z czasem rzeczywistym, który dany student lub słuchacz musi poświęcić, aby osiągnąć efekty kształcenia. Należy pamiętać, że czas rzeczywisty jest różny dla różnych studentów. W wielu przypadkach sytuacja idealna po prostu nie istnieje. Podsumowując powyższe możemy jako znaczące wymienić następujące czynniki: • różnorodność tradycji, • konstrukcja i kontekst programu nauczania, • spójność programu nauczania, • metody nauczania-uczenia się, • metody oceny i poziom osiągnięć, • organizacja nauczania, • zdolności i pilność studentów, • wsparcie finansowe sektora publicznego lub prywatnego. Wymienione czynniki pokazują, że wskazanie jednego sposobu osiągania efektów kształcenia jest nie tylko niemożliwe, ale również niepożądane. Biorąc pod uwagę wewnętrzne i zewnętrzne warunki oraz okoliczności dla każdego programu studiów należy zachować równowagę między tymi czynnikami, obejmującymi również czas. Ich kompozycja będzie różna dla poszczególnych uczelni i państw. Pozwala to na wyciągnięcie wniosku, iż różne ścieżki mogą prowadzić do porównywalnych efektów kształcenia. W ten sposób można w pełni zachować różnorodność istniejącą dotychczas w Europie. Programy studiów wymagają nieustannego monitorowania, modyfikacji i oceny. Dzięki temu można zagwarantować osiągnięcie pożądanych efektów kształcenia, nawet jeżeli zmienią się warunki i okoliczności, czyli któreś z opisanych czynników. Monitorowanie, modyfikacja i ocena programów studiów są bardzo ważnymi procesami wewnętrznymi, za które w równym stopniu odpowiadają nauczyciele i studenci. Najważniejszym zewnętrznym sposobem sprawdzenia, czy użyto optymalnej kompozycji czynników, jest regularne zapewnianie jakości i akredytacja. Do tego zagadnienia powrócimy w odrębnym opracowaniu, niemniej należy wspomnieć o tym, że powstają mechanizmy oceny jakości służące temu, by ocenić, czy rzeczywiste efekty kształcenia są na zamierzonym poziomie i czy są uwzględnione w programach studiów.
71