Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka - VADEMECUM KOCIEWSKIE

K O C I E W S K I E V A D E M E C U M

dziedzictwo kulturowe Kociewia Lech J. Zdrojewski Kamila Gillmeister Tadeusz Jędrysiak

a turystyka F

u

n

d

a

c

j

a

O

K

O

-

L

I

C

E

K

U

L

T

U

R

Y

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

Lech J. Zdrojewski ■

Kamila Gillmeister ■

Tadeusz Jędrysiak

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

DZIEDZICTWO KULTUROWE - C YKL MONOGRAFII

2020

Lech J. Zdrojewski, Kamila Gillmeister, Tadeusz Jędrysiak

VADEMECUM KOCIEWSKIE Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka Monografia z cyklu: DZIEDZICTWO KULTUROWE Redakcja Wydawnictwa: Lech J. Zdrojewski, Tadeusz Jędrysiak, Beata Graban, Kinga Keenys Gełdon-Czech Projekt okładki: Lech J. Zdrojewski Layout: Lech J. Zdrojewski, Kinga Keenys Gełdon-Czech DTP I OPRACOWANIE GRAFICZNE: Lech J. Zdrojewski, Kinga Keenys Gełdon-Czech Fotografie: Lech J. Zdrojewski (LJZ), Kinga Keenys Gełdon-Czech (Keenys), Tadeusz Jędrysiak (TJ), Grzegorz Betkier (GB), Anna Burczyk (AB), Jacek Cherek (JCh), Michał Czech (MC), Toamsz Graban (TG), Karolina Jaworska (KJ), Aleksander Kempiński (AK), Leszek Kurszewski (LK), Joanna Martin (JM), Anna Wykland (AW) Fotografie z lotu ptaka: Jacek Barszcz (JB), Józef Koziczkowski (JK), Ireneusz Michalek (IM) Korekta: Beata Graban i Aleksandra Wrycza-Zdrojewska

Fotografie na: okładka przód - Pelplin, katedra. foto LJZ okładka tył - Owidz, grodzisko. foto JK strona przedtytułowa - Starogard Gdański, fara i fragment murów obronnych nad Wierzycą. foto LJZ Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego ISBN 978-83-65365-53-8 ISBN 978-83-66689-05-3 eBOOK

Wydawca: Fundacja OKO-LICE KULTURY Zblewo, ul. Modrzewiowa 5, www.oko-lice-kultury.pl Wirtualna biblioteka: https://issuu.com/fundacja_oko-lice_kultury Wydanie pierwsze - 2020, nakład 99 sztuk

Województwo Pomorskie

W 2019 roku nasza fundacja wydała monografię „TURYSTYKA ETNOGRAFICZNA” autorstwa Justyny Mokras - Grabowskiej, Izabeli Wyszowskiej i Tadeusza Jędrysiaka. Opracowanie to w formie przystępnego kompendium jest odpowiedzią na potrzeby społeczności zafascynowanej swoim dziedzictwem, kreującej takie potrzeby wśród tych, którzy nawet sobie nie uświadamiają, jak jest ono ważne. Doświadczeni w tej branży autorzy z cenzusem naukowym kompetentnie opisują kulturę ludową, rolę muzeów na wolnym powietrzu, zawody ginące, imprezy folklorystyczne itp.

We wstępie do tej monografii napisałem: Zabawa od dziecka towarzyszy człowiekowi. To dzięki zabawie i rywalizacji oraz różnego typu grom, dzieci zdobywają sprawność fizyczną i intelektualną. Doskonale to przedstawił Johan Huizinga w wydanej w 1938 r. książce pt. „HOMO LUDENS” (czyli człowiek bawiący się), gdzie w rozdziale: „ZABAWA I WSPÓŁZAWODNICTWO JAKO FUNKCJA KULTUROTWÓRCZA” wyraźnie nam zwraca uwagę na zagadnienie: „Kultura jako zabawa – nie: kultura z zabawy.”1 Zabawa towarzyszy nam podczas całego rozwoju osobniczego. Czasami zainteresowania oraz zabawa przeradzają się w pasje, a talent rozwija się i dzięki kreatywności oraz oryginalności twórcy przechodząc w artyzm. Nie wszyscy ludzie rodzą się artystami (i dobrze), ale prawie wszyscy ludzie lubią się bawić (i bardzo dobrze). Kameralne spotkania i masowe imprezy cieszą się dużym powodzeniem we wszystkich społecznościach na wszystkich kontynentach, tworząc specyficzną kulturę dla danego kręgu.

Znaczna część ludzi współczesnych żyjących „tu i teraz” zaniedbuje kontakt z kulturową sferą przeszłości. Często wynika to z chęci odejścia od swojego środowiska z powodu różnic związanych ze zdobytym wykształceniem nieprzystającym do wcześniejszego statusu, czy wręcz jest efektem braku zainteresowania dziedzictwem etnograficznym z powodu nieznajomości. Tymczasem bogactwo kultury ludowej kształtuje nie tylko tożsamość narodową, ale także wpływa na osobowość człowieka i szacunek dla minionych pokoleń. (...) Dzięki emocjom towarzyszącym uczestnictwu w wydarzeniach kulturotwórczych poznajemy, a także zmieniamy otaczający nas świat.

Działania kulturotwórcze o charakterze etnograficznym zwykle bazują na pasji i społecznym zaangażowaniu regionalistów oraz twórców ludowych, jednakże coraz częściej dzięki dużej liczbie uczestników (festyny, jarmarki, festiwale itd.) stają się działaniami dochodowymi.

Trudna sytuacja podczas pandemii spowodowała odwołanie wielu imprez, które na trwałe są wpisane w kalendarz Kociewia. Zmieniła też zakładane plany i program 6. Kongresu Kociewskiego. Musieliśmy poprzesuwać terminy i zakończenie Kongresu zaplanować na rok 2021.

Kultura masowa rządzi się własną ekonomią i stała się znaczącą gałęzią gospodarki.

Natomiast kultura niszowa zawsze będzie potrzebowała mecenatu. Należy pamiętać o tym, że to właśnie indywidualiści i prekursorzy, tzw. „awangarda”, są motorem kultury i cywilizacji w całości.

Nie tylko poprzez wprowadzanie nowinek technicznych, ale przede wszystkim poprzez tworzenie nowych wizji opartych o wnikliwą obserwację otoczenia.

Lech J. Zdrojewski

1 Johan Huizinga [1985], HOMO LUDENS. Zabawa jako źródło kultury, tłum. M. Kurecka i W. Wirpsza, Wydawnictwo CZYTELNIK, Warszawa.

Spis treści Przedmowa.....................................................................................................................................................5 Rozdział I Dziedzictwo kulturowe przesłanką rozwoju turystyki w regionie 1. Definicja dziedzictwa kulturowego...........................................................................................9 2. Dziedzictwo materialne i niematerialne.................................................................................11 3. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w turystyce .........................................................15 4. Dziedzictwo kulturowe podstawą rozwoju turystyki kulturowej .......................................19 5. Turystyka kulturowa i jej rodzaje .............................................................................................23 Rozdział II Kociewie – Mała Ojczyzna 1. Kociewie na mapie Polski – jego położenie, herb i hymn ....................................................29 2. Najważniejsze wydarzenia w historii Kociewia......................................................................33 3. Nazwa Kociewie i jego mieszkańcy ..........................................................................................35 Rozdział III Potencjał dziedzictwa kulturowego Kociewia wykorzystywany w turystyce 1. Turystyka dziedzictwa kulturowego - turystyka miejska ....................................................39 Tczew – największe miasto Kociewia..........................................................................................40 Starogard Gdański – stolica Kociewia – królewskie miasto nad Wierzycą................................42 Świecie – miasto z najwyższą „krzywą wieżą” w Polsce..............................................................44 Pelplin – duchowa i kulturalna stolica Kociewia.........................................................................46 Gniew – miasto z najcenniejszym i największym zespołem zabytkowych kamienic na Pomorzu.......48 Skarszewy – miasto z najlepiej zachowanymi murami miejskimi na Pomorzu Gdańskim..........50 Nowe – centrum z zachowanym, nienaruszonym układem średniowiecznego miasta krzyżackiego...52 Skórcz – najmniejsze miasto i jedna z najstarszych miejscowości na Kociewiu...........................54 Czarna Woda – najmłodsze miasto na Kociewiu........................................................................56 2. Elementy kultury ludowej Kociewia należące do dziedzictwa kulturowego Folklor – duchowa (niematerialna) część kultury ludowej .........................................................58 Sztuka ludowa – niematerialnym dziedzictwem kulturowym..................................................59 Kociewiacy – gwara, haft i strój.................................................................................................60 Zwyczaje, obyczaje i obrzędy wsi kociewskich – doroczny kalendarz..................................67 Przydrożne kapliczki i figury świętych patronów................................................................74 3. Turystyka religijna - miejsca święte – kościoły i sanktuaria na Kociewiu .........................76 4. Szlaki kulturowe .........................................................................................................................97 Pomorska Pętla Szlaku Cysterskiego.....................................................................................97 Pomorska Droga św. Jakuba (Szlak Santiago de Compostela)........................................100 5. Turystyka muzealna - muzea, galerie i izby regionalne......................................................102 6. Turystyka militarna - zamki rycerskie na Kociewiu..............................................................112 7. Turystyka przemysłowa - urozmaicona forma krajobrazu miejskiego..............................122 8. Turystyka kulinarna - kuchnia kociewska atrakcją regionu...............................................124 9. Tradycyjne kulinarne produkty kuchni regionalnej Kociewia............................................129 10. Turystyka imprez i wydarzeń kulturalnych...........................................................................136 Słowniczek kociewski.................................................................................................................................141 Bibliografia.................................................................................................................................................147

Radek Ciecholewski 8

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Rozdział I

Dziedzictwo kulturowe przesłanką rozwoju turystyki w regionie

Radek Ciecholewski, za nim Irek i część zespołu teatralnego „Kuźnia Bracka”. - foto LJZ

1. Definicja dziedzictwa kulturowego Dziedzictwo kulturowe to nic innego jak dziedziczenie kultury, złożonej całości, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawo, techniki wytwarzania i używania narzędzi, a także sposób porozumiewania się. Idąc dalej, E. Puchnarewicz [2011, s.7] podkreśla, że dziedzictwo kulturowe ma wyraz społeczny. Wymienione wyżej elementy są bowiem wytworem życia społecznego grup ludzkich na różnym poziomie ich organizacji. Pamięć o dziedzictwie kulturowym kształtuje tożsamość narodową, jak również wzmacnia tożsamość indywidualną, właśnie dlatego tak istotne jest przybliżanie i przedstawianie dziedzictwa kulturowego. Bez znajomości przeszłości – kulturowych korzeni – trudno budować społeczną przyszłość [Wyleżałek 2011, s.13].

Dziedzictwo kulturowe to przestrzeń miejska jak i wiejska, obiekty archeologiczne, zabytki architektury i budownictwa, dzieła sztuki w swoim środowisku naturalnym, w muzeum, źródła rękopiśmienne, dawne książki. Najczęściej dziedzictwo kulturowe utożsamiamy z architekturą i sztuką, jednak trzeba pamiętać, że składają się na nie wszystkie formy działalności ludzkiej w środowisku fizycznym. Dziedzictwo kulturowe to także ludzie z ich podziałami etnicznymi, wyznaniowymi, to struktury społeczne, lokalna tradycja – często ustna. Są to źródła informacji o życiu człowieka oraz historycznym rozwoju jego umiejętności artystycznych i technicznych [Jędrysiak 2008, s.25-26].

Dziedzictwo kulturowe może być bardzo różnie pojmowane i przedstawiane. Można je rozumieć jako wszechstronny obraz wielorakiego procesu dziejowego. Obejmuje ono wówczas dzieje polityczne i społeczno-gospodarcze, dzieje filozofii, nauki i techniki, dzieje wychowania i oświaty, dzieje literatury, sztuki, muzyki, dzieje religii i kościołów, dzieje obyczajów, zwyczajów i życia codziennego. Można rozumieć dziedzictwo kulturowe jako prostą opowieść o powszechnym Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

9

życiu. Obejmuje ono wówczas codzienne zajęcia i rozrywki, mieszkania i ubiory, stosunki rodzinne i towarzyskie, obyczaje i zwyczaje, wierzenia i moralność, modę i obrzędy. Dziedzictwo kulturowe w takim ujęciu przybliża ludzi i czasy minione znacznie lepiej niż historia przedstawiająca wielkie wydarzenia, idee i dzieła [Pepłowska 2003, s.15].

Najpełniejsza definicja dziedzictwa kulturowego została przedstawiona przez J. Pruszyńskiego [2001, s.50] , jego zdaniem, dziedzictwo kulturowe to zasób rzeczy nieruchomych i ruchomych wraz ze związanymi z nim wartościami duchowymi, zjawiskami historycznymi i obyczajowymi, uznawany za godny ochrony prawnej dla dobra społeczeństwa i jego rozwoju, oraz przekazania następnym pokoleniom, z uwagi na zrozumiałe i akceptowane wartości historyczne, patriotyczne, religijne, naukowe i artystyczne, mające znaczenie dla tożsamości i ciągłości rozwoju politycznego, społecznego i kulturalnego, dowodzenia prawd i upamiętniania wydarzeń historycznych, kultywowania poczucia piękna i wspólnoty cywilizacyjnej.

Jednym z warunków zachowania własnej tożsamości kulturowej, a zarazem dalszego jej trwania, jest przekazywanie dziedzictwa kulturowego z pokolenia na pokolenie. Przekazywanie dziedzictwa kulturowego odgrywa bardzo dużą rolę także w utrwalaniu związków poszczególnych jednostek ludzkich, grup społecznych z danym krajem, regionem czy miejscem. Dziedzictwo kulturowe jest uważane za ważny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego, środek poszukiwania dróg porozumienia w regionach dotkniętych konfliktami na tle etnicznym lub religijnym oraz za wyraz różnorodności kulturowej krajów i regionów świata. Warto również zaznaczyć, że dziedzictwo kulturowe w wymiarze lokalnym, będąc nośnikiem wielorakich wartości, oddziałuje na wszystkie sfery człowieka, umożliwiając mu wielopłaszczyznowy rozwój. Przyczynia się do integralnego, z zarazem naturalnego rozwoju osoby, który z jednej strony odpowiada wrodzonym właściwościom, uzdolnieniom i tradycji poszczególnych grup, z drugiej zaś– umożliwia realizację procesu wychowania dojrzałego człowieka zakorzenionego w dziedzictwie swoich przodków, a przez to mającego poczucie własnej podmiotowości i tożsamości.

Dziedzictwo kulturowe jak podkreśla P. Petrykowski [2003, s.141] jest niezwykle ważnym czynnikiem w funkcjonowaniu grup społecznych i wzajemnej relacji międzyludzkich, gdyż wyjątkowo integruje ludzi we wspólnotach. Zdaniem autora na dziedzictwo kulturowe składają się dyspozycje o różnym stopniu konkretności, takie jak: wzory zachowania (styl życia, normy etyczne), reakcje na określone fakty lub wytwory kultury, poczucie obowiązku czy poczucie własności grupowej Dziedzictwo kulturowe jest narodowym dobrem i jednym z najważniejszych celów społecznych. Jako dzieło człowieka może mieć charakter uniwersalny lub regionalny.

W jednym i drugim przypadku jest predestynowane do odegrania zasadniczej roli w polityce regionalnej państwa oraz działalności samorządnych regionów [Midura 2006, s.259]. Dziedzictwo kulturowe to pomost pomiędzy przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. W dzisiejszych czasach wielkich przemian społeczno-gospodarczych ochrona dziedzictwa jest jednym z podstawowych obowiązków współczesnego społeczeństwa.

Zabytki i miejsca składające się na dziedzictwo kulturowe są dla wielu osób źródłem emocjonalnych i estetycznych przeżyć. Współczesne społeczeństwo może więc czerpać korzyści z ochrony i aktywnego korzystania z tego dziedzictwa, stanowiącego podstawę rozwoju turystyki. Uważa się, że kultura inspiruje rozwój turystyki, turystyka

10

VADEMECUM KOCIEWSKIE

zaś wzbogaca i chroni dobra kulturalne. Toteż względy gospodarcze powodują często, że dziedzictwo kulturowe staje się cennym produktem rynku turystycznego. Dziedzictwo kulturowe i turystyka są ze sobą nierozerwalne. Dziedzictwo kulturowe przyciąga turystów, a z kolei turystyka kieruje uwagę właśnie na dziedzictwo. Dziedzictwo kulturowe może być czynnikiem stymulującym rozwój turystyki, ale pod warunkiem, iż jest ono rozpoznane i odpowiednio wykorzystane. Jest ono zasobem (kapitałem) w rozumieniu ekonomicznym i społecznym. Oznacza to, że właściwa ochrona zasobów, konserwacja zabytków i ich odpowiednia adaptacja może przyczynić się do rozwoju turystyki, a także do poprawy estetyki otoczenia i tym samym stanowić niematerialny, pozaekonomiczny, psychologiczny czynnik, służący poprawie poziomu życia.

2. Dziedzictwo materialne i niematerialne Mówiąc o dziedzictwie kulturowym, ma się na myśli zarówno [Midura 2006, s.259]: • dziedzictwo narodowe – wielkie, do którego możemy zaliczyć ważne zabytki, miejsca upamiętniające historyczne wydarzenia, język polski stanowiący ważny składnik tożsamości narodowej, wybitne postacie z historii i kultury polskiej, jak i • dziedzictwo lokalne – małe, które jest ważne dla lokalnej społeczności, grupy regionalnej, mieszkańców jednej wsi itp. Są to m.in. gwara, lokalne zwyczaje, wydarzenia mające na wpływ na historię grupy.

Obydwa dziedzictwa się przenikają i są od siebie zależne, a składniki kultur lokalnych mogą się stać elementami zaliczanymi do dziedzictwa narodowego [Ługowska 1996, s.7].

Dziedzictwo kulturowe każdego narodu - to nie tylko zabytki materialne, materialne świadectwa jego przeszłości i cuda przyrodnicze, ale również idee niematerialne, dziedzictwo niematerialne, które tworzy naszą zbiorową pamięć. Jeśli kultura materialna podtrzymuje tożsamość narodu to z pewnością dziedzictwo duchowe, niematerialne tworzy ją, kształtuje, wzbogaca i pobudza do materialnego wyrażania. Niematerialne wartości stanowią pierwotną wartość systemów kulturowych.

Z nich sublimowały się wartości materialne dopełniające obrazu kultury każdej ludzkiej wspólnoty.

Dziedzictwo niematerialne (duchowe) przekazywane jest z pokolenia na pokolenie, odtwarzane niezmiennie przez wspólnoty w korelacji z ich środowiskiem, historią i stosunkiem do otaczającej przyrody. Zwykle dla każdej społeczności dziedzictwo niematerialne jest na równi z materialnym dziedzictwem, źródłem poczucia tożsamości kulturowo-wspólnotowej oraz ciągłości ich tradycji [Ratkowska, Jędrysiak 2011, s.328].

Niematerialna część dziedzictwa kulturowego ma szczególne, często niedoceniane znaczenie dla odbiorców. Na gruncie polskim, powołany przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Zespół ds. niematerialnego dziedzictwa kulturowego przy współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa, opracował formularz wniosku na tzw. krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

11

Wierzyca w Pogódkach, od strony Kobyla. - foto JB

Meandry Wierzycy pod Czarnocinem, od strony Pogódek. - foto JB

Rozlewisko Wierzycy pod Zamkiem Kiszewskim, od strony Starej Kiszewy. - foto JK

Wda w Małym Bukowcu, przy moście kamień upamiętaniający biwakowanie Karola Wojtyły (św. Jana Pawła II). - foto JB

Meandry Wdy i rezerwat Krzywe Koło. - foto JB

Meandry Wdy i wieś Łuby. - foto JB

Poniżej przedstawiono pełny spis tego co składa się na wartości niematerialne na podstawie kwestionariusza zawartego w „Karcie dziedzictwa kulturowego miejscowości”2: • techniki i umiejętności wpływające na powstawanie krajobrazów, budowę domów, produkcję sprzętów domowych i wytwarzanie produktów lokalnych; • lokalne dialekty, muzykę, literaturę mówioną wywodzącą się z tradycji niepiśmiennej, również opowiadania i legendy, w których występują osoby i miejsca stanowiące część lokalnej historii, a także nazwy miejscowe, odzwierciedlające historię lub osobliwe cechy miejsc; • zachowania zbiorowe takie jak niektóre zwyczaje (procesje, pochody, itp.) lub święta (kalendarzowe, rolnicze, religijne); • wydarzenia i miejsca historyczne, jako przykłady wymienia się tu bitwy, zjazdy, pobyty monarchów, popisy wojskowe, łowy, etc., zdarzenia ważne w skali lokalnej, regionalnej i/ lub ogólnokrajowej; • miejsca związane z wybitnymi postaciami historycznymi – zarówno osobami ważnymi dla regionu czy kraju lub znanymi obcokrajowcami, które nie odegrały większej roli dla danej społeczności a jedynie przebywały w danym miejscu; • tradycyjne nazwy miejscowe (istniejące, a także te, które zniknęły): miast, wsi, dzielnic, ulic, placów, cmentarzy, parków, ogrodów, mostów, fabryk itp.; • dzieła muzyki, literatury, filozofii itp. – obejmujące dzieła powstałe w danej miejscowości, stworzone w danym miejscu przez twórcę (dawnego czy współczesnego) mieszkającego na stałe lub przebywającego przez jakiś czas, jeżeli jest to wystarczająco potwierdzone w źródłach; • tradycje, np. strój, charakter budownictwa, elementy zdobnictwa, zwyczaje, obrzędy itp., które miały znaczenie dla kształtowania się tożsamości kulturowej: narodowej, regionalnej czy lokalnej; • uroczystości i ceremonie mające miejsce w danej miejscowości, powtarzające się (dawniej czy obecnie) cyklicznie i mające znaczenie dla tożsamości kulturowej lokalnej; • wierzenia, objawienia – by móc mówić o wierzeniach czy objawieniach potrzebne jest przedstawienie źródeł, potwierdzających zaistnienie zjawiska. Hasło „wierzenia” niesie ze sobą w tym przypadku także treści religijne np. kult świętych; • legendy związane z daną miejscowością, postacią historyczną, miejscem, wydarzeniem, które można potwierdzić w źródłach czy opracowaniach; • tradycyjne umiejętności i zajęcia ludności, które miały i mają wpływ na życie społeczności lokalnej; • warsztaty i produkcja artystyczna – zarówno w ujęciu historycznym jako tradycji produkcji przedmiotów artystycznych, jak i istnienie w danej miejscowości warsztatu artystycznego; • elementy semiotyczne – znaki związane z miejscowością, gdzie znak rozumiany jest jako symbol.

„Karty dziedzictwa kulturowego miejscowości. Ochrona wartości krajobrazu i środowiska kulturowego w studium do planu i miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego gminy" opracowano w Regionalnym Ośrodku Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Krakowie w ramach ogólnopolskiego programu Ministerstwa Kultury i Sztuki: Ochrona i konserwacja zabytkowego krajobrazu kulturowego. Karta i wytyczne do karty zostały opublikowane w: Studia i materiały. Krajobrazy, t. 18 (30), Warszawa 1998. Od stycznia 2013 r. krajową listę tego dziedzictwa prowadzi Minister Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a wnioski o umieszczenie na niej zjawisk dziedzictwa niematerialnego przyjmuje Narodowy Instytut Dziedzictwa. Ma ona gromadzić informacje o zwyczajach, rytuałach, obrzędach, dziedzinach tradycyjnego rzemiosła, aby je promować i chronić. Wnioski mogą składać społeczności lokalne, organizacje pozarządowe, instytucje i osoby prywatne.

2

14

VADEMECUM KOCIEWSKIE

W tablicy 1. zestawiono zakresy znaczeniowe dziedzictwa kulturowego, które dzieli się na dziedzictwo materialne i niematerialne. Zdaniem I. Lewandowskiej [2007, s.72] obydwa zakresy przeplatają się, więc nie można ich traktować odrębnie. Autorka podkreśla, że co prawda nauki humanistyczne i społeczne przykładają większą wagę do duchowego znaczenia dziedzictwa (tradycji), a z kolei rzeczy materialne są najważniejsze dla wszystkich, którzy zajmują się ochroną, konserwacją i udostępnianiem dóbr kultury, zabytków, dzieła sztuki.

Tablica 1. Zakresy znaczeniowe dziedzictwa kulturowego • •

Dziedzictwo niematerialne

• • • •

Dziedzictwo materialne

• •

krwi - więzi rodzinne (tradycje, zwyczaje, normy moralne, zachowania, sposoby myślenia) kultury - regionalnej bądź narodowej (znaczenie języka, symboli, poezji ludowej, pieśni, tańców, baśni kulturalnych, legend, tradycji kulturalnych danego regionu, państwa czy narodu) historii – dziejów regionu, narodu, grupy etnicznej (ważne wydarzenia, postaci, miejsca pamiątkowe, bitewne, nazewnictwo) wiary – wspólnoty kościoła i religii (wyznanie wiary, przykazania kościelne, miejsca kultu, poczet świętych, ważność hierarchii kościelnej, symboli religijnych) zabytki – ruchome (znajdujące się w muzeach, archiwach i bibliotekach) i nieruchome (kościoły, zamki, pałace i dwory, architektura miejska i wiejska) dzieła sztuki – znajdujące się w galeriach i muzeach (obrazy, rzeźby, wyroby jubilerskie, kryształy, sztukateria) przedmioty codziennego użytku – znajdujące się w muzeach, skansenach lub zbiorach prywatnych (stroje, meble, dawne przedmioty gospodarstwa domowego, narzędzia rolnicze i rzemieślnicze) urządzenia i miejsca publiczne – przechowywane w muzeach lub używane do dnia dzisiejszego (linie tramwajowe i kolejowe, mosty, kanały, dworce, latarnie, cmentarze)

Źródło: [Lewandowska 2007, s.84].

3. Wykorzystanie dziedzictwa kulturowego w turystyce Dziedzictwo kulturowe służy rozwojowi turystyki. Dziedzictwo przyciąga turystów, a turystyka kieruje uwagę właśnie na dziedzictwo, które daje poczucie odrębności oraz odróżnia nas od innych narodów. Obiekty dziedzictwa kulturowego podnoszą przede wszystkim atrakcyjność turystyczną regionu i zwiększają konkurencyjność miejscowości w staraniach o przyjezdnych, dlatego są jednym z najbardziej popularnych narzędzi stymulujących rozwój lokalny i regionalny. Jednak zasoby dziedzictwa kulturowego tworzą znaczące i ciągle jeszcze nie w pełni wykorzystane możliwości rozwojowe regionu. Wartość dziedzictwa kulturowego wynika zarówno z formy, jak i treści oraz pełnionych przez nie funkcji. Wartość formy rozważana jest w kategoriach estetycznych – piękna i unikatowości. Wartość dziedzictwa kulturowego jest bardzo mocno sprzężona z jego funkcjami [Pawłowska, Swaryczewska 2002, s.43-61]. Dziedzictwo kulturowe jest bez wątpienia podstawowym czynnikiem rozwoju społecznego i ekonomicznego danego regionu poprzez rozwój turystyki.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

15

U podstaw wykorzystania dziedzictwa w rozwoju danego terytorium leży świadomość dziedzictwa kulturowego wśród społeczności, władz lokalnych i gospodarzy zasobów kulturowych.

Wysoki poziom tej świadomości pozwala na optymalną waloryzację ekonomiczną zasobów, a następnie umożliwia takie nimi zarządzanie, które nie jest ochranianiem go przed zmianami, ale podlega raczej na sterowaniu zmianami we właściwym kierunku [Jędrysiak 2011, s.37].

Dziedzictwo kulturowe może stać się wartościowym produktem rynkowym, również przedmiotem wymiany i współpracy. Dziedzictwo kulturowe ma ogromne znaczenie w rozwoju turystyki kulturowej - jest magnesem i główną siłą przyciągającą turystów. Ponadto dziedzictwo kulturowe regionu odgrywa ważną rolę w określeniu tożsamości regionalnej mieszkańców.

Turystyka dziedzictwa kulturowego zorientowana jest przede wszystkim na obiekty materialne, co może stanowić poważną przeszkodę w pełnowartościowym zrozumieniu przekazu kulturowego w sytuacji, gdy pominięte lub zepchnięte na margines zostaną elementy kultury niematerialnej, czyli uwarunkowane historycznie w danym społeczeństwie normy i wartości, a więc również zwyczaje, postawy i określony sposób zachowania zamieszkujących dany obszar ludzi [Wyleżałek 2011, s.28-29].

Turystyka kulturowa oparta na dziedzictwie kulturowym, podlega takim samym prawom rynku, jak inne branże turystyczne, ma jednakże swoja specyfikę, gdyż dominują w niej wrażenia estetyczne. Produkty turystyki kulturowej mają charakter doznaniowy, opierają się na doświadczeniach turystów, związanych w wydarzeniach, obecnością na szlaku, relacją z zabytkowymi budynkami lub przedmiotami. Można je zatem rozpatrywać w ramach gospodarki doświadczeń. Źródłem doznań są różnorakie aktywności kulturalne, jak możliwość uczestnictwa w kulturalnych wydarzeniach czy lokalnych tradycjach. To właśnie intensywność kulturalnych aktywności jest zachętą dla turystów do odwiedzenia określonego terytorium [Wacięga 2009, s.242].

Atrakcje przyciągające turystów kreowane są nie tylko na bazie tradycyjnego dziedzictwa kulturowego. Obserwujemy dynamiczny proces powstawania nowych obiektów (np. parków rozrywki), mnożą się różnego rodzaju wydarzenia, imprezy cieszące się olbrzymią popularnością (np. inscenizacja bitwy pod Grunwaldem). Dziedzictwo kulturowe stało się istotnym składnikiem produktów turystycznych. Liczą się tu te elementy kultury, które zostały wyróżnione, podlegają ocenie.

Zakłada się, że są one szczególnie warte akceptacji, świadczą bowiem o wielkości bądź odrębności czy też tożsamości kulturowej. Zdaniem Z. Kruczka [2012, s. 244] udostępnianie dziedzictwa kulturowego turystom nakłada na zainteresowanych konieczność ponownego i stałego „odkrywania” zasobów.

Jest to o tyle istotne, że na bazie dziedzictwa powstają wartościowe produkty turystyczne.

Budowa produktów turystycznych w oparciu o elementy dziedzictwa znajduje swój sens tylko na określonym terenie, a jedynym podmiotem, który może „zrozumieć” dziedzictwo i wprowadzić je do oferty turystycznej jest społeczność lokalna, która znajduje się w sercu tego dziedzictwa. Tylko bowiem lokalna miejscowa ludność może zmobilizować się i spowodować, że dziedzictwo to ożyje i stanie się elementem rozwoju lokalnego [Karczewska 2002].

Często z bogactwa dziedzictwa kulturowego nie zdają sobie sprawy sami jego spadkobiercy, dlatego tworzenie produktu turystyki kulturowej w oparciu o dziedzictwo kulturowe powinno w każdym przypadku poprzedzać dokładne rozpoznanie zasobów i potrzeb rynku. Promocja produktu turystyki kulturowej powinna być skierowana zarówno

16

VADEMECUM KOCIEWSKIE

do turystów jak i lokalnej społeczności. Należy przy tym pamiętać, że niewiedza może nie tylko uniemożliwić wykorzystanie zasobu, ale także doprowadzić do jego zniszczenia przy okazji innej działalności [Małek 2003, s.32].

Należy też pamiętać o dziedzictwie kulinarnym, które stanowi istotny składnik turystyki kulturowej. Produkty żywnościowe i artykuły spożywcze, charakteryzujące się szczególnymi cechami jakościowymi i tradycyjnymi sposobami wytwarzania przy wykorzystaniu „starych” technologii i silnie związane z regionem ich historycznego wytwarzania są czynnikami, które przyciągają turystów.

Powiązania dziedzictwa kulturowego z dziedzictwem kulinarnym wynikają z nierozłącznego związku tradycji kulinarnych i sposobów żywienia wybranych grup ludności z uwarunkowaniami kulturowymi na danym obszarze. Podczas podróży turyści, odwiedzając nieznane obszary, poznają ich historie, tradycje, codzienne życie mieszkańców i panującą tam kulturę, m.in. dzięki poznawaniu nowych, nieznanych dotąd potraw [Czarniecka-Skubina, Kozak 2010, s.55].

W Polsce dziedzictwo kulinarne dopiero zdobywa sobie należną pozycję, zaczyna być uważane za równie ważny element dziedzictwa narodowego, co historia i kultura. Dziedzictwo kulinarne możemy najogólniej należy rozumieć jako: produkty żywnościowe i potrawy, charakteryzujące się szczególnymi cechami jakościowymi, tradycyjnymi sposobami przyrządzania i wytwarzania, sięgającymi często odległej historii [Gąsiorowski 2004, s. 51].

Produkty te wytwarzane są głównie w małej skali przy wykorzystaniu specyficznych umiejętności i technologii, a także związane są z określonym obszarem geograficznym.

Tradycje kulinarne to ważny element dziedzictwa kulturowego. Kuchnia odgrywa ogromną rolę w promocji każdego regionu, właśnie ze względu na swoją różnorodność, specyficzność typowych dla danego regionu produktów żywnościowych i potraw. Kiedy dodamy do tego także tradycyjną oprawę spożywania posiłków i obchodzenia świąt, to budujemy niepowtarzalny klimat, który w różne regiony świata przyciąga rzesze turystów. Turystyka sprzyja zachowaniu i kultywowaniu odrębności kulturowej. Dziedzictwo kulturowe, a w tym kulinarne staje się wartościowym produktem rynkowym.

Jest wielkim atutem rozpatrywanym w aspekcie turystyki. To jest ciekawe, fascynujące i oryginalne dla cudzoziemców i na tym można dobrze zarabiać. To jest skarb, którego nie poznała jeszcze Europa i świat, podobnie jak nasze społeczeństwo [Wożniczko, Jędrysiak, Orłowski 2015].

Warto jeszcze dodać, że dziedzictwo kulturowe, na którym jest oparty produkt turystyki kulturowej, stanowi swoisty kapitał, którego specyfika polega na tym, że nie da się go pomnożyć, jest za to katalizatorem rozwoju. Należy o niego dbać, aby nie utracił swojej wartości. Najcenniejszą wartością dziedzictwa kulturowego jest autentyzm, który czyni go bezpośrednim łącznikiem z przeszłością i jest źródłem do poznania naszej historii. Autentyczność substancji zabytkowej jest kluczowa, ponieważ dziedzictwo kulturowe to zasób nieodnawialny, jego strata jest nieodwracalna, a w konsekwencji oznacza spadek wartości kapitału.

Zasoby dziedzictwa kulturowego są jednym z najważniejszych elementów dających poczucie „zakorzenienia” jednostce i społecznościom lokalnym. Mariaż kultury, turystyki i nowych technologii jest możliwy i może przynieść wiele korzyści społecznych i ekonomicznych, ale musi opierać się na koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju oraz kreatywności samych mieszkańców [Żabińska 2011, s.29].

Realizacja projektów związanych z wykorzystaniem istniejącego dziedzictwa nie jest łatwa i nie odbywa się samoistnie. Z reguły wymaga dużych nakładów pracy i środków na realizację takiego projektu.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

17

Meandry Kaczynki (Małej Wierzycy) przed wpłynięciem do Wierzycy w Pałubinie koło Zamku Kiszewskiego. - foto JK Grodzisko w Owidzu. - foto JK

18

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Zdaniem M. Czernego [2011, s.35-37], zaczerpnięte dane z literatury przedmiotu, potwierdzają tezę, że dziedzictwo kulturowe jest zjawiskiem ekonomicznym i częścią szerokiego systemu gospodarczego. Jest zarówno zasobem kultury, jak i zasobem gospodarki.

Dziedzictwo kulturowe jest też postrzegane jako towar, dzięki któremu można rozwijać działalność gospodarczą, która przyczynia do wzrostu dochodów na poziomie lokalnym i ponadlokalnym.

Jednak - jak wskazuje M. Czerny [2011, s.40-41] - poglądy na temat skali na jaką należy udostępniać obiekty dziedzictwa są podzielone. Przytacza on wypowiedź Romero Moragasa [2002, s. 99101], który wyróżnia dwie grupy osób wskazujących, na wykorzystanie dziedzictwa kulturowego.

Do pierwszej grupy zalicza tzw. tradycjonalistów, którzy twierdzą, że: dziedzictwo ma wartość absolutną, dlatego powinna być chronione i rozpowszechniane przez działalność państwa lub innych organizacji w ograniczonym zakresie. Druga grupa osób to zwolennicy szerszego udostępniania i korzystania z obiektów dziedzictwa kulturowego, zwani są przez Romera Moragasa merkantylistami.

Uważają oni że dziedzictwo nie ma jako takiej wartości, chyba że jest wybrane przez jakąś grupę społeczną, która działa w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne i polityczne i to sprawia, że wybrane obiekty uznane są za dziedzictwo i cenione jako produkt „sprzedawalny za określoną cenę” na rynku. Dziedzictwo można bez końca tworzyć jako odpowiedź na popyt i oczekiwania społeczne.

Należy je promować i zwiększyć jego urynkowienie. Dyskusja na temat korzyści wynikających z posiadania dziedzictwa i jego wykorzystania powinna toczyć się na szczeblu lokalnym. Natomiast mieszkańcy regionu powinni sami decydować o tym, czy w procesach rozwoju danego miejsca chcą wykorzystać obiekty dziedzictwa kulturowego czy też nie, oraz w jaki sposób proces ten powinien być kontrolowany [Czerny 2011, s.41].

Podsumowując, dziedzictwo kulturowe, które jako wartość najczęściej bezcenna powinna być chronione, co nie stoi w konflikcie z jego wykorzystaniem w tworzeniu interesujących produktów turystycznych. Produkty, te mogą być następnie z powodzeniem sprzedawane turystom krajowym i zagranicznym za określoną cenę, przynosząc konkretne dochody dla przedsiębiorców tworzących te produkty, pośredników, społeczności lokalnej i regionalnej. Natomiast turyści nabywający te produkty, otrzymują przede wszystkim korzyści niematerialne w postaci rozwoju osobowości, odpoczynku i uzyskaniu zadowolenia oraz satysfakcji.

4. Dziedzictwo kulturowe podstawą rozwoju turystyki kulturowej Termin „turystyka kulturowa” jest znany w teorii i praktyce turyzmu dopiero od około dwudziestu lat. Turystyka kulturowa była przedmiotem badań na uniwersytetach i wyższych uczelniach Wspólnoty Europejskiej już w drugiej połowie lat 80. XX w. Projekt badań nad turystyką kulturową rozpoczęło w 1991 r. Europejskie Stowarzyszenie na Rzecz Wychowania dla Turystyki i Czasu Wolnego (ATLAS). Wyniki wspólnych badań opublikowano w 1996 r. w dziele redagowanym przez G. Richardsa i Ch. J. Metelka z Uniwersytetu Stanowego Wisconsin South. Zdefiniowali oni turystykę kulturową jako formę turystyki „w której zainteresowanie podróżujących koncentrują się na bogatej przeszłości ludzi bądź obszarów, zachowanej i odzwierciedlonej w zabytkach, historycznych okolicach, tradycyjnej architekturze i rękodziełach” [Metelka 1990, s.41].

W polskiej, a także zagranicznej literaturze przedmiotu oraz niektórych dokumentach UE używa się czasami zamiennie terminów: „turystyka kulturowa” i „turystyka kulturalna”3.

3

Termin „turystyka kulturalna” używany jest m.in. na niektórych polskich uczelniach wyższych, a także w dokumentach na portalu www.businessandculture.wordpress.com i niektórych portalach samorządowych.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

19

Definicję turystyki kulturalnej przytacza między innymi W.W. Gaworecki [2010, s.67] określając ją jako: „przemieszczanie się osób z miejsc ich stałego zamieszkania do miejsc atrakcji kulturalnych w celu zdobycia nowych informacji i doświadczeń oraz zaspokojenia własnych potrzeb. Turystyka ta obejmuje zarówno wytwory kultury z przeszłości, jak i wytwory kultury współczesnej oraz sposoby życia danych grup ludzi lub regionów; obejmuje turystykę zorientowaną na dziedzictwo kultury oraz turystykę zorientowaną na sztukę”. Autor wskazuje również, że w najszerszym rozumieniu pojęcia turystyki kulturalnej utożsamia się z kulturą podróżowania. W tym ujęciu podkreśla się, że turystyka sama w sobie jest kulturą oraz pośredniczy (powinna pośredniczyć) miedzy kulturami kraju, z którego pochodzą turyści i kraju, który ich gości. W tym najszerszym rozumieniu turystykę traktuje się jako formę kultury światowej. Takie ujęcie zwiększa wymagania w stosunku do wszystkich rodzajów turystyki, dotyczące podnoszenia jakości warunków istotnych dla komunikacji między podróżującymi, między podróżującymi a mieszkańcami danego kraju, a także między nimi a środowiskiem i kulturą odwiedzanego kraju.

Jednak, jak stwierdza Z. Rykiel [2002, s.49], pojęcia „turystyka kulturowa” i „turystyka kulturalna” nie są jednoznaczne. W języku polskim przymiotnik „kulturowy” wiązany jest z szerokim rozumieniem kultury przeciwstawionej naturze. Pojęcie „kulturalny” jest natomiast charakterystyczne dla ujęcia wąskiego, związanego z akceptowanym repertuarem zachowań, postaw i wytworów. W tym kontekście autorzy zdecydowanie przychylają się do stosowania terminu „turystyka kulturowa”, ponieważ jest ono szersze i obejmuje zarówno zachowania, postawy, jak też poznawanie trwałych obiektów i dóbr materialnych kultury w najszerszym rozumieniu, a związanym również - jak podaje W.W. Gaworecki- z kulturą podróżowania.

Według „Encyclopedia of tourism” [2000, s.126] większość autorów definiujących turystykę kulturową wymienia - jako jej główny wyróżnik - zdobywanie wiedzy o innych i ich sposobie życia.

Takie podejście pozwala uwzględnić wszystkie elementy kultury rozumianej w sposób nowoczesny.

Cytowani w tym opracowaniu autorzy, m. in. G. Adams i M. Kneafsey określają tę formę spędzania wolnego czasu jako „podróżowanie dla wzbogacenia wewnętrznego (ang. self-enrichment)” czy też „poszukiwanie wiedzy”. Kluczowymi elementami omawianego zjawiska są w ich opinii rozwój, prezentacja i interpretacja zasobów kulturowych. Owocem tych rozważań jest następująca zbiorcza definicja turystyki kulturowej:„jest to skomercjalizowany przejaw ludzkiej potrzeby zobaczenia jak żyją inni, zaspokojenie ciekawości i chęci zobaczenia innych ludzi w ich „autentycznym” środowisku oraz fizycznych przejawów ich działalności w sztuce, rzemiośle, muzyce, literaturze, tańcu, jedzeniu i piciu, zabawie, języku, rytuałach”. Definicja ta wskazuje głównie na wartości związane ze zwyczajami danej społeczności, a w mniejszym stopniu na fizyczne wytwory społeczności związane z zabytkami kultury.

Istnieje jeszcze wiele innych definicji turystyki kulturowej. Według A. Kowalczyka [2008, s.40-41] turystykę kulturową można zdefiniować jako zespół zachowań turystów związanych z ich autentycznym zainteresowaniem dziedzictwem kulturowym (zabytkami, folklorem, miejscami związanymi z ważnymi wydarzeniami itp.) oraz z ich uczestnictwem w szeroko rozumianym współczesnym życiu kulturalnym. Autor podkreśla także, że turystyka kulturowa powinna być traktowana nie tylko jako zespół konkretnych potrzeb i zachowań człowieka, wynikających z jego systemu wartości, wykształcenia itp. (turystyka kulturowa w ujęciu statycznym), ale także jako nieustanny proces polegający na zdobywaniu przez turystów nowych doświadczeń, poszerzaniu przez nich posiadanej wiedzy itp. (turystyka kulturowa w ujęciu dynamicznym).

20

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Jak podaje B. Marciszewska [2002, s.5], turystyka kulturowa umożliwia poznanie lub doświadczenie różnych sposobów życia ludzi – sposobów odzwierciadlających obyczaje społeczne, tradycje religijne, myśl intelektualną, dziedzictwo kulturowe – mających na celu zaspokojenie ich potrzeb, pragnień i oczekiwań w zakresie kultury. J. M. Fladmark z kolei uważa, że turystyka kulturowa to „aktywność”, która stwarza ludziom możliwość rozszerzenia lub doświadczenia odmiennych sposobów życia innych ludzi, odzwierciedlających obyczaje społeczne, tradycje religijne, myśl intelektualną oraz dziedzictwo kultury, które wcześniej mogło być nieznane. Według H.L. Hughesa [2000, s. 111-122]: „turystyka kulturowa to taka, która swoim zasięgiem obejmuje doświadczenia artystycznej i intelektualnej aktywności społeczeństwa […], jest to odwiedzanie zabytków i miejsc historycznych […], muzeów i galerii sztuki, teatrów i sal koncertowych (aby uczestniczyć w spektaklach i koncertach)”.

Wiele definicji turystyki kulturowej różnych autorów przytacza i omawia A. Mikos v. Rohrscheidt [2008a, s.18]. W swoim podsumowaniu podaje całościową definicję funkcjonalnej turystyki kulturowej, która brzmi: „nazwą turystyki kulturowej możemy określić te wszystkie grupowe lub indywidualne wyprawy o charakterze turystycznym, w których spotkanie uczestników podróży z obiektami, wydarzeniami i innymi walorami kultury wysokiej lub popularnej albo powiększenie ich wiedzy o organizowanym przez człowieka świecie otaczającym jest zasadniczą częścią programu podróży lub stanowi rozstrzygający argument dla indywidualnej decyzji o jej podjęciu lub wzięciu w niej udziału”.

Podsumowując można stwierdzić, że nie istnieje jednoznaczna definicja turystyki kulturowej (podobnie jak w przypadku kultury czy turystyki). Jak zauważa J. Małek [2003, s.22], istnieją dwa skrajne podejścia do turystyki kulturowej. W wąskim rozumieniu jej zainteresowanie ogranicza się wyłącznie do zabytków kultury materialnej. Podejście szerokie pozwala na uwzględnienie wszystkich przejawów kultury, a zatem jest bardziej odpowiednie do charakteryzowania współczesnego ruchu turystycznego, w którym ważnym elementem są często współcześnie wykreowane atrakcje.

Przy definiowaniu turystyki kulturowej należy stwierdzić, że związki turystyki i kultury są wielopłaszczyznowe, a znaczący wpływ na nie ma wychowanie i edukacja, którą pobieramy w rodzinie oraz szkołach, a nawet już w okresie przedszkolnym. Sfery te łączy sieć wzajemnych przenikających się relacji. Podobnie jak w przypadku kultury oraz turystyki, uzasadnione wydaje się prowadzenie badań interdyscyplinarnych, a także „cząstkowych”, umożliwiających analizę tych ważnych zagadnień, zarówno od strony podaży, jak i popytu.

Bez zrozumienia historycznego podłoża materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego, zarówno własnego, jak i odwiedzanych miejsc, niemożliwa jest pełna percepcja świata oraz własnego w nim miejsca. Historyczna percepcja staje się również podstawą wyborów współczesnych turystów, ponieważ nie każdy obiekt dziedzictwa kulturowego może być automatycznie uważany za obiekt turystyki kulturowej. Można wskazać kilka elementów decydujących o turystyczno-kulturowym popycie na dany obiekt [Mikos v. Rohrscheidt 2008b, s.54-55]: • stopień jego znajomości; • stan zachowania i estetyka obiektu; • oryginalność i unikalność obiektu; • odniesienie obiektu do wydarzeń i postaci historycznych; • infrastruktura turystyczna i usługi pośrednio z nią związane.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

21

22

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Jarmark Cysterski i Vivat Vasa - dwie z wielu imprez plenerowych na Kociewiu. - foto LJZ, TG, LK

Istnieją dwa skrajne podejścia do turystyki kulturowej. W wąskim rozumieniu jej zainteresowanie ogranicza się praktycznie wyłącznie do zabytków kultury materialnej. Podejście szerokie pozwala na uwzględnienie wszystkich przejawów kultury, a zatem jest bardziej odpowiednie do charakteryzowania współczesnego ruchu turystycznego, w którym ważnym elementem są często współcześnie wykreowane atrakcje [Małek 2003, s.21-23].

5. Turystyka kulturowa i jej rodzaje Termin „turystyka kulturowa” jest określeniem obejmującym wszelkie formy podróży, których głównym motywem jest chęć kontaktu z kulturą i jej współtworzenie, dlatego najkrócej można określić, że turystyka kulturowa jest formą turystyki, która zawiera oferty kulturalne, takie jak zwiedzanie obiektów kultury i/lub poznawanie zwyczajów danej społeczności.

Warto podkreślić, że turystyka kulturowa oparta na dziedzictwie kulturowym jest jednym z najstarszych rodzajów turystyki, a jednocześnie jedną z tych, która w ostatnich latach rozwija się najszybciej. Związana jest ona z szeroko rozumianą kulturą, która od zarania dziejów ludzkości towarzyszyła człowiekowi.

Turystyka kulturowa opiera się na kontaktach i poznawaniu duchowego oraz materialnego dziedzictwa kulturowego różnych społeczności na całym świecie. Turystyka nie tylko prezentuje, przedstawia, interpretuje kulturę, a zwłaszcza dziedzictwo kulturowe, lecz także wytwarza kulturę. Dziedzictwo kulturowe jest wielką wartością i zawiera różnorodność treści kulturowych, które odnoszą się do przyrody, ludzi i ich wytworów. Turyści chcą być świadkami atrakcyjnych wydarzeń: wysłuchać koncertu, zobaczyć spektakl, uczestniczyć w festiwalach folklorystycznych, świętach regionalnych, zobaczyć i poznać obiekty dziedzictwa kulturowego i spróbować przy tym przysmaków kuchni regionalnej. W ten sposób powstaje przestrzeń kulturowa, która jest atrakcyjna dla turystów, a przy dobrym zagospodarowaniu może stać się źródłem dochodów dla społeczności regionu i kraju. Głównym celem turystów zainteresowanych turystyką kulturową jest zwiedzanie obiektów dziedzictwa kulturowego, zabytków architektury, miejsc związanych z ważnymi wydarzeniami i postaciami historycznymi, obiektów militarnych, obiektów kultu religijnego, zespołów budownictwa wiejskiego i ośrodków sztuki ludowej, muzeów, skansenów itp.

Celem turystyki kulturowej jest także uczestnictwo w uroczystościach religijnych, festiwalach folklorystycznych, przeglądach piosenki, regionalnych świętach i innych. Dużą atrakcją dla turystów mogą stać się zabytki związane z kulturą mniejszości religijnych i etnicznych: kościoły, cerkwie, synagogi, stare cmentarze. Tego typu podróże są połączone także z wycieczkami po muzeach, odwiedzaniem wystaw, teatrów, miejsc związanych ze sławnymi postaciami, itp. [Jędrysiak 2008, s.10].

Cele współczesnej turystyki kulturowej są głownie realizowane w miastach, z uwagi na dużą koncentrację w nich obiektów historycznych i kulturalnych, nowoczesnej architektury, rozwiązań urbanistycznych i wielu form rozrywki. Obok materialnych dóbr historycznych kulturowych ważnym elementem przyciągającym turystów jest chęć poznania życia codziennego mieszkańców danego miasta, obszaru wiejskiego oraz uczestniczenie w wydarzeniach związanych z obrzędami, obyczajami, świętami, organizowanymi festiwalami muzycznymi, inscenizacjami dawnych bitew czy pokazami starych technologii i technik wytwórczych [Helnerska 2012, s.41].

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

23

24

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Z warsztatów fotograficznych na Kociewiu. - foto AM

Funkcje turystyki kulturowej są zbieżne z ogólnymi funkcjami turystyki, które wymienia m.in. W.W. Gaworecki [2010, s. 374-407]. Są to następujące funkcje: wypoczynkowa, zdrowotna, wychowawcza, kształceniowa, miastotwórcza, edukacji kulturowej, ekonomiczna, etniczna, funkcja kształtowania świadomości ekologicznej, polityczna, promocji wartości religijnej i kształtowania sprawiedliwości społecznej. Wszystkie wymienione funkcje turystyki odnoszą się również do turystyki kulturowej, jednak promowanie wartości kulturowych jest jedną z takich funkcji, która jest specyficzna dla turystyki kulturowej [Niemczyk 2012, s. 33]. Turystyka kulturowa bowiem obejmuje wszelkie formy podróży, których głównym motywem jest chęć kontaktu z kulturą w szerokim jej rozumieniu [Małek 2003, s.20-21].

Turystyka kulturowa posiada wiele form, które wynikają z ogromnego obszaru jaki obejmuje ta forma turystyki. Formy te adresowane są do poszczególnych grup odbiorców o określonych zainteresowaniach i często o zbliżonym poziomie intelektualnym. Niektóre z nich, jak np. turystyka imprez kulturalnych lub turystyka pielgrzymkowa, charakteryzują się dużą liczba uczestników, choć nie są przejawem masowości. Turystyka kulturowa nie znosi pośpiechu, stawia na dokładność zwiedzania i potrzebę poznawania w tak długim czasie, jaki jest potrzebny turyście do pełnej satysfakcji [Sasinowski 2009, s.301].

Turystykę kulturową wyróżnia specjalizacja i wielość form, na które zwraca uwagę K. Buczkowska [2008, s. 46]. Wyróżnia m.in. następującą klasyfikację form turystyki kulturowej: • turystykę dziedzictwa kulturowego, odnoszącą się m.in. do: turystyki chronionego dziedzictwa, turystyki historycznej, turystyki etnograficznej, turystyki sentymentalnej (nostalgicznej); • turystykę kultury współczesnej, obejmującą m.in.; turystykę imprez i wydarzeń kulturalnych, turystykę do obiektów architektury współczesnej, turystykę do parków tematycznych; • turystykę dziedzictwa kulturowego i kultury współczesnej w zakresie m.in.: turystyki miejskiej, turystyki biograficznej i literackiej, turystyki religijno-pielgrzymkowej, turystyki kulinarnej i winiarskiej.

A. Mikos v. Rohrscheidt [2008b, s.52] dzieli turystykę kulturową na trzy zasadnicze grupy, w których dalej wyróżnia poszczególne typy. Do pierwszej grupy – turystyki wysokiej kultury należą: turystyka dziedzictwa kulturowego, muzealna, literacka oraz eventów kultury wysokiej.

Do drugiej grupy – turystyki edukacyjnej należą: podróże studyjne, tematyczne, językowe oraz seminaryjne. Zaś do trzeciej – powszechnej turystyki kulturowej – należą: turystyka miejska, obszarów wiejskich, etniczna, militarną, żywej historii, kulturowo – przyrodniczą, egzotyczna, religijna i pielgrzymkowa, kulinarna, hobbystyczna, regionalna oraz obiektów przemysłowych i technicznych.

Przytoczone podziały (klasyfikacje), czy też wyróżnione formy turystyki kulturowej są czasami zbyt ogólne i nieprecyzyjne w przekazie (np. turystyka miejska).

Dla przejrzystej (czytelnej) a zarazem prostej klasyfikacji, warto zaproponować podział turystyki kulturowej na sześć form (grup) [Wyszowska, Jędrysiak 2017, s.28]: • turystyka dziedzictwa kulturowego, • turystyka religijna, • turystyka muzealna, • turystyka przemysłowa, • turystyka militarna, • turystyka imprez i wydarzeń kulturalnych.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

25

Kryterium tego podziału jest cel główny wyjazdu o charakterze kulturowym. Turyści mogą odbywać podróże i pobyty w celu: poznawania obiektów dziedzictwa kulturowego, zwiedzanie obiektów przemysłowych i poprzemysłowych, obiektów militarnych, różnego rodzajów muzeów, obiektów sakralnych, lub uczestniczyć w wydarzeniach kulturalnych takich jak: przeglądy, festiwale, festyny, jarmarki.

Opis poszczególnych form turystyki kulturowej z krótką charakterystyką pokazano w tablicy 2.

Tablica 2. Klasyfikacja turystyki kulturowej Lp.

1

2

3

4

5

6

Formy turystyki kulturowej

Krótka charakterystyka

Turystyka dziedzictwa kulturowego – turystyka miejska

Jest to turystyka zorientowana na zwiedzanie obiektów dziedzictwa kulturowego (głównie światowego wpisanego na Listę UNESCO oraz Pomniki Historii). Do tego rodzaju turystyki zalicza się turystykę miejską, która bazuje przede wszystkim na dziedzictwie obiektów kulturowych oraz turystykę na obszarach wiejskich, która głównie opiera się na dziedzictwie niematerialnym.

Turystyka religijna

Ten rodzaj turystyki nastawiony jest na podróżowanie i zwiedzanie obiektów sakralnych i miejsc związanych z historią różnych religii i wyznawaniem kultu religijnego. Celem turystyki religijnej jest poróżowanie do miejsc świętych w celach związanych z poznawaniem religii różnych kultur i narodów. Turystyka pielgrzymkowa natomiast nastawiona jest przede wszystkim na przeżycia duchowe związane z pogłębieniem wyznawanej wiary.

Turystyka muzealna

To rodzaj turystyki nastawionej głównie na zwiedzanie muzeów o bogatych zbiorach, które prezentują dorobek kultury i cywilizacji na przestrzeni wieków w danym regionie, kraju, czy Europy (np. w dziedzinie malarstwa). Ważnym krokiem w rozwoju turystyki muzealnej w Polsce w ostatnich latach w są tzw. „Noce muzeów”.

Turystyka przemysłowa

Są to podróże turystyczne, ukierunkowane głównie na zwiedzanie historycznych lub czynnych obiektów związanych z wydobyciem surowców, produkcją masową oraz krajobrazów przemysłowych, historią zakładów przemysłowych i poprzemysłowych.

Turystyka militarna

To turystyka zorientowana głównie na zwiedzanie muzeów wojskowych, obiektów obronnych , pól bitew, pomników i cmentarzy upamiętniających wydarzenia wojskowe. Druga gałąź turystyki militarnej to udział w pokazach sprzętu wojskowego, spotkania i zloty miłośników militariów, inscenizacjach potyczek i bitew, turystyka żywej historii i odtwórstwo historyczne.

Turystyka imprez i wydarzeń kulturalnych

Ten rodzaj turystyki kulturowej stanowi zazwyczaj domenę miast, które odznaczają się największą koncentracją obiektów historycznych oraz centrami życia kulturalnego w skali kraju czy regionu. Są to festiwale muzyczne, teatralne, filmowe, pokazy karnawałowe, fiesty, festyny, jarmarki, wielkie koncerty, turystyka obiektów architektury współczesnej, turystyka do parków tematycznych, imprez targowych, turystyka kulinarna (festiwale i imprezy kulinarne, prezentacje i degustacje, wizyty w restauracjach).

Źródło: Opracowanie własne.

26

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Turystyka kulturowa podlega transformacji w czasie. Oznacza to, że w poszczególnych okresach historycznych, znaczenie i charakter turystyki kulturowej różniły się od siebie. Z powyższego założenia wynika, że turystyka kulturowa związana jest z modelem kultury występującym (na ogół dominującym) w danej epoce historycznej. Pewne elementy turystyki kulturowej występują w trakcie wszystkich podróży turystycznych, ponieważ dochodzi do „wejścia w styczność osobistą ze środowiskiem odwiedzanym”[ Przecławski 1973, s.27]. Turystyka kulturowa składa się więc z wielu form, które często mogą się przenikać, jest ona także często uprawiana jednocześnie z innymi rodzajami turystyki. Bardzo często trudno jednoznacznie zakwalifikować, czy dana forma turystyki mieści się pod turystyką kulturową, czy też turystyką wypoczynkową [Prukop, Herbert 2012, s.100].

Turystyka kulturowa to nie tylko zwiedzanie atrakcji turystycznych opisywanych w przewodnikach, ale również poznawanie tradycji, kultury i walorów pejzażu występujących w swojej najbardziej naturalnej postaci. Produktami turystyki kulturowej mogą być bowiem elementy dziedzictwa kulturowego materialnego, jak i niematerialnego.

W większości społeczeństw istnieje silne zakorzenione pojęcie dziedzictwa kulturowego.

W niektórych społeczeństwach związek między pokoleniami jest bardziej złożony, ale równocześnie stanowi podstawę i umacnia poczucie dziedzictwa. Naród, który dobrze rozumie swoje dziedzictwo kulturowe, może je lepiej wykorzystać i udostępnić szerszej publiczności poprzez turystykę kulturową.

Linia kolejowa z Kasszub w kierunku Kociewia i dalej... - w Olpuchu przy drodze na Konarzyny. - foto MC ▾

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

27

Rozdział II

Kociewie – Mała Ojczyzna

„Kocie łby” na drodze ku Nizinie Walichnowskiej od strony Rudna - foto LJZ

1. Kociewie na mapie Polski – jego położenie, herb i hymn Kociewie to kraina z niepowtarzalnymi krajobrazami, dziedzictwem historycznym i oryginalną kulturą ludową. Jest drugim co do wielkości (po Kaszubach) zwartym etnicznie i kulturowo regionem Pomorza. Pod względem fizyczno-geograficznym Kociewie obejmuje w całości obszar Pojezierza Starogardzkiego, część Wysoczyzny Świeckiej i zachodni fragment Borów Tucholskich. Kociewie leży na lewym brzegu Wisły, w dorzeczu dwóch rzek uchodzących do Wisły: Wierzycy i Wdy. Region, w ujęciu fizyczno-geograficznym, rozprzestrzenia się na zachód od dolnej Wisły i położony jest między Tczewem, Skarszewami, Starą Kiszewą, Czarną Wodą a Świeciem. Granice Kociewia zostały wyznaczone na podstawie gwary. Ma kształt wydłużony, w kierunku południowym. Maksymalna rozciągłość terenu z północy na południe wynosi 120 km, podczas gdy rozciągłość równoleżnikowa - około 60 km. Obszar Kociewia obejmuje około 3100 km2 powierzchni w większości należący administracyjnie do województwa pomorskiego (28% leży w województwie kujawsko-pomorskim).

Obejmuje trzy powiaty: starogardzki, tczewski, dużą część świeckiego (gminy: Bukowiec, Drzycim, Jeżewo, Warlubie, Dragacz i Świecie). Kociewie zamieszkuje ćwierć miliona ludności (Kociewian, potocznie – Kociewiaków) a na tle całego Pomorza należy do regionów najbardziej zurbanizowanych, znajduje się tu 9 miast: Czarna Woda, Gniew, Nowe, Pelplin, Skarszewy, Skórcz, Starogard Gdański, Świecie i Tczew. Za stolicę regionu uważa się Starogard Gdański, największym miastem jest Tczewa, a stolicą duchową jest Pelplin.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

29

Niepospolite uroki krajobrazu, turystycznie atrakcyjnego, z urozmaiconą rzeźbą terenu (Pojezierze Starogardzkie, Równina Świecka z Diabelcami, piękne jeziora i lasy, no i oczywiście Bory Tucholskie) spowodowały powstanie w drugiej połowie XX wieku dwóch parków krajobrazowych – wdeckiego i nadwiślańskiego.

Krajobraz kociewski został utworzony głównie przez lodowiec skandynawski, który przed kilkunastu tysiącami lat, ustępując na północ, pozostawił na tym terenie olbrzymie masy skalnego gruzu, gliny i żwiru, a także głazy narzutowe, formując pagórki, wzgórza morenowe i piaszczyste sandry. Swoje walory krajobrazowo-przyrodnicze Kociewie zawdzięcza przynależności do różniących się między sobą krain geograficznych: Pojezierza Starogardzkiego, Równiny Tucholskiej i Doliny Dolnej Wisły [Wiczyński, Szwoch 2005].

Podstawowym elementem krajobrazu kociewskiego są lasy. W części starogardzkiej i świeckiej rozciągają się Bory Tucholskie, jest też Pojezierze Starogardzkie z mnóstwem jezior, a kilkunastoma bardzo atrakcyjnymi do wypoczynku (przede wszystkim Jezioro Niedackie i Borzechowskie, jeziora w gminie Kaliska, jeziora wokół Ocypla, w gminie Osiek: Jezioro Kałębie – największe na Kociewiu, Jezioro Czarne, Słone. Warto podkreślić, że Bory Tucholskie, o wysokich walorach rekreacyjnych, stanowią jeden z największych w Polsce kompleksów leśnych – około 1170 km2 powierzchni, z czego 30% mieści się w granicach Kociewia (www. kociewiak.pl).

Wisła od wschodu otaczająca Kociewie oraz wspomniane szlaki stały się naturalną przyczyną wpływów centralno-polskich-kujawskich, mazowieckich na grunt pomorski. Kociewie uznaje się za region kulturowo młody, choć od wieków zamieszkiwany, co pokazały nam np. badania archeologiczne w Grucznie (skąd zbiory trafiły do muzeum w Grudziądzu). Warto też zajrzeć do niedawno utworzonego Parku Archeologicznego w Owidzu (płn. Kociewie).

Kociewie jako region jest mniej osobliwe i hermetyczne niż np. sąsiednie Kaszuby. Widoczna jest także jego ekspansja, m.in. na tereny po prawej stronie Wisły. Od południa bramą Kociewia jest historyczne i kulturowo bogate Gruczno oraz leżące nieopodal Topolno. Miejscowości te oraz ziemia wokół mają swój etnograficzny opis w pracy ks. Władysława Łęgi pt. „Okolice Świecia”.

Przemieszczając się z południa na północ Polski europejską trasą S5, możemy zauważyć Gruczno w dolinie. Odbijając w lewo z trasy do Gdańska, wchodzimy w Bory Tucholskie, które i w Kociewie częściowo się wpisują. Ten nadwiślański region obejmuje dorzecze Wdy (którą miejscowi nazywają Czarną Wodą) i Wierzycy.

30

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Atrakcje turystyczne na Kociewiu - mapa wydana przez LOT Kociewie

Przez Kociewie przepływają dwie rzeki: Wda, zwana Czarną Wodą, meandrująca przez Bory Tucholskie, oraz Wierzyca, uchodząca do Wisły w Gniewie. Rzeki te bardzo się od siebie różnią – Wda jest dla kajakarzy powolnym szlakiem spacerowym, Wierzyca – ciągle nieodkryta i jedna z pracowitszych w Polsce (elektrownie wodne w Czarnocińskich Piecach, Starogardzie, Owidzu, Kolinczu, Stockim Młynie i Gniewie). Na odcinku Skarszewy – Starogard jest szlakiem wodnym rwącym i trudnym do przebycia.

Herb Kociewia i hymn kociewski

Dziedzictwo Kociewie - Mała kulturowe Ojczyzna Kociewia a turystyka

31

W 2003 r. ustanowiono herb i hymn Kociewia, którego słowa są autorstwa ks. Bernarda Sychty4.

Herb Kociewia to prostokątna, zakończona półokrągło tarcza, podzielona na trzy części, co stanowi nawiązanie do trzech powiatów wchodzących w skład Kociewia: tczewskiego, starogardzkiego i świeckiego. Kolory poszczególnych pól symbolizują: żółty – urodzaj i bogactwo związane z polami uprawnymi, zielony – kociewskie lasy, niebieski – wodę i czyste powietrze. W centrum tarczy herbowej znajduje się zwrócony w lewo (heraldyczne prawo) czerwony gryf stojący na dwóch nogach, z łapami zakończonymi lwimi pazurami, orlim skrzydłem o pięciu piórach, sterczącymi uszami i podniesionym pionowo, lekko zakręconym ogonem. Gryf podkreśla historyczne związki Kociewia z Pomorzem, jego forma nawiązuje do godła księcia Sambora II z pieczęci książęcej na dokumencie lokacyjnym Tczewa z 1260 r. [Walkowski 2007, s. 10-11].

Hymn kociewski Pytasz sia, gdzie Kociewiaki Majó swoje dómi, Swe pachnące chlebam pola, Swoje sochy, broni? ref. Gdzie Wierzyca, Wda Przy śrebnym fal śpsiwie Nieso woda w dal, Tam nasze Kociewie (x2) Czy to my tu na Kociewiu, Czy Borusy w borach, Czy Lasaki, czy Kaszuby Na morzu, jeziorach ref. Jedna Matka nas, Wszystkich kolybała, Pokłóńma sie w pas: Tobie, Polsko, chwała (x2) Ks. Bernard Sychta (1907-19820 - ksiądz katolicki, działacz kaszubski, etnograf, językoznawca, dramatopisarz. Po ukończeniu studiów teologicznych w Pelplinie i Poznaniu otrzymał święcenia kapłańskie w 1932 r. Od 1928 r. aż do śmierci stale przebywał na Kociewiu. W 1947 r. objął funkcję proboszcza parafii Katedralnej w Pelplinie. oraz prowadził wykłady z psychiatrii duszpasterskiej w pelplińskim Seminarium Duchownym. Po wojnie w 1947 r. uzyskał tytuł doktora na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu za pracę „Materialna kultura ludowa Borów Tucholskich na tle etnografii kaszubskiej i kociewskiej". Został uhonorowany m.in. tytułem h.c. Uniwersytetu Gdańskiego i honorowym członkostwem Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej. Podczas swego wieloletniego pobytu na Kociewiu napisał również „Wesele kociewskie”, dramat przedstawiający obrządek weselny na Kociewiu w połowie XIX w.

Został on oparty wyłącznie na wynikach własnych poszukiwań i badań autora wśród Kociewiaków. Właściwa akcja utworu jest tu w zasadzie drugorzędna i służy jedynie naczelnemu celowi, którym jest ukazanie wielorakich aspektów materialnej i duchowej kultury Kociewia. W utrwalaniu spuścizny społeczności Kociewia zaznaczył się też w szczególny sposób, pisząc u schyłku życia trzytomowe „Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej”. Każdy wyraz zawarty w Słowniku autor brał bezpośrednio z żywego języka ludu [Mokras-Grabowska, Wyszowska, Jędrysiak 2019, s. 236].

4

32

VADEMECUM KOCIEWSKIE

2. Najważniejsze wydarzenia w historii Kociewia Poniżej przedstawiono kalendarium najważniejszych wydarzeń w historii Kociewia 4-5 tys. lat temu 997

przed 1000

na terenie Kociewia pojawiają się pierwsi ludzie Kociewie przemierza św. Wojciech w drodze do chrystianizacji Prusów.

Według nie istniejących już akt kolegiaty w Kamieńcu, w Zblewie przez jedną noc spoczywały zwłoki św. Wojciecha w drodze do Gniezna, po jego męczeńskiej śmierci z rąk pogańskich Prusów. To zdarzenie miało miejsce przed 1000 r. Tradycja i kult św. Wojciecha w Zblewie była i jest ciągle żywa. Przykładem tego jest postawiona w 1902 r. figura św.

Wojciecha.

1198

Akt darowizny księcia pomorskiego Grzymisława dla szpitala św. Jana w Starogardzie, będący najstarszym dokumentem pochodzącym z Kociewia.

1252

Tczew, jeden z większych grodów, zostaje stolicą księstwa.

1258

Cystersi przybywają do Pogódek, swojej pierwszej siedziby na Kociewiu.

1260

Tczew otrzymuje prawa miejskie z rąk księcia Sambora II.

1276

Rozpoczęcie budowy opactwa cysterskiego w Pelplinie, które stało się centrum religijnym Kociewia.

1281

Rozpoczęcie budowy zamku krzyżackiego w Gniewie.

1294

Mściwoj II umiera bezpotomnie i przekazuje Pomorze do Korony Polskiej.

1308

W listopadzie, po zajęciu Gdańska książę Kazimierz Kujawski bez walki oddaje Krzyżakom Tczew

1309

Po oblężeniu Krzyżacy rabują gród w Świeciu, ostatni ośrodek oporu na Pomorzu Gdański.

1338

Krzyżacy rozpoczynają budowę zamku w Świeciu.

1454 - 1466

Wojna trzynastoletnia pomiędzy Zakonem Krzyżackim a Rzeczpospolitą, jednym z głównych terenów walk było Kociewie.

1466

Na mocy drugiego pokoju toruńskiego Kociewie przechodzi pod panowanie polskie.

1577

Bitwa nad Jeziorem Lubiszewskim pomiędzy wojskami Stefana Batorego a zbuntowanymi Gdańszczanami.

1627

Bitwa pod Lubiszewem, król szwedzki Gustaw Adolf zostaje ciężko ranny.

1674

Starostą gniewskim zostaje Jan III Sobieski, późniejszy król Polski.

1677

Budowa organów w katedrze pelplińskiej.

1772

Ziemie kociewskie przechodzą pod panowanie pruskie.

1807

Przez Kociewie przejeżdża Napoleon Bonaparte, pozostawiając po sobie pamięć w ludowych opowiadaniach i tradycyjnych nazwach.

1807 – pierwsza pisana wzmianka o Kociewiu, wtedy jeszcze pisanym jako „Gociewie”.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

33

1817

Urodził się Florian Ceynowa (zm. w 1881 roku), działacz kociewski i kaszubski, który mieszkał w Bukowcu pod Świeciem.

1824

Przeniesienie siedziby biskupstwa z Chełmży do Pelplina.

1835

Otworzenie szkoły pelplińskiej „Collegium Marianum” z wykładowym językiem polskim, ukończyło ją wielu polskich działaczy narodowych.

1846

Nieudana próba wzniecenia w Stargardzie Gdańskim powstania narodowego przez Floriana Ceynowę.

1852

Oddanie do użytku pierwszej linii kolejowej przebiegająca przez Kociewie, łączyła ona Bydgoszcz z Gdańskiem.

1869

Ksiądz Szczepan Keller, wybitny etnograf kociewski, wydaje pierwszy numer „Pielgrzyma”, najstarszego, polskojęzycznego czasopisma na Pomorzu.

1920

Przybycie Wojska Polskiego na czele z generałem Józefem Hallerem, które oficjalnie przyłącza Kociewie do II Rzeczpospolitej.

1907

Na świat przyszedł Bernard Sychta (zm. w 1982 roku), badacz kultury kociewskiej, twórca „Słownika Kociewskiego”.

1928

Uruchomiono Muzeum Diecezjalne w Pelplinie 1 września 1939 roku – atak wojsk hitlerowskich, które w pierwszej kolejności zajęły ziemie położone na zachodnim brzegu Wisły.

1939 - 1945

Okupacja niemiecka, liczne mordy na ludności cywilnej, między innymi w Lesie Szpęgawskim.

1970 Styczeń - marzec 1945

Powstaje Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Piasecznie.

Na Kociewie wkraczają wojska radzieckie.

1984

Otwarto Muzeum Wisły w Tczewie.

1986

Wychodzi pierwszy numer „Kociewskiego Magazynu Regionalnego”.

1995

I Kongres Kociewski.

2000

II Kongres Kociewski.

2005

Ukazuje się pierwszy tom „Słownika biograficznego Kociewia”.

2005

III Kongres Kociewski.

2007

powstaje Fabryka Sztuk (jako Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Wisły w Tczewie).

2010

IV Kongres Kociewski.

2012

Otwarto Grodzisko Owidz.

2015

V Kongres Kociewski.

2017

Otwarto Muzeum Mitologii Słowiańskiej w Owidzu.

2020 - 2021

VI Kongres Kociewski. Źródło: [Kociewie - Pomorska Kraina…2008, s. 9-13].

34

VADEMECUM KOCIEWSKIE

3. Nazwa Kociewie i jego mieszkańcy Nazwa Kociewie odnotowana została dopiero na początku XIX w. Z czasów kampanii pomorskiej wojsk francusko-polskich z 1807 r. zachował się meldunek o skierowaniu patrolu „ku Gociewiu”. Od kilku lat na pamiątkę tego wydarzenia obchodzi się Światowy Dzień Kociewia (10 lutego). Istnieje wątpliwość, czy występuje tu pomyłkowa zamiana liter (K>G), czy też jest to dowód na niewątpliwy związek tej krainy z obecnością Gotów. W wierszu pisanym gwarą pt. „Szczaście ji pón” (też z początku XIX w. ) występuje nazwa Koczewie.

W drugiej połowie XIX w. choronimem Kociewie posługiwali się Florian Ceynowa i Oskar Kolberg. Regionaliści z Kociewia dają pierwszeństwo powiązaniom nazwy ze słownictwem ”wodnym” wskazującym, że teren regionu wyznacza Wisła, Wierzyca i Wda, występują tu też liczne jeziora. Kuszącą formą wyjaśnienia jest wspomnienie Gociewia. Może jednak najbardziej przekonującą powinna być hipoteza, że Kociewie jako region pomorski na południe od Kaszub było ich Kóńcewiem ([kasz]- kóńc -koniec). Do tej pory badaczom nie udało się jednoznacznie ustalić etymologii słowa Kociewie.

Według różnych koncepcji nazwa Kociewie wywodzi się od: • kaczy – Kociewie, czyli Kacewie ‘kraina nad Kaczą rzeką’ (J. Haliczer); • kotten – chaty (J. Łęgowski); • Kociewie – pierz, wiórzysko, namuł (S. Kozierski, A. Brückner); • kocza, kuczen – lekko sklecone szałasy (ks. J. Kujot5); • kocanki – nazwa roślin (W. Taszycki); • kociełki – kotliny, bagna i bagienka otoczone górami (ks. Fankidejski); • koca– samołówka rybacka (J. Treder); • Gocie – Gotowie (F. Bujak, J. Czekanowski).

Ciekawą teorię wysunęła Hanna Popowska-Taborska, która w swoich badaniach nawiązała do wyrażenia kocie wiarë, czyli ‘głucha, zapadła okolica’ oraz do wyrazu kocevinë o podobnym znaczeniu. Dla badaczki nazwa Kociewie jest negatywna i genetycznie pejoratywna. Potwierdzeniem tej teorii może być fakt, że w trakcie badań prowadzonych przez Z. Stamirowską ludność regionu nie używała nazwy Kociewie.

Z kolei Bogusław Kreja uważa, że nazwa Kociewie jest zapożyczeniem z języka rosyjskiego - kočevьe o znaczeniu ‘koczowisko, miejsce koczowania’. Jest to rzeczownik odczasownikowy utworzony przy pomocy przyrostka –ьe od czasownika kočevat, czyli ‘koczować’. [Kociewie – pomorska kraina..., 2008, s. 2-3].

Mieszkańcy Kociewia to wschodnio pomorska grupa etniczna, wykształcona na skutek zmieszania się rodzimej ludności pomorskiej z falami osadniczymi przybyłymi tu z obszarów Kujaw i Ziemi Chełmińskiej. Początkowo osadnictwo na Kociewiu skupiało się głównie wzdłuż rzeki Wierzyca. We wczesnym średniowieczu tereny nadwiślańskie były strefą wzajemnego przenikania się Pomorzan i Prusów. Nieliczne pruskie osadnictwo było efektem osadzania jeńców [Gołąbek 1984, s. 21].

5

Stanisław Kujot (1845-1914) – polski duchowny katolicki, historyk, działacz narodowy, doktor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie. Pracował jako nauczyciel historii powszechnej i historii literatury polskiej w słynnym Collegium Marianum w Pelplinie (1872-1893). W owym czasie była to jedyna szkoła na Pomorzu gdzie wykładano język polski.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

35

Kociewie było mniej zaludnione od sąsiadujących z nim Ziemią Dobrzyńską, Ziemią Chełmińską i Kujawami. Po 1122 r. rozpoczęła się intensywna kolonizacja Kociewia z sąsiednich terenów.

Wkrótce żyzne nadwiślańskie tereny stały się bazą osadnictwa dla Ziemi Malborskiej [Górnowicz 1697, s. 147]. Bory Tucholskie, które leżą na południe od Kociewia, długo były niezamieszkane i jako ostatnie zostały skolonizowane przez osadników z Wielkopolski od strony Noteci [RzetelskaFeleszko 1969, s. 9].

Na początku XII w. na tereny Kociewia dotarli pierwsi osadnicy z Rzeszy Niemieckiej. Po 1309 r. nastąpiła intensyfikacja ludności niemieckiej, która przybyła ze Śląska, Miśni, okolic Halle, Westfalii i miast hanzeatyckich. Osadnicy niemieccy osiedlali się w miastach, w których wyraźnie dominowali nad ludnością autochtoniczną. Drugi ważny napływ ludności na ziemie kociewskie miał miejsce po wojnie trzynastoletniej, kiedy to na Kociewie przybyła szlachta i chłopi z Ziemi Dobrzyńskiej, Kujaw i Mazowsza. Ta fala osadnicza w dużej mierze przyczyniła się do zmiany stosunków etnicznych.

Od XVI w. na Kociewiu notuje się obecność tzw. Olędrów, czyli osadników holenderskich wyznania mennonickiego. Zagospodarowali oni pustki i nieużytki. Największe skupiska mennonitów były na Nizinie Walichnowskiej i Nizinie Nowsko – Sartowickiej. Pozostałościami po Holendrach są budynki mieszkalno – inwentarskie. Olędrzy dzięki złożonemu systemowi rowów odwadniających, tam i grobli osuszyli dużą część podmokłych terenów nizin nadwiślańskich [Landowski 2002 s. 266-269].

Zahamowanie procesów osadniczych nastąpiło w czasie wojen za Szwedami.

W pierwszej połowie XVII w. na ziemie kociewskie, m.in. w okolice Skarszew, Nowego i Świecia przybyli tzw. pomoryncy, czyli osadnicy z Pomorza Zachodniego [Żuroch-Piechowski].

W okresie rozbiorów Kociewie znalazło się pod panowaniem pruskim. W 1807 r. rozpoczęto uwłaszczenie chłopów, czego skutkiem był odpływ ludności do miast oraz początek emigracji zarobkowej. W 1886 r. pruska Komisja Kolonizacyjna rozpoczęła wykup polskich majątków, aby później rozparcelować je pomiędzy osadników niemieckich. Na początku XX w. zaborca wprowadził zakaz budowy domów dla Polaków.

W 1918 r. Kociewie znalazło się w niepodległej Polsce. Na terenach kociewskich nadal mieszkało kilkadziesiąt tysięcy Niemców, którzy w latach 1944 – 1945 masowo uciekali do Niemiec.

Po II wojnie światowej na Kociewie przybyli repatrianci ze Wschodu i przesiedleńcy z Polski Centralnej i Południowej [Gołąbek 1984, s. 24-32] .

Kociewie dzieli się na trzy główne zespoły kulturowe: • kociewski: obejmuje Pojezierze Starogardzkie i północną część powiatu starogardzkiego; na tym terenie mieszkają Górale (okolice Starogardu Gdańskiego, Tczewa i Skarszew), Polanie (na północnym – wschodzie od Świecia i w kierunki Drzycimia) oraz Feteracy (na wschód od Pelplina, między Szprudowem a Subkowami); • kociewsko – borowiacki: obejmuje północno – wschodnią część Borów Tucholskich; w okolicach Czarnej Wody i wsi Osieczna, Osiek; mieszkają tam Borowiacy i Lasacy (grupa przejściowa pomiędzy Kociewiakami a Borowiakami); • nizin nadwiślańskich: obejmuje tereny nizin nadwiślańskich; zamieszkiwali je koloniści z Fryzji i Niemiec, tzw. Olendrzy, którzy po II wojnie światowej opuścili te tereny; współcześnie ziemie te zamieszkują Nizinaicy, czyli osoby przybyłe tu z pozostałych obszarów Kociewia [Brzezińska 2000, s. 5-6, Makowska 1997, s. 8].

36

VADEMECUM KOCIEWSKIE

L E S A K I

P O L A N I E

FETERACY

GÓ RA LE

Mapka przybliżonego zasięgu dialektów kociewskich wg K. Nitsha, r. 1905, uaktualniona przez prof. Marię Pająkowską-Kensik, r. 2020.

Konsultacje: prof. Józef Borzyszkowski, dr Krzysztof Korda, dr Michał Kargul. Projekt graficzny: Lech J. Zdrojewski.

W opracowaniu pomagali: Kinga Gełdon-Czech i Krzysztof Frydel na podstawie rys. D. Borowskiej i aktualnych map.

38

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Rozdział III

Potencjał kulturowy Kociewia wykorzystywany w turystyce kulturowej

1. Turystyka dziedzictwa kulturowego – turystyka miejska Turystyka dziedzictwa kulturowego jest turystyką zorientowaną na zwiedzanie obiektów dziedzictwa kulturowego (głównie dziedzictwa światowego wpisanego na Listę UNESCO oraz Pomników Historii).

Zdaniem A. Mikosa v. Rohrscheidta [2008b, s.53], turystykę kulturową, zorientowaną na obiekty dziedzictwa kulturowego określamy te podróże, których głównym celem jest zetknięcie się uczestników z zabytkami, zespołami i miejscami uznanymi oficjalnie i powszechnie za dziedzictwo kulturowe świata, kraju lub regionu.

Panorama Gniewa, od strony Nicponi. - foto LJZ

Do tego rodzaju turystyki dziedzictwa kulturowego zalicza się turystykę miejską, która bazuje przede wszystkim na dziedzictwie obiektów kulturowych oraz turystykę na obszarach wiejskich, która głównie opiera się na dziedzictwie niematerialnym.

Zdaniem K. Buczkowskiej [2008, s.51] turystyka miejska oznacza przemieszczanie się osób do miejsc atrakcji kulturalnych/kulturowych w miastach znajdujących się poza miejscem ich stałego zamieszkania i mających specyficzne atrakcje kulturowe, takie jak: zabytki i obszary dziedzictwa, różne formy manifestacji artystycznej i kulturalnej oraz rozwiniętą sztukę i teatr. Celem takich wyjazdów jest pozyskanie nowych informacji i doświadczeń oraz zaspokojenie kulturowych potrzeb.

K. Buczkowska [2008, s.51] podkreśla, że miejska turystyka kulturowa jest formą niezwykle szeroką i pojemną, dlatego też w jej ramach można wyróżnić (i zaproponować organizatorom turystyki) następujące odmiany czy inicjatywy: • zwiedzanie zabytków zlokalizowanych w miejskiej przestrzeni, mające na celu dogłębne poznanie obiektów i zrozumienie ich znaczenia dla dziejów na przestrzeni lat; • wizytę w muzeach różnych typów zapoznanie turystów ze zgromadzonymi w nich kolekcjami Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

39

oraz sposobem prezentacji ekspozycji stałych i czasowych; • prezentowanie miejskiego dziedzictwa kulturowego, uświadamianie turystom znaczenia ochrony zabytków i dziedzictwa; • uczestnictwo turystów w spektaklach teatralnych różnych typów; • zapoznawanie turystów z tradycjami i zwyczajami miejskimi, miejską gwarą, specjałami kuchni, tańcem i muzyką oraz specyfiką grup etnicznych, narodowościowych lub religijnych zamieszkujących miasto.

Poniżej wymieniono 10 miast na Kociewiu, które posiadają prawa miejskie, podano ich herb oraz krótką historię i atrakcje związane z turystyką dziedzictwa kulturowego6.

Tczew – największe miasto Kociewia (miasto powiatowe, woj. pomorskie)

Tczew jest jednym z najstarszych miast na Pomorzu Gdańskim. Pierwsza wzmianka o osadzie Trsow pochodzi już z 1198 r. Jest to największe miasto Kociewia, gdzie krzyżują się szlaki komunikacyjne.

Na przełomie XII - XIII w. wybudowano zamek i przeniesieniu stolicę księstwa przez Sambora II, z Lubiszewa do Tczewa. W 1260 r. Tczew otrzymał prawa miejskie nadane przez Sambora II. W tym czasie w mieście rozwijało się rzemiosło i handel. Po zajęciu przez Krzyżaków Pomorza Gdańskiego, w 1308 r., miasto było podporządkowane państwu zakonnemu, aż do pokoju toruńskiego w 1466 r. W 1577 r. Tczew doszczętnie spłonął. Po pożarze miasto zostało odbudowane, jednak niedługo po odbudowie zostało dotknięte niszczącymi skutkami wojen szwedzkich. W 1772 r., wraz z pierwszym rozbiorem Polski, Tczew znalazł się pod panowaniem pruskim, w 1807 r. został zdobyty przez oddziały gen. Jana Henryka Dąbrowskiego. W 1815 r., po kongresie wiedeńskim, znowu trafił pod panowanie pruskie. Po I wojnie światowej w 1920 r., miasto odzyskało niepodległość, kiedy to do Tczewa wkroczyły wojska gen. Józefa Hallera.

Układ lokacyjny Starego Miasta przetrwał od czasów średniowiecza niewiele zmieniwszy się przez wieki. Stare, wąskie ulice: Garncarska, Kościelna, Podmurna, Rybacka i Zamkowa zachowały nie tylko swoje nazwy lecz i urok minionych stuleci.

Plac Hallera jest centralnym punktem Starego Miasta, otaczające go piękne, secesyjne kamienice pochodzą z XIX i XX w.

Ciekawostką może być fakt, że większość z nich ustawiono na średniowiecznych fundamentach. Na Starówce dostrzec można też pozostałości murów obronnych. Wybudowany w XIII w. kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego jest najstarszym zabytkiem w mieście.

Do najciekawszych należy wybudowany 150 lat temu Most Tczewski, który Amerykańskie Towarzystwo Inżynieryjne uznało za międzynarodowy zabytek inżynierii budowlanej (na tej samej liście jest m.in. paryska wieża Eiffel’a). Natomiast drewniany wiatrak typu holenderskiego z XIX w., podmurowany, z obrotową głowicą i zrekonstruowany w 1950 r. jest turystycznym unikatem pomorskiego krajobrazu miejskiego. Posiada rzadko spotykane pięcioramienne skrzydło i obrotową głowicę.

Wspaniałe skarby kryją się w Muzeum Wisły – ciekawej placówce będącej oddziałem Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku. Co ciekawe, jest to jedyne w Polsce muzeum, które poświęcone zostało w stu procentach rzece.

6

Opracowanie własne na podstawie: [Niematerialne dziedzictwo…2017] oraz dostępnych stron internetowych.

40

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Panorama tczewskiej starówki odbijająca się w szybach nowoczesnego budynku MBP w Tczewie. - foto Keenys

Wiatrak, tzw. Holender. - foto AW

Pamiątkowa płyta na ulicach tczewskiej starówki. - foto LJZ

Panorama rynku głównego w Tczewie. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

41

Starogard Gdański – stolica Kociewia – królewskie miasto nad Wierzycą (miasto powiatowe, woj. pomorskie)

Od VIII w. przez całe średniowiecze Starogard był ważnym ośrodkiem grodowym.

Ulokowany na lewym brzegu Wierzycy miał charakter obronny. W 1198 r. książę Grzymisław nadał gród zakonowi rycerskiemu Joannitów. W 1348 r. prawobrzeżną osadę nad Wierzycą Krzyżacy przekształcili w ośrodek miejski na prawie chełmińskim, nadając mu herb i zachowany do dziś średniowieczny układ urbanistyczny. Starogard przeciwstawiał się uciskowi krzyżackiemu m. in. wstępując w 1440 r. do Związku Pruskiego, przyczyniając się do powrotu w 1466 r. Prus Królewskich do Polski. Od tego czasu miasto rozwijało się pod opieką królów polskich – tu odbywały się sejmiki szlacheckie, a w 1769 r. zawiązano konfederację pomorską.

Gród niszczyły epidemie, najazdy i wojny, a w 1792 r. niemal doszczętnie strawił je wielki pożar, z którego ocalały nieliczne budowle. Od 1772 r. miasto znajdowało się we władaniu pruskim. W 1807 r. Starogard Gdański był areną kampanii napoleońskiej. W 1920 r. wolność miastu przyniosła armia gen. Józefa Hallera. W 1950 r. do nazwy Starogard dodano „Gdański”.

Od strony północno-zachodniej miasta najlepiej zachowały się fragmenty murów obronnych z XIV w. budowanych na polecenie wielkiego mistrza krzyżackiego (osiągają wysokość do 5 m, przy szerokości muru prawie 2 m). Najstarszym kościołem jest fara pw. św. Mateusza z XIV w. Rynek stanowi najstarszy fragment miasta, pośrodku którego znajduje się ratusz.

Rynek główny Starogardu Gdańskiego nocą.

42

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Widok na Kościół Św. Mateusza znad Wierzycy. - foto LJZ

Baszta Gdańska od strony ul. gen. J. Hallera. - foto Keenys

Kościół Św. Katarzyny od strony ul. I. Paderewskiego. - foto Keenys

Dworzec PKP w Starogardzie Gdańskim. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

43

Świecie – miasto z najwyższą „krzywą wieżą” w Polsce

(miasto powiatowe, woj. kujawsko-pomorskie) Jest to jedno z najstarszych miast pomorskich i nadwiślańskich. Pierwsza wzmianka o mieście pochodzi z 1198 r. Było stolicą samodzielnego Księstwa Pomorskiego, władanego przez Grzymisława. Po sprowadzeniu na niedaleką ziemię chełmińską Krzyżaków w 1226 r., Świecie było ważnym grodem obronnym Pomorza. W 1309 r., jako ostatni punkt obrony, poddało się Zakonowi. Krzyżacy w Świeciu utworzyli komturię i rozpoczęli budowę zamku, ukończonego w 1350 r. Prawa miejskie chełmińskie Świecie otrzymało w 1338 r. Na miejscu grodu pomorskiego stoi gotycki zamek z cegły. Zbudowano go u zbiegu rzek Wdy i Wisły, ma charakter „nawodny”, co czyni go jedynym zamkiem o takim charakterze obronnym w Polsce. Z czterech narożnych wież zamku ocalała jedna, największa, będąca dominującym elementem całej budowli. Mierzy ona blisko 35 m wysokości i 10 m średnicy. Posiada 7 kondygnacji. Jest najwyższą „krzywą wieżą” w Polsce, do której wstęp mają turyści. Jej odchylenie od pionu wynosi 106 cm w kierunku zachodnim. Ponieważ grunt pod zamkiem przestaje być stabilny, ze względu na przemieszczanie się koryt rzek, od XIX w. jej pochylenie systematycznie wzrasta. Obecnie częściowo odbudowane jest skrzydło północne zamku, służące jako ośrodek kultury dla imprez plenerowych.

Duży Rynek miasta otaczają kamienice powstałe w połowie XIX w., znajduje się budynek ratusza z początku XX w., który jest obecnie siedzibą Pałacu Ślubów, a wyglądem przypomina mały zameczek. Miasto może poszczycić się niecodziennymi zabytkami z krzyżackim zamkiem na czele oraz cyklicznymi imprezami kulturalnymi.

Rynek. - foto LJZ

44

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Panorama z widokiem na Sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej w Świeciu. - foto LJZ

Ruiny zamku krzyżackiego w Świeciu. - foto LJZ

Ruiny zamku krzyżackiego w Świeciu. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

45

Pelplin - duchowa i kulturalna stolica Kociewia

(pow. tczewski, woj. pomorskie)

Historia Pelplina nierozerwalnie związana jest z Zakonem Cystersów, przybyłych tu z Bad Doberan w Meklemburgii. W 1274 r. wieś z przyległymi terenami została nadana zakonowi przez księcia pomorskiego Mściwoja II. W dwa lata później rozpoczęto budowę klasztoru i kościoła. Stopniowo Pelplin uzyskiwał liczne przywileje udzielane przez polskich władców. Opactwo wielokrotnie było grabione i niszczone - na skutek najazdów husyckich (1433), wojny trzynastoletniej (1454-1466) i najazdów szwedzkich. W 1626 roku król szwedzki Gustaw Adolf podczas swej wizyty w Pelplinie podziwiał znajdujący się w kościele słynny obraz pędzla Hermana Hana, a w 1677 r. gościł tutaj król Jan III Sobieski z rodziną. Od 1772 r. Pelplin należał do Prus. W 1823 r. po likwidacji klasztoru, została do Pelplina przeniesiona stolica biskupów chełmińskich. W 1829 r. otwarto w Pelplinie seminarium duchowne i kilka lat później założono szkołę przykatedralną - słynne Collegium Marianum istniejące do dziś. Collegium było w tym czasie jedyną na terytorium zaboru pruskiego polską szkołą średnią. Uczono w niej języka i historii polskiej oraz rozmawiano po polsku. Od 1821 r. Pelplin jest stolicą diecezji chełmińskiej, os 1992 r. diecezji pelplińskiej. W 1931 r.

Pelplin otrzymał prawa miejskie. Najważniejszym zabytkiem miasta jest katedra pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny,, która jest jedną z największych świątyń gotyku ceglanego w Polsce. Pierwotnie była to świątynia cystersów, a od 1824 r. siedziba miejscowego biskupa. Z dawnego zespołu klasztornego zachowała się katedra oraz część zabudowań zakonnych skupionych wokół czworobocznego wirydarza. Katedra posiada bogaty wystrój z XV-XVIII w.

W 2014 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polski podpisał rozporządzenie w sprawie uznania za Pomnik Historii7 „Pelplina – zespołu pocystersko-katedralnego”. Uznano go jako Pomnik Historii ze względu na wartości historyczne i artystyczne, materialne i niematerialne oraz autentyczność substancji zabytkowej. Zabytek wyróżnia się wysokiej klasy architekturą gotycką oraz cennym średniowiecznym i nowożytnym wyposażeniem wnętrz, a jako środek intelektualny i dydaktyczny o wielowiekowej tradycji posiada duże znaczenie dla kultury i historii Polski.

Katedra w Pelplinie. - foto LJZ Pomnik Historii – jest to tytuł, który możne otrzymać obiekt zabytkowy. To jedna z pięciu wpisanych do ustawy form ochrony zabytków, a ów tytuł nie tylko umacnia ochronę konserwatorską, ale przede wszystkim tytuł ten określa, że dany obiekt posiada szczególne znaczenie dla kultury naszego kraju. Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r.

Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 105 zabytkom (stan na 29.01.2019).

7

46

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Nawa główna katedry w Pelplinie. - foto LJZ

Widok na krużganki w Katedrze w Pelplinie. - foto LJZ

Barokowe organy w transepcie katedry. - foto LJZ

„Pokłon trzech króli”, obraz Hermana Hana w predelii Ołtarza Mariackiego. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

47

Gniew – miasto z najcenniejszym i największym zespołem zabytkowych kamienic na Pomorzu (pow. tczewski, woj. pomorskie)

W IX w. istniały tu dwa grody. Jednak rozkwit jako ośrodka miejskiego i militarnego przyniosło miastu panowanie zakonu rycerskiego Krzyżaków. Wybudowany przez zakon zamek był najpotężniejszą twierdzą na lewym brzegu Wisły, zbudowaną na przełomie XIII i XIV w. Zamek w Gniewie był najpotężniejszym zamkiem po Malborku. Była to początkowo siedziba komturów, potem starostów, a w czasie II wojny światowej więzienie hitlerowskie. Stare Miasto w Gniewie zachowało do dnia dzisiejszego oryginalną, średniowieczną strukturę przestrzenną, pochodzącą z czasów jego lokacji. Gniew jest miastem, które może poszczycić się najcenniejszym w województwie pomorskim i największym zespołem zabytkowych kamienic. Historia niektórych z nich sięga nawet XIV w. Przebudowane w XVIII w., zachowały gdzieniegdzie jeszcze stropy belkowe, stolarkę okienną oraz cenne elementy wyposażenia takie jak klatki schodowe z dekoracyjnymi balustradami czy drzwi płasko rzeźbione z ozdobnymi okuciami i mosiężnymi gałkami pochodzącymi z tego okresu. W Gniewie można także zobaczyć fragmenty murów obronnych, kościół św. Mikołaja wzniesiony w XIV w., cenny układ urbanistyczny z kwadratowym rynkiem pośrodku, barokowy Pałac Marysieńki (Dom Sobieskiego) z 1679 r. W rynku znajdują się zabytkowe kamieniczki z XVII-XIX stulecia oraz budynek ratusza, którego część przyziemna pochodzi z wieków XIII i XIV. Uroda całego miasta określana jest mianem „pomorskiego Kazimierza”. Wyjątkową wartość przestrzeni podkreślają „gniewskie leby”, czyli domy podcieniowe, które umiejscowione są na zachodniej stronie Rynku.

Gniewska uliczka skąpana w słońcu. - foto KJ

48

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Panorama miasta Gniew. - foto LJZ

Turniej Rycerski na Zamku w Gniewie. - foto LJZ

Sukiennice na rynku. - foto LJZ

Vivat Vasa. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

49

Skarszewy – miasto z najlepiej zachowanymi murami miejskimi na Pomorzu Gdańskim (pow. starogardzki, woj. pomorskie)

Skarszewy są miastem kociewskim, leżącym w województwie pomorskim, w powiecie starogardzkim, nad rzeką Wietcisą, Skarszewy położone są wśród malowniczych kociewskich lasów i jezior. Posiadają interesującą historię, która sięga początków drugiego tysiąclecia. Obecnie jest to siedziba gminy miejsko-wiejskiej Skarszewy. Na południowym obszarze miejskim Skarszew znajduje się jezioro Borówno Wielkie.

Skarszewy są drugim miastem po Starogardzie Gdańskim, którego założenie związane było z Zakonem Joannitów.

To oni w 1198 r. wybudowali tu zamek. Prawa miejskie Skarszewy uzyskały około 1320 r., po czym Joannici przenieśli tu siedzibę komandorii swojego zakonu. Przywileje dla miasta potwierdzali następnie królowie polscy: Zygmunt III Waza w 1598 r. i Jan III Sobieski w 1677 r.

W 1370 r. Joannici sprzedali Skarszewy i Wartenberg (obecnie Czarnocin) Krzyżakom. W 1433 r. miasto zostało spalone przez Husytów, którzy zburzyli też zamek. Zamek został odbudowany. Miasto bardzo ucierpiało w czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466), która miała miejsce pomiędzy państwem Zakonu Krzyżackiego a Koroną Królestwa Polskiego, zakończonej w 1466 r. II pokojem toruńskim. Na mocy jego postanowień powiat stargardzki wszedł w skład województwa pomorskiego – jednego z województw Prus Królewskich. Po 1466 r. Skarszewy stanowiły siedzibę administracji polskiej. Następnie zostały zdewastowane przez wojska szwedzkie. W 1613 r. małe, niemieckojęzyczne Skarszewy zostały stolicą województwa pomorskiego potężnej jeszcze Rzeczypospolitej. W 1772 r. po I rozbiorze Polski Skarszewy zostały przyłączone do Prus. W 1920 r. na mocy postanowień traktatu wersalskiego, Skarszewy ponownie znalazły się w granicach Polski. W 1945 r. miasto zostało zniszczone w 40%, chociaż nie prowadzono jego obrony.

Skarszewy nazywały się po niemiecku Schöneck, czyli „piękny zakątek”. Miasteczko jest faktycznie piękne. Zachowały się w nim świetnie średniowieczne mury obronne, a za nimi ciasno „upakowane”, zajmujące niezmienną od średniowiecza przestrzeń domy. W panoramie miasta dominuje dawny kościół ewangelicki z 1881 r. pw. św. Maksymiliana Kolbego.

W Skarszewach ponadto warto zobaczyć budynek będący pozostałością dawnego zamku Joannitów z XIV w. oraz gotycki kościół pw. św. Michała Archanioła z bogatym wyposażeniem.

Panorama Skarszew. - foto LJZ

50

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Widok na rynek główny w Skarszewach. - foto LK

Fontanna na rynku głównym w Skarszewach. - foto JCh

Architektoniczne detale w Skarszewach. - foto LJZ

Panorama Skarszew. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

51

Nowe – centrum z zachowanym, nienaruszonym układem średniowiecznego miasta krzyżackiego (pow. świecki, woj. kujawsko-pomorskie)

Nowe jest małym uroczym miasteczkiem położonym na skarpie Doliny Dolnej Wisły, przy szosie krajowej z Torunia do Gdańska. Nazwa miasta wywodzi się ze średniowiecza, kiedy to nosiło łacińską nazwę - Novo Castro czyli Nowy Gród, od grodziska, które powstało tu w XII lub XIII w. W 1282 r. sprowadzono do grodu Ojców Franciszkanów, a w 1301 r. król Polski Wacław II nadał Nowe zarządcy Pomorza Gdańskiego, Piotrowi Święcy. Nowe było prywatnym miastem tego rodu.

W 1350 r. Krzyżacy przejęli miasto, i nadali mu prawa miejskie. W 1440 r. Nowe przyłączyło się do Związku Pruskiego i brało czynny udział w koalicji antykrzyżackiej. Zdobyte w 1454 r. przez Kazimierza Jagiellończyka utrzymało się przez cztery lata w polskich rękach. Po II pokoju toruńskim Nowe włączono w granice Polski, tworząc siedzibę starosty. Okres prosperity miasta związany z handlem rzecznym na Wiśle przerwały dopiero wojny w XVII w., kiedy to w 1626 r. i 1655 r. splądrowali i zniszczyli je Szwedzi. W latach 1772-1920 miasto znajdowało się w granicach Prus.

W mieście zachował się średniowieczny układ urbanistyczny z cennymi zabytkami sakralnymi i militarnymi. Głównym zabytkiem miasta jest gotycki kościół farny pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty z połowy XIV w.

Kościół pw. Maksymiliana Marii Kolbe w Nowem nad Wisłą. - foto LJZ

52

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Panorama Nowego. - foto LJZ

Rynek główny w Nowem nad Wisłą. - foto LJZ

Centrum Kultury Zamek w Nowem nad Wisłą. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

53

Skórcz – najmniejsze miasto i jedna z najstarszych miejscowości na Kociewiu (pow. starogardzki, woj. pomorskie)

Skórcz jest jednym z najmniejszych miast na Kociewiu. Miasto znajduje się w południowej części powiatu starogardzkiego, uznawane ono jest za najstarszą miejscowość na Kociewiu. W wiekach I-V Skórcz spełniał rolę osady kupieckiej, położonej przy szlaku handlowym prowadzącym z Cesarstwa Rzymskiego nad Bałtyk, znanym pod nazwą Szlaku Bursztynowego. Już w 1305 r. znalazł się w rękach Zakonu Krzyżaków.

Zakon nadał Skórczowi prawa miejskie w 1339 r. Miasto ma bogatą historię. Wojny szwedzkie spowodowały upadek i regres gospodarczy na blisko 200 lat. W czasach zaborów Skórcz znalazł się pod panowaniem pruskim.

W okresie międzywojennym w 1934 r. uzyskało ponownie prawa miejskie. Atrakcją turystyczną Skórcza jest strefa bezwzględnej ochrony archeologicznej, liczne jeziora o czystej wodzie oraz relikty Szlaku Bursztynowego.

Do najcenniejszych zabytków należy zaliczyć wielokrotnie rozbudowywany gotycki kościół pw. Wszystkich Świętych z późnogotyckim i barokowym wyposażeniem oraz wpisany do rejestru zabytków średniowieczny układ urbanistyczny miasta, niezmieniony od połowy XIV w.

Panorama na Skórcz. - foto LJZ

54

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Kościół pw. Wszystkich Świętych w Skórczu. - foto LJZ

Widok na ul. Jana III Sobieskiego w Skórczu. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

55

Czarna Woda – najmłodsze miasto na Kociewiu (gmina miejsko-wiejska, pow. starogardzki)

Prawa miejskie od 1993 r. Czarna Woda jest najmłodszym miastem na Pomorzu Gdańskim. Miasto położone nad rzeką Wdą, na skraju Borów Tucholskich.

Największą atrakcją turystyczną gminy jest bez wątpienia rzeka Wda nazywana również Czarną Wodą, szlak kajakowy o całkowitej długości 198 km uznawany za jeden z najpiękniejszych nizinnych szlaków kajakowych w Polsce. Miasto jest ośrodkiem przemysłu drzewnego.

Panorama Czarnej Wody z widokiem na linię kolejową i „Berlinkę” oraz utopione w zieleni Zakłady Płyt Pilśniowych - foto IM

Pomnik Kolejarzy. - foto LJZ

56

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Odry, przenoska na Wdzie. - foto LJZ

Widok z lotu ptaka na Czarną Wodę. - foto arch. UMiG Czarna Woda

Kościół. - foto LJZ

Dwa mosty nad Wdą. - foto arch. UMiG Czarna Woda Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

57

2. Elementy kultury ludowej Kociewia należące do dziedzictwa kulturowego Kultura ludowa obejmuje folklor i sztukę charakterystyczną dla społeczności zamieszkujących określone tereny. Wyrasta ze wspólnych doświadczeń historycznych, form gospodarowania i warunków życia. Na jej kształt wpływają również cechy etniczne i warunki środowiska przyrodniczego. Kulturę ludową tworzą ludzie wsi związani z uprawą roli i hodowlą zwierząt. Jest ona zjawiskiem nieustannie zmieniającym się. Kultura ludowa wiąże się z obrzędowością (np. żniwa, dożynki, święta jako czas odpoczynku, topienie marzanny, sadzenie drzewa z okazji narodzenia dziecka) [Jędrysiak 2010, s.37].

Kultura ludowa jest oparta głównie na przekazie ustnym z pokolenia na pokolenie, co powoduje ciągłe, choć powolne zmiany w tradycji. J. S. Bystroń [1947, s.51] podkreśla, że żadnej kultury, a więc i ludowej, nie można wskrzesić ani zrekonstruować tak, by tchnąć w nią życie. Kultura musi być żywa i wciąż tworzona wysiłkiem tych, którzy nią żyją i dzięki którym ona żyje.

Podsumowując, można powiedzieć, że kultura ludowa [Jędrysiak 2010, s.38]: • obejmuje całość życia wiejskiego, • jest związana z przestrzenią, • występuje w niej obrzędowość religijna i świecka, • brak w niej rozróżnienia między sacrum i profanum, • każda grupa społeczna ma kulturę.

Zdaniem P. Kiliana [2017, s.21] na Kociewiu do dawniejszych praktyk kulturowych należą także takie zajęcia jak: haftowanie, budownictwo (konstrukcje chat), rzeźbiarstwo (w drewnie i kamieniu), malarstwo na szkle, garncarstwo czy różnego rodzaju tańce (np. czapnik). Świadomość własnej odrębności przejawia się przede wszystkim w kilku elementach: identyfikacji z nazwą (etnonimem), rozpoznawaniu granic terytorialnych danej grupy etnicznej, wiedzy choćby szczątkowej na temat tego, co wyróżnia grupę etniczną (np. gwara).

Folklor – duchowa (niematerialna) część kultury ludowej Folklor rozumiany jest jako dziedzictwo niematerialne – żywa praktyka kulturowa danej grupy, przekazywana z pokolenia na pokolenie, zapewniająca jej poczucie tożsamości i ciągłości [Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego].

Folklor jest częścią kultury ludowej, istniejącą dzięki słowu mówionemu lub śpiewanemu, przy czym słowo to musi mieć wymiar artystyczny. Folklor jako wieloskładnikowa forma kultury ludowej dzieli się na folklor muzyczny, taneczny, widowiskowy, plastyczny i słowny.

Folklorem są także te dobra kulturowe, które zaspakajają określone potrzeby w życiu człowieka, np. zaklęcia i ich moc wpływania na siły przyrody, przysłowia jako mądrość narodów; podania i legendy przekazujące „wizje” z przeszłości; zagadki i bajki ćwiczące umysł i tłumaczące filozofię życia; żarty, satyra, kawały i anegdoty rozwiązujące wiele konkretnych sytuacji i umilające życie; twórczość dramatyczna (jasełka, pochody kolędników, Herodów, maszkar) zaspakajające potrzebę widowisk i przeżyć dramatycznych [Mokras-Grabowska, Wyszowska, Jędrysiak 2019, s.20].

58

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Sztuka ludowa – niematerialnym dziedzictwem kulturowym Mówiąc o dziedzictwie kulturowym Kociewia nie można pominąć jego zasadniczych elementów, a więc tradycji, oraz szeroko pojętej kultury duchowej (niematerialnej) i materialnej, które tworzą całościowy obraz tego zwartego etnicznie i kulturowo regionu. Świadectwem dawnej tradycji, kultury i sztuki ludowej Kociewia są zachowane do dziś zwyczaje i obrzędy. Zanikające dzisiaj charakterystyczne elementy zabudowy drewnianej wsi, jak również zachowane elementy twórczości ludowej, mające swój wyraz w malarstwie, rzeźbie, hafciarstwie, plecionkarstwie, garncarstwie, tkactwie, kowalstwie, wycinkarstwie oraz w architekturze. Cechy mówią nam wiele o życiu Kociewiaków, a ich wrażliwości w postrzeganiu świata oraz szacunku do pracy.

Sztuka ludowa jest odmianą sztuki, występującej w pierwotnej kulturze ludowej, jest sztuką naturalną, wspólną kulturom pierwotnym całej ludzkości. Główne jej cechy to prostota motywów i kompozycji, przy charakterystycznych efektach rytmicznych i symetrii układu, którym podporządkowuje się tematyka, jak i forma takiego dzieła. Wytwory sztuki ludowej pełnią zwykle różne funkcje w życiu wsi, a ich wartość artystyczna ściśle wiąże się ze znaczeniem użytkowym [Jędrysiak 2010, s.93].

J. Szczepański [1988, s.63-64] określa sztukę ludową jako w pewnym sensie apoteozę pracy chłopskiej, unaocznienie i artystyczny wyraz obyczajowego, magicznego, religijnego stosunku do ziemi oraz ukazanie, że siła chłopa i wsi wynika z sił przyrody i kultury, których on jest częścią i przejawem. Według G. Bieńczyka [2003, s.191-193] sztuka ludowa jest zewnętrznym wyrazem artystycznych zdolności i duchowych tęsknot ludu, i zawsze najściślej wiąże się z warunkami jego bytu. Autor wyodrębnia dwa główne działy, tj. sztukę nie wyobrażeniową (użytkową) oraz sztukę wyobrażeniową. Do nie wyobrażeniowej sztuki ludowej autor zalicza: architekturę, tkactwo ludowe, ceramikę, strój, hafty, koronki, wycinanki, snycerstwo, meblarstwo, plecionkarstwo, zdobnictwo (pisankarstwo, ciasto dekoracyjne, ozdoby ze słomy, grochu i pierza), zabawki oraz przedmioty obrzędowe (palmy wielkanocne, kołatki, maiki, kurki wielkanocne). Do wyobrażeniowej sztuki ludowej natomiast zalicza malarstwo z grafiką i rzeźbę.

J. Grabowski [1967, s.18] stwierdza, że sztuka ludowa jest i musi pozostać prymitywna, gdyż do tego predestynuje ją charakter dwóch jej głównych źródeł: czystych, prostych i instynktownie wyczuwalnych praw kształtowania artystycznego, a nadto prymitywnej w swojej istocie – zwłaszcza z punktu wiedzy – ograniczonej w swych możliwościach rozwojowych kultury ludowej. Trzeba pamiętać jednak, że prymityw w sztuce nie ma znaczenia pejoratywnego i jest jedynie określeniem kierunku lub okresu poczynającego się, niezłożonego jeszcze, występującego w prostej swej postaci i świeżego w nowych swych wartościach.

Wytwory sztuki ludowej nie są samodzielnymi działami sztuki - zawsze pełnią określoną funkcję w życiu wsi, a ich wartość artystyczna idzie w parze ze znaczeniem użytkowym. Artyści ludowi dbają o efektowność form własnej kultury, co przejawia się w zdobieniu przedmiotów codziennego użytku. Podsumowując można powiedzieć, że cechami autentycznej sztuki ludowej są [Bieńczyk 2003, s.190]: • mistrzowskie opanowanie tworzywa; • doskonałość i solidność rzemiosła; • piękno form; Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

59

• logika budowy i konkretne, użytkowe przeznaczenie danego przedmiotu; • bogactwo indywidualnych rozwiązań przy ścisłym związku z tradycja danego regionu; • oparcie się na tradycyjnych surowcach, takich jak len wełna, glina itp.

Kociewiacy – gwara, ubiór i haft Gwara kociewska W językoznawstwie polskim terminami „gwary ludowe” i „dialekty” powszechnie określa się te systemy językowe, których powstanie „warunkowane było rodowo-plemienną, kulturową, fizjograficzną czy polityczno-administracyjną odrębnością poszczególnych ugrupowań ludnościowych”. Dialekty i gwary, kształtujące się w ciągu dziejów, rozwijały się na określonych geograficznie obszarach polszczyzny, tworząc terytorialne odmiany naszego języka [Kurek 2005, s.227].

A.W. Brzezinska i K. Gillmeister [2019] podają, że „dialekt kociewski jest tym, co najsilniej pozwala na wyodrębnienie Kociewia. Powstał na bazie dawnego języka pomorskiego (kaszubskiego), będąc w strefie oddziaływań dialektów kujawsko – wielkopolskich, a następnie mazowieckich.

Zainteresowanie badaczy początkowo skierowane było na gwarę, a dopiero potem zaczęto badać kulturę tego regionu. Kociewska mowa jest elementem, który najsilniej spaja mieszkańców regionu i jest podstawą tożsamości regionalnej mieszkańców Kociewia”.

Gwary kociewskie bliskie są gwarom ziemi chełmińsko dobrzyńskiej i Kujaw, a szczególnie Malborskiego. Gwary kociewskie i malborskie uważa się za najmłodsze i najbardziej nowatorskie dialekty kontynentalne Pomorza Gdańskiego tj. dialekty typowo polskie, a nie pomorskie (jak kaszubskie). W gwarze kociewskiej nie ma dużych odrębności leksykalnych od literackiego języka polskiego, za wyjątkiem wtórnych naleciałości niemieckich, a na północnym-zachodnim kaszubizmów [Ruszaj na Kociewie 2018, s.6].

Gwarę kociewską badał na początku XX w. wybitny językoznawca Kazimierz Nitsch8, i to właśnie na podstawie jego badań wyznaczono granice regionu. Badacz wyróżnił tzw. „Kociewie pierwotne” (w okolicach Pelplina) i „Kociewie rozszerzone” (czyli cały obszar występowania dialektu kociewskiego).

Nitsch podzielił także Kociewie na trzy regiony [Kociewie – pomorska kraina, 2008, s.4]: • południową (większość terytorium powiatu świeckiego), wymowa samogłosek nosowych typu: gęś – ganś, wąż – wónż; • środkową (nad Wierzycą, głownie w okolicach Starogardu Gdańskiego), gdzie zanika nosowość, np. gaś, wóż; • północną (pomiędzy Tczewem a Skarszewami), wymowa typu: gynś.

Dzisiaj badania nad gawrą kociewską prowadzi prof. Maria Pająkowska-Kensik z Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.

8

Kazimierz Nitsch (1874-1958) – polski językoznawca, slawista, historyk języka polskiego.

60

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Gwara kociewska ma obecnie status języka familijnego, używanego okazjonalnie, zależnego od wszystkich elementów aktu komunikacyjnego – kontekstu, typu kontaktów, odbiorcy.

Współcześnie gwara kociewska nie jest podstawowym kodem komunikacyjnym, z wyjątkiem osób, które nie mają wielkiej świadomości językowej, a elementy gwary wplatają nieświadomie do swojej mowy lub dla osób, które poprzez użycie gwary wyrażają swoje przywiązanie do regionu, dumę ze swojego kociewskiego pochodzenia, a gwara w ich przypadku staje się ważnym elementem autoidentyfikacji [Łucarz 2017, s.75].

Zdaniem tego samej autorki A. Łucarz [2017, s.76], najstarsi mieszkańcy Kociewia pozostają bardzo często przy słownictwie gwarowym, stosując je we wszystkich sytuacjach komunikacyjnych i na wielu poziomach systemu językowego (fonetycznym, fleksyjnym, leksykalnym i składniowym).

Pokolenie średnie informatorów zna zarówno wyrazy dawne, jak i nowe leksemy z polszczyzny ogólnej, stosuje je naprzemiennie, przez pryzmat tzw. filtrów nakładanych na określone akty komunikacji, uwzględniając stopień oficjalności danego kontaktu językowego oraz jego typ. Natomiast najmłodsze pokolenie posługuje się głównie kodem ogólnopolskim, a elementy gwarowe – zwykle w obszarze leksykalnym – pojawiają się sporadycznie, prawie wyłącznie w rozmowach z przedstawicielami najstarszego pokolenia (np. dziadków), a niekiedy – w mniejszych środowiskach – także w kontaktach z rówieśnikami, znajomymi, nigdy jednak w kontaktach oficjalnych.

Dialekt kociewski jest istotnym składnikiem kociewskiej tożsamości regionalnej, o czym świadczy potrzeba mówienia o gwarze i gwarą kociewską. Dowodem tego są z pewnością coraz to nowe wydawnictwa słownikowe.

Haft kociewski Warto też podkreślić, że istotną cechą wytworów sztuki ludowej jest ich różnorodność, świadcząca o inwencji i talentach twórców. To, co dzisiaj obserwujemy i podziwiamy, to bardziej lub mniej udane naśladownictwo dzieł dawnych twórców [Jędrysiak 2010, s.93]. Do takich wytworów należy zaliczyć hafty, które wymagają nakładu czasu, cierpliwości i skupienia. Umiejętność ta jest przekazywana z pokolenia na pokolenie, a osoby, które ją opanowały odgrywają szczególną rolę w kultywowaniu tego szczególnego elementu niematerialnego dziedzictwa kulturowego. W zakres tego właśnie dziedzictwa kulturowego wchodzą różnorodne praktyki, zwyczaje, wyobrażenia, formy ekspresji, wiedza i umiejętności, jak również związane z nimi narzędzia i instrumenty, przedmioty, artefakty oraz obszary kulturowe.

Dziedzictwo to, przekazywane z pokolenia na pokolenie i stale odtwarzane przez mniejsze lub większe społeczności, zapewnia im poczucie tożsamości oraz zachowanie własnej kultury. Jest ono również świadectwem wielobarwności kulturowej, której poznanie przyczynia się do poszanowania kultury innych narodów i grup etnicznych [Wyszowska, Jędrysiak 2018].

Hafty są jedną z najstarszych technik zdobienia tkaniny i skóry, czyli sztuka wykonywania rysunku za pomocą nici i igły albo szydełkiem. Haft może być wykonywany ręcznie lub maszynowo. Oprócz nici (jedwabnych, lnianych, wełnianych, złotych, srebrnych) elementami haftu bywały perły, paciorki szklane, blaszki, kamienie szlachetne i półszlachetne. Jest wiele rodzajów haftów, a w każdym występują różne ściegi i ich zestawienia tworzące bogate ornamenty zdobnicze. Haft dzieli się na: płaski, wypukły (np. haft angielski), ażurowy (np. haft richelieu) i nakładany (aplikacje). Techniką haftu wykonuje się nawet obrazy [Jędrysiak 2010, s.96].

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

61

Kociewie poza odrębnością językową ma również swoje zdobnictwo - jedną z dziedzin jest haft.

Piękne haftowane chusty, obrusy, serwetki, na których pojawiają się kłosy pszenicy, maki, osty czy też modraki, są chyba najpiękniejszą i najbardziej barwną wizytówką Kociewia.

Haft na Kociewiu zaczął zanikać już bardzo szybko, podobnie jak strój, czyli w pierwszej połowie XIX w. Przyczyn należy szukać w rozwijającym się przemyśle, w tym włókienniczym, bliskości miast i szklaków handlowych. Materiały fabryczne były o wiele tańsze niż czasochłonne tkanie.

Na zachowanych w muzeach etnograficznych kociewskiej odzieży pojawia się haft jednokolorowy, płaski i dziureczkowy. Motywem dominującym były wzory roślinne i geometryczne. Na początku XX w. popularności zdobyły koronkowe szydełkowe, tzw. ząbki, które używano do wykończenia bielizny i niewielkich serwetek.

W latach 70. XX w. dwie mieszkanki Kociewia – Małgorzata Garnysz i Maria Wespa podjęły trud zrekonstruowania, stworzenia haftu kociewskiego. Obydwie hafciarski podjęły się poszukiwań wzorów haftu. Niestety praktycznie nie zostały materialne ślady kolorowego haftu, dlatego inspirowały się polichromią ludowych mebli (skrzyń wiannych, kredensów), malarstwem ściennym, feretronami, sztandarami i szatami liturgicznymi. Obydwie hafciarki w swoich wzorach inspirowały się także otaczająca przyrodą, dlatego ich ornamentyka jest roślinna (tulipany, stokrotki, modraki, jagody, liście, paczki, łodygi).

Małgorzata Garnysz – ur. 10 czerwca 1912 r. w Polkowicach. Na Kociewie przeniosła się jako kilkuletnia dziewczynka, jej ojciec był kierownikiem szkoły w Pączewie. Zmarła 19 kwietnia 1990 r. w Pączewie. Autorka tzw. pączewskiej szkoły haftu kociewskiego. Małgorzata Garnysz używała aż 13 podstawowych kolorów: biały, żółty, pomarańczowy, jasny brązowy, ciemny brązowy, czerwony, bordowy, różowy, lilowy, fioletowy, niebieski, jasnoniebieski i zielony. Haftowała tylko na szarym płótnie.

Maria Wespa – ur. 8 grudnia 1920 r. w Tczewie w rodzinie kolejarskiej. Od 1936 r. mieszkała w Morzeszczynie. Zmarła 17 marca 1990 r. w Berlinie Zachodnim. Autorka tzw. morzeszczyńskiej szkoły haftu kociewskiego. W swoim hafcie używała 7 podstawowych kolorów: biały, żółty, czerwony, niebieski, zielony, lilowy i brązowy.

Strój kociewski Strój ludowy, jak określa się współcześnie odświętny ubiór chłopski, stanowił i nadal stanowi bardzo ważny znak określający przynależność regionalną osób go noszących. Świadczy o przywiązaniu do tradycji i poszanowaniu spuścizny przodków, którzy stworzyli ubiór taki, na jaki pozwalały im warunki, w jakich żyli. W ostatnich kilkudziesięciu latach stał się on także kostiumem zespołów wykonujących repertuar oparty na folklorze swojego regionu. Świąteczny strój mieszkańców wsi, który dzisiaj nazywamy strojem ludowym, zakładany był tylko w niedzielę, kiedy udawano się do kościoła i na ważne uroczystości rodzinne i doroczne, aby podkreślić ich powagę. Strój ten był wykonywany zawsze z najlepszych materiałów i – w zależności od możliwości finansowych jego właściciela – bywał bogato zdobiony. Często inwestowano weń spore środki finansowe, aby móc się godnie zaprezentować i podkreślić swoją zamożność. Dlatego też zawsze bardzo dbano o tę odzież. Odpowiednio złożoną (zazwyczaj na lewą stronę, by nie spłowiała) przechowywano ją w skrzyniach lub kufrach w izbie, a później w komorze [Stroje ludowe… 2015, s. 6].

62

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Tradycyjny strój kociewski zaczął zanikać już w pierwszej połowie XIX w. Stało się to za przyczyną m.in. szybszego rozwoju gospodarczego Pomorza pod zaborem pruskim, ludność wiejska zaczęła zastępować tradycyjnie materiały wyrobami fabrycznymi, które były o wiele tańsze. Także bliskość miast i szlaków komunikacyjnych spowodowało odchodzenie od tradycyjnych tkanin i odzieży. Nie bez znaczenia była także emigracja sezonowa na Żuławy i w głąb Niemiec, skąd wracano w strojach miejskich. W latach 30. XX w. dr Józef Gajek zrekonstruował ludowy strój kociewski, na podstawie dostępnych materiałów archiwalnych, starych, fotografii oraz wspomnień starszych osób. W niego ubiór powinien składać się z: czerwonego stanika, koszuli, pasiastego fartucha, spódnicy (kecy) w kolorach: niebieskim, brązowym lub czerwonym w kwiaty, granatowych lub białych pończoch oraz czepca w kolorze żółtym z czarną kokardą. W interpretacji J. Gajka pojawia się motyw choinki naszytej na staniku/kamizelce. Z kolei na strój męski składały się następujące elementy: niebieski płaszcz z peleryną, szara lub granatowa sukmana, spodnie (portki z klapą) w kolorze: niebieskim, szarym, granatowym w kratę, kamizelka (westka) w kolorze spodni, w święta – czerwona, jedwabna, czerwona chustka wiązana na szyi w kokardę oraz maciejówka [Gajek 2009, s. 99-101].

Źródło: Józef Gajek, Kociewska sztuka ludowa.

Strój kociewski - połowa XIX w. badania i opracowanie prof. Józef Gajek (rys. F. Stremel)

W drugiej połowie 2020 roku na zlecenie Gminnego Ośrodka Kultury w Kaliskach zrealizowaliśmy w formie on-line projekt pod tytułem: STRÓJ KOCIEWSKI - muzealia, ewolucja i współczesna interpretacja.

Na potrzeby projektu utworzyliśmy stronę https://www.facebook.com/DziedzictwoKociewia i na YouToube https://www.youtube.com/channel/UC1GgD5t1lPKM-8h4wPBdV6A, gdzie umieściliśmy wszystkie filmy, webinaria i live’y powstałe na potrzeby tego tematu.

Zapraszamy do zapoznania się z dokumentacją naszej pracy badawczo-popularyzatorskiej, opublikowanej w formie ebooka w bibliotece ISSUU na stronie https://issuu.com/fundacja_okolice_kultury/docs/dziedzictwo_kociewia_stroj_ebook_201221_ok.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

63

64

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Scena ze spektaklu Kociewskie wesele - w gwarze kociewskiej, Kociewska Familia z Pinczyna. - foto LJZ

Inny badacz, L. Malicki [1973, s.37-41], tak opisywał strój kociewski, którego cechy stroju kobiecego i stroju męskiego podano poniżej: Strój kobiecy: długa koszula,

Strój męski: koszula, uszyta z bielonego płótna lub flaneli, na święta – zakończona stojącym kołnierzykiem zawiązywanym czarną tasiemka,

kilka spódnic, 1 spódnica - biła, 2 – kwiatowa, 3 – jednolicie barwiona (na czerwony, modry, zielony, brunatny), zakończone ząbkowaną koronką.

płócienne lub sukienne spodnie (buksy), pionowe prążki lub kratka,

kieca (dołek), zakładana na spódnice, zrobiona z wełnianego samodziału, obficie fałdowana, w kolorze: czerwonym lub brunatnym dla panien, a dla mężatek – granatowe lub czarne.

kamizelka (kaftón) zakładana na koszulę, dopasowana na figurę, z tyłu fałdowana, czarna lub granatowa zapinana na 1 rząd guzików,

sznurówka – rodzaj gorsetu, z przodu sznurowana lub zapinana na haftki, szyte z płótna (na lato), cienkiego sukna lub aksamitu (kolory: zielony, czerwony, brązowy lub kwieciste), na szwy naszywano czarny, połyskliwa sznureczek,

sukmana (kiereja) do pół łydki,

fartuch (głównie biały, płócienny),

grube samodziałowe sukno (granat, czarny, brązowy, zielony, czerwony kołnierz),

czepek z tiulowego płócienka – dziureczkowy haft wykończone białą wstążką

barani kożuch do kostek,

chusta,

sukmany i kożuchy przewiązywano wełnianym pasem,

czarne lub brązowe buciki

czapka - baranówka, maciejówka

barchanowe spódnice (kucbaje) na zimę jupka – kaftanik z grubego sukna (gł. mężatki) na zimę, pończochy, korale z kolorowego toczonego szkła – krótkie, długie bursztyn,

Gdyby można było sprowadzić opis rozlicznych rodzajów stroju kociewskiego do mniej więcej reprezentatywnego przykładu [Zblewo w sercu Kociewia… 2014, s. 42]. : „Kobiecy: stanik przeważnie czerwony; koszula; pasiasty fartuch; niebieska, brązowa lub czerwona w kwiaty spódnica zwana kecą; granatowe lub białe pończochy; przeważnie żółty czepiec, z czarną kokardą.

Męski: niebieski płaszcz z peleryną; szara lub granatowa sukmana; niebieskie, szare, lub granatowe w kraty spodnie, czyli portki z klapą; kamizelka (zwana też westką) o kolorze spodni, a w święto czerwona; jedwabna, czerwona chustka wiązana w kokardę, maciejówka zwana też poznanką lub barankową kapą.”

Warto także podkreślić, że zawsze strój ludowy odzwierciedlał także przynależność grupy społecznej, regionalnej, etnicznej czy narodowej. Po ubiorze rozpoznawano kto należy do swoich, a kto do obcych, a także z jakiej części kraju przybył. Mieszkańcy jednej parafii mogli po wprowadzonych w ubiorze detalach na przykład po kolorze spódnicy bądź fartucha, dokładnie określić, kto z jakiej wioski się wywodzi [Stroje ludowe… 2015, s. 7].

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

65

66

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Scena ze spektaklu Kociewskie wesele - w gwarze kociewskiej, Kociewska Familia z Pinczyna. - foto LJZ

Zwyczaje, obyczaje i obrzędy wsi kociewskich – kalendarz doroczny Kalendarz polskich świąt oraz towarzyszących im obrzędów i zwyczajów, mimo znaczących procesów urbanizacyjnych zachodzących na wsi, jest nadal bardzo bogaty [Mokras 2003, s.283287]. Wiąże się on przede wszystkim z kalendarzem liturgicznym kościoła katolickiego. Wiele tradycji zachowało swój dawny, często archaiczny charakter i stanowi naturalny, przekazywany z pokolenie na pokolenie element życia.

Kultywowanie dawnych świąt, obrzędów i zwyczajów ma związek przede wszystkim z religijnością ludu, a także z postępem cywilizacyjnym. Obszary, na których procesy urbanizacyjne wsi przebiegają intensywnie, tradycyjne obrzędy i zwyczaje szybciej znikają [Mokras - Grabowska, Wyszowska, Jędrysiak 2019, s. 166].

Najbogatsze tradycje w polskiej obrzędowości posiadają święta: Wigilia Bożego Narodzenia, Wielkanoc, Boże Ciało, Matki Boskiej Zielnej i Wszystkich Świętych.

Rok słoneczny, wegetacyjny i ludowy, obrzędowy rozpoczynała Wigilia Bożego Narodzenia.

W polskiej tradycji bożonarodzeniowe przygotowania i świętowanie rozpoczyna się już w Wigilię, która była czasem przejściowym pomiędzy Adwentem a Bożym Narodzeniem. Dlatego jak każda granica była niebezpiecznym okresem. Był to dzień przesiąknięty magią. Cały przebieg dnia wigilijnego miał decydujący wpływ na następny rok. Tego dnia nie powinno się nic pożyczać, ponieważ szczęście, które jest w naszym domu, wyjdzie wraz z pożyczonym przedmiotem. W Wigilię troszczono się o zwierzęta, dawano im lepsza stawę, dzielono się specjalnym, kolorowym opłatkiem.

Znany był także przesąd, że zwierzęta mówią ludzkim głosem. Nie można było ich podsłuchiwać, ponieważ zawsze miały przepowiadać śmierć osoby, która podsłuchiwała. Gospodarze szli do sadu i delikatnie uderzali siekierą o drzewka owocowe. Była to forma szantażu roślin: jeśli nie będą dobrze owocowały w następnym roku, to nie doczekają kolejnych świąt. Do zapadnięcia zmroku kończono wszystkie prace, aby wraz z pojawieniem się pierwszej gwiazdki móc zasiąść do wigilijnego stołu.

Ale zanim to nastąpiło należało ściąć i wystroić choinkę. Świąteczne drzewko, głównie świerk lub jodła, jako ozdoba bożonarodzeniowa pojawiła się po raz pierwszy w Alzacji w XV w. Na Pomorzu pojawiła się w XIX w., początkowo w miastach oraz w mieszkaniach Niemców i ewangelików. Drzewka stroiły dzieci ciasteczkami, owocami, światami z opłatka, wstążkami, papierowymi i słomianymi ozdobami oraz łańcuchami. Najważniejszym punktem Wigilii była kolacja, która zapoczynała się wraz z pierwszą gwiazdką na niebie, o godz. 16.00 lub 18.00. Zanim domownicy zasiedli do stołu wigilijnego dzielili się opłatkiem. Na Pomorzu zwyczaj ten rozpowszechnił się na początku XX w.

Tradycyjnymi wigilijnymi daniami były często tylko śledzie z ziemniakami. W bogatszych domach były inne ryby, kluski z makiem, kapusta z grzybami, pierogi z kapustą, czy też zupa z suszu owocowego.

Każda potrawa miała swoje znaczenie symboliczne. Ryby były symbolem pierwszych chrześcijan, z kolei w kulturze ludowej symbolizowały płodność i rodzące się życie. Kapusta miała odrodzić przyrodę po zimie, groch chronił przed chorobami, a w połączeniu z kapustą zapewniał urodzaj, grzyby ułatwiały nawiązywanie kontaktów ze światem zmarłych, mak – kolejny symbol płodności, jabłka chroniły przed bólem gardła, a miód zapewniał przychylność mocy nadprzyrodzonych. Pod obrus kładziono sianko, przy stole zostawiano wolne miejsce dla niepoodziewanego gościa i/lub dusz naszych przodków, które nawiedzały nasze domostwa w dzień wigilijny. Właśnie ze wzglądu na bezpieczeństwo dusz w Wigilię był zakaz stosowania ostrych narzędzi i nici, włóczek. Dlatego tego dnia nie szyto, przędziono, tkano, oprócz tego nie wylewano brudnej wody z próg, a przed siadaniem dmuchano na siedzisko – aby dusza mogła wstać i ustąpić nam miejsca.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

67

Tego dnia, w pomorskim, dzieci dostają podarki od Gwiazdora ubranego w wywrócony spodem na wierzch kożuch i budząca strach maskę. Gwiazdor głośno krzyczy i rozdaje razy biczem, nosił ze sobą wór z podarkami i rózgę. Odpytywał on dzieci z pacierza, znał dobre i złe uczynki i w zależności od wyniku wręczał prezent lub bił rózgą.

Wigilia była także dniem wróżebny: dziewczęta wróżyły swoją przyszłość, w tym szybkie zamążpójście, wygląd przyszłego męża wyciągając źdźbła słomy i siana spod obrusa, licząc paliki w płocie lub losując odpowiednie przedmioty: czarną ziemię, różaniec, mirtę, monetę. Po skończonej kolacji nie sprzątano jedzenia, wszystko zostawiano na stole do następnego dnia, a mieszkańcy wsi szli do kościoła na pasterkę.

Pierwszy dzień świąt Bożego Narodzenia był dniem rodzinnym – nie odwiedzano się. Oprócz tego nie pracowano – nie ścielano się łóżek, był także zakaz gotowania, zamiatania, przynoszenia wody ze studni.

Cała zabawa obrzędowa rozpoczynała się drugiego dnia Bożego Narodzenia – w dzień św.

Szczepana, pierwszego męczennika. Na pamiątkę śmierci Szczepana ludność wiejska obrzucała księży ziarnami zbóż. Tego dnia rozpoczynały się tradycyjne pochody kolędników (gwiżdże, gwiazdki, gwiazdory): w zespole kolędniczym mogli być tylko kawalerowie, którzy chodzili od domu do domu śpiewając kolędy, składając życzenia i zbierają datki za kolędowanie (wódka, jedzenie, czasem pieniądze) [Landowski 2000, s.40]. Żeby się wam w oborze darzyło jak w komorze. Żeby był snop na snopie, a kopa na kopie. Żeby był gospodarz między kopami jak księżyc między gwiazdami.

Zespoły kolędnicze mogły być bardzo rozbudowane i w ich skład wchodziły: dziad, baba, gwiazdka, policjant, Żyd, Cygan, diabeł, śmierć, koń, niedźwiedź, koza, bocian. Obchodzenie domostw przez kolędników miało zapewnić urodzaj i dobrobyt w następnym roku.

Na Kociewiu pierwsi kolędnicy pojawiali się już na początku Adwentu: chodzono wtedy z szopką: śpiewano kolędy, przedstawiano scenki z życia Jezusa.

W święto Objawienia Pańskiego, czyli Trzech Króli (6 stycznia) kolędowali trzej królowie z papierowymi koronami na głowach. Towarzyszyła mi muzyka z burczybasa i skrzypiec. Kolędowano do 2 lutego, czyli Matki Bożej Gromnicznej.

W Sylwestra 31 grudnia przepędzano stary rok strzelając z batów. Z kolei chłopcy uprzykrzali życie gospodarzom: pisząc kredą po drzwiach, zatykając kominy, kradnąc bramy i furtki, a co niektórzy wynosi wozy na dach i dyszlem wkładali je do komina [Czachowski, Łopatyńska 2010, s.128-133].

Koniec karnawału był czasem wzmożonej zabawy: w zapustny wtorek spotykały się w karczmach i kobiety, które „skakały na wysoki len”, co miało zapewnić jego urodzaj. Pieczono faworki, pączki, ruchanki. Młode mężatki wkupywały się w społeczność mężatek wódką i poczęstunkiem.

Wielki Post, który rozpoczyna się w Środę Popielcową był czasem przygotowania do Świąt Wielkiej Nocy. Przypadał także ciężki dla mieszkańców wsi czas przednówka. Był to okres rzeczywistego postu, nie jedzono wtedy mięsa i wędlin, nie używano tłuszczów zwierzęcych.

68

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Wraz z budząca się przyrodą i nadchodącą wiosną pojawiało się coraz więcej gospodarczych obowiązków, które nadal były wyznaczane przez kalendarz obrzędowy. Na św. Grzegorza (12 marca) należało choć symbolicznie rozpocząć prace na polu, obowiązkowo należało wyjść na pierwszą wiosenną orkę na św. Józefa (19 marca). Do 25 marca (Zwiastowanie Najświętszej Marii Panny) powinien obyć się pierwszy wypad bydła, które ze względu na niesprzyjające warunki pogodowe mógł zostać przesunięty na 23 kwietnia (śś. Jerzego i Wojciecha). 21 marca rozpoczynała się wiosna, tego dnia topiono marzanny, przepędzano zimę i witano wyczekiwaną wiosnę.

Najważniejszym świętem i wyczekiwanym czasem, który kończył post, była oczywiście Wielkanoc.

Tydzień przed świętami, czyli w Niedzielę Palmową chłopi szli do kościoła poświęcić palemki, które były zwykłymi bukietami wykonanymi z bazi, witek brzozowych, gałązek porzeczek, malin. Jeśli zakwitły już pierwsze wiosenne kwiaty, to także dodawano je do palemki. Gałązki drzewek i krzewów wkładano do wody już w Środę Popielcową, aby zdążyły się pięknie zazielenić na Niedzielę Palmową.

Palma wielkanocna miała wielką moc w kulturze ludowej. Odstraszała złe i szkodzące ludziom, zwierzętom oraz plonom siły nadprzyrodzone. Poświęconymi palemkami smagano bydło wypędzane na pierwszy wypas, palma chroniła domy do uderzenia piorunem. Popiół z palemek rozsypywano na polach, aby zapewnić sobie dobre plony oraz ochronić od burz, ulew i innych niespodziewanych zjawisk pogodowych.

Niedziela Palmowa rozpoczynała Wielki Tydzień – czas wzmożonej pracy i przygotowań do Wielkanocy. W Wielkim Tygodniu, każdy dzień miał swoje znaczenie. Dla gospodarzy ważny był Wielki Czwartek, kiedy to przesadzano i sadzono drzewka, kwiaty, aby dobrze kwitły i owocowały.

Był to dzień barwienia jajek świątecznych. Malowaniem kraszanek (jajka pomalowane na jeden kolor) zajmowały się wyłącznie kobiety. Używano tylko naturalnych barwinków: zielony – trawa, młode zborze, żółty – kora jabłoni, ciemnobrązowy lub czarny – kora dębu, złocisty – łupiny od cebuli, różowy – buraczki).

W Wielki Piątek nie pracowano, doglądano bydło, aby czarownice nie zrobiły im krzywdy. Był to dzień największego smutku, nie używano żadnych instrumentów, tylko kołatek. Chłopcy obchodzili wsie klekocząc kołatkami i ogłaszając żałobę, ponieważ Chrystus umarł.

W Wielką Sobotę święcono potrawy. Początkowo świecenie odbywało się pod krzyżami lub kapliczkami przydrożnymi. Ludność wiejska świeciła wszystko to co było przygotowane na święta, dlatego często do świecenia przyjeżdżano wozami. Każda poświęcona potrawa miała swoją symbolikę; jajko – symbol życia, zmartwychwstania, chrzan – siła i ludzka krzepa, wędlina, mięso – zapewniały pomyślność i dobrobyt, sól – odstraszała złe duchy, chleb – dobrobyt i pomyślność, ser – gwarantował rozwój stad, ciasto – najmłodszy składnik święconki, przykład umiejętności kulinarnych gospodyni [Gillmeister 2013 s.93-95].

Pierwszy dzień Świąt Wielkanocny podobnie jak w Bożym Narodzeniu, był dniem rodzinnym: spędzano go w domu, nie odwiedzano się. Najważniejszym punktem dnia było śniadanie wielkanocne, które spożywano po przyjściu z rezurekcji. Dzielono się jajkiem składając przy tym życzenia. Jedzono święconkę, białe kiełbasy, wędliny, żurki, mazurki, baby wielkanocne.

Zabawy obrzędowe rozpoczynały się drugiego dnia. W Poniedziałek Wielkanocny był praktykowany szmaguster (z niem. Schmackostern ‘wielkanocne smakowanie’ - trącenie) inną nazwą na owe trącenie jest smaganie lub śmigus. W tradycyjnej kulturze ludowej śmigus i dyngus miały inne Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

69

znaczenie niż dziś. Śmigusem nazywano bicie panien zielonymi rózgami (jałowcowymi i brzozowymi).

Zwyczaj ten miał zapewnić im powodzenie. Z kolei dyngusem (z niem. Dyngus, dingis ‘wykup, okup’) nazywano wykup dziewcząt za pomocą malowanego jajka. Dyngusem był także datek gospodyń dla chłopców chodzących po domach i składających życzenia świąteczne. Ślady dawnych zwyczajów z drugiego święta można odnaleźć w starych piosenkach ludowych [Landowski 2000, s.104-108]: Chodza ja tu po dyngusie Powiam ja wom o Jezusie, Gdzie sia Jezus narodził.

Po dyngusie chodził (Gruczno, 1916)

Przyszliśmy tu po dyngusie, Powiemy wam o Chrystusie.

W Wielki Czwartek, w Wielki Piątek Miał pan Jezus wielki smutek.

Wielki smutek, wielkie rany, My sa wszyscy chrześcijany .

Wy dawajcie, co Bóg karze: Po jajeczku i po parze.

Choćbyście nam mendel dali, Bym wam bardzo dziękowali. (Tymawa)

Przyszedłem po dyngusie, Leży placek na obrusie, Tata kraje, mama daje.

Proszę o malowane jaje.

Dyngus, dyngus Po dwa jaja, Nie chcę chleba Tylko jaja. Śmigu, śmigu po dyngusie, To sa rany po Chrystusie, Dyngu, dyngus, aja aja, Nie chcę chleba, jeno jaja.

Dyngu, dyngu, po dyngusie, Chodzę ja tu po Chrystusie.

Chrystus zmartwychwstał Każdemu po jajku dał (Dąbrówka)

Kolejnym ważnym dniem w kalendarzu rolniczym było Zesłanie Ducha Świętego (Zielone Świątki) – tego dnia strojono bydło wiankami, by uchronić je do czarownic.

W Boże Ciało, po procesji, uczestnicy obłamywali gałązki, którymi były ozdobione ołtarze do których odbywała się procesja. Owe gałązki miały ochronić plony przed burzami, gradem i szkodnikami.

Dlatego wtykano je na polach uprawnych. W Boże Ciało świecono także wianki, plecione z kwiatów i ziół (rozchodnik, bobownik, macierzanka, melisa, piołun, krwawnik). Wieszano je nad drzwiami w chałupach oraz wejściem do obór i innych pomieszczeń gospodarczych, aby ochronić domostwo od burz i piorunów.

Bardzo niebezpiecznym dniem dla bydła była Wigilia Św. Jana (23 czerwca, Sobótki), ponieważ, wtedy bardzo aktywne były czarownice. Aby chronić przed nimi bydło strojono je wiankami z polnych kwiatów, oprócz tego okadzano dymem ze spalonych wianków poświęconych w dzień Bożego Ciała.

Od tego dnia można było się kąpać w rzekach i jeziorach. Wigilia św. Jana była także czasem zabawy dla młodzieży – rozpalano ogniska, przez które przeskakiwali chłopcy. Dziewczęta puszczały na wodach wianki: jeśli wyłowił go ukochany lub płyną bez przeszkód i zaplątywania się, wróżyło to dziewczynie szybkie zamążpójście.

70

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Okres żniw rozpoczynał się tradycyjnie po Święcie Matki Bożej Szkaplerznej (16 lipca).

Uważano, aby żniwa rozpoczynać w środę lub w sobotę, nigdy w piątek (dzień żałobny). Aby zapewnić sobie spokojny zbiór gospodarz rozpoczynał koszenie. Ścinał choć trochę kłosów, które potem układał w krzyż, kilka z kłosów rzucał na środek pola, jako ofiarę dla demona zbożowego. Pierwsze i ostatnie skoszone kłosy zboża przechowywano za lustrem. Kosiarze także przygotowywali się do żniw: brali kąpiel, wkładali czyste ubrania, a potem z kosami ustrojonymi wstążkami szli do kościoła prosić o dobre żniwa.

Ostatni snop zboża nazywano bękartem, pępkiem, starym, dziadem, babą. Uważano, aby nie stawiały go panny, w przeciwnym razie mogły mieć nieślubne dziecko. Snop miał kształt człowieka, wieziono go wraz z ostatnią furą zboża do gospodarstwa, robiąc przy tym wielki hałas. Na ściernisku zawsze zostawiano trochę zboża dla mysz, wtedy nie miały iść do stodoły. Sąsieki w stodołach zawsze były porządnie zamiatane, poświęcone, w kątach układano palemki wielkanocne, gałązki cierniowe – wierzono, że w ten sposób zabezpieczają plony przed gryzoniami oraz piorunami. Starano się, aby pierwszą furę przywieść w sobotę, przy zrzucaniu z wozu nie rozmawiano, aby robactwo nie wyjadło zboża. Zwyczajowe zakończenie żniw odbywało się 15 sierpnia, czyli w Święto Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (Matki Boże Zielnej). Tego dnia w kościołach świeci się zboża, kwiaty, zioła, owoce i warzywa. Po zakończeniu żniw obchodzono dożynki. Kulminacyjnym momentem było wręczenie gospodarzowi wieńca dożynkowego, tzw. wiynec, koruna. Wieniec niosła najsprawniejsza żniwiarka, czyli przodownica, za nią szła reszta żniwiarek i kosiarzy, a także rodziny. Żniwiarzy oblewano wodą, aby w następnym roku zapewnić sobie dobre plony. Dożynki kończono zabawą i poczęstunkiem.

Po zakończeniu żniw, gospodarze nie mieli dużo czasu na odpoczynek. 8 września w Święto Narodzenie Najświętszej Maryi Panny (Matki Bożej Siewnej), należało rozpocząć pierwszy sie w oziminy. Tego dnia Maryja chodziła po polach i błogosławiła. Starano się siać w środę lub w sobotę, co miało zapewnić dobre zbiory w nowym roku. Ziarno do siewu odpowiednio przygotowywano: dodawano do niego ziarno z wieńca dożynkowego, owies poświęcony w dzień św. Szczepana (26 grudnia), ziarno z kłosów poświęconych w Matki Bożej Zielnej (15 sierpnia) oraz bazie z palemek wielkanocnych. Siano ręcznie, pierwsze ziarna rzucano na znak krzyża. Co ważne podczas siewu nie należało nic mówić, aby ptaki nie wydziobały ziaren.

O kolejnych obowiązkach i zbiorach przypominały dni świętach patronów: Michała (29 września), Franciszka (4 października), Jadwigi (15 października) i Łukasza (18 października). Do tego czasu wszystkie plony powinny być zebrane i schowane w stodołach oraz spichlerzach. Święty Michał wszystko z pola pospychał.

Michałkowe sianko, Marcinkowe żytko, Diabli wzięli wszystko.

Na świętego Franciszka Chłop w polu nic nie zyska.

Następnym ważnym czasie w ludowym kalendarzu obrzędowym przełom października i listopada, który w wielu krajach jest czasem, w którym tradycje, obyczaje oscylują wokół śmieci i zmarłych.

Kościele katolickim obchodzi się Święto Wszystkich Świętych (1 listopada) oraz Dzień Zmarłych, czy tzw. Zaduszki (2 listopada). Najstarsze wzmianki obchodzenia dnia ku czci męczenników pochodzą Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

71

z końca V w. Dzień Wszystkich Świętych został wprowadzony do liturgii w 835 r. przez papieża Jana XI. Z kolei Dzień Zmarłych, tzw. Zaduszki to właściwie Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych. Święto to jest obchodzone dzięki św. Odilonowi, opatowi benedyktyńskiego klasztoru z Cluny od 998 r., kiedy to w opactwie i podległych klasztorach wprowadził obowiązkowy dzień modlitwy z zmarłych.

W 1311 r. dzień ten został wprowadzony do liturgii rzymskiej.

W Polsce obrzędowość około zaduszkowa jest bardzo bogata. Oprócz odwiedzania i ozdabiania grobów bliskich kwiatami i świecami zostawiano w domu zapalone światło i palono w piecach przez całą noc, aby dusze mogły się ogrzać. Podobnie jak podczas Wigilii Bożego Narodzenia, w dni Wszystkich Świętych i Zaduszny nie przędziono, szyto i motano, aby dusze nie zaplątały się w nici.

Nie wylewano także brudnej wody przez próg. Na groby zanoszono jedzenie, którym dzielono się z żebrakami, tzw. dziadami. Ludzie wierzyli, że pod postacią dziadów dusze pojawiają się na świecie.

W nocy z 1 na 2 listopada dusze zmarłych odwiedzały miejsca bliskie im za życia oraz chodziły po drogach. Tej nocy nie zbliżano się do kościołów i cmentarzy, wierzono bowiem, że zmarły ksiądz odprawia mszę dla swoich zmarłych parafian.

Geneza polskich zaduszek jest bardzo stara i wywodzi się ona ze słowiańskiego święta dziadów.

Dziady w czasach słowiańskich były właśnie duszami zmarłych. Święto dziadów obchodzono kilka razy w ciągu roku: na wiosnę i na jesień. W zależności od regionu obchodzono je do 6 razy w ciągu roku. Głównym celem dziadów było zapewnienie sobie przychylności dusz, pomóc im w osiągnięciu spokoju w zaświatach.

O obrzędach dziadów pisał Adam Mickiewicz w II części Dziadów (https://wolnelektury.pl/media/ book/pdf/dziady-dziady-poema): Czyscowe duszeczki!

W jakiejkolwiek świata stronie: Czyli która w smole płonie, Czyli marznie na dnie rzeczki, Czyli dla dotkliwszej kary W surowym wszczepiona drewnie, Gdy ją w piecu gryzą żary, I piszczy, i płacze rzewnie; Każda spieszcie do gromady!

Gromada niech się tu zbierze!

Oto obchodzimy Dziady!

Zstępujcie w święty przybytek; Jest jałmużna, są pacierze, I jedzenie, i napitek Adam Mickiewicz (1798-1855), Dziady cz. II

72

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Na 11 listopada, św. Marcina, pieczono gęsinę. Na Pomorzu przygotowywano także precle. Święto św. Marcina było dniem przepowiadania pogody na nadchodzącą zimę: suchy i pogodny zapowiadał ostrą zimę.

Z kolei koniec listopada był czasem wróżebnym: w wigilię św. Katarzyny (24 listopada) wróżyli chłopcy, a dziewczęta – w wigilię św. Andrzeja (29 listopada). Były to wróżby matrymonialne.

Do najczęstszych wróżb należało puszczanie na misce 2 listków mirtu, 2 igieł lub świeczek w łupinach orzechów, lanie na wodę wosku, ołowiu lub cyny, podkładanie pod miski różnych przedmiotów. Przepowiadanie przeszłości było możliwe tylko w czasie niezwykły,. W kulturze tradycyjnej za taki uważano przełom jesieni i zimy. Wtedy obecność wśród ludzi duchów mogła odsłonić tajemnie przyszłości. Przedmioty, rośliny i zwierzęta biorące udział w zabiegach wróżbiarskich służyła w nawiązywaniu kontaktu, dialogu z przybyszami z innego świata. Do człowieka należała interpretacja przekazanych mu znaków. W ten sposób ludzie wespół z istotami nadprzyrodzonymi (świętymi, duszami, duchami, demonami) podtrzymywali istnienie świata, dbając, by z końcem jednego czasu rozpoczynał się następny. Zwierzęta były bardzo dobrymi pośrednikami w zdobywaniu wiedzy o przyszłości, przede wszystkim o kolejności wychodzenia za mąż. Każda z panien szykowała wcześniej placki, kulki z ciasta lub tłuszczu, kości z nóżek cielęcych. Podsuwały te smakołyki wchodzącemu do izby psu. Ta, której kulkę zjadł jako pierwszą miała pierwsza wyjść za mąż. Podobnie postępowano z kogutem, któremu rozsypywały ziarno na podłodze. Andrzejki rozpoczynały Adwent. Powszechnie uważano, że podczas adwentu nie należy orać, nawozić, gdyż ziemia musi odpocząć. Inaczej będzie chorować i przez 7 lat nie obrodzi. Na Pomorzu wieszano wieńce adwentowe, na których zapalano 4 świece. W adwencie zaczynali już chodzić kolędnicy z szopką [Gillmeister 2013, s.60].

Ostatnim ważnym dniem w kalendarzu ludowym jest 13 grudnia, czyli święto św. Łucji i przesilenie zimowe. Przed reformą kalendarza święto to obchodzono 23 grudnia – stąd przysłowie: Święta Łucja dnia przerzuca. Od św. Łucji wróżono pogodę na Nowy Rok obserwując kolejnych 12 dni.

Tego pilnowano bydła, ponieważ czarownice zwiększały swoją aktywność.

Kalendarz świąt dorocznego cyklu jest w zasadzie kalendarzem społeczności rolniczej. Kalendarz rolniczy był ściśle związany z kalendarzem liturgicznym. Wszystkie wielkie okresy obrzędowe związane były z czasem względnego spokoju w zajęciach rolnika. Dni określonych patronów wyznaczały najczęściej poszczególne zajęcia gospodarcze. Wierzenia ludowe są swoistą mieszanką wierzeń przedchrześcijańskich z chrześcijańskimi [Ogrodowska 2007; Etnografia Polski…1981].

Zabytkowa kapliczka pomiędzy Borkowem a Morzeszczynem. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

73

Przydrożne kapliczki i figury świętych patronów Nieodłącznym elementem polskiego krajobrazu są przydrożne kapliczki i figury świętych patronów. Dają one świadectwo wiary miejscowej ludności, stanowiąc jednocześnie tradycyjny element kultury ludowej wsi oraz sztuki ludowej. Na przełomie XVIII i XIX w. rozpowszechnił się zwyczaj stawiania świątków na rozstajach dróg, przy źródłach, zbiornikach wodnych i mostach.

Tworzenie kapliczek czy świątków wynikało z głęboko zakorzenionego na wsi kultu wizerunków świętych oraz wiary, że święci otaczają opieką wszystkie dziedziny życia [Jędrysiak 2010, s.66].

Były trzy główne motywy fundowania kapliczek i krzyży jako [Janicka-Krzywda 1999, s. 117-118]: • wotum błagalne lub dziękczynne, jako wyraz skruchy i pokory; • symboliczne narzędzie walki ze złem; • pomnik, pamiątka, przesłanie dla potomnych, upamiętniające ważne wydarzenie polityczne, społeczne, osobiste, a czasem także obecność w danym miejscu ludzi wielkich i niezwykłych.

Kapliczki są albo drewniane, albo murowane. Te pierwsze mogą znajdować się na drzewach, słupach lub bezpośrednio na ziemi. Drugie mają zwykle formę małego budynku. Osobną kategorią są krzyże (cmentarne wzniesione w celu wspomożenia duszy niewinnie zabitego, pokutne i dziękczynne) oraz figury świętych. Kapliczki z figurami świętych były miejscem gdzie odbywały się nabożeństwa i gdzie w skupieniu modlono się o zbawienie duszy. Jednak ludzie oczekiwali od świętych zapewnienia im szczęści, powodzenia i dostatku [Jędrysiak 2010, s.69].

Podobnie jak różne były motywy fundacji kapliczek i krzyży przydrożnych, tak samo było z ich lokalizacją. Należy jednak pamiętać, że miejsce postawieni krzyża czy kapliczki nigdy nie było przypadkowe. Te małe obiekty architektury sakralnej waloryzowały przestrzeń na wsi i lokowano je w centrach i/lub granicach wsi. Ich najważniejszą funkcją, dziś zapomnianą było oswojenie i sakralizowanie niebezpiecznej oraz nieprzyjaznej człowiekowi przestrzeni, dlatego stawiano je także w lesie, polach, na rozdrożach dróg (kumulowały się tu złe mocy). Kapliczkami zaznaczano także inne miejsca niebezpieczne, czyli groby samobójców, osób zmarłych śmiercią nagłą i zbiorowe mogiły, np. osób, które umarły podczas zarazy [Gillmeister 2015, s.24-25].

W dawnych czasach motywy ikonograficzne, które można było spotkać w Bożych Mękach były bardziej zróżnicowane niż teraz. Św. Florian strzegł od pożaru, św. Jan Nepomucen strzegł od powodzi - stawiany w miejscowościach położonych nad rzekami, a także patronował rolnikom, chroniąc ich pola przed suszą czy gradobiciem, św. Roch i św. Rozalia strzegli przed zaraźliwymi chorobami, które często przybierały postać dziesiątkujących mieszkańców epidemii, św. Wawrzyniec patronował ubogim, których wówczas było bardzo wielu, św. Benon patronował rybakom, św. Jacek chronił przed kradzieżami, św. Józef strzegł domowego ogniska, a św. Ambroży opiekował się pszczelimi pasiekami. Fundatorami kapliczek byli i są przeważnie zamożniejsi mieszkańcy wsi, wykonawcami cieśle, murarze. W każdej wsi kociewskiej można spotkać kobiety dbające o krzyż lub kapliczkę.

Kapliczki i krzyże przydrożne, oprócz waloryzowania i sakralizowania przestrzeni wiejskiej, pełniły wiele ważnych funkcji i to niekoniecznie związanych ściśle z kultem religijnym. To one pełniły funkcję znaków granicznych, zamykały i blokowały niepożądaną mediację złych mocy ,np. diabłów.

Oczyszczały przestrzeń, w których zmarły osoby śmiercią nagłą i bez przyjęcia św. sakramentów.

74

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Nieistniejący już krzyż w grupie czterech drzew przy wjeździe do Dąbrowy, dzisiaj biegnie tutaj ścieżka rowerowa.

Nowa Cerkiew

Kochanki - Leśniczówka Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

Brzeźno Wielkie

Kociewskie krzyże i kapliczki. - foto LJZ

75

Były miejscem upamiętniającym egzekucje. Przy kapliczkach godzili się skłóceni sąsiedzi, tam spuszczano „baty”. Podczas wojen często były schowkami na broń (np. kapliczka w Radostowie). Pod kapliczkami wyrzucano „czary”, czyli przedmioty magiczne, które mogły zaszkodzić gospodarzowi.

Kapliczki i krzyże przydroże wykorzystywali znachorzy i znachorki w praktykach leczniczych.

Krzyże i kapliczki przydroże były niezwykle ważne we wsiach, w których nie było kościoła: to tu święcono pokarmy w Wielką Sobotę, odprawiano mszę z okazji dożynek oraz inne nabożeństwa: majowe, czerwcowe i różaniec. Od nich zaczynano procesję na świecenie pół, przy nich lokowano ołtarze na Boże Ciało. Przy krzyżach i kapliczkach przydrożnych zatrzymywał się kondukt pogrzebowy.

Współcześnie funkcja małej architektury sakralnej uległa zmniejszeniu i ograniczeniu przede wszystkim do funkcji religijnych. Do jednych z ciekawszych należy święcenie potraw w Wielką Sobotę, które jest jeszcze praktykowane we wsiach należących do parafii subkowskiej [Gillmeister 2015, s.27-36].

W swojej książce nieżyjący już ks. Henryk Mross9, profesor Seminarium Duchownego w Pelplinie, napisał: „Krzyże, kapliczki i figury są poezją naszych dróg, pól, ogrodów i cmentarzy a zarazem śladem drogi krzyżowej pracującego ludu i jego ziemską niedolą uciśnionego serca”.

3. Turystyka religijna - miejsca święte – kościoły, sanktuaria na Kociewiu Miejsca święte (przestrzenie sakralne) we współczesnym świecie są postrzegane nie tylko przez pryzmat ich funkcji religijnej, ale coraz częściej są traktowane jako atrakcje turystyczne, co znajduje odzwierciedlenie w ich dywersyfikacji funkcjonalnej. Wiele miejsc świętych (zwłaszcza kościołów i klasztorów) jest bowiem odwiedzanych ze względu na ich walory architektoniczne oraz zgromadzone w nich zbiory sztuki [Durydiwka 2015, s. 441]. W świętych miejscach szczególną rolę odgrywają uroczystości religijne, odpusty, swego rodzaju jarmarki i festyny, które stają się nieodłącznym elementem promocji danego regionu.

Turystyka religijna w dużej mierze opiera się na aktywnym obcowaniu z wytworami architektury i sztuki na płaszczyźnie estetycznej oraz społecznej. Architektura niesie z sobą przekaz informujący o tradycjach i życiu konkretnych społeczności. Ponadto przez obserwację form i układów architektonicznych turysta poznaje historię danego miejsca i jego specyfikę kulturową [Gonia i in. 2012, s149].

W grupie walorów sakralnych w turystyce religijnej najważniejszą rolę odgrywają sanktuaria10, których powstanie wiąże się niejednokrotnie z niezwykłymi wydarzeniami posiadającymi pierwiastek nadprzyrodzony. Są to miejsca szczególnego kultu są związane z relikwiami lub cudownymi wizerunkami. Są to przeważnie świątynie wzniesione na pamiątkę objawienia czy w celu oddawania czci relikwiom lub wizerunkom. Sanktuaria jako ośrodki kultu i miejsca święte należą do kulturowego i duchowego dziedzictwa, są także ośrodkami ruchu Henryk Mross (1928-2000) – duchowny katolicki, profesor Seminarium Duchownego w Pelplinie, kanonik kapituły katedralnej w Pelplinie, historyk, honorowy obywatel miasta Gniewa.

10 Sanktuarium (łac. sanctuarium) – miejsce święte o szczególnym znaczeniu kultowym, zwykle budowla sakralna 9

lub jej najważniejsza część. Jest to także miejsce gdzie znajduje się coś cennego, miejsce dla kogoś święte, drogie, do którego mają dostęp tylko nieliczni [Słownik wyrazów 1980, s.666].

76

VADEMECUM KOCIEWSKIE

pielgrzymkowego, mają wielką siłę przyciągania i oddziaływania, równocześnie wyznaczając ważne przystanki i etapy pielgrzymowania wiernych. Wiele sanktuariów to prawdziwe perły architektury, gromadzą i udostępniają swoje zbiory, często o wielkiej wartości [Jędrysiak, Wyszowska, Zdrojewski 2019].

Cudowna figura Matki Boskiej Piaseckiej. Po koronacji w 1968 r. nazwana Królową Pomorza.

W 1978 r. papież Paweł VI ustanowił nowy odpust i tytuł ekumeniczny „Matka Boska Jedności”. Od tego czasu zwana Królową Pomorza i Matka Jedności. - foto LJZ

Na następnych stronach podano wykaz sanktuariów na terenie Kociewia w kolejności ich powstawania, od najstarszego do najmłodszego.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

77

Sanktuarium Matki Bożej Królowej Pomorza i Matki Jedności Piaseczno (wieś kociewska, gm. Gniew, pow. tczewski)

Jest to najstarsze sanktuarium Maryjne na Pomorzu. Pierwsze objawienia i uzdrowienia w sanktuarium miały miejsce w średniowieczu. W kościele pw. Najświętszej Maryi Panny znajduje się bezcenna, gotycka rzeźba przedstawiająca Madonnę z Dzieciątkiem. Figurka pochodzi z około 1380 r., jest ona umieszczona w ołtarzu głównym kościoła. W 1968 r. tę łaskami słynącą figurę ukoronował koronami papieskimi kardynał Karol Wojtyła jako Królową Pomorza. Odwiedzając kościół wybudowany w XIV w., w jego najstarszej części (kruchcie) można zobaczyć bardzo rzadkie sklepienie kryształowe.

Wnętrze kościoła jest głównie barokowo rokokowe. Na zewnątrz kościoła znajduje się droga różańcowa z kapliczkami wokół muru przykościelnego cmentarza, droga krzyżowa oraz studzienka „Matki Boskiej Piaseckiej” z cudowną wodą.

Co roku na odpusty przybywa do sanktuarium od kilku do kilkunastu tysięcy wiernych. Wielu pątników doznało tu łaski uzdrowienia, wymodliło udane życie małżeńskie, rodzinne i dobry start w dorosłe życie. W ciągu roku odbywają się tu trzy odpusty: Odpust Matki Jedności rozpoczyna się zawsze w niedzielę po 8 maja, Odpust Matki Bożej Szkaplerznej rozpoczyna się zawsze w niedzielę po 16 lipca oraz Odpust Narodzenia Najświętszej Maryi Panny rozpoczyna się zawsze w niedzielę po 8 września. Piaseczno było miejscem odwiedzanym przez króla Jana III Sobieskiego (był on fundatorem zdobień tutejszego kościoła, ofiarował wota dziękczynne za zwycięstwo pod Chocimiem w 1673 r.).

Sanktuarium Matki Boskiej Częstochowskiej Świecie

Parafia i kościół, które tu powstały prawdopodobnie w 1198 r. były początkiem świeckiego katolicyzmu na tych ziemiach. Budowę gotyckiej świątyni, której fragmenty przetrwały do dzisiejszego dnia, rozpoczęto w 1370 r., lecz do chwili konsekracji minęło półtora wieku. Po latach potopu szwedzkiego, w pierwszej połowie XVIII w. wnętrze budowli zyskuje barokowy charakter ozdobiony cennymi płótnami pochodzącymi ze „szkoły gdańskiej”. W czasie II wojny światowej świątynia została zdewastowana i w ruinie trwała aż do lat 80. XX w. Odbudowano ją w 1990 r. Do wezwania kościoła św. Stanisława Biskupa dodano tytuł Matki Boskiej Częstochowskiej na kopi obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej, która wisi za ołtarzem, znajduje się autograf Jana Pawła II. Odpusty odbywają się dwa razy w roku: 8 maja – Odpust św. Stanisława Biskupa i 26 sierpnia – Odpust Matki Boskiej Częstochowskiej.

Sanktuarium św. Wojciecha

Gorzędziej (wieś kociewska, gm. Subkowy, pow. tczewski)

Gorzędziej jest malowniczą wsią położoną 6 km na południe od Tczewa. Miejsce, na którym wznosi się obecny kościół w Gorzędzieju, związane jest z postacią św. Wojciecha. W 997 r. w Gorzędzieju, w trakcie wędrówki do Prus św.

Wojciech nauczał i odprawił Mszę św. pod starym dębem. W 1280 r. powstał pierwszy drewniany kościół. Obecna jednonawowa świątynia w Gorzędzieju została wybudowana z czerwonej cegły na przełomie XIII i XIV w., w stylu gotyku nadwiślańskiego. Kościół posiada wieżę, która pierwotnie była nakryta drewnianym hełmem zastąpionym w 1995 r. murowanym. Wyposażenie wnętrza jest w stylu barokowym. Parafia św. Wojciecha otrzymała w 1995 r. relikwie świętego ofiarowane przez katedrę z Gniezna i została podniesiona do rangi Sanktuarium Diecezjalnego.

Szczątki patrona spoczywają w stylizowanym na łódź relikwiarzu, a wewnątrz kościoła można zobaczyć XVIII-wieczny obraz oraz drewnianą figurę św. Wojciecha. Od 1996 r. pieczę nad Sanktuarium i parafią obejmują Ojcowie Karmelici Bosi z Prowincji Warszawskiej. Odpust odbywa się w dniu św. Wojciecha – 23 kwietnia.

80

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Piaseczno. - foto LJZ ▶ Piaseczno. - foto AM

Świecie. - foto LJZ

Gorzędziej. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

81

Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia

Lubiszewo Tczewskie (wieś kociewska, gm. i pow. Tczew)

Jest to sanktuarium maryjne położone niedaleko Tczewa. Jest miejscem pielgrzymek do źródła cudownej wody.

Pośrodku wsi, na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, znajduje się gotycki kościół pw. św. Trójcy z I połowy XIV w. (przebudowany w XIX w.) z wieżą z 1573 r. Głównym przedmiotem kultu jest pochodząca z II połowy XIV w. figurka (80 cm) Madonny z Dzieciątkiem. W 1997 r. na mocy dekretu kościelnego ustanowiono tu sanktuarium.

Wokół sanktuarium są stacje drogi krzyżowej. Tradycyjnie w pierwszą niedzielę września w Sanktuarium Matki Bożej Pocieszenia odbywa się odpust parafialny. W najbliższym sąsiedztwie miejscowości i jej świątyni stoczono trzy bitwy: w 1306 r. Władysław Łokietek przeciw Brandenburczykom, w 1577 r. Jan Zaborowski potykał się z gdańskim oddziałami, a w 1627 r. hetman Stanisław Koniecpolski kontra król szwedzki Gustaw Adolf.

Sanktuarium św. Rocha

Osiek (gmina wiejska, pow. starogardzki)

Osiek leży na największym jeziorem Kociewia – Kałębiem, zwanym morzem kociewskim, należy do najstarszych miejscowości o charakterze obronnym na Pomorzu Nadwiślańskim. Osiek także leżał na szlaku bursztynowym, którym w 997 r. podróżował św. Wojciech. Prawdopodobnie przebywał w gródku obronnym przez jedną noc. Obecny kościół parafialny w Osieku jest budowlą neogotycką zbudowaną z kamieni i cegieł w latach 1860-1866, zawraca uwagę jego piękna wieża dachowa. Kult św. Rocha w Osieku jest poświadczony źródłami historycznymi co najmniej od XV w. Od tamtego czasu przybywali do Osieka pielgrzymi, a obraz w ołtarzu głównym uchodził za cudowny. Św. Roch żył w XIV w., a urodził się we Francji. Jest m.in. patronem aptekarzy, lekarzy, ogrodników, rolników, szpitali i więźniów. W Polsce czczono go jako patrona chroniącego od zarazy. W 2000 r. kościół parafialny w Osieku wzbogacił się o relikwie św. Rocha, a Dekretem kościelnym w 2011 r. zostało ustanowione w Osieku Sanktuarium św. Rocha, jest to najmłodsze kociewskie sanktuarium. Główny odpust 16 sierpnia jest zawsze poprzedzony od wielu lat wielodniowymi rekolekcjami oraz warsztatami duszpasterskimi.

Osiek, relikwie Św. Rocha. - foto LJZ

82

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Lubiszewo. - foto LJZ

Lubiszewo. - foto LJZ

Osiek. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

83

Spuścizna, którą pozostawiło chrześcijaństwo na terenie Kociewia, jest niezwykle bogata, a pochodzi z najróżnorodniejszych epok architektonicznych. Poniżej zestawiono najważniejsze przykłady będące świadectwem ponad 1000–letniej tradycji rzymsko-katolickim w tym regionie Polski.

Kościół pw. św. Marcina

Barłożno (wieś kociewska, gmina Skórcz, pow. starogardzki)

Kościół został wybudowany przez Zakon Krzyżaków w XIV w. w czasach jego dużej aktywności na ternie Kociewia.

Napis nad wejściem głównym świadczy o przebudowie kościoła w 1725 r.; wtedy też świątynia otrzymała bogaty barokowo-rokokowy wystrój. Obecne wyposażenie kościoła można zaliczyć do najbogatszych w tej części Kociewia.

Kościół pw. św. Jakuba Apostoła

Dzierżążno (wieś kociewska, gmina Morzeszczyn, pow. tczewski)

Stojąca na wzgórzu, górująca nad wiejskimi zabudowaniami budowla to najstarsza parafia na Kociewiu. Parafia została założona prawdopodobnie w 1001 r. lub 1096 r. Obecna gotycka świątynia powstała w XIV w. Na przestrzeni wieków kościół był wielokrotnie przebudowywany i remontowany. Bogate barokowe wyposażenie wnętrza świątyni pochodzi z XVIII w. (ołtarze boczne, ambona czy dwa feretrony). Warto zwrócić uwagę na sklepienie kościoła, które jest pokryte malowidłami.

Kościół pw. św. Mikołaja Gniew ul. Kursikowskiego 4

Gniewska fara jest poświęcona św. Mikołajowi, opiekunowi żeglarzy i kupców. Prócz zamku krzyżackiego kościół jest najbardziej monumentalną budowlą miasta. Budowę jej rozpoczęto w połowie XIV w., choć pierwsza wzmianka o parafii pojawiła się już w 1297 r. Prace budowlane zaczęto od wznoszenia prezbiterium. Budowa korpusu i wieży przeciągnęła się do połowy XV w. W drugiej połowie XV w., gdy Zakon Krzyżacki opuścił miasto, wieżę podwyższono, a do wschodniego przęsła korpusu dostawiono kaplice. Około 1557 r. kościół przejęli w swe posiadanie protestanci. Dopiero w 1596 r. świątynię zwrócono katolikom. Obecnie większość wyposażenia świątyni pochodzi z drugiej połowy XIX w.

84

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Barłożno. - foto LJZ

Dzierżążno. - foto LJZ

Gniew. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

85

Kościół pw. św. Wawrzyńca

Jabłowo (wieś kociewska, gmina Starogard Gdański)

Położony na wzgórzu murowany, gotycki kościółek został wybudowany w XIV w., a przebudowany w XIX w.

Do dziś pozostał gotycki szczyt od zachodniej strony oraz klasycystyczny fronton świątyni z okresu przebudowy.

Kościół pw. św. Barbary

Kokoszkowy (duża wieś kociewska, gmina Starogard Gdański)

Murowany kościół powstał już w XIII w., a w niezmienionym kształcie trwa od wieku XIV. To orientowana budowla składająca się z prostokątnej nawy i wyodrębnionego, również prostokątnego prezbiterium. Nad zachodnią fasadą w wieku XVII w. wzniesiono drewnianą wieżę. Kościół jest przykładem niewielkiego, gotyckiego kościoła wzniesionego z kamienia, ten rodzaj materiału jest rzadko stosowany na Pomorzu Gdańskim, co czyni obiekt wyjątkowym. We wnętrzu zachowało się kilka zabytków. Ołtarze główny i boczne pochodzą z XVIII w. i reprezentują styl barokowy i rokokowy.

Mechaniczne organy pochodzą z 1859 r.

Kościół pw. św. Marcina i św. Małgorzaty

Lignowy Szlacheckie (wieś kociewska, gmina Pelplin, pow. starogardzki)

Jest to ceglana świątynia z XIV w., której wyposażenie posiada cechy szczegolne dla epoki gotyku: kryształowe sklepienie, granitowa kropielnica, figura Najświętszej Marii Panny, św. Małgorzaty i św. Augustyna. Jedynym elementem wyposażenia, odbiegającym do stylu budowli jest rokokowy ołtarz główny.

Kościół pw. Macierzyństwa Najświętszej Maryi Panny Miłobądz (wieś kociewska, gmina Tczew, pow. tczewski)

To kościoł gotycki z końca XIV w. Pod koniec XVI w. kościół był przez krótki okres zajęty przez ewangelików i uległ zniszczeniom, ale po powrocie w ich władanie w 1643 r. został wyremontowany. W kościele znajduje się figura tronowa Madonny z Dzieciątkiem, granitowa chrzcielnica z XIV w. oraz barokowy obraz „Ukrzyżowanie Jezusa”.

86

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Jabłowo. - foto LJZ

Kokoszkowy. - foto LJZ

Lignowy Szlacheckie. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

87

Kościół pw. św. Marcina

Nowa Cerkiew (wieś kociewska, gmina Morzeszczyn, pow. tczewski)

Przez lata wieś była miejscem gdzie obok siebie żyły dwie społeczności, katolicka i ewangelicka. Parafia św. Marcina w Nowej Cerkwi powstała już w XIV w. jednak obecny kościół wybudowano kilka wieków później, w 1879 r.

Obecny kościoł jest XIV-wiecznym gotyckim kościołem trzynawowym i bazylikowym. Przebudowany został w XIX stuleciu; wystroj rokokowy, z gotycką figura Matki Boskiej Bolesnej, kamienną kropielnicą i gotycką bramą cmentarza.

Kościół pw. św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty Nowe nad Wisłą, ul. Krótka 7

Świątynia należy do najpiękniejszych i największych kościołów na tym terenie i stanowi przykład umiejętnego połączenia pierwotnej gotyckiej realizacji z neogotycką rozbudową. Kościół powstał na miejscu wcześniejszego drewnianego kościółka. Budowa nowego trwała wiele lat, a jego budowę ukończono dopiero w XV w. Całość budowli jest utrzymana w typowym dla Pomorza stylu gotyku halowego i posiada trzynawowy korpus z wieżą. Krótko w XVI w. świątynię zajmowali ewangelicy. W kościele znajdują się gotyckie rzeźby i kamienna chrzcielnica z tego samego czasu, poza tym wyposażenie reprezentuje styl barokowy i rokokowy.

Kościół pw. Świętych Piotra i Pawła

Opalenie (wieś kociewska, gmina Gniew, pow. tczewski)

Wybudowany został w 1773 r. w stylu barokowym. We wnętrzu znajduje się średniowieczna kropielnica oraz rokokowy ołtarz boczny. Niemal w centrum wsi Opalenie, za obecnie czynnym cmentarzem, znajduje się pamiątka po dawnych mieszkańcach wsi - neogotycki kościół luterański wraz z pozostałościami cmentarza. Teren jest ogrodzony i oficjalnie niedostępny a budynek zdewastowany.

Kościół pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny

Pączewo (wieś kociewska, gmina Skórcz, pow. starogardzki)

Gotycki kościół został zbudowany przez Krzyżaków w XIV w. Najstarsza, gotycka część kościoła została wzniesiona z cegieł i kamieni na planie prostokąta. Przysadzista, czterokondygnacyjna, oszkarpowana wieża z renesansowymi szczytami powstała w XVII w. Z wyposażenia warto zwrócić uwagę na barokowy ołtarz główny z kurdybanami oraz rokokowe ołtarze boczne i ambonę.

88

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Nowa Cerkiew. - foto LJZ

Nowe nad Wisłą. - foto LJZ

Pączewo. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

89

Bazylika Katedralna pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny Pelplin, Plac Mariacki 2

Obok kościoła Mariackiego w Gdańsku i katedry w Oliwie katedra w Pelplinie należy do największych w Polsce obiektów sakralnych wybudowanych z cegły. Katedra w Pelplinie uważana jest przez architektów za najlepiej wybudowany kościół cysterski na świecie. W jej wnętrzu można podziwiać prawie wszystkie style od gotyku, przez renesans, manieryzm, wczesny i późny barok, rokoko, neogotyk i neoklasycyzm. Wzniesiona została na przełomie XIII-XIV w. w stylu gotyckim, posiada wyposażenie XIV-wieczne. Stalle w katedrze są najcenniejszym zabytkiem średniowiecza. Wymiary budowli są imponujące: długość 84 m, szerokość 30 m, szerokość transeptu 43 m, a wysokość całości 26 metrów! Całość podzielona jest na 11 przęseł. Ogromne wnętrze zostało wsparte na wyniosłych, ośmiobocznych filarach, nakrytych bogatym gwiaździstym sklepieniem. Późnorenesansowy ołtarz główny jest najwyższym drewnianym ołtarzem w Polsce i drugim co do wielkości w Europie (!). Ma 5 kondygnacji, a w centralnym miejscu przepiękny obraz Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Ołtarz jest autorstwa słynnego malarza Hermana Hana. Dookoła ołtarza stoją figury apostołów. Ołtarz jest pełen postaci i symboliki. Można go czytać jak księgę. W pelplińskim ołtarzu głównym mieści się relikwiarz ze szczątkami wielu świętych i męczenników.

Kościół pw. Bożego Ciała Pelplin, ul. Mestwina 4

Kościół zbudowano ok. 1 połowy XIV w. W XIX w. do gotyckiej świątyni dobudowano kruchty - północną i zachodnią. Strop świątyni pokryty jest współczesną polichromią. Wewnątrz ze starego wyposażenia zachowała się wczesnogotycka granitowa chrzcielnica, barokowy ołtarz Świętych Aniołów, oraz rokokowy ołtarz główny i ambona.

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela

Pieniążkowo (wieś kociewska, gmina Gniew, pow. tczewski) Jest to późnogotycka świątynia wybudowana w latach 1590-1593. Na tle barokowego wyposażenia wyróżnia się płyta nagrobna Jerzego i Zofii Oleskich o cechach gotyckich. Ciekawy jest także krucyfiks pochodzący z przełomu XIV/XV w.

Kościół pw. św. Bartłomieja

Rajkowy, (duża wieś kociewska, gmina Pelplin, pow. tczewski) Parafia w Rajkowach została założona w 1282 r. Obecny, drugi z kolei kościół to budowla barokowa z 1721 r.

Jest orientowany, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium, dobudowaną czworoboczną wieżą oraz aneksami: zakrystią i kruchtą. Świątynia posiada cenne wyposażenie m.in. barokowy ołtarz główny, gotycką figurę Madonny z Dzieciątkiem, ambonę, granitową chrzcielnicę z XIV-XV w., a w kruchcie gotycką kamienną kropielnicę. Na ścianie zakrystii znajduje się zegar słoneczny.

90

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Bazylika Katedralna pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie. - foto LJZ

Pelplin. - foto LJZ

Pelplin. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

91

Kościół pw. Wszystkich Świętych Skórcz, ul. Kościelna 5

Został wybudowany przez Krzyżaków wkrótce po opanowaniu Pomorza Gdańskiego w początkach XIV w.

Wyróżniającym się elementem w architekturze tego pięknego gotyckiego zabytku jest korpus, który został wybudowany z kamieni polnych i cegieł w XIV w., a następnie elementy, takie jak schodkowy szczyt, przysadzista wieża, namiotowy dach dobudowano w kolejnych stuleciach. W latach 20. XX w. dostawiono nawy boczne. Wnętrze świątyni wypełnia głównie barokowe wyposażenie, a najstarszym elementem jest kamienna chrzcielnica z XIV w. zwieńczona figurkami aniołków.

Fara pw. św. Mateusza

Starogard Gdański, ul. Generała Józefa Hallera 3

Jest to najstarszy kościół miasta i najcenniejszy zabytek średniowiecznej architektury, skarbnica sztuki sakralnej. Kościół zbudowany z cegły w 1320 r. i rozbudowywany w jednolitym stylu gotyku nadwiślańskiego, w kształcie bazylikowym z pięknymi ozdobnymi szczytami. Prócz zrekonstruowanego fresku „Sąd Ostateczny” (XV w.) zachowały się w nim gotyckie figury świętych w ołtarzach bocznych, średniowieczne kropielnice, a także obraz wotywny z XVII-wiecznym widokiem miasta.

Kościół pw. św. Stanisława Biskupa Męczennika Subkowy, (gminna duża wieś kociewska, gmina, pow. tczewski)

Kościół zbudowany w XIV w. w stylu gotyku nadwiślańskiego w czasach panowania zakonu krzyżackiego.

Kośiół został przebudowany w XVII-XVIII stuleciu. Wnętrze świątyni barokowe, murowana kapliczka z XVIII w. Niegdyś w pobliżu znajdowały się szpital (XVII w.) i zamek (XIII w.), będący jedną z siedzib biskupów kujawskich.

Kościół pw. św. Andrzeja Boboli Świecie, ul. Ogrodowa 2

Potężna bryła neogotyckiej świątyni, zbudowana była pierwotnie jako zbór protestancki w latach 1891-1894.

W panoramie miasta dominuje jego 46-metrowa wieża. W wyposażeniu dominuje neogotyk. Najwartościowszym elementem wyposażenia jest uratowany z wojennego pożaru i przeniesiony z kościoła farnego obraz „Sąd Ostateczny”, który powstał na przełomie XVI i XVII w.

92

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Skórcz. - foto LJZ

Starogard Gdański. - foto LJZ

Subkowy . - foto TG Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

93

Kościół pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny Świecie, ul. Sądowa 21

Jest on jednym z najcenniejszych zabytków miasta. Obecna barokowa budowla powstała w latach 1692-1720 wraz z zabudowaniami klasztornymi. Zakonu Bernardynów Wnętrze kościoła urządzone jest w stylu rokokowym.

Kościół farny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego.

Tczewska fara jest jednym z najcenniejszych zabytków gotyckiej architektury sakralnej na Pomorzu Tczew, ul. Kardynała Stefana Wyszyńskiego 13

Jej początki sięgają XIII w. Kościół jest trzynawową świątynią gotycką z lat 1226-1227. Wnętrze kościoła jest barokowe z ołtarzem głównym z 1690 r. Ściany pokrywają bezcenne gotyckie freski z XIV w. Do dzieł najwartościowszych należą przechowywane w skarbcu XV-wieczne wyroby złotnicze, pochodzące prawdopodobnie z gdańskich warsztatów: krzyż relikwiarzowy, dwa kielichy i patena z XV w. Świadectwem bogatego wystroju kościoła w wiekach średnich jest także 6 par mosiężnych świeczników z charakterystycznymi figurkami lwów na nóżkach stopy.

Kościół pw. św. Stanisława Kostki Tczew, Plac św. Grzegorza 1

Jest to kościół podominikański. Przez wieki klasztor dominikański był ważnym elementem miejskiego krajobrazu Tczewa. Zakon Dominikanów został sprowadzony do miasta w XIII w., zespół klasztorny powstał w I połowie XIV w. Kościół wybudowano w stylu gotyckim, jest to jednonawowa bryła opatrzona od zachodu ośmioboczną smukłą wieżą.

Kościół pw. św. Michała Archanioła

Tymawa (wieś kociewska, gmina Gniew, pow. tczewski)

Tymawa jest jedną z najbardziej malowniczo położonych miejscowości w gminie Gniew. Pagórkowaty i lesisty teren okalający wieś sam Jan Sobieski zwykł nazywać Alpami Tymawskimi. To właśnie tutaj został osadzony około 1224 r. zakon rycerski cystersów z hiszpańskiej Calatrawy - Kalatrawersi.

Dzieje pierwotnej świątyni sięgają XIII w., współczesną datuje się na wiek XVII. Konsekrował ją w 1665 r. biskup sufragan włocławski Jacek Święcicki. Warto zobaczyć wyposażenie kościoła pochodzące z czasów późnego renesansu i baroku: ołtarze, feretrony i rzeźby.

94

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Świecie. - foto LJZ

Tczew. - foto LJZ

Wielki Garc . - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

95

Kościół pw. św. Jana Chrzciciela

Wielkie Walichnowy (wieś kociewska, gmina Pelplin, pow. tczewski)

Znajduje się tu dobrze zachowany kościół gotycki wybudowany na przełomie XIV i XV w., otoczony murem o konstrukcji ryglowej. Kościół był odbudowany po pożarze w XVII w. (został spalony przez Szwedów).

Z pierwotnego wyposażenia świątyni zachowała się granitowa kropielnica (XV w.). Wielkie Walichnowy to największa z holenderskich wsi położonych w dolinie Wisły. Pozostałością po osadnikach z Holandii jest m.in. cmentarz mennonicki oraz kilka drewnianych i murowanych domów.

Kościół parafialny pw. Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny Wielki Garc (wieś kociewska, gmina Pelplin, pow. tczewski)

Jest to murowany, jednonawowy gotycki kościół z 1400 r., dwukrotnie przebudowany w XVI i XVII. Masywna wieża kościoła wskazuje na jego obronny charakter. Wnętrze pochodzi z XVIII w., m.in. ambona, chrzcielnica i ołtarze.

Wielkie Walichnowy . - foto LJZ

96

VADEMECUM KOCIEWSKIE

4. Szlaki kulturowe Pomorska Pętla Szlaku Cysterskiego Szlak kulturowy to nowe zjawisko społeczno-kulturowe. W świadomości społecznej utożsamiany jest raczej z trasą turystyczną wraz z istniejącymi wokół niej obiektami zabytkowymi.

Jednak poza aspektem turystyczno-poznawczym, nie mniej ważny jest także aktywizującointegracyjny. Obie te kwestie wywierają istotny wpływ na charakter doświadczeń kulturowych nie tylko turystów, ale i autochtonów. Szlak kulturowy zainicjował bowiem nowy model uczestnictwa w kulturze. Odwołując się z jednej strony do pierwowzoru podróży, a z drugiej mając na uwadze metaforyczność pojęcia drogi, prowokuje do podjęcia dialogu z historią i spotkania z „innymi” i ich kulturą [Kamińska 2013, s.328].

K. Kamińska [2013, s. 319] podkreśla, że idea szlaku kulturowego wywodzi się ze spostrzeżenia na pozór oczywistego, iż współczesny paradygmat kulturowy to nie jedynie odwołanie do tradycji, ale też swoiste poszukiwanie autentyczności wspierane rekonstrukcją przeszłości Turystyczne szlaki tematyczne promują walory kulturowe regionu oraz zachęcają turystów do ich odwiedzenia i odkrywania. Łączą obiekty i miejsca reprezentujące wspólne wartości kulturowe oraz podobne tematycznie treści, które przybierają postać atrakcji turystycznych [Kurek 2007, s.176]. Związane są z: zabytkowym budownictwem sakralnym lub świeckim, techniką i przemysłem, twórczością ludową, dawnym rzemiosłem, dawnymi szlakami handlowymi, pątniczymi, archeologią bądź życiem znanych postaci.

Tworzenie szlaków turystyczno-kulturowych ma na celu ochronę dziedzictwa religijnego oraz zaprezentowanie bogatej i różnorodnej kultury Polski. Szlaki te są inspiracją do poznania historii danego regionu, przez który przebiegają, mogą też być motywem do uprawiania szeroko rozumianej turystyki religijnej, a także – poprzez swoje walory duchowe – stwarzają okazję do zadumy i refleksji [Buczek-Kowalik, Mitura 2011, s, 82].

Należy tu również wspomnieć szerzej o Zakonie Cystersów i o Szlaku Cysterskim na terenie Pomorza. Przyczyną sprowadzania Cystersów na ziemie polskie były przede wszystkim względy religijne. Cystersi stanowili w wieku XII i XIII wzorzec ideałów chrześcijańskich. Byli uważani za zwierciadło i kwiat wszystkich zakonników, których celem miało być zaszczepienie kwiecia służby Bożej [Księga Henrykowska11 1991, s. 69].

Zakon Cystersów - stworzony został z odłamu Zakonu Benedyktynów. Głównym hasłem przyświecającym mnichom była maksyma „Ora et labora”, czyli „Pracuj i módl się”. Zakonnicy zaangażowani byli w pracę fizyczną i kontemplację. Ich styl życia sprawił, że konwenty przeistoczyły się w sprawnie działające gospodarstwa. Zakon Cysterski, propagując szczytne hasła skromności, pokory, modlitwy i pracy organicznej, objął swoim wpływem całą niemal ówczesną Europę. Zgodnie z regułą zakonną architekturę cysterską cechowały: funkcjonalność, prostota, logika rozwiązań konstrukcyjnych i stosowanie najnowszych zdobyczy techniki. Było to związane z modelem gospodarki zakonu – samowystarczalnością i pracą własnych rąk.

Księga Henrykowska – jest to kronika opactwa cystersów w Henrykowie. Powstała w XIII w. w dwóch częściach.

Księga ta zawiera pierwsze najstarsze zdanie zapisane w języku polskim: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai” (Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj), co na współczesny język można przetłumaczyć: „Daj, niech ja będę mełł, a ty odpoczywaj”.

Słowa te wypowiedział czeski chłop Boguchwał ze wsi Brukalice do swojej żony Polki, „chłopki grubej i niezdarnej”, która nie radziła sobie z mieleniem ziarna. W 2015 r. Księga Henrykowska została wpisana na listę „Pamięć Świata” UNESCO. 11

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

97

Każdy element budownictwa cysterskiego jest wyrazem określonych potrzeb, wypływających zarówno z obowiązków religijnych, jak i wymogów natury gospodarczej [Powstanie zakonu …

1999].

Opactwa cysterskie w Polsce stanowią znaczący walor krajoznawczy. Są one wysokiej klasy zabytkami architektury i budownictwa. Niektóre z nich mieszczą muzea sztuki z cennymi zbiorami artystycznymi. Także działalność religijna i kulturalna prowadzona przez opactwa wpływa korzystnie na rozwój turystyki. Klasztory organizują liczne imprezy kulturalne, niektóre z nich są też znanymi ośrodkami pielgrzymkowymi [I. i J. Kapera 2014, s. 88].

Spośród walorów kulturowych związanych z dziedzictwem cysterów szczególne znaczenie ma tematyczny Szlak Cysterski. Jego początki w Polsce sięgają 1990 r. Szlak Cysterski w Polsce obejmuje 40 miejscowości, w których znajdują się obiekty cysterskie lub pocysterskie. Szlak ten jest fragmentem europejskiego Szlaku Cystersów, który swój początek ma w Portugalii a kończy się w Polsce. Tworzenie szlaków turystyczno-kulturowych ma na celu ochronę dziedzictwa religijnego oraz zaprezentowanie bogatej i różnorodnej kultury Polski.

Szlaki te są inspiracją do poznania historii regionu, przez który wiodą. Mogą też być motywem do uprawiania szeroko rozumianej turystyki religijnej, a także poprzez swoje walory duchowe stwarzają okazję do zadumy i refleksji. [Buczek-Kowalik, Mitura 2011, s, 82].

Na terenie województwa pomorskiego położone są trzy główne kompleksy pocysterskie: w Oliwie, Pelplinie i Żarnowcu. Wszystkie te obiekty obejmuje Pomorska Pętla Szlaku Cysterskiego, która jest jedną z czterech pętli tworzących sieć szlaku cysterskiego w Polsce, będącego częścią europejskich dróg kulturowych.

W Pomorski Szlak Cysterski wpisują się również miejsca, w których znajdują się dzieła XVII-wiecznego artysty Hermana Hana12, związanego życiem i twórczością z Cystersami na Pomorzu. Spośród wielu zabytków sztuki w wyposażeniach pomorskich świątyń pocysterskich właśnie szczególną uwagę zwrócić należy na jego obrazy wykonane w duchu Soboru Trydenckiego, między innymi: Śmierć Marii Magdaleny, Wizja św. Bernarda, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny czy Koronacja Najświętszej Marii Panny i Pokłon Pasterzy (w Bazylice Katedralnej w Pelplinie) oraz Koronacja Najświętszej Marii Panny czy Napad Prusów na klasztor w Oliwie oraz tablice fundatorów i dobrodziejów opactwa (w świątyni oliwskiej).

Dzieła mistrza Hana i jego uczniów zobaczyć można tez w innych pomorskich kościołach Pucku, Jastarni, Mechowie, Pręgowie czy Czersku (pomorskie.travel/pl/odkrywaj-na_szlakupomorski_szlak_cysterski).

Herman Han (1574-1627) - mistrz światła i nokturnu. Był synem cechowego malarza śląskiego, który był jego pierwszym nauczycielem. Herman Han jednym z najsłynniejszych malarzy baroku działających w Polsce. Pod koniec XVI wieku zamieszkał w Gdańsku. Pracował na zlecenie pomorskich kościołów katolickich, szczególnie wiele dla cystersów w Oliwie i Pelplinie. Malował głównie obrazy religijne, charakteryzujące się bogactwem treści ikonograficznych i ciekawą formą, w której łączył tradycyjne elementy gotyckie z nowatorskim sposobem operowania światłocieniem i kolorem.

W jego obrazach spirytualizm splata się z prostą pobożnością, tradycjonalizm z elementami zaskakującymi malarską świeżością. Do najważniejszych dzieł Hermanna Hana znajdujących się w katedrze pelplińskiej należą: Śmierć św. Magdaleny (1613), Wniebowzięcie NMP (1616), Św. Bernard i św. Benedykt (1618), Trójca Święta (1618), słynny obraz Pokłon pasterzy (1618). Jednak najsłynniejszym jego obrazem jest namalowane latach 1623-1624 wspomniane wyżej potężne dzieło Koronacja Najświętszej Marii Panny przeznaczone do ołtarza głównego pelplińskiego kościoła opackiego. Wykonanie tego obrazu, liczącego 18 m2, było zwieńczeniem kariery Hermanna Hana, które potwierdziło jego sławę "malarza królewskiego" i pozycję w środowisku. Herman Han wywarł znaczący wpływ na rozwój malarstwa na Pomorzu i w Wielkopolsce [Wyszowska, Jędrysiak 2016].

12

98

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Wielki Garc. - foto AK Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

99

Pomorska Droga św. Jakuba (Szlak Santiago de Compostela) Santiago de Compostela w średniowieczu było jednym z trzech świętych miast, do których udawali się pielgrzymi, dwa inne to Jerozolima i Rzym. Wielu uważało, że pielgrzymka do Santiago de Compostela była najważniejszą gdyż Rzym był siedzibą papiestwa i w owych czasach panowało tam zawsze napięcie polityczne, zaś podróż do Jerozolimy była zbyt daleka i niebezpieczna. Do sanktuarium w Santiago de Compostela prowadziło wiele szlaków pielgrzymkowych, którymi wędrowali głównie pątnicy z Francji, Niemiec, Włoch, Holandii i Anglii. Wędrówki do Santiago de Compostela rozpoczęły się już w IX w., kiedy to odkryty został grób jednego z 12 apostołów Chrystusa – Jakuba13, zwanego również Większym. W całej Europie rozpowszechnił się wówczas jego kult, dając początek wielkiemu pielgrzymowaniu z najodleglejszych nawet krańców kontynentu.

Powstały w średniowieczu Szlak Świętego Jakuba (Droga św. Jakuba) przetrwał w zasadzie bez większych zmian do dnia dzisiejszego. Jest to najstarszy szlak pielgrzymkowy.

Przebiega on niemal przez cała Europę, kończąc się w Santiago de Compostela, miejscowości położonej w hiszpańskiej Galicji. Dante Alighieri14 w książce Vita nuova (Życie nowe) napisał, że jego zdaniem prawdziwymi pielgrzymami są tylko ci, którzy udali się do Santiago de Compostela. W okresie największej popularności jako cel pielgrzymek miasto przyjmowało 500 000 ludzi rocznie.

Droga św. Jakuba w języku hiszpańskim to El Camino de Santiago, co oznacza również Drogę Mleczną – prawdopodobnie dlatego, że pielgrzymów było tylu, ile gwiazd na niebie.

Przybywający do grobu św. Jakuba, spodziewali się całkowitego odpuszczenia grzechów.

Wzdłuż trasy pielgrzymek powstawały szpitale, mosty i zajazdy.

Droga św. Jakuba to szlak pod każdym względem wyjątkowy, określany mianami „Najpiękniejszej drogi świata” i „Głównego traktu Europy”, „Drogi życia”, „Drogi wiary” oraz „Drogi nawrócenia i pokory”. Droga św. Jakuba to szlak, na którym jak pisał Johann Wolfgang von Goethe – narodziła się świadomość Europy. Głównym obiektem sakralnym jest katedra, stanowiąca jeden z czołowych zabytków architektury romańskiej w Europie. W ołtarzu znajduje się duża rzeźba św. Jakuba (XIII w.), pod ołtarzem sarkofag z jego szczątkami.

W średniowieczu większość pielgrzymek do Composteli miała charakter pokutny. Sądy cywilne i kościelne często nakazywały skazanym udanie się do grobu św. Jakuba. Były wśród nich zarówno osoby odpowiadające za naruszenie porządku publicznego, jak i pospolici złodzieje czy zabójcy. Równocześnie coraz popularniejszy stawał się zwyczaj wynajmowania żebraków czyli zawodowych pielgrzymów odbywających pielgrzymkę w zastępstwie danej osoby [Szlaki pielgrzymkowe… 2000, s.127].

13 Św. Jakub Większy (Starszy) był jednym z uczniów Jezusa. Dzieje Apostolskie głoszą, że był pierwszym apostołem, który zginął śmiercią męczennika. W IX w. na terenie hiszpańskiej prowincji Galicja odkryto jego grób. Apostoł miał prowadzić ewangelizację Półwyspu Iberyjskiego. Po zakończeniu misji wrócił do Jerozolimy, gdzie pomiędzy rokiem 42 a 44 został zamordowany z rozkazu króla Judei Heroda Agrypy. Był pierwszym spośród apostołów męczennikiem.

Po śmierci uczniowie przewieźli ciało na teren Hiszpanii i pochowali na rzymskim cmentarzu w miejscowości Iria Flavia niedaleko galicyjskiego miasteczka Padron. Te wydarzenia, jak i późniejsze, owiane są wieloma legendami [Orzechowska-Kowalska 2013, s. 37].

14 Dante Alighieri (1265-1321) – włoski poeta, filozof i polityk. Jego najważniejsze dzieło, pisane przez całe życie i ukończone tuż przed śmiercią, to Boska komedia –monumentalny poemat, będący ukoronowaniem twórczości poety i summą średniowiecznej wiedzy (http://www.polskina5.pl/dante_alighieri).

100

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Pielgrzyma zdążającego do świętego miejsca w Composteli wyróżniał strój. Był to długi płaszcz, który chronił przed chłodem i deszczem, na głowie kapelusz z szerokim rondem, w ręku sękaty kij (laska), na którym zawieszano bukłak na wodę. Na ramieniu wędrujący miał przewieszoną torbę lub sakwę, w niej pożywienie, dokumenty, pieniądze. Bogatsi pątnicy na nogi zakładali buty lub sandały, biedniejsi wędrowali boso. Znakiem pielgrzyma była muszla – atrybut przyczepiony do kapelusza, płaszcza czy torby [Orzechowska-Kowalska 2013, s.38].

Szlaki pątnicze do Composteli utworzyły rozległą sieć, która przetrwała w zasadzie bez znaczących zmian aż do czasów współczesnych, obejmując większość krajów europejskich. „Najpiękniejsza droga świata”, jak często ją określają sami pielgrzymi, stała się prawdziwym fenomenem łączącym kultury i społeczności starego kontynentu, a od kiedy Rada Europy uznała ją za pierwszy w Europie szlak kulturowy, wpisując ją na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, obserwujemy „złoty okres” jej znaczenia dla rozwoju pielgrzymowania i turystyki religijnej na całym świecie [Orzechowska-Kowalska 2012, s. 89].

Polska sieć Camino de Santiago łączy obecnie przejścia graniczne Polski: z Litwą (Droga Polska), z Ukrainą (Droga św. Jakuba Via Regia), z Czechami (Beskidzka Droga św. Jakuba, Kłodzka Droga św. Jakuba, Nyska Droga św. Jakuba i Żytawska Droga św. Jakuba), z Niemcami (Dolnośląska Droga św. Jakuba, Droga św. Jakuba Via Regia, Lubuska Droga św. Jakuba i Pomorska Droga św. Jakuba), oraz z Rosją – Obwodem Kaliningradzkim (Pomorska Droga św. Jakuba).

Pomorska Droga św. Jakuba nawiązuje do traktu rozpoczynającego się niegdyś w Królewcu, a dziś z rejonu wschodniej części Litwy, z Kretingi i prowadzi przez Rosję (obwód kaliningradzki), Polskę, Niemcy i dalej aż do głównych szlaków wiodących do Hiszpanii. Łączna długość szlaku skąd dokąd to 112 km.

Polski odcinek szlaku liczy ok. 720 km, trasa prowadzi z Braniewa do Szczecina oraz przez Świnoujście i dalej do Rostoku. Trasa na Pomorzu podzielona jest na 7 części obejmujących 29 odcinków. Pielgrzymi zdążający szlakiem mogą podziwiać piękno nadbałtyckiego krajobrazu, zwiedzać cenne zabytki kultury oraz zasmakować regionalnych potraw. Pomorska Droga św. Jakuba w 2019 roku została połączona łącznikiem z Żukowa do Kruszwicy (Pelplińska Droga św. Jakuba) z Camino Polaco - drugą główną drogą jakubową w Polsce, biegnącą z Wilna przez Olsztyn i Toruń, by szlakiem Wielkopolskiej oraz Dolnośląskiej Drogi św. Jakuba w Zgorzelcu połączyć się z Via Regia – trzecim głównym polskim szlakiem jakubowym. Via Regia prowadzi pielgrzymów aż z Kijowa, przez Lwów, Kraków, Opole i Wrocław w stronę Lipska, by zakończyć bieg w Santiago de Compostela u grobu św. Jakuba Apostoła – mety wszystkich dróg pielgrzymich Camino.

Pelplin, serce oznakowanej w 2019 roku Pelplińskiej Drogi św. Jakuba, uzyskał już w 2018 roku połączenie z Świętą Górą Polanowską, na której króluje Matka Boża – Brama Niebios, szlakiem Człuchowskiej Drogi św. Jakuba. Stąd niedaleko (45 km) do Góry Chełmskiej k. Koszalina – drugiej świętej góry Pomorzan – z Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej.

Logo Szlaku św. Jakuba. Droga oznaczona jest muszlą św. Jakuba, która jest także symbolem pielgrzymów. W różnych krajach i na różnych trasach można znaleźć znaki w nieco innej formie i kolorach, jednak zawsze są łatwe do rozpoznania jako muszla św. Jakuba.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

101

5. Turystyka muzealna – muzea, galerie i izby regionalne Muzea jako źródła wiedzy o przeszłości oraz współczesności należą do najważniejszych dóbr kultury.

Polskie muzea, posiadające kolekcje sztuki europejskiej i narodowej są niewątpliwie duża atrakcją turystyczną kraju. W wielu muzeach w Polsce są zgromadzone cenne kolekcje, w pewnych dziedzinach wręcz unikatowe, których wartość nie jest w pełni doceniona [Jędrysiak 2008, s.63].

Zdaniem A. Rottermunda [1999, s.41], walorem muzeów jest to, że prezentowany przez nie materiał artystyczny, przyrodniczy czy dokumentacyjny został usankcjonowany w procesie badań naukowych jako mający szczególną wartość estetyczna czy poznawczą.

Istotą turystyki muzealnej jest odwiedzanie obiektów uznawanych „za symbol kultury i intelektualnego rozwoju społeczeństwa [Jędrysiak 2008, s.65-67]. Turystyka muzealna jest zatem wędrówką pozwalającą na kontakt jej uczestników z elementami dziedzictwa narodowego, będącymi w sposób permanentny obiektami badań naukowych [Wyszowska, Jędrysiak 2017, s.29]. Ten rodzaj turystyki kulturowej pozwala na styczność i obcowanie z „dotykalnym majątkiem ludzkości” [Jędrysiak 2009, s.41].

Poniżej wymieniono najważniejsze muzea, galerie i izby regionalne znajdujące się na Kociewiu.

Stała Wystawa Przyrody Borów Tucholskich i Rzeki Wdy Czarna Woda, ul. Starogardzka 5

Jest to jedna z największych atrakcji turystycznych w Czarnej Wodzie. W pomieszczeniach wystawy znajdujemy kilka ekspozycji: Fauna Borów Tucholskich, gdzie zgromadzono spreparowane okazy zwierząt i ptaków (sarna, bóbr, borsuk, jenot, bażanty, kruki i jastrzębie itp.), których ludzie współcześni oderwani od bezpośredniego kontaktu z naturą nigdy nie mieli by okazji obejrzeć. Owady i szkodniki Borów Tucholskich - okazałe zbiory fitopatologiczne, entomologiczne, szkodniki pierwotne i wtórne oraz żerowiska owadów. Archeologia z okolic Czarnej Wody i z rezerwatu „Kręgi Kamienne” w Odrach. Ułożona chronologicznie ekspozycja obejmuje historię materialną człowieka od okresu neolitu po czasy nowożytne.

Galeria „Ostoja”

Czarna Woda, ul. Starogardzka 23a

W 2000 r. w Czarnej Wodzie Michał Ostaja-Lniski otworzył galerię sztuki „Ostoja”. W rzeźbiarskiej twórczości Michała Ostoi-Lniskiego widoczne są akcenty ludowej sztuki Kociewia. Powstające w lipowym drewnie kapliczki, ołtarzyki, figurki świętych i anielic w tradycyjnych strojach, ptaszki i duże plenerowe rzeźby wykonane z całych pni mają kolorowe oblicza. Artysta maluje rzeźby, stosując ulubione przez Kociewiaków mocne barwy niebieskie, granatowe, żółte i zielone. Jego rzeźby ozdabiały ołtarz, przy którym Jan Paweł II odprawiał mszę w czasie wizyty w Sopocie w 1999 r.

102

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Muzeum Archeologiczne Gniew, pl. Zamkowy 1

Oddział Muzeum Archeologicznego na Zamku w Gniewie został otwarty w 1995 r. Nowa placówka zajęła zachodnie skrzydło zamku i poza prowadzeniem działalności wystawienniczej i naukowej, została też partnerem organizowanych na zamku turniejów i imprez historycznych. W 1998 r. otwarto czynną do dziś multimedialną wystawę opowiadającą o bitwie pod Grunwaldem – „Grunwald 1410”, a w 2010 r. wystawę „Życie codzienne na średniowiecznym zamku”.

Muzeum Kapsla

Gniew, Plac Grunwaldzki 40

Jest to nietypowe prywatne muzeum, mieści się w żółtej kamienicy na gniewskim rynku. Muzeum zostało otwarte w 2017 r. W zbiorach muzealnych znajduje się około 1000 kapsli z wszystkich kontynentów oraz 450 różnych butelek.

Urozmaiceniem wystawy jest stół z torem do gry w kapsle. Jest to swego rodzaju atrakcja, szczególnie dla młodych turystów, którzy nie znają tej formy zabawy. Muzeum cały czas się rozwija i stanowi ciekawą alternatywę dla wszystkich, którzy lubią nieszablonowe zwiedzanie połączone z odrobiną rozrywki.

Izba Pamięci Izydora Gulgowskiego w Iwicznie Kaliska, ul. Izydora Gulgowskiego 16, Iwiczno (gmina, pow. starogardzki

Izydor Gulgowski (1874-1925), urodził się w Iwicznie – wsi kociewskiej, był on nauczycielem, folklorystą, etnografem, pisarzem, poetą, twórcą pierwszego w Polsce skansenu we Wdzydzach Kiszewskich. Izba Pamięci znajduje się w dawnej szkole w Iwicznie, poświęcona jest życiu i dziełu tego wielkiego etnografa i jego żony. W tej miejscowości znajduje się chata kociewska z ok. 1885 r. oraz figura przydrożna z 1885 r.

Prywatna wystawa kolekcjonerska Zygmunta Paschilke Osieczna, ul. Dworcowa 30 (gmina wiejska, pow. starogardzki)

Zygmunt Paschilke, twórca ludowy i rzeźbiarz, mieszka w Osiecznej w budynku po byłej stacji PKP. Jest on synem rzeźbiarza Alfonsa Paschilke ze Smętowa, który wyrzeźbił m.in. repliki ołtarza Wita Stwosza. Artysta rzeźbi od niedawna, w jednym z pokojów ma mnóstwo ptaków, jakie można spotkać w okolicy. Są one fachowo pomalowane, według podręcznika o ptakach.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

103

104

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Muzeum Mitologii Słowiańskiej Owidz (wieś kociewska, pow. starogardzki)

Jest to nowoczesny obiekt przedstawiający wierzenia pradawnych ludów. To właśnie w tym miejscu można się dowiedzieć jak wyobrażali sobie wszechświat oraz do kogo modlili się wczesnośredniowieczni mieszkańcy Kociewia.

Instytucja organizuje lekcje muzealne, organizowane są festyny archeologiczne.

Muzeum Diecezjalne Pelplin im. Biskupa Stanisława Wojciecha Okoniewskiego Pelplin, ul. Biskupa Dominika 11

Muzeum posiada w swoich zbiorach jedną z największych kolekcji rzeźby średniowiecznej (Madonny szafkowe, poliptyk toruński), są zbiory szat, naczyń i relikwiarzy liturgicznych. W muzeum jest przechowywany jedyny w Polsce egzemplarz „najdroższej książki świata” – Biblii Gutenberga13, wydrukowany na papierze w oryginalnej XV wiecznej oprawie. Ten egzemplarz w Pelplinie, należy do najcenniejszych( zostało ich 48 szt. na całym świecie) z uwagi na sposób wykonania ręcznych uzupełnień. Dodatkowym „smaczkiem” jest plamka po odbitej przypadkiem czcionce – rzecz bardzo cenna dla historyków drukarstwa. W muzeum zobaczyć można jeszcze inne, cenne dzieła sztuki, głównie odnoszące się do okresu średniowiecza.

Muzeum Miodu i Pszczelarstwa w Pszczółkach

Monstrancja ze zbiorów Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. - foto Keenys

Pszczółki ul. Kościelna 8a

Muzeum powstało w 2006 r. w Skowarczu, na granicy Kociewia i Żuław Gdańskich. Od 2014 r. mieści się w gmachu Gminnej Biblioteki Publicznej w Pszczółkach i jest prowadzone przez Rejonowe Koło Pszczelarzy w Pszczółkach.

W muzeum można zapoznać się z etapami produkcji miodu, podziwiać stare sprzęty pszczelarskie i ule. W placówce są prowadzone lekcje i warsztaty.

Skarszewskie Centrum Ekspozycji Historycznych Skarszewy ul. Szkolna 9

Powołane zostało w 2006 r. Na wystawie prezentowane są pamiątki przeszłości Skarszew i okolic od starszej epoki kamienia do II wojny światowej.

Biblia Gutenberga – uważa się ją za najcenniejszą książkę na świecie. Jest kompletnym wydaniem Pisma Świętego. Została przygotowana i wydrukowana w latach 1452-1455 w Moguncji przez Jana Gutenberga, który był również jej wydawcą. Biblia wydrukowana została prawdopodobnie w ok. 200 egzemplarzach - 165 na papierze i 35 na pergaminie. Do naszych czasów przetrwało 48 egzemplarzy, z czego tylko 20 kompletnych, a jeden z nich jest znajduje się w Muzeum Diecezjalnym w Pelplinie [Liedtke 1981].

13

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

105

Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Piaseczno ul. Kociewska 2 (wieś kociewska, gm. Gniew, pow. tczewski)

Piaseczno to wieś, w której powstało pierwsze na ziemiach polskich Towarzystwo Włościańskie - Kółko Rolnicze. Jego założycielem był Juliusz Kraziewic 14. Początki muzeum w Piasecznie sięgają 1966 r. Najpierw była to Izba Pamięci, a od połowy 1970 r. społeczne Muzeum Regionalne, później Ośrodek Tradycji Kółek Rolniczych, by w końcu stać się Oddziałem Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego w Warszawie. Na parterze zwiedzających wita płaskorzeźba – alegoria dawnego życia chłopów, której treść uzupełnia napis autorstwa Juliusza Kraziewicza:„Kto kocha swoją ojczyznę, cnoty, obyczaje, niechaj strzeże tej ziemi, nich ją w skiby kraje”. W dwóch salach udostępniona jest wystawa stała ukazująca historię kółek rolniczych i organizacji społeczno-patriotycznych. Przed wejściem do muzeum znajduje się skansen, w którym zgromadzono m.in. szereg maszyn wykorzystywanych w rolnictwie w ostatnich kilkudziesięciu latach.

Izba Pamięci Józefa Wybickiego Skarszewy ul. Zamkowa 4

W dawnym Zamku Joannitów w Skarszewach można oglądać stałą ekspozycję, która jest poświęcona pamięci Józefa Wybickiego (1747-1822), twórcy hymnu narodowego. W nowo powstałej izbie zebrano m.in. fotografie ilustrujące zabytki i miejsca, w których za życia bywał właśnie Józef Wybicki. W zamkowych gablotach są również materiały prasowe, książki i inne publikacje poświęcone twórczości i życiu autora Mazurka Dąbrowskiego. Unikatami są prywatne pamiętniki twórcy i jego świadectwo ślubu z Kunegundą Drwęcką z 1773 r. (pobrali się w kościele pw. św. Wojciecha w Poznaniu). Uzupełnieniem ekspozycji są tłumaczenia hymnu w języku niemieckim i francuskim. W Izbie Pamięci wystawione zostały też teksty różnych pieśni.

Muzeum Ziemi Kociewskiej Starogard Gdański ul. Boczna 2

Muzeum mieści się w basztach Narożnej i Gdańskiej dawnych murów obronnych miasta. Powstało w 1980 r.

Zgromadzono w nim ogromne zbiory związane z historią i kulturą Kociewia. Oprócz ponad 800 zbiorów etnograficznych można zapoznać się z wystawami historycznymi dotyczącymi miasta i regionu począwszy od pradziejów, aż do zakończenia II wojny światowej.

14 Juliusz Kraziewicz (1829-1895) – twórca pierwszego na ziemiach polskich kółka rolniczego w Piasecznie.

W epoce zaborów, szczególnie na ziemiach zaboru pruskiego, gdzie ludność polską systematycznie germanizowano, wydzierając jej ziemię i mowę ojczystą, kółka spełniały zarówno doniosłą rolę dźwigni postępu gospodarczego, jak również rolę ognisk oporu przeciwko akcji wynaradawiania Polaków [Juliusz Kraziewicz.. 2012].

106

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Muzeum 2. Pułku Szwoleżerów Rokitniańskich Starogard Gdański ul. Jana III Sobieskiego 14

Muzeum mieści się w dawnym budynku kasyna oficerskiego wybudowanego w XIX w. Muzeum zostało otwarte w 2016 r. Obejrzeć w nim można pamiątki związane z 2. Pułkiem oraz salę do przeprowadzania lekcji muzealnych (np. Sala Prezydencka im. np. Ignacego Mościckiego czy Sala Generalska im. gen. dyw. dr Bolesława WieniawyDługoszowskiego).

Izba Regionalna Ziemi Świeckiej Świecie ul. Mikołaja Kopernika 2

Izba mieści się w budynku neogotyckim. Składa się z kilku pomieszczeń, z których pierwsze zostało przeznaczone na wystawy czasowe związane z dziejami miasta Świecia oraz jego okolicą – Ziemią Świecką. W dwóch kolejnych izbach znajdują się eksponaty związane z kulturą materialną Kociewia. Zwiedzający znajdzie tu eksponaty związane z Kociewiem, w tym meble charakterystyczne dla tego regionu, np. ponad stuletnia maglownica, szafy kredensy, narzędzia codziennego użytku, w tym lampy, sztućce, nosidła do wody, dzbany, strugi, itd. Inna ekspozycja to średniowieczne eksponaty oraz dwie makiety przedstawiające zamek z okresu XIV w. i makietę nieistniejącego już miasta lokowanego w widłach Wisły i Wdy z okresu XIV – XIX w. Jedno z pomieszczeń jest tematycznie związane z okresem nowożytnym i współczesnym. W gablotach eksponowane są dokumenty, zdjęcia i szkice obrazujące życie codzienne mieszkańców z tych okresów, oraz przedmioty codziennego użytku, jak np. charakterystyczna urzędnicza ostrzynka do ołówków, zabytkowe ornaty, czy butelki z dawnej rozlewni wód mineralnych „Zdrój Marianki”. Izba Regionalna sprawuje opiekę nad zamkiem krzyżackim oraz organizuje w sezonie turystycznym – w okresie od 1 maja do 30 września – szereg imprez plenerowych, popularyzujących naukę i sztukę, dzieje miasta oraz Kociewia, często współpracując w tym zakresie z Towarzystwem Miłośników Ziemi Świeckiej.

Muzeum Wisły Tczew ul. 30 Stycznia 4

Celem muzeum jest zapoznanie zwiedzających z problematyką wiślaną w jak najszerszym kontekście, stąd też jest tu w nim bogactwo prezentowanych tematów. Na wystawie muzealnej znajdziemy: najstarsze informacje o Wiśle, charakterystykę Wisły i jej dorzecza, przyrodę nadwiślańską, ewolucję osadnictwa, dzieje Pomorza oraz prawo rzeczne. Jest tu także bardzo ciekawa wystawa poświęcona historii kajakarstwa wraz z eksponatami z różnych stron świata.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

107

108

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Centrum Konserwacji Wraków Statków Tczew, ul. Ignacego Paderewskiego 24

Oddział Narodowego Muzeum Morskiego otworzono w 2016 r. Oprócz pracowni konserwatorskich mieści się tam magazyn studyjny, w którym zwiedzający mogą oglądać zabytkowe łodzie i ich ocalałe fragmenty z terenów Polski (najstarsze z V–VII w.), łodzie z Afryki (pozyskane przez załogi polskich statków) oraz kolekcję kajaków z lat 30. do 50. XX w., stępkę czy fragment burty Miedziowca. Wystawę uzupełniają 3 historyczne jachty:„Opty”,„Dal” (na której Andrzej Bohomolec, Jerzy Świechowski i Jan Witkowski jako pierwsi polscy żeglarze przepłynęli Atlantyk) oraz „Kumka IV” – jeden z pierwszych jachtów spawanych.

Fabryka Sztuk Tczew ul. 30 Stycznia 4

Muzeum Mitologii Słowiańskiej w Owidzu - jednz z rzeźb w plenerze. - foto AB

Fabryka Sztuk powstała w 2007 r. jako Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej Wisły w Tczewie.

Placówka prowadzi działalność wystawienniczą (wystawy historyczne, głównie związane z historią miasta, wystawy etnograficzne i sztuki) oraz bardzo szeroką działalność edukacyjną (różnorodne lekcje, warsztaty i spotkania dla dzieci). Fabryka Sztuk jest organizatorem inscenizacji historycznych (z 1627 r., 1807 r, 1939 r.) oraz Pchlego Targu i Jarmarków Świątecznych. Placówka ma także swoje zbiory związane z historią miasta i regionu oraz kociewską sztuką ludową i naiwną (m.in. kolekcja ponad 300 obrazów malarza prymitywisty Bogdana Lesińskiego).

Muzeum Kociewskie - Kociewska Izba Twórczości Ludowej Wycinki (wieś kociewska, gmina Osiek, pow. starogardzki)

Muzeum Kociewskie - Kociewska Izba Twórczości Ludowej. W 2002 r. Zenon Usarkiewicz, wraz z mieszkańcami wsi, stworzył w Wycinkach Izbę Kociewską Twórczości Ludowej, która przeistoczyła się w Muzeum Kociewskie. Zenon Usarkiewicz jest animatorem kultury, fotografem. Jego zdjęcia ukazują znane i odkryte przez niego miejsca na Kociewiu – dworek w Szteklinie, drewniana chata podcieniowa z XIX w. w Borzechowie, wiatrak w Tczewie, malownicze obrzeża lasów kociewskich z makami, łąki, uroczyska i in. Obecnie w muzeum znajdują się przedmioty, narzędzia kuchenne i gospodarcze, które wyszły z użytku i dziś stanowią wartość muzealną. Znajdują się tu także rzeźby i malarstwo współczesne autorów z Wycinek.

W Wycinkach działa dwóch rzeźbiarzy, jeden z nich jest również malarzem oraz cztery panie hafciarki.

Muzeum mieści się w budynku byłej szkoły.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

109

Kociewska Izba Regionalna przy Zespole Szkół Publicznych w Bytoni Zblewo ul. Kasztelańska (gmina wiejska, pow. starogardzki)

W budynku nowej szkoły Izba Regionalna mieści się (od 2007r.) w odrębnym pomieszczeniu zaaranżowanym na wzór wnętrza chaty kociewskiej. W ciągu kilkunastu lat zgromadzono pokaźną kolekcję dawnych przedmiotów, co pozwoliło na wyeksponowanie ich w naturalnym, domowym charakterze poszczególnych pomieszczeń - w kuchni, komorze (spiżarnia), izbie gościnnej ze stołem na piętnaście osób oraz w części gospodarczej (szałerek).Dziś w bytońskim szkolnym muzeum znajdują się: stare komody, szafy, kredensy, kufry, kołyska, stoły i krzesła dawnych mieszkańców najbliższej okolicy. Są to niejednokrotnie rzeczy używane dawniej przez dziadków i pradziadków uczniów naszej szkoły. Ponadto muzeum posiada bogate kolekcje lamp naftowych, kolekcje żelazek na węgiel i tzw. duszę, kolekcje filiżanek czy też innych naczyń kuchennych, ganków. Bardzo interesujące są dawne narzędzia i urządzenia służące do pracy w gospodarstwie oraz do pracy w przydomowych warsztatach – stolarskim, kołodzieja, szewca. Dawne kierzanki, centryfugi, kołowrotki świadczą o charakterze zajęć miejscowej ludności. Izba posiada swój niepowtarzalny regionalny, kociewski klimat i przyciąga wiele osób chętnych, które podziwiają zbiory.

Bardzo ciekawą międzynarodową akcją turystycznego wykorzystywania muzeów jest odbywająca się każdego roku w maju Noc Muzeów. Jest to wyjątkowa okazja do zwiedzania muzeów i galerii o nietypowej porze. Ideą akcji jest bezpłatne udostępnianie mieszkańcom miast i turystom placówek kulturalnych. Wielu mieszkańców nie ma możliwości poza weekendami wstąpić do galerii czy muzeum, ponieważ są one czynne za krótko. Nietypowa pora akcji (godz.

19.00-24.00) daje taką szansę. Noc Muzeów jest także formą promocji i popularyzacji zbiorów muzealnych danego miasta / regionu przez przygotowanie nietypowego programu ekspozycji.

[Jędrysiak 2008, s.66].

Na Kociewiu, stało się już tradycją, iż dawne Opactwo Cysterskie w Pelplinie otwiera swoje wrota i wita wszystkich zainteresowanych podczas ogólnopolskiej Nocy Muzeów. Wszystko, co od lat stanowi Pomnik Historii – zespół pocystersko-katedralny, zachwyca po raz wtóry bogactwem architektury, wyposażenia oraz niepowtarzalną atmosferą przywołując dawne czasy, kiedy gospodarowali tu szarzy mnisi. Jak zwykle uczestnicy Nocy Muzeów spotkają się u wrót głównych katedry o godz. 20.00, by wziąć udział w atrakcjach, z których skorzystać można do północy.

Źródło: www.kiwiportal.pl

110

Źródło: ww.radiotczew.pl VADEMECUM KOCIEWSKIE

Źródło: www.tcz.pl

Źródło: www.pelplin.pl

Źródło: www.radiotczew.pl Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

Źródło: www.tczewska.pl

111

6. Turystyka militarna – zamki rycerskie na Kociewiu Turystyka militarna jest zorientowana głównie na zwiedzanie muzeów wojskowych, obiektów obronnych (warowni, zamków), pól bitew, pomników i cmentarzy upamiętniających wydarzenia wojskowe. Druga gałąź turystyki militarnej to udział w pokazach sprzętu wojskowego, spotkania i zloty miłośników militariów, inscenizacjach potyczek i bitew, turystyka żywej historii i odtwórstwo historyczne.

Przez kulturowe dziedzictwo militarne należy rozumieć zasób miejsc, obiektów, przedmiotów i eventów związanych z wojskiem i konfliktami militarnymi, uznawany za wartościowy i godny ochrony. Najczęstszymi formami materialnej postaci organizacji turystyki militarnej są następujące zespoły atrakcji materialnych [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s.17-20]: • szlaki tematyczne o tematyce militarnej, a także biograficznej (jeżeli odnosi się ona do osób związanych z historią wojen i konfliktów) i architektonicznej (jeśli ich substancję stanowią np. zamki albo fortece) oraz inne, eksponujące takie wątki; • multitematyczne szlaki regionalne (jeśli z uwagi na znaczenie militarne regionu mają one w znaczącym zakresie związek z tematyką historyczno-militarną); • lokalne tematyczne trasy turystyczne, w miejscowościach lub w niewielkich obszarach pozostających w bezpośredniej wzajemnej bliskości; • obiektowe trasy zwiedzania, zorganizowane w samych obiektach militarnych lub wokół nich(w tym także trasy podziemne), a także w innych obiektach jako tematyczne wersje (opcje) lub zwiedzania.

Na potencjał eventowy w dziedzinie organizacji kulturowej turystyki militarnej składają się: [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s.20]: • eventy cykliczne, czyli krótkotrwałe , regularne (co roku lub co kilka lat) odbywające się wydarzenia tematyzowane militarnie lub ze znacznym udziałem treści historycznomilitarnych, jak festyny, zloty militarne, turnieje, inscenizacje historycznych bitew; • pokazy tematyczne o charakterze militarnym, dostępne niezależnie od stałych terminów na zamówienie organizatorów turystyki na danym terenie lub w danym obiekcie; • różnego rodzaju mikroeventy, czyli krótkotrwale elementy inscenizacji, pokazu, występu, fabularyzacji, interaktywnego działania w trakcie zwiedzania miejsc i obiektów, dostępne stale (jako moduły w ramach zwiedzania), w określonych dniach, godzinach lub na specjalne zamówienie.

Warto wiedzieć, że obiekty militarne są zazwyczaj prawdziwymi skarbnicami ciekawostek i nowinek inżynierskich, będących efektem wyścigu technologicznego.

W okresie średniowiecza w Europie działało kilka zakonów rycerskich, które były ważnym wycinkiem chrześcijańskiej historii. Ich głównym zadaniem była nie tylko modlitwa czy kontemplacja, lecz również walka w obronie wiary i ideałów przyjętych w regule zakonnej. Powstanie ich było wyrazem dążeń średniowiecznych chrześcijan do bardzo specyficznego wypełnienia chrześcijańskiego przykazania o miłości wobec potrzebujących i gotowości oddania życia za przyjaciół. Specyfika ta

112

VADEMECUM KOCIEWSKIE

polegała na tym, że tą miłość szerzono mieczem. Na krwi wrogów chciano zbudować święte i idealne społeczeństwo. Pierwsze zakony rycerskie powstawały na fali krucjat15 (w Królestwie Jerozolimskim) i pielgrzymek do Ziemi Świętej w XI i XII w. Co gorsze każdy kto nie popierał idei krucjaty stawał się wrogiem zakonu. W pierwszej kolejności byli to muzułmanie, później heretycy i chrześcijanie innych wyznań [Sawicki 2004, s. 203].

Wśród licznych i różnorodnych zakonów rycerskich, działających na ziemiach polskich w średniowieczu, zwraca uwagę grupa zakonów, których członkowie określani byli jako cruciferi, tak jak świeccy krzyżowcy i podobnie jak oni, nosili na płaszczach lub habitach naszyte krzyże.

Niektóre z tych kongregacji powstały w Ziemi Świętej, a kilka innych kultywowało legendę o takim pochodzeniu. Na ziemiach polskich działały następujące zakony z tej grupy: Joannici, Templariusze, Krzyżacy, Bożogrobcy, Kalatrawensi, Rycerze Chrystusowi (bardziej znani jako Bracia Dobrzyńscy), Krzyżowcy z czerwoną gwiazdą kanonicy regularni od pokuty Św. Męczenników, zwani Cyriakami lub Markami, Duchacy i Antonianie [Straszewska 1999, s. 5-6].

Wspólnoty te różniły się między sobą organizacją i regułą. Wyraźna jest różnica między zakonami rycerskimi, w których wytworzyła się instytucja braci-rycerzy, nieznana w innych wspólnotach zakonnych (Joannici, Templariusze, Krzyżacy, Kalatrawensi, Rycerze Chrystusowi) i szpitalnymi, składającymi się pierwotnie z laików (Krzyżowcy z gwiazdą, Duchacy i Antonianie). Natomiast kongregacje Bożogrobców i Cyriaków od początku złożone były z kapłanów zakonnych.

Trzy „klasyczne” kongregacje (Joannici, Templariusze i Bożogrobcy) stanowiące wzór dla pozostałych, zawiązały się w Jerozolimie, pozostałe zakony rycerskie i szpitalne powstawały w różnych krajach europejskich, najczęściej tam, gdzie toczyła się walka za wiarę z innowiercami (Półwysep Iberyjski, pogranicze Prus) lub na uczęszczanych szlakach pielgrzymkowych, ale też zdała od takich obszarów.

15 Krucjaty (wyprawy krzyżowe) – były to średniowieczne wojny ogłaszane przez papieży i prowadzone w imię Jezusa Chrystusa w celu odzyskania chrześcijańskiego dziedzictwa lub w obronie chrześcijaństwa przed wewnętrznymi i zewnętrznymi wrogami. W węższym znaczeniu były to po prostu wyprawy wojenne podejmowane w XI-XIII w. przez chrześcijańskie rycerstwo Europy Zachodniej w celu wyzwolenia Ziemi Świętej spod panowania muzułmańskiego.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

113

Poniżej wymieniono zakony rycerskie w średniowieczu, które pozostawiły swoje ślady przebywając na ziemiach polskich, podano ich pełną nazwę , herb zakonny i krótką historię.

Zakon Joannitów

(Zakon Rycerski św. Jana Jerozolimskiego)

Jest to najstarszy zakon rycerski, wyłoniony ok. 1130 r. w Królestwie Jerozolimskim z bractwa powstałego w XI w. przy kościele i szpitalu św. Jana Chrzciciela. Od 1310 r. kawalerowie rodyjscy, od 1530 r. kawalerowie maltańscy. Zwani też byli Rycerzami Białego Krzyża od koloru krzyżów na lewej stronie ich czarnych płaszczów. W odróżnieniu od Krzyżaków Zakon św.

Jana Jerozolimskiego nie pozostawił po sobie na Pomorzu Gdańskim wielu śladów. Należy jednak pamiętać, że dla Joannitów. mających swoją stolicę kolejno w Jerozolimie, na Cyprze i na Rodos, a większość dóbr w Europie Zachodniej, Pomorze zawsze stanowiło w ich ogromnym zapleczu ekonomicznym odległy. niewielki i stosunkowo mało istotny przyczółek. Ich operacje militarne ograniczały się w zasadzie do rejonu Morza Śródziemnego i skierowane były przeciwko tamtejszym innowiercom [Lange 1994, s.19].

Zakon Krzyżacki

(Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego)

Zakon został utworzony z niemieckiego bractwa szpitalnego w 1191 r. w Jerozolimie i przekształcony w 1198 r. w zakon rycerski.(był jednym z trzech największych, oprócz joannitów i templariuszy). Po opuszczeniu Jerozolimy Krzyżacy osiedlili się na Węgrzech, broniąc kraj przed najazdami Polowców (lata 1211-1224). W 1226 r. zostali wezwani przez Konrada I Mazowieckiego do walki z Prusami, przybyli w 1230 r. na Ziemię Chełmińską; w latach 1231-1233 opanowali ją, a do 1283 r. dokonali podboju Prus. Zakon na kilkaset lat opanował obszary późniejszych Prus Wschodnich oraz dzisiejszej Łotwy i Estonii, tworząc z tych ziem Prusy Zakonne. W trakcie późniejszych wojen z Polską i Litwą Zakon zajął także okresowo niektóre terytoria należące do tych krajów.

Zakon Templariuszy

(Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona) Zakon został uformowany w 1118 r. przez kilku rycerzy, którzy pozostali w Jerozolimie po zdobyciu miasta. Zakon został zatwierdzony przez papieża w 1129 r. Rycerzezakonnicy mieli chronić pielgrzymów i strzec dróg prowadzących do Jerozolimy.

Przyjęli nazwę Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona. Charakterystycznym dla Templariuszy symbolem był czerwony krzyż. Emblemat zakonnicy nosili na białym płaszczu, na lewym ramieniu, trochę powyżej serca. W tym samym roku co Krzyżacy (1226) na ziemie polskie ściągnięto Templariuszy, który był znacznie potężniejszym zakonem

114

VADEMECUM KOCIEWSKIE

rycerskim. Była to inicjatywa księcia legnickiego, Henryka I Brodatego, a w zasadzie jego żony św. Jadwigi Śląskiej.

Templariusze otrzymali największe nadania ziemskie na pograniczu wielkopolsko-pomorsko-brandenburskim.

Siedziby Templariuszy na ziemiach polskich posiadały kształt obszernych założeń zajmujących płaskie wzniesienia w zakolach rzek i pośród mokradeł. W Bitwie pod Legnicą w 1241 r. po stronie polskiej walczyli zarówno Templariusze, jak i Krzyżacy oraz Joannici. Zakon uległ zawieszeniu w 1312 r. pod naciskiem króla Francji. Templariusze przebywali na ziemiach polskich zaledwie 90 lat, dobra po nich przejęli Joannici.

Zakon Rycerski Calatrawy Kalatrawersi (pot. Rycerze z Kalatrawy)

Zakon Rycerski Calatravy powstał z inicjatywy królów Hiszpanii, w celu obrony twierdzy w Calatravie. W 1164 r. papież zatwierdził reguły zakonu – wzorowanej na cysterskiej. Na początku XIII w. rycerzy zakonu sprowadzono na Pomorze (Tymawa k. Gniewa) w celu obrony przed pogańskimi Prusami i prowadzenia akcji misyjnej; opuścili je między 1230 a 1233.

Z kalatrawersami wiązano zapewne duże nadzieje, ponieważ zbrojni cystersi (od braci cywilów odróżniał ich m.in. krótszy habit, umożliwiający wygodne używanie broni i dosiadanie konia) wsławili się na Półwyspie Iberyjskim bardzo skuteczną walką z Maurami.

Kalatrawersi nie spełnili na Pomorzu pokładanych w nich nadziei. Nie zatrzymali Prusów, którzy już w 1226 r. złupili i spalili klasztor w Oliwie,, mordując na oczach mieszkańców miejscowości wszystkich zakonników. To nie wszystko, egzotyczni rycerze reguły z Kalatrawy wytrzymali na zimnym Powiślu zaledwie do około 1230 r., kiedy to mieli czmychnąć, podobno zaraz po śmierci związanego z tym miejscem przysięgą mistrza Florencjusza, z powrotem na znacznie im przyjaźniejszy, cieplejszy Półwysep Iberyjski. Inna wersja mówi, że zostali wymordowani przez Prusów. Pozostawione przez nich włości zagospodarowali 75 lat później wraz z parafią w Piasecznie Krzyżacy, którzy w Gniewie stworzyli swój pierwszy przyczółek na lewym brzegu Wisły. Obecnie niewielka, położona pod Gniewem wieś Tymawa kryje niezwykłą tajemnicę. To właśnie tutaj, gdzieś w okolicy obecnego kościoła, stał warowny klasztor jednego z najbardziej bitnych i zarazem egzotycznych zakonów rycerskich w Europie - hiszpańskich kalatrawensów.

Rycerze Chrystusowi

(Pruscy Rycerze Chrystusowi) – Bracia Dobrzyńscy Bracia Dobrzyńscy, oficjalna nazwa Pruscy Rycerze Chrystusowi, zwani też Kawalerami Jezusa Chrystusa, jako zakon rycerski został zorganizowany przez biskupa pruskiego Chrystiana pomiędzy 1216 r. a 1226 r. w celu ochrony Mazowsza i Kujaw przed najazdami pruskimi. W tym samym roku utworzenie zakonu zatwierdził papież Grzegorz IX, a książę Konrad Mazowiecki nadał im w posiadanie część ziemi dobrzyńskiej, razem z Dobrzyniem nad Wisłą. Był to jedyny zakon rycerski, który powstał i ukształtował się na ziemiach polskich. W herbie Braci Dobrzyńskich miecz zapewne miał symbolizować gotowość walki w imieniu Chrystusa, gwiazda prawdopodobnie symbolizowała objawienie Jezusa Poganom i nawiązywała do tej Betlejemskiej. Do obowiązków rycerzy należała walka z pogańskimi Prusakami i wyparcie ich z Prus, ewentualne zdobycze terytorialne miały prawdopodobnie zostać podzielone po połowie (między Konrada a Zakon). W 1235 r. zakon Braci Dobrzyńskich połączył się z przybyłymi do ziemi chełmińskiej Krzyżakami. Jednak z przywileju Konrada Mazowieckiego z 1237 r. okazuje się, że nie wszyscy rycerze dobrzyńscy uznali przeprowadzone przez Krzyżaków połączenie dwóch zakonów rycerskich. W przywileju tym książę oświadczył, że oddaje mistrzowi i braciom zakonu dobrzańskiego zamek Drohiczyn, z przyległościami od połączenia się rzek Nurca i Bugu aż do granic Rusi. Zakon przestał oficjalnie istnieć 100 lat po śmierci jego ostatniego członka, a więc w połowie XIV w.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

115

W Polsce najstarszą liczną jednolitą grupę zachowanych obiektów warownych stanowią zamki wzniesione przez Zakon Krzyżacki na terenie ich państwa zakonnego, istniejącego w Prusach od XIII do XVI w. Fenomenem dziedzictwa kulturowo-militarnego w obecnych granicach Polski jest wielkość zamków krzyżackich. Istnieją one tam, gdzie w różnych okresach rozciągało się władztwo zakonu rycerskiego Krzyżaków. Zamki krzyżackie są w Polsce traktowane po części jako dziedzictwo przyjęte, choć obce [Jędrysiak, Mikos v. Rohrscheidt 2011, s .147-150].

Na terenie północnej Polski znajdują się zamki będące dowodem obecności państwa krzyżackiego na tym terenie. Największy z nich zamek w Malborku był siedzibą Wielkiego Mistrza Zakonu Krzyżackiego i stolicą państwa. Dziś o tej dawnej potędze przypominają wzniesione w czasach świetności Krzyżaków charakterystyczne warowne zamki oraz ruiny po nich.

Na terenie Kociewia krzyżacy pobudowali sieć zamków i warowni. Większość popadła w ruinę i znajduje się w różnym stanie. Obecnie spośród zachowanych możemy zwiedzać trzy:

Zamek w Gniewie Była to najpotężniejsza twierdza Zakonu Krzyżackiego na lewym brzegu Wisły. To potężny zamek warowny, który udowadniał, że krzyżacki kunszt budowlany był godny podziwu. Był on najpotężniejszym zamkiem zaraz po Malborku. Zamek został zbudowany na przełomie XIII i XIV w. jako siedziba komturów krzyżackich. Za czasów państwa polskiego (1466–1772) zamek był siedzibą starostów.

Starostwo gniewskie należało do Radziwiłłów, Zamojskich i Lubomirskich. Starostą gniewskim był przyszły król Polski, Jan III Sobieski, a po nim zamkiem zarządzała jego żona, Maria Kazimiera. Obecnie organizowane na zamku zajęcia edukacyjne, inscenizacje historyczne oraz turnieje rycerskie sprawiły, że zamek gniewski uznawany jest za jeden z głównych ośrodków upowszechniania historii w Polsce.

Zamek w Świeciu Jest to jedyny wodny zamek na ternie całego państwa Krzyżaków, wybudowany na początku XIV w. i wzniesiony na częściowo sztucznym nasypie. Posiadał jedynie dwa skrzydła, ale za to aż cztery baszty.

Niestety, do czasów dzisiejszych nie zachował się w całości. Podziwiać możemy jedynie ruiny. Częściowo zachowało się północne skrzydło z dwiema wieżami, a także część pomieszczeń piwnicznych.

Zamek w Nowem nad Wisłą Został zbudowany przez Krzyżaków w latach 1350-1405 na miejscu pomorskiego kasztelu. Znajduje się on przy północno-wschodnim narożniku murów miejskich. W XV w. zabytek był siedzibą starostów nowskich. Do powolnego upadku budowli przyczyniły się wojny szwedzkie i pierwszy rozbiór Polski - wtedy też zamek częściowo rozebrano i przekształcono go w zbór ewangelicki. Niegdyś służył również jako magazyn i remiza. Do dnia dzisiejszego zachowało się tylko jedno skrzydło obiektu, a także pozostałości po murach obronnych. O gotyckim pochodzeniu budowli świadczą freski w niszach okiennych.

118

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Gniew. - foto LJZ ▶ Zamek w Gniewie. - foto LJZ

Zamek w Świeciu. - foto LJZ

Zamek w Nowem nad Wisłą. - foto LJZ Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

119

Vivat Vasa. - foto TG

Współcześnie w Polsce imprezą nawiązującą do tradycji rycerskich turniejów zorganizowano po raz pierwszy w 1977 r. na zamku w Golubiu-Dobrzyniu. Od początku lat 90. XX w., niemal co roku do organizowania w naszym kraju turniejów dochodzi nowa impreza, część z nich nawiązuje przy tym do potwierdzonych tradycji danego miejsca. Kalendarium turniejów rycerskich jest bardzo bogate, corocznie od początku kwietnia aż do końca października odbywają się liczne imprezy tego rodzaju. Turnieje rycerskie odbywają się najczęściej w miejscowościach, gdzie znajdują się znaczące średniowieczne obiekty warowne lub ruiny.

Na Kociewiu najciekawsza imprezą nawiązującą do turystyki militarnej jest Międzynarodowy Konny Turniej Rycerski Króla Jana III Sobieskiego organizowany corocznie od 1991 r. na terenie zamku krzyżackiego w Gniewie. Turniej ten jest najbardziej zbliżony do znanych z literatury wyobrażeń o prawdziwym turnieju rycerskim – sztandarową konkurencją jest „gonitwa na ostre”, polegającą na ataku kopią w celu jej skruszenia bądź wysadzenia z siodła nadjeżdżającego wzdłuż bariery przeciwnika, zakutego w pełną zbroję płytową. W turnieju uczestniczą również rycerze piesi, zmagający się w potyczkach zbiorowych i parami.

Ciekawą imprezą jest także „Dzień rycerski w dawnym Opactwie Cysterskim” organizowany w Pelplinie. Impreza ta towarzyszy dorocznemu Jarmarkowi Cysterskiemu. Kulminacyjnym wydarzaniem Dnia Rycerskiego jest inscenizacja bitwy średniowiecznej w wykonaniu drużyn przybyłych bractw rycerskich. Przedstawienie nawiązuje do historycznych wydarzeń wojny trzynastoletniej, podczas której bardzo ucierpiał klasztor pelpliński.

120

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Źródło: www. historia.org.pl

Źródło: www.vivatvasa.pl

Źródło: www. pelplin.pl

Źródło: www.historia.org.pl

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

121

7. Turystyka przemysłowa – urozmaicona forma krajobrazu miejskiego Dziedzictwo przemysłowe stanowi „swoisty zapis historii cywilizacji, który przedstawia procesy techniczne oraz technologiczne. Historię przemysłu ilustrują w sensie materialnym budowle i struktury przestrzenne związane z określonym miejscem, powiązane z krajobrazem, a także zabytkowe maszyny i procesy technologiczne. Zabytki techniki coraz częściej są postrzegane jako element dziedzictwa kulturowego mający dużą wartość dla współczesnego i przyszłego pokolenia.

[Jędrysiak 2011b, s.17].

Turystykę kulturową obiektów przemysłowych i technicznych można zdefiniować jako, „podróże turystyczne, ukierunkowane głównie na zwiedzanie historycznych lub czynnych obiektów związanych z wydobyciem surowców, produkcją masową i techniką oraz krajobrazów przemysłowych, o ile aspektem wiodącym tych podróży lub głównym motywem ich podjęcia jest zapoznanie się z historią zakładów, obiektów i urządzeń lub historycznym rozwojem procesów technologicznych i produktów, albo przeżycie osobistego spotkania z przemysłem, produkcją i techniką w miejscach autentycznie związanych z ich historią i aktualną działalnością” [Mikos v. Rohrscheidt 2008b, s.121].

Do ciekawostek technicznych związanych z turystyką przemysłową na ziemi kociewskiej należy zaliczyć:

foto LJZ

• Most Lisewski w Tczewie. Na liście wielkich zabytków inżynierii budowlanej, tuż obok wieży Eiffla, umieszczony został most na Wiśle w Tczewie, który w 1857 r. był jednym z najdłuższych ówczesnych mostów świata i największą stalową konstrukcją kratownicową. Most Lisewski w Tczewie został zaprojektowany przez Carla Lentza.

Budowano go w latach 1851-1857. W owym czasie był to najdłuższy most drogowokolejowy w Europie. Kamień węgielny położył cesarz Fryderyk Wilhelm IV. Most wykonany był z dużą starannością i dbałością o szczegóły. Portale były bogato zdobione – przedstawiały otwarcie konstrukcji oraz sceny podboju Litwy przez Krzyżaków. Most składał się z 6 przęseł o rozpiętości 130 m i wysokości 12 m – łączna długość wraz z przyczółkami wynosiła 832 m. Most uległ zniszczeniu podczas kampanii wrześniowej w 1939 r. Został zaatakowany przez wojska hitlerowskie i wysadzony przez broniące go polskie wojsko. Do współczesnych czasów dotrwały tylko trzy przęsła oryginalnej konstrukcji i cztery wieżyczki. W 2000 r. wpisano go na listę zabytków. Obecnie most ze względu na fatalny stan techniczny wyłączony jest z ruchu kołowego. Wymaga natychmiastowego, generalnego remontu.

122

VADEMECUM KOCIEWSKIE

• Rybaki (wieś kociewska, pow. tczewski, gmina Subkowy przy krawędzi doliny Wisły) - zabytki hydrotechniki. We wsi można zobaczyć oryginalny pałacyk XIX-wieczny o cechach klasycystycznych, lecz największą atrakcją jest śluza odwadniająca. Śluza łączy polderowy system odwadniająco-nawadniający Doliny Walichnowskiej z wodami Wisły.

Zabezpiecza Dolinę Walichnowską przed cofką wezbraniową wód Wisły. Śluza pozwala na swobodny spływ wody z jeziora do Wisły, zamyka się zaś, gdy poziom rzeki nadmiernie rośnie. Powstała w 1857 r., rozbudowana w 1884 r i 1914 r. Jest to wyjątkowo cenny w skali województwa pomorskiego zabytek techniki funkcjonujący do dzisiaj. Pompownie miały początkowo napęd parowy, dziś elektryczny. Cały system melioracji Niziny Walichnowskiej jest dziełem osadników mennonickich16 żyjących tu od końca XVI w.

• Elektrownie wodne na rzece Wierzyca. Na Wierzycy znajdują w Czarnocińskich Piecach (gm. Skarszewy), w Starogardzie koło młyna Wiecherta, w Owidzu i Kolinczu (gm. Starogard).

Ponadto w powiecie tczewskim na Wierzycy znajdują się elektrownie wodne w Pelplinie, Steckim Młynie koło Kulic i pod Gniewem. Najstarszą elektrownią wodną na Wierzycy są Czarnocińskie Piece, powstałe w 1906 r. jako inwestycja miasta Skarszewy. Niwelację rzeki wykonali w 1905 r. Meyerowie z Gdańska. Siłownia miała pracować na potrzeby miasta Skarszewy i okolicznych majątków; • Opalenie (wieś kociewska, pow. tczewski) – najnowocześniejszy most na świecie.

W 2013 r. otwarto most przez Wisłę łączący Opalenie z pobliskim Kwidzynem. Most ma 808 m długości i jest jednym z najdłuższych mostów tego typu na świecie i najdłuższą w Europie konstrukcją, która łączy w sobie elementy tradycyjnego mostu belkowego oraz mostu podwieszanego, czyli wantowego. Most połączył dwie nadwiślańskie krainy: Powiśle na prawym brzegu rzeki i Kociewie na lewym.

• Mątawy (wieś kociewska, pow. świecki, gmina Nowe) – zabytkowa pompownia. W 1910 r. na terenie Niziny Sartowicko-Nowskiej powstała pompownia odwadniająca przeznaczona do przerzucania wód ze zlewni rzeki Mątawy w okresie wysokich stanów rzeki Wisły. Pompownia ta była wyposażona w trzy agregaty pompowe z pompami wirującymi w systemie lewarkowym, napędzanymi maszynami parowymi. Pompownia pracowała przy niezmiennej konstrukcji i napędzie aż do 1974 r. W budynku mieszczą się trzy kotły parowe oraz system pomp. Warto dodać, że były to jedyne kotły parowe w Europie, które zachowały się w oryginalnym stanie.

Mennonici - to społeczność o chrześcijańskim wyznaniu protestanckim o charakterze ewangelikalnym, które powstało w Holandii w 1539 roku. Swoją obecnością na polskiej ziemi wnieśli bardzo wiele do skarbca naszej kultury.

Dziedzictwo kulturowe pozostawione przez nich stanowi ważną składową historii Polski i jest częścią naszego wspólnego dziedzictwa. Społeczność mennonicka, co prawda nieliczna, odegrała szczególnie znacząca rolę w historii rozwoju Żuław.

Przyczyniła się głównie do zagospodarowania delty Wisły, wpłynęła też w znaczący sposób na krajobraz przyrodniczy i kulturowy tej ziemi oraz intensywny rozwój gospodarczy. Mennonici na ziemiach polskich nie tylko kultywowali swoją religię, własne zwyczaje i obrzędy, ale przynieśli ze sobą holenderski sposób kształtowania krajobrazu: budowania zagród, uprawy roli, hodowli i sadownictwa. Pozostawili po sobie ciekawą kulturę materialną, zadbane wioski, schludne i czyste chałupy, a może przede wszystkim liczne cmentarze o fantazyjnych nagrobkach. Ich wzorce na trwale zmieniły krajobraz pradoliny Dolnej Wisły. W krajobrazie nadwiślańskim odnaleźć można zachowane budynki zgrupowane w tzw. zagrodach mennonickich (holenderskich), okazałe domy podcieniowe, budowle o przeznaczeniu gospodarczym i nieliczne świątynie mennonickie. Te najstarsze, drewniane, pozostały jedynie na fotografiach i w pamięci okolicznych mieszkańców. Społeczność mennonitów pozostawiła po sobie cmentarze. Ocalałe nagrobki prezentują niezwykłe bogactwo form (z najczęściej występującą stelą) i dekoracji o bogatej symbolice [Jędrysiak, Woźniczko 2013, s.395-416].

16

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

123

• Tczew – Muzeum Wisły i Centrum Konserwacji Wraków Statków. Do dnia dzisiejszego Muzeum Wisły jest największym muzeum rzeki w Polsce. Obok Muzeum Wisły sąsiaduje Centrum Konserwacji Wraków Statków wraz z Magazynem Studyjnym. Jest to najnowszy, zbudowany w 2016 r., oddział Narodowego Muzeum Morskiego w Gdańsku. To jedno z niewielu miejsc w kraju, gdzie można zapoznać się z technikami budowy dawnych łodzi oraz statków, poznać historię polskiego żeglarstwa i podejrzeć muzealnych konserwatorów przy pracy. Centrum Konserwacji Wraków Statków łączy swoją formą historyczny, przemysłowy kontekst sąsiednich XIX-wiecznych industrialnych budynków z nowoczesną architekturą.

Warto dodać, że spoglądając na obiekty przemysłowe w miastach, można stwierdzić, że w pewnym sensie kształtują one i uatrakcyjniają formę miejskiego krajobrazu kulturowego. Często są czynnikiem kreującym piękno miast, ich sylwetki są widoczne z daleka, są też niejednokrotnie magnesem ściągającym turystów i krajoznawców. Im bardziej okazała jest ich forma architektoniczna, im bogatszy materiał, im dawniejszy czas powstania budowli, tym większe jest zainteresowanie zwiedzających. Stare fabryki przekształcane są w muzea lub centra handlowo-rozrywkowe. Mają one specyficzny klimat i dzięki temu cieszą się dużą popularnością [Jędrysiak 2011b, s. 18].

Głównymi powodami, które motywują turystów do poszukiwania obiektów przemysłowych i poprzemysłowych są przede wszystkim: chęć poznania historii, edukacja techniczna, aktywne odkrywanie, zdobywanie nowych doświadczeń, przeżywanie kontaktu z przeszłością, utrwalanie za pomocą fotografowania, filmowanie oraz przeżycie przygody oraz rozwój sprawności fizycznej (sporty ekstremalne) [Jędrysiak 2011b, s.33].

8. Turystyka kulinarna – kuchnia kociewska atrakcją regionu Kuchnia to więcej niż szerzej pojmowana antropologicznie kultura – to sztuka, która tworzy wspaniałe artefakty, które dogadzają naszym podniebieniom. Fakt, że spożywanie posiłków było zawsze koniecznym warunkiem życia wszystkich ludzi spowodował, że szeroko rozumiana gastronomia stała się ważnym elementem dziedzictwa kulturowego każdego narodu [Orłowski 2018, s.135]. Niewątpliwie kulinaria są także jedną z dróg do poznania kultury. Warto pamiętać, że kuchnia polska nie jest jednakowa w każdym zakątku kraju. Dzięki temu jest bardzo wyjątkowa oraz bogata w swojej różnorodności. Lokalna tradycyjna i regionalna kuchnia oraz jej produkty stają się wizytówką danego regionu i miejscowości. Stanowią wyjątkowy element kultury, zwyczajów i tradycji danego obszaru. Z kolei imprezy kulinarne to nie tylko pospolity jarmark towarów.

Tutaj często dochodzi do odkrycia nowych smaków i produktów, nowych producentów i rynków zbytu dla tego rodzaju wyrobów, a także jest to miejsce dla komunikacji miłośników wybranych produktów tradycyjnych i regionalnych [Stokłosa, Krupa 2015, s.202].

Badacze dziejów kuchni poszczególnych narodów podkreślają, że kuchnie nigdy nie stanowiły zwartych monolitów – zawsze istniały różnice czasowe, regionalne, klasowe, religijne i obyczajowe.

Decydował o tym odmienny status społeczny, sposób zachowania przy stole, rodzaj używanych produktów i sposób ich zestawiania [Żarski 2012, s.75].

Każda kuchnia regionu odzwierciedla jego specyfikę. Tradycyjna kuchnia kociewska jest odzwierciedleniem kuchni kaszubskiej, a różnice dostrzega się jedynie w nazwie potraw. Najsilniejszy

124

VADEMECUM KOCIEWSKIE

wpływ na obecny wizerunek kuchni Kociewia miały Prusy, a później Niemcy. Przez lata osiedlali się oni na Pomorzu, a lokalna ludność przejmowała część nowych obyczajów i kulinariów. Stąd w nazewnictwie i charakterze niektórych potraw odnajdziemy elementy, które dziś odczytalibyśmy jako niemieckie. Przykładem może być ajntopf (danie jednogarnkowe), kuch (ciasto), czy też szmurowane mięsa (opieczone i duszone lub pieczone potem w brytfance w małej ilości własnego sosu) [Michna 2009].

Warto pamiętać, że w dawnej kuchni kociewskiej królowały przede wszystkim naczynia gliniane.

Były one równo poukładane według przeznaczenia, cieszyły oko kociewskich gospodyń. Zielonkawe, brunatne, białe czy beżowe, a także w przeróżnych odcieniach barw kremowych garnki, kubki i kubeczki, misy i miseczki do kawy, mleka czy wody, lśniły na półkach szaf, które na Kociewiu zwano szelbungami [Orłowski, Woźniczko 2007, s.349].

Kociewie nie należało do regionów zasobnych, bowiem ziemie były tu nieurodzajne, a do morza daleko. Siłą rzeczy podstawą kuchni były składniki, które każda gospodyni miała pod ręką lub w przydomowym ogródku. Stąd kociewska kuchnia opiera się głównie o warzywa - ziemniaki, brukiew, kapustę i cebulę, a także o kozie mleko od kóz z własnego chowu. Przygotowywano też potrawy z ryb żyjących w kociewskich jeziorach i rzekach. W części borowiackiej wykorzystywano grzyby, owoce leśne i żurawinę. W południowej części Kociewia wielką popularnością cieszyły się śliwki, z których wyrabiano powidła oraz różnego typu desery.

Posiłki na Kociewiu jadano trzy razy dziennie: rano śniadanie – „frysztyk”, obiad - „maltach”, kolację - „wieczerzę”, a niekiedy, zwłaszcza podczas żniw, podwieczorek - „podkurek”. Kociewiacy nie jadali potraw wyszukanych, a poszczególne posiłki w ciągu dnia nie były urozmaicone. Gospodynie kociewskie przyrządzały potrawy ze „swojskich”, czyli własnych lub własnoręcznie przerobionych produktów. Należały do nich kartofle, mleko, kapusta, powidła i przeroby mięsne. Najczęściej na stołach gościł chleb razowy zwany „śrutowym”. Na śniadanie jadano zacierkę, czyli zupę z rozcieńczonego mleka z dodatkiem klusek z żytniej mąki lub „szturane” ziemniaki. Do picia podawano kawę zbożową, niekiedy z mlekiem. Obiad był bardziej urozmaicony. Z zup najpopularniejsza była kartoflanka - „zagraj”. Drugie danie stanowiły kartofle, kluski z kapustą lub kasza z grochem [Libiszewski 2002, s.152-153]. Na śniadanie i kolację, jako podstawowe pożywienie, spożywano chleb. Chleb krojono w skibki – „sztule”, które smarowano masłem lub smalcem domowego wyrobu. Zamiast pomadki tłuszczowej używano również śmietany obsypywanej cukrem, powideł, marmolady lub syropu.

Ziemniaki, jako produkt tani i łatwy w uprawie, stanowił jeden z podstawowych składników jedzenia Kociewiaków. Kociewie leży na mało urodzajnych ziemiach, uprawiano więc na nich m.in. mało wymagające ziemniaki, z racji czego mieszkańców tego rejonu często nazywano bulwiarzami. Uprawa ziemniaków na terenie Kociewia upowszechniła się w XIX w. Z czasem ziemniaki stały się obok zbóż podstawowym składnikiem pożywienia ludności. Spożywane były w całości lub tłuczone, gotowane w samej wodzie lub razem z innymi surowcami – warzywami, rybami, mięsem, były smażone, pieczone, tarte i mielone, stanowiły podstawowy dodatek do wielu zup. Gotowano ziemniaczane kluski z tartych surowych i gotowanych ziemniaków (golce) okraszone skwarkami i podawano je z kiszoną kapustą, czasem golce były nadziewane twarogiem albo grzybami, smażono refkacze (małe ziemniaczane kluseczki odsmażane na słoninie), pieczono ziemniaczaną babkę z dodatkiem słoniny (szandar).

Na stoły trafiały też dania, które z niemiecka nazywa się ajntopami, czyli gęste dania jednogarnkowe na bazie warzyw, w tym kapusty i ziemniaków, i różnych skrawków mięsa.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

125

Na terenie powiatu tczewskiego dawniej hodowano dużo krów mlecznych, których mleko było ważnym i często używanym składnikiem do przygotowywania wielu potraw. Dzięki temu mleko na terenach wiejskich było dostępne przez cały rok, a wyroby mleczne były obecne w codziennym jadłospisie mieszkańców Kociewia. Z tego łatwo dostępnego surowca gospodynie kociewskie przyrządzały m.in. zacierki mleczne, sznelki (bułki zalane wrzącym mlekiem) i gryz – kociewski deser.

Najczęściej na stołach gościły jednak zupy. Do najpopularniejszych należy parzybroda, czyli kapuśniak z białej kapusty, zupa z brukwi na gęsinie, gapi rosół (poryraj) – okraszony wywar z warzyw. Znana też była oparzonka, inaczej zwana zagraj, z rozgotowanych ziemniaków i koziego mleka. Jedzono też śledzie, w tym marynowane w cebuli i kozim mleku, a w rodzinach biedniejszych ślepego śledzia, czyli posiekaną w piórka cebulę, lekko podgotowaną w zalewie octowej z dodatkiem ziela angielskiego, którą potem podawano do pólków (ziemniaków w mundurkach.

W regionie tym jest dużo małych gospodarstw, w których hoduje się po kilka sztuk trzody, wykorzystując do jej tuczenia ziemniaki, zboże, buraki oraz często koniczynę i inną zieleninę. Mięso z takich sztuk trzody jest dobrej jakości i o wyjątkowych walorach smakowych. Jednak dawniej mięsa, podobnie jak w kuchni kaszubskiej, spożywano niewiele i raczej od święta. Podstawowym rodzajem mięsa była wieprzowina, zwana „świńskim miansem”. Mięso sporządzano na kilka sposobów.

Wołowinę – „ryńtownę”, wieprzowinę – „świninę”, czy baraninę – „skopownie” gotowano, duszono – „parówano”, smażono – „szmurowano”. Najczęściej i najchętniej spożywanym mięsem wieprzowym była „karbonada”, czyli kotlet schabowy z kością [Peplińska 2002, s.76-77].

Zazwyczaj na stół trafiał drób, który, podobnie jak kozy, można było w prosty sposób hodować przy domu. Z okazji świąt spożywano pieczone mięso drobiowe (kacze, kurze lub gęsie) oraz pasztet z gęsich wątróbek. Z gęsiny pokrojonej w kostkę przyrządzano również tak zwaną okrasę, na Kociewiu znaną pod nazwą „gęsina” lub „omasta”. Okrasa z gęsi była zazwyczaj przygotowywana przez gospodynie jesienią i przechowywano w kamiennych garnkach, aby potem móc okraszać zupy i sosy.

Z krwi ubitej gęsi sporządzano czarninę, którą podawano w formie płynnej z suszonymi owocami przed głównym daniem lub jako potrawę jednodaniową z większą ilością mięsa [Peplińska 2002, s.8586]. Do dziś przy specjalnych okazjach podaje się kurczaka w potrawce (gotowane kawałki rosołowego kurczaka z ryżem i białym sosem z rodzynkami).

Popularne i ogólnodostępne w kuchni kociewskiej były ryby, w tym kiełb należący do rodziny karpiowatych będący składnikiem podstawowym każdej zupy rybnej. Jednym z kulinarnych przysmaków, znanym tylko na Kociewiu, były kiełbie po kociewsku pieczone na słomie. Pod różną postacią spożywano śledzie. W rodzinach ubogich powszechnie podawano do ziemniaków w mundurkach (pulek) tzw. ślepego śledzia, czyli pokrojoną cebulę w zalewie octowej z dodatkiem ziela angielskiego.

Kuchnia kociewska może się poszczycić bogatym asortymentem ciast. Na tych terenach pieczono „kuchy” – ciasta, „kuszki” – ciasteczka, „purce” - bułeczki maślane i „pómle” - pączki. Szczególnością tego asortymentu były, znane na Pomorzu, „ruchanki”, czyli placki z ciasta drożdżowego „smyrolne”, smażone, na patelni w głębokim tłuszczu. Na święta wypiekano ciasta drożdżowe – „kuchy” i drożdżówki –„szneki z glancem”, babki drożdżowe –„fulwerkuchy”,„ruchanki” i piernki –„feferkuchy”.

Na Święta Bożego Narodzenia pieczono małe pierniczki zwane „fafernuskami kociewskimi” [Peplińska 2002, s.125-126]. Ciasto, z którego robiło się „fafernuski” stawiało się 2-3 tygodnie przed świętami na strychu, aby dojrzało. Ciasteczka zaraz po upieczeniu były twarde jak kamień, ale przechowywane w szczelnie zamkniętych pojemnikach kruszały [Gierszewska 2007, s.14-16].

126

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Las dla zamieszkującej tereny Kociewia ludności był ważnym źródłem zdobywania pożywienia.

Od wieków mieszkańcy trudnili się zbieractwem, które było dodatkowym źródłem dochodu, szczególnie latem, gdy w lasach pojawiał się wysyp grzybów. Dzięki dostępności owoców runa leśnego, kociewskie gospodynie mogły przygotowywać przeróżne potrawy na bazie grzybów.

Grzyby mają na Kociewiu swoje lokalne nazwy, a do najpopularniejszych odmian należą kurzajki (kurki), ślimaki (maślaki), kraśniaki (kozaki) i gęsie pępki (sitarze). Najbardziej zaś cenione są borowiki (prawdziwki) i rydze. Grzyby były zawsze nieodłącznym składnikiem kociewskiej wieczerzy wigilijnej. Tradycja nakazywała, aby w ten wieczór na stole znalazły się potrawy z produktów, na które spodziewano się urodzaju i obfitości w nadchodzącym roku.W borowiackiej części Kociewia popularne są też przetwory i marynaty z grzybów, grzybowe kotlety, sosy a nawet grzybowy salceson czy zupa z suszonych owoców i grzybów.

Z owoców tradycyjnie wyrabia się na Kociewiu słodkie nalewki. Jedną z nich jest „nebrowianka”, produkowana od pokoleń ze śliwek węgierek, inną „jagodzica po kociewsku”. Wytwarza się ją z owoców czarnej jagody i od lat serwuje z okazji ważnych wydarzeń rodzinnych.

Popularne na Kociewiu są również nalewki ziołowe – wytrawne, pite ku zdrowotności, a także wszelkiego rodzaju wina owocowe, wódki, a nawet spirytus z ziemniaków lub żyta. Ich receptury są tajemnicą rodzinną, przekazywane z pokolenia na pokolenie. W tablicy 8 zestawiono najbardziej znane specjały kuchni kociewskiej Zestawienie najbardziej znanych specjałów kuchni kociewskiej : • Bómbómy z dekla - kociewskie domowe cukierki, karmelki smażone na patelni i studzone na emaliowanej pokrywce postawionej na garnku tak, aby tworzyła miseczkę. Głównym składnikiem bómbómów z dekla jest cukier, śmietana i tłuszcz; • Fefernuski – małe pierniczki, krojone w formie kopytek o nieregularnych kształtach otoczone w lukrze, barwa – jasnobrązowa z białym lukrem, konsystencja – twarde, kruche i miękkie przechowywane w szczelnych pojemnikach, mają intensywny zapach przypraw korzennych; • Golce kociewskie – pierogi z gomółką – bardzo popularne na Kociewiu kluski z surowych i gotowanych ziemniaków nadziewanych masą twarogową, podawane z kapustą kiszoną podsmażaną; • Grochowianki kociewskie – kociewskie faworki, chruściki, smażone na głębokim tłuszczu; • Kociewskie kluski ziemniaczane – do przygotowania klusek używa się gotowanych ziemniaków tylko jednej odmiany. Przy zastosowaniu innej odmiany kluski podczas gotowania się rozpadają.

Kluski można podawać jako drugie danie do zasmażonej świeżej lub kiszonej kapusty albo z sosem grzybowym, pieczarkowym lub pomidorowym. Można podawać je również jako dodatek do mięs duszonych z sosem; • Kociewski salceson z grzybów – smaczna przystawka lub dodatek do kanapek. Salceson robiony z małych borowików, maślaków czy żółtych kurek – ważne aby były jędrne, doprawiany ziołami, czosnkiem, zielem angielskim; • Kuch młodzowy z krostami i glancem – placek drożdżowy – najpopularniejsze ciasto na Kociewiu, pieczone na wielkich blachach; • Okrasa z gęsi (gęsina, omasta) - siekane gęsie mięso wraz z kością i skórką, które przyprawiano (najczęściej solą, pieprzem i cząbrem) i przechowywano w kamiennych garnkach, aby potem móc okraszać zupy i sosy; • Pyzy kociewskie z grzybkami – pyszne połączenie ziemniaków z grzybami, zdecydowany grzybowy smak i proste przygotowanie to zalety tego dania; • Ruchanki – kociewskie racuchy – zwyczajne drożdżowe racuchy, smażone na patelni, posypane cukrem, spożywane na ciepło; Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

127

• Sałatka z kociewskiego sera z burakami – biały ser z pieczonymi burakami, orzechami, wędzonym białkiem kurzym z mieszanką sałat; • Szandar – kociewska babka ziemniaczana – placek ziemniaczany z dodatkiem solonego boczku, podobny do przypalonej drożdżówki, pieczony w piekarniku do 220°C. Podawany z zsiadłym mlekiem lub sosem grzybowym; • Szmalec kociewski ze skrzeczkami - bo tak nazywano na Kociewiu smalec wytapiany z płatów słoniny wieprzowej. Wygląd – tłuszcz wieprzowy z widocznym dodatkiem skwarek, cebuli, jabłka i majeranku, smak – lekko słony o zapachu smażonej cebuli i majeranku; • Zacierka z mątewki (zacierka z koziełka) – bardzo popularna zupa na terenie Borów Tucholskich, gotowana najczęściej w dużych ilościach, niemal każdego dnia dla dzieci i dorosłych. W tradycji ludowej nazywana była również zacierką z koziełka, bo tak określano rodzaj mątewki wykonanej z uciętego wierzchołka sosny, za pomocą której roztrzepywano mąkę, sypaną na gotującą się wodę lub mleko. Najczęściej zacierki gotowano wstępnie na wodzie, a dopiero potem dodawano mleko. Przy gotowaniu bardziej pożywnej wersji tej zupy, dodawano jako okrasę gęsinę lub wytopione ze słoniny skwarki, latem, zamiast skwarków, świeże owoce np. wiśnie, jagody; • Zupa z żółtej brukwi na gęsinie – gotowana najlepiej na gęsim mięsie. Oddzielnie gotuje się ziemniaki, które należy dodać, kiedy mięso i brukiew będą miękkie. Zupa jest gęsta, przyprawiona majerankiem, solą i pieprzem; • Zupa parzybroda – gotowana w garnku biała, posiekana słodka kapusta z ziemniakami i jarzynami przyprawiona solą, pieprzem i kminkiem do smaku;

foto Keenys

Festiwal Smaków w Grucznie to impreza z wielkimi tradycjami. W 2020 roku miała się odbyć już 20. edycja tego wielotysięcznego spotkania Kociewiaków i sympatyków Kociewia, rozmiłowanych w kuchni naszego i innych regionów. Niestety z powodu pandemii została przeniesiona na rok 2021. Poniżej na fotografii przygotowane miejsce spotkań, a zwykle bywało tak jak na sąsiedniej ilustracji.

128

VADEMECUM KOCIEWSKIE

9. Tradycyjne kulinarne produkty kuchni regionalnej Kociewia Ważnym elementem dziedzictwa kulturowego są tradycyjne kulinarne produkty kuchni regionalnej. Takie pojmowanie dziedzictwa kulturowego pozwala traktować potrawy regionalne jako element kultury. Gospodarstwa agroturystyczne, które oferują turystom dania kuchni regionalnej, czynnie włączają się w proces promocji kultury regionu. Pobyt na wsi, w gospodarstwie agroturystycznym stwarza możliwość bezpośredniego, codziennego kontaktu z kulturą, a wraz z tym lepsze jej poznanie. Produkty i potrawy regionalne są samodzielnymi atrakcjami lub stanowią część szerszego produktu turystycznego, tym samym podnosząc walory i atrakcyjność turystyczną całego regionu. Pobyt w gospodarstwie agroturystycznym posiada również walor edukacyjny, łącząc w sobie tradycję, rozumianą jako dziedzictwo kulturowe i innowacyjność w postaci mody na zdrowy styl życia. Wiele polskich wsi jest uznanych za centra polskiej kultury i warto je poznać [Kubal 2011, s.80].

Kuchnia odgrywa ogromną rolę w promocji każdego regionu, szczególnie ze względu na swoja różnorodność, specyficzność typowych dla danego regionu produktów żywnościowych i potraw. Żywność narodowa i regionalna stanowi dla wszystkich turystów istotny element historii, kultury narodu i poszczególnych regionów [Jędrysiak 2008, s.89].

Tradycyjna kuchnia ma istotne znaczenie dla każdego państwa, szczególnie w aspekcie członkostwa w Unii Europejskiej oraz postępujących procesów globalizacji. Dlatego Unia Europejska podjęła inicjatywę powołania Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego (ESRDK). Pomysł tworzenia tej Sieci narodził się i został wcielony w życie w południowo-wschodniej Skanii w Szwecji i na duńskiej wyspie Bornholm w 1995 r. W obu regionach władze regionalne i lokalne przedsiębiorstwa zaczęły odczuwać potrzebę wspólnej promocji i stymulowania rozwoju regionalnej tożsamości kulinarnej. ESRDK powstała po to, by ułatwić konsumentom i turystom odnalezienie, Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

129

degustację i zakup lokalnej i regionalnej żywności w Europie. Podstawowa zasada, którą kierują się Szwedzi – twórcy ESRDK, to ścisły związek wyrobu z regionem. Potrawa musi się opierać na surowcach uzyskanych lokalnie. W swoich działaniach ESRDK skupia się na najnowszych trendach doświadczania pełni doznań kulinarnych. Europejskiej Sieci Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego jest symbolem najwyższej jakości tradycyjnej żywności lokalnej i promuje nie tylko żywność, ale całe dziedzictwo kulturowe regionu. Konsumenci coraz bardziej zwracają uwagę na pochodzenie żywności oraz związane z nią tradycje, historię i kulturę, nastawieni są na „odczuwanie” jej wszystkimi zmysłami. Sieć wykorzystuje także szybko wzrastający popyt na żywność naturalną, bezpieczną, smaczną i produkowaną lokalnie.

Do głównych celów ESRDK można zaliczyć (www.aktywnawies.pl/europejska-siec-regionalnego): • rozwój i promocję rynku żywności tradycyjnej opartej na lokalnych zasobach surowców; • rozwój współpracy oraz wymianę wiedzy i doświadczeń wszystkich członków sieci; • rozwój współpracy pomiędzy regionami działającymi w ramach Europejskiej Sieci Dziedzictwa Kulinarnego; • wzmocnienie tożsamości regionalnej; • wskazanie konsumentom i turystom miejsc o regionalnej ofercie kulinarnej; • stymulowanie ruchu turystycznego poprzez rozwój atrakcyjności kulinarnej regionu; • rozwój i wsparcie małych i średnich przedsiębiorstw oraz wzmacnianie ich konkurencyjności; • zwiększanie zainteresowania producentów i konsumentów żywnością wysokiej jakości; • rozwój regionalny; • tworzenie nowych miejsc pracy.

W Polsce została utworzona Lista Produktów Tradycyjnych na mocy Ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych [Dz. U. z 2005 r. , nr 10, poz. 68]. Z wnioskiem o wpis wyrobu na tę listę występują sami producenci. Taki wniosek składa się do właściwego miejscowo marszałka województwa, który dokonuje jego oceny i przed wydaniem ostatecznej decyzji zwraca się do izby gospodarczej zrzeszającej producentów wyrobów tradycyjnych o wydanie opinii na temat danego produktu rolnego, środka spożywczego lub napoju spirytusowego. W przypadku pozytywnej weryfikacji wniosku marszałek województwa przesyła go do ministra rolnictwa i rozwoju wsi, który wpisuje produkt na Listę Produktów Tradycyjnych.

Jednym z głównych celów powstania Listy Produktów Tradycyjnych jest dostarczenie wszystkim zainteresowanym informacji na temat wpisanych na nią produktów żywnościowych i potraw. Lista ta stanowi swego rodzaju przewodnik po tradycyjnej i regionalnej kuchni polskiej.

Produkty, które znalazły się na niej, mają wyjątkowe cechy i właściwości, a co za tym idzie — stały się elementem dziedzictwa kulturowego i tożsamości społeczności lokalnej. Znajdujące się na liście produkty są wytwarzane za pomocą tradycyjnych metod oraz receptur stosowanych od co najmniej 25 lat, przy czym większość z nich według przepisów przekazywanych od wieków, z pokolenia na pokolenie. Produkty ubiegające się o wpis na Listę Produktów Tradycyjnych powinny stanowić element tożsamości społeczności lokalnej i należeć do dziedzictwa kulturowego regionu, w którym są wytwarzane. W Unii Europejskiej takie produkty cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem. Europejczycy coraz chętniej kupują żywność produkowaną tradycyjnymi metodami z lokalnych surowców, dającą — w przeciwieństwie do produkcji masowej — gwarancję najwyższej jakości. Dla świadomych konsumentów jedzenie to także

130

VADEMECUM KOCIEWSKIE

styl życia, dbałość o środowisko naturalne oraz własne zdrowie. Tradycyjna polska żywność z całą pewnością może spełnić te oczekiwania [Woźniczko, Jędrysiak, Orłowski 2015, s.234].

Uznanie tradycyjnego charakteru produktów ułatwia producentom ubieganie się o rejestrację rodzimych specjałów w europejskim systemie Chronionych Oznaczeń Geograficznych. Wpisanie nazwy wyrobu na krajową Listę Produktów Tradycyjnych to znakomity punkt wyjścia do rozpoczęcia procesu rejestracji i wysłania wniosku do Komisji Europejskiej, a co za tym idzie — dotarcia do znacznie większej liczby smakoszy.

Lista Produktów Tradycyjnych cieszy się coraz większą popularnością zarówno wśród producentów, jak i konsumentów. Produkty, które na niej się znajdują, są również obiektem zainteresowania mediów, co stanowi dla nich doskonałą promocję. O sukcesie Listy Produktów Tradycyjnych świadczy także szybkość, z jaką wydłuża się ten spis wyjątkowych wyrobów. Pierwszy produkt pojawił się na liście 20 lipca 2005 r., a po dziesięciu latach jej istnienia zostało na nią wpisanych już prawie 1400 kolejnych specjałów, których stale przybywa. Są to m.in.: słynne i znakomite polskie wędliny, chleby, kwaszone ogórki, kiszona kapusta, rozmaite sery, miody, grzyby, a także przeróżne napoje alkoholowe i bezalkoholowe, dania i potrawy oraz wiele innych.

Ze względu na to, że Polska posiada niezliczone bogactwo specyficznych wyrobów, które są wyrazem naszej wielowiekowej tradycji kulinarnej, z roku na rok Lista Produktów Tradycyjnych będzie się wydłużać.

Obecnie na Liście Produktów Tradycyjnych17 znajduje się 1636 produktów (stan na 08 stycznia 2017 r.), podzielonych według 10 kategorii: • produkty mleczne; • produkty mięsne; • produkty rybołówstwa • warzywa i owoce; • wyroby piekarnicze i cukiernicze; • oleje i tłuszcze; • miody; • gotowe dania i potrawy; • napoje; • inne produkty.

Produkty z regionu Kociewia wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych: Miód z maślanki

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 19.02.2008 kategoria produktu: produkt mleczny pochodzenie produktu/jego opis Wieś Łąg, gmina Czersk na Pojezierzu Południowo - pomorskim w regionie Borów Tucholskich; 17 Pełną aktualną Listę Produktów Tradycyjnych można znaleźć na stronie internetowej: http://www.minrol.gov.pl/pol/ Jakosc-zywnosci/Produkty-regionalne-i-tradycyjne/Lista-produktow-tradycyjnych/

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

131

Boczek wieprzowy wędzony

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 01.11.2009 kategoria produktu: produkt mięsny pochodzenie produktu/jego opis Mieszkańcy gminy Czersk należącej do powiatu chojnickiego to mieszanina Zaboraków, Borowiaków i Kaszubów. Tamtejsza ludność w przeszłości trudniła się pasterstwem, łowiectwem, bartnictwem, rybołówstwem i smolarstwem.

Powszechnie również hodowano świnie.

Kaczka z jabłkami z Borów Tucholskich

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 15.05.2014 kategoria produktu: produkt mięsny pochodzenie produktu/jego opis Kaczka z jabłkami z Borów Tucholskich podawana była najczęściej z ziemniakami i obgotowaną białą lub czerwoną kapustą.

Karbonada (karbónadel, karmonadel)

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 26.01.2015 kategoria produktu: produkt mięsny pochodzenie produktu/jego opis Wieś Łąg, gmina Czersk, karbonadę przygotowywano z mięsa wieprzowego – smażone mięso ze schabu o owalnym kształcie z kością z jednej strony.

Kurczak wędzony po kociewsku

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 18.05.2007 kategoria produktu: produkt mięsny pochodzenie produktu/jego opis Pieczony cały kurczak ze skórką, ma barwę złotobrązową, wewnątrz białe mięso, smak wędzonego mięsa.

Potrawka z kury po kociewsku

pochodzenie produktu/jego opis Warto wiedzieć, że południowo-zachodnia część Kociewia, leżąca na skraju Borów Tucholskich, jest krainą silnie zalesioną, gleby są mało urodzajne, przeważnie piaszczyste, mało przydatne dla rolnictwa. Potrawka to kawałki mięsa drobiowego

132

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Napar z lipy. - foto Keenys

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 29.02.2008 kategoria produktu: produkt mięsny

ze skórą w białym sosie z rodzynkami, dekorowane agrestem, na przekroju widoczna kość i jasnobrązowe mięso.

Czarna jagoda we własnym soku

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 24.03.2009 kategoria produktu: warzywa i owoce pochodzenie produktu/jego opis Produkt pochodzi z Kociewia. Są to okrągłe ciemne jagody zatopione w soku, smak - jest lekko słodki o intensywnym aromatycznym zapachu.

Kociewska bania (Dynia po Królewsku)

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 24.04.2007 kategoria produktu: warzywa i owoce pochodzenie produktu/jego opis Dynia, nazywana po kociewsku „banią” to warzywo bardzo często spotykane w kociewskich przydomowych ogródkach. Owoce dyni są bardzo duże, a nasiona są jadalne i zawierają 30-50% tłuszczu. Można ją przyrządzać na wiele sposobów. „Dynia po Królewsku” to prostokątne paski żółtej dyni ułożone w zalewie miodowo-octowej.

Konfitura borówkowa z Borów Tucholskich

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 20.03.2009 kategoria produktu: warzywa i owoce pochodzenie produktu/jego opis Owocem borówki jest początkowo nieduża jagoda o kwaskowato-gorzkim smaku, która wraz z dojrzewaniem uzyskuje czerwoną i błyszczącą skórkę.

Jednym z głównych zajęć Borowiaków było właśnie zbieranie owoców leśnych, z których przygotowywano różne przetwory na zimę lub też sprzedawano je na targach.

Konfitura z żurawiny po mermecku

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 14.06.2006 kategoria produktu: warzywa i owoce pochodzenie produktu/jego opis Wieś kociewska – Mermet. Konfitura z żurawiny po mermecku wytwarzana jest zgodnie z recepturą rodzinną od ponad 25 lat. Przepis przekazywany jest z pokolenia na pokolenie. Smak i zapach konfitury – owocowo-spirytusowy, aromat żurawiny.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

Pikle kociewskie

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 22.01.2008 kategoria produktu: warzywa i owoce pochodzenie produktu/jego opis Wieś Lipy - gmina Stara Kiszewa (część gminy należy do Kaszub, część do Kociewia). Wygląd pikli to podłużne żółtawe kawałki ogórka bez skórki, barwa – jasnożółta, smak – słodko-kwaśny, aromat - przypraw, konsystencja – lekko sprężyste.

Bómbómy z dekla

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 06.06.2014 kategoria produktu: wyroby piekarnicze i cukiernicze pochodzenie produktu/jego opis Od XIX w. urodzajne pagórki pomiędzy Gniewem i Pelplinem oraz pola na Nizinie Walichnowskiej leżące na Kociewiu, stały się zagłębiem słynącym z uprawy buraków cukrowych. Gospodynie wiejskie na Kociewiu z cukru, a także z melasy smażyły bómbómy z dekla, tj. kociewskie domowe cukierki smażone na patelni.

Fefernuski kociewskie

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 30.06.2006 kategoria produktu: wyroby piekarnicze i cukiernicze pochodzenie produktu/jego opis Tradycja pieczenia fefernusków kociewskich kojarzy się wszystkim kociewiakom z domem rodzinnym i ze świętami Bożego Narodzenia. Ciasto piernikowe, z którego robi się fefernuski, już dwa tygodnie przed świętami stało dawniej na strychu i dojrzewało. Fefernuski są małymi ciasteczkami z piernika otoczone w lukrze.

Grochowinki kociewskie (chruściki, faworki)

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 30.06.2006 kategoria produktu: wyroby piekarnicze i cukiernicze pochodzenie produktu/jego opis Od lat w długie, zimowe wieczory smażono te smakołyki, szczególnie w okresie końca karnawału, czyli w zapusty przed Wielkim Postem. Przyrządzało się je szybko – przygotowanie ciasta nie zajmowało dużo czasu. Były to ciasteczka stosunkowo tanie, ponieważ jaja, śmietanę, mąkę i smalec zawsze można było znaleźć we własnej spiżarni.

Kociewski chleb wiejski na serwatce

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 25.02.2008 kategoria produktu: wyroby piekarnicze i cukiernicze

133

pochodzenie produktu/jego opis Jest to prostokątny bochenek, barwa – złocistobrązowa skórka, wewnątrz jasnożółty, smak – lekko słodkawy, zapach chleba. Świeżo upieczony bochen był przysmakiem niedzielnego śniadania i dumą gospodyni.

Proces przygotowania ciasta i wypiek chleba wiązał się z przestrzeganiem ścisłych reguł, przekazywanych z pokolenia na pokolenie.

Wiejska kociewska drożdżówka kiszona

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 25.02.2008 kategoria produktu: wyroby piekarnicze i cukiernicze pochodzenie produktu/jego opis Jest to placek z jasną kruszonką koloru złotawobrązowego, kształt – prostokątny, konsystencja – puszysta, sprężysta, smak – lekko cytrynowy, drożdżowy.

Jagodzica po kociewsku

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 22.05.2007 kategoria produktu: napoje pochodzenie produktu/jego opis napój ma wygląd ciemnogranatowy o zawartości alkoholu 60 %,. smak – miodu, leśnych jagód i spirytusu;

Masło kociewskie

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 29.08.2007 kategoria produktu: oleje i tłuszcze pochodzenie produktu/jego opis Jest to masło z Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Starogardzie Gdańskim, produkowane od ponad 100 lat. Masło posiada wygląd masy jednolitej, starannie uformowanej bez widocznych kropel wody, barwa – kremowo śmietankowa, smak – czysty, lekko kwaśny, z lekkim posmakiem pasteryzacji.

Szmalec kociewski ze skrzeczkami

pochodzenie produktu/jego opis Zwyczaj wytapiania smalcu ze słoniny wieprzowej był i jest bardzo popularny w tradycji kulinarnej Kociewia.

Szmalec przygotowywano najczęściej dwa razy do roku z okazji świniobicia.

Golce kociewskie z mięsem

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 08.07.2015 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy

134

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Winko, amarantus. - foto Keenys

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 24.08.2015 kategoria produktu: oleje i tłuszcze

pochodzenie produktu/jego opis Golce kociewskie: wygląd – kluski ziemniaczane z mięsnym farszem, zapach - gotowanych ziemniaków, wędzonego boczku i smażonej cebuli, smak ziemniaczano-mięsny, cebuli i boczku.

Gryz – kociewski deser

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 24.08.2015 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy pochodzenie produktu/jego opis Gryz czyli kaszę manną ugotować na mleku na gorąco. Podawać na zimno z sokiem jagodowym i jagodami. Był to bodaj najpopularniejszy na Kociewiu deser, podawany do każdego niemal jadła.

Kociewska polewka owocowo-grzybowa

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 19.02.2008 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy pochodzenie produktu/jego opis Tradycja pochodzi ze wsi Łąg leżącej w gminie Czersk na Pojezierzu Południowo pomorskim w regionie Borów Tucholskich. Polewka jest to zupa z suszonych owoców (jabłka, gruszki, śliwki) i grzybów suszonych (borowiki, podgrzybki) – w zupie widoczne kawałki owoców i grzybów, zupa zabielona mąką i śmietaną.

Kociewska zapiekanka z grzybów

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 25.02.2008 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy pochodzenie produktu/jego opis Potrawa z miejscowości Czarna Woda. Wygląd: prostokątny blok w kształcie blaszki do pieczenia, po pokrojeniu kawałki przypominają kromki chleba, skórka jest przypieczona, na przekroju widać kawałki grzybów.

Kociewska zupa szczawiowa

kawałki jajka i warzywa, smak – lekko kwaśny, śmietankowo-jajeczny, warzywny.

Kociewskie kluski ziemniaczane

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 25.02.2008 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy pochodzenie produktu/jego opis Danie pochodzi ze wsi Zimne Zdroje położonej na pograniczu borowiacko - kociewskim pow. starogardzkim, w gminie Osieczna. Są to kluski ziemniaczane o nieregularnych kształtach, okraszone słonina.

Kociewski salceson z grzybów

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 18.05.2009 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy pochodzenie produktu/jego opis Salceson ma wygląd owalu z widocznymi grzybami i jajkami, barwa – szara marmurkowa, smak – grzybowy i salcesonu.

Szandar kociewski

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 04.09.2006 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy pochodzenie produktu/jego opis Szandar kociewski jest to placek ziemniaczany z dodatkiem solonego boczku podobny do przypalonej drożdżówki. Smak – usmażonego placka ziemniaczanego na smalcu i na słono, o zapachu smażonego świeżego boczku.

Kociewska herbata z lipy i bzu czarnego z miodem lipowym

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 22.01.2008 kategoria produktu: napoje pochodzenie produktu/jego opis jest to płyn, herbata z suszonego kwiatu lipy i bzu czarnego, aromat lipy i bzu czarnego, smak naturalny;

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 06.06.2014 kategoria produktu: gotowe dania i potrawy

Kociewski borowik szlachetny w zalewie octowej

pochodzenie produktu/jego opis Zupa szczawiowa to znana na Kociewiu postna potrawa, gotowana najczęściej na piątkowy obiad.

W zupie są widoczne rozgotowane liście szczawiu,

pochodzenie produktu/jego opis ze wszystkich rodzajów grzybów borowiki są

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 24.04.2007 kategoria produktu: inne

135

najcenniejsze zarówno pod względem smakowym jak gospodarczym. Są one najbardziej poszukiwane, najchętniej zbierane i dlatego coraz są rzadsze.

Kapelusze borowika szlachetnego są ułożone w zalewie octowej w słoikach o różnej wielkości, w smaku wyczuwalny jest ocet, cebula i gorczyca, powierzchnia kapelusza borowika jest miodowobrązowa, od spodu biała;

Syrop z pędów sosny

data wpisu na Listę Produktów Tradycyjnych: 03.07.2015 kategoria produktu: inne

Pędy sosny. - foto Keenys

pochodzenie produktu/jego opis młode pędy sosnowe należy zebrać w maju, gdy osiągają długość 5-10 cm, a są już okryte łuskami i lepkie od żywicy. Dłuższe pędy nie mają już tyle wartościowego soku i są zbyt twarde. Po usunięciu z nich łusek układane są w słoju i przesypywane kolejnymi warstwami cukru lekko ugniatając całość.

Tak przygotowany słój odstawiany jest na 7-14 dni, w czasie których wielokrotnie jest potrząsany. Po upływie tego czasu odcedzany jest syrop i odciskane są pędy, a następnie syrop zlewany jest do słoików i przechowywany w chłodnym miejscu. Ze względu na swoje właściwości w medycynie ludowej syrop ten zalecany jest w nieżycie górnych dróg oddechowych, łagodzi kaszel. Ponadto, syrop ma również zastosowanie jako dodatek do wielu ciast i deserów, a także może być półproduktem do przygotowania nalewki.

136

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Wyrób tradycyjnych potraw jest okazją nie tylko do promocji lokalnego i regionalnego dziedzictwa kulinarnego, lecz także pobudzania lokalnej przedsiębiorczości. Produkty lokalne i regionalne – głęboko osadzone w historii, mające swoje korzenie w tradycji i obyczajach – stanowią o atrakcyjności kulinarnej wielu regionów Polski. Produkcja i sprzedaż produktów tradycyjnych oraz serwowanie potraw regionalnych są szansą dla mieszkańców polskich obszarów wiejskich i małych producentów, zatem dla tych, którzy są związani z miejscem wytwarzania danego wyrobu czy miejscem pochodzenia surowca lub technologii. Produkcja i sprzedaż produktów tradycyjnych dają możliwość zagospodarowania lokalnych zasobów, do których należy wiedza i świadomość tradycji na danym terenie, jak i rozwoju szeroko pojętej turystyki wiejskiej i usług gastronomicznych oraz turystyki kulinarnej [Krupa 2010, s.454].

Za sprawą Listy Produktów Tradycyjnych ochronie podlega także dziedzictwo kulturowe wsi, co w dużym stopniu przyczynia się do zwiększenia atrakcyjności terenów wiejskich oraz rozwoju agroturystyki i turystyki wiejskiej. Lokalne surowce rolne i środki spożywcze zastosowane do starych receptur na dania regionalne, od lat oferowane turystom w gospodarstwach agroturystycznych, coraz częściej są wykorzystywane przez restauratorów i przetwórców żywności, czego przykładem może być szlak, jaki tworzą członkowie Sieci Dziedzictwa Kulinarnego (restauracje, gospodarstwa agroturystyczne, lokalni producenci i przetwórcy). Miejsca oznaczone logiem z białą kucharską czapką są wyjątkowe, gdyż nie tylko oferują lokalne i regionalne produkty i potrawy, ale także promują zwyczaje i kulturę regionu, zwłaszcza jego historię, ludową muzykę i rękodzieło [Czapiewska 2016, s.104].

Bardzo istotnym elementem promocji kuchni regionu są również organizowane konkursy na najlepszy produkt regionalny i lokalny produkt żywnościowy oraz na najlepsze danie czy potrawę regionalną i lokalną „Nasze Kulinarne Dziedzictwo – Smaki Regionów”. Głównym celem konkursu jest identyfikacja i promocja produktów regionalnych, osadzonych głęboko w polskiej tradycji i od lat wytwarzanych tymi samymi metodami i według tych samych receptur.

Na Kociewiu od 2010 r. co roku w pierwszą sobotę października w gminie wiejskiej Subkowy (pow. tczewski) w niebanalny sposób promuje się walory i tradycje kociewskiej kuchni organizując Sympozjum Kulinarne „O jeściu na Kociewiu”. To swoiste święto kuchni regionalnej ma charakter imprezy kulturowej połączonej z elementami naukowymi, konkursami plastycznymi, literackimi, kulinarnymi i fotograficznymi, a także warsztatami. Co roku powstają nowe publikacje kulinarne i upowszechniana jest inna grupa potraw. Na scenie subkowskiego Domu Kultury występują znane gwiazdy polskiej estrady, koncertują zespoły ludowe, a także orkiestra dęta.

Laureat konkursu kulinarnego otrzymuje statuetkę „Hit Sympozjum Kulinarnego”. Impreza na stałe wpisała się do kalendarza imprez Gminy Subkowy i Powiatu Tczewskiego. Od 2016 r. wydarzenie urozmaicono pokazami kulinarnymi, które dowodzą, że sztuka kulinarna nie konkuruje z poezją. Źródło: www.radiotczew.pl Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

137

1. Turystyka imprez i wydarzeń kulturalnych Turystyka imprez i wydarzeń kulturalnych, zwana też turystyką eventową, to podróże, których głównym celem jest udział uczestników w różnorodnych specjalnie inscenizowanych imprezach kulturalnych, mających ograniczony czas trwania i przyciągających turystów.

Ten rodzaj turystyki kulturowej stanowi zazwyczaj domenę miast, które odznaczają się największą koncentracją obiektów historycznych oraz centrami życia kulturalnego w skali kraju czy regionu. Są to festiwale muzyczne, teatralne, filmowe, pokazy karnawałowe, fiesty, festyny, jarmarki, wielkie koncerty, turystyka obiektów architektury współczesnej, turystyka do parków tematycznych, imprez targowych, turystyka kulinarna (festiwale i imprezy kulinarne, prezentacje i degustacje, wizyty w restauracjach).

Jak co roku na Kociewiu odbywa się wiele atrakcyjnych imprez i wydarzeń kulturalnych, które przyciągają coraz więcej osób. Poniżej wymieniono kilka z nich, które odbywają się cyklicznie co roku: • Jarmark Cysterski – Pelplin. Jarmark Cysterski, który organizowany jest w Pelplinie zawsze w trzeci weekend września, stanowi swoiste widowisko promujące zachowane dziedzictwo kulturowe Cystersów. Niepowtarzalnie wyeksponowana atmosfera średniowiecznych tradycji w czasie trwania Jarmarku sprawia, że event jest jedną z najciekawszych atrakcji turystycznych Pomorza. Cysterskie święto wskrzesza dzieje i tradycje czasów, kiedy ziemią pelplińską gospodarowali szarzy mnisi. Dawny klasztor w Pelplinie żyje w tych dniach historią, muzyką i obyczajami średniowiecza. Celem Jarmarku Cysterskiego jest promocja dziedzictwa kulturowego pozostawionego przez zakon Cystersów oraz edukacja kulturalna. Organizacja Jarmarku pobudza zainteresowanie kulturą i sztuką średniowiecza i promuje uniwersalne wartości umiłowania piękna i dobra. Dziedzictwo wieków średnich prezentowane jest poprzez dramy historyczne oparte o dzieje dawnego klasztoru, barwne korowody, turnieje rycerskie, koncerty muzyki dawnej, warsztaty rzemiosł dawnych i skryptorium i inne działania; • Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej – Pelplin. Pelplin nazywany jest Kulturalną Stolicą Kociewia. W Bazylice Katedralnej od 1998 r. odbywa się cyklicznie Międzynarodowy Festiwal Muzyki Organowej; • Wielki Jarmark Kociewski – Dni Starogardu Gdańskiego. Wielkie Święto Starogardu rozpoczyna się uroczystym, barwnym przemarszem ulicami miasta, z udziałem klubów sportowych, organizacji pozarządowych, władz miasta. W programie tego corocznego dwudniowego święta jest wiele atrakcji: są stoiska z regionalnymi wyrobami i żywnością, zabawy dla najmłodszych, imprezy sportowe, a przede wszystkim ogromna dawka dobrej muzyki i humoru. Zwykle występują niekwestionowane gwiazdy polskiej muzyki rockowej i pop; • Dni Kultury Ludowej – Kociewie – Świecie. Jest to impreza cykliczna odbywająca się w kwietniu, w trakcie której można zapoznać się z kulturą Kociewia. Celem imprezy jest zaprezentowanie mieszkańcom kultury regionu i szeroko rozumiana edukacja regionalna.

W Izbie Regionalnej odbywają się warsztaty artystyczne dla dzieci ze szkół powiatu świeckiego połączone z prezentacją multimedialną o Kociewiu, a także przygotowane są wystawy rękodzieła, strojów kociewskich, kociewskiego stołu wielkanocnego i odbitek inspirowanych wzorami kociewskimi w wykonaniu uczestników pracowni Otwartej Strefy Twórczej w Grucznie; • Festiwal Smaków w Grucznie to impreza z wielkimi tradycjami, w ostatnich latach ilość chętnych zapoznania się ze smakami Kociewia i innych regionów świata wzrosła do blisko 20 000 uczestników. Miejsca jest dużo i w tej malowniczej scenerii można oddawać się ucztom kulinarnym i duchowym. Występów na scenach i towarów na straganach moc.

138

VADEMECUM KOCIEWSKIE

• Plachandry Kociewskie czyli Zlot Kociewiaków i Sympatyków Kociewia. Impreza ma na celu integrację Kociewia i Kociewiaków mieszkających w trzech powiatach: starogardzkim, świeckim i tczewskim. Termin Plachandów ustalono na drugą połowę sierpnia i uzgodniono, że gospodarzem pierwszej imprezy będzie powiat tczewski, drugiej starogardzki, trzeciej świecki. I tak co roku na zmianę. Pierwsza impreza tej nowej imprezy integrującej region odbyła się w 2018 r. w Piasecznie koło Gniewa, druga w 2019 r. w Wirtach koło Starogardu Gdańskiego. W 2020 r. impreza ta miała odbyć się w Grucznie w powiecie świeckim, przy okazji Festiwalu Smaków. Niestety z powodu pandemii została przeniesiona na rok 2021. Imprezie towarzyszą przeglądy kociewskich zespołów folklorystycznych oraz liczne konkursy.

Źródło: www.oksir.eu

Źródło: www. pelplin.pl

Źródło: www. osir.com.pl

Źródło: www.oksir.eu

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

139

Tczew, skrzyżowanie ulic Fryderyka Chopina i Podgórnej. - foto Keenys

Słowniczek kociewski

Ważnym elementem każdego regionu jest jego swoista mowa. Kociewie również może pochwalić się swoją gwarą, choć pewnie częściej słyszaną na wsi niż w mieście. Wiedzę w tym zakresie uporządkował Kazimierz Nitsch, polski językoznawca. Wyróżnił trzy gwary: południową (okolice powiatu świeckiego), środkową (okolice Wierzycy i Starogardu Gdańskiego) i północną (między Tczewem a Skarszewami).

Charakterystyczne cechy gwary kociewskiej: - zmiękczenie wielu wyrazów poprzez wstawienie literki „ s”, na przykład piwo - psiwo, piasek - psiasek (znamienne dla gwary północnej) - przed „m” i „n” samogłoska „a” jest często zamieniana na „ó”: bocian - boción, znam - znóm - wymiana „e” na „y” lub „a”: chleb - chlyb, kawaler - kawalyr, dzień - dziań - zdrobnienia z końcówką -yszek: dzbanuszek - dzbanyszek - zgrubienia z końcówką -ón (często wydźwięk pejoratywny): ślimón, psión, karczón - zdrobnienia form czasownikowych: idź - idźkaj, zrób - zróbkaj - twarde „k” i „g” przed „ie”: kerownik, kedy, buket Ze względów historycznych, a co za tym idzie geograficznych, do kociewskiej mowy weszło wiele germanizmów (krzyżacy, zabór pruski, okupacja niemiecka).

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

141

A ancug - garnitur antek - przesiedleniec z południowej części Polski antrejka - przedpokój, korytarz, ganek atlejta - gruby B badejki - majtki bajzel - bałagan balija - wanna bamber - gospodarz bambetle - manatki, rzeczy osobiste, bagaż bana - pociąg banera - duża kadź, naczynie baniarz - maszynista bonkawa - prawdziwa kawa, świeżo zmielona borg - dług buksy - spodnie byksa - puszka C całkam - całkiem, całkowicie cetelek - kwitek chachmancić - oszukiwać chruchel - kaszel ciafrotać - zbyt wiele mówić ciepać - ucerzyć / młócić cepami / rzucać cweterek - sweter czwaruga - kiepski fachowiec D deczyć - bić kogoś dekel - pokrywa (na garnek, może być też na słoik) dóndrotać - plotkować drabka - drabina drałować - iść pieszo dycht - dokładnie dynks - patent do otwierania E einfach - wykształcenie w jednym kierunku / umiejętność / po prostu eintopf - zupa warzywna, jeden garnek eltka - niedojrzały owoc erbnąć - ukraść eszcze - jeszcze F fajrować - palić / świętować faksy - żarty felga - obręcz koła fereta - płaszcz

142

fertig - dobrze, gotowe filować - podglądać, śledzić firtel - zakątek fizmatenta - rozmaitości fleja - niechluj frechowy - zuchwały / nieprzyjemny furt - nadal, ciągle, nieustannie, stale, wiecznie, precz, daleko futer - karma dla zwierząt G gadzina - zwierzęta domowe gajda - nic galancie - elegancko gapieć - patrzeć gardyna - zasłona garować - leniuchować / siedzieć w więzieniu gbur - gospodarz giskanka - konewka ogrodowa glajda - osoba niechlujna / plucha, błoto glómza - twaróg grochowinki kociewskie - faworki, chruściki gwiazdor - Święty Mikołaj gzub - dziecko H haka - haczka, motyka hajcować - palić w piecu halać - holować, nosić coś halka - podszycie pod suknię harnatel - wsówka do włosów hekel - szydełko heksa - gra w klasy / złośliwa, brzydka kobieta heksenszus - postrzał, lumbago hycel - łapacz psów I iksbajny - krzywe nogi imać się - trzymać się, doczepić się do kogoś ino - tylko isty - ktoś iście –naprawdę, istotnie iść ab - odejść / pójść spać iwan - rusek J jachtka - kurtka jadowić się - denerwować, martwić jaka - kurtka, bluza jamrot - gadanie jano - tylko jaźwiec - borsuk VADEMECUM KOCIEWSKIE

jeście - jedzenie jo - tak jubel - urodziny, impreza z jakiejś okazji jupa - kurtka, okrycie

luj - (tatuś określił to słowem „obrzępała”), coś jak kuńda lulkowie - dziadkowie luntrus - łobuz, chuligan, huncwot

K kabza - portfel / kieszeń kakał - kakao kalk - wapno kamlot - duży kamień kara - teczka karadeja - byle jaki pojazd, złej jakości karbonada - kotlet mielony, schab kasta - skrzynia, paka kaszorek - sitko do wyławiania ryb keca - kieszeń kele - obok kerda - wieprz, świniak ketować - zamykać, zakluczyć kilać - łaskotać kircha - kościół protestancki, zbór klafty - plotki klamot - urządzenie nie nadające się do użytku klapsztula - kanapka (dwie kromki chleba złożone razem) klatry - włosy knabas - dzieciak, wyrostek knap - mały dzieciak knyf - nóż ogrodniczy knyp - nóż kraczaty - połamany / krzywy króma - kawałek chleba krystek - piec do ogrzewania mieszkania kubaba - ziele angielskie kuch - ciasto kuńda - człowiek nie dbający o siebie, najczęściej o mężczyźnie

Ł łachuder - oberwaniec, obdartus, niechluj łajza - próżniak, włóczęga łazor / łazior - włóczęga łęty - nadziemna część roślin okopowych łoński - ubiegłoroczny łuczek - szczypiorek

L laczek - kapeć ladung - ulewa, gradobicie landara - wagon, przyczepa latawica - kobieta lekkich obyczajów latosi - tegoroczny leberka - pałka milicyjna / kiełbasa lejba - leń licho - niedobrze listowy - listonosz liszka - gąsiennica liter - litr lorbas- chłopak, mężczyzna lófrować - lenić się, włóczyć Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

M macoszka - bratek majtać - machać, wisieć manijak - dziwak / kombinator z nieczystymi zamiarami :) mantel - płaszcz margnół - ruszył metły - mdły (o potrawie) młodzie - drożdże modry - niebieski munia - twarz mutra - matka myrknół - zorientował się N nadgroda –nagroda najrzyć się –przyjaźnic się nabuzować - upić się / zdenerwować się na podoba - na wzór narowy - niedoskonałość, niekorzyść, przypadłość, słabośc, ujemna strona nasermater - byle jak na szago - na skróty nazad - z powrotem neki - fochy niemirny - niecierpliwy niewarty - niegrzeczny nudle - makaron O obaczyć - zobaczyć obcióngnóć się - ubrać się, ogarnąć się oblader - drzewo, które wywozi się z tartaku na opał obora - miejsce hodowli krów obucie - ubranie obuć się - ubrać się okrasić - zaprawić jedzenie omastą, ozdobić, uświetnić oprzant - karmienie bydła, wydojenie

143

osorija - zła kobieta oszukaniec - cwaniak, krętacz, oszust, spryciarz, szuler P paca - kielnia, poziomica (nieodzowna przy remoncie) pachta - zabierać, zrywać nie swoje rzeczy, np. owoce / kraść / dzierżawić parzybroda - zupa z kapusty piechty - iśc pieszo poryrać - zamieszać pracherija - gospodarstwo ubogie propek - korek pujek - kot pyda / pyta - rzemień do bicia / powróz R raczyć - częstować, ugaszczać radyska - rzodkiewka rajby - randka raszpel - stalowy pilnik o grubych nacięciach, tarnik robaczy - robaczywy, zaatakowany przez robaki np.owoc robotny - pracowity rojber - rozrabiak, łobuz rónkel - buraki pastewne rubzak - plecak ruchanki - racuszki, placki drożdżowe ruczka - taboret, małe składne krzesełko rukzak - plecak rumotać - hałasować rychtować - szykować, przygotowywać się, ogólnie coś robić rychtyk - dokładnie, w sam raz, w porządku, rzeczywiście ryrotać - mieszać rzechotać - śmiać się S samsón - odludek sapa - katar sień - korytarz w starych domach siepa - wstyd sklep - piwnica w domach skład - sklep smaka - próbować, kosztować, smakować smary - lanie, klapsy srodze - bardzo, wiele statki - naczynia kuchenne stecka - ścieżka stóf - litrowy garnek do wody

144

szachtelek - pudełko szałer - pomieszczenie z drzewa, szopa, komórka szandar - placek ziemiaczany szantrapa - osoba roztargniona szczykuty - czkawka szlagzana - bita śmietana szlajać się - włóczyć się szlips - krawat szmurować - kapusta gotowana na słodko szneka - drożdżówka sznytka - kromka chleba szpada - łopata sztamy - grube, dorodne drzewa sztanga - pręt sztrum - światło szturać - zaczepiać, ugniatać szuraj - drewniana szopa, wiata szwamka -gąbka szypa - łapata do węgla, szufla szypeł - węzeł Ś śpik - spanie, senność świętojanki - porzeczki T tachać - nieść tałatajstwo - gromada ludzi nieokrzesanych, hałaśliwych; hołota tamój - tam taska - fliżanka tasza - torba teptuch - szmata, ścierka termedije - śmieszne zabawy, kawały topek - nocnik torta - tort trampać - deptać w jednym miejscu trygiel - garnek tutka - papierowa torebka tutkać - pić tyrać - ciężko pracować U ubrónić - przypiec mięso ucycać - ubrudzić się uczały - mądry, wykształcony uder - postawić na swoim, kłócić się uheklować - uszydełkować ulew - straszne deszcze uszparować - zaoszczędzić utytłać - ubrudzić uzyzany - brudny VADEMECUM KOCIEWSKIE

W wacha - wartownia, potocznie; benzyna walać się - brudzić się / być brudzonym / stawać się brudnym walny - duży wandry - pieszo i rowerem przez kociewie, włóczęga wciery - (dostać) lanie węborek - wiadro wej - zwrócenie uwagi na cokolwiek; patrz, zobacz westka - kamizelka wlulić - pozbyć się czegoś jak najszybciej wnetki - niedługo wołoduch - człowiek obżarty wprzódy - najpierw, przedtem, wcześniej wurszta - kiełbasa wycug - dożywotnie utrzymanie wycwancychować - oszukać wyro - łóżko Z zabaczyć - zapomnieć zaciszek - spokojne miejsce zadziać - zapodziać się zajob - osoba niezrównoważona / zapracowana / nie mająca na nic czasu zaketować - zakluczyć drzwi zamanówszy - od czasu do czasu zapusty - ostatni tydzień karnawału (od tłustego czwartku do popielca) zaś - znów zawdy - zawsze, dawniej zebuć - rozebrać się zelga - odwilż zgalać - uciekać zgniły - leniwy zimota - zimno zorgowny - zapobiegliwy zylc - galareta Ź ździebko - mało, malutko Ż żaga - piła żgać - rzucać żybura - brudna, mętna ciecz Modrak - gdzieś na Kociewiu. - foto JM

Bibliografia: Nowy Bedeker Kociewski, Roman Landowski http://pomorskie.travel/Odkrywaj-Regiony-Kociewie/741/Gwara_kociewska http://kociewiacy-na-ukw.blogspot.com/p/gwara.html Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

145

Na Kociewiu wszędzie jest pięknie. - foto AM

Bibliografia

Bieńczyk G. [2003], Krajoznawstwo i jego związki z turystyką, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Warszawie, Warszawa.

Brzezińska A.W [2000], Woda w obrzędach, wierzeniach i podaniach na Kociewiu, Poznań, (praca licencjacka).

Brzezińska A.W, Gillmeister K., [2019], Kociewie igłą i nitką. Badania i promocja stroju oraz haftu jako dziedzictwa kultury ludowej regionu kociewskiego. Materiały do rekonstrukcji stroju ludowego, Lokalna Organizacja Turystyczna, Tczew Buczkowska K. [2008], Turystyka kulturowa. Przewodnik metodyczny, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań.

Bystroń J.S. [1947], Kultura ludowa, Wydawnictwo Trzaska, Evert i Michalski, Warszawa.

Ciemnołoński J., Pasierb J.S. [1978], Pelplin, wydawnictwo Ossolineum, Wrocław – Warszawa.

Czapiewska G. [2016], Zasoby lokalne regionu pomorskiego i przykłady ich wykorzystania dla wzmocnienia rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich, „Studia Obszarów Wiejskich” t.44.

Czarniecka-Skubina E., Kozak J. [2010], Turystyka kulinarna w Polsce i na świecie, „Turystyka i Rekreacja”, Zeszyty Naukowe Wyższa Szkoła Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, z. 5(1), Warszawa.

Czerny M. [2011], Geograficzne studia nad dziedzictwem – rola turystyki w postrzeganiu i użytkowaniu obiektów dziedzictwa, w: Dziedzictwo kulturowe regionów świata i jego znaczenie w turystyce, red. E. Puchnarewicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, Warszawa.

Durydiwka M. [2015], Przestrzenie sakralne i sposoby ich wykorzystania we współczesnej turystyce, w: Geografia na przestrzeni wieków. Tradycja i współczesność, red. E. Bilska-Wodecka, E. Sołjan, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.

Encyclopedia of Tourism [2000], red. J. Jafari, Routledge Taylor & Francis Group, London - New York.

Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej 2 [1981], red. M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Bauk, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź.

Fladmark J. M. [1994], Cultural Tourism, w: Cultural Tourism, papers presented at the Robert Gordon University Heritage Convention, Donhead Publishing Ltd., London.

Gajek J. [2008], Stroje ludowe na Pomorzu, w: A. Kwaśniewska (oprac.), Struktura etniczna i kultura ludowa Pomorza, Instytut Kaszubski, Gdańsk-Wejherowo.

Garnysz M. [1982], Wzory haftu kociewskiego, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk.

Gaworecki W. W. [2010], Turystyka, PWE, Warszawa.

Gąsiorowski M. [2004], Rzeczpospolita produktów lokalnych, regionalnych i tradycyjnych, w: Rzeczpospolita produktów regionalnych, red. K. Vinavier, J. Jasiński, „Tereny, Ludzie, Produkty” nr 4, Białystok –Paryż.

Gierszewska K. [2007], Tradycyjne smaki Kociewia, Polskapresse Sp. z o.o., Gdańsk.

Gierszewska K. [2010], Dawne smaki Kociewia, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin.

Gillmeister K. [2013], Haft kociewski, zwyczaje doroczne na Kociewiu, strój kociewski, obrzędowość doroczna: Wielkanoc, Boże Narodzenie, w: Z dziada pradziada. Kultura ludowa Kociewia, red. A Jeleń, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin.

Gillmeister K. [2015], Krzyże i kapliczki przydrożne, czyli opowieść o świętych i przestrzeni, Fabryka Sztuk, Tczew.

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

147

Gołąbek S. [1984], Kociewie. Przewodnik po szlakach turystycznych, Warszawa Gonia A., Kozłowska-Adamczak M., Michniewicz-Ankiersztajn H. [2012], Obiekty sakralne XIX i XX wieku jako produkt turystyki kulturowej i religijnej - przykład Bydgoszczy, „Folia Turistica” nr 27.

Górnowicz M. [1967], Dialekt kociewski i malborski, w: Literatura i Język, „Pomorze Gdańskie”, nr 4.

Grabowski J. [1967], Sztuka ludowa formy i regiony w Polsce, Wydawnictwo Ossolineum, Wrocław.

Grzyb A. [2008], Kociewska książka kucharska, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin.

Helnarska K. J. [2012], Działania Unii Europejskiej na rzecz rozwoju turystyki z uwzględnieniem Traktatu z Lizbony, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń.

Hughes H. L. [2000], The Exclusive Cultural Tourist, w: Expressions of Culture, Identity and Meaning in Tourism. Reflections on International Tourism, Education Publishers Ltd, Sunderland.

Janicka-Krzywda U. [1999], Kapliczka przydrożna jako pomnik historyczny, w: Turystyka w obiektach zabytkowych i sakralnych, Wydawnictwo Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa, Instytut Turystyki, Katowice.

Jędrysiak T. [2007], Turystyka kulturowa szansą rozwoju polskiej wsi, w: Rozwój turystyki na obszarach wiejskich, red. M. Jalinik, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok.

Jędrysiak T. [2008], Turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Jędrysiak T. [2009], Turystyka muzealna, w: Współczesne formy turystyka kulturowej, red. K. Buczkowska, A. Mikos v.

Rohrscheidt, Wydawnictwo Akademii Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu, Poznań.

Jędrysiak T. [2010], Wiejska turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Jędrysiak T. [2011a], Dziedzictwo kulturowe jako markowy produkt turystyczny regionu, w: Dziedzictwo kulturowe Polski i jego znaczenie w turystyce, red. J. Wylężałek, D. Orłowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, Warszawa.

Jędrysiak T. [2011b], Turystyka kulturowa w obiektach poprzemysłowych – zagadnienia ogólne, „Turystyka Kulturowa” nr 6.

Jędrysiak T., Mikos v. Rohrscheidt A. [2011], Militarna turystyka kulturowa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Jędrysiak T., Woźniczko M. [2013], Miejsca spotkań zapomnianego dziedzictwa kulturowego mennonitów na ziemiach polskich, w: Kultura i turystyka – miejsca spotkań, red. B. Krakowiak, A. Stasiak, B. Włodarczyk, Wydawca Regionalna Organizacja Turystyczna Województwa Łódzkiego, Łódź.

Jędrysiak T., Wyszowska I., Zdrojewski L.J. [2019], Turystyka religijna, Wydawca Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo (w przygotowaniu do druku).

Juliusz Kraziewicz (1829-1895) – pionier polskich kółek rolniczych. Teksty źródłowe [2012], Wydawnictwo Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa.

Karczewska M., Udział społeczności lokalnych w ochronie i popularyzacji dziedzictwa kulturowego wsi jako element rozwoju turystyki, „Problemy Turystyki i Hotelarstwa” nr 4.

Katedra z Pelplina [2016], red. L.J. Zdrojewski, Wydawca Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Kilian P. [2017], Kultura kociewska? Próba recepcji antropologicznej, „Teki Kociewskie” z. XI, Tczew.

Kociewiaków opowieści rozmaite - ZWYCZAJE | TRADYCJE | OBRZĘDY [2020], red. Pelowska W., Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Kociewie pomorska kraina [2008], red. M. Kargul, Wydawca Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Tczew.

Kopaliński W. [1985], Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych, Wiedza Powszechna, Warszawa.

Kowalczyk A. [2008], Turystyka kulturowa jako czynnik kształtujący konkurencyjność regionów, w: Turystyka jako czynnik wzrostu konkurencyjności regionów w dobie globalizacji, red. G. Gołembski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań.

Kruczek Z. [2012], Kultura jako cel podróży do Małopolski w świetle badań ankietowych, w: Kultura i turystyka – wspólne korzenie, red. B. Włodarczyk, B. Krakowiak, Wydawnictwo Regionalnej Organizacji Turystycznej Województwa Łódzkiego, Łódź.

Krupa J. [2010], Dziedzictwo kulinarne elementem atrakcyjności turystycznej regionu. w: Krajobrazy rekreacyjne — kształtowanie, wykorzystanie, transformacja, red. A. Richling, Państwowa Szkoła Wyższej im. Papieża Jana Pawła II w Białej Podlaskiej, Biała Podlaska.

148

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Kubal M. [2011], Rola agroturystyki w poznawaniu kultury polskiej, w: Dziedzictwo kulturowe regionów świata i jego znaczenie w turystyce, red. E. Puchnarewicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, Warszawa.

Kulas J. [2014], Rodowity tczewianin Tadeusz Abt. Wybitny i zasłużony animator kultury muzycznej, „Teki Kociewskie” z. 8. Kurek H. [2005], Gwary dziś, „Postscriptum” nr 2.

Landowski R. [2002], Nowy bedeker kociewski, Wydawnictwo Oskar, Gdańsk.

Landowski R. [2000], Dawnych obyczajów rok cały. Między wiarą, tradycją i obrzędem, Wydawnictwo Bernardinum, Pelplin.

Landowski R. [2020], NA ZIEMI ŁAGODNEJ - Dawno temu i jeszcze dawniej na Kociewiu - 139 gawęd i opowieści zebranych, Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Lewandowska I. [2007], Dziedzictwo kulturowe – problemy terminologiczne, zakres pojęciowy, podejście badawcze, w: Róbcie teatr…, Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Bohdanowi Głuszczakowi, red. I. Grzesiak, A. NaruszewiczDuchlińska, A. Staniszewski, Wydawnictwo Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn.

Libiszewski L. [2002], Jak i co jadano w Dzierżążnie, w: W kuchni i przy stole. Ksiónżka o jesciu na Kociewiu, red. R. Landowski, Kociewski Kantor Edytorski, Tczew ‒ Starogard Gdański.

Liedtke A. [1981], Saga Pelplińskiej Biblii Gutenberga, Kuria Biskupia, Pelplin. Łęga W. [1960], Okolice Świecia. Materiały etnograficzne, Gdańskie Zakłady Graficzne, Gdańsk. Łucarz A. [2017], „Żem lugał do wieczora”, czyli gwara kociewska wczoraj i dziś, „Teki Kociewskie” z. XI, Tczew. Ługowska J. [1996], Przedmowa, w: Dziedzictwo kulturowe Dolnego Śląska, red. Z. Kłodnicki, Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, Wrocław.

Makowska M. [1997], Znaczenie Kociewia jako regionu we współtworzeniu kultury, w: Kultura w służbie wartości, „Tczewskie Zeszyty o Kulturze”, t.1.

Malicki L.[1973], Kociewska sztuka ludowa, Muzeum Narodowe w Gdańsku, Gdańsk 1973.

Małek J. [2003], Turystyka kulturowa jako czynnik rozwoju lokalnego, „Prace i Studia Geograficzne” 2003, t. 32.

Marciszewska B. [2002], Społeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju turystyki kulturowej w Polsce, „Problemy Turystyki i Hotelarstwa” nr 3.

Metelka Ch. J. [1990], The Dictionary of Hospitality, Travel and Tourism, Albany-New York.

Michna A. [2009], Kuchnia kociewska, www.poszukiwaczesmaku.pl Midura F. [2006], Dziedzictwo kulturowe czynnikiem kreowania konkurencyjności oferty turystycznej regionu, w: Turystyka i rekreacja jako czynnik podnoszenia atrakcyjności i konkurencyjności regionu, red. D. Dutkiewicz, F. Midura, E. Wysocka, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Ekonomicznej ALMAMER, Warszawa.

Mikos v. Rohrscheidt A. [2008a], Turystyka kulturowa – wokół definicji, „Turystyka Kulturowa” nr 1.

Mikos v. Rohrscheidt A. [2008b], Turystyka kulturowa. Fenomen, potencjał, perspektywy, Wydawnictwo Gnieźnieńskiej Wyższej Szkoły Humanistyczno-Menadżerska „Milenium” w Gnieźnie, Gniezno.

Mokras-Grabowska J., Wyszowska I., Jędrysiak T. [2019], Turystyka etnograficzna, Wydawca Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Niematerialne dziedzictwo kulturowe Pomorza Wschodniego [2017], red. A. Kwaśniewska, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.

Niemczyk A. [2012], Zróżnicowanie zachowań konsumentów na rynku turystyki kulturowej, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków.

Ogrodowska B. [2007], Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, Sport i Turystyka MUZA SA, Warszawa.

Orłowski D. [2018], Polskie kuchnie regionalne i ich miejsce w turystyce kulinarnej na obszarach wiejskich, „Turystyka Kulturowa” nr 7.

Orłowski D., Woźniczko M., [2007], Kuchnia kociewska jako składnik oferty agroturystycznej regionu etniczno-kulturowego, w: Rozwój turystyki na obszarach wiejskich, red. M. Jalinik, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok.

Pawłowska K., Swaryczewska M. [2002], Ochrona dziedzictwa kulturowego. Zarządzanie i partycypacja społeczna, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie, Kraków.

Pelowska W. [2018], W naszych stronach po naszamu - legendy i powiastki, Fundacja OKO-LICE KULTURY. Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

149

Peplińska K. [2002], Od kołaczy po baby, w: W kuchni i przy stole. Ksiónżka o jesciu na Kociewiu, red. R. Landowski Kociewski Kantor Edytorski, Tczew - Starogard Gdański. Peplińska K. [2002], O drobiu prawie wszystko, w: W kuchni i przy stole. Ksiónżka o jesciu na Kociewiu, red. R. Landowski Kociewski Kantor Edytorski, Tczew - Starogard Gdański.

Pepłowska M. [2003], Elementy osobowości turysty warunkujące jego aktywne uczestnictwo w dziedzictwie kulturowym, „Problemy Turystyki i Hotelarstwa” nr 1.

Petrykowski P. [2003], Edukacja regionalna. Problemy podstawowe i otwarte, Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń.

Platta A., Zyngiel W. [2014], Ocena znajomości regionalnej kuchni kociewskiej przez wybrana grup kobiet, „Handel Wewnętrzny” nr 1(354).

Powstanie zakonu cystersów i jego rozwój na ziemiach polskich w średniowieczu [1999], red. A.M. Wyrwa, J. Strzelczyk, K. Kaczmarek Wydawnictwo Poznańskie, Poznań.

Prukop B., Herbert J.[2012], Znaczenie turystyki kulturowej na rynku usług turystycznych na przykładzie wybranych szlaków kulturowych Podkarpacia, w: Zarządzanie produktem i walorami kulturowymi w turystyce, red. B. Sawicki, A.K. Mazurek-Kusiak, J. Janicka, Wydawnictwo Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Lublin.

Pruszyński J. [2001], Dziedzictwo kultury polski. Jego straty i ochrona prawna, Wydawnictwo ZAKAMYCZE, t.1, Kraków.

Przecławski K. [1973], Turystyka a wychowanie, Wydawnictwo Nasza Księgarnia, Warszawa.

Puchnarewicz E. [2011], Regiony świata – zależność między dziedzictwem kulturowym a turystyką, w: Dziedzictwo kulturowe regionów świata i jego znaczenie w turystyce, red. E. Puchnarewicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, Warszawa.

Ratkowska P., Jędrysiak T. [2011], Arcydzieła niematerialnego dziedzictwa kulturowego Chin, w: Dziedzictwo kulturowe regionów świata i jego znaczenie w turystyce, red. E. Puchnarewicz, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, Warszawa.

Romero Moragas C. [2002], Patrimonio cultural y desarrollo local, Instituto Cuadernos de Gestion Publica Local, ISEL, Primer semestre.

Rottermund A. [1999], Muzea i turystyka, materiały międzynarodowej konferencji, Międzynarodowe Centrum Kultury, Kraków.

Rzetelska-Feleszko E. [1969], Dialekt kociewski – problematyka, granice, słownictwo, w: Kociewie, „Pomorze Gdańskie”, nr 6.

Ruszaj na Kociewie. Niezbędnik turysty [2018], Wydawca Lokalna Organizacja Turystyczna KOCIEWIE, Rykiel Z. [2002], Region kulturowy i jego istota, w: Kultura jako przedmiot badań geograficznych, red. E. Orłowska, Oddział Wrocławski Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Wrocław.

Słyszewska-Szybowska A., Zdrojewski L. [2020], Okruchy i zakruszki - czyli przyczynek do dyskusji o współczesnej kulturze ludowej kociewia tczewskiego, Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo Sasinowski H. [2009], Marketingowe aspekty popytu na produkty turystyczne w ujęciu historycznym, w: Konkurencyjność produktów turystycznych, red. M. Jalinik, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok.

Stokłosa Ł., Krupa J. [2015], Imprezy kulinarne jako atrakcja turystyczna, „Europa Regionum” t. XXIV. Strój kociewski - muzealia, ewolucja i współczesna interpretacja [2020], e-book, Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo Słownik wyrazów obcych [1980], red. J. Tokarski, PWN, Warszawa.

Strój kociewski - muzealia, ewolucja i współczesna interpretacja [2020], Redakcja: Mirosłwa Borucka, Anna Weronika Brzezińska, Kamila Gillmeister, Beata Graban, Mateusz Adam Smolana, Lech J. Zdrojewski, Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Szczepański J. [1988], Chłopi i kultura chłopska w społeczeństwie polskim, Wydawnictwo Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa.

Tajemnice codzienności. Kultura ludowa i jej pogranicza od Kujaw do Bałtyku (1850-1950) [2010], red. H. Czachowski, H. M. Łopatyńska, Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, Toruń.

Wacięga S. [2009], Lokalne muzeum jako inkubator produktów turystycznych, w: Kultura i turystyka – wspólnie zyskać!, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Hotelarstwa w Łodzi, Łódź.

Walkowski G. [2007], Gryf – herb Kociewia, „Kociewski Magazyn Regionalny” nr 4(59).

Wespa M.[1980], Wzory haftu kociewskiego, Zrzeszenie Kaszubsko-Pomorskie, Gdańsk Wiczyński T., Szwoch R. [2005], Kociewie. Kraina wśród lasów, jezior i rzek: największe atrakcje turystyczne, Wydawca Stowarzyszenie „Instytut Kociewski”, Starogard Gdański.

150

VADEMECUM KOCIEWSKIE

Woźniczko M., Jędrysiak T., Orłowski D. [2015], Turystyka kulinarna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne , Warszawa.

Wyleżałek J. [2011], Dziedzictwo kulturowe społeczeństwa jako fundament rozwoju turystyki, w: Dziedzictwo kulturowe Polski i jego znaczenie w turystyce, red. J. Wyleżałek, D. Orłowski, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Turystyki i Języków Obcych w Warszawie, Warszawa.

Wyszowska I., Jędrysiak T. [2016], Pelplin – miasto z duszą, „Turystyka Kulturowa” nr 5.

Wyszowska I., Jędrysiak T. [2017], Turystyka muzealna, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.

Wyszowska I., Jędrysiak T. [2018], Dusza na dłoni – klockowe koronki z Bobowej, „Turystyka Kulturowa” nr 5.

VADEMECUM KOCIEWSKIE - O tożsamości regionalnej Kociewia w zarysie, red. Zdrojewski L., Graban B. [2020], Wydawca Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Zdrojewski L., Gillmeister K., Jędrysiak T. [2020], VADEMECUM KOCIEWSKIE - Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka, Wydawca Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo.

Zdrojewski L., Edmund Zieliński E. [2020], Alojzy STAWOWY - rzeźbiarz z Bietowa - talent sam z siebie, Fundacja OKO-LICE KULTURY, Zblewo Żabińska J. [2011], Turystyka kulturowa na początku XXI wieku, w: Zarządzanie w kulturze, sztuce i turystyce kulturowej, red. J. Gołuchowski, Z. Spyra, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, Katowice. Żarski W. [2012], Tożsamość kulinarna na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie, „Rozprawy Komisji Językowej”, t. XXXIX. Żuroch-Piechowski T., Struktura społeczno – gospodarcza Kociewia w XVIII – XIX wieku, http://www.naszekaszuby.pl/ modules/tutorials/printpage.php?tid=115.

Miejsce, gdzie Wierzyca łączy się z Wisłą. - foto GB ▾

Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

151

Fotografie Lech J. Zdrojewski (LJZ) Kinga Keenys Gełdon-Czech (Keenys)

Autorzy fotografii z warsztatów fotograficznych „Kociewie w obiektywie 2018” Grzegorz Betkier (GB) Anna Burczyk (AB) Jacek Cherek (JCh) Michał Czech (MC) Piotr Dutkiewicz (PK) Tomasz Graban (TG) Karolina Jaworska (KJ) Aleksander Kempiński (AK) Leszek Kurszewski (LK) Joanna Martin (JM) Aleksandra Różańska (AR) Julieta Skrzypczak (JS) Anna Wykland (AW) fotografie z lotu ptaka Jacek Barszcz (JB) Józef Koziczkowski (JK) Ireneusz Michalek (IM)

dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka

VADEMECUM KOCIEWSKIE zostało opracowane w ramach 6. Kongresu Kociewskiego i składa się z dwóch części: - Dziedzictwo kulturowe Kociewia a turystyka - O tożsamości regionalnej Kociewia w zarysie Są to publikacje specjalnie przygotowane dla nauczycieli regionalistów, bibliotekarzy, dziennikarzy i dla pasjonatów naszego regionu. Materiał opracowali znawcy dziedzictwa kulturowego Kociewia: Maria Pająkowska-Kensik, Anna Weronika Brzezińska, Lucyna Bielińska-Sytek, Sonia Klein-Wrońska, Kamila Gillmeister, Natalia Kalkowska, Izabela Czogała, Beata Graban, Ryszard Szwoch, Krzysztof Frydel, Bogdan Badziong, Lech J. Zdrojewski.

W pierwszej części, którą trzymacie Państwo w ręku, zawarliśmy najważniejsze informacje o regionie, jego atrakcjach turystycznych i historycznych oraz o imprezach na stałe wpisanych w kalendarz Kociewia.Duża liczba fotografii i QR-kody z adresami miejsc na GoogleMaps pozwalają na wirtualne odwiedzenie tych miejsc, aby nabrać chęci do wyjazdu w teren.

Natomiast w drugiej części przedstawiliśmy w zarysie to, co jest charakterystyczne w naszym regionie, jego kulturze materialnej i niematerialnej. Przedstawiona historia tej ziemi jest zachętą do poznawania bogatych w wydarzenia dziejów. Dużo uwagi poświęciliśmy gwarom kociewskim oraz edukacji regionalnej.

W całym vademecum przedstawiliśmy pokrótce krajobraz kulturowy Kociewia.

Lech J. Zdrojewski Lider 6. Kongresu Kociewskiego Zrealizowano ze środków Województwa Pomorskiego