimatt og vart fiskar.

Han omkom på Vestfjorden i 1920 då båten hans gjekk ned i ein storm. (framhald neste side)

Nils Vikøren (til venstre) frå Vik i Sogn berga livet i 1904. Året etter reiste han til Amerika, gifte seg med Lena Tofte i Minneapolis, Minnesota, og livnærte seg som snekker og målar.

Dei hadde tre born. Han døydde i 1955.

(Foto: Titanic’s Predecessor).

5

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Frå side 5

Av Rasmus Sunde

Lasse Oppheim

- emigranten frå Stryn som overlevde

Eline Vik frå Hadsel i Vesterålen. Ho omkom saman med dei seks borna sine.

Ho var på veg til Amerika til ektemannen som hadde reist over året før. (Foto: Titanic’s Predecessor).

Oddvar Kleppa bur på Stokmarknes. Han er ofte på sjøen og fiskar, Av og til går han på besøk hjå folk - med fisk. No i vår nemnde han Norge-forliset med 84 år gamle Johanne Lorentzen, og spurde om ho hadde høyrt om det.

- Ja visst, kjenne æ til de!

Eit merkeleg samantreff. Jentoft Hansen var onkel (farbror) hennar. Faren hadde fortalt om forliset og om Jentoft. Eline var ved skipsrekka med borna då Jentoft ropte frå ein overfylt livbåt - Hiv guten ne, så ska æ ta han med til faren.

Ho skal då ha ropt tilbake: - Nei, ska vi gå ne, så ska vi gå ne alle sammen.

Noko anna som har vorte fortalt, er om ein hund til Jentoft.

Hunden blei så uroleg og ville ned til fjæra. Der stod den dag etter dag og ulte ut mot havet, - mest som han skjønte at nokke va galt.

Men så kom den opp lograndes, - og glad og løkkelig.

Då dei fekk høyra om forliset og at Jentoft var berga, sette dei historia i samband med det.

Rockall er ein kring 30 meter høg fjellknaus som stikk opp or Atlanterhavet på eit bankområde nordvest frå Hebridene. ”Norge” grunnstøytte på Helens reef (grunne) to nautiske mil nordaust frå Rockall. Skipet kom av grunnen for eigen maskin, men tok inn så mykje vatn forut at det gjekk ned etter 20 minutt. Eit dykkarlag fann vraket i 2003 ikkje langt frå staden det grunnstøytte.

6

I 1904 skulle den 171⁄2 år gamle Lasse Oppheim utvandra til Amerika, men ferda hans enda i ein stor katastrofe. Dampskipet Norge gjekk ned i nærleiken av den vesle øya Rockall den 28. juni. Ombord var det 727 passasjerar og eit mannskap på 68, i alt 795 personar med stort og smått. Berre 160 av alle desse vart berga, og Lasse var ein av dei heldige. Han returnerte til Nordfjord etter den dramatiske hendinga, men gav ikkje opp planane om å emigrere. Alt året etter drog han i veg att og busette seg som farmar i Canada. I 1922 kom Lasse heim att for godt, gifte seg med Rakel Strand og vart gardbrukar på Oppheim.

opne, djupe Atlantern, men det skulle snart vise seg at det var ein grunne i nærleiken av Rockall.

I julenummeret av lokalavisa Fjordingen i 1956 vart Lasse Oppheim intervjua om den vonde opplevinga ute på Atlanterhavet. Han fortel at han låg halvt vaken om morgonen rundt kl. 7 i ein stor sovesal med om lag 60 mann. Det var stilt om bord då få personar var oppe.

Veret var bra med ein del tåke.

Difor gjekk skipet med roleg fart, og fleire gonger fløytte det med høg lyd. Ein av mannskapet kom ned i rommet og sa: ”Vi har tåke i dag”. Like etterpå lydde det brått eit veldig brak. Lasse trudde først at dei hadde støytt på ei fiskeskøyte sidan dei var på den

Ein av dei største livbåtane var alt fylt med folk, men det hadde også vore plass til Lasse. Av ein eller annan uforklarleg grunn steig han ikkje opp i båten, og det skulle han ikkje angre på. Mannskapet byrja å heise ned den fullasta livbåten, men brått gjekk eine tauet av, og båten stod på ende rett opp ned. Dei fleste hamna i sjøen, medan andre klamra seg fast. Men så losna den andre blokka, og livbåten rusa med stor fart under sjøen. Det vart eit fælt virvar der folk kjempa for livet ved sidan av skipet som alt låg med akterenden høgt i lufta.

Alle var på beina i ein fart og strøymde mot dekket, og dette førte til at trappa vart riven ned i trengselen. Lasse var ein spretten kar så han tok tak og hoppa opp på dekket gjennom ei luke i taket.

Han såg med ein gong alvoret i situasjonen, og mannskapet var alt i gang med å få ut livbåtane. Lasse hadde berre fått på seg litt klede, men han tenkte som så at skulle han ut på havet i ein open livbåt måtte han ha på seg meir klede.

Som ein katt hoppa han ned att i sovesalen, treiv ei trøye og på veg oppatt på dekket sikra han seg eit livbelte.

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

dei oppdaga nokre fisketrålarar som for forbi dei utan å få auga på lettbåten. Om bord hadde dei ingen ting å signalisere med, og i vinden og bølgjene var det ikkje noko hjelp i å rope. Det er lett å skjøne fortvilinga og desperasjonen som rådde blant mennene. Den sjette dagen hende eit under. Dei kom fram til eit linemerke med flagg.

Dette kunne kanskje bli redninga deira, men det kunne gå dagar å I alt 6-7 livbåtar var fullasta med vente. Etter eit par timar folk og det tok til å blåse opp med oppdaga dei til all lukke røyk frå ein båt som kom stiv kuling. Om bord i lettbåten beint mot dei. Seks dagar rodde dei på harde livet bort frå kamp for livet var til skipet då det innan få minutt ende. Gleda var stor, men ville gå ned. Om bord rådde det opplevinga hadde sett full panikk. Folk klamra seg til akterenden som kom meir og meir sine merke. Lasse hadde svullar på kroppen og sår i lodd. Fleire hundre menneske på føtene sidan han ikkje hamna rett i sjøen like før dei hadde fått med seg skoa. høyrde ein uhyrleg smell og Om bord på fiskeskøyta ”Norge” gjekk under. Vrakgods flaut opp overalt, og inn imellom fekk dei i første omgang berre litt mat og litt drikke, for kroppen stridde folk for livet. måtte på ny venje seg til føde. Dei vart sette i land i Aberdeen og Dei 17 mennene om bord i førte til eit hotell der dei fekk nye lettbåten hadde ikkje fått med klede og sko. Mennene fekk valet seg noko som helst mat, men 3. styrmannen, hadde teke med seg om anten på nytt å dra til Amerika eller reise heim. Lasse valde det litt vatn, slik at kvar av dei fekk siste, sidan alt han eigde hadde tildelt eit par skeier om dagen. gått tapt.

Fleire av livbåtane heldt seg nær kvarandre den første dagen. Om bord på Lasse sin båt oppdaga dei Denne dramatiske hendinga med forliset og ikkje minst kampen for at folka på ein annan båt åt på å overleve i seks døger i ein open eit eller anna. Dei halte seg inn båt ute på Atlanterhavet måtte på denne båten og kravde at dei naturleg nok setje djupe spor. I skulle dele maten. Dette nekta ein samtale med dotter til Lasse, dei i første omgang, men då 3. styrmannen trua dei med å renne Edit Hauge, kunne ho fortelje at faren snakka eigentleg svært lite båten deira i senk, kasta dei over to skipskavringar til kvar av dei 17 om forliset. Men når dei spurde han, var han alltid villig til å svare mennene. på dei mange spørsmåla deira. Det som gjorde sterkast inntrykk på Desse to kavringane og dei få han var eit ungt søskenpar frå ein dråpane med vatn var alt Lasse av dalane på Sørlandet. Dei hadde og dei andre om bord fekk i seg i dei seks dagane ute på det opne kome om bord i Kristiansand, og far deira hadde tala med havet før dei vart berga. Det var Lasse og Karl Bakke om at dei ikkje grenser for kor tørste og svoltne dei var. Tørsten var likevel fire ungdommane måtte halde saman på overfarten. Dette gjorde verst. Lasse tok inn sjøvatn for å leska munnen, men han vart berre sitt til at dei vart godt kjende.

Under forliset var guten komen i sårlippa og endå meir tørst. lettbåten deira, men søstera hadde Dag etter dag gjekk utan teikn til venteleg fått sjokk og la seg berre på dekk ved relinga og gret. Då berging. Det verste opplevinga gjorde broren det utrulege – han deira var den fjerde dagen då Lasse var ståande på dekk saman med ein reisekamerat, Karl Bakke, då dei fekk auga på nokre av mannskapet som freista å svinge fram ein liten lettbåt. Dette var tydeleg vanskeleg, og dei vinka på Lasse og Karl at dei måtte hjelpe til. Dei greidde verkeleg å svinge ut båten, men på grunn av uheldet med den første livbåten, var det eigentleg få som våga å gå i båten.

Eit par mann firte seg ned med tau, og endeleg plukka dei opp to mann frå sjøen. Då var lettbåten så full at mannskapet nekta å ta med fleire

gjekk resolutt opp på dekk att til søstera. Guten makta ikkje gå frå søstera sjølv om det venteleg ville ha berga livet hans. Han valde å gå den sikre død i møte saman med den kjære søstera si. Edit hugsar at kvar gong faren fortalde om det unge søskenparet, så gret han stilt.

Lasse vart berga frå den fælslege skipskatastrofen, men den vonde opplevinga skremde han likevel ikkje frå å gje opp draumen om lovnadslandet Amerika. Året etter la han i veg att. Han kom først til N-Dakota der han arbeidde eit par år før han drog vidare til Canada.

Der kjøpte han seg land og bygde opp ein god farm nær den vesle byen Melfort i Saskatchewan. Han skulle bli verande i Canada i 17 år før han kom heim att for godt i 1922 og overtok bruk 5 og 6 på Oppheim. Lasse døydde i 1965, 78 år gamal.

17 år gamle Lasse Oppheim, Stryn, var ein av dei to frå Sogn og Fjordane som overlevde forliset med D/S ’Norge’.

(Foto utlånt av Edit Hauge).

Red. merknad: Jamført med Per Kristian Sebak si bok: Titanic’s Predecessor The S/S Norge Disaster of 1904. 2004: a) ”lettbåt” - mindre livbåt. b) ”6-7 livbåtar fullasta med folk” - Dei overlevande berga seg i seks livbåtar. Livbåt nr. 2 med over 40 ombord vart aldri funnen. Livbåten Lasse Oppheim var i, hadde 17 ombord, medan kapasiteten var 26. Dei andre var ujamnt lasta, frå 65 % av full kapasitet til 152 %. Livbåt nr. 1 hadde 72 menneske ombord.

7

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Gunnar Urtegaard

Multimediaarkiv for Sogn og Fjordane Internett som kulturkringkastar

Fylkesarkivet og musea i Sogn og Fjordane har mykje materiale lagra på lydband, kassettar eller video.

Det handlar om å sleppa brukarane inn i magasina våre slik at dei kan gjera seg nytte av fleire av tenestene desse institusjonane kan gje.

Multimediaarkivet er soleis eit svært viktig steg for å opna denne delen av samlingane våre.

Etter kvart vert ulike former for breiband meir vanleg. Teknologien for handsaming av lyd og video på Internett har vorte meir utvikla og gir no betre kvalitet. Det er 10 år sidan Fylkesarkivet tok til å digitalisera foto. For 6 år sidan la me ut dei første digitale smakebitane frå musikkarkivet. Brukarane kunne då lytta til 20 sekund henta frå byrjinga av kvart opptak.

7 dagar i veka. Innhaldet i multimediaarkivet er no under oppbygging, og etter ferien vil tenesta etter kvart verta opna for alle. Arkivet vil aldri verta ferdig, men vil veksa i innhald og dermed i verdi for folk i Sogn og Fjordane.

Fellesressurs i fylket

Det er Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane og IKT-avdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune som står bak dette. Representantar for dei fylkeskommunale vidaregåande skulane er og med i arbeidet, og skulane Tida er komen til meir systematisk vert ei viktig brukargruppe. arbeid med digital lyd og video 3 vidaregåande skular i fylket på Internett. Betre tenester til har i dag utdanningstilbod brukarane må heile tida vera det innan multimedia, og overordna målet. Ved å integrera teknologien og tenestene knytt ulike typar multimedia i tilbodet, multimediaarkivet, vil vera av stor ynskjer Fylkesarkivet og andre interesse for dei.

ABM-institusjonar i Sogn og Fjordane å ta eit steg vidare i Dette arkivet vil verta til stor hjelp arbeidet med å etablera Internett for Fylkesarkivet og andre ABMsom ein sentral kulturkringkastar institusjonar i formidlingsarbeid. med sending 24 timar i døgnet, Ulike brukarar som mellom anna

grunnskular og vidaregåande skular, kan få direkte tilgang til audiovisuelle primærkjelder innan ei rekkje fagområde. Frå dette arkivet vil video og lyd verta ”streama” i ulike kvalitetar alt etter kor raskt samband brukarane har til Internett.

Musikk Fylkesarkivet si samling med klassisk norsk tradisjonsmusikk (folkemusikk) frå Sogn og Fjordane inneheld i dag om lag 5600 timar med musikkopptak og intervju. Opptaka fordeler seg på kring 13000 ulike avsnitt frå 1921 og fram til i dag. Musikkavdelinga har også ei samling nyare videoopptak av dans frå fylket.

Samlingane ved musikkavdelinga er ein viktig ressurs i arbeidet med å gjenoppdaga lokal songog dansekultur i grunnskule og vidaregåande skule. Ho kan også nyttast som utgangspunkt for lokale tverrfaglege undervisningsprosjekt.

Til dømes inneheld tekstmateriale ein betydeleg lokalhistorisk ressurs.

For skular med studieretningsfaget musikk/dans/drama vil ein tilgang til arkivet sine samlingar over breiband utgjere eit svært nyttig og omfattande supplement til fagseksjonen sine eigne mediebibliotek. I dag kan brukarane via Internett lytta på kring 20 sekund frå ein del av musikkopptaka. Etter kvart vil dei no kunna lytta på heile opptaka i god kvalitet. For arkivet betyr dette at dei vil nå fleire og arbeidet med formidling vart enklare og meir tilpassa brukarane.

4

8

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Alle formelle reglar kring bruk vert ivaretekne på same vis som ved meir tradisjonell formidling via kopikassettar med meir.

Film og video Lokale fjernsyns- og produksjonsselskap innan film/ fjernsyn/video har etter kvart dokumentert viktige sider ved næringslivet og kulturlivet i Sogn og Fjordane i nyare tid. Slike arkiv vil ofte vera ei blanding av upubliserte råopptak og ferdige produksjonar. Slikt materiale er ei viktig kjelde til våre nære fortid og Fylkesarkivet vil søkja samarbeid med desse for formidling gjennom multimediaarkivet.

Fylkesarkivet har og hand om ei rekkje andre dokumentasjonsopptak på video. Innhaldet er mellom anna dokumentasjon av eldre arbeidsprosessar.

Fylkesarkivet ynskjer og å samla inn film, video med meir som kan dokumentera soga om ulike sider av samfunnsutviklinga i Sogn og Fjordane. Dette materialet ynskjer me å overføra frå analog lagring til digital lagring. Me vil freista å få digitalisert eldre filmmateriale med meir og formidla dette gjennom det nye arkivet.

vil også dette materialet bli digitalisert etter kvart.

som les skal ikkje ha høve til å lasta ned materialet.

Mål/behov i prosjektet

-- Nedlasting. Brukarar som ynskjer gode kopiar av aktuelt materiale, skal ha høve til å lasta ned frå nettet gjennom ei ordning med lisensiering. Dei må registrera seg i ein brukarbase og leggja inn tinging. Når tingingsvilkåra er oppfylte, får vedkomande høve til å lasta ned ein digital kopi av god kvalitet.

-- Digitalisering og lagring.

Overføring av informasjon frå analog lagring til digital lagring i slik kvalitet at me ikkje treng gå attende til analoge originalar for dei fleste bruksføremål.

-- Metadata. Base for innlegging og administrasjon av metadata med kopling til materialet slik at ein gjennom metadatakatalogen kan henta fram informasjonen.

Det skal vera mogeleg å skriva inn metadata om deler av ein opptak, og spela av desse direkte.

-- Streaming, katalog på Internett. Fylkesarkiv sitt multimediaarkiv må vera til gjengeleg på Internett, og etter kvart som det kjem nytt materiale inn i arkivet, må katalog og innhald automatisk oppdaterast på Internett (jamfør løysing i dag med foto, musikk med meir.)

-- Lesing/lytting. Alle må ha høve til å søkja fram materiale og sjå/høyra på dette over Internett.

Ein streamingserver må ta seg av dette og kvaliteten på det streama materialet må vera god. Ein må leggja til grunn av brukarane har breiband i ei eller anna form. Dei

-- Integrert bruk. Informasjonen på nettet må kunna integrerast i t.d. artiklar, nyhendeoppslag på kommunale sider, i Fylkesarkivet, hjå musea med meir. T.d. kan ulike lyd og video-innslag vera sentrale deler i ein artikkel på Kulturhistorisk Atlas og Leksikon.

Her ser me døme på avspeling av video om bygging av vegen til Måløy. Heile opptaket heiter ”Lang veg fram” og er produsert av Vest Visjon ved Ole Fretheim. Klikkar ein på namnet til opptaket (Lang veg fram), startar avspelinga der. Fylkesarkivet har registert dei ulike ”hovudavsnitta” av opptaket for seg og start og slutt viser framføre kvart avsnitt. Ved å klikka på eit av avsnitta, startar avspeling på denne staden, og ikkje i byrjinga av opptaket. Ein kan og søkja etter namn, stikkord på avsnitt i opptaka. Dersom ein person er intervjua midt i opptaket, vil ein finna namnet gjennom søk, og starta avspeling nett der dette intervjuet tek til.

Livsminne Fylkesarkivet har også lydfestingar av ei lang rekkje intervju. I alt utgjer dette kring 2-300 timar opptak. Her ligg svært viktig informasjon som ofte er fengslande og fasinerande. Til no har dette materialet vore vanskeleg å nytta både for arkivet og brukarane. Når dette er digitalisert, vil ein lettare kunna formidla dette og skreddarsy innhald til ulike brukargrupper.

Stadnamn Vi har også opptak av kring 250 000 stadnamn i fylket, lese inn av lokale informantar. Som ein del av det framtidige vernearbeidet knytt til desse samlingane 9

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Gunnar Urtegaard

Møtebokprosjektet – status Hausten 2001 starta Fylkesarkivet opp møtebokprosjektet: registrering av innhaldet i møtebøkene til kommunestyra og formannskapa.

Prosjektet har vore finansiert av eigne midlar, midlar frå kommunane og midlar frå ABM-utvikling. 19 av 26 kommunar i Sogn og Fjordane har sagt at dei ynskjer å vera med i dette prosjektet.

-

Opplegg for å kopla sak i saksregisterbasen til rett skanna side Opplegg for å kunna bla direkte i skanna sider (forrige side – neste side) i dei digitale sidene utan å kunna gå om saksregister - ein digital versjon av møteboka

Tabell over saker registerte i dei ulike kommunane.

Dei siste 10-15 åra har det skjedd svært mykje positivt når det gjeld kommunale arkiv.

Dette skuldast ikkje minst oppretting av interkommunale arkivordningar og fylkesarkiv/ byarkiv. Etter kvart er det vorte laga bra arkivkatalogar for dette materialet slik at publikum kan få oversyn over kva som finst i desse rike arkiva.

Betre tilrettelegging

Trass i dette har kommunale arkiva enno ikkje fått den bruken dei fortener. Dette gjeld både frå forskarar, studentar, elevar og folk flest. Gjennom auka bruk av Internett, kan og desse kjeldene leggjast enno betre til rette for brukarane, og me trur det er naudsynt. Saman med Statsarkivet i Bergen utvikla Fylkesarkivet i 2001 eit opplegg for betre formidling av innhaldet i møtebøker for kommunestyre og formannskap.

Systemet fekk fylgjande komponentar og funksjonar.

-

10

Database for registrering av alle saker i kvar protokoll Skjema/retningsliner for registrering av saker System for kategorisering av saker Søkeskjema for å finna saksgrupper eller einskildsaker i basen Retningsliner for å skanna sidene i protokollane (fargeskann)

Pr. 1.6.2004 er det registert nær 59000 saker frå møtebøker i til saman 18 noverande eller eldre kommunar. Arbeidet vil halda fram utover i 2004 og 2005.

frå den ”manuelle perioden” og få kopla dei til skanna sider frå møtebøkene. Først då vil me kunna opna dei kommunale arkiva på ein skikkeleg måte og visa brukarane veg inn i dette fantastisk rike materialet. Då vil me kunna tilby publikum samanhengande saksregister frå det kommunale sjølvstyret vart innført i 1837 og fram til i dag.

Dette vil i neste omgang vera med å styrkja medvitet om arkivarbeidet og forståinga av at dette er viktige kjelder til soga vår.

Kommunane opnar meir og meir sine interne sak/arkivsystem for publikum via Internett. Målet er soleis at brukarane på ein enkel måte skal kunna søkja etter saker relatert til eit tema både i saksregister over eldre saker og i det løpande saksregisteret over administrative og politiske saker som kommunen nyttar i dagleg arbeid i dag. Det er enno eit stykke veg dit, men kursen er rett.

Døme med Kapell Framtida – samordning Vågsøy I dømet på neste side har me med dagens søkt fram saker som gjeld Vågsøy sak/arkivsystem Kapell, og lista startar i 1845 og Frå kring 1995-2000 tok dei fleste kommunar og fylkeskommunar i bruk elektronisk sakshandsaming.

I slike system vert det automatisk oppretta saker – både administrative og politiske.

Vårt mål er difor at me etter kvart får registrert elektronisk (på eit enkelt nivå) også saker

1846. Kommunestyret drøfta utbetring av kyrkjegarden i 1845 og i 1846 kom saka om ny kyrkje i staden for det gamle Vågsøy Kapell. Deretter vart denne saka handsama ved fleire høve. Saksregisteret for Selje kommune (som då og omfatta Vågsøy) vil ”fylgja” Vågsøy Kapell vidare framover mot vår

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

tid i samband med vedlikehald, utbetringar med meir.

Dette dømet viser klårt korleis eit saksregister opnar opp desse kjeldene om me er interesserte i ei konkret sak. Me har mange døme på at folk har funne stor nytte i denne tenesta.

Saker som kom opp i kommunestyret, vil me og ofte finn att i andre arkivseriar som kommunale rekneskap og korrespondanse og sakstilfang.

Slike vert dette og ein vegvisar vidare inn over og nedover i meir detaljert kommunalt arkivtilfang.

Eit slik register vil og vera til stor nytte for administrasjonen når ein skal leita etter saker frå eldre tid som har administrativ eller økonomisk verdi i dag.

Nedanfor døme frå oppretting av bibliotek og tilsetjing av første bibliotekar i Selje.

Om me vil sjå nærare på framveksten av eit offentleg bibliotektilbod i Selje, vil og møtebokregisteret vera ein naturleg stad å starta. Me ser at denne saka kom opp alt i 1837 og var soleis ei av dei første

sakene den nyskipa kommunen tok tak i.

Me kan følgja utviklinga vidare framover mot 1878. Etter kvart vart det tilsett eigne bibliotekarar.

Biblioteka har vore eit kommunalt ansvar heilt fram til vår tid, og møtebøkene vil visa oss utviklinga vidare.

I dag er den framtidige rollen til dei lokale biblioteka under debatt. Eit viktig spørsmål er mellom anna kva rolle dei kan spela i det me gjerne kallar informasjonssamfunnet.

Oversikt over saker om Vågsøy kapell som kommunestyret i Vågsøy har drøfta.

Sakene her frå åra 1845 - 1852.

Frå Selje kommune saker som gjeld oppretting og drift av bibliotek. Frå åra 1838 1878.

11

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Om hummar og hummarfiske typisk heimefiske,

Eg har halde på med møtebøker frå kysten ei tid var lite strabasiøst, no, med dei eldste møtebøkene frå kommunestyret og høvde godt for eldre fiskarar og og formannskapet i Selje (som omfatta Vågsøy unggutar. til 1911) og Solund. Mange saker er eins med sakene i kommunanen lenger inne i landet, som Engelske val på ulike styringsorgan, til dømes skulestellet brønnskuter og fattigstellet, men særleg to saksområde Eksporten skjedde avspeglar kystkommunen, - emneområda fiske på den måten at og hamnestell (oppsetjing av seglmerke, stakar og engelske seglskuter stenger, fyrlykter, byggjing av moloar og utbetring (hummerbysser, av hamner, montering av fortøyningsringar og brønnskuter) kom over boltar til båtfeste). Med tanke på eit stykke i og henta hummmaren Kjelda gjorde eg nokre stogg ved to-tre saker om i utskipingshamner. hummarfisket.

Kolgrov i Solund,

Kinnasundet, og Smørhamn var slike hummarhamner, seinare også Florø.

Engelskmennene hadde kommisjonærar som teikna fleir-årige kontrakter med fiskarane.

Frå kring 1870 skjedde det ei omlegging frå kontraktfesta handel med seglande brønnbåtar til friare handel og eksport i kassar med dampskipsrutene.

Eg har også sett etter i anna hummarhistorisk kjeldetilfang og vore i kontakt med Ragnar Skorpen på Drage om hummarteiner.

Eksportfiske frå ca 1825 Karl Egil Johansen har skrive litt om hummarfisket i boka si Fiskarsoga for Sogn og Fjordane 1860-1980, som kom ut i 1982.

Han byrjar boka si med eit riss av fiskeria i ”gamletida” og fortel at det var ein ”viss etterspurnad” etter hummar, og at eksportfisket kom i gang ca 1825. England var det viktigaste avtakarlandet.

Hummarfiske med teiner var billeg i utrustning, det var eit

1938 eit rekordår Hummarfisket har liten plass i boka til Johansen. Det avspeglar i seg sjølv at hummarfisket i Sogn og Fjordane var eit økonomisk

marginalfiske i høve til dei store fiskeria etter sild, torsk og andre fiskeslag. Det går fram at slutten på 30-talet var gode hummarår.

Dei hadde då gått meir og meir over til å bruka lukka teiner som heldt betre på hummaren enn den opne typen som måtte dragast med korte mellomrom. I 1938 blei det fiska 262 000 stk. eller vel 130 tonn i heile fylket. Resultatet i 1938 er det beste nokon gong i Sogn og Fjordane. Seinare gjekk hummarfisket kraftig tilbake.

Medan det i 1948 var registrert 944 hummarfiskarar i fylket, var talet i 1971 kome ned i 167, og fangskvantumet i 1970-åra var redusert til kring 10 000 stk årleg.

Hummarfiske i lokalavisene - 1874 Lokalavisene er gode kjelder til kunnskap om fiske og fiskeri, heilt frå dei fyrste i fylket i 1874 til dagens. Av og til står det noko om hummaren og hummarfisket óg. Fjordenes Blad hadde sålais alt hausten 1874 eit stykke om fiskeria i Selje.

Om hummarfisket står det: Det samme engelske Kompagni som i 15 Aar har drevet Lax- og hummereksport fra Norge har ogsaa i Sommer besøgt os, men Fiskeriet var idetheletaget daarligt, Eg kom i beit for hummar-bilete.

Søk i Fylkesarkivet sin database over eldre foto ga null treff, mot fleire treff på sild, torsk, sei og lyr. Dersom nokon har, eller kan tipsa om bilete med hummar/hummarfiske-motiv, ber eg om å bli kontakta. Maleriet FISKERNAUST frå 1881 finst i Nasjonalgalleriet og er måla av Gustav Wentzel ( 18591927). Motivet er frå Kvitsøy i Rogaland, som passar godt.

Rogaland hadde eit omfattande hummarfiske med handel og eksport heilt frå tidleg på 1700talet. Kristianiakunstnaren Wentzel har fått med mange slags fiskereiskap på maleriet sitt. Her er vel minst tre hummarteiner, av den sylindriske, lukka typen, eller kva? (Foto i Norge 1814 Jubileumsutgave 1914, bind 3).

12

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

og den fuldtsendige Mangel paa Is forhindrede endogsaa ganske al Laxeudskibning i Begyndelsen.

Udbyttet for dette Distrikt utgjorde vel omkring 3000 [Bismerpund, 1 Bp = 5,14 kg] Lax a 7 Skill og 5-6000 Stk. Hummer a 10 Skill.

I fjor betaltes Hummeren her med indtil 30 Skill Stykket paa Grund af en Konkurrence paa Liv og Død mellem dette og et andet Kompagni.

Fra hele Norge udførte det gamle Kompagni efter Forlydende ca 200 000 Hummer iaar.

Store hummaroppslag 2003/2004 Av heilt ny dato har eg to avisoppslag frå Fjordenes Tidende og Firdaposten. Begge handlar mellom anna om å sikra og ta vare på hummaren som naturressurs og økonomisk ressurs.

Hausten 2003 slo Mindor Grotle alarm. - Det er ikkje hummar igjen i Bremangerpollen etter taretrålarane sine herjingar, konstaterte han. Skal hummarbestanden bergast, hjelper det ikkje med utvida fredning.

Det må koma forbod mot all taretråling der det finst hummar, hevda Mindor Grotle.

Den fyrste hummarlova - Lov om Fredning af Hummer - kom 29. juni 1848. Lova sette forbod mot å fanga hummar i tidsrommet 15. juli - 1. oktober. Det var høve for amta å søkja om kortare fredningstid, men minimum skulle i halle høve vera heile august månad.

Den andre fredningslova kom i Våren 2004 var det tidlegare 1879. I tillegg til sesongfredninga regiondirektør Rolv Petter kom det no krav til minstestorleik.

Vetvik, no seniorrådgjevar i Det vart ulovleg å fanga, selja og Fiskeridirektoratet sin tur. Han har saman med ei forskingsgruppe kjøpa hummar under 21 cm frå ”Pandehornets Spids til Enden af kome fram med eit heilt Halens midterste Svømmelap.” nytt og radikalt framlegg til forvaltning av hummarbestanden 1.10.1993 vart minstemålet i Norge. Vetvik hevdar at dagens auka til 25 cm på Vestlandet, og hummarforvaltning har spelt fredningstida er utvida. Frå og fallitt. Det er knapt nokon med 1.1.2002 er det i peioden som driv hummarfiske på 1.1. - 1.10 forbode å fanga kommersiell basis lenger, mens hummar eller setja ut teiner, med det derimot føregår eit stort og eller utan agn på kyststrekninga ulovleg fritidsfiske. Han vil ha ei frå grensa til Sverige til og med ny hummarlov og har føreslege Sogn og Fjordane. ei rad konkrete tiltak, mellom anna å utnytta hummaren som betalt fritidssyssel knytta til eit Hummar-saker i sertifikatordning, og etablera kommunestyra sine offentlege yngelklekkeri og møtebøker utsetjing av yngel.

Formannskapsarkiva inneheld hummarhistorie. Kommunestyra Lovregulering fekk frå tid til anna tilsendt sidan 1848 dokument frå sentrale Ein annan stad å lesa om styresmakter med spørsmål dei hummarfisket er boka av Trygve skulle gje svar på og framlegg dei Solhaug De norske fiskeriers historie skulle uttala seg om. Dessutan 1815-1880 som kom ut på kunne det koma lokale søknadar Universitetsforlaget i 1976. om kortare fredningstid. I

møtebøkene frå Solund og Selje har eg kome over minst tre interessante hummarhistoriske småbitar som eg enten ikkje har funne andre stader, eller som framstår som nye og gode døme på meir generelle element.

Tankar om oppdrett i 1911 Forsøk og forsking i fiskerinæringa går attende til 1800-talet, og kunstig oppdrett av fleire slags levande i havet er ikkje nytt i vår tid. To store marinforskarar på 1800-talet var zoologen Halvor Heyerdahl Rasc (1805-1883) og ”vår eigen” Georg Ossian Sars (1837-1927) , fødd og oppvaksen i Florø. Den fyrste var pioner i Norge for den ”anvendte zoologi”, og alt i 1852 gav han ut publikasjonen Om den kunstige Fiskeformerelse. Begge var med som ekspertar i det førebuande arbeidet til hummarlova av 1879.

Oppdrett av hummar dukka opp som sak for kommunestyra for snart hundre år sidan. I januar 1911 handsama kommunestyra i Selje og Solund to hummarsaker, a) utkast til ny lov om fredning, og b) eit framlegg til oppdrettsanlegg.

I Selje rådde dei til å halda fram med forsøk med oppdrettsanlegg.

I Solund sa dei ingen ting om dette punktet, men saksreferatet nemner ”Meads system” (kva nå det var for noko).

”Hummerfiske med ruse” er tittelen på denne teikninga av Lauritz Haaland frå 1890-åra.

(Lauritz Haaland (1855-1938, marin-målar, Kvitsøy, laga ein serie bilete som viser fangstreiskap og fiske i 1890-åra.)

(Foto: I Veiviser til Vestlandets fiskerihistorie, 2000).

(framhald neste side)

13

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Frå side 13

Eit stort og ulovleg fritidsfiske, seier seniorforskar Rolv Petter Vetvik, at me har. Det har vel også hendt folk at dei har gjort seg nytte av ein og annan hummaren som har gått seg fast i eit garn i fredningstida, utan å sleppa den uti att?

Her er det Johanna Børve (til venstre på biletet) på Hjelmeland, også i hummarfylket Rogaland, som fryder seg over dagens ekstrafangst i eit fjordagad’n ein gong fyrst på 60-talet.

Til høgre: Mossi Dreyer Olsen.

Selje: Uttalelse om Utkast til ny Lov om Fangst og Fredning av Hummer: Enstemmig Uttalelse: Herredstyret finder ikke at kunne anbefale nogen Forandring i det nu tilladte Minstemaal for Fangst og Salg av Hummer eller Forandring i de nugjeldende Fredningsbestemmelser.

Derimot anbefales fortsat Forsøk med kunstig Utklækning av Hummer. (Møtebok, 1899-1914, møte 31.01.1911, sak 1.)

Solund: Utkast til ny lov om fredning av hummer samt forslag om anlæg av opdrætningsanstalter for hummer (efter Meads system).

Enst. udtalelse: Det nye lovudkast vil man anbefale i sin helhed med undtagelse av at fisketiden maa bli forlænget til 15. juli. (Møtebok, 1903-1916, møte 27.01.1911, sak 2.)

Hummarhamn på Vågsberget?

Eg nemnde lenger framme dei 1800-tals-hummarhamnene eg fann oppførde i fiskarsoga for fylket. Ei hummarsak i Selje tyder på at Vågsberget også var ein stad for kjøp og sal av hummar.

Landhandlar Berg sende i 1865 søknad til amtsformannskapet om at fredningstida måtte innskrenkast til minstekravet i

lova, august månad.

Amtsformannskapet sende søknaden til kommunestyret i Selje for uttale.

Uttalen er svært interessant på fleire punkt, det står til dømes noko om kvar fisket føregår, om fredninga, om engelske hummarhandelsmenn, - og om hummarfisket som inntektskjelde for fattigfolk.

Da Hummerfisket ved stormende og mislig Veir oftere afbrydes, eftersom Fiskeriet nemlig foregaaer ved steile og farlige Kyster lige for det aabne Hav, en Afbrydese som ogsa vil finde Sted om Fredningstidene indskrænkes i Henhold til Andragende, samt de/da det maa befrygtes, at det engelske Compagni, der ene modtager Hummer, om Fredningstiden ikke indskrænkes, sandsynligviis vil ophøre med en Bedrift hvorved en væsentlig Indtægt er tilflydt den fattigere Del af Distriktets Befolkning, fattede Formandskabet eenstemmig saadan Beslutning: Den af Landhandler Berg til Amtsformandskabet indsændte Forestilling anbefales paa det Varmeste og Indstændigste.

(Møtebok 1837-1875, 26.6.1865, sak).

Annonse i Nordre Bergenhus Amtstidende, Florø, 12.11.1885.

Inntektskjelde for fattige Johansen skriv i fiskarsoga for Sogn og Fjordane at hummarfisket kunne drivast utan store investeringar. Solhaug går i si landsomfattande soge inn på hummarfisket som ”fattigmannsfiske” - og då ikkje i tyding av at det var eit fiske dominert av fattigfolk, men at fattige kunne ta del i hummerfisket nettopp fordi det ikkje kosta allverda å skaffa seg nokre hummarteiner.

I uttalen frå Selje til søknaden frå handelsman Berg på Vågsberget kjem det tydeleg fram at hummarfisket hadde vore, og var, ei ”væsentlig” inntektskjelde for fattige. Det same kjem fram i ei liknande sak i 1877. Nå skulle kommunestyret uttala seg om eit framlegg til ny hummarlov, og konklusjonen ikkje til å ta feil av: Innskrenking vil vera til meins for fattigfolk.

(Elles inneheld denne uttalen kommunestyremedlemmene i Selje sitt syn på det nye punktet i lova, minstekrav til storleik).

Skrivelse fra Lensmand E. Ellingsen med indlagt Udkast til Lov angaaende Indskrænkning i Tiden for Hummerfisket.

Besluttet: Man troede ikke at burde tilraade nogen Indskrænkning i Tid eller Hummers Størrelse, da man ikke tror at saadan Indskrænkning vilde virke til nævnte Fiskes Opkomst, samt tror man at Indskrenkning heri vilde være trykkende for mange Fattige.

(Møtebok 1837-1875, Sak, 2, 03.08.1877, ks).

14

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Ragnar Skorpen om hummarfiske Ragnar Skorpen voks opp på øya Skorpa utanfor Florø.

Han vart kunstmålar og budde mange år i Sverige saman med kona Catalin Hidas som også er kunstnar.

Skorpen heldt kontakten med heimfylket gjennom sommaropphald, - ei tid i Hyen og seinare i Selje. No er dei fast busette på Stadlandet, i det gamle skulehuset på Drage.

Ragnar Skorpen er levande interessert i gamle båtar og har opp gjennom åra sett i stand fleire bruksbåtar. Eg skreiv til han og sende med nokre spørsmål om hummar og hummarfiske, og nemnde særleg ein fangstmåte med å bruka langskafta tenger. Ei tid etter kom det ei interessant utgreiing opp på skjermen min.

Skorpen fortel: Sjølv har eg aldri livnært meg av hummerfiske, men eg budde i nærleiken av slike som prøvde, og visst fanst også lange tenger av tre. Når hummaren ville leve familieliv om sommaren, kraup den ofte under store steinar på grunnt vatten og avslørte seg ved å sparke fram fersk sand. For den tålmodige gjekk det å legge mat framfor desse steinar og sidan liste seg mykje forsigtigt ned med tanga når hummaren åt.

etter lake (stor, brosmeliknande ferskvattenfisk). Og desse ”tågar” som også lappane brukte, var oftast henta frå granrøter.

I min barndom fanst meir rasjonell produksjon, det var sponteiner som gjaldt. Desse var fletta av 4-5 cm breid trespon.

Det bruktest også tre-tunner som montertes strutar i. Desse fiska visseleg godt – særskilt krabbe, men var urimeleg tunge å få inn i båt, då dei for å søkke, måtte lastast med mengder av stein.

Når hummaren kom tidleg på sommaren, var den oftast å finne på grunne fluer i yttre skjærgarden, og fiskarar som dreiv meir rasjonellt låg då ute heile natta. Redskapet var då ”fallteiner” – eit cylinderforma reiskap av not som var heilt ope på oversida. Hummaren kraup lettare i desse, - men den kom seg også lett ut. Dei drogs difor ofte etter ein time, og måtte dragast rasande fort. Elles fanst mange heimegjorde variantar av hummarteiner, ofte ein cylinder av hatleband og trespiler innbunde med kokustråd og med to strutar på ovansida.

Den slutlege og dominerande løysing på hummar-reiskapet kom etter kriget og vart deseina i Måløy. Den kallast alment ”Kråkebollen” og består av eit samansveisa kuleskelett som er drege not over og har ein konforma plaststrut på toppen, som også fungerar som inspeksjonsluke. Søkk-tyngda lagar fiskarane sjølve, og den består oftast av ein betongklump i botnen. Desse reiskap har den fordel at dei lettare kjem heilt til bottnen der det finst tare.

Det er no meir desse teiner som brukast også til krabbefiske, men ved bruk i fredningstida for hummer må dei utrustast med eit s.k. rymmingshål (for hummar) for å vere lovlege.

I mindre skala finst også ein type importerte, kasseliknande japanske teiner av not på stålkonstruksjon.Desse er også bra fiskelege redskap, og har den fordelen at dei med eit handgrep kan kompaktpakkast så dei nessten ikkje tek plass.

Ragnar Skorpen er glad i gamle båtar.

Dette prakteksemplaret av ein Nordfjordseksering frå 1870-åra er hans. Dei to ombord er så langt som det går an å koma frå hummarfiske, fortel Skorpen, - han sjølv og ein kunstnarkompis som heiter Bjrøn - og som berre har sett hummar todelt på restaurantbord. Båten kan ha vore nytta til hummarfiske, trur han.

Teiner var plasskrevjande.

Men elles var nok den mindre færingen mykje nytta.

Messt brukte reiskap var ruser og teiner.

Messt teiner. I ruser venta ein seg like mykje raudtorsk. Teinene som var ibruk i min ungdom var ”tågeteiner”, fletta av ulike sortar greinvirke. Liknande reiskap var frå gamal tid også mykje brukt i det skandinaviske innlandet til fiske 15

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Kjerstin Risnes

Attest frå ’Lærdal Herredsstyrelse’ ”Da Postmester Jakob Olsen har anmodet om - at Lærdals Herredsstyrelse vilde afgive sin Erklæring angaaende hans Virksomhed som Postaabner og senest som Postmester her i Bygden finder Herredsstyrelsen at kunde udtale - at Postmester Jakob Olsen under sin virksomhed altid har udvist en exemplarisk Orden Nøiagttighed og Paalidelighed - og han har været saa i mødekommende og velvillig over I registreringsarbeidet dukkar for en hver der har hendvendt sig det med jamne mellomrom opp til ham i Egenskab af Postmand saker som skil seg ut frå det jamne Men tilbake til attesten. Her er det - at vi ikke troe at han i den sakstilfanget. Denne gongen var ikkje spart på konfekten. Dei var Henseende kan overgaaes af nogen, det ein tenesteattest, ”vedteken” sanneleg ikkje redde for å dele ut og at han, når hans Raad eller og utskriven av kommunestyret fagre ord desse karane.

Veiledning har været paakrævet i Lærdal som fekk meg til å altid har givet denne med lige saa stogge opp. Ein slik strålande Lærdal kommunestyre 28. februar stor Velvillie som Kyndighed, - der attest ! Dette måtte vere litt av 1894: Sak 24. ein postmeister. Men denne vesle er derfor ogsaa kun en mening om, at Postmester Jakob Olsen til alles fulle Tilfredshed har udfyldt sin Stilling som Postaabner og Postmester her i bygden. Man skal også tilføie at han har fungeret som Forligelseskommissær i 18 år og at han har røgtet ogsaa dette hværv med stor Dygtighed og udpreget Humanitet”.

Formannskapsprotokollane er ei framifrå kjelde om den kommunale kvardagen, politikk og tidlegare tiders offentlege forvaltning - ei kjelde som no vert lettare å få auga på gjennom Møtebokprosjektet, der vi registrer formannskaps- og kommunestyresaker frå 1837 og framover på Internett.

Desse opplysningane kan du finne ved å gå inn på Fylkesarkivet sine Internettsider.

saka fortel oss fleire ting, ikkje berre om postmeister Olsen. Ho fortel om ei tid der kommunal administrasjon mest var eit framandord, i alle høve langt frå vår oppfatning av det kommunale administrative systemet. I dagens Lærdal ville neppe ein tenesteattest blitt forfatta og skriven ut av kommunestyret. Slikt har vi kommunalt tilsette som tek seg av. Attesten er og eit døme på at formannskapsprotokollane også kan innehalde mykje posthistorie, sjølv om Posten vart ein statleg institusjon alt i 1719.

Kjelder: -- Formannskapsprotokoll for Lærdal kommune ,1891 – 1900 -- De Sandvigske Samlinger – Postmuseet. Nettutstillinga ” I hus og hytte” -- Laberg, Jon: Lærdal og Borgund, Bygd og ætter. Bergen 1938.

Lærdal postkontor 1894-95.

Posten levde eit litt omflakkande tilvære. Her i huset til Anders Grøndal heldt Posten til i to periodar, fyrst som postopneri 1846 – 1854, og deretter som postkontor i åra 1894-1895. Men det var ikkje her postmeister Olsen heldt til. Då han overtok som postopnar i 1878 etablerte han seg med heimekontor, som det heiter i dag.

16

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

”..gjentor som korkje Amerikahug eller bysott bit på..” daa godt aa sjaa, at det finst dei som held dette arbeidet i æra, og Brita Urdahl er netupp ei slik bondegjenta, som gjerer slik maate, at ho hevjar det til æra, og er soleis eit godt fyredøme for andre. Det var med stor gleda presten yverrakte henne denne gaava fraa Bergens dyrebeskyt telsesforeining. Det er gildt aa hava slike gjentor, som korkjen Amerikahug eller bysott bit paa. Slike er det som byggjer landet.

For ei tid sidan stogga eg ved ein personomtale i eit nummer av Sogns Tidende frå 1904. Stykket har overskrifta Fraa Lyster og handlar om Brita Hansdotter Urdahl (18681954). Ei lita sommarsak i Kjelda, tenkte eg, og ordna meg med ein kopi.

Og kvifor? Det er ei 100 års-sak.

Stykket handlar om ein kvardagsslitar, ei kvinne, ei budeie, ei tenestegjente, eit omsorgsmenneske, ein dyreven, ein premievinnar. Difor! Og dessutan er stykket eit greitt døme på tidleg bruk av landsmål/nynorsk i lokalavisene.

I bygdeboka for Luster, band III, Dale 2 og Nes sokn, finn eg mellom anna dette om henne: Brita Hansdotter Urdahl, fødd 12.11.1868 på Søvde (bnr. 3), døydde 19.02.1954 på Søvde.

Ho stelte heime for foreldra og sidan hjå faren, Hans Urdahl til han døydde i 1913. Ho flytte så til systera Metta (gift med lærar Magnus H. Takle) i Vikadalen og i 1915 med familien hennar til Hetland i Rogaland. Ho var hushjelp hjå dei til kring 1924.

Då broren Lars vart enkjemann i 1924, flytte ho heimatt til Søvde og stelte huset hans.

Fraa Lyster Det hender sumt her i Luster og, som eg meiner, det burde staa litt um i bladi.

No siste joldeag var Brita Urdahl og fleire av hennar skyldfolk, prestens medhjelparar og ein del andre bodne inn til presten Halvorsen etter preiki paa Dale. Presten hadde nemleg fenge den æra aa gjeva Brita ei gaava, matskei og teskei av sylv i varkassa, fraa Bergens dyrebeskyttelsesforeining, for at ho i 16 aar hev vore budeia hjaa far sin og stelt kyrna, som amtsdyrlækjar Mossige, segjer: ”Paa en paaskjønnelsesværdig maade.” Presten heldt ei kort tala, der han i velvalde ordelag tala um det gilde arbeid aa vera budeia, som diverre no i vaar tid ofte vert so lite vyrdt. Men det er

Ho Brita er budeia baa vetter og sumar, og tek du ein tiur fram paa Breisæter um sumaren so kann du vera stød paa aa treffa ho; alltid i same godlaget. I ei handvending vert maten sett paa bordet og - ”Det skal ikkje vert matmaalet. magert, so sant mathugen berre er stor.” [Merknad: Eit ordtak?

Misprenting?] Og prate gjeng med lent og løgje, so du veit ikkje av fyr kvelden er komen, og du maa skunda deg paa heimveg.

Men det er ikkje alltid berre moro paa stølen. ”Naar kyrna slær seg vrange og legg seg framme i fjelle dei myrke haustkveldar, daa er det ikkje moro aa reisa paa leit. Men ho Brita hev gjenge so mang ein gong baa Hamarsdal og Fandersdal i regn og snøsletta, rennande vaat like til skinnet. Men pytt sann kva gjere det, naar ho bert finn kyrna og kjem heim og fær byta trurt paa seg, so er ho like lentug.

I Ungdomslaget er ho ein stød og god medlem. Fleire gonger hev ho vore med og synt fram spelstykke og hev der alltid gjort det framifraa, og anten det er som bladstyrar eller upplesar ho vert vald, so greider ho det alltid pent fraa seg.

Brita Urdahl var vel verd den heidersgaava ho hev fenge, og gildt var det, at byfolk vilde visa henne slik vyrdna.

k

Av Berit Selseng

Å skiljast som vener… Årdølene møtte siste gongen i kommunestyret i Lærdal den 27. september 1859. Delinga av kommunen vert ikkje nemnd i referatet. Den 14. november same Ein skulle tru at denne saka året var det eit konstituerande ville ha vore mykje handsama i møteboka til Lærdal formannskap møte med ordførarval i Årdal, og dei tykte vel at dei var i gang på før dette endelege skilsmålet, eiga hand med det. I alle høve men nei, her er det ingenting møtte ingen frå Årdal på neste å finna. Det me kan sjå er at møte som var det siste møtet i årdølene ofte var forhindra frå å Lærdal i 1859, den 10. desember. møta fram på formannskaps- og Kommunedelinga vert ikkje representantskapsmøta som som oftast vart haldne på Lærdalsøyri. nemnd med eitt ord, men i siste Som regel var det uver eller meinis saka, sak nr. fire, kjem avskilsorda frå Lærdal kommunestyre: som var årsaka, men elles ser det ”Da samtlige Formænd og ut til at årdølene ikkje alltid var Representanter fra Aardal ikke så ivrige etter å møta, og ved møteforsøming utan gyldig forfall afgave Møde ved Forsamlingen i var det etter lova straff med bøter. Dag blive disse at ilægge en

Årdal skild ut frå Lærdal som eigen kommune frå 1. januar 1860.

(framhald side 20)

17

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Gunnar Urtegaard

Betre stadnamnteneste på Internett I 1985 og 1986 gjennomførte Fylkesarkivet og dei 26 kommunane i fylket ei stor stadnamninnsamling.

Eit nært samarbeid med arbeidsformidlinga gjorde dette mogeleg. I alt vart det samla inn kring 250.000 stadnamn.

Arbeidet med å samla inn stadnamn er tidkrevjande.

Metoden den gongen var om lag slik: 1.

2.

Stoda for innsamla namn og vidare handsaming pr. 1.6.2004.

3.

4.

Føra namnet opp på liste med merknad om namnet, gardsnummer, bruksnummer m.m.

Merka av på kart kvar namnet er plassert Lesa uttalen inn på lydband Skriva ned informasjon om opptak, informantar, om lister med meir som høyrer til kvart kartblad

5.

Senda materialet til Fylkesarkivet for handsaming.

mellom Fylkesarkivet og den einskilde kommune. Tabellen avspeglar kva kommunar som har inngått avtale med Fylkesarkivet Fylkesarkivet sine oppgåver har i om dette. Me vonar no at me hovudsak vore: kan koma vidare med dette og 1. Føre oversyn over alt arbeid få fullført det som står att i løpet av 5 år. Kolonna innsamla namn og registrera innkome materiale viser stadnamn som vart innsamla 2. Få materialet vitskapleg fullt i samsvar med metodane handsama, mellom anna i 1985/1986. Ein del namn lydskrift, koding med meir 3. Dataregistera materialet må gjennomgåast og tilpassast, i Fylkesarkivet sin og desse utgjer kring 10.000stadnamndatabase 15.000 stadnamn. Det er og 4. Digitalisera x og ykome inn ein del namn som ikkje koordinatar slik at namna kan visast på digitale kart på er kome med i dette oversynet Internett. enno. Difor kan tal handsama namn for eit par kommunar vera Fylkesarkivet starta på alle desse større enn innsamla namn. Som oppgåvene i 1985 og 1986, men tabellen syner, står det att vel det har ikkje vore midlar til å 100.000 stadnamn før arbeidet fullføra dette. med slutthandsaming er ferdig.

Slutthandsaming omfattar mellom Arbeidet med slutthandsaminga av digitalisering av x-y-koordinatar. stadnamna har vore eit spleiselag

Døme frå alle kommunane I desse dagar legg Fylkesarkivet ut stadnamn frå alle kommunane.

For dei kommunane som ikkje har gjort avtale omhandsaming, legg me ut kring 4-500 stadnamn slik at dei kan sjå kva teneste dei vil få. Det etter kvart kome mykje betre digitale kart, og Fylkesarkivet vil oppdatera desse i løpet av sommaren. Mellom anna vil eigedomsgrenser koma med. Ein del kommunar har og fått teke flyfoto eller sokalla ortofoto. Desse kan orienterast slik at brukarane kan velja å sjå stadnamna på vanlege kart eller på flyfoto. Føremon med flyfoto er at kulturlandskapet kjem betre fram. For tida arbeider me med handsaming av stadnamn frå Solund og Flora. Kostnaden med slutthandsaming vert som sagt delt mellom Fylkesarkivet og den einskilde kommune

Forsking og formidling I arbeidet med forbetra stadnamntenester, vil me og utvikla fleire og betre søkefunksjonar slik at ein kan 18

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

nytta materialet i fleire ulike samanhengar. Stadnamn er eit spanande forskingsmateriale, og dei er og ei svært sentral kjelde til forståing av kulturlandskapet.

Gjennom den forbetra stadnamntenesta vonar me å nå fram til fleire brukarar og gjerne finna nye bruksområde (sjå fig. ovanfor).

Frå fragmentering til samanføring Stadnamna Åtevika og Ladberget

i Gulen vart i si tid registerte på lister og på kart og uttalen vart teken opp på lydband. Desse vart så lagra i Fylkesarkivet kvar for seg. Stadnamna høyrer sjølvsagt til ute i naturen med uttalen og den lokale kunnskapen som det sentrale. Det er ikkje mogeleg å ta vare å alt dette i si naturlege form, men me legg no opp til ei forbetra stadnamnteneste der me freistar å føra saman delane så godt som det let seg gjera.

Døme ovanfor er frå Gulen.

Her er det digitale kartet bytt ut med flyfoto. Ved å klikka på stadnamnet på biletet, vil ein få opp ei liste der ein kan lesa om namnet, høyra uttalen i 1985 (høgtalarsymbolet) og det vil verta høve til å leggja inn foto eller video av den staden der namnet høyrer til. Ved å klikka på kartsymbolet, vil brukaren få vist eit kartutsnitt eller flyfoto som viser plasseringa. Den nye tenesta vil vera på plass i løpet av sommaren.

Gjennom den forbetra stadnamntenesta vonar me å nå fram til fleire brukarar og gjerne finna nye bruksområde.

Av Jørgen Asperheim

Dette er tittelen på ein CD-serie om stadnamn frå Seimsdal i Årdal. Kvar CD-plate har sitt avgrensa område og inneheld bilete, tekst og innlesen tale med forkalring om stadnamna.

Serien er produsert av Jørgen Asperheim, med god hjelp av eldre seimsdøler.

Jørgen Asperheim fortel her om CD-prosjektet, og bakgrunn for dette arbeidet.

“Stadnamn fortel oss--” Stadnamna er ein del av kulturarven vår, og det er såleis viktig at ein har eit medvite forhold til desse namna. I Årdal har me mykje natur og eit rikt tilfang av namn på denne naturen, og det å skildra staden med namn er ein praktisk måte å hugsa namna på. Denne DVDserien syner bilete av staden og fortel om namna, og er meint å vera eit bidrag til framtidig læring og bruk av naturen vår. Forutan

grunneigarane, så er det jægrar og turgåarar som er viktigaste målgruppa, og eg registrerar ei levane interesse for å få kunnskap og kjennskap om nettopp stadnamna våre. Det viktigaste er at folk veit kva stader ein pratar om.

I min oppvekst på Asperheim i Seimsdalen vart eg godt kjend med mange av stadnamna i dalen. (framhald neste side)

19

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Frå side 19

Seimsdalen frå lufta.

(Foto: Jørgen Asperheim).

Det fanst namn på omtrent kvar einaste liten haug eller andre terrengformer som utmerka seg. Eg tenkte nok ikkje over kvifor desse namna fanst. Det var berre så naturleg, og det var svært så praktisk når me skulle sei kor hen me var, -såg dyri, - skulle hogga ved, o.s.v.

Eg vart spesielt interessert i bakgrunn for stadnamna, særleg dei som hadde namn etter spesielle hendingar og segner.

Til 100 års-jubileet i Seimsdal Ungdomslag deltok eg i arbeidet med å fotografera nedre del av Seimsdalen og skriva på stadnamn. Resultatet av dette arbeidet vart ei tavle med illustrasjonar av ca 80 namn, som heng i Ungdomshuset.

Husmannsplassen Rinden under Seim.

Plassen er teken godt vare på av slekti.

(Foto: Jørgen Asperheim).

I det moderne Årdal har namnedauden vore stor og gamle namn har vorte erstatta av nyare namn, men me har framleis mange gode informantar som kan historia si, og stiller meir enn gjerne opp for å hjelpa til så historia vert mest mogleg ekte.

I Årdal vart det også utført eit registreringsarbeid over stadnamn for ca 10 år sidan etter initiativ frå Fylkesarkivet. Frå før hadde me boka om stadnamn i Årdal av

Sigurd Dahl Midtun, med tolking CD 1: “Stadnamn langs strondi” av namna. Båe desse bøkene har fortel om namna langs strondi frå vor interessante og viktige for meg Årdalstangen til Ytre Ofredal. i arbeidet med å forstå betydninga av stadnamna.

CD 2: “Den gamle ferdslevegen frå Årebru til Sjursete” fortel om Saman med Torgeir Jevnaker namna på Asperheimsida. (forteljar) starta eg dette arbeidet for vel 3 år sidan på eige CD 3: “Den gamle ferdslevegen initiativ. Det måtte til både ny frå Nesagranden til Feninga” PC og DVD-spelar etter kvart. fortel om namna på Seimsida.

Fotoutstyret vart også fornya undervegs, og bileta er tekne frå både båt og fly. Resultatet vil me etterkvart dela med alle som er interessert. Dei første to CDplatene vert klare for salg like over ferien. (frå side 17) Serien består av tre Cd-plater Mulct af 60 sk. for hver. De med kvar sitt tema, og kan synast Udeblevne ere: Anders Haaversen på TVèn med ein DVD-spelar, Hestethun, Erik Eriksen Offerdal, eller på PC. Halver Wilkensen Seheim, Ole Halvorsen Asperheim, Niels Ludvigsen Holther, Helge Olsen Hereid, Sjur Jensen Aarebroe og Eivind Tostensen Hjelle.”

Å skiljast som vener..

Neste sommar føretok dei ”skiftet”, med deling av fattig- og skulestellet, noko Lærdal ikkje sette seg imot, dersom Årdal ”icke tilsøgtes fritaget, for alt Fællesskab med de øvrige Sogne allerede paadragne Forpligtelser eller Udligninger i Skole- og Fattigvæsenets Anliggender, navnlig med Hensyn til den under 10. December f. A. forhen besluttede og bevilgede Istandsættelse af den faste Skoles Lokale paa Lærdalsøren.” Altså vedteke og løyvt på det siste møtet der ingen frå Årdal møtte.

Takk og far vel frå Lærdal!

20

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Særmerkte stadnamn

Av Olav Haugen og Randi Melvær

Sefrusteinen Under etiketten ’Særmerkte stadnamn’ vil vi med ujamne mellomrom skrive noko om stadnamn som har ein historie eller ei segn knytt til seg. (Segnene kan vere vandresegner, mytiske segner, historiske segner eller opphavssegner.) Det vil ikkje vere noko vitskapleg presentasjon av stadnamna, men ei formidling av lokal, munnleg tradisjon. Nokre stadnamn kan ha ei humoristisk forteljing knytt til seg, andre kan ha ei tragisk eller dramatisk historie.

Munnleg tradisjon kan endre seg med tida og bli fortalt forskjellig ettersom kven ein snakkar med.

Forskjellige grender eller familier kan har forskjellige historiar med det same opphavet. Dei kan og ha kvar sine stadnamn på den same staden. Den versjonen av soga eller stadnamnet som blir presentert her vil ikkje ha noko høgre autoritet enn andre versjonar.

Formidlinga gjennom denne spalta skal ikkje vere nokon endeleg godkjenning av ein munnleg versjon, men vi vonar at ho skal fungere som ein inspirasjon til å ta vare på og formidle desse stadnamna, historiene og segnene vidare til nye generasjonar ”Sogn-ogFjordingar” og til alle oss innflyttarane som gjerne vil lære om staden der vi bur.

Ein stor og kanta stein på garden Løken i Eid kommune heiter Sefrusteinen - eit spesielt stadnamn som får ein til å undrast over mogleg opphav til namnet. Under opptak av stadnamn på Haugen for fleire år sidan kom vi i snakk om desse to stadnamna. Olav Haugen attfortalde då noko han hadde høyrt fortalt då han samla inn stadnamn.

Historia presenterte vi i Kjelda 1/2001.

fått ein menneskelagnad å knyte historia til.

Kvinnenamnet Sefrue eller Sigfrid Olav Haugen meiner at namnet Sefrue er ei forvansking av kvinnenemnet Sigfrid. I kyrkjeboka frå denne tida kan ein sjå kvinnenamna Ingeborg eller Ingebjørg skrivne som Engebor.

Denne Sefrue som har gjeve namn til ein stein på Løken og ei husetuft på Haugland, voks opp på Haugland, gard nummer 38 bruk nummer 4 i Eid. I den tida vart garden kalla Tippen.

Sefrue Jonsdotter skulle bu på Haugland, men eg finn henne ikkje i bygdeboka under Haugland. Bruk nr. 4 hadde fleire mannlege eigarar som heitte Jon. Men desse som heitte Jon passar ikkje i alder til å vere far til ”vår” Sefrue. Kan hende var familien ein husmannsfamilie?

Husmannsfamiliar blei ikkje tekne med i bygdeboka. Jacob Aaland sine bygdebøker har berre med eigarane eller brukarane av bruka.

Som fødd finn vi heller ikkje (framhald neste side)

Sefrusteinen sett frå aust: steinen på Løken i Eid kommune ligg no i krattskogen.

Tidlegare blei skogen halden i sjakk av beitande husdyr. Her sat truleg Sefrue Jonsdotter frå Tippen mange gongar.

Etter at historia stod på trykk første gongen har Olav Haugen forska vidare på opphavet til stadnamnet Sefrusteinen. Historia inneheldt frå først av både romantisk kjærleik, heimlengt og personleg tragedie. Framleis er det delar av historia som er uklår, og vi kan tru og spinne vidare på historia, men vi har i alle høve 21

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Frå side 21

Sefrue i kyrkjeboka, då den første tykte truleg både at det var kyrkjeboka for Eid ikkje byrjar før skammeleg, og at det blei ei i 1722. Sefrue blei fødd i 1697. ekstra økonomisk bør å forsyte av ei vaksen jente og spedungen Tenestejente på Løken? hennar. Dette var heilt sikkert ei stor påkjenning for henne. Ho Sefrue frå Tippen skal ha vore var gjerne glad i barnefaren og tenestejente på Løken. Det var sikkert gjævt å få vere tenestejente sakna han, eller hadde hatt von om ein betre levemåte i lag med der, sidan bruk nummer 1 barnefaren? Dette kan vi ikkje vite under Løken var ein skrivargard. noko om. Planlagd var det truleg Skrivaren Peder Claussen Paust ikkje. kjøpte bruk 1 i 1700. Kva for bruk Sefrue var tenestejente på Sefrue vart gift seinare i livet. veit vi heller ikkje, men det kan Olav Haugen funne Sefrue i Jacob ha vore bruk 1. Dersom Olav Aaland si bygdebok for Eid, og Haugen har funne den rette Sefrue denne Sefrue Jonsdotter blei gift - så blei ho fødd i 1697. Kor med Ola Danielson. Dei budde gamle var jentene når dei måtte ut på garden Løken, gardsnummer og tene? Viss ho var 13 år då reiste 19 bruk nr.4. I kyrkjeboka finn heimanfrå, kom ho til Løken i me dei som ”Trolofede” den 7.

1710. Då var det enkja etter Peder juni 1736. Den 24. november Claussen Paust som var brukar, same året gifta dei seg, og vi finn Margrete Dortea Kjær. dei som ”Copulerede i Starems Kirche”.

Korleis hadde tenestejentene Ola Danielson hadde før budd det tidleg på 1700-talet? Hadde i Bjørkedalen før han kom til dei eige rom eller sov dei på Løken. fjøslemmen? Budde dei på eige rom om vinteren og på Endå eit tungt slag fjøslemmen om sommaren? for Sefrue Korleis ho budde veit vi ikkje, Men, livet for ikkje fint med men ho skal ha vorte gravid som Sefrue no heller. Ho fekk ikkje ugift jente. Tidleg på 1700-talet gleda av å bu på Løken så lenge. var dette rekna som stor synd I 1742 vart ho enkje, då mannen og skam av kyrkja og prestane. døydde berre 28 år gamal. Truleg Det var endåtil ulovleg å få barn åtte ikkje Ola Davidsen og Sefrue utanfor ekteskap, og mange blei bruk 4 på Løchen, dei straffa. Eg viser til ein artikkel i kan ha vore Kjelda 3/2000 som fortel noko leiglendingar. Broren om dette. I kyrkjeboka for til ektemannen, Eid hadde presten eit eige felt Rasmus Danielson for ”Oficielt Absoluterede og tok over bruk 4 i Reprimanderede”. Her kan ein 1744 og då måtte lesa namnet til andre ulukkelege Sefrue enno ein jenter frå denne tida som blei refsa av presten. Eg finn ikkje vår Sefrue her.

Heimatt med brotne voner Sefrue skal ha reist heimatt til Tippen for å få barnet. Familien

Olav Haugen har gjort ein stor jobb med å samle stadnamn frå Eid.

22

gong reise attende til Tippen. Ho budde i eit hus som har vore kalla Sefrutufta.

Sefrue Jonsdotter skal ikkje ha klart å syte for seg sjølv i alderdomen, og ho skal ha kome på legd. Den 30. januar 1763 blei ho gravlagd på kyrkjegarden i Eid. Ho blei ført inn i kyrkjeboka som Sigfrue Joensdtr. Löchen, 66 år. Same dagen blei og ein Joen Olsen, Löchen 26 år gravlagd.

Dette kan ha vore Sefrue og Ole Danielson sin son som døydde omlag samstundes med mora.

Sefrusteinen Akkurat kva som var tilknytinga mellom Sefrue og den flate og kanta steinen på Løken i Eid veit vi ikkje sikkert. At ho sat der og lengta tilbake til livet på Løken og ektemannen som døydde så altfor ung kan vere ei forklaring. Ei anna forklaring er at ho skulle ha bli pynta til brud der eller at ho vart med barn der, men det er vel ikkje så truleg at brurepyntinga gjekk føre seg utandørs.

Fylkesarkivet tek gjerne imot fleire opplysningar om Sefrusteinen og Sefrue frå Tippen.

Kjelder: - Stadnamninnsamlinga for Eid kommune - Olav Haugen - Kyrkjebok for Eid på mikrofilm, HF 802 og 803.

- Aaland, Jacob: Nordfjord fraa gamle dagar til no ... EidHornindal 1909.

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Snorre D. Øverbø

Arkivmateriale frå Luster Sjukeheim, Harastølen I staden satsa styresmaktene eit breitt spekter av nye og mindre tiltak, mange plassert ute i kvar einskild kommune. Det var poliklinikkar, dagsentra og kommunehelseteneste. Men ein fekk og nye regionale tenester innan psykiatrien: vaksenspykiatriske arbeidsgrupper, barne- og ungdomspsykiatriske poliklinikkar og familievernkontor

Arkivet til Luster Sjukeheim, Harastølen er no omsider avlevert til Fylkesarkivet, 13 år etter at institusjonen vart nedlagd. Det er verdfull historisk dokumentasjon som no er sikra. Arkivaliene er frå ein periode då psykiatrien i fylket var lite utvikla, og fagmiljøa i stor grad var plassert utanfor fylket, i Bergen.

Det var først på 1990-talet at eit Sogn og Fjordane fekk eit psykiatrisk helsetilbod på line med resten av landet. Arkivet vil vere viktig del av kjeldegrunnlaget for ei framtidig psykiatrisoge i Sogn og Fjordane.

Psykiatrisk sjukeheim på Harastølen

I 1990 var det ca 70 bebuarar att Luster Sanatorium vart nedlagt i på Harastølen. Av desse var om 1958. Året etter vart det oppretta lag 55 heimehøyrande i Sogn og ein psykiatrisk institusjon i lokala Fjordane. 35 vart attendeført til på Harastølen. Luster Sjukeheim, sine ”heimkommunar”. Resten Harastølen vart etablert som følgje vart flytt til ein mellombels av at Rosenberg Asyl i Bergen oppretta fylkeskommunal døgnvart nedlagt. Pasientane ved den avdeling i Gaupne, Luster. Først psykiatriske sjukeheimen var difor heimehøyrande, ikkje berre frå Sogn og Fjordane, men og frå Hordland, Bergen og frå andre stader i landet.

På det meste var det kring 175 pasientar der i den fylkeskommunale institusjonen.

i 2004 vart denne mellombelse løysinga nedlagd. Det året opna det nye psykiatrisentret for Indre Sogn på Rutlin i Sogndal.

Om arkivet Som dei fleste institusjonsarkiv består arkivet av pasientdel og ein administrativ del. No i mai vart altså pasientjournalane avlevert.

Det utgjer 2,6 hyllemeter med dokumentasjon av pasientar sidan oppstarten i 1959. Tidlegare har vi motteke den administrative delen av arkivet. Det er meir generell korrespondanse, rekneskap, møtebøker, årsmeldingar og personalmapper. Førebels er denne delen av arkivet uordna.

Totalt utgjer arkivet 5 - 6 hyllemeter. Arkivet er klausulert, og innsyn vil berre gjeven med heimel i lov og forskrift (forvaltningslov, pasientrettigheitslov o.l.).

Harastølen, Luster. (Eigar: Fylkesarkivet).

Psykiatrireform På slutten av 1980-talet kom ein større psykiatrireform i Noreg, som innebar nedbygging av dei større døgninstitusjonane.

23

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Karianne Schmidt Vindenes

Ambassadejakt på Aurlandssko - med god lukt Ambassaden hadde lova Gardner å ta seg av saka, og sidan dei no har funne ut at Gardner sine favorittsko var produserte i Aurland, ber ambassaden ”…ordføreren om aa undersøke Ambassaden skriv at ”Herr hvorvidt der er noen Gardner [finansministeren sin i Aurland som kan assistent] kjøpte før krigen noen ta paa seg aa lage norske tøfler som han har vært disse 3 – 4 par for saa fornøyet med at han naa svært gjerne vil kjøpe flere par av denne framstaaende amerikaner”. samme type og kvalitet…” Herr Gardner sjølv kjende ikkje til kvar Ambassaden kan fortelje at tøflane i Noreg desse skoa var produsert, er handsydde og laga av norsk ”hjemmegarvet” skinn. Av den men ambassaden har konkludert vedlagte skissa til herr Gardner med at det er Aurlandstøflar kan ordføraren sjå korleis skoa eller Aurlandssko. Dette har dei skal sjå ut. komme fram til ved å studere ei skisse som Herr Gardner laga av Men det var ein ting som var skoa sine. mest like viktig som utsjånaden på skoa: lukta. I brevet frå ambassaden vert det presisert at skoa ”… lukter framdeles sterkt av en eller annen bark, antagelig bjørk”. I ein kommentar til skissa si skriv herr Gardner sjølv at ”this leather has a wonderfull odor or smell of pine or a tree bark”. Dei er einige om at skinnet luktar av tre, men om det er bjørk eller furu (pine) får vi kanskje aldri vite. Det som er heilt sikkert er at lukta var viktig for herr Gardner og ambassaden skriv i ein parantes at ”vi forstaar at hr. Gardner er meget begeistret for denne barklukten”.

Utsjånaden og lukta på skoa var altså særs viktig å få rett. Ambassaden presiserte difor i eit av breva sine ”…at prisen spelar liten rolle, dersom moccasinene er tilfredsstillande”. Eg tør

I 1947 fekk ordføraren i Aurland eit formelt brev frå den norske ambassaden i Washington D. C. Ambassaden hadde fått ein førespurnad frå assistenten til den amerikanske finansministeren, og trong hjelp frå ordføraren i Aurland til å løyse denne viktige saka.

24

ikkje seie noko om prisnivået på sko i 1948, men kan opplyse om at dei fire para til saman kom på kr. 240,Det første brevet frå ambassaden vart starten på ein korrespondanse som totalt omfattar 6 dokument med vedlegg. I tillegg til at korrespondansen må seiast å vere omfattande, kan også dateringane på breva fortelje om at formannskapet i Aurland prioriterte denne saka. Det første brevet frå ambassaden var datert 19. november og allereie 2. desember kunne formannskapet sende svar attende til ambassaden om at dei no hadde funne ein skomakar som kunne ta på seg arbeidet.

Formannskapet hadde kanskje visse baktankar med å involvere seg i denne saka. I same brevet som dei fortel at dei har funne ein skomakar, stiller dei spørsmålet: ”Kanskje dette og kunde ha noko å seie for eventuell eksport av slike skor?” Eg veit ikkje om kommunen hadde venta seg noko initiativ frå ambassaden på dette spørsmålet, og i så fall må dei ha blitt litt skuffa. Ambassaden nemnde ikkje eksport med eit ord i sine seinare brev.

Saka om aurlandsskoa kom kort etter krigen, og det var naudsynt med eksportlisens for å sende skoa til Amerika.

Aurland kommune søkte difor

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

det Kongelige Forsynings- og Gjenreisningsdepartement om ”…eksportlisens for 4 par Aurlandssko”. I søknaden skriv formannskapet at dei har fått i oppdrag å skaffe ”…Aurlandssko for Mr. Gardner, U.S. Department of Treasury…”, og dei sendte med avskrift av det første brevet frå ambassaden.

på skoa for å få dei så gode som muleg”. På grunn av at skomakaren måtte få henta lær frå ”byen” gjekk det litt lenger tid med arbeidet enn det skomakaren hadde rekna med. Men tre månadar etter Ambassaden var sjølvsagt klar at det første brevet over at det var naudsynt med vart motteke, kunne eksportlisens for skoa og opplyser formannskapet om at ”dersom det skulle bli informere vanskar med å oppnå eksportlisens ambassaden om for sendinga, ber ein om melding at dei ”sender straks, då ambassaden i så fall (…) pr. luftpost 4 skal ordna lisensspursmålet par moccasiner”. med Forsyningsdepartementets Rekninga vart sendt direktorat for Eksport og til ambassaden og Importregulering i Oslo”. inkluderte kr. 75,80 i porto, til saman Det er tydeleg at dette var ei viktig kr. 315,80. sak og at ein var klar til å nytte dei kanalane ein kunne for at saka Vi veit diverre ikkje skulle gå i orden. Eg kan ikkje sjå om Herr Gardner at Aurland kommune har motteke vart nøgd med noko svar frå Forsynings- og Gjen skoa, men vonar reisningsdepartemantet, men skoa at dei svarde til vart likevel sende. forventningane.

Formannskapet Attende til sjølve skoa: I eit av skriv i det siste breva sine kunne formannskapet brevet sitt at opplyse om at ”skomakaren skulle ”skomakaren sa at forsøke å gjera skoa mest mogeleg han var takksam for å høyra om lik de skor som hr. Gardner dette”. Brevet frå formannskapet tidlegare har kjøpt, om kvaliteten er det siste i vert akkurat den same som før denne saka, så om krigen torde han ikkje seie, men skomakaren sjølv han skulle laga skoa so gode som fekk melding frå det på nokon måte gjekk an å få Gardner veit vi dei”. ikkje.

Ambassaden var nøgd med at formannskapet hadde funne ein skomakar, men i eit svar presiserer dei at det er særs viktig at skinnet og lukta vert lik dei gamle skoa: ”Det ser ut til at det er svært om å gjera for Mr. Gardner at moccasinene får den same garvelukten som prøven, så ein vonar at skinnet kan garvast på same måte og med same resultat”.

Ambassaden legg også til at fargen på dei gamle skoa til Gardner var gule, og han ynskja at dei nye skoa skulle få same farge.

Skomakaren tok ynskja til Gardner alvorleg og fekk tinga særskilt garva lær ”frå byen”. I følgje formannskapet la også skomakaren ”…serskildt arbeid

Brevskifte mellom ambassaden i Washington (over) og Aurland kommune (under). Begge frå 1947.

Kjelder: --- Aurland kommune, formannskapet, korrespondanse/ saksdokument, arkivkode 99 Ymse – Diverse skriv 1947 – 1958 --- Aurland kommune, formannskapet, brevjournal 1943 – 1947 --- Aurland kommune, formannskapet, brevjournal 1948 – 1951.

25

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Gunnar Urtegaard

Samarbeid mellom Jostedal Historielag og Fylkesarkivet Jostedalen Historielag fortel på nettstaden sin (http://ww w.historielaget.jostedal.no/) at dei som fyrste historielag i Sogn og Fjordane opna nettstad den 25. november 2002. Historielaget vart skipa av utflytte jostedøler i Oslo i 1949.

Bygda Jostedal har i dag kring 450 innbyggjarar. Det er stor aktivitet på mange område. På nettsidene til laget kan me lesa at laget arbeider særleg for å ta vare på viktige kulturminne i dalen og å få til aktivitetar med utgangspunkt i kulturminne og historie. Dei siste åra har laget arbeidd for å setja i stand og ta vare på husa på Berget i Fåberg.

Tidlegare har laget overteke og flytt det gamle skulehuset i Krundalen til Prestegarden og sett det i stand. Laget har òg sett

i stand det gamle kvernhuset på Nigardsbregrandane.

vart bygt kring 1660 og er rikt dekorert innvendig, truleg i 1716.

Kvernhuset på Nigardsgrandane Kvernhuset vart oppsett i 1870På nettsidene til Jostedal åra og var i bruk til kring 1950.

Historielag finn me mellom Det vart teke av storflaumen i anna lenkjer til ulike tenester 1979, men restaurert av Jostedal frå Fylkesarkivet. Menyvalet Historielag i 1980-åra. Kvernhuset Kulturminne peikar mellom anna står framom Breheimsenteret, like til sine artiklar i Kulturhistorisk ved brua og 1750-morena.

Atlas og Leksikon. Fylkesarkivet set stor pris på at desse vert nytta Gjetarhytta på Viva på denne måten. Her vil dei I Sprongdalen like ved vegen til som vitjar laget sine gode sider, Styggevatnet ligg ei lita steinbu og finna vegen til anna stoff i som vart oppsett for sauegjetarar Fylkesarkivet eller andre aktuelle tidleg på 1900-talet og nytta basar. Særleg Hermund Kleppa til 1939. Hytta fekk nytt liv då har skrive mange forvitnelege Jostedal Bygdelag restaurerte artiklar om kulturminne av ymse henne i 2000. slag i Jostedalen.

Flaummerke i Jostedalen Orda Jostedal og samferdsle høyrer Like ovanom tunnelen ved i hop. Bygda har frå gamalt av hatt Fossøygjelet står retningsskilt samband nordover mot Nordfjord til Fossøy og attraksjons-skiltet og austover. Flaummerke. Vegen opp dalen Sambandet gjekk tidlegare tett forbi husa sørover til i Fossøy-grenda, men vart Sognefjorden omlagd og samstundes bygd som var vanskeleg elveførebygging etter storflaumen i eldre, og i 1979. (Søk opp artikkel i fleire av Kulturhistorisk atlas og leksikon artiklane for Sogn og Fjordane.) handlar om samferdsle i Gamlevegen Mjølver – eldre tid. Saker Bjørnstegane i møtebokFrå Mjølvergrendi, bygda ved registeret (sjå Breheimsenteret, gjekk det frå artikkel anna gammalt av ferdselsveg framover stad) har vore dalen på vestsida av elva - til stølen gode kjelder i Bjørnstegane. Vegen vert lite brukt dette arbeidet. no, men han er framleis godt Frå historielaget synleg i terrenget. sin nettstad finn me mellom Gamlevegen over Haukåsen anna lenkjer til Ved det nedlagde småbruket artiklar om desse Husøy kring 12 km oppe i kulturminna: Jostedalen, går det bru over det tronge Haukåsgjelet og veg opp til Jostedal kyrkje Vigdal. Jostedalsvegen held fram Kyrkja er den gjennom tunnell som vart opna eldste bygningen i 1959. Langs gjelet syner restar og det viktigaste etter vegen som vart bygd her i kulturminnet i åra 1889-1891. Før 1891 gjekk Jostedalen. Den Jostedalsvegen høgare oppe, over vesle tømra kyrkja Haukåsen.

Kulturminne i samarbeid med Fylkesarkivet

4

26

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Ordførar-ringperm med påskrift:

17. mai, kransepålegging, krigsgraver og minnesteinar over falne Ordføraren i Leikanger, Olav Lunden, ny siste periode, har etter kvart markert seg med kreative synspunkt og idear. Somme har fått oppslag i avisene, og dette siste - om å laga til ein ordførarperm for kransepålegging 17. mai, går rett inn i Kjelda.

Ein ringperm med påskrifta 17. mai, kransepålegging, krigsgraver og minnesteinar over falne, vil difor vera eit godt hjelpemiddel for å løysa denne ordføraroppgåva på ein god måte.

Den gamle ferdselsvegen frå Ormbergstøl til Vigdal Jostedal hadde i eldre tider to vegar til omverda sør i kommunen. Den eine gjekk ned dalføret til Gaupne. Den andre tok opp frå Ormbergstøl til Vigdal, over Storehaug og ned Dalsdalen til Dale i Luster. Stykket frå Ormbergstøl til Skardet i Vigdal er kring to kilometer.

Bruer over Leirdøla på Jostedalsvegen Brusambandet over Leirdøla på Jostedalsvegen er eit særs interessant stykke veghistorie. Her er to bruer, - ei betongbjelkebru av nyare dato og ei stålfagverksbru frå 1934. Dessutan er det restar etter ei eldre steinbru, og namnet Leirdøla bro innhogge i berget.

Minnesteinartiklane i Kulturhistorisk Atlas og Det er ein god ide. Lunden kan Leksikon passar godt i ein sjølvsagt - som mange andre slik ringperm, og eventuelle - leggja ned krans ”til fylgje av” stykke frå bøker og blad, allmenne ord om fridom og t.d. Einar Svartefoss sitt fedreland, om krigsåra 1940-1945, stykke om krigsgraver i boka om innsats og offer for å vinna hans 5-årsnatta i Leikangerfridomen tilbake, om krig og permen. Så kan det undertrykking og tvang rundt om supplerast med eventuelle i verda i vår tid. manus, foto, avisutklypp m.m. etter kvart.

Men dette er ikkje nok for Lunden. Han vil ha handfast kunnskap om dei personane han som ordførar skal heidra på nasjonaldagen. Som ny i ordførarstolen og fødd lenge etter 17. mai 2004. Ordførar Olav Lunden legg ned krans på krigen, må han lesa seg opp. Det grava til Anders Eggum som same må ordførarane som kjem fall under kampane i Valdres etter han. i april 1940.

Dei gamle stølsvegane til Stordalen Folk og fe har i uminnelege tider ferdast til og frå Jostedal i nord, - til Gudbrandsdalen over fjellpartiet Handspiki, og til Nordfjord over storbreen. Det vart etter kvart også mykje ferdsle på begge sidene av elva til og frå dei tre stølane i Stordalen - øvste delen av Jostedalen.

Bruene i Sprongdalen Ein gammal ferdselsveg frå Sogn og Fjordane til Gudbrandsdalen gjekk frå Jostedal over fjellpartiet Handspiki til Sotasæter og Skjåk.

Ved kraftutbygging på 1980talet vart det bygd anleggsveg frå Fåberg opp til Styggevatnet som ligg på vel 1100 m o.h. Vel fire kilometer før Styggevassdammen, kryssar vegen elva på ein stad som heiter Viva. Like ovanom brua er det synlege spor etter to eldre bruer

Den gamle brua over Vetledøla Frå Fåbergstølsgrandane i Storedalen (øvste delen av Jostedalen) går Sprongdalen nordaustover opp til Styggevatnet på vel 1100 m o.h. Ein dryg kilometer framme i dalen kjem Vetledøla ned frå Vetledalen. Det kunne vera vanskeleg, jamvel umogeleg, å koma over her når det var stor vassføring og det ikkje var bru.

Stølen på Hompedalen På vestsida av Myklemyr skjer fleire trange gjel seg opp den stupbratte fjellsida. Eit gjel endar opp i den tronge og vanskeleg tilgjengelege Kvernadalen. Eit anna fører opp i eit vidare og opnare lende, meir som ein dal, kalla Hompedalen. Her hadde fleire gardsbruk på Myklemyr sommarstøl.

27

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Kvardagshygiene (3) Denne viten er ikke medfødt hos noen av oss. Den må læres.

Både gutter og jenter bør få inn abc’en av denne viten, mens de ennå går i (folke)skolen.

Hva det kreves av arbeid Vi vil alle gjerne og av ”løpende utgifter” til eget ha både god mat og til en families kosthold, må bli og nok mat. Den fysiologiske kjemi en skolesak. Den må komme inn i undervisningen, så snart den kan, og livsens erfaring slår seg sammen og og med rommelig bredde. viser oss at ensidig Vår skoles regnebøker er kosthold – det være gjerne kjedsommelige nok – med seg aldri så kresent Gjennom denne serien om kvardagshygiene har de all sin bredde av rente og rentes satt sammen – blir fått friske opp at kunnskapen om kva verdi luft, lys og rente. De kan med største trygghet utilstrekkelig. Det vatn har for kvardagshygienen. No er det dei to siste allsidig sammensatte få en helt annen redaksjon. grunnsteinane for god helse, mat og søvn som står for tur. kosthold har vist Spørsmålene i den praktiske regneboken kan i stor seg å være det utstrekning støpes om – til å formålstjenelige. omfatte dagliglivets nødvendige utgifter til brød, smør, ost, melk Det daglige brød skal innholde alle kornets bestanddeler osv. Beregning av arbeidstid og andre omkostninger som maten for å være fullverdig. Helmelken 4. Som den fjerde faktor i hverdagens helsestell nevnte jeg mat. skal ha sin plass. Fisk og kjøtt skal krever.

De fleste unge menn ha sitt tilskudd av innmat. stifter familie uten å ane et I all tid har maten kanskje stått kjøkkens budsjett. Hvor De grønne grønnsaker som nr. 1 i bevisstheten som mange private ”helveter” – bladene – skal være med i helsefaktor. Både i fredstid og foreligger ikke på grunn av grønnsakrettene, ikke bare røtter krigsår har den tiltrukket seg Koking er ein gemalens blanke uvitenhet om og frukt osv. interessen. ”Foruten mat og kunst. husholndingspengene – og hva de skal og må strekke til først, og Mange tror at de har en slags medfødt siden hva det kan være ønskelig. evne til å ”forstå seg Når begge parter er på mat”. Vi har både kvinnelige og mannlige like uvitende, må forholdet bli deretter. Hvis kostholdet skal bli kjøkkenskrivere. Men like udugelige er de når hva det bør og må være for helse og trivsel, må begge parter – både det gjelder å ha både innsikt og oversikt over han og hun – vite hva det trenges dagsbehovet for seg selv for å dekke kroppens reelle behov. og andre.

5. Som en ”vuggegave” nr. 5 til hjelp Det nytter lite å i hverdagens helsestell nevnte jeg komme til dette viktige søvn. arbeid og til dette Mange er underernærte, betydningsfulle ledd i har ”mangelsykdommer” dagens helsestell som heter maten, uten å vite på grunn av ukyndighet på ganske meget om både kostholdets område. Men enda hva den skal innholde, flere er ”underernærte” med hvor meget det trenges, hensyn til søvn, og har en rekke ”mangelsymptomer” som er og hvorledes maten skal lages, så råstoffene følelige både for en selv og for ens omgivelser, ikke minst for de siste! ikke ødelegges under tillagningen.

I Kjelda nr. 3 –2003 og 1 – 2004 har de som lesarar kunne studere synspunkt på kvardagshygiene anno 1948. Som ein kan sjå av utdraget nedanfor er ikkje tankane om kvardagshygiene i 2004 så ulike dei tankane overlege Margrethe Folkestad legg fram i sitt foredrag om kvardagshygiene frå 1948. I denne siste delen av foredraget snakkar ho om kosthald og søvn, tema som ein godt kan sjå føre seg i ein av dagens mange TV-debattar.

Folkestad trekker mellom anna fram at eit balansert kosthald er viktig for helsa, og meiner at læra om kosthald må inn i skulen.

Hverdagshygiene

28

drikke er helten ingenting” er sikkert et såre gammelt og ofte gjentatt slagord.

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Tretthetssymptomer er Jo, den normale mangfoldige: fra fordøyelsesplager tretthet etter dagsverket til alle mulige utvekster på skal være der. Men den humørets område. unødvendige tretthet – den som har tiltatt jo kortere Kort og spøkefullt kan arbeidstiden er blitt – den en si at det er to ting som lett skal ikke være der. begynner å smelle, hvor trettheten har hatt sitt inntog: Den ene er Sene kvelder og ”kjeften”, den annen er dørene! kveldssommel er så vel Men det var ingen sak hjemmets som nasjonenes hvis tretthetens kjølvann var ulykke. glattet ut med en spøk!

De trette hjerner som mister oversikt og Hvor trettheten holder arbeidsevne, herjer altfor sitt inntog i et hjem, farer hyggen mange hjem, kommuner, ut. Den vennlighet vi trenger ”styrende” komitéer i hele av hverandre og til hverandre, verdens internasjonale forhold den dør fort hvor tretteheten osv. huserer. All den uhumskhet Jo vanskeligere situadet menneskelige sinn og det sjonen er, jo lenger varer menneskelige språk kan romme forhandlingene, og desto nede i ”undergrunnen”, pipler i trettere blir de hjerner som uhyggelig grad fram på overflaten. skal prøve å ”ordne”. Er det Den trette hjerne mister egentlig så underlig at verden meget raskt den kontroll den skal ser ut i dag som den gjør? øve – over tanker, ord, handlinger.

De trette hjemmets Den trette muskel er ikke mennesker er årsaken. det lydige redskap den helst skal være.

Statistikken viser at Tretthetens fysiologiske de fleste ulykker finner sted kjemi er ennå ikke utforsket. Selv om mandagene! Det er ikke om vitenskapen vet litt om den, så vanskelig å regne ut hvorfor: ligger mange av tretthetskjemiens lørdagene får sitt ekstraordinære områder ennå ukjente. ”forlystelsesprogram” fordi Men vi har den daglige søndagen, fridagen, følger etter. erfaring så utpreget tilgjengelig for Søndagen får sitt ekstraordinære enhver, som vil observere seg selv program, ”fordi det er søndag”, og sine medmennesker og den helt og så tropper en hel del trette forskjellige måte å være på i trett mennesker opp til arbeidet og uthvilt stand. mandag morgen; og er ikke ”i Det er bare så bitterlig form” før tirsdag eller onsdag. sant ikke minst på dette området For lite søvn gir nedsatt at ”det som er dagligdags, det motstandsevne mot sykdom. To nevnes ikke nettopp straks – og verdenskriger har bl. a. vist oss titt er ingen med, som kan gi dette. Tropper med tilstrekkelig beskjed”. søvn har vist bedre motstand mot smittsomme sykdommer enn I tretthetens jordbunn tropper med lite søvn, selv om trives alt det ukrutt av egenskaper disse fikk større matrasjoner. som begynner med ”u” og ”mis”: De trette barn viser så utålmodighet og alskens misnøye utpreget de samme tendenser. for å nevne to av ”plantene”.

Et lite barns tretthet ytrer I den grunnlov vi har fått seg ved den grinete sutretonen, og i de ti bud, heter det bl. a.: Husk foreldre behøver ikke være så svært at du helligholder hviledagen! gamle med hensyn til erfaring, før – Dette bud, det tredje i rekken, de lærer unnskyldningen: ”trett, er et helsebud av rang. stakkar”. Og hvis de selv ikke Vi snakker så ofte om er blitt trette og mistet vettet av mentalhygiene, dvs. om sinnets den grunn, sørger de snart for at helsepleie. barnet får hvile.

En riktig brukt ukens hviledag, med tid til revisjon Men så de voksne: skal de av motiver, tid til rekreasjon, aldri utsette seg for tretthet? til nyskapning og vedlikehold

av gode impulser – er det ikke selvsagt at vi trenger en av ukens dager til noe så vesentlig i vår tilværelse?

Måndag morgon.

Og ikke bare det tredje bud, men sannelig også alle de andre ni, rommer en så god norm for mentalhygiene at de fortjener en grundig repetisjon!

Hvis en bare ser litt på det siste, hvor vi rådes til ”ikke å begjære noe av det som hører vår neste til” – hva rommer ikke det av forebyggende hygiene for det menneskelige sinn, for ethvert hjem med alle dets uunnværlige grenser, all ansvarlig omtanke for de største verdier!

De ti bud – tilgjengelige for barn og voksne – rommer så meget av en hygienisk ”gangstol” at de fortjener sin plass i vår ”moderne” bevissthet.

De rommer nøkkelen til ansvarlig omtanke, og dermed nøkkelen til omtenksomt helsestell for våre ”tusen hjem”.

Særtrykk av ”Nasjonalforeininga mot Tuberkulosen for Folkehelsen” nr. 2 – 1949. ”Hverdagshygiene” – foredrag holdt på fylkesmøtet for Østfold den 26. september 1948 av overlege Margrethe Folkestad.

29

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Karianne Schmidt Vindenes

Kontaktkonferansen 2004 Kvart år skipar kommunearkivordninga ved Fylkesarkivet til ein konferanse for arkivmedarbeidarar i Fylkeskommunen og kommunane i fylket. Kontaktkonferansen er ein av dei største for offentleg tilsette her i fylket, med om lag 70 deltakarar på årets konferanse som vart arrangert på Hotel Alexandra i Loen.

Til høgre: Statsarkivar Yngve Nedrebø, Statsarkivet i Bergen.

(Foto: Karianne Schmidt Vindenes).

Frå Kontaktkonferansen 2004. (Foto: Karianne Schmidt Vindenes).

Vedtaket frå Fylkestinget (desember 2003) om at Fylkesarkivet skal få større lokale var med å sette dagsorden for årets konferanse.

Når utvidinga av lokala til Fylkesarkivet er gjennomført vil det verte etablert eit sentralt arkivdepot. Kommunane og Fylkeskommunen kan då leige lagringsplass for arkiva sine, både dei som er på papir og dei som er lagra elektronisk. Moglegheitene som eit slikt sentralt arkivdepot fører med seg var hovudtema på årets kontaktkonferanse.

Statsarkivaren ved statsarkivet i Bergen, Yngve Nedrebø kunne fortelje om kva krav myndigheitene stiller til

arkivlokale. Dette inkluderer krav om branntryggleik, vern mot vatn og fukt, mot skadeleg påverknad frå klima og miljø og vern mot skadeverk, innbrot og ulovleg tilgjenge. Fylkesarkivet sine planar for det nye arkivdepotet, samt ein gjennomgang av kva arbeid som er naudsynt før ein kan byrje med avleveringar vart presentert av Snorre Øverbø som er Fylkesarkivet sin ansvarlege for utbygginga, og Ole Stian Hovland som er arkivar for kommunale arkiv ved kommunearkivordninga.

Nye perspektiv på arkiv Når Fylkesarkivet er etablert som eit sentralt arkivdepot opnar det seg nye og spennande moglegheiter for formidling av arkivmateriale, både internt i kommunane og til publikum og forskarar. Interkommunalt arkiv (IKA) i Kongsberg er allereie etablert som eit sentralt arkivdepot. Deltakarar på årets konferanse fekk høyre om røynsler frå eit prosjekt der IKA Kongsberg skanna byggesaksarkivet til ein kommune og gjorde det elektronisk tilgjengeleg.

Forskaren og arkivet For deltakarane på konferansen var det også spennande å høyre om korleis ein forskar opplevde det å skulle nytte kommunalt arkivmateriale frå kommunane i Sogn og Fjordane.

Astrid Askildt er studieleiar for spesialpedagogikk ved Studiesenter Sandane, Høgskulen i Sogn og Fjordane. Til arbeidet med ei prøveforelesing var ho interessert i å finne kjelder som kunne fortelje noko om spesialundervisning her i fylket; i kva grad det vart gjennomført og eventuelt personlege opplevingar av denne spesialundervisninga. Askildt opplevde at det var eit vanskeleg arbeid å skulle samle saman aktuelle kjelder. Eit problem var at det var dårleg tilgjenge og vanskelege arbeidstilhøve hjå fleire kommunar, eit anna problem var at materialet hadde varierande ordningsgrad, noko som gjer det vanskeleg å finne fram og problematisk å gi opp som kjelde fordi det vil vere vanskeleg å etterprøve arbeidet.

Eit sentralt arkivdepot vil gjere tilgjenget til det kommunale og fylkeskommunale arkivmaterialet mykje betre, både for forskarar og andre interesserte. Arkivmateriale som vert avlevert til arkivdepotet vil verte ordna og registrert

4

30

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Karianne Schmidt Vindenes

Nasjonal arkivkonferanse for kommunale og fylkeskommunale arkivinstitusjonar Dei aller fleste stader i Noreg har no kommunar og fylkeskommunar høve til å knytte seg til ein kommunearkivinstitusjon.

Desse arkivinstitusjonane omfattar fylkesarkiv, byarkiv og interkommunale arkivinstitusjonar. Kommune arkivinstitusjonane kan tilby kommunar og fylkeskommunar ulik arkivfagleg hjelp knytt til eldre arkiv, arkivdanning

og depottenester. Kvart år samlar medarbeidarane i desse institusjonane seg til ein konferanse. I år vil denne konferansen verte halden i Balestrand 7. – 9. september, med Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane som arrangør.

Tema for konferansen er i år formidling. Sidan det er Fylkesarkivet som er arrangør

vil det vere naturleg å sette eit fokus på ”kultur og it”; eit av prosjekta til Fylkesarkivet der ein ser på kva moglegheiter internett gir i formidlingsarbeidet og korleis ein kan kople ulike typar informasjon for å tilpasse seg ulike brukarar. Vidare vil ein sette fokus på arkivpedagogikk og kva utfordringar vi som arkivarar møter når vi ynskjer å formidle arkivmaterialet vårt i det moderne informasjonssamfunnet.

Av Snorre D. Øverbø

Besøk frå United World College Fredag 14. mai fekk Fylkesarkivet besøk av 17 elevar og 3 lærarar frå United World College (UWC) i Fjaler. Dagen var sett av til førelesningar, seminar og gruppearbeid. Engasjerte og dyktige elevar fekk prøva seg som arkivarar og historikarar.

Elevane vart delt inn i 7 grupper som fekk kvart sitt oppgåvesett dei skulle løyse. Gjennom arkivgranskingar, databasesøk og tekstanalyse vart grunnlaget lagt for gruppepresentasjonar på slutten av dagen. På tross av språklege barrierer (det var elevar frå 12 nasjonar med i gruppa) var resultata imponerande. slik at det skal vere lett å finne fram. I tillegg kan Fylkesarkivet tilby ein godt utstyrt lesesal der ein kan sitte å arbeide med arkivmaterialet. Fagkunnskapen som dei tilsette ved Fylkesarkivet sitt inne med vil også vere til stor hjelp for dei som ynskjer å nytte arkivmateriale.

Nye presentasjonsmåtar Konferansen hadde også nokre tema som ikkje gjekk direkte på depottenester. Fylkesarkivar Gunnar Urtegaard hadde eit interessant innlegg om korleis ein kan presentere Fylkesarkivet sine

samlingar på nye og spennande måtar via internett. Dei ulike fagområda kan integrerast via kartløysingar som gjer at ein via ein inngang kan få tilgjenge til både stadnamn, kulturminne, foto og tradisjonsmusikk for eit område. Fylkesarkivet samarbeider også med reiselivsnæringa i Sogn og Fjordane for å tilby eit mest komplett tilbod til reisande der ein ved å gå inn via eit kart på internett kan få informasjon om alt frå stadnamn og kulturminne til rutetider og næraste busstopp.

Eit fast innslag på kontakt-

konferansane er at kommunearkivordninga fortel om planar og satsingar. I år vart det eit ekstra fokus på eit prosjekt kalla arkivplan.no, eit tilbod til kommunane og Fylkeskommunen om å legge sine arkivplanar ut på internett. Ein arkivplan skal gje ei oversikt over kva arkiv som finst hjå ei verksemd, korleis desse er organiserte og kva reglar og rutinar som gjeld for arkivet. Ei internettversjon av arkivplanen gjer at den er enkel å oppdatere, noko som er viktig i dynamiske kommunar med hyppige omorganiseringar.

Elevar og lærarar samla i Firda, Fylkeshuset, Leikanger.

Soffia, mai 2004, har namna på alle.

(Foto: Henning Rivedal).

31

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Snorre D. Øverbø

200 arbeidararkiv verna Arbeiderarkivet i Sogn og Fjordane 15 år

Gaular arbeiderparti Gloppen AOF Gloppen Faglege Samorganisasjon Gloppen Vegarbeidarforening Grytøyra Hermetikkarbeiderfore ning Gudvangens Arbeidarlag (DNA) Gulen Arbeidarparti Hafslo Arbeidarparti Handel og kontor, avd. Fjaler Helle Teglverksarbeidarforening Hermansverk Tekstilarbeiderforening Holmedal Jernarbeiderlag Hornindals Arbeidarlag Eid AOF Styret er i jubileumsåret Hornindals Småbr. og Arb.lag Eid Bygningsarbeiderforening, samansett slik: John Bjarne (heradsparti) Avd. 824 Hjelmeland (LO Sogn og Høyanger AOF Eid fagforeining, avd. 178 i Fjordane, leiar), Arvid Høyanger Arbeidarparti Fellesforbundet Kjøsnes (AOF Sogn og Høyanger Arbeidarungdomslag Eid Faglege Samorganisasjon Fjordane), Per Bj. Molnes Høyanger Arbeidermannskor Eid Jern og Metall, avd.

178 i (Sogn og Fjordane Ap), Knut Høyanger arbeiderungdomslag Eivindvik Arbeidarpartilag Einar Eriksen (Arbeiderbev.

Høyanger Arbeidsløses forening Faneregistrerings-prosjektet arkiv og bibliotek), Gunnar Høyanger Arbeidsmannsforening Firda Sjåførforening Urtegaard (Fylkesarkivet i S. Høyanger Barnehage Fjaler Arbeidarparti og Fj.) og Snorre D. Øverbø Høyanger Fjaler Arbeidarparti (Fylkesarkivet i S. og Fj.) Bygningsarbeiderforening Fjaler og Askvoll Faglege Høyanger Elektrikerforening Arbeiderarkivet har altså jubileum Samorganisasjon Høyanger Faglege Flora Kommunale Forening i år, og vi kan sjå attende på Samorganisasjon Florø AOF 15 års aktiv innsats med å ta Høyanger Jern og Florø Arbeiderlag vare på fagrørsla sine mange Metallarbeiderforening Florø avdeling av Norsk verdfulle arkiv i fylket. 208 arkiv Høyanger Kjemiske Postforbund, Nordvestlandet krets er no samla inn og teke vare Industriarbeiderforening Florø Faglege Samorganisasjon på for ettertida. I tillegg har ei Høyanger Murerforening Florø Faglige Utvalg rekkje faner vorten registrert Høyanger Træarbeiderforening Florø Jern- og og avfotografert. Vi vil difor Innvik Arbeidarparti Metallarbeiderforening nytte høvet til å takke alle (heradspartiet) organisasjonar og einskildpersonar Flåm Arbeiderpartilag Innvik Arbeiderlag Folkets Hus, Høyanger som har bidrege økonomisk og Jølster Arbeidarparti Folkets Hus, Øvre Årdal fagleg i desse åra. - Utan dykk Jølster SV Framfjorden Arbeidarforening, ville vi aldri vore der vi er i dag.

Kaupanger og Amble kvinnegruppe avd.138 (av DNA) Nedanfor vil lesarane våre Framfylkingen i Sogn og Fjordane Kaupanger og Amla Arbeiderlag finne eit oversyn over innsamla ’Framlaget’, gruppe III. Høyanger Kaupanger Skog- og arbeiderarkiv i desse åra, i Fresvik Arbeidar- og Småbrukarlag Landarbeidarforening alfabetisk rekkjefølgje: Førde AOF-forening Kinn Arbeiderlag Førde Arbeidar og Småbrukarlag Kyrkjebø Arbeidarparti, 1. mai komiteen, Øvre Årdal Førde Arbeidarkvendegruppe heradspartiet Amla Skog- og Førde Arbeidarungdomslag Leikanger AOF-forening Landarbeidarforening Førde Arbeiderforening Leikanger Arbeidarlag AOF Sogn og Fjordane Førde Arbeiderparti Leikanger Arbeidarlag, Arbeidernes Ferieheim, Høyanger Førde AUF kvinnegruppa Askrovens Arbeiderlag Førde avdeling av Norsk Askvoll Hermetikkarbeiderforening Postforbund, Nordvestlandet krets Leikanger Arbeidarungdomslag Leikanger Bygningsarbeiderlag Aurland Arbeiderkvinnegruppe Førde Bekledningsarbeiderforening Leikanger Nær. og (DNA) , Avd. 195 Nyt.arb.forening Aurland Arbeiderparti (DNA) Førde Fagforening Avd. 165 i Leikanger Offentlege Aurland Herredsparti (DNA) Fellesforbundet Funksjonærlag Balestrand Arbeidarlag Førde Faglige Utvalg Leikanger Veiarbeiderforening, Bedriftsklubben på Neo AS, Førde Førde Jern og Metall. Avd. 165 avd. 93 Bekledningsarbeiderforening Førde Kommunale Forening LO Sogn og Fjordane Bremanger AOF Førde og Naustdal LO Stat, Samarbeids- og Bremanger Arbeidar- og fiskarlag Vegarbeiderforening studierådet Bremanger herredsparti (DNA) Førde og Omegn Luster AOF Dale Arbeidarlag Bygningsarbeiderforening Luster Arbeidarparti Dale Kommunale Forening Førde og Omegn Faglige Luster Bekledningsarbeiderforen Dale Skoarbeiderforening Samorganisasjon ing Den norske postorganisasjon, Førde Vei- og Luster felles bedriftshelseteneste Sogn og Fjordane krets Anleggsarbeiderforening Luster Kommunale Forening Det norske Postmannslag, Sogn Førde-Naustdal Luster Vegarbeidarforening og Fjordane rode DNTO - Krets 33, Veiarbeiderforening (klubb) Lærdal Arbeidarparti Førde Teleområde

Arbeiderarkivet i Sogn og Fjordane vart skipa 09.03.1989. Det er eit samarbeidstiltak mellom LO Sogn og Fjordane, AOF Sogn og Fjordane, Sogn og Fjordane Ap , Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane og Arbeiderbevegelsens arkiv og bibliotek i Oslo.

Arbeiderarkivet skal verne, registrere og formidle arkiv knytt til arbeidarørsla sine organisasjonar og partia på venstresida i norsk politikk.

32

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13 Lærdal Arbeidarungdomslag Lærdal Kommunistlag Møre og Romsdal/Sogn og Fjordane Distriktslag av NGF Måløy A. U. L. (arbeiderungdomslag) Måløy Arbeiderparti Måløy Bygningsarbeiderforening Måløy og Omland Faglige Samorganisasjon Måløy Sild- og Fiskarbeiderforening Måløy transportarbeiderforening Naustdal Arbeidarpartilag Naustdal Veiarbeiderforening Nedre Årdal Arbeiderpartilag NEKF Avdeling 53, Nordfjord Nordfjord avdeling av Norsk Postforbund, Nordvestlandet krets Nordfjordeid Bekledningsarbeiderf orening, avd 335 Nord-Vågsøy Arbeiderlag Norges Telegraf- og Telefonarbeiderforbund, Avd. 36 Bjørgvin Inspektørkrets Norsk Arbeidsmannsforbund, avd.

Vik Norsk Folkehjelp - Øvre Årdal lag Norsk Folkehjelp, Eid lag Norsk Folkehjelp, Flora Norsk Kommuneforbund, avd.

Førde Norsk Kommuneforbund, Distriktsstyret i Sogn og Fjordane Norsk Post- og kommunikasjonsforbund Norsk Teletjenesteforbund, Avd. Førde Teleområde NTL Avd. 105-3 Olden Arbeidar - og Småbrukarlag

Olden-Innvik Vegarbeidarforeining Samfunnshuset, A/L, Øvre Årdal Sandane Jern og Metall, avd 232 Skor Arbeidar- og Småbrukarlag Sogn Kommunale Tenestemannslag Sogn NNN Sogn og Fjord. DNA, kvinneutvalet Sogn og Fjordane Arbeidarparti Sogn og Fjordane Arbeidarungdomslag Sogn og Fjordane Arbeidsmannsforening Sogn og Fjordane Distriktslag av A.U.F Sogn og Fjordane Grafiske Forening Sogn og Fjordane postopnarlag Sogn og Fjordane Telefonstyrarlag, Avd. 84 av NTTF Sogndal Arbeidarparti Sogndal avdeling av Norsk Postforbund, Nordvestlandet krets Sogndal Faglige Samorganisasjon Sogndal Handel og Kontor Sogndal lag av A.O.F Sogndal Sjåførforening Solund Arbeidarparti Solund Kommunale Forening Solvorn Arbeidar- og småbrukarlag Stangfjord Kjemiske Industriarb.forening Stangfjorden Arbeidarlag Stongfjorden A.U.L. Stryn AOF Stryn AOF Sunnfjord og Ytre Sogn Arbeidsmannsfor.

Sunnfjord Skog- og

landarbeiderforebund Svelgen Arbeidarparti/Bremanger Arb.parti Svelgen Arbeidarungdomslag Svelgen Jernarbeiderforening Sør-Vågsøy heradsparti av DNA Tele- og Dataforbundet, Foreining Telenor Sogn og Fjordane Underdal Arbeidarlag Underdal Kvinnegruppe (DNA) Vadheim Arbeidarungdomslag Vadheim Arbeidsmandsforening Valsvik, Bernhard Vik AOF-forening Vik Arbeidar og Småbrukarlag Vik Arbeidarlag Vik Arbeidsmannsforening Viksdalen Arbeidarlag Vikum-Torvund Vegarbeidarforeining Vågene Arbeiderparti Vågsøy AOF Vågsøy Arbeiderparti Vågsøy Kommunale Forening Vågsøy og Selje Fagforening Avd. 163 Fellesforbundet Vårdal Teglverksarbeiderforening Ytre Sogn Kommunale Forening Øvre Årdal Arbeidarlag Øvre Årdal Arbeiderforening Øvre Årdal AUF Øvre Årdal AUL Årdal AOF Årdal Arbeidarparti Årdal Faglege Samorganisasjon Årdal Handel- og Kontorfunksjonærers Forening Årdal Jern og Metall Årdal Sjåførforening Årdalstangen A.U.L

Styret i Arbeiderarkivet 2004/2005.

Frå venstre: John Bjarne Hjelmeland (LO Sogn og Fjordane, leiar), Per Bj. Molnes (Sogn og Fjordane Ap), Snorre D. Øverbø (Fylkesarkivet i S. og Fj.), Arvid Kjøsnes (AOF Sogn og Fjordane), Knut Einar Eriksen (Arbeiderbev. arkiv og bibliotek), (Gunnar Urtegaard, fylkesarkivar var ikkje tilstades på biletet). Foto: Øystein Åsnes, Fylkesarkivet.

33

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Minnesmerket

Av Hermund Kleppa

Mange meiningar om minnesteinar Det er kome framlegg om å reisa ein ny minnestein i Hyllestad, over Eidsvoll-mannen Elias Holck. Finn B. Førsund og fleire andre er ikkje heilt tende på tiltaket, men ikkje avvisande. Dei har kome fram med ei rad spørsmål og synspunkt. - Ulike meiningar om minnesteinar er ikkje noko nytt. I 1911 var godseigar Gerhard Heiberg lite begeistra for nye minnesteinar ”land og strand rundt”.

I 1934 ba ein mann folk om å stogga ei innsamling til ein minnestein over ein naustedøl, og for tre år sidan sa ein krisepsykiatar at det etter hans meining hadde gått inflasjon i minnesmerke etter ulukker.

aksje eller to.

Men samstundes finn me òg at folk til sine tider hadde ulike oppfatningar, jamvel var temmeleg usamde, på fleire område, - om ein minnestein i det heile skulle reisast, om korleis ein skulle gå fram, om innskrift, om målform, plass og ikkje minst når det vart snakk om flytting.

1911 - Museumsmannen Gerhard Heiberg skeptisk

Nordre Bergenhus Amts Dampskibe vart skipa i 1858.

Ein litt forseinka minnestein over skiparane til 50-årsmarkeringa i 1908, vart avduka i Balestrand sommaren 1911. Straks etter fylgde ein oppheta avisdebatt.

Det galdt målforma i innskrifta.

Godseigar og museumsmann Til minne, heider, Gerhard Heiberg skulda påminning og markering minnesteinnemnda med Anders Skåsheim i spissen for å ha lurt seg Fylkesarkivet har samla på kjeldemateriale om minnesmerke i til å skriva amtmann og sokneprest i fleire år og etter kvart bygt opp eit innskrifta i staden for amtmand og sogneprest. minnesmerke-arkiv til kunnskap om minnesmerka i fylket. Godt og vel 300 minnesteinar blei reiste Heiberg var elles ikkje så overvettes beigeistra for heile frå slutten av 1800-talet og fram steinen. Det går tydeleg fram av til i dag. Dei er alle komne opp eit av avisinnlegga hans der han etter eit slags fritt-fram-prinsipp, som fylgje av privat eller offentleg nemner ”den oprindelige symbolske betydning av at reise bautastener”, initiativ, og med ein eller nokre og seier frå om at han slett ikkje få ivrige personar som sterkaste deler begistringa hjå mange drivkrafta. Me finn ikkje spor over ”at man i vore dager reiser av nokon som helst i retning av ”vedtekne” allmenne retningsliner boutastener land og strand rundt.” for kva slag høve som kvalifiserte for ein minnestein. Materialet 1914 - ein årdøl oppmoda vitnar om praksis. Minnesmerka om å reisa minnesteinar har heile tida vorte reiste til Ein mann i Årdal var på minne, til heider, til påminning og same tida oppglødd for markering. minnesteinar. I åra før 1914 agiterte oberst Henrik Angell Folk ikkje alltid einige sterkt for å reisa minnesteinar Eit hovudtrekk er at mange til grunnlovsjubileumsåret menneske var med, var delaktige 1914. Mange var heilt einige på ein eller annan måte, - ved å gje og skreiv stykke i lokalblada. I pengar, ved å ta eit tak, ved å vera 1911 støtta ein mannen i Årdal tilstades på avdukinga. Tusenvis tanken om å reisa ein minnestein hadde eller har ein minnesteinover dei årdølene som stod vakt

um fedrelandet i 1807-1814 samstundes som han oppmoda andre bygder om å gjera det same.

Men han gjekk lenger: - For framtida, skreiv han, vil slike steinar ikkje berre stå til minne om dei steinane er sette til å minne om, men også som ”talsmenn” om tankegangen til dei som i si tid reiste steinane. Og dei vil stå som fedrelandet sine talsmenn, vera med å binda tankar og kjensler saman frå ætt til til ætt – ”frå hundradaar til hundradaar”.

1935 - nei til minnestein på grava til naustedøl i hovudstaden Anders Hamre frå Naustdal (1878-1934), busett i Oslo, var pressemann, nynorskforkjempar og politikar av ikkje lite format. Året etter han døydde vart det gjort opptak i Naustdal om å reisa ein minnestein på grava hans i Oslo, men nokre meinte at dette ikkje var nokon god ide.

Olav Lovik i Naustdal sende 23. mars 1935 eit lesarbrev til Firda der overskrifta vart: Anders Hamre mot bautastein.

Lovik fortel om eit stykke i ei riksavis der ein kjend utlending vart intervjua. Utlendingen undra seg over minnesteinane i Norge, ”det var så uskynleg mange av dei her til lands.” Det var Anders Hamre som hadde fortalt Lovik om dette intervjuet, og Hamre var så inderleg samd med utlendingen.

Lovik viser i stykket sitt til at han har høyrt at det skal setjast i gang pengeinnslamling ”no straks.”

Han ba om at bautasteinarbeidet vart stogga.

Og slik blei det. På grava til Anders Hamre står ein vanleg gravstein oppsett av familien hans.

Me ønskjer opplysningar om minnesteinar!

Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: hermund.kleppa@sf-f.kommune.no 34

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

2001 - nei til minnesteinar om ulukker Ein annan type minnestein kom det fram delte meiningar om for eit par år sidan, nemleg minnesmerket om Sleipnerforliset som vart avduka av handelsminister Grete Knutsen like føre jul 2000. I Aftenposten kom krisepsykiater Lars Weisæth med sterk åtvaring mot å reisa minnesteinar om ulukker med namn på dei døde. - Det har gått inflasjon i slike minnesmerke, sa han, og viste til at ”et minnesmerke er et hederstegn og et minne over folk som ofret livet for andre, noen samfunnet står i gjeld til.”

Ein talsmann for Sleipnerminnesmerket var usamd med Weisæth. Han viste til at minnesmerket ikkje berre blei reist som eit samlingsmerke for pårørande for å minnast, men også som ei påminning om kva som skjedde, og kva som kan skje, om det blir slurva med tryggleiken til sjøs.

Her kan leggjast til at minnesmerke er meir enn det Weiseth hevda. Dei er meir enn berre ”hederstegn og minne over folk som ofret livet..” I Sogn og Fjordane har det vore reist minnesmerke om ulukker - også med namn på døde - i meir enn hundre år. Det fyrste ulukkesminnesmerket vart avduka sommaren 1905, ei minnestøtte om Lodalsraset i januar same året. Eit anna minnesmerke - med namneplate - blei avduka i Hornindal i 1999 over anleggsarbeidarar som miste livet i eit snøras.

2004 - kjem det opp ein nye minnestein i Hyllestad?

Den siste minnesteinsaka - der folk har ulike meiningar - er i korte trekk fylgjande: Hyllestad folkeakademi kom i vår med framlegg om å reisa ein minnestein over Eidsvoll-mannen Elias Holck på fødestaden hans, garden Leirvik. Holck si forteneste er - slik det står attgjeve i Firda - ”at han under grunnlovsdrøftingane på Eidsvoll kom med eit framlegg til [ei] innstilling som tok til orde for at Noreg skulle vere eit sjølvstendig rike,

Elias Holck-minnesmerket på Alværa i Lavik minner litt om Haraldstøtta ved Haugesund, ein høg bauta omkransa av prismeforma steinar.

Frå riksvegen (på oppsida her) fører ein 10 meter lang allé fram til ei lita steintropp opp til den ruvande bautasteinen, reist på den høgaste bergnabben i nærleiken av gardstunet på Alværa. Bautaen er kring 5 meter høg, ca 70 cm brei ved rota og ca 40 cm tjukk, smalnar jamnt mot toppen og endar nærast i ein spiss. Steinen er forma som ein korde med handskjefte og blad.

Det er innskrift på to sider. På framsida eller solsida står innhogge: EIDSVOLDS- * MANDEN * OLE. ELIAS * HOLCK * 1774 – 1842 * 17 DE MAI * 1814 – 1914. Mellom årstala og 17 DE MAI er ein medaljong, og nedst det norske riksvåpenet mellom to sablar i kross.

På baksida står: GUD SIGNE * VAART DYRE * FÆDRALAND. Under er ei kvilande løve.

Våren 1914 var det stordugnad fleire gonger på Alværa. Folk frå fleire grender var med på arbeidet med å få kjempebautaen køyrd fram og reist opp. Formannen, gardbrukar M. A. Ringereide, mønstra ved eit høve 40-50 mann og 6 hestar. Laurdag 9. mars var steinen på plass og solid fundamentert i ei hole utsprengd i berget. ”Ein fager stein”, skreiv Sogns Tidende, ”hoggen i gamalkorde-form”.

Ikkje alt kunne gjerast av bygdefolk på dugnad. Å laga medaljong, gje utforming til tekst og symbol og å hogga inn tal og bokstavar, var arbeid for spesialistar. Agronom Ringereide stod for utforminga og vegoppsynsmann Gjert Bruåsdal sytte for innhogginga. Medaljongen kom frå Bergen, laga av modellør Torvald Olsen etter eit silhuettbilete av generalmajor Holck.

og at regenten skulle vere konge.

Med ei litt anna formulering vart framlegget vedteke med stort fleirtal.”

Leiaren i folkeakademiet, tidlegare skulesjef Per Bygnes, tok i mars kontakt Hyllestad kommune. Bygnes såg det naturleg at kommunen får eit overordna ansvar for det påtenkte minnesteinprosjektet, og at folkeakademiet, sogelaget og nærinsglivet vert med i ei eventuell prosjektnemnd. Det fylgde også med tilsegn om 50 000 kroner.

Fleire har kommentert initiativet: - Ordførar Hans Emil Dale meiner framlegget må vurderast.

Det er ikkje kvar dag kommunen får ein god ide på bordet som det jamvel fylgjer ein god slump pengar med.

- Faghistorikar og lokalpolitikar Finn B. Førsund har kome fram med fleire spørsmål og motforestillingar. Kvifor reisa ein minnestein? Kvifor ein over (framhald neste side)

35

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Frå side 35

Holck når det står eit Holckminnesmerke i nabobygda Lavik.

Han vil ha og ha spesialgransking på Holck si rolle på Eidsvoll. Var han så viktig som somme vil ha det til? Vidare spør Førsund om det er råd å få folk med, om det let seg gjera få eit breitt, folkeleg engasjement rundt tiltaket.

Kvar skal minnesmerket reisast?

Kva kan det ”brukast” til? 17. mai-samlingsplass? Kva med å tenkja i ei anna retning, eit anna minnesmerke, t.d. eit over ”anonyme kvardagsslitarar”?

- Seksjonleiar for undervisning og kultur i Hyllestad, Kristen Holt, har teke til orde for at ein kanskje bør tenkja i retning av andre uttrykk for å heidar og minnast ein mann som Ole Elias Holck - som t.d. å byggja opp eit Holckseminar.

- Rolf Aamot er samd med Kristen Holt, og nemner i tillegg å samla interessa mot å få laga eit ”samla bokverk” om livet og livsverket til Ole Elias Holck, - Eidsvollmannen, Stortingsmannen, Kommandanten og Storbonden Ole Elias Holck. (Merknad:

Han kunne også teke med Sogemannen.)

Dessutan har han teke til orde for eit breitt samarbeid utover kommunegrensene, der fleire kommunar og fleire institusjonar vert med.

Meiningsutvekslinga om ein ny Ole Elias Holck-minnestein i Leirvik er interessant på fleire måtar. Det har alt blitt formidla historisk kunnskap om ein mann få veit noko som helst om.

Det er kome fram fleire tankar om korleis ein kan ta fatt i ein gløymd og nedstøva historisk person og blæsa liv i han att - ha vidt perspektiv, satsa stort, trekkja mange med i samaarbeid, få oversyn og bruka alt Holck-tilfang som måtte finnast både nært og fjernt, ta sikte på uttrykksformer som til dømes eit godt førebudd seminar og ein solid biografi. Ein minnestein i Leirvik blir for snautt!

Det skal bli interessant å sjå utfallet - om det blir ein ny, tradisjonell minnestein over ein mann til ære og minne, eller noko anna, eller noko meir.

To flyttesaker har vore framme i avisene den siste tida. I Høyanger rår rådmannen til at eit minnesmerke over falne vert flytta til ein meir sentral stda, og i Naustdal er det snakk om å flytta ein 1814-1914minnestein. I innlegget ovanfor kjem Fritjov Urdahl med meiningar og synspunkt, som t.d. at eit minnesmerke slett ikkje treng å stå på den mest sentrale plassen i bygda. I Naustdal ber 80 år gamle Alida Svoen om at minnesteinen ikkje vert flytta. - Mykje av verdien med bautaen blir borte ved ei flytting, seier ho.

”Eldgammalt” bilete av Holck-bautaen. Me har ikkje andre opplysningar enn det med kan ”lesa” av biletet: flagg og krans (17. mai?), lokal svært-viktig-mannsperson flankert av bunadkledde damer. Forsøk på datering og andre spekulasjonar: 1920-åra, elevar frå Lavik husmorskule, Mons Ringereide, ”ein ivrig talsmann for betre upplæring av husmødre [...] som i fleire år var ordførar i Lavik.”

(Fylkesmann Hans Seip).

36

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Frå fotoarkivet

Av Arild Reppen

”...så morsomt som at have en laks på stangen” ”Men ofte om dagane skapte han (Loke) seg om til laks og gøymde seg i fossane. Tor greip etter han og fekk tak i han; men han gleid i handa hans så ho ikkje fekk fast tak før enn ved sporden; og det er grunnen til at laksen smalnar attetter.”

I den faste spalta vår med glimt frå arkivet, syner vi denne gongen eit bilete frå laksefiske i Olden i 1912.

Biletet - og fleire andre - er komne inn gjennom innsamlingsprosjektet ”Bokbussen innhentar fortida”, som Fylkesarkivet har gjennomført i samarbeid med Fylkesbiblioteket (meir om dette er å finne i tidlegare utgåve av Kjelda). Kristen Brynestad er eigar av dette fine biletet, som inngår i ein serie med bilete frå laksefiske og frå landskapet og tettstaden i og kring Olden. Fiskaren på bileta er ukjend, men dateringa er grei; ”31 og 17 lb Olden 30/8 1912” står det på trappa, der den stolte fiskar poserer med to fine laksar. 31 og 17 pund tilsvarer om lag 14 og 7,7 kilo.

Laksen har spela ei viktig rolle i norsk kultur og busetnad. Den er synleg i kultuhistoria; i eventyr og sagn, helleristingar, dikting, handverkstradisjonar og språk.

arbeidsplassar.

Fisket var viktig for etabeleringa av ei turistnæring i fylket vårt. Biletet vi syner her er spor etter denne tidlege turismen. Dei nye næringsinteressene knytt til laksen gjorde at den første lakselova vart etablert i 1848, og ein offentleg fiskeetat vart etablert i 1855.

Dei første sportsfiskarane i elvene var som sagt velståande engelskmenn.

Men det tok ikkje lang tid for norske fiskarar kom med.

Alt i 1872 vart Norges Jæger- og Fiskerforbund stifta. For folk frå lågare sosiale lag betydde den nye næringa arbeidplassar gjennom arbeid som båtmenn eller klepparar for dei tilreisande fiskarane.

høve til å lære meir om laksen. I 1995 gav næringa kring laksen over 11 millionar kroner i lokale Sportsfisket fekk stadig større ringverknadar i Lærdal (Kilde: Olsen økonomisk betydning enn det gamle 1998). Framveksten av lakseparasitten næringsfisket i elvene. Økte inntekter, har då og ført til store tap i lengre feriar og nye reisemuligheter kommunen. bidro til at talet sportsfikarar i elvene auka, og at nye sosiale lag fekk høve Vi avsluttar med å gå tilbake til til å fiske laks. Stangfiske fortrengde biletet, og vår stolte fiskar. Skal gradvis anna elvefiske, og i 1978 kom vi tru Alexander Kielland overgår Med Sogn og Nordhordland som det forbod mot anna enn sportsfiske opplevelsen av å fiske laks det aller kjerneområde vart sitjenot eller i elvene. meste: «Hvorfra jeg får lyst til at skrive? laksevarp utvikla på slutten av 1700- Ja de kan ikke tro, hvor det i grunnen talet. Det var starten på ei utvikling av Den sterke veksten i fisket etter laks metodar og redskap som var effektive førde til at ei rekke avgrensingar vart morer mig. Når jeg begynder et kapittel, som jeg har riktig varmt i hovedet, er lenger vekk frå elveosane. Men det innført, både i elvene, i havet, langs det så morsomt - ja jeg vil ikke påstå at er eit heilt anna fiske vi som oftast kysten og i fjordane. Fisketida vart det er fullt så morsomt som at have en knyter til laksen i dag. gradvis korta inn og tillatte typar av laks på stangen, men i alle fall som en reiskap avgrensa. stor ørret.» Alexander L. Kielland, brev Frå 1830-talet vart det eit markert til Edvard Brandes 19.11.1879 skilje i utnyttinga av laksen som I seinare år har laksen blitt ein ressurs. Då utvikla sportsfisket i elvene turistattraksjon på nye måtar.

Kjelde: NOU 1999:9 – ”Til laks åt seg, og velståande engelskmenn la kan ingen gjera?”

Laksesenteret i Lærdal gir besøkande alle Eigar av bileta er Kristen grunnlaget for eit fiske som etter både ei naturoppleving og eit Brynestad, Olden. kvart ga betydelege inntekter og Opprinneleg var laksen ein del av naturalhushaldet. Det har vore fiska laks i Norge heilt sidan fisken etablerte seg i elvane etter siste istid. I den korte og intense fiskesesongen har førekomstane vore så store at einskilde husmenn gjorde avtaler om at dei ikkje skulle bli servert laks meir enn tre gongar i veka.

37

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Kåre Øvregard

Oddvar Stegegjerdet

Spelemannen, komponisten og samlaren I år 2004 er 20 år sidan me fekk den tunge og vonde bodskapen om at Oddvar Stegegjerdet (1940-1984) brått og uventa var død. Han etterlet seg eit arbeid - ein arv – som er ”større enn mange vil tru”.

“Glad spelemann i Huldreborgi” vart gjeve ut på plateselskapet Polydor i 1978.

Oddvar ga i tillegg ut tre andre LPplater under eige namn: “Gamaldans frå Jostedalen” (1971), “..og mazurka med klem” (1975) og “God Gammel” (1981).

i Jostedalen: Lars Flati (flatfele), Olav Sperle og Sjur Hesjevoll (hardingfele) var dei mest kjende.

Då Oddvar var 13 år gamal fekk han endeleg det fyrste trekkspelet sitt. Med litt hjelp av lokale trekkspelarar – serleg hjå Norvald Navarsete i Luster – var det ikkje lenge før dei fyrste melodiane Eg er difor glad for at John klang reint og flott i stovene på Halveg og Torodd Joranger saman garden Stegegjerdet! med næraste familien til Oddvar har byrja arbeidet med å samla inn, Musikken tok etterkvart meir registrera og ta vare på for ettertida og meir både av arbeids- og fritida hans. Ein av dei mange dei 200-300 komposisjonane gode venene til Oddvar - Anders hans, dei innspelte musikkstykka Steinar Molland - skreiv så slåande som ligg føre på kassettar og LPom dette i eit fint minneord i plater, saman med dei mange ”Julehelsing frå Bjønnaposten” slåttane han samla inn og skreiv ned på notearka sine. Det er serleg 1984: ”Musikken fekk ei sentral gledeleg at Fylkesarkivet i Sogn og rolle i Oddvar sitt liv. Både som utøvar og komponist fekk han eit Fjordane har stilt seg positive og samarbeidsviljuge til dette arbeidet namn som det står respekt av i musikk-krinsar over heile landet. og yter fagleg og teknisk hjelp.

Han skapte sin eigen stil, som vart hans særmerke og som ingen Oddvar lærde fort melodiane annan gjer han etter.” på songar, stev og brotstykke av gamle slåttar. Dette var ikkje så underleg, for i slekta hans var det mange velrøynde spelemenn

og skriva ned dei mange lokale gamaldansmelodiane som framleis levde i dei indre sognebygdene.

I arbeidet med dei mange små og store trekkspelklubbar rundt om i distriktet la han serleg vekt på å ta vare på og å bruka dei mange lokale slåttane og slåttetradisjonane i sognebygdene.

Oddvar la også ned mykje arbeid for skulekorpsa i Luster kommune. Ei tid var han instruktør og dirigent for heile fem korps.

På den store Gamaldansfestivalen i Parken, Gaupne den 13.-15. august 2004 skal trekkspelaren Oddvar Stegegjerdet og den musikken han representerer stå i fokus. Gjennom musikken sin har Oddvar skapt seg eit ettermæle og eit lysande minne som vil vara. Men likevel - for alle oss som lærde å kjenna ikkje berre kunstnaren, men og mennesket bak kunstnaren – for oss vil også dei mange personlege minna om Både musikaren og komponisten gode og kanskje mindre gode vil bli hugsa. Men også samlaren. I dagar gjennom det altfor stutte heile sitt vaksne livet til Oddvar vera eit sentralt liv la han ned innhald i ei slik minne-helg - og eit storarbeid fylla oss med ettertanke! med å samla

Dette er eit stutt redigert utdrag av ein lengre artikkel Kåre Øvregard har skrive om Oddvar Stegegjerdet, i høve minnefestivalen i Gaupne den 13 - 15. august. I den lengre artikkelen tek Øvregard føre seg meir av livslaupet til Stegegjerdet.

Kontakt forfattaren om du er interessert i heile artikkelen: Rørslebakkane 37, 6868 Gaupne.

Gamaldansfestival i Parken, Gaupne På Gamaldansfestivalen i Parken den 13.-15. august 2004 er det trekkspelaren Oddvar Stegegjerdet og den musikken han representerer som skal stå i fokus. Den kjende spelemannen Arve Bjørn Røneid frå Gaupne er ansvarleg for denne festivalhelga i Gaupne.

38

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Malerimysteriet:

To Askevold-bilete i Alltinget!

Anders Askevold- og Johanne Johannesdotter Grav, død i Dusseldorf 1900. Gift med Cathinka Gran. To born. Elev av landskapsmålarane H. Reusch, J.C. Dahl og H. Gude. Budde lenge i Dusseldorf, i Paris i fire år, og i Bergen 1866-1880. Best kjend for landskaps- og dyrebilete i seinare dusseldorfstil. Fleire altertavler: Askvoll, Brekke, Dale i Luster, Frøya, Kaupanger og Solund.

Representert i Nasjonalgalleriet, Bergens Billedgalleri og Trondheims Kunstforening.

Eg skreiv om ”Islandsmaleriet” i bilete. To bilete førre Kjelda, biletet dei samla inn med motiv frå Dale heng på ein pengar til i 1870-åra. Meininga var vegg i Alltinget. å senda det som gåve til Island i høve Det tredje har dei 1000-årsmarkeringa av det fyrste i museet. landnámet. Men sidan det var heilt uråd å finna haldepunkt for at det 1. ”Til sæters”, vart noko av, la eg saka til sides. Det 1884, olje, 86 x var nemleg ikkje rare greiene Fritjov 153 cm, gåve i 1885 frå nordmenn Urdahl hadde å fara med heller, i Fjordane. berre ei vag aning om at han kanskje hadde høyrt Oddleif Fagerheim nemnt 2. ”Dale i noko ein gong dei snakka om ei statue Sunnfjorden”, i Vårdal.

1887, olje, 45 x 81, Men Fridtjov’en hadde ein tråd, han. Like etter påske melde det seg ein mann som visste meir: Arne Kyrkjebø i Fjaler. Han skreiv brev til oss om stortingsmann Oddleif Fagerheim (1911-1999), [frå Fjaler, vararepresentant 1950-1953 og 1958-1961 og fast representant 1969-1981].

Fleire gonger hadde Fagerheim fortalt om ei reise til Island for å drøfta fiskeripolitiske spørsmål, og med stor stoltheit og glede lagt ut om kor overraska han vart då han oppdaga eit stort maleri med motiv frå Dalsfjorden på ein vegg i Alltinget - målt med utstyn frå Yksnebjør mot Dale, Dalsøyna og fjorden utover mot Eikenes. Men Fagerheim visste ikkje noko meir om soga til biletet.

- Nokon må få sjekka dette skikkeleg ut, slutta Kyrkjebø. Saka er av stor interesse i Fjaler. Eg ser spent fram til neste nummer av Kjelda Det har me nå gjort, sjekka skikkeleg ut, og løyst mysteriet - som slett ikkje var så veldig mystisk eller vanskeleg å finna ut av - når alt kom til alt. Det tok ikkje lang tid heller, med dagens datateknologi og framifrå service frå Hildur Gróa Gunnarsdóttir i innformasjonsavdelinga på Alltinget.

Me kan nå slå fast fylgjande: Islands Nasjonal-museum har tre

utsyn vestover frå Yksnebjør, gåve til Islands nasjonalmuseum i 1887 frå Anders Askevold.

3. ”Dale i Sunnfjorden II”, 1887, olje, 48 x 83, utsyn mot Laukelandsfossen, gåve til Islands Nasjonalmuseum i 1887 frå Anders Askevold.

Litteratur: Anders Askevold. Studier og malerier. hefte, 38 sider, Sogn og Fjordane Kunstnarsenter, Førde 1987.

(Foto av Askevold-bileta i Alltinget er attgjevne på baksida av Kjelda).

1. juledag 1834 vart det avduka ein minnestein over Anders Askevold på Korseberget ikkje langt frå Askvoll kyrkje.

Relieffet er laga av Ambrosia Tønnesen.

(KAL/SFF265.1428).

Foto: Hermund Kleppa.

Små-spørsmål etter dette kan vera å finna ut kven det var som tok oppatt Islandsmaleri-saka i 1885, og fekk sendt eit maleri, - kvifor det vart eit bilete med sætermotiv all den stund det opphaveleg var eit hovudpoeng å ha eit Dalsfjordmotiv?, - korleis det seg at Askevold sjølv ga to bilete med Dalemotiv to år seinare?

Kort om Anders Askevold Anders Monsen Askevold, norsk målar, fødd 1834 i Askvoll, son til klokkar og stortingsmann Mons Andersen Sørebø (Askevold), 39

Kjelda, nr. 2 - 2004, årgang 13 Retur:

PORTO BETALT PORT PAYÉ NORGE / NOREG

FYLKESARKIVET Askedalen 2 6863 Leikanger ISSN 0803-9682

Askevold-bileta i Alltinget på Island

Meir om bileta og Anders Askevold på s. 39.

Biletet øvst syner Dale i Sunnfjord, 1887, med utsyn vestover frå Yksnebjør.

Biletet over syner Dale i Sunnfjord, 1887, utstyn nordover, mot Vikafossen.

(Begge bileta fotograferte i Alltinget av Kristjan Petur Gudnason).