Pakikipagsulatan sa mga kasama niya sa pagpapalaganap [1882-1896] - Part 1 of 2 by Filipiniana Online

PAKIKIPAGSULATAN SA MGA KASAMA NIYA SA PA~PAPALAGANAP 1882 -

1896

REP'CJBLIKA NG PILIPINAS TANGGAPAN NG PANGULO

P MBANSANG KOMISYON NG lKASANDAANG TAON NI JOSE RIZAL

lIAC P CAL ,t'an{flilo Jtb7i/"a ng

PiTi/ltP(1~

7AGAPANGULO LE.J ANDRO R. Roc S Kalihim.. ng Pagtll tlt"

F. DE LA CRUZ flang PUU/l l1g lII.1lrl ~i Riznl

AYALA FOUNDATION, INC.

FILIPINAS

TUTALUM

uZo, Lup0rt' 'Ily Pngtlltllro an ng mga Kinatawnn

HERITAGE

ula,

PECSON

Pamban8((~I'g

ng UNESCO

LIBRARY

o ALDANA Kawnnillfl/'l I

11,1/

P(((lra l,lng

NTILLA

pulo, Lupong Pa?lgknf!({'l1Pilipinas

BAN TUG uning PangkalirlUnf{CLn '- -" .. - ng Republika rtg Pilipi11flf.: (/Il;'T::Z RIZAL sa Espa~a (19 53-19 55) , , gapa.qtataf) fig Pnm- VICEN E OROSA ~ar> ng PagsusZlring Naging Kalihim. ng 11Ig(( ,........-:....--"-~....t.1,......."'-U E Pa,gaWa1ng Bn ynn nt 111gn Pnltnfimn, DUARDO QUISUMB ~~ G Patnugot, Pnmbansan,q /f l/ se o LUIS ;\'ION TILLA at~lu ,qot na Tagapagpa,ga1tCt}l VEDASTO G. Su R'E Z Pangalawang Pa.tnugot at Kal1'hilll

,.. LUPONG TAGAPAGLATHALA LEONCIO LOPEZ lliZAL, Kagawacl LUIS MONTILLA, Kagawad JOSE P. BAN TUG, Kagawa.d VICENTE DEL CARMEN , K at l'h'.tm

Mga Lathalain Ng PAMBANSANG KOMISYON NG IKASANDAANG TAON NI JOSE RIZAL

MeA SINULAT NI JOSE HIZAL ./

IKALAWANG TOMO

(Ikatlollg A klat)

"IKIPAGSUI.ATAN SA MGA KASAMA NIYII

SH PAGPAPALAGANAP I

PANANDAANG TA6NG PALIMBAG

MAYNILA PAMBANSANG KOMISYON NG IKA SANDAANG

196 1

T ox

E RIZ L

PAUNANG SALITA (PakikilJagsulatan ni Riza) sa kanyang 'inga kasarn(~ sa l)a{J1)apalaganap.)

Sa parnamagitan ng Tomong ito ay inihaltandog ng Pambansang Kornisyon ng Jkasandaang' Taon ni Jose Rir.al, ang Ilrnlawang Torno, Ikatlong Aklat, ng sunud-sllnod na lathalaing iniuukol sa mga rnambabasa, bilang katupal'an sa isa sa mga iniaatas ng Kantusang Tagapagpaganap na lumikha ng Komisyong ito. Ang Tomong ito'y binubuo ng apat na aklat na pawa ng naglalaman ng' pakikipagsulatan 路ni Jose Hizal. Bagaman ang karamihan sa mga sulat na ito'y naJathala na sa rnaraming tomong il)inalimbag ng AkJatang Pambansa at ng Pambansang Kapisanang Pangkasaysayan sa Pilipina , gayorl ma'y rnuli naming inilalathala, ~t jniJalakip ang di 'k akaunting sulat.na hindi pa kilala, na sa pag larnalasakit ng pang-kat ng mga tagasaliksik ng Komisyon 'ay nat usan sa iba' ibang dako. Sinabi naming utang sa pagmurnalasal\:it ng nasa ing pang-kat, sapagka't bahabahagya lamang na na ausan sa Pilipinas ang ilan sa mga sulat na ito, palibhasa'y nang' panahong nakaraall, ang' pag-iingat .ng: 路isang sulat ni Rizal aY maaaring maging dahil ng pagkakabflanggo 0 pagkakapatapon, kung di man ng parusang lalong ma,bigat pa kaysa rito. Palibhasa'y lubos na natatalos ng Komisyon ang kanyangtungkulin sa pamahalaan .at sa bayan ay minarapat na gawin ang tomong ito sa.isang ayos nfl. may kaunting kaibhan sa ibangmga lathalain, alang-alang sa hangad na makatupad, hindi lamang sa maliwanag at tiyalc na utos na gumawa ng isang bagong palimbag ng Epistolario, kundi lalung-Ialo na sa nais ntl. mabigyang kasiyahan at matupad ang iniaatas at ang diwa ng batas, na dili iba't ang mapagkilala ng bayan si Rizal sa buong katauhan niya. Lagi nang sinasabi na ang mga sulat ng isang tao'y siyang salamin at banaag ng jsang bahagi ng kanyang katauhan, kaya't alang-alang dito'y tinipon narnin at pinag-uri-ul'i ang mga sulat, na anupa't pinagsama-sama sa magkakahiwala'y na pangkat sa i

iba't ibang bahagi ng Tomong ito at pinagsunucl-sunod sang-ayon sa petsang tinataglay. Inaasahan naming sa mga sulat na ito'y makikita ng bumabasa, na nalalal'awan ang taimtim na dnmdarnin ni Rizal, ang kanyang mga pagmamahal, ang pagbabagong-Ioob, ang kanyang kaugalian, ang kanyang damdamin, sa big lang turing ay ang iba't ibang anyo ng kanyang kaasalan; :sapagka't samantalang sa mga. sulat niya sa kanyang mga ka.anak ay namamalas nating nabubuksan ang kanyang kaluluwa .at nasisinag ang buong pagtatapat at pagpapahayag' ng tunay na niloloob, sa mg"a sulat naman sa kanyang mga kasama sa pagpapalaganap ay namamalas natin ang diwa ng kanyan~ pagpapakasakit, ang leanyang mga pagtitiis at ang' kanyang mga guniguni alang-alang sa leanyang mga mithiin at mga layunin. Sa mga sulat namang ipinadadala sa kanya ay mababanaagan ang pagtingin, ang paggalang at paghangang iniuukol sa kanya. Sa loob ng panahong ipinaglakbay nina Rizal at Dr. Maximo Viola sa iba't ibang lunsod ng Alemanya at Suwisa, ay napansin nitong huH sa mga dahl-dalahan ni Rizal ang isang munting maleta na walang" ibang laman leundi isang bungleos ng mga sulat na galing sa kanyang mga kaibigan. Dahil sa pagtataka ni Viola sa pag-iingat na ginc gawa sa mga sulat na iyon sa hinabahaba ng paglalakbay ni Ri'Zal na pinag akagugulan at nagiging' pa.sanin pa niya, ay itina' lOng ni Viola ang dahiJan noon. Sinagrt .siya ni Rizal na, sa pamamagitan ng mga sulat ay mapagkikilala niya, hindi lamang ang l{augalian ng rnga tao, kundi lalung-lalo na ang pagbabago ng mga kaugaliang ito sa iba't ibang panahon ng kanilang buhay. Ang pag-asang ang paghahayag ng rnga sulat na ito sa papaano mang paraa'y makapagpapadali sa isang babasa at makatutulong sa leanya sa pag-aaral ng kaugalian ni Rizal at ng pagbabagubago nito sa iba't ibang panahon ng' kanyang buhay-sakaling nagka1'oon man - ay isa sa mga dahilan kung bakit ginawa namin ang paglalathala ng mga sulat na ito, .sang-ayon sa pagkakasunud-sunod ng mga pets a..

'1'ALATUNTUNAN Pahinn

PAUNANG SALITA MGA NILALAMANG SULAT 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18.

19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39 . 40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

Buhat kay V. Gella para kay Rizal ............ . ..... . ... . ... Buhat ka y Ch. 1 para kay Rizal ......... . ................... Buhat kay Basilio TeodoI'o Moran para kay Rizal ........ . ... Buhat kay J. M. Cecilio para kay Rizal ...................... Buhat kay Basilio T. Moran para kay Rizal .................â&#x20AC;˘ Buhat kay Cabangis Jl para kay Rizal ........................ Buhat kay Tomas 2 para kay Rizal ....... ........... . ....... . Buhat kay Tomas 3 para kay Rizal .............. . ...... . .... Buhat kay Basilio Teodoro para kay Rizal ...... . ............. Buhat kay Miguel Morayta para kay Rizal . ..... . ........... Buhat kay Santiago Cal'iUo para kay Rizal .............. . . . . Buhat kay M. Katigbak 8 para kay Rizal . . .................. Buhat kay Mariano Katigbak para kay Rizal .. . ............. Buhat kay Jose M. Cecilio para kay Rizal ............ . . . .... . Buhat kay M. Cecilio 1 para kay Rizal ................ . .. . .... Buhat kay Felipe Zamora para kay Rizal ..... .. .. . .. . ..... .. Buhat kay Leon~ para kay Rizal ........ .. ............. . .. . Buhat kay Ceferino de Leon para kay Rizal .. .. .. .. . .... . ... . Buhat kay Ceferino' para kay Rizal ............... . . . ..... .. Buhat kay Pablo Ortiga at R ey para kay Rizal . . . . . . . .. .... . Buhat kay Ceferino de Leon para kay Rizal ..... . . .... .. .. . Buhat kay Felipe Zamora para kay Rizal ... .. .. .. . .... . ... . . Buhat kay "Cauit" G para kay Rizal ... . . . ......... . ... . .. .. Buhat kay "CauitllG J)ara kay Rjza~ ........... . ..... . ..... ... Buhat kina Maximo 'Yio1a at Anton' 0 Luna par a kay R iza l . .. . Buhat kay "Cauit"G para kay Rizal ......... . . .. ......... ... . Buhat kay Jose M. Cecilio para ka Rizal... .. . ... ... . .... ... Buhat kay "CauitH5 para kay Rizal ....... .. .. . ...... .. .. . . .. Buhat kay "Cauit" para kay Rizal ..... . .... . ....... .. .... . . Buhat kay Rizal par a kay Felix Res ul'reccion Hidal go . . .. . . . . Buhat kay G. Lopez Jaena para kay Rizal .. ... . .... . .... ... Buhat kay "Cauit" para kay Rizal ...... . . . ......... . . . . . . Buhat kay Lopez Jaena para kay Rizal ...... .. . .. ... . . .. ... . Buhat kay "Cauit" para kay Rizal .. . . . .... ... ... . .. . .. . .... Buhat kay A. Regidol' para kay Rizal ...... . . . .. . ..... . . ..... Buhat kay "Cauit" para kay Rizal .................. . .... . .. Buhat kay J. M. Cecilio para kay Rizal . .. . . .... .. . . .. . .. .. Buhat kay "Cauit" para kay Rizal ... . .................. . .... Buhat kay Rog'ers para kay Rizal . ... . ... .. ....... . .... . ... Buhat kay "Cauit" para kay Rizal . . .. . . . .... . ........ . . . . .. Buhat kay Rizal para kay Fernando Canon ............. . .... Buhat kay "Cauit" para kay Rizal ....... . ....... . .. . . . . .. . . Buhat kay Eduardo Lete para kay Rizal . . ........... . . ... .. Buhat kay J. M. Cecilio !'lara kay Rizal .. . ........ . ........ Buhat kay Rizal para kay Fernando Canon . ........... ... . . . Si Rizal kay Fernando Canon ..... : .................. . .. .. . Buhat kay Pablo Ortig-a at Rey para kay Rizal .. .. .... . . . ... Buhat kay F elix M. Roxas !'lara kay Rizal ... ........... . . . . Buhat kay J. Peilifen 8 para kay Rizal . . ............... . . .. . Buhat kay Julio Llorente para kay Rizal ................. ...

J0 81' M. Cc cilio Toma s Cabangis Mal'ia no K a tigbak Ceferino ,I e Leon Evnristo Aguirl'e Mmdmo Viol a

1 4 8 11

18 19 20 22 23 25 26 27 30 32 36 39 40 41 43 4S 46 48 49 52 59 61 67 70 79 81 83 84 104 107 112 117 118 lID

121 122 129 131 136 143 145 147 148 150 152 154

51. 52. .53. 54 . 55 . 56. .57. 58. 59. <60. 61.

<62. 63. 64. <65 . 66 . 67. 68 . 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 8 7. 8 8. 89. 90. 91 . 92. 93. 94. 95. 96. 97. 98. 99 . 100. 101.

102. 103. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. ]4.

Buhat kay Balbino Ventura para kay Jose Rizal .......... . .. . ];)1.) Buhat kay Pedro Serrano' para kay Rizal ................... . 157 Buhat kay Rizal para kay Ponce" ........................... . 158 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal . .. .... .............. . 160 Buhat kay Rizal para kay Ponce . .......... . .............. . . 161 Buhat kay Ponce at Rogers para kay nizal ...... . ... ....... . 162 Buhat kay Rizal l)al'a kay Ponce ...................... ... . . . 164 Buhat kay Ponce para kay Rizal .......................... . 167 Buhat kay "Cauit" para kay Rizal ... . ..................... . 16!) Buhat kay Rizal para kay Ponce .. .. .. .. .. ..... . .. . .... ... . 174 Buhat kay Valentin Ventura })Ura kay Riza l .. .. . . . ... ....... . 177 Buhat kay Ponce para kay Rizal ........ . ... .. ......... .... . 179 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ..................... . 182 Buhat kay Val entin Ventura pal'a kay Rizal .......... ' .... . 183 Buhat kay Laong Laan o para kay Ponce ................... . J85 Buhat kay Rizal para kay Ponce ... . . .. ............... ..... . 186 Buhat ka'y L'aktaw10 para kay Laong Laan (Rizal) ... , .... . 192 Buha t kay Ponce !1ara kay Rizal .. .... , .................... . H)8 Buhat kay Ponce nara kay Rizal ........... ...... ...... .... . 199 Buhat kay Rizal ]lal'a kay Ponce .. . ......... . . . ... ....... . 200 Buhat kay Ponce para kay Riza l .......... . ........... ... . 202 Buhat kay Riza l para kay Ponce ......... . .......... .... . . 204 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ....................... . 206 Buhat kay Ponce para kay Rizal ........... ......... .. .... . 207 Buhat kay Rizal para kay Ponce ... .. ......... ......... , .. 213 Buhat kay Antonio Lml a para kay Riza] ... .............. .. . 21:) Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal ........... . .. ..... . 220 Buhat kay Valen 'n Ventura para kay Rizal ............... . 224 Buhat kay Ponce para kay Rizal .......... . ..... ... ... .. .. . . 226 Buhat kay Cauit pa 'aj k<ty Rizal ....................... .. . . . 229 Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal ......... ........ . 23:i Buhat kay Rizal para kay Antonio Luna ........ .. . . ... .... . 234 Buhat kay Laong Laan para kay Mariano Ponce .. .. ......... . 235 Buhat kay Cauit para kay Rizal ...................... . . .. . . 238 Buhat kay Eduardo Lete para k ay Rizal .................. . . 243 Buhat kay Ponce para kay Rizal . . .. .. ................ ..... . 249 Buhat kay Valentin Ventura para kay Rizal ................ . . 251 Buhat kay Rizal para kay Ponce ......................... . . . 253 Buhat kay Rizal para kay Ponce ........................ . .. . 255 Buhat kay Rizal para kay E. de Lete l1 • • • • • • . • • • • • • • • • • • • • • • 256 Buhat kay Rizal para kay Fernando Canon ................. . . 259 Buhat kay Rizal para kay Ponce ........................... . 260 Panawagan sa mga Kahahayan ............................. . 261 Buhat kay Rizal para kay Del Pilar' 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262 Buhat kay Laong Laan para sa mga Kaibigan sa Barcelona ... . 264 Buhat kay Valentin Ventura para kay Rizal ........... ..... . 267 Buhat kay Laong Laan para kay POllce ..................... . 269 Buhat kay Ponce para kay Rizal .................. .. ....... . 270 Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal . ................... . 272 Buhat kay Rizal. para kay Jose Basa 'O • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • 273 Buhat kay Del Pilar at Ponce para kay Rizal ............... . 276 Buhat kay Rizal para sa mga "Solidarios" sa Barcelona 278 Buhat kay P. Dore H para kay Rizal ................ :::::::: 280

'P ed ro Sen-ano L adaw Mariano Pon ce Jose R izal P edr o Serrano L actaw Eduardo de Lete Marccle H. del Pilar Jose Ma . Basa P edro Sel'rnno Lacta w

104. 105. 106. 107. 108. 109. 110. 111. 112. 118. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149. 150. 151. 152. 153. 154. 155. 156. 157. ] 58. 159. 160.

Buhat kay Laong-Laan para kay Del Pilar ........... . ........ Buhat l"a)T Del Pilar para kay Rizal .......................... Buhat kay Laong'-Laan para kay Del Pilar .................. Buhat kay Rizal para kay Lopez Jaena ...................... Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal .................... Buhat kay Del Pilar para kay Rizal .......................... Buhat kay Lopez Jaena para kay Rizal ...................... Buhat kay Naning 'G para kay Rizal .. .... .................. Buhat kay Rizal para kay Ponce ........................... Buhat kay Rizal para kay Lopez J aena. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Buhat kay Rizal para kay Lopez Jae na ...................... Buhat kay Naning para kay Rizal .......................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ............................ Buha t kay Rizal para kay Ponce ....... .... ......... . ..... .. Buhat kay P. Catog para kay Rizal .......................... Buhat kay Rizal para sa mga Sol:s .......................... Buhat kay Del Pilar para kay Rizal. .................. ..... .. Buhat kay Rizal para kay Lopez Jaena at mga kasama .... . ... Buhat kay Rizal para kay Ponce at sa mga kasama sa "La Solidaridad" ........................................... Buhat kay S. Jugo para kay Rizal ........................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ............................. Buhat kay Rizal para kay Canon .. . .............. ........... Buhat kay Rizal para kay Ponce ........................ . ... Buhat kay Del Pilar (?) para kay Laong- Laan .............. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar ........................ Buhat kay Pon~ para kay Rizal ............................ Buhat kay De Jugo Vidal nam kay Rizal ..................... Buhat kay Ponce ara kay Rizal ............................ Buhat kay Del Pil l' para kay R'zal .................... .... Buhat kay Rizal pa'a kay Ponce ........................... Buhat kay Rizal para kay Ponc ............ ............... Buhat kay ill. Elejorde para kay Rizal ... . ........... ..... . .. Buhat kay Rizal para kay Ponce ................ ...... . ..... Buhat kay Pedro Govantes para kay Rizal .................. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar ........... ... ..... ..... Buhat kay Rizal para kay Del Pilar ........................ Buhat kay Naning para kay Rizal .......................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ............................ Buhat kay O. H. Serna para kay Rizal ...................... Buhat kay Rizal para kay Del Pilar ........................ Buhat kay Naning para kay Rizal .......................... .. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar .................... ...... Buhat kay Laong-Laan para kay 1\1. Ponce .................... Buhat k~y Rizal para kay Ponce ............................ Buhat kay Rizal para kay Ponce ................. . ......... Buhat kay S. Laktaw 10 para kay Rizal .................. .. .. Buhat kay Rizal para kay POllce ............................ Buhat kay Rizal para kay Ponce ............................ Buhat kay Rizal para kay .Jose Maria Basa .................. Buhat sa rnga "Indios Bravos" at Antonio Luna para kay Rizal .. Buhat kay Ponce para kay Rizal ............................ Buhat kay Ponce para kay Rizal ........................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ............................ Buhat kay Rizal para sa mga Indiyong Matatapang .......... Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal .................... Buhat kay Llorente para kay Rizal ......................... Buhat kay Fernando Acevedo para kay Rizal ................

1G. Mariano Ponce 16. PPllr'o S rr'lno L actnw

282 287 289 291 292 293 295 296 297 300 302 302 308 804 805 308 312 315 316 322 823 325 327 82.8 :3:30 332 333 334 335 387 338 339 340 341 341 344 348 349 350 352 353 354 358 359 359 360 361 362 363 366 368 369 370 371 37:3 374 375

16l. 162. 163. 164. 165. 166. 167. 168. 169. 170. 17l. 172. 173. 174. 175. 176. 177. 178. 179. 180. 18I.

182. 183. 184.

185. 186. 187. 188. 189.

190. 19I. 192.

193. 194. 195. 196. 197.

198. 199. 200. 20l.

202 . 203. 204.

205. 206. 207. 208. 209.

210. 211. 212.

213. 214. 215.

216. 217. 218. 219.

Buhat kay Lopez J aena para kay .Rizal .......•.......... :: Buhat kay Jugo Vidal para kay .Rlzal .................... Buhat kay Rizal para kay Del PIlar ........................ Buhat kay Rizal para kay Ponce ........................... Buhat kay Antonio Luna para kay Rlzal .................... Buhat kay Rizal para kay Ponce .......................... Buhat kay Rizal para kay del Pilar .. :....................... Buhat kay Mariano Ponce para kay R:zal .................... Buhat kay Antonio Luna para kay Rlzal .................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ........................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ....... :................... Buhat kay Rizal para kay Marcelo H. d~l PIlar ............... . Buhat kay Antonio Luna para kay :r:-1zal ................... Buhat kay Mariano Ponce para kay R~zal ................... . Buhat kay Mariano Ponce para kay .Rlzal .................... Buhat kay Antonio Luna para kay Rlzal ...................... Buhat kay Rizal para kay Baldomero Roxas ................ Buhat kay Ponce para kay Rizal ........................... . Buhat kay G. Puatu para kay Rizal ......................... Buhat kay Rizal para kay Ponce ............................ Buhat kay Rizal para kay Mariano Ponce .................... Buhat kay Fernando H para kay Rizal ........................ Buhat kay M. Arias at Rodriguez para kay Rizal ............ Buhat kay Pedro Govantes para kay Rizal .................. Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ....................... Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ Buhat kay M. H. del Pilar para kay Rizal .................... Buhat kay M. H. ~ilar pal1a ltay Rizal ...................... Buhat kay Rizal para kay Mariano Ponce .................... Buhat kay Rizal par kay Mariano ~once ..................., .. Buhat kay V. Ventu a para kay Rizal ....................... Buhat kay Manuel Arias at Rodriguez para kay Rizal ........ Buhat kay M. H. del Pilar para kay Rizal .................... Buhat kay Puatu para kay Rizal ........................... Buhat kay Rizal para kay Del Pilar ......................... Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ........................ Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal .................... Buhat kay Juan Luna para kay Rjzal ................ ..... .... Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ...................... Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ..................•.... . Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ........................ Buhat kay Rizal para kay Ponce .............................. Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ......... .. ............ . Buhat kay Rizal para kay Ponce .......................... .. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar ........................ Buhat kay Mariano Ponce para kay Rizal .................... Buhat kay Rizal para kay Mariano Ponce .................... Buhat kay M. H. del PHar para kay Rizal .................... Buhat kay Rizal para kay Marcelo H. del Pilar .............. Buhat kay Ponce para kay Rizal .......... ...... ............ Buhat kay Rizal para kay Antonio Luna ............ . ......... Buhat kay Rizal para kay Mariano Ponce ........... . ........ Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ........................ Buhat kay Ponce para kay Rizal ............................. Buhat kay Rizal para kay M. H. del Pilar .................... Buhat kay Rizal para kay Mariano Ponce .................... Buhat kay Rizal para kay M. H. del PHar ............ •. ...... Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ Buhat kay Rizal para kay Ponce ............•..........•....

17. Fernando Cnnon

378 379 381 382

383 385 386

387 387 389 390 391

~~~ 397 398 !~~

404 405 406 407 409 411 411 413 414

415 417 418

420 422 424

425 428 430

432 434 435 4;36 438 438

439 441

442 445

446 447 448 450

452 454

45i, 456 457 458 461

462' ,464-

220. 221. 222. 223. 224. 225. 226. 227. 228. 229. 230. 231. 232. 233. 234. 235. 236. 237. 238. 239. 240. 241. 242. 243. 244. 245. 246. 247. 248. 249. 250. 251. 252. 253. 254. 255. 256. 257. 258. 259. 260. 261. 262. 263. 2G4. 2C5. 266. 267. 268. 269. 270. 271. 272. 273. 274. 275. 276. 277. 278. 279. 280.

Buhat kay Jose M. Basa para kay Rizal ...................... 464 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ...................... 466 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 468 Buhat kay Catalino Dimayuga para kay Rizal ...............• 469 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 472 Buhat kay Guillermo Puatu para kay Rizal .................. 473 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 475 Buhat kay Raimundo de Perio para kay Rizal ................ 477 Buhat kay Eduardo Lete para kay Rizal .................... 478 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ............•............. 479 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 480 Buhat kay Esteban Villanueva para kay Rizal ................ 482 Buhat kay Esteban Villanueva para kay Rizal ................ 482 Buhat kay Rizal para kay Pari Vicente Garcia .............. 483 Buhat kay Luis Habaiia para kina Rizal at Del Pilar .......... 486 Buhat kay Nicasio Eigasani para kina Rizal at Del Pilar .... 487 Buhat kay Rizal para kay Jose Maria Basa .................. 491 Buhat kay Eduardo de Lete para kay Rizal .................... 493 Buhat kay l\Iariano Ponce para kay Rizal .................... 497 Buhat kay Felipe Buencamino para kay Rizal ................ 498 Buhat kay Tomas (Arejola) para kay Rizal .................. 510 Buhat kay Rizal para kay 1\'1. Ponce ........................ 513 Buhat kay Rizal para 1{ay Eduardo de L ete .................. 514 Buhat kay E. de Lete para kay Rizal ..........•..... ........ 515 Buha t kay Rizal para kay Jose Maria Basa .................. 517 Buhat kay Juan Zulueta para kay Rizal ................... ... 519 Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal ....... ..... ...... .... 521 Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal .................... 523 Buhat kay Rizal para kay Jose 1\1. Basa ..................... .. 527 Buhat kay Tomas 'ejola para ka Rizal.. . . . . . . . . . . . . . . . . .. 528 Buhat kay Rizal par kay Jose Maria Basa .................. 530 Buhat kay Rizal para: kay Deodato AI' llano ............. ..... 531 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ......................... 533 Buhat kay Rizal para kay Jose M. Basa ..................... 536 Buhat kay Rizal para kay Jose l\I. Basa ...................... 537 Buhat kay Rizal para kay Jose Maria Basa .................. 538 Buhat kay Rizal para kay Eduardo de Lete .................. 541 Buhat kay Rizal para kay Jose 1\1. Basa .................... 543 Buhat kay ~Iarcclo H. del Pilar para kay Rizal .............. 545 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 546 Buhat kay Rizal para kay Marcelo H. del PitaI' .............. 548 Buhat kay Rizal para kay Juan Zulueta ............ ........ .. 551 Buhat kay Kanoy (Galicano Apacible) para kay Rizal ........ 555 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 557 Buhat kay Rizal para kay Mariano Ponce .................... 558 Buhat kay Rizal para kay Jose Maria Basa .................. 559 Buhat kay Graciano Lopez Jaena para kay Rizal ............ 560 Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal ....................... 565 Buhat ka~ Rizal para kay Jose Maria Basa .................. 569 Buhat kay Rizal para kay Del Pilar .......................... 571 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 573 Buhat kay Trinidad Pardo de Tavera para kay Rizal .......... 574 Buhat kay V. Ventura para kay Rizal ...................... 575 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 576 Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ........................ 578 Buhat kina Lopez Jacna at iba pa para kay Rizal ............ 579 Buhat kay Graciano Lopez Jaena para kay Rizai .............. 580 Buhat kay Rizal para kay Josc Maria Basa .................. 584 Buhat kay Rizal para kay Marcelo H. d I Pilar .............. 585 Buhat kay Mariano Ponce para kay Rizal .................... 589 Buhat kay Rizal para kay M. H. del Pilar ................. '" 590

281. Buhat kay Rizal para sa mga pilipinong nakatira sa Barcelona. 282. Buhat kay Rizal para kay Baldomero Rkoxas :· l' ............ . 283. Buhat kay Graciano Lopez J aena para -a?" R lza .....•...... 284. Buhat kay Moises E. Salvador para kay R~zal ............... . 285. Buhat kay Moises E. Salvador para kay R~zal ............... . 286. Buhat kay Moises E. Salvador para kay Rlzal ............... . 287. Buhat kay Rizal para kay Manuel Camus ... ................• 288. Buhat kay M. de Camus para kay .Rizal ..................... . 289. Buhat kay Sixto Lopez para kay Rlzal .......... : ............ . 290. Buhat kay Lorenzo Miclat at Castro para ka'y ~lzal ......... . 291. Buhat kay Graciano Lopez J aena para kay Rlza .. ........ ... . 292. Buhat kay J. Alejandrino pa~'a kay Rizal .. : ................ . 293. Buhat kay Edilberto EvangelIsta para kay Rlzal ............. . 294. Buhat kay A. Bautista para kay Rizal, sa kagandahang loob 295. Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ....................... . 296. Buhat kay Antonio LUlla para kay Rizal ................... . 297. Buhat kay Panday Pha (Pedro Serrano Laktaw) para kay Dimasalang (Jose Rizal) ............................... . 298. Buhat kay Pedro de Govantes para kay Rizal ............... . 299. Buhat kay Graciano Lopez J aena para kay Rizal ........•...• 300. Buhat k.ay Rizal para sa Patnugot at mga Manunulat ng La Solidaridad at sa Kapisanang Kastila-Pilipino ......... . 301. Buhat kay Edilberto Evangelista para kay Rizal ............. . 302. Buhat kay Sixto Lopez para kay Rizal ..................... . 303. Buhat kay Ariston Bautista para kay Rizal ................. . 304. Bahagi ng isang sulat ni Jose Alejandrino kay Rizal ......... . 305. Buhat kay Graq.ano Lopez Jaena. para kay Rizal ............. . 306. Buhat kay AristQn Bautista para kay Rizal ................. . 307. Buhat kay Edilbe 0 (Evangelista!) para kay Rizal ........... . 308. Buhat l(ay Mariano Ponce para lea Rizal ................... . 309. Buhat kay Antonin Vergel del Dj s para kay Rizal ......... . 310. Buhat kay Rizal par kay Baldomel'o Roxas ................. . 311. Buhat kay Rizal par~ kay Marian Ponce ................... . 312. Buhat kay Rizal para kay Marcelo H. del Pilar .. , .......... . 313. Paliwanag na ibinigay ni Lete tungkol sa kanyang Lathalain ... . 314. Buhat kay Dimasalang (Rizal) para kay Teuluz (Zulueta) ... . 315. Buhat kay Graciano Jaena!8 para kay Rizal ................. . 316. Buhat kay A. Bautista1 U para kay Rizal ........ .... ......... . 317. Buhat kay Rizal para kay 1\Iaria110 Ponce ................... . 318. Buhat kay Rizal para kay Marcelo H. del Pilar ............. . 319. Buhat kay Tirnoteo Paez para kay Rizal ....... , ............. . 320. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga kababayan ........... . 321. Buhat kay .J. Alejandrino para kay Rizal .. , ................ . 322. Buhat kay Eduardo Lete para kay Rizal ................... . 32~ , Buhat kay :M. H. del Pilar para kay Rizal ................... . 324. Buhat kay I. Laurel para kay Rizal ......................... . 325. Buhat kay Anacleto S. del Rosario para kay Rizal ........... . 320. Buhat kay .T. M. Basa pal'a kay Rizal .... , .................. . 327. Buhat kay Valentin Ventura -para kay Rizal ............. , ... . 328 . Buhat kay Juan Luna para kay Rizal ......... , ............. . 329. Buhat kay Rizal -para kay .T. M. Basa ....................... . 330. Buhat kay Julio Ll orente para kay Rizal ., ........... , ....... . 331. Buhat kay R!zal para kay Doktor Lorenzo Marques ......... . 332. Buhat kay Rlzal para kay Jose Maria Basa 333. Buhat kay S. Jugo Vidal para l<ay Jose Rizal ................. . 334. Buhat kay Rizal J)a1'a kay P. A. Paterno ................. . 335. Bu4at kay .J ose 1\1. Basa para kay Rizal ..................... . 336. Buhat kay F. Villa-Abl'ille para kay Rizal·::::·:··············· 33~Buhat kay Francisco Villa-Abl'illc para kay Riz~l' ::::::::::: : :: 18. Graciano Lopez J nenn 19, Al'ibton Bautista Lin

595 596 599 603 604 606 608 609 610 611

613 615 617 61ll 620 622 624 62;; 626 627 630 632 63~~

635

637 6B8

639 641 642 64;~

646 651

655 658

659 660 661

662 664

666 668 670 675 678 679 681

682 683 685 686 686 688 689 690 692 692 696'

}

Ikatlong Aklat Pakikipagsulatan ni Rizal sa mga kasamahan niya sa pagpapalaganap

1. Ruhat kay V. Cella para kay Rizal Kalugud-Iugod na balita ang ipinadadala kay Rizal buhat sa Maynila at sa Kalamba.-Nalulungkot si Leonor.-Ang pista sa Kalamba.

Sta. Cruz, Maynila Daang Trinidad Ika-30 ng Hunyo, 1882 G. JOSE RIZAL MINAMAHAL KO'T ITINATANGING RIZAL:

Kung malungkot ang pagkakawalay ng isang anak piling ng kanyang minamahal nn kaanak, ay hindi hulf ang pagkakawalay ng isang kaibigang gayong pinakamamahal ng mga katulad naming nagkaroon ng dangal na matawa'g na kaibigan at kasama mo, ay nalayo sa amin sa pa&,hanap ng kabutihang ninanais 00'rning lahat, at kung hindi lamang dahil diyan ay lal0 sanang naging dapat ipagdamdam ang pagkakalayong ito sanhi sa kalayuan ng isa't isa sa atin. Harinawang kalingain ka ng Diyos alang-alang sa kabutihang ginagawa mo sa iyong mga kababayan. Sa pagdating ng bapor Salvadora na sa iyo'y naghatid sa Singgapur ay parang nagtiyap-tiyap kami upang magkatagpu-tagpo sa bahay ng iyong tiyo Antonio sa hangad na makatalos ng anumang balita hinggil sa iyong paglalakbay. Nang mamalas ako at ang iyong kumpare ng iyong tiyo Antonio, na kami'y nananhik sa bahay ay niyakap ako agad sa ngalan mo. Pagkatapos ay sinimulan agad ang pagbasa ng iyong sulat na pad ala sa pangkat ng mga magkakasama, at bHang kasagutan ay masasabi ko sa iyo, sa ganang akin, na gaya ng pagkakilala mo sa akin, ay lagi akong aalinsunod at makikibagay sa iyong mabubuting payo. Binasa rin namin ang sulat mong padala sa iyong mga kaanak, at gayon na lamang ang aming kasiyahan sa lahat ng doo'y sinasabi mo. Noong ika-13 nito, na, gaya ng alam mo na'y ka~a

arawan ng iyong tiyo Antonio, ay nagdaos r:,g is~nd~ pangmagkakamag-anak na kas~yahan, ~gunl thIn 1 gaanong naging masayang kapa rls nang ta.ong nak.araan, dahil sa pagkamatay ng kanyang .kapa tl? .na Sl Jose, gawa ng malubhang p.agkapaA~ sa plsta ng ldlnaos alangalang kay Heneral PrImo de RIvera, na ang bu?ng naI?-gyari'y nalalaman mo na marahil sa sulat ng ~yong tl!"O Antonio. Ang mga kaibigang dumalo sa plsta ng Ito ay ang mga naiwan sa bahay at ilang taga-Iabas; sa mga dalaga ay ang mga mata talik na kaibigan ng aking kapatid na si Leonor. . Ang totoo'y itinu ring naming isa~g mala~lng k~足 kulangan ang hindi mo pagdalo, kaya tang atlng kalbigang si Chengoy ay siyang bumasa n~ kany ang talurnpating inihanda para sa pagkakataong lyon; ako'y nasalutuang kasama ng iyong tiya Betang sa pag-aayos ng mga kailangan, ito'y nakaalaala sa iyo at napa iyak nang gayon na lamang. Ang kapa tid kong si Leonor ay gayundin, buha t n'ang siya'y dumating na galing sa Pangasinan hangga ngayon ay lagi nang malungkot dahil sa pagkakalayo sa ~sang pinsapg napakabuti. Anup a't sa dahilang dumat'ing ang pagkakataun-taong ito ng pagkamatay ni Jose, sa isang dako, at pagkakawalay ng isang kaibigan, at higit sa kaibigan ay isang kapa tid, sa kabilang dako naman, ay siyang nagin g sanhi kung bakit naka raan sa amin ang ika-13 ng pagayun-gayon na lamang. Bilang pagtupad sa pangako ko sa iyong ako'y dadalo sa pista ng inyong bayan, at upan g aliwin din ang !lamimighati mong pamilya, ay sumakay ako sa bapo r na paparoon, kasama ng iyong tiyo Antonio at si Ferrer, noong ika-24 nito. N aging napa kasay a ang amin g paglalakbay, sapag ka't nakasakay namin ang rnahigit sa i~ang daang kolehiyala sa Stat Isabel upan g durnalo sa plsta ng San Juan sa Pasig ; at idugtong rno pa rito na kasakay din namin ang banda ng musika sa Pags anghan na nagpaparinig ng maiinam na tugtu gin, at rn~ kukuro mo ~a kung ~aano kasay a ng amin g paglalakbay. Dumat;ng kaml sa Kalamba nang mga ika-4 ng hapon sa gl~na ng mal~kas n~ ulan. Sinalubong kami sa bapor ng l.yong kap~tId na 81 Paciano sa pag-a akala ng kasama ng tIyo AntonIO mo ang kany ang pamilya, kaya naman may taglay na mga sasakyan at mga palangkin.

Dumating kami sa hahay mo nang ika-4 at kalahati ng hapon, nguni't halos naligo kami dahil sa napakalakas na ulan. Maraming itinanong ang huong kaanak mo tungkol sa kung papaano ka nakapaglakbay, kung saan ka paroroon upang magpatuloy ng iyong karera at kung ilang taon ka lalagi riyan, at marami pang bagay na napakahabang isaysay; sa dahilang nasagot namin silang mabuti at lahat kami'y naka~ulit na lubos, kay a naman silang lahat ay ganap nang sumasang-ayon; at ang ina mo'y laging nagpapahatid sa iyo ng kanyang bendisyon tuwing umaga. N aging masaya ang pistang katulad nang ta6ng nakaraan; dalawang gabing nagkaroon ng palabas-dulaan sa liwasang bayan, at ang bantog na samahan ni Chananay ang naglabas ng mga sarsuwela; nagkaroon din ng mga kastilyo, at sa iyong bahay ay nagkaroon ng sayawan, bagaman hindi matagal, dahil sa iyong tiyo Antonio. H'inintay nitong makaalis ang iyong ina upang manood ng kastilyo, at sa dahilang nasa-bahay ninyo ang orkesta ng Binyang na tumutugtog ng mga tugtuging pangsaya an at naroon din naman ang magandang si Loleng, ay sinamantala ng tiyo Antonio mo ang pagkakataong ito, at sa katotohana'y sadyang napakagaling na sumayaw ni Loleng; ako man ay sumayaw din sa kanya, nguni't hanggang doon na lamang, sapagka't sa dahilang walang babae kundi siya lamang, paIibhasa'y hindi marunong sumayaw ang iba, ay nagtungo kami sa dulaan hanggang jka-2 ng madalingaraw. Sa wakas. noong Lunes, ika-26, ay umuwi kami nang walang anumang kapansanan na taglay ang matamis na alaala ng kasabihang kagandahang-loob ng minamahal mong pamilya at. ng lahat ng mga tagaKalamba; at ang aming kasi:vahan ay gayon na lamang sapagka't ang buong kaanak mo'y lubos nang kasangayon ng iyong pag-alis. May dalawampung araw nang may isa kang bagong pamangkin sa iyong k:.tpatid na si Lucia, at ang pangalan ay katulad din ng iyo. Isang amain ko, na kararating pa lamang dito sa Ma~vni1a. ang tumukoy sa iyo at sa iyong mg-a balak, at sa dahi1ang siya'y isang matandang naninirahan sa pangulong-bayan at nakaaa12.m din naman ng mga ka-

sulatan at may mga Wipang katula~ ~in ng atit}, ay nayag na siyang rnangasiwa ng pagbIb~gay sa akIn n~ lahat ng rnaaaring rnangyari sa lalawIgan na maaarl mong pakinabangan. . . .. 째 Mararning kababaya't rnga kaIbIgang magsIsIparIyan sa ta6ng ito 0 sa ta6ng papasok. Ang ating kaibigang si Manuel Locsin ay aalis ding kasarna ang kanyang kapatid na si Vicente, sa ta6ng papasok. Ang aking kapatid na si Leonor ay hindi pa pumapasok sa kolehiyo buhat nang rnanggaling sa Pangasin an hangga ngayon. Papasok na siya sa Linggo; malakas na ang kanyang katawan. Sa wakas ay rninarapat ko nang ipagpatuloy ang 2.king karera, yarnang gayon ang ipinasiya ng aking ama; inaasahan kong ibabalita rno sa akin kung ana ang ivong ipinagpapatuloy. Hanggang dito na larnang. Hinahangad kong huwag kang rnagkaroon ng anurnang kapinsalaan, at nararapat kang rnag-ingat tuwina, sapagka't alam rno nang ikaw ay rnina ahal ng iyong kaibigan at kasama. VICENTE GELLA

Habol: Nagpapahatid sa iyo ng kanilang aJaala ang iyong tiya Betang at ang aking kapatid na si Leonor. PAALAM

Ipagpaurnanhin rno ang rnga kakulangang mapapansin rno rito, sapagka't ito'y rnadalian sa kakuJangan ng panahon: bukas ang alis ng bapor at ito'y ibibigay ko pa sa tiyo Antonio rno mamayang hapon. 2. Buhat kay eh. para kay Rizal Ang mga pangingibig ni Rizal sa Maynila."Pag-ibig sa Bayan".-Kaunting politika.

Maynila Ika-28 ng Agosto, 1882

JOSE RIZAL

MINAMAHAL KONG TUKAYO AT KAIBIGAN0

'k 2~inangHgap ko ang inyong magiliw 째 na suI at nang a" ng unyong nakaraan, at buong lugod na kina-

basahan ko na kayo'y nasa-Barselona na, kayo'y nagtatamasa sa pagmamalas ng kanyang masaganang ka1akal, at walang anumang kapansanang karaniwang inaabot sa mga mahahalagang paglalakbay na gaya ng ginawa ninyo. Sa mga ito'y hindi maaaring di kayo nagkaroon at ang mga iba nama'y di-karaniwan, gaya halimbawa, ng pag-alis ng tren nang mga sandaling marahil ay napilitan kayong bumaba upang magdaos ng isang pangangailangan, bagay na bagaman ikinaaawa sa inyo, ay nakatatawa naman kung mamalasing mabuti. Kaninang umaga'y tumanggap ang "casero" ng isang sulat ninyo, na nagsasabing sa :Madrid ipadala ang sa inyo'y kasagutan. Sa sulat na iyo'y napagtalastas kong kayo'y walang anumang kapansanan, bagay na gaya ng inyong sukat maakala ay lubos kong ikinalulugod. Sa una kong sulat dito, na patakbo kong ginawa, ay mamamalas ninyong tumagal ang aking sakit sa mata nang kulang-kulang na tatlong buwan. N gayong lubos nang magali1ilg ay walal akong idinaraing kundi ang pagkakabunton sa akin ng mga gawain, sapagka't para bagang ako'y nakulong sa bilangguan at gumagawa sa gabi at araw, na ang tanging kaibhan ay may mga hagupit na kasama sa piitan) at sa opisina ay wala; nguni't hindi malalaon at matatapos ko na rin nng mga gawaing madalian, na siyang pumipilit sa aking gumawa nang higit sa iniuutos. Naibigay ko na ang sulat kay Kapitan Jose Valenzuela sa takdang panaholl. Sa ngalan ninyo'y nakadalaw na ako nang makalawa sa mga kaanak ng ginoong ito, at aking naratnang lalong kaakit-akit kaysa noong una ang ating magiliwing si Bb. O .......... Sa pagtungo ko sa bahay nito ay nakatanggap ako ng balita kay Pedro Gena, na tila hiningi ni S. . . . . . . . .. ang kamay ng nasabing dalaga. bagay na ipinagtaka ko, palibhasa'y natatalos kong ang kaibigang iya'y bubuntut-buntot kay D ......... . P. . . . . . . . .. na sinusundan-sundun noong una ni P .......... Upang matalos ko ang katotohanan ay biniro ko siya nang gayon, nguni't nagpakatanggitanggi; at sinabi ko pang kung may isang bagay na makapagpapalungkot sa in yo n~ng gayon na lamang sa

malayong bayang iyan, ay walang iba kund i ang matalos na natapos na sa kanya ang pag-as~ s~ ~anra, at sa biro kong ito'y walang isinagot kund l hIndI nlya nalalaman na ako pala'y may kato sa kataw an. N aglar.o kami ng tresiyete nina T . . . . . . . . . . 9. . . . . . . . . ., Gallcano at ako; ngun i't pagkatapos, SI 0... ..... .. ay naglatag ng kanyang mga barah a at naghamon uI?ang ako~y pumusta 0 tumaya;. wala nama ng pag-aa~lnla足 ngang itinaya ko kayo sa Isang kabayo laban sa Isang lima, at ako'y nanalo. Sa gayo'y sinabi ko sa ka?y a na yao'y isang maliwanag na katun ayan na ang Slnasabi ko sa kanya tungkol sa kany ang pakikipag-ibigan ay siyang katotohanan. Aywan ko kung ~anyan~ naunawaan na kayo 0 si S ..... ..... ang slyan g klnak atawa.nan ... ngun i't sinabi ko sa kany ang ~ng kaha rap at labis-labis naman niyan g talos kung SIno. Si T ..... ..... ... , ang inyong mata lik na kaibigan, ay hindi nakalilimot ng mga bagay-bagay na. noong dalaga pa siya' y inyong ginagawa. Ipina gbilin niya sa akin 'VIa kayo'y ipaku rot sa kany ang anak na si F ..... ..... \ na ipina ngan ak niya mata pos na kayo'y makaalis diup sa Siyudad. Itina nong nila sa akin kung gaanong panahon ang itata gal ninyo sa lupaing iyan, at sila'y sinagot kong mara hil ay mga sampung ta6n at pagbalik ninyo ay maaa ring mang ibig kay F . . . . . . . . . . sa gayo'y nagsisagot sin a Orang, Candeng, Chengoy at Titay, na pawa ng kaha rap, na kayo'y hahalik ng kamay sa kanil a; sinag ot ko nama n sila na walang magagawa kundi ang gayon; datap uwa' t ang bagay na pinag-uusapan ay pinutol ni lVlariano, na kapatid ni Mentang, sa pagsasabing hindi mang yaya ri ang gayon sapag ka't hindi mang yaya ring magkaroon kayo ng dalawang pakay. Dito nagsimula ang pagn ining as ng Troya. Laha t ng mga taong ito, pati na si Kapit~~a Sanday ay nagp apah atid sa inyo ng kanil ang maglhw na alaala at ninan ais nama n ni Oran g na kayo'y makat~gpo sa lupa~ng iyan ng isang maga ndan g dalag a. DI?alaw ko. rIn ang kaan ak ng makisig na dalagang SI Marg arita ,. na a~gkin ang lubos na pasas alamat na nag~apahabd sa ~nyo ng kanil ang mga alaal a. Ayon sa bahta ay magallng na ang paa ng kaibi gang V., at hangg~ng sa ~ga ~nang araw ng buwa ng papa sok ay darab ng na slya rlto sa Maynila. Mun tik nang

mapatdan ng hininga si M .......... sapagka't biro ba naman ninyo kung hindi siya gumaling at pinutol ang jsa niyang paa; baka hindi na siya makaparito sa May.. nila upang magpatuloy ng pag-aaral at ng pakikipagibigan, at ang lalong mahapdi ay baka hindi na siya maibig ng dalaga dahil sa iisa na lamang ang kanyang paa. May isang babaing nagdaramdam nang gayon na lamang sa inyong pag-alis, at umano'y kung narito siya nang kayo'y tumulak ay hindi sana kayo nakaalis. Talagang nakaaawa siya. Marahil ay tumanggap na kayo ng sulat niya nang mga sandaling sinusulat ko ito. . . . . . .. N a kayo'y iniibig niya ay hindi na mapagaalinlanganan ngayon. Sa "Diariong Tagalog" noong ika-20 ng buwang ito ay nalathala ang isa ninyonK artikulo na pinamagatung "El amor patrio" (Ang pag-ibig sa bayan). Binabati ko kayo, dahil dito, ng buong puso. Ang dinaramdam ko lamang ay ang pagkakaroon ng maraming kamalian sa pagk'akalimbag. Sa nasa bing IViario ay matutunghayan ninyo na ang Maynila at mga bayang karatig ay nilalaganapan ng salot na kolera at napakaraming pinupuksa. Sa marami sa mga bayan sa dakong timog ay nakarating na rin. Iisa-isahin sa in yo ng kasero ang mga sinawi. Dahil sa kakila-kilabot na panauhing iyan ay kakaunti na kami rito sa bahay, sapagka't ang karamihan ay nagBiuwi sa kani-kanilang bayan. Si Vicente Gella ay narito pa sa Maynila, at bagaman siya'y nahahanda nang umuwi sa kanyang bayan dahil sa kolera ay wala namang sasakyang tumanggap sa kanya, kaya't natira na lamang siya sa pananabik. Labis kong ikinalulugod ang inyong paglipat sa Madrid, pagka't doo'y marami kayong magagawa, sa tulong ng iba pang mga Pilipinong naroroon, sa kapakanan ng ating bayan. Samantalang nakatali ang Hming panitik sa.... (salitang hindi mabasa) 0 sa lalong maliwanag na pagtuturing, habang hindi itinutulot sa amin ang kalayaan sa pagpapalimbag, ang mga daing dahil sa kalabisan, sa mga paniniil at kawalang matuwid ay maririnig na lagi at higit kaysa ibang dako ng daigdig. Lubhang mahirap, kung di man sadyang

hindi mangyayari na matamo ito, sa .......... '. '.' .: . ~a mga taga-Europang may mga kapak~nang sarIh rIto ang gaya ng sa Kuba ........ at dlyan utang ang malaking hakbang sa makabago at lalong maluwag at pangkarunungang Pangasiwaan. Gaya ng alam na ninyo, dito'y may mga uri ng taong may labis-Iabis na lakas, na dili iba't ang mga prayle na siyang sukdulan ng paniniil. Kinakailangang guma~a kayo ng anuman sa ikapuputol ng kanilang mga kagagawan. Ang inyong mga kumpare't kumare at ang inyong mga inaanak ay nagpapahatid sa inyo ng taos na alaala, at itong mga huli'y ng magigiliw na halik. Ang mga dalagang Vasquez na nakikibalita ng tungkol sa inyo, ay nagpapahatid din ng kanilang alaala. Huwag sana ninyong baguhin ang balak na pagaaral ng deretso, sapagka't ito'y malaki ang maitutulong sa inyo at siyang jkatatanyag ninyo sa Korte. Ang sulat ng.kasero ay siyang bahagi ng pangulong tudling, at ito'y nauukol sa mga nangyayari rito. Hindi ba tutoong gayon ns-a? Talos na ninyolfg kayo'y inamahal na lubos ng inyong nagmamahal na kaibigan, na nahahandang pagutusan. CR. ( JOSE M. CECILIO) 3. Buhat kay Basilio T'eodQro Moran par,a kay Rizal Ilang pangyayari tungkol sa lathalang "Pag-ibig sa Bayan".-Si Rizal ay binati't pinapurihan ng mga taga-"Diariong Tagalog". llang bagay tungkol sa pahayagang ito.

Salazar 4 (Troso), Maynila Ika-12 ng Setyembre, 1882

G. JOSE

RIZAL MERCADO

MINAMARAL KONG KAIBIGAN:

P ~~ng ihayag namin ang inyong lathalang "Ang .ag-Iblg sa Bayan" ay kasisimula pa lamang na lusubIn ~1g pangul0!lg b~yang ito ng kakila-kilabot na salot na 0 era, na hbu-hbong tao ang sinawi at sinasawi hilifa~gga ngayon; salamat na lamang at dahil sa magpIt na kautusan at mga kaparaanang ginawa ng

aming karapat-dapat na Gobernador Heneral, ang Markes de Estella, at sa pagbabago ng singaw ng panahon ngayong mga araw na ito, dahil sa malakas na hihip ng hangin at pagbagsak ng ulan, at ngayo'y nagbawabawa na. Buong-buong inilathala namin sa isang bilang lamang (noong ika-20 ng Agostong nakaraan) upang huwag magkaroon ng pagkakaiba-iba. Dahil sa kapangahasan ng tagapansin ng pahayagang ito, ay idinagdag sa salitang "Guzman" ang pantanging salitang "el Bueno", bagay na hindi minabuti ng Tagapatnugot na rin ng pahayagan, na nagsabi sa kanyang hindi nararapat magalis ni magdagdag ng isang "hota" man lamang, sapagka't ang gumawa ng gayong pagbabago ay mahuhulog sa katawa-tawang katayuan na makihati sa kaluwalhatian ng may akda ng lathala; at kung ipinalalagay ng pasulatan na masama ang lathalain ay sukat ang huwag ilathala, datapuwa't kailanma'y hindi nararapat baguhin. Sa ganitong pagsising ginawa sa naturang tagapansin, siya'y pinagpaumanhinan na namin sa nagawang l}asalanan, Ina marahil ay bunga lamang ng isang pagmamasaki t na may masamang kahulugan kaysa isang kasumpa-sumpang hangad, kaya't inaasahan naming kayo ma'y magpapaumanhin na rin. Ang mga nagsisibuo ng pasulatang ito, pati na ng Patnugot at iba pang tanyag at mulat na tao dito sa Maynila ay nag-ukol ng mga papur i sa inyong lathala, at sinabi nilang ni dito, ni sa Espanya, ay si Castelar lamang ang makasusulat ng gayong akdang pampanitikan na batbat ng mga isipan at mga paglalarawang kahanga-hanga. Dahil nga diyan ay binabati ko kayo ng huong puso, at ninanais kong kayo'y magpatuloy sa landas na inyong tinutunton, na hinuhulaan na nalning kapipitasan ninyo ng mga walang dungis na karangalan, alang-alang sa kaluwalhatian ninyo at ng lupaing sakop ng kastilang inyong kiuakitaan ng liwanag. Hindi ko pa malaman kung ang "Diariong Tagalog" ay maaaring mabuhay nang matagal, bagay na pinag-aalinlanganan ko, palibhasa'y walang malasakit ang ating mga kababayan. Sa pamamagitan ng koreo ring ito ay ipinadadala namin sa inyo ang koleksiyon 0 katipunan ng nasabing pahayagan, buhat sa unang labas hanggang sa mga

araw na ito, at sa mga hinaharap na araw ay tatanggap na kayo ng mga susunod na lab~s. . Ipinamamanhik namin sa Inyong marapatIng kami'y padalhan ng mga bali tang lalong ;na~ahalaga tuwing labinlimang araw na nangyayan dI:yan sa Madrid at sa iba pang dako ng Europa; m&,a anlm 0 walopg lathalaing pampanitik~n tuwing ~abinhman~ araw dIn; marapatin din sana nInyong paklalaman dlyan sa Madrid kung may mga pahayagang ibig makipa~alitan nitong amin, at kung wala naman ay mangyanng kami'y ipakisuskribi sa isang pahayagang pang-arawaraw, at kami'y magbabayad ng nauukol sa isang taon. Sakali namang may ibig na sumuskribi sa pahayagan namin ay marapatin ninyong tanggapin, at sa bagay na ito'y binibigyan namin kayo ng lubos na kapangyarihan; tangi sa rito'y maituturing na ninyong kayo'y katulong namin at manunulat ng "Diariong Tagalog", gaya ng pagpaRalagay namin sa inyo. , Ang mga gugol na, dahil sa mga bagay na it.o'y inyong pagpapaluwalan;/ ay babayaran namin karakaraka. Sasamantalahin ko ang pagkakataong ito upang ihandog sa inyo ang buong pamimitagan ng inyong nagmamahal na kaibigan at lingkod na humahalik ng kamay, BASILIO TEODORO MORAN

~abol :

Mangyaring ipakisuskribi rin ninyo kami sa Jbang pahayagan sa Madrid, at ito'y ipadala sa amin sa tuwirang pagpapahatid, sapagka't kung magkaroon ng mg~ salabid ay nawawalan ng halaga ang mga balitang nIlalaman (na ~aaaring nailathala na ng ibang p~hayagan); gayundIn ~aman ang dapat ninyong gaWIn sa pagpapadala ng Inyong mga sulat, mga balita at mga la thalain. Kung ~pahihin~ulot ng inyong mga gawain ay ipinamama?hIk ko sa lnyong huwag ang di ipadala sa amin a~&, kahIt ~an lamang mga lathalain ninyong pampalutIkan tuwlng labinlimang araw, sapagka't binabalak ko~g magbawas ng tauhan upang makaya ang mga gu~hn; ~a ,ngayon, ang gugulin namin ay umaabot sa Is.ang hbo t apat na raang piso sambuwan. Alam na nlnyong wala akong sapat na guguling maitutustos.

Babayaran ko sa inyo ang inyong' mga gugulin sa pagpapadala rito ng inyong mga suIat. 4. Buhat kay J. M. Cecilio para kay Rnal Itinatanong ni Rizal ang mga ffdalaga".-TimpalakPanitikan.-Mga tala sa pag-iibigan at sa mga nag-aaral.-Nalulungkot si Leonor. (Sira-sira ang pinagsipian)

Maynila Ika-16 ng Setyembre, 1882 G. JOSE RIZAL MINIMAHAL KONG TUKAYO AT KAIBIGAN:

Pagkatapos ng pagdalaw na ginawa ko nang isa sa mga araw ng buwang nakaraan sa mga mag-aanak na Valenzuela, ay hindi na ako nakadalaw na muli sa kanila dahil sa pagsipot ng salot na kolera, na siyang bumagabag sa kalooban ng mga tahimik na mamamayan sa pangulong-bayang ito. Dapat ninyong matalos, dahil sa inyong ka~laman sa ~alinisan, na kailangang bawa't isa'y humiwalay sa isa't isa at huwag munang mugdalawan upang mailagan ang pagkakahawahawa. Salamat sa mga mahihigpit na kautusang inilagda ng Gobernador Heneral, ang salot ay unti-unti nang napaparam ngayon, sapagka't wala nang dinarapuan sa ilang arabal, at sa iba namang dako ay inaasahang mawawala na rin malao't madali. Ang mga kautusang ito'y mababasa ninyo sa mga pahayagan dito, nguni't sa dahilang sa maraming mga kasakunaang nangyayari rito'y mraming nakikinabang, ay kayo na ang magsabi kung gaano kakinis ginawa ng mga ito ang pagsasamantala sa mga salaping ukol sa mga kasakunaan, upang pagkatapos ay magsitawa sa buong mamamayan sa Maynila. Kung tumpak man ang mga kautusang inilagda ng Gobernador Heneral, nang pakahuluganan ang ilan sa mga iyon at nang isagawa, ay masasabing hindi kapuripuri dahil sa kahangalan 0 masamang hangarin ng mga nagpaganap. N agpatayo ng isang kamalig sa baybayin lig Sta. Lucia upang doon patirahin ang mga taong mahihirap ang buhay, na labi-Iabinlima 0 labi-Iabinganim sa maliliit na tahanan; nguni't ang nangyari'y la-

long nangagkasiksikan sa loob ng nasabing kamalig, at kung dito'y makalabas naman ay wala nang karapatang makabalik; samakatuwid, and taong ipinapasok doon ay parang ibinibilanggo, hindi pinaiinom ng tubig ni anumang bagay, na makukuro na ninyong hindi mabuti. Maynila Ika-19 ng Oktubre, 1882 Dahil sa isang madaliang gawaing hinarap ko ay natigil ang sinusulat ko sa likuran nito; nguni't ang pagpapatuloy ko ngayon ay buong puso at lugod na ginagawa ko sanhi sa nasa-harap ko ang inyong sulat nang ika-31 ng Agostong nakaraan, na nagpapakilala sa aking natanggap na ninyo ang una kong suI at na ipinadala matapos na bumuti ang aking sakit ng mata na matagal-tagal ding aking dinamdam; sa sulat din ninyong ito ay natanto kong kayo'y walang kapansanang dinaranas. Sa nasabi ring sulat ay ibinabalita ninyo sa- akin ang inyong nalalapit na paglipat sa Madrid buhat sa Barselona; binabati ko kayo sa ganitong gaga win ninyo, pagka't sabihin na ang ibig sabihin ay talagang iba ang Madrid kaysa isang pangalawang sjyudad lamang, na gaya ng Barselona. Lubos kong ikinasisiya at ikinalulugod na malamang sa Barselona ay nakilala ninyo ang isang pilipinong may magandang kalooban at la10 pang may katalinuhan, na nagngangalang Enrique Rogers. Pinasasalamatan ko kayo sa inyong pagbati sa akin, nguni't ang talumpati, gaya ng kakaunting sinulat ko hangga ngayon at inyong nabasa nang tayo'y magkasamang tumitira sa bahay na ito ng Sto. Tomas, ay hindi na lumalagpas dito, gaya ng sinabi ni Raguer na "Tatlo na tayo". At bakit nanasain mong humigit pa sa riyan? Talagang magaling na kusinerong Makaw ang kaibigan Cabangis, na siyang pinagkakautangan ng pinagsalu-saluhan ninyong pansit, dahil sa pagpapaalaman ninyo sa Barse1ona. Talaga bang masarap? Pag-uwi niya rito ay makapagbubukas na siya ng isang pansiteriya sa tapat ng simbahan ng Tundo. Pinasasalamatan ko rin kayo sa inyong hangad na

ako'y malayo sa pagkakasakit, bagay na siyang Iagi nang hinihingi ko sa Diyos na ipagkaloob sa inyo. Gagawin ko ang buong magagawa, upang hiluhin ang mga namangha sa inyong biglaang pag-alis. Ang mga dalagang itinatanong ninyo sa inyong ~mlat, ay patuloy sa pagiging mabuti sa kasaIukuyan. Ang mga magkakapatid na Vasquez ay dinapuan ng kolera nguni't magaan lamang at sila'y nakaligtas; nguni't hindi gayon ang nangyari sa kahabag-habag na Ando, n3. kapatid nila, na, sa loob lamang n!!, ilang oras ay naglakbay sa walang hang-gan .. Si Mamerta ay muntik na ring mapahamak dahil sa salot na iyan, nguni't sapagka't hindi pa niya oras ay nakaligtas din. Lahat sila at si Juana Vasquez, na inyong ginamot, ay nagpapahatid sa inyo ng magiliw na bati. Si Titay ni Dionisio, na inyong matalik na kaibigan, ay dinapuan din, dito sa Maynila, avon sa aking balita, nguni't sa awa ng Diyos ay nakaligtas din siya. Hindi ako nabalik ng pagdalaw sa mag-aanak na ito sapul nang sila'y dalawin ko sa ngalan ninyo, gaya ng aking ibinalita sa huling liham kong ipinadala sa Madrid, at ang gayo'y sanhi sa salot na namiyapis sa Maynila, datapuwa't ayon sa balita ko'y mabuti naman ang kanilang kalagayan. Tungkol sa kalagayan ng inyong mga kaanak ay hindi ako tumutukoy sa mga sulat ko, sa pag-asang ang kasero ang siyang magbabalita sa inyo. Gayunman, sa ikasisiya ninyo'y ibinabalita kong mabuti ang kanilang kalagayan, at ang inyong bayan ay lalo namang sumasama. Ang- mga kaibig-a't kababayan ninyo'y nasa-mabuti ring kalagayan, at sila'y nananatili pa sa kanilang bavan sapagka't hindi pa nagbubukas ng klase. Hindi malalaunan at mabubuksan na ang mga ito. sapagka't kakaunti na ang dinarapuan ng kolera. Alinsunod sa DUlong ng mga mediko na idinaos sa Pamahalaang Sibil, ang salot na ito'y mabibimbin sa Siyudad ng Maynila, at kinakailangang mag-ingat na mabuti upang huwag maulit ang paglala ng sama, gaya ng namamalas ngayon sa ilang arabal. Halos wala akong masasabi sa inyo sa niloloob ng mga nagsisipag-aral, sapagka't ang karamihan sa kanila'y wala rito sa Pangulong-bayan, at ang mga na-

rito nama'y gulo ang isip; nguni't sa ngayo'y unti-unti nang pinagbabalikan ng dating kasayahan. Sa dahilang halos walang nag-aaral dito sa bahay, ay wala kaming nagawang anum an nang huling araw ng Santo Rosario sa Maynila, at dahil dito'y hindi ko naanyayahan ang ating mga kaibigan babae sa Santa Cruz. Dinaramdam ko ito nang Iabis at ikinahihiya ko ang nangyari. Ngayon ang katapusang araw ng pagsisiyam sa N uestra Senora del Pilar sa Santa Cruz, sa dahilang ipinagpauna nang isang araw ang pagkakasimula, 0 kaya'y noong ika-ll ng buwang ito, nguni't hindi ko maIaman kung nailabas ang prusisyon, sa dahilang bumagsak ang malakas na ulan nang mag-iika-7 ng gabing ito, bagay na siyang nakapigil sa amin ni Pichon na lnakarating sa naturang arabal. Buong ningning na nairaos dito ang Ikasandaang taon ni Santa Teresa. Nang Linggong nakaraan~ ika-15 ng kasalukuyan, ay ginanap ang pamamahagi ng mga gantimpala. Ikalulugod ninyong malaman na ang mga nagtamo ng gantimpala ay halos pawang kababayan natin, maliban sa tula, na ang nagtamo ay isang nagngangalang Isabel Schez y Martinez, na ang kanyang akda na sasampuing pantig ay sinulat sa Sevilla; nagtamo ng banggit (accesit) si P. Arias, na kaibigan ninyo; karangalang banggit, ang isang Hesuwitang nagngangalang Pablo Banguet; ang ikalawang banggit ay isang indiyong taga-Kabite na nagngangalang Pedro Pay de los Santos; nagtamQ ng diploma si P. Rubin de Celis, kura sa Maalat, na isang Agustino, at ang ikalawang diploma ay si G. Jose Ma. de Laredo. Kalihim ng Sanggunian ng Pangasiwaan (Consejo de Administracion) . Sa musika ay nagtamo ng medalyang ginto ,mg isang manganganta sa Katedral na nagn~angalang Jose Canseco, at tinalo ang Patnugot ng Kapilya ng Katedral, na nagtamo lamang ng pangalawang gantimpala; ang pangatlong gantimpala ay natamo ng isang indiyong nagngangalang Manuel A. Mata na taga Kiyapo, at ang pangkaran,g alang banggit ay natamo naman ng "musico mayor" ng Rehimiyento ng Inlpanteriya BIg. 5, na si G. Leonardo Silos. Sa Eskultura ay nagtamo ng unang gantimpala si Kapitan Chencheng Arevalo, at ang pangalawa ay natamo ni Alejandro Barce1

lona, na taga-Sta. Cruz sa pangkat ng mga Eskultor. Sa Pintura ay nagtamo ng unang gantimpala si Lorenzo Guerrero at pangalawa si Felix Martinez, na marahil ay pamangkin ni Kapitan Tino sa Sta. Cruz. Ano pa ang mga kakulangan ng aming sulat na nauukol sa pagka-Tenorio na ibig ninyong malaman? Kung tungkol sa aming mga paglilimayon at pangangati, ay maniwala kayong kami'y hindi na kasama ng mga mapaglibot. Ang labat ay pinagsasawaan, Ialo na sa mga pangyayaring aming tinawid. Ikinalulugod ko na ang ating mga aktor ay lalong mahalaga kaysa mga ilan diyan. May ~atuwiran kavong mahabag sa akin sa mQ'a araw na ito ng mga lindol at kolera, na siyang sa aki'y nagpapangilabot. Huwag ninyong kali1imutan ang pag-aaral ng mga batas, sapagka't ito'y makatutulong nang' malaki sa in. ~/ong mg-a lavunin. Pagpapatalastasan ko ang invong kanatid karaka-rakang may pumaroon sa mga dakong iyon. Ang- kaibigan J. sa Iloi1o, avon sa balita, ay muling nagkasakit sa binti, kaawa-awa naman!. lalo na sa dahilang ayon kay Leonora ay naputol na ang pakikipagibigan sa makisig na dalagang si . . . . . . . . .. Ang magaanak nito ay mabuti naman ang kalagayan at sa aki'y nagbiling kailanma't susulat ako sa inyo ay ipabatid ang kanilang taimtim na bati at pag-aalaala. Dito sa bahay ay maluwag na maluwag kami: kalni'y lilima-lima at ang mga kaanak ng Kasero; si Pichon, si Espina, isang bago. na kamag-anak ni Leon na nag-aaral ng "primer ano" ng "segunda ensenanza", isang pan~nan!! telegrapist8, na nagngangalang- Paredes, taga-Ilokos Norte, na may ilang araw pa lamang na lumipat dito at ang inyong kawawang tukayo, na marahil ay buong kalungkutang- aaIis na sa tahanang ito ng sari-saring tao. Inaasahan kong darating sa Ioob lamang ng ilang araw ang aking mga kaanak sa~agka't natapos na ang kasunduan buhat pa ng katapusan ng buwang nakaraan, at hindi ko nga malaman kung bakit hindi nag-sisiparito. Ipatatalastas ko sa inyo kung saan ang 3king bagong- tahanan, mangyari pa. May isang bagong samahan kami rito ng opera

italyana, na mabuti rin naman humigit-kumulang. Mamayang gabi ay nakatakdang maglabas ng opera "Fausto", at ewan ko kung titilaok ang tenor, sapagka't ang operang ito'y pang-unang hanay. Si Yeyeng (Praxedes Fernandez) ay humiwalay na sa Samahan ni Cubero, sapagka't ibig na niyang mamahinga. Ang kanyang mga papel ay pinagsasanayan ni Raguer, at si Tagaroma ay kasalukuyang napapaloob sa pakikipaglaban. Sa karamihan ng aking mga madaliang gawain ay hindi ako nakadalo sa dakilang pista ng pagpapasinaya ng maiinom na tubig, 0 kaya'y ng unang bukaI na magdudulot sa Maynila at sa mga pook na nakapaligid dito ng isang mahalagang kailangang _matagaI nang pinananabikan ng mga mamamayan. N guni't ayon sa mga nagsidalo sa Sampalok ay naging maringaI at napakasaya. Ang maybahay (caser'o) ay nasubo sa malaking kagipitan. Binalak n,g ginoong ito ang isang bagay, na nairaos naman, nguni't nagpasakit ng kanyang ulo, na dili iba't ito: Sunlulat ng isang talumpating babasahin sa Sampalok, sa harap ng Heneral, sa umaga ng pagpapasinaya; ang nasabing talumpati ay bibigkasin sa ngalan ng mga nagsisipag-aral na magsisidalong may kas2.mang musika; magpapalimbag ng sapat na dami ng ~ipi upang maipamahagi sa lahat ng mga pinuno at mga magsisidalo. Ang unang kagipitan ay ang kawaJan ng isang makasusulat ng talumpati, sayang at wala kayo! Ang ikalawa'y ang musika, sapagka't lahat ng banda ng musika'y nangatawag na. Ikatlo: ang makina ng limbagan, na nasira nang nililimbag na ang mga sipi. Ikapat: ang pagkuha ng kapahintulutan upang maipalimba,g' ang talumpati. Tunay ngang nang mga huling sandali'y naiisip gawin ang lahat, sapagka't hanggang sa Malakanyang ay nakarating ang kasero upang humingi ng kapahintulutan sa HeneraI. At nalalaman ba ninyo kung sino ang pumayag na gumawa ng talumpati? Ang kaibigang Juan Miciano, na pagkatapos ay sinuri ni G. Pedro Paterno. Ang kaawa-awang si Miciano ay may isang ling-goo na ngayong naulila sa ina sa pagkamatay nito sa sakit na kolera. N akatira siya ngayon sa kanyang pinsan sa Bazar Oriental, paIibhasa'y sa dahilang wala na siyang ama, ni ina, ni mga kapatid ay wa1ang ibang pa-

raan kundi ang tumira sa lalong malapit na kamaganak. Mag-uukol ako ng isang talataan sa babaing lalong nagmamahal sa inyo sa ibabaw ng lupa, na dili iba't ang nasa-Silanganan. Nang mga unang araw na dumating ang kahabag-habag na babaing ito buhat sa kanyang bayan, at mamalas na wala kayo sa bahay at kayo'y nasa-limang libong legwang layo sa Maynila, ay gaanong luha ang dumaloy sa kanyang mga mata! Maibabalita sa inyo ng inyong kapatid na si Maria ang nangyari, sapagka't sa harap nito tumangis siya. Minsa'y ipinagtapat niya sa aking siya'y walang kasigla-sigla sa anuman, ni sa kanyang matatalik na kaibigan at bi, nabalak niyang ipatina ng itim ang kanyang mga damit. Sinagot ko siyang huwag siyang mawawalan ng pagasa sapagka't ang mga ta6'y rnabilis na d'l,tmaraan (simulang aking unang akda). N aaala-ala pa ba ninyo ? at sa ibabaw ng lahat ay nararapat niyang ikaaliw ang pangyayaring isa sa lalong malaking ipinagdalamhati ninyo nang kayo'y umalis dito, l{ung di man siyang tangi, ay ang pagkakawalay ninyo sa kanya. . . . .. Kinakailangang sa papaano mang paraa'y aliwin natin ~iya ... Ang kasera, na gayon na lamang ang pagmamahaI sa inyo, ay umiiyak din sa tuwi-tuwinang maaaIaala kayo nang una. Kaawa-awang dalaga! BaIitaan ~inyo ako tungkol sa Madrid, sa inyong mga kasamahang nagsisipag-aral, mga guro at iba't iba pa. Ayon sa pagkaalam ko, ang "lceo L' A " ' " at rtlstIco iba pa ay nilansag- na. Ang masigla niyang kagawad na diIi iba't si G. Francisco Marcaida ay namatay na sa salot na kolera. Si Quezada, na taga Sta. Cruz, ay namatay na rin. Gayundin si Entrala, .na siyang gumuhit ng mga kuwadrong pilipino. Alam na ninyong maaaring mag-utos ng anumang maiibigan sa inyong nagmamahal na kaibigan at tapat na lingkod. JOSE M. CECILIO

18 5. Buhat kay Basilio T. Moran para kay Riml Humihingi ng mga lathala ni Rizal ang "Diariong Tagalog".

Salazar 4 (Troso), Maynila Ika-27 ng Setyembre, 1882 G.

JOSE RIZAL

MAHAL N A KAIBIGAN:

Nang nakaraang koreo ay nagpahatid ako sa inyo ng isang sulat sa Barselona, palibhasa'y hindi ko na]alamang kayo'y lumipat sa Madrid; at sakaling hindi ninyo natatanggap iyon ay inuulit ko rito ang nilaIaman, na dili iba't sa inyo'y ipinatatalastas kong pinadalhan ko kayo ng isang koleksiyon ng pahayagang tagalog at sa inyo'y ipinamamanhik kong kami'y ipagpatala upang padalhan ng dalawang pahayagan diyan, isa na alllg "La Cor:r:espondencia", making sa pamamagitan ng palitan 0 pagbabayad. Sinabi ko rin naman na ang inyong lathalang "Amor Patrio" (Pag-ibig sa Lupang Tinubuan) ay nalatbala na sa aming pahayagan at naging sanhi ng mga pagbati, na anupa't ilang taong walang kinikilingan at may Iabis na kaalaman ang nagsabing ang naturang lathala'y maipalalagay na isa sa mga akda ni Castelar. Sinasabi ko rin naman sa inyo na huwag ang di kami padalhan ng anim na Iathalain tuwing labinlimang araw at isang balita ng mga pangyayari, na nararapat ninyong ipadala sa akin nang tuwiran, sapagka't kung pararaanin pa sa inyong amaing si Don Antonio ay magagahol ang aking pagtanggap, at ang mga balitang ipadadala ninyo sa amin ay maaaring naka1abas na sa ibang pahayagan at dahil dito'y mawawalan na ng halaga. Inuulit kong sabihing huwag sana ninyong ipagpabaya ang pagpapadala sa akin ng mga lathalain, sapagka't iniisip kong gumawa ng pagtitipid sa gugulin ng pasulatan upang mabuhay ng mahabang panahon ang pahayagan, na sa katotohana;y ipinagwawalangbahala ng ating mga kababayan. Ipakisabi lamang ninyo kay G. Gregorio Sansiangco na ipalagay nilang para na ring sa kanila ipinadadala ang suI at na ito, sapagka't kung sila ma'y hindi

ko sinusulatan ay sapagka't hindi ko natatalos ang kanilang padalahan ng sulat. Ang inyong kasagutan ay ipakilagay lamang sa jsang sobreng ganito ang isusulat: "Maynila "Basilio Teodoro Moran "Salazar 4, Troso Taos na alaala sa kaibigang G. Gregorio, at alam na ninyong kayo'y itinatangi ng inyong tapat na lingkod na H.N.I.K. BASILIO TEODORO MORAN

Habol: Patuloy na mabuti ang kalagayan at walang anumang kapansanan sin a G. Antonio at kaanak. 6. Buhat kay Caballgis para kay Rizal Tumutukoy sa mga bagay-bagay sa Barselona.

Barselona Oktubre .. , .... ,' 1882

,JOSE RIZAL MERCADO

MAHAL NA KABABAYAN AT MABUTING KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang sulat mo noong ika-8 ng lumalakad na nagbabalita ng iyong mahirap na paglalakbay, bagay na dinaramdam ko nang labis; at sa kabilang dako'y ipinatatalastas ko naman S2 iyo ang di gagaanong lugod na dinamdam ng puso ko sanhi sa pangyayaring hindi kayo nagkaroon ng anumang kupahamakan sa paglalakbay. Pinasasalamatan ko ang mga balitang ipinadala mo sa akin tungkol sa uri ng mga tao riyan, gayundin naman ang tungkol sa mga gugol mo riyan sa kasalukuyan; at ipinababatid ko sa iyo na kung sa kaunting kuwalta, ang wika mo, ay manari nang mabuhay diyan }1ang maayos at marangal, ay di malayong mapadali ang aking pagpariyan, sapagka't ang tanging nakapipigil sa akin ay ang nalalaman mo nang kaliitan ng aking pensiyon. Ipinangangamba kong nakapipigil kay Perio sa pagtupad sa tungkulin ng isang kaibigan ang mga surot at pulgas, 0 mga alipunga, na hindi ko pinag-aalinlanganang ipagkakaroon niya agad dahil sa lamig, pa-

libhasa'y isa siyang taong madaling kapitan ng sakit na iyang kara:niwan na sa Espanya; kawawa naman! Itagubilin mo sa kanya ang lunas na maka-Cabangis, lalung-Ialo na kung ang lamig and siyang pumipigil sa kanya sa pagsulat; sapagka't ang lunas na ito'y mabisang-mabisa sa sakit na iyan, at bilang pampahupa ng mga sakit ay kiIalang-kilala na sa buong Espanya. Isang gabi'y isinama ako ni Lorenzo sa bahay ng ilang kaibigan niya na may sayawan, "concierto" (J.D.1) at sa buong magdamag ay nasiyahan kami't naligayahan, nang di nakaligtaang alalahanin ka .... Kapag ako'y naparoon sa bahay nina Julia ay sasabihin ko ang iyong .pahatid na alaala sa kanila; nguni't may kaunting padaplis, lalung-Ialo na kay Rosalia, upang kung paroon siya sa Madrid ay siya na ang humanap sa iyo, at hindi ikaw ang humanap sa kanya; hoy!, talasan mo ang iyong mga mata sa mga babaing taga-Madrid! Sa ibang araw; kapag ikaw ay walang gaanong ginagawa, ay nais kong padalhan mo ako ng ilang balita tungkol sa "Circu]o Hispano :Wilipino", gayun din, ng mga balita tungkol sa ating mgalkababayan diyan, upang Inatalos ko kung sila'y may kaugalian ding katulad dito na magtipun-tipon kung mga araw ng pista. Paalam na, kaibigan, hanggang sa tlli, at mag-utos ka naman ng lahat ng makakaya dito sa tunay na nagmamahal sa iyo. TOMAS CABANGIS

Habol: Ipinahahatid ko ang aking mga alaala kay Perio, at ipinatatalastas ko sa iyong hangga ngayo'y hindi pa ako tumatanggap ng sulat buhat sa Pilipinas. 7. Buhat kay Toma3 para kay Rizal Florante-SalI ciangco

'Barselona Ika-4 ng Nobyembre, 1882

J 'OSE RIZAL

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN AT MABUTING 'KABABAYAN:

Tinanggap ko ang sulat mong may petsa 30 ng Oktubre, at napagtalastas kong nasa-mabuti kang kalaga-

yan at nasisiyahan, bagay na labis kong ikinalulugod. Ako ma'y gaya rin ng dati sa awa ng Diyos. Ang tagadalang-sulat sa daang...... ay nagtanong sa akin ng mga palatandaan ng iyong bahay upang ibigay sa iyo ang isang sulat na sertipikado na galing Ha Pilipinas; ibinigay ko sa kanya ang nasa-daang Sauco, ~apagka't noo'y hindi pa ako nakakatanggap ng sulat mo. Kanina ring umaga ay ibinigay ko sa kanya ang iyong tahanan sa daang Amor de Dios upong doon ipadala sa iyo ang mga suI at na kanyang tatanggapin sa mga darating na araw. Ipinatalastas ko kina Julia ang iyong mga ipinagbiling sabihin sa kanila; at sila nama'y napasasalamat sa iyo, nguni't nagdaramdam din, sapagka't anila'y upang makilala ang Madrid ay hindi kinakailangang magtagal ng maraming araw ang isang binatang matalino, na gaya mo: iya'y mga bagay na ganang kanila lamang. Tungkol kay R ....... '. ay maraming bagay ang masasabi ko sa iyo; nguni't hintayin na natin ang pagkakataong makapag-usap tayo nang sarilinan upang sa iyo'y isalaysay ang lahat at lahat; ang pagkakataong iya'y inaakala kong hindi na matatagalan, sapagka't may kapahintulutan na ako ng aking ina; ang tanging hinihintay ko'y pagkalooban kami ng di-pangkaraniwang pagsusulit dahil sa pagkakapanganak ng Reyna s na ayon sa bali-balita ay gagawin sa nalalapit na Disyembre; samakatuwid ay hindi ako mapapariyan sa pangulong:-bansang iyan kundi hanggang sa makaPasko. Sa akala ko'y hindi na ibig pumariyan ni Lorenzo, dahil sa kanyang kaanak, kaya't kung ang Florante ay kailangang-kailangan mo na} ay wala akong anumang kadahilanan upang ipadala sa iyo sa pamamagitan ng koreo, 0 kung dili kaya'y ako na ang magdadala sa iyo riyan. Sa awa ng Diyos ay tumanggap ako ng mabubuting balita sa aking mga kaanak; inaasahan kong ang buhawi nang ika-20 ng Oktubre ay hindi lumikha sa kanila ng anumang kapahamakang gaya ng idinulot ng kolera. Tatanggapin rno ang aking bati kung ikaw ay tumanggap din ng gayong balita. Ako'y dinalaw na d.i mamakailan ni Sanciangco

bago siya umalis, at ang ibang kababayan natin dito'~' hindi mabuti ang ipinamalas sa kanya, sapa,gka't nl hindi siya dinalaw, gayong natatalos nilang siya'y naririto, alalaong baga'y hindi nila ginawa ang gaya ng ipinamalas kay Genato nang ito'y pumarito ..... Mga bagay ........... .

Paalam na kaibigan: hanggang sa susunod kong sulat, at samantala'y tanggapin mo ang magiliw na yakap nitong kaibigan mong sa iyo'y nagmamaha1. TOMAS CABANGIS

Habol: Malugod na bati kay Perio at sa ibang kababayang nakakikilala sa akin. Sabihin mo kay Perio na kung nagiginaw siya riyan ay gawin ang lunas na maka-Cabangis. PAALAM

Utang na loob ay ipakiusisa mo lamang kung ang Guro sa Obstetri~ia riyan ay mabuti 0 hindi, sapagka't binabalak kong ilipat diyan ang aking matrikula, sakaling hindi idaraos ang di-karaniwang pagsusulit. 8. Buhat ay Tomas para kay Rizal Ang Pahayagan ng Sirkulong "Hispano-Filipino"

Barselona Ika-25 ng N obyembre, 1882 GINOONG JOSE RIZAL MAHAL NA KAIBIGAN AT MABUTING KABABAYAN:

Wala akong sasaguting sulat mo, gayon man ay lumiliham ako upang mangutang uli ng loob sa iyo. Pinadalhan ako ng mga nasa-"Circulo Hispano-~"i足 lipino" ng mga sipi ng pahayagang lumalabas tuwing kalahating buwan, na inilalathala nila. Sa nabanggit na pahayagan ay nabasa kong ang mga kasapi, na ang bilang ay sa bagong kapapasok, ay hindi sinisingil ng butaw sa pagpasok at magbabayad ng da]awang piseta lamang isang buwan) alinsunod sa artikulo bilang 4 na binasa sa pulong nang ika-7 ng Oktubre ng ta6ng ito; kaya, kung ang bagong alituntuning iyan ay sinusunod sa kasalukuyan sa nasabing sirkulo, utang na loob ay sagutin mo ako nang walang pagkabalam upang mai-

padala ko sa iyo ang dalawang piseta sa selyo at nang ako'y maisuskl'ibi mo sa nasabing sirkulo, at nang padalhan din ako rito sa aking bahay, na ituring mong bahay mo rin, ng mga sumusunod na labas hanggang sa ipagbigay-alam ko ang bagong tirahan, sapagka't binabalak kong umalis sa loob ng maikling panahon upang patungo riyan nang hindi lalampas ang buwan ng Pebrero. Kapag ako'y pumariyan ay babatiin mo ako dahil sa katibayan ng aking mga pangako, alalaong baga'y sa pagkatupad ko sa sinabi ko sa iyo tungkol kay R ..... Si Valentin ay paririyv,n sa Disyembre; lagi ka nang itinatanong niya sa akin. Huwag na hindi mo sagutin ito kahit ilang kataga, sapagka't ,ninanais kong samantalahin ang pagkakataong ito upang maging kasapi ng nabanggit na sirkulo. Ang iyong kababayan at kaibigang nahahandang maglingkod sa iyo nang buong makakaya. Ang iyong tapat na lingkod na humahalik sa iyong kamay, TOMAS CABANGIS

Habol:

Mga alaala kina Pedro at iba pang kababayan.

9. Buhat kay Basilio Tcodoro para kay Rizal Kasaysayan ng pagkamatay ng "Diariong Tagalog".

Ika-15 ng Enero, 1883 Maynila

JOSE RIZAL

MAHAL NA KAIBIGAN:

Nasa-aking mga kamay ang mga lathalaing ipinadala ninyo sa akin at ang inyong sulat na ibinigay sa akin ng inyong tiyo Antonio. Libu-libong pasasalamat ang inihahandog ko sa inyo dahil sa mga akdang itong huong pagsasakit na inyong ginawa, at sa ngayo'y hindi mailalathala, sapagka't hindi pa namin napalalabas na muli ang pahayagan; at sa dahilang may pag-asa akong mailalathalang muli, kung kaya hindi ko isinasauli ang inyong mga sinulat upang sa mga unang bilang ng ikalawang panahon ng paglalathala ay maihayag.

Sa sinundan kong sulat ay ipinangako kong babalitaan kayo nang lubos at ganap ng mga dahilang pinagbuhatan ng pagkamatay ng pahayagan, at sa pagtupad sa pangakong iya'y iuulat ko ang buong kasaysayan. Nang unang araw ng Hunyo ay sinimulan ang paglalathala ng nasabing pahayagan sa pamamagitan ng sanlibong suskritor (mambabasa), at naragdagan. ng tatlong daan nang sumunod na buwan; nguni't nang buwan ng Agosto ay bumaba nang malaki ang bilang ng mga mambabasa dahil sa kolerang sumipot dito sa Maynila, na anupa't ang mga nagpapadala ay bumaba na lamang sa walong daan, sapagka't ang hindi nangamatay sa salot na iyon ay nagsilipat naman sa ibang bayan. Nang buwan ng Setyembre ay nagsimula ng paglakas, na anupa't nang magkalahatian ng Oktubre ay nagkaroon na kami ng sanlibo't dalawangdaang mambabasa, at ang bilang na ito'y naragdagan pa sana nang naragdagan kung di dahil sa bagyo nang ika-24 ng nasabing buwan, na siyang nagpahirap, hindi lamang dito sa pangulong-bayan kundi sa mga lalawigan ng Kapuluan. Isa ako sa mga napinsala, sapagka't ang aking asukal na inaasahan kong siyang ipanunustos sa paglalathala ng naturang pahayagan ay tinangay din ng bagyo, palibhasa'y ang kamalig na kinalalagyan ay ganap na nawasak. Dahil sa mga kasakunaang ito, ay tinawag ko ang Patnugot ng pahayagan at ipinatalastas ko sa kanya ang buong nangyari sa akin, at ipinatalastas ko rin sa kanya, na laban sa aking kalooban, ay mapipilitan akong awasing unti-unti sa kanyang sahod ang sanlibong pisong ipinagpauna ko sa kanya. Ipinagbigay-alam ko rin ang aking inabot na kapahamakan sa kanyang kasama, na may utang sa aking 446 piso, at dahil dito'y nagkaroon kami ng mainitang pagtatalo a~ sila'y nagtapos sa hindi na paggawa 0 pagsulat sa pahayagan, at sinabi pa nila sa aking humanap na ako ng ibang tahanan, kasabay ng paglalathala ng nasabing Patnugot ng pamamaalam ng pahayagan, sa sarili niyang pasiya't kaibigan lamang, bagaman kung tunay mang ang kapahintulutan ng paglalathala ng pahayagan ay nasakanyang pangalan ay inilipat na naman niya ang kanyang karapatan at pagmamay-ari sa akin, sa pama-

magitan ng isang hayag na kasulatan, karapatang hindi ko nagamit sapagka't waia akong makitang mga manunulat. Sa pamamagitan ni G. Felipe Zamora ay ipinadadala ko sa inyo ang isang koleksiyon ng pahayagang Tagalog, sapagka't ang wika ninyo'y hindi ninyo n~ tanggap ang unang koleksiyong ipinadaia ko sa inyo. Ang nagmamahal ninyong lingkod na humahalik sa inyong kamay, BASILIO TEODORO

10. Buhat kay Miguel Morayta para kay Rizal Lamayan sa karangalan ni Giordano Bruno.

Hermosilla 9, Madrid Ika-23 ng Enero, 1883 G.

JOSE RIZAL AT ALONZO

MAHAL NA KA1BIGAN:

N anggaling ako sa bahay ng ating kaibigang Paterno upang itanong kung saan kayo tumitira at ang sulat kong ito sa inyo'y ginawa ko sa kanyang bahay. Sa katapusan ng Pebrero, ay magdaraos ang mga kasama natin ng isang Iamayan bHang pag-aalaala kay Giordano Bruno sa anibersaryo nito. Doo'y babasahin ang mga akdang sinulat ng mga nag-aaral Iamang. At sa dahHang natatalastas ko kung gaano kalaki ang inyong kahalagahan, ay ipinamamanhik kong padalhan sana ninyo ako ng Han sa inyong mga sinulat, ilang tuluyan 0 tula, na babasahin sa naturang lamayan. . Ang paksang tatalakayjn ay ukol .sa kalayaan ng isip at diya'y mapapaloob ang maraming bagay pa, bukod kay Giordano Bruno. At sa pag-asang hindi ninyo itatanggi an~ pakiusap kong ito, ay sumasainyo ang nagmamah:d nlnyong kaibigan. MIGUEL MORAYTA

11. Buhat kay Santiago Carrillo para kay Rizal KaHan rna't iilagan rno ang sarna ng loob ay hindi ako turnututol sa iyong mga isipan.-ang wika ng ama ni Rizal.

Maynila Ika-26 ng Enero, 1883

JOSE RIZAL

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Bago ang lahat ay dapat kong iparnanhik sa iyong ako'y pagpaurnanhinan sa hindi ko pagkakasulat agad sa iyo rnatapos na ako'y durnating dito, nguni't rnakaraang rnaunawa roo ang napakararni kong gawain buhat nang ako'y durnating ay inaasahan kong hindi rno ipagkakait ang iyong paurnanhin sa gayong hindi ko kinukusang pagpapabaya. Tungkol sa aking paglalakbay ay wala akong rnabuting maibabalita sa iyo, sapagka't buhat nang ako'y turnulak sa Barselona ay gayon na larnang ang aking pagkayarnot sa lahat ng kaparaanan, gaya ng kawaIan ng mapaglilibangan, ng masamang pagpapalagay at sa wakas ay sa kasamaan ng lakad ng nasabing bapor. Noong ika-12 ng lurnalakad ay naparoon ako sa Kalarnba at nagkaroon ako ng lugod na makausap ang iyong rnahal na kaanak, na nagsabi sa aking ang iyo raw rninamahal na arna, pagkatalos na pagkatalos ng iyong pag-alis na patungong Espanya, ay nagkasakit na, datapuwa't ngayon, sa awa ng Diyos, ay rnagaling na at lagi nang rnasig1a't masaya dahil sa. mga kalugudlugod na halitang tinatanggap tungko1 sa iyo sa 1ahat ng nagsisipanggahng diyan, at ang tanging ipinagbilin sa akin ng iyong rninarnahHI na arna ay sabihin ko sa iyong "ilagan rno ang 1ahat llg sarnaan ng 100b na rnaaaring rnatarno rno, at tungkol sa iba pa ay hindi siya turnututo1 na ipagpatuloy nlO ang iyong rnga isipan, nguni't ninanais sana niyang sa lalong madaling panahon ay magkaroon siya ng lugod na makita ka". Pepe, inaasahan kong tinanggap mo na kay Antonio Paterno ang halagang sarnpung pisong ipinadadala ko sa iyo, na kasarna ng ipinadala ko sa iyo upang ihigay rno narnan ang kaunti sa ating kaibigang Cale-

dahil sa utang ko sa kanya bago ako umalis diyan. Ang nais ko'y ang sampung pisong iyan ay paghatiin ninyong dalawa, sapagka't magkasinlaki ang utang ko sa inyong dalawa at llais ko ring ang malalabi ay gugulin ninyo alang-alang sa aking kabutihan, sa lahat ng inyong minamabuting pagkagugulan. Sa hanggang dito, at ninanasa kong magpatuloy ka sa pagtatamasa ng mabuting pangangatawan, kasarna ng lahat nating kaibigan at mga kababayan, kalakip ang aking alaala sa lahat, lalung-la]o na kina Calero, Gonzalez, mga Paterno at iba pang hindi ko magunita sa mga sandaling ito, at mag-utos ka naman dito sa tapat mong kaibigan. 1'0,

SANTIAGO CARRILLO

12. Buhat kay M. Katigbak para kay Rizal Mga bali tang buhat sa Lipa.

Lipa Ika-16 ng Oktubre, 1883

G. JOSE Madrid

RIZAL

PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Dalawang sulat rno na ang tinanggap ko, ang una'y buhat sa Barselona nang ika-20 ng Hulyo, at ang ikalawa'y sa Madrid noong ika-29 ng Disyembre, at napagtalastas ko narnan ang kanilang nilalaman. Malaki ang pagkalugod kong sagutin kita, nguni't talastas rno nang walang sukat rnasabi ni maibalita tungkol dito sa Lipa, sapagka't lahat ng nakikita rito'y siya ring karaniwan sa araw-araw, alalaong baga'y walang pagkakaiba-ibang gaya ng nakikita mo't nadarama. .. Mabuti na nga ang ginagawa mong huwag akong balitaan ng anum an, sapagka't kung hindi'y matitira lamang ako sa pag-asam. Ang tanging nababagong pangyayari rito ay nang panahon ng pamumuksa ng kolerang Asiatiko. Ang kakila-kilabot na salot na ito'y pumuksa nang gayon na lamang karaming buhay, na anupa't ang nangyayari'y natutulog kami sa gabi nang di malaman kung uumagahin pa upang makita ang sikat ng araw, 0 tumbalik

kaya: nagigising kami kung umaga at nag-aalinlangan kami kung aabutin pa ng gabi. Hindi gagaano ang takot at panghihilakbot ng lahat; ang karamiha'y namamatay na tUloy sa takot, isa na sa kanila ang walang palad na si Brigida Rojas na sa gulang lamang na 15 taon ay sumakabilang buhay, na angkin ang lubos na kalinisan; gayundin naman si kapitan Jose Luz at isang koadhutor, samantalang tumutupad ng kanyang tungkulin, na pawang sinawi ng kakila-kilabot na salot. Maliban sa tatlong nabanggit ko naay wala nang iba pang nasawi dito sa 100b ng kabayanan; ngu.n i't sa mga bukid ay marami ang nangasawi. Ang bilang ng mga namatay ay umaabot sa 400, sa lahat ng gulang, maging babae't maging lalaki, bata at matanda, bagaman ang bHang na ito'y walallg gasino kung ipipiling sa dami ng mga mamamayan sa bayang ito. Isa pa sa mga sakit na sumasalot, na bago pa lamang nakikilala dito sa Pilipinas, ay ang beri-beri; hagaman marami ring nilagas na buhay ay hindi haman gaanong mabagsik, na anupa't napagagaling agad sa unang pagdapo, danga't sa kapabayaan ng ilan ay lumulubha ang sakit, kaya't nagiging mahirap nang pagalingin at siyang ikinamamatay tUloy. Ang sakit na ito'y 'sumawi sa tatlong babae rito: sina Josefa, ale ni Isabel, Antera, ba]o ni J. Luz at Crisostomo, asawa ni Simeon Luz. Sa mga taga-bukid 11a tinatawag mong mga "aldeano" 0 taga-aldea ay walang sinumang dinapuan; at ito'y makukuro na natin sa dahilang ang unang inihahatol ay ang pagpapaIakas ng katawan 0 pagsasanay na pampalakas, at sapagka't ang mga taga-Bukid ay sapilitang nagsisigawa upang kumita ng ikabubuhay kaya naman ni hindi man lamang sila dinapuan ng kahit na simula 0 tanda ng sakit na ito, sapagka.'t nauuria pa ang gamot kaysa karamdaman. Ang mga tao riyan ay laging nagtataglay ng katangiang maging mga sinungaling at mga bulastog kahit saan sila naroroon; hindi na ako magpapakahaba, alam mo na kung anD ang kaunting naninirahan dito. Sina Laureano at Tomas Mayo ay mga binata pa rin, nguni't itong huli ay nahilig nang gayon na Iamang ° 'h· sa . na Slnuma y In dO1 rnak apag-a1·IS sa kanya. Si F. Lantin ay patuloy din sa pag-aaral ng 0

•••••••••••

medisina, at sa akala ko'y nasa-ikatlo 0 ikaapat nang taon. Nang Setyembreng nakaraan ay nagparaan ako ng gabi sa bahay ng bayaw mong si Marianito; hindi ko ninais na magparaan sa baha.y ninyo upang huwag mabagabag ang iyong mga magulang na matatanda na, datapwa't sila'y dinalaw ko naman. Sinasabing may tatlong Pilipinong nakalalamang sa iba, at ikinalulugod kong malaman na ikaw ay isa sa kanila; dahil dito'y binabati kita. Yamang itinatanong mo sa akin si Felisa, ay sasabihin ko sa iyong tila siya'y pakakasal sa isang balong may apat na anak, nguni't ang pagkakasal na ito'y sa lalong madaling panahon, na marahil, pagkatanggap mo nito'y pinapagbuklod na sila ng taling walang kalag ; at kung ibig mong malaman kung ano ang pangalan ng mapalad 0 anum an ang ibig- mang itawag, siya'y si Simeon Luz. Ang lahat nang ito'y pawang balak-balak lamang. Huwag kang mag-isip ng masama sa di pagkibo sa loob ng mahabang araw, sapagka't ang naging dahilan nito'y ang takot na baka mamali ang pagpapadalhan kong kinaroroonan mo, kaya upang makatiyak ay nagtanong muna ako sa iyong mga kaanak. Ipinadadala ko sa iyo a.ng dalawang larawan ng aking mga anak: si Pepito at si Benigno: si Teofilo ay namatay sa sakit na bulutong. Hindi malalaunan at magkakaroon ako uli ng isang anak na lalaki 0 babae, kung ano ang marapating ipagkaloob ng Diyos. Bilang kapalit ay ibig kong padalhan mo ako ng isa mong larawan. Ibinigay ko sa kapatid mong si Saturnina ang dalawang dusenang panyong seda upang ipahatid sa iyo at sabihing ang mga iyo'y isang alaala ko sa iyo. Ang mga panyong iyon ay habi rito sa Lipa, ang isang dusena'y may guhit na dilaw at ang isang dusena nama'y may guhit na rosas. Ibig ko sanang malaman kung kailan ang iyong pagtanggap ng titulo ng pag-kalisensiyado, at kung anD ang iyong mga pinag-aaralan. Ipinahahatid ko ang aming mga alaala sa mga Pa-

terno at iba pang mga kaibigan, at tanggapin mo ang yakap nitong kaibigan mo. M. KATIGBAK 13. Buhat kay Mariano Katigbak para kay Rizal Si Leonor ay malungkot na malungkot.-Si Rizal ay humihingi ng mga orihinal ng ating mga komediya.

Ika-27 ng Hunyo, 1884 Lipa, Batangan GINOONG JOSE RIZAL DATI KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang makisig at magandang larawan mo; doo'y namalas kong ikaw ay tumaba at lubhang kumisig, bagay na nagpapatotoong inaalagaan mo na ang iyong katawan; at sa loob ng maikling panahon ay sadyang hindi ka na makikilala J at pati si Leonor ay hindi na maRakakilala sa iyo kung ikaw ay makikita niya ngayon. Tutoong ma1ungkot na malungkot ang iyong katipan at ito'y walang salang sanhi sa bagay na nakatitigatig sa anya. Inaakala kong ito ang kauna-unahang pagkakakilala niya sa pag-ibig, na inia1ay sa lalaking itinitibok ng kanyang puso at namamalas niyang sa halip na 1umapit ang maligayang wakas ay hindi't 1alo pang na1a1ayo; aling puso ang hindi mababagbag sa gayong pangyayari? Tinanggap ko noong ika-23 ng buwang kasa1ukuyan ang iyong suIat na inihabilin kay G. Brilla-Abrille, na ipinadaIa niya sa akin sa pamamagitan ng koreo. N agkapalad akong makausap ang ginoong ito, na pumuri nang gayon na 1amang sa iyo at sa iba pa. Samanta1ahin mo ang pagkakataong itong totoong angkop upang palawakin ang iyong pinag-aralan na inaaka1a mong kakailanganin, sapagka't ang Iahat ng mga kaanak mo'y nagsusumakit para sa mabuting kinabukasan mo, 1alung-1alo na ang kapatid mong si Paciano. Sa sandaling ito'y nasa-harap ko ang dalawang tarhetang paanyaya, ang isa'y ng iyong ama at ang isa nanla'y ng iyong bayaw na si Marianito, tungko1 sa pista ng iyong bayan, na inaasahang magiging maringal; datapuwa't hindi ko sila napaunlakan sapagka't

dadalo ako sa kasalan ng isang taga-Maynilang dito sa bahay nakatira; ang apelyido ng lalaking ikakasal ay Arguelles, bayaw ni Ginoong Hugo Ilagan; ang babaing pakakasalan ay anak ni Francisea Africa na binabansagang si aling Kikay na balo. Ang paanyaya'y nahuH 0 huH na nang dumating, datapuwa't ako'y talagang paroroon kahit hindi ako inaanyayahan, at kung hindi man ako naparoon ay hindi dahil sa pagkukulang nila kundi ng koreo (mga katimyasan ng Pilipinas); ang petsa ng paanyaya ay ika-20. Ipinaunawa ko sa kanila na ikaw ay inip na inip na sa pag-aantay ng mga sulat nila, at sinabi ko pang isang taon nang hindi ka nakakatanggap ng anumang liham. Kung ikaw ay mataba, ay Ialo ako, at ang m~a pantalong ginagamit ko noong- tayo'y nasa-daang Magalyanes ay hindi na magk~siya kahit sa aking tuhod. a,t sa biglang m~Ias ay hindi ako mapagsiyang mabuti ng marami sa ating mga dating kasama, at pina~ka足 kamalan nila akong- isang kamag-anak ni Marianitong lakwatsero at mali1\ot. Tinanggap ko an,g- mg-a pahayaganp: HEI Diario" at "EI Progreso", at ikinatatangos ng aking ilong ang pagkakamalas sa isang kaibigan, isang kasama, isang kababayang gumawa ng kauna-unahang hakbang, na lumabas sa karaniwang pamumuhay at nangahas magtaguyod ng isang' pakikipagtalong maselan, na ang kaliit-liitang pagkakadulas ay maghahantad sa kanva sa pagpula ng buong daigdig, datapuwa't sa pananalig sa iyong kakayahan at kasipagan ay umaasa akong magtatagumpay kang maluwalhati sa iyong pinasukan. Hinihingan mo ako ng mg-a orihinal ng pinakamabubuting komediyang itinanghal na dito; sa kasawiang-palad, tila hindi tumigil sa Lipa ang Diyos sa kanyang paglalakbay sa daigdig. Ang "EI Commercio" ay nag-lathala ng isang balitang pumupuri at nakapananabik tungkol sa talumpati ni P. Paterno. Mabuhay ang Pilipinas! Bilang hawigan ng aming lalawigan ay hindi ko maipadadala sa iyo si A ........ , baka magkaroon ka ng- maling palagay tungkol sa aming lalawigan; kung ako sana'y walang asawa at may pamilyang Maka-

lintal, marahil ay makapangangako pa ako nang ba-

hagy~ng karugtong n~ pakikipagtalo ay hinihiling kong

ipadala mo sa akin hanggang sa matapos. Mayroon ka bang mga talumpati ni P. Paterno, na tumatalakay sa Pilipinas! Ikinawiwili ko ang pagbabasa ng mga iyon. . Kahit ako'y nangangambang baka masugatan ang iyong kahinhinan, ay pinangangahasan kong sabihin sa iyong may katangian kang lumipad nang napakatayog, at sa dahilang ito'y umaasa ako sa iyong katalinuhan at sa kaluwalhatian ng Pilipinas. Mga kumusta sa Iahat. Ang kaibigan mong yumayapos sa iyo, M. KATIGBAK 14. Buhat kay Jose M. Cecilio para kay Rizal Ang "talumpating huwarall" ni Rizal ay pinupuri sa Maynila.-Patul'oy ang lihim na pag-aagawan ng dalawang daIa a kay Rizal.-Mga kadalahiraan. Dinaramdam na iwan ni RizaI and panitik upang hawakan ang panistis. (Malabo ani orihinaI)

Sta. Cruz Ika-31 ng Agosto, 1884 GINOONG JOSE RIZAL AT MERCADO PINAKAMAMAHAL KONG TUKAYO AT DATING KASAMA SA BABlLONYA:

Nabalitaan ko na ang inyong napakainam 114 panimulang talumpati na ang siping nasa-akin ay kinuha sa malinis na burador na ipinadala ninyo sa kasero, nang tanggapin ko nang hapon ng ika-24 ng kasalukuyan ang inyong nakalulugod na liham nang ika-16 ng Hulyong nakaraan, kalakip ang mga resibong nauukol sa kaibigan Zamora, at isang balutan ng mga pahayagan. Ang balutan ay isinauIi ko, pagkatapos malagdaan, sa tagapagdala ng sulat, upang maipabalik sa inyo, sa inyong ikasisiya. Nang hapon ding iyon ay inihatid ko sa bahay ni Tincho ang pahayagang nauukol sa kanya, at kay Zamora naman ang nabanggit na mga resibo. Kahit nabasa ko na ang pinakapupuring Talumpa-

ting huwaran ninyo, gayunma'y hinanap ko nang buong pagsisikap sa pahayagan ang bahaging idinagdag 0 binago; nakatagpo nga ako ng isang talataang wala sa burador na ipinadala ninyo sa kasero at may ilang salitang pinalitan; hindi malayong hindi nga talagang inihanda ang bahaging iyon. Inaakala kong maraming tagarito ang hindi makatatatap ng tunay na saklaw at kahulugan ng inyong sinulat. Pinaaabot ko sa inyo ang lalong taos-puso at taimtim na pagbati, dahil sa inyong bago at maningning na tagumpay sa pagtatalumpating tinamo sa Ulumbayang iyan, dahil sa inyong musetang kakulay ng kanaryo at dahil sa mga gantimpalang inyong tinamo at kasabay nitong pinaaabot ko sa inyo ang maraming-maraming pasasalamat dahil sa pahayagang ipinadala ninyo sa akin. Ang kaibigang Tincho ay tuwang-tuwa sa talumpati ninyo at ipinamanhik sa aking paabutin sa inyo ang kanyang pasasalamat at kung hindi man daw siya 8umusulat sa inyo ay hindi sapagka't nalimutan kayo kundi dahil sa hi rap na kalagayan ng pamumuhay na kanyang dinaranas, na hindi nagbibigay ng puwang upang makasulat; datapuwa't kayo'y minamahal nang gayon ria lamang, na hindi niya ninanais na kayo'y umuwi ..... . Sa Miyerkoles na darating ay tutulak na patungong Kalamba ang balutan ng mga pahayagan, may kasamang isang sulat para sa inyong kapatid na lalaking si Paciano. Walang sinumang nasawi sa kolera sa inyong kaanak; sila'y mabubuti at ilang araw pa lamang ang nakalilipas ay naparito na sa dakong ito ang mag-asawang sina Ubaldo at OHmpia. N atitiyak kong sanhi sa kanilang maraming kaabalahan ay hindi sila -nakasusulat sa inyo, datapuwa't sang-ayon sa sinabi sa akin ng kasero, ay tatanggap kayo sa loob ng madaling panahon, sakaling hindi pa kayo nakakatanggap, ng mga sulat at kuwaltang ipinadala ng inyong mga kapatid. Si Orang, ang pinag-aagawang si Orang sa mga araw na ito, ay mabuting-mabuti at nagbilin sa aking ipakikumusta siya sa inyo. N auulinig na ang dalagang ito'y pakakasal kay P ........ , n.a 3;ng taas bu}1at sa Iupa ay isang dangkaI lamang; ~lndl ko masabl .kung tutoo ito, datapuwa't ang totoo y madalas ko slyang

makita ngayon sa bahay ni Orang. ' Naaalaaia kayo 'nina Tikay at Andeng at kung hindi man sila sumusulat sa inyo ay sapagka't abalangabala sila sa mga anak at asawa, at ang isa pa'y sa pagmamagara ng bihis na dinadaig pa ang kapatid na dalaga. Hangga ngayon ay hindi pa natatali ang tatlong magpipinsan sa Mabolo, sina Mentang, Tentay at Onyang, ang nasa-gitna ay patuloy sa pakikipagpalagayan kay . . . sa wari ko. ' Si M . . . ay hindi m~Iaman kung patuloy pa ang pakikipag-ihigan sa pinsang Miciano. Si Margarita, na kasinggulang ninyo, ay tumatanda at tila walang katipan. Si Orang ay napahalakhak noong sabihin ko sa kanya, isang hapong ako'y tawagin at tanungin tungkol sa kalusugan ng munting kasera, na ang kalagaya'y pagayo't paganito ; ang isinagot niya'y siya rin daw ay gayo't gayon din~ at ipinakli ko naman na ang sanhi, marahil, ng sakit niya at ng nasa-Intramuros ay magkaparis. " Ang munting ~asera ay mabuti-buti na ngayon, sapagka't hindi na siya napakapayat na gaya noong una. Ako'y bantog sa pagkamasusi't pagkamasamang magmatyag, at sasahihin ko 'sa inyong ang dahil ng kanyang mg~ pagkakasakit ay ang pagkakatungo ninyo sa Iupaing iyan, narig hindi man lamang sumangguni sa kanya: ganito ang aking pagkakaunawa at sakaling ako'y namamali ay ano ang aking magagawa, ang Iahat ng tao'y nagkakamali. ' Sa sulat niriyong tinutugon ko, ay hindi mahihinuhang tinanggap ninyo-ang aking sulat na ang nagdala'y si Ceferino, at sa suI at na iyon ay isinusulit ang isang punang ginawa ni Miciano, at sa aking -suI at na sinundan nito na may mahalagang laman, ay mababasa ninyo ang tugon 0 pagtahinggol na ginawa ni Tincho ria tumatangkilik sa inyo. Ang usaping Irene, tukayo, ay totoong napakamasalimuot na hindi matiyak kung mapagtitibay ang batas na ang mga hanggahan ay nagkakadiit. , Daramdamin ko,mahal na tukayo, kung inyong bi~ bitiwa~ an~ panitik .upang ' hawa~an ang panistis, sapagka t natItIyak kong sa nauna~y lalong ' malapit ang

15. Buhat kay i1l. Cecilio para kay Rizal Ang "talumpating ban tog" uli.-Si Anacleto del Rosario.-Kadalahiraan.

Sta. Cruz, Maynila Ika-30 ng Setyembre, 1884 GINOONG JOSE" RIZAL AT MERCADO MINAMAHAL NA KAIBIGAN A'!' ITINATANGING KASAMA SA BABILONYA:

Bagaman wala akong sulat ninyong sasagutin, ay lumiliham ako ngayon upang ipagbigay-alam sa in yo na noong ika-10 ng kasalukuyan ay tinanggap ~o" sa pamamagitan ng Reyna Mercedes, ang apat na SIpl ng pahayagang Los Dos Mundos, na kinalalathalaan ng inyong talumpating napabantog, at sa kaukulang panahon ay ipinamahagi sa kani-kanyang pin~g-uukula!l' Sa tugon sa aking sulat sa lnyong ~lnamahal na kapatid na si Mang Paciano; noong ipahatJd ko sa kanya 路ang mga unang pahayagang ipinadala ninyo sa ~ki~, na may petsang ika-5 ng kasulukuyan, bukod. sa Iba t ibang bagay ay sinabi niya 2,ng 路sumusunod :

"Huminto ako ng pagsulat sa aking kapatid na lalaki. hindi dahil sa isang sumpang kaabalahan kundi dahil sa isang sumpang katamarang namamayani sa aking katawan; datapuwa't sa pagsasabi sa inyo nang walang halong biro, ay hindi ko na tinatangkang sumulat sa kanya hanggang hindi ako nakatatanggap ng tugon sa dalawang kahuIi-hulihang sulat ko; hangga ngayon ay lagi siyang sumasagot karakaraka datapuwa't ipinagtataka ko kung bakit hindi siya tumutugon hangga ngayon, gayong ang kauna-unahang sulat ko ay halos apat na buwan na; marahil ay naligaw at sa gayo'y maaari ring maligaw ang mga liham na susulatin ko, kaya't hindi na ako sumusulat." Ito'y ipinagbibigay-alam ko sa inyo upang mamalas ninyo kung sa Kalamba ay may mga daing din tungkol sa mga suI at, at nang mapagsikapan ninyong maiwasto ang bagay na ito, na ang dahiIan ay hindi ko mahagiIap. Ang lahat ng nakatanggap ng mga pahayagan ay nagpapasalamat sa inyo nang maraming-lnarami. Bago dumating ang liham na ito sa inyong mga kamay ay natanggap na ninyo marahiI ang ipinadala ng inyong kumpadreng Teong noong mga unang araw ng buwang ito. Ang kaibigang parmasiyutikong si Ginoong Anac1eto del Rosario ay humiwalay na kay Enrique Perez, datapuwa't hindi ko nalalaman kung bakit. Ang nasabing Rosario ay siyang nangangasiwa sa botika ni J avega sa Eskolta at siya'y sumasahod ng 120 piso isang buwan. Ang kaibigang ito ay wala pa ni kalahating anak. ni ng mga tandang siya'y magkakaroon, alalaong baga'y samantalang ang iba'y lumalabis sa mga anak, siya naman ay wala. N oong ika-21 ng kasalukuvan ay ipinagdiwang ang kaarawan ni Candeng, maybahay ni Chengoy, at ayon sa balita, ang manunugtog na dumalo pati ng mga nagsiawit ng mga kundiman at mga kundangan ay kaloob ng pinupuring man'gingibig ni Orang, si D.P........ . dipa at 1/4 0 kulang pa sang-ayon sa aking tingin. Sa akala ko, ang mga kundimang napakatatamis na inawit nang gabing iyon ay labis-Iabis upang makapagpapasok sa kanang mata ng kaakit-akit na si Orang ng matandang pag-ibig ng ating P ...... .

Ang kahabag-habag na dalagang ito'y maysakit, kaya namamasyal tuwing umaga, sapagka't aniya'y tila raw sisigamin siya. Ang namamalas ko, na manggagamot sa tingin lamang, ay siya'y may kapayatan: nangangamba ako, kalagyo, na ang dahilan ni~o ay isang pag-ibig na hindi nadudulutan ng kasiyahan; datapuwa't sa malaon 0 madali ay malalaman natin kung siya'y gagaling sa pag-aasawa kay .... Ang may mabuting pangangatawan ngayon ay ang dating anak na babae ng suliranin ng Silanganan. bagay na nakapagpapahinalang siya~y nakatanggap sa inyo ng isang Veronicang kasiya-siya, gaya ng isinasaad sa jsang maikling sarsuWela na ang pamagat ay hindi ko naaalaala sa sandaIing ito. Si M... na mataba ay patuloy pa sa pakikipagpalagayan sa pinsang Miciano, sino ang nakaaalam kung ang babaing nabanggit ay siyang magiging libingan ng binatang ito. Tungkol sa tatlong magpipinsan sa aking nayon: sina Mentang, Tentay at Onyang, ang nauuna ay tila hindi na natatali 0 kaya'y ninais na makakalag, sa sarili niyang kalooban at pagkukusa, sa harap ng mga balitang tinanggap na si Ginoong S . . . sa C . . . ay maraming anak at bawa't isa'y panganay; ang ikalawa ay patuloy sa kanyang pangingibig, na namamalas kong hindi pipilay-pilay bagaman gayon ang lalaking iniibig; ang ikatlo, sanhi sa pag-aasawa ni Juang iyon, ay nakikipagpalagayan ngayon kay S.... C.... nag-aaral ng medisina, kapatid ni P. Luis at ng bantog na si Crispiniana ng Concordia. N gayong kayo'y isa nang manggagamot, ay magaaral ba kayo uli ng deretso't Ilan nang wikang buhay at patay ang nalalaman ninyo ngayon? Upang magkaroon ng tunay na katayugan, sa abang akala ko'y kinakailangan ng isang tao na maging marunong sa b,atas at mga wika. Nagpapadala ako, sa koreo ring ito, ng isang sulat kay Ceferino, na sa wari ko'y kasama ninyo sa tinitirhan; sinabi kong, sa wari ko'y naligaw ang kauna-unahang liham niya, na marahil ay nagbabaIita ng kanyang tirahan. Ipakisabi ninyo sa kanya, na si Quinte!o, kbabayan ninyo, ay nagtatal}gkang umagaw .kay A~lta de San Jacinto, sapagka't bInabalak kausapIn ang Ina

ng nasabing babae upang makapagpahayag ng kanyang pag-ibig. Inaakala ba ninyong mabuway ang kaisipang ito? Iyo'y isang dalaga na dahil sa angking katamisan ay kinahahalingan ni de Leon, datapuwa't alang-alang sa karapatan ng pagiging una, gaya ng sasabihin ng mga manananggol, ay natatalaga kay Quintero, sapagka't nakapagsimula na ang binatang ito nang pagpapaliguyligoy sa loob ng anim na buwan, kung hindi ako namaInali, ay hindi pa nakatutuntong si Ceferino sa bahay ng mag-anak. Ang kapatid na babae ng ' batang ito, na nagngangalang Loleng, ay siyang nakapagbigay sa bantog na si Ferrer ng pagkatimbuwang H-pagkatapos na matanggap iyon 8a suliranin, na bagaman dati na ay hindi naman nababawasan ng halaga, at ang ikinakapit nating ngalan ay ang sa Silangan. Ang inyong kaibig-ibi.g na kaanak ay patuloy na mabuti ang kalagayan, hindi ko tinatno ang lugod na makausap ang inyong kapatid na si Mang Paciano, na naririto sa Ulumbayan, sa bahay ng kasero noong Linggong nakaraan, sapagka't nabalitaan ko ang kanyang pagkakaparito noon lamang siya'y nakauwi na sa Kalamba. . Walang sinumang pinag-uukulan ng isang sipi ng pahayagang "Los Dos Mundos", ipinasiya kong ipadala sa kaibigan Ramon Gonzaga para kay Ginoong Gracio Gonzaga, manananggol, naninirahan sa Kagayan. N akikilala ninyo siya na isang mabuting kaibigan. Ang kaibigang Rosario ay hindi siyang nangangasiwa sa botika ni J avega, gaya nang sinabi ko sa dakong una, kundi siya ang may-ari ng botika de Mendietta sa San Fernando, Binundok, na binili niya sa halagang 10,000 piso, gayong ang halaga ay 4,000 lamang; samakatuwid ay may tubong 6,000. Loobin '-nawa ng Diyos na umunlad ang kaibigang ito! N ag-usisa ang kaibigang Zamora tungkol sa inyong mga aklat at sinabi ko sa kanyang wala akong kaalamalam sa bagay na iyon, sapagka't buhat sa suI at na pinagbalitaan ninyong ang kaibigan iyon ay tatanggap ng mga aklat sa pamamagitan ng koreo, hangga ngayon ay wala na akong tinanggap na sulat ninyo. Matatagalan, marahil, bago makasulat sa inyo ang kumpare ninyong si Rosauro, sapagka't marami siyang gawain, at naghahanda siya sa .pagsus.uUt, sapagka~t ni..

nanais niya ang isa sa mga tungKulin ng ruga' riaghahangad, na kalilikha pa lamang. Napakahaba na ang sulat na ito, katulad na halos ng lahat ng ipinadadala ko sa inyo na walang ,laman, kaya tanggapin ninyo ang magiliwing mga alaala ng aking mga magulang, kapatid na Ialaki at ng kaibigan ninyong kasama sa Babilonya. JOSE ,M. CECILIO

16.

Buhat kay Felipe Zamora para kay Rizal Tungkol ' sa mga' ak~at at mga sarsuwela.

, -

"'Binondok Ika- . . . . . . 1884

GINOONG JOSE RIZAL AT MERCADO MINAMAHAL KONG 路KAIBIGAN ,: 路

Ipinadadala ko sa inyo ang ikahrwang sipi ng kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta n-a ipinadala ko sa inyo noong,unang :;lfaW ng ,buwang ito, at ipinamamanhik ko "sa ihyong saka1ing ' ahg"~na'y ,hindi niriyo natanggap, ay singilin ninyo ito. Sa halagang mabanggit ay bawasin ninyo ang inyong ipinaluwal sa "Boccaccio" at sa munting -aklat na"Ang Lamig sa Terapeutika". Ipinakikiusap ko rin sa inyong pakibayaran ang magaaklat na si G. Moya (daang Carretas, bIg. 8), ng apatnapu't anim na peseta para sa 'dalawang' ta6ng suskrisyon (bahaging sira) , sa- pasulatan ng "Dantaon ng Paggagamot" (daang Magd&lena, bIg. 36, sHid bIg. 2) para sa aking suskrisyon sa pahayagan at TalaakIatang nararapat simulan sa buwan ng Mayo ng ta6ng ito. Ipinamamanhik :ko sa -inyong 'ako'y padalhan, sa kauna-unahang koreo, ng isang sipi ng.j. '.. " .. / at ang paggagamot sa palnamagitan ng metal / ..' . '... / ni Doktor / ...... / na isinalin ni M. Flores at PIa, isang sipi ng sarsuwelang "Carmen" na may titik, isang sipi ng sarsuwelang ."Tempestad" nit may titik, gayon din ng isang sipi ng rigodon ng "Boccac.cio"'~ isa ' ring sipi ng polka ng "La Mascotte", isang sipi 'ng "sayaw ng matalinghagang mimika ' na. itinatanghal ng Excelsior sa Eden, tanghalan ng :. Paris ,"EI ' Excelsior" at isang sipi niyon ding ipinalabas sa -tanghalan ,ding iyon ng La ,_' Sieva. t

Sakaling pagkatapos ng pagbabayad at pagbili ng mga ipinagbibiling ito ay may lumabis na kuwalta, ito'y maaari ninyong ibigay sa kaibigan Figueroa, at ipakisabi sa kanyang ninanais kong yao'y j ...... / alaala. 1nuusig ako ng kapahamakan j . .... . j ang tadhana j . .. . .. / sa isang kumare, biyenang babae at tatlong anak; maysakit ang aldng ama't ina, asawa at kaisa-isang anak na babaing naiiwan, ang lahat ay pawang malulubha, tangi sa aking ina. Ang aking mga alaala E!a lahat ng mga kaibigan at mga kababayan, at alam na ninyong kayo'y minalnahal nang buong puso ng inyong kaibigan at kasama. FELIPE ZAMORA

S1 R1ZAL SA PARIS 17. Buhat kay Leon para kay Rizal Ang mga "Inchic7' ay buma ati kay Rizal dahil sa isang lathalain nito.

Madrid Ika-9 ng Oktubre, 1885 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG PEPE:

Tinanggap ko ang iyong liham at natalos ko ang iyong maligayang paglalakbay; inaakala kong hindi nakasama sa iyo ang makulay at kalibang-libang na paglalakbay. 1binigay ko kay Desmont ang sa kanya at gayon din ang kay Tiangco, at pinasasalamatan ka nila nang maraming-marami dahil sa sulat na ipinadala mo sa kanila. 1padadala ko sa mga unang araw ng unang ka:lahati ng buwang ito ang kahon ng mga aklat, pati ng gantimpala na sasadyain ko bukas sa kalihiman, at di malalaon at sasakamay mo. Kalakip nitong ipinadadala ko sa iyo ang dalawang liham na tinanggap ko nitong mga kahuli-hulihang koreo, datapuwa't aywan ko kung may iba pang hindi iniabot sa akin.

Ipakisabi rno kay Mino na pina1uwalan ko siya ng 18 piso at ilang peseta sa pagpapatala sa 3 aralin sa paghahanda. . Kay Valentin ay ipadadala ko ang 50 utang ko sa kanya. N gayo'y dumating ang koreo at tinanggap ko ang GO ipinadala ko kay Bentin. Ang rnga Pilipino rito ay mabubuti; si Veloso ay hindi pa nag-aasawa; sa w8.ri ko'y hindi siya nagmamadali sa pag-aasawa. Ang lathalain mo ay pinupuri l1g lahat ng Inchic, lahat ay nagpapahatid sa iyo ng pagbati sa huling pagsusumikap rno sa lathalaing lumabas sa Barselona. Bilang huwaran ng liham na mabuti ang pagkakasulat ay ipinadadala ko sa iyo ang tala ni Crescencia, tala ito na maaaring itanghal sa museo ng magagandang sining. Hindi na kami nakikipag-usap sa magagaslaw na patrona; sukat na . . . Yumayakap sa iyo, CEFERINO DE LEON

Mga alaala sa lahat ng rnga kababayan. 18.

Buhat kay Ceferino de Leon para kay Rizal* Isang piging sa Madrid.-Parang kasalo si Rizal. Sa bawa't talumpati ng mga Pilipino ay may isang patungkol kay Rizal na wala roon.

Madrid Ika-2 ng Enero, 1886 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG PEPE:

Tumpak sa panahon ang pagkakatanggap ko ng iyong kalugud-Iugod na liham ng ika-27 ng buwang nakal'aan; iyo'y dumating nang kahuli-hulihang araw ng taoH, bin as a noong gabi ng piging, at hindi magkamayaw ang sigabo't sigla ng pagbating ginawa nila sa iyo. Ako ang inatasang bumasa ng iyong liham ng pakikianib, at pagkabigkas ng talumpating pambungad, ay isinunod ang pagbasa ng sa iyo. Labingwalo kaming lahat na magkakababayan at magkakaibigan ang â&#x20AC;˘ Ang isang bahagi ng suI at ay kastila, at ang isang bahagi ay tagalog.

nagkatipon nang gabing iyon, ang karamihan sa kani.. la'y mga kakilaia at dating mga kaibigan natin. Ang nangulo sa piging ay isang Pilipino, isang koronel na namamahinga na at nagngangalang Abreu, aywan ko kung siya'y nakikilala mo, at pagkatapos ay umupo ang bawa't isa sa kani-kanyang upuan: Devesa, Figueroa, Perio, Acevedo, Tiangco, ako, Rivera, Cortes, Esteban, Cajigas (Insik), Casal, Llorente, Paco Esquivel, Aguirre (nagmungkahi), Graciano, Lete at Gladstone. Nagtalumpati ang lahat halos; sina Lete, Llorente, Gradano, Acevedo, at iba pa, at napansin ang kawalan ng mga wala rito, gaya rin ng hindi pagkakadalo ng mga nakatira rito. Sa maikling sabi ay mabuti; pati pagkain ay naging masagana at pili. Nang ika-2-1/2 ay nilisan namin ang bulwagan at bawa't isa'y tumungokung saan niya ibig; kabuuan, naisagawa ang nagisnang kaugalian. Ang sa iba mong suI at, natalastas co ang nalalaman, at dinaram-dam co na hindi ca tumanggap ng sulat. Si Mino ay di pa aco binabayaran sa pinagpalualan co; di umano, mairong; carao nacuhang 23 pesetas sa kay Pedro at ibig descontahin. Cung malaquing totoo ang cailafigan mo, sumulat-casa路 aquin at acoi a-hanap 0 cung dili caya ipapasoc co uli sa Palacio ang singsing na quinuha co fig dumating ang caunting cuarta. Ang sulat mo ay malaqui ang tua fig mga Ynsic na mabuti rao at para rin nandito ca, lahat fig nag brindis ay hindi naualan fig ala-ala sa iyo at tunay na dinadamdam namin ang hindi ca nacasalo. Si mamang Calixto ay nandito, ang libro sa primerong correo ipadadala co dahiI sa isip co ay si rna .. lnang Calixto a-aliso Ang moda ay ualang direccion, malaman co sana cung saan co ipadadala para ilagai co sa correo. Salamat at na-alaala mo ang verso, fotografia saca na aco bibile pag parian co. Ang brindis ni Llorente, Lete, Graciano at si Aguirre, muy bien. . . . . Cumusta sa yniong lahat dian, cay Luna, Ventura y otros, at ibig cong lumabas cang mabuting oculista at ganon din naman sa mga. . .. na alam rno na. 路 Laging sumasaiyo, ' CEFERINO DE LEON

19.

Buhat kay CeJerino para kay Rizal*

Ikinalulungkot sa Madrid ang pagkakawalay ni Rizal. Ang isang kuwadro ni Luna ay binili ng Kapulungan ng Barselona.

Madrid Ika-2 ng Marso, 1886 GINOONG JOSE RIZAL MAHAL KONG PEPE:

Ikinalugod kong tanggapin ang iyong sulat, at na路 talastas ko naman ang doo'y nalalaman. Binasa ko kung makailang ulit at ipinakita ko pa sa maraming kababayan; at silang lahat ay nagalak nang matalos na mabuti naman ang iyong kalagayan sa pook na iyan, na siyang bago mong bayang pansamantala. Dito'y walang anumang mahalagang bagay na nangyayari sa aming lahat at bihira kaming nagkikitakita, kaya mahahaka mo na ang pagkamalihim ng isaJt isa, bawa't isa'y na'padadala sa hanging umiihip sa kanya buhat nang ikaw ay umalis, at hindi na namamalas ang isang lipon ng maraming insik saan mang panig at saan mang pagtitipon; tila ba isang malakas na bagyo ng pagkamakanyahin ang pumatid sa tali ng pagkakaisang dati'y namamalas sa mga magkakababayan, ngayo'y wala na yaong mga pagtitipong pangmagkakaibigan, na saan mang pook ay nagtitipun-tipon upang rnagpalitan ng mga balita; ngayon, kung sakali mang may mangilan-ngilang pagtitipon ng ilan-ilang tao lamang, ito'y upang maging pusod ng n1ga paninirangpuring walang matuwid; ang isa't isa'y nagkukulapulan ng mga paratang, at dahil rlito'y nagiging hakbang na nakapagpapalamig sa mabubuting pagsasamahan. Mawiwika ng sinumang tao na sa sinapupunan ng mga Pilipinong nakatira rito ay kinukulang ng isang bagay na makapagdadala ng lunas; kung ganito ang wawariin, ay masasabi ko sa iyong ang kasamaa'y nagsimula sapul noong ikaw ay umalis. Yamang sa bayang iyan ka nakatira, malayo sa iyong mga kababayan, ay hindi ko ninanais na mangyari sa iyo kahit ang * (Ang unang bahagi ng sulat ay kastila at ang dakong huH ay tagalog).

pinakamaliit na 路kapinsalaan, gaya ng iyong inilalarawan, na ang mga mag-aaral na Aleman, sa isang panig ay mapanglaban, at sa kabilang panig naman ay mabubuti at kaibig-ibig, at ang larong lalong kinawiwilihan nila ay ang pakikipaglaban na ang ginagamit ay mga sandatang nakasusugat at ang nagiging dulo'y dumarami ang kanilang piklat sa mukha; sa tapatang sabi ay hindi ko ninanais makita ka, balang araw, na may bakas ng mga larong iyang halos makahayop, gaya ng pagkakalarawan mo sa iyong liham. Sakaling hindi !no pa nalalaman, ay ibinabalita ko sa iyong ang kuwadro ni Luna, ay binili ng Kapulungang bayan sa Barselona sa halagang 20,000 peseta, at ang balitang ito'y napalathala sa mga pahayagan. Sa tunay na pamumuhay, ay walang anumang nangyayari; ang tanging masasabi ay ang pagbabago ng kalagayan ng mga kababayan natin. Si Yance (kapitan) at si Devesa ay nag-asawa noong nakaraang Linggo; ang una'y sa isang babaing taga-Andalusiya at ang ikalawa nama'y sa isang babaing taga-Madrid. Itong huli, pagkaka al na pagkakasal ay umalis, noong mga hUling araw ng buwang nakaraan1. patungong Barselona upang sumakay, sa mga unang araw ng buwang kasalukuyan, na patungong Maynila. 0 pulot-gata sa Jaot ng . . . . . . dagat! Ysulat mo sa aquin cung ana ang mabuti sa bago datnan ng saquit ng tian ay hinihimatay at ualang sentido may isang oras. Ang trato sa aquin fig 路Patrona ay hangga ngaion mabuti, pati pagcain. Cung aco'y may cualta sa Abril padadalhan quita. Si Acevedo at si Rivera may bahay na sarili, at nacalimutan rno rao si Acevedo. Paalam. Sumasaiyo, CEFERINO DE LEON

20. Buhat kay Pablo Ortig'a at Rey para kay Rizal Sina Luna at Hidalgo.-Ang , Spoliarium.-Ang Alernanya. lupain ng rnga tunel.

Madrid Ika-2 ng Marso, 1886

JOSE RIZAL HEIDELBERG, ALEMANYA MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Una kong tinanggap ang iyong nakalulugod na lihanl ng ika-26 ng Enero na sinulat sa Paris, datapuwa't doo'y sinabi ninyong kuyo'y paalis na patungong Alemanya, at humandog kayong susulat uli sa akin buhat sa magiging bagong tirahan ninyo, kaya hindi ko sinagot ang nasabing liham hanggang hindi matanto kung saan ko ipadadala ang mga liham ko. Tinupad ninyo ang inyong pangako sa pagsulat sa akin buhat sa Heidelberg, na may petsang ika-22 ng nakaraang Pebrero, at ikinagagalak kong lubha na ipagbigay-alam sa inyong tinanggap ko ang una at ikalawang liham, at kayo'y pinasasa1amatan ko nang maraming-marami sa inyong pagtatangi at pagkagunita sa akin. Sa unang liham ay ibinalita ninyo sa akin, bukod sa iba pang mga bagay, na si Ventura ay uuwi sa Pilipinas noong ika-14 ng Pebrero, datapuwa't binabalak niyang bumalik sa buwan ng- Setyembre 0 Oktubre -na tinatapos ni Luna ang "Kasunduan ng Dugo" (Pacto de Sangre), at iginuguhit "Ang Paglalaban sa Lepanto", at sinabi rin ninyong si Hidalgo ay nagtanghal ng isang kuwadro sa Daang la Paix at tinatapos ang kuwadrong "Ang mga Bihag" upang itanghal sa bulwagan. Tungkol sa una ay ikagagalak ko nang gavon na lamang na siya'y makita uli rito, sapagka't si Ventura ay isang taong pinahahalagahan ko nang malaki. Sa ganang mga pintor natin ay Inagiging dakila ang aking kasiyahan sakaling magtamo sila ng malaking karangaIan at malaking pakinabang, gaya ng aki~g ninanais, at 'lalo pang maitaas nila ang kasalukuyang kaluwalhatian ng Pilipinas, at kaakibat nito, ang sa Espanya rin, sa ganang nauukol sa sining ng paglalarawan. Ipinalalagay kong nalalaman na ninyong ang' bantog na "Spoliarium" ay binili ng kapulungang Panlalawigan

ng -Barselona. Hindi ko natitiyak kung magkano ang pagkaI\apagbili ni Luna] datapuwa't maging magkano man ahg halaga ay ikinasisiya kong ang kuwadrong iyong lubhang napabantog ay maiwan sa loob ng Espanya at hindi l1apasaibang bansa. - Sa ikalawang sulat ay binalitaan ninyo ako tungkol sa Lunsod na iyan na wala akong pagkakakilala liban sa natutunghayan sa mga aklat, at karaniwang ito'y malayo sa talagang namamalas sa lupain. Ang katandaan ng kastilyo at ang dalawang tunel na binanggit ninyo ay nakatawag ng aking pansin; ang una, sapagka't sa lupang iyan ng mga kasaysayang likhang guniguni at mga alamat ay tala gang Iilitaw, sang-ayon sa pagkakalarawan ninyo sa akin, ang diwa ng mga guho 0 ang anino ng kastilYG, alinsunod sa pagkakasaysay rin ninyo; ang ikalawa. alalaong baga'y ang mga tunel, dahil sa sukat at kalakhan, sapagka't upang makapaglaman ng 236,000 bote ay kinakailangang maging bulwagang talaga ng sayawan. Walang pag-aalinlangang ang AlemalJ.ya'y siyang Iupain ng mga tunel. Mababata ba l}.inyo ang gayong kasaganang yelo na gaya ng sinasab'i sa akin ay natatagpuan sa lahat ng dako? Dito, ang taglamig ay hindi lubhang maginaw, sapagka't mabibilang ang mga araw hangga ngayon na nagkaroon ng labis na lamig. Ninanais kong kayo'y umunlad nang malaki sa .-.. at lalo't higit ay manatili kayong mabuti; masintahin kayong ipinakukumusta nina Rafael at Consuelo, -a t alam na ninyong kayo'y talagang minamahal nitong inyong magiliwing kaibigan. PABLO ORTIGA AT REY

21.

Buhat kay CeJerino de Leon para kay Rizal Tungkol sa isang singsing ni Rizal na isinanla.

Madrid Ika-28 ng Mayo, 1886 GINOONG JOSE RIZAL I

MINAMAHAL KONG PEPE:

. Buong lugod kong binasa ang iyong liham (madaha:n) at malaking kasiyahan ang tinamo ko sa pag~a-

kaalam na ikaw ay mabuti a,t walang anumang kapansanan. 路 . Hindi ko na matandaan kung naisulat ko sa iyo ang mga palatandaan ng bagong tirahan ko. Inaakala kong naibalita ko na sa iyo sa aking kahuli-hulihang suI at ang pagkakalipat ko sa bahay na ito, na tinirhang dati ni Antonio at ng nasirang kababayang si Manalo, at nitong huli'y tinirhan din ni Cortez, na hindi pa nalalaunang tumungo sa Valencia upang humarap sa pagsusulit. N abatid ko ang iyong oiling ipadala ang singsing mo, sa pamamagitan ng isang sulat na nilakrihan at nakatala ang laman, kaisa-isang paraan upang makarating sa iyo. Malugod ko nga sanang tutupdin ang iyong bilin nang walang pagkabalam, kung nasa-aking kamay ang singsil1:g mo, datapuwa't dinaramdam kong iyon ay may dalawang buwan na ngayong nasa-Palacio na aking pinagsanlaan, upang matakpan ang isang mahigpit na kagipitan. Alam mong mabuti ang mga bagay-bagay na nangyayari sa buhay, at ako'y walang kakuwalta-kuwalta noong mga buwang nakar~an. Gayunma'y umaasa akong matutubos ko sa buwang papasok, sapagka't hinihintay ko ang isang halagang ipadadala sa akin ng aking kaanak para sa gugol sa paglalakbay sa ibang bayan sa tag-init na ito. Ipinakikiusap ko sa iyo, yamang hindi mo sukat ipanganib na kung nasa-akin ay mawawala, at yamang sa loob ng maikling panahon ay paririyan ako sa Paris sa tag-in it na ito, ay mara.p atin mo sanang ipaubaya muna sa akin ngayon hanggang ako'y makapariyan, at sa mga araw na iyon, sakaling ayaw mong ipqgbili sa akin, ay tiyak na ipadadala ko sa iyo, sa pamamagitan ng isang paraang lalong walang panganib. Aywan ko kung natatandaan mo pa ang halagang inutang mo sa akin; sa paniwala ko, kung ako'y hindi nagkakamali, ay 37 at dalawa 0 tatlong duro na aking ipinaluwal, hindi pa kasarna sa halagang nabanggit ang limang durong inawas sa akin ni Mino, na pagkakautang mo raw sa kanya; tangi sa rito'y ang halaga marahil ng isang pagkakasanla. Sa kabilang dako naman ay pinadalhan mo ako buhat sa Barselona ng 50, at sa pamamagitan ng ,mga ulat na ito'y magagawa

rno ang pagtutuos. Kung loloobin ng Diyos, at kung walang anumang kapansanan ay maaaring paroon ako sa Paris sa mga kalahatian ng Hulyong darating, at kung magkakagayon ay susulatan kita bago ako maglakbay. Maaasahan mo ito, sapagka't ipinangako sa akin ng aking kaanak na ako'y pagIaIakbayin sa Paris sa tag-init na ito. Si Acebedo ay wala rin dito; pumaroon siya sa Leon upang dumalaw sa ilang kamag-anak doon; mahigit nang kalahating buwan na siya'y umalis. Ang sulat mo'y ipaIoIoob ko sa aking liham, kapag ako'y sumulat sa kanya. Mabuti ang kalagayan naming lahat. Lalong bihira kaming magkita-kita ngayon, at gayunma'y walang anumang nangyayari sa mga pilipinong nakatira rito. May isang bagong dating, at ayon sa mga tandang pagkakakilalanan ay kababayan ni Hugo; ang isa pa'y kagagaling Iaman'g sa Lond res, isang nagngangalang Yanco ito'y hindi ko pa nakikilala. Hindi magtatagal at pakakasal na si Hugo, upalilg' papagtibayin sa harap ng 19Iesiya ang paltkipag-isang dibdib niya sa kanyang maybahay. Laging sumasaiyo, CEFERINO DE LEON

22.

Buhat kay Felipe Zamora para kay Rizal

"Huwag kttyong umuwi rito nang hindi makapagbabago ng kapamayanan".

Maynila Ika- .. , ng Mayo, 1886 GINOONG JOSE RIZAL AT MERCADO PARIS ITINATANGI KONG KAIBIGAN AT KASAMA:

. Sinasamantala ko ang pagkakataong ito sa pagparlyan ng kapuwa natin kaibigang Ginoong Valentin Ventura upang ipabatid sa ' inyo na noong mga huling araw ng buwan ng HuIyo, 1884, ay kinaon ako upang ga~utin ang isang maysakit sa Kalamba; dumalaw ako sa lnyong -bahay, nagkausap kami ng minamahal nin-

yong mga magulang tungkol sa inyong pagkakasulong sa Medisina at mga Wika. Nang mapag-usapan namin kung kayo'y nararapat pauwiin kapag nakatapos na ng pag-aaral, ay ipinayo kong huwag kayong pauwiin kasakdalang para sa bagay na ito'y kinakailangang magbata sila ng ilang pagpapakasakit, ' sapagka't dahil sa malawak na kaalamang natamo ninyo sa Europa, kayo'y titingnan dito ng mga matang mapaghinala at kayo'y mahahantad sa napakaraming sarna ng Ioob. Sakaling kakailanganin ninyong bumalik sa hayang ito, balang araw, ay ipinapayo kong huwag kayong umuwi nang hindi muna nakapagbabago ng kapamayanan, at kung maaari ay piliin ninyo ang kapamayanang Aleman, Ingles, 0 Amerikanong Hilaga, upang sa ganito'y maiwasan nin:/o ang maraming pananakit na kinalalantaran ng lahat ng mga Israelit,a. Hindi ko sasabihin sa inyo an.g' maraming pangyayaring nasaksihan ko rito sapul nang ako'y umuwi, sapagka't nabasa na ninyo marahil Ba mga pahayagan diyan; sakaling nangangailangan kayo ng lalong n1araming ulat, ay maaari kayong magt,anong sa ating Valentin Ventura. Ang inyong magiliwing kaibigan at kasamang nagmamahal sa inyo ng buong puso. FELIPE ZAMORA

23.

Buhat kay "Cauit" para kay Rizal

Masasayang balita at mga Margarita.-Ang talumpati ni Aguirre.-Ang pagsasalin ng Schiller ni Rizal.

Churruca 4 Pral., Kaliwa, Madrid Ika-15 ng Setyembre, 1886 GINOONG JOSE RIZAL LEIPZIG, ALEMANYA MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa wakas ay mabibigyan ko ng kasiyahan ang aking pagnanais na lumiham sa inyo at sumagot sa inyong nakalulugod na sulat nang ika-25 ng Enero, s.apagka't ngayo'y natitiyak kong titigil kayo nang isang

buwan diyan sa Leipzig, sang-ayon sa sinahi sa akin ng kaibigang Hulio, at iyon daw ang ibinalita ninyo sa sulat na katatanggap niya . . Ang nangyari sa akin hangga ngayon, sa kasawiang-palad. tuwing itatanong ko sa mga kaibigan ang inyong tirahan, ay wala silang itinutugon tuwina kundi kayo raw ay lilipat agad ~g tirahan: kaya sa takot ko, sa isang dako, na kayo y hindi abutan ng aking sulat bago ninyo gawin ang isa sa inyong walang tigil na paglilibot, at sa pag-asa, sa kabilang dako, na ako'y magkakaroon din ng isang pagkakataong gaya nito na makasulat sa inyo, ay hindi ako sumulat hangga ngayon, bagaman ito'y totoong isinasaklap ng loob ko, sapagka't inuulit kong malaon nang panahong ninanais kong tumugon ~a inyong sulat na galing sa Paris. Umaasa ako, na ngayong nalalaman na ninyo ang kaisa-isang dahilan ng hindi ko pagkakasulat kundi ngayon ay iwawaksi niyo ang kaisipang ako'y naging is~ng pabaya 0 walang pagtingin, na maaaring sumagi sa inyo dahil sa aking di pagsagot. Sina Llorente, Leon, Veloso, at Lete ay nagbigay sa akin ng mga ba1ita tungk(!)l sa inyo. Paulit-ulit at buong pagsamong hiningan J{o sila ng balita tungkol sa inyo, at napag-alaman ko sa kanila na kayo'y hindi tumitigil ng kaliHbot sa lupaing iyan, nanonood ng mga matulaing dalampasigan ng bantog na Rhin, at humahanga, nang harapan, na parang sa rikas na anyo (ipagpaumanhin ninyo sa akin ang parirala) sa mga parang anghel na M~rgarita, na ang mga angking panghalina'y siyang kinadluan ng salamisim ni Goethe, at inakala nitong siyang lalong akmang iharap sa mga makadiyablong layunin ni Faust. Kaiingat, kaibigan ko, huwag kayong lumanta sa kahit isa sa mga Margaritang iyan! Tinanggap ko at pinasasalamatan nang gayon na lamang ang inyong tarhetang pambagong-Taon na ipinadala sa akin buhat sa Paris; datapuwa't higit sa lahat ay pinasasalamatan ko ang inyong pagkamagiliwin sa pagpapadala sa akin ng isang bilang ng pahayagan sa Barselona na kinalalathalaan ng inyong maningning na lathalain na lubhang kinalugdan ko. Nang matanggap ko iyon ay ipinakiusap ko kay Leon na paabutin sa inyo ang aking pagbati at ang, lalong taos-pusong pasasalamat.

Ikinagagalak ko na tanging kinalugdan ninyo ang aking talumpating binigkas sa piging noong nakaraang Disyembre, at pinasasalamatan ko ang mga papuri, na bagaman di nararapat, ay inyong ipinatungkol doone Bagaman ang nabanggit na talumpati ay yayat at nangangalirang may bumukal naman sa lalong rnabuting layunin, na inaakala kong sapat na nabanaagan sa likod ng mga pangkalahatang pangungusap na ibinihis ko. Ang mga pangungusap na ginamit ko ay naaakma sa mga kabagayan ng ating kalagayan; datapuwa't hindi ako sinalagimsimang marami sa mga makikinig ang hindi makaunawa agad sa ibig kong ipatalastas, kaya pagkatapos ay nalungkot ako sa pangambang nagtaJumpati ako para sa ilang tao lamang na maalam humanap ng butil sa gitna ng ipa. Sanhi rito at sanhi sa pagkakapagpaliban kc;) ng paghahanda ng talumpati hanggang sa ika-31 at ika-lO na ng gabi nang aking matapos, ay talagang hindi ako nasiyahan sa aking sarili. Sa kabil~ng dako'y lubha akong nasiyahan sa pakikinig kina Hulio, Eduardo, Graciano at sa inyong sulat na binasa ni Leon nang gabing iyon. Sa sulat ay tumukoy kayo sa isang bagay na hindi namin kayang unawain sanhi marahil sa mga luhang mapapait na inyong binanggit; sa katunayan ay napaluha rin kami bagaman pinilit naming magkunwaring nasisiyahan sa pag-inom ng tsampan. Nalalaman ko na natapos na ninyo ang inyong munting akda, at sinisimulan ninyo ngayon ang pagsasalin kay Schiller. Dahil dito'y hindi maaaring sabihing kayo'y nag-aaksaya ng panahon, manapa'y inyong pinakikinabangan at pinakikinabangang mabuti. Wawakasan ko na ang sulat na ito sapagka't binabalak ko pang dumalaw sa isang kababayang maysakit na aywan ko kung nakikilala ninyo: nagngangalang Villaruz. Paalam, mahal: manatili nawa kayong malusog at mag-utos kayo sa inyong kaibigan at kababayang nalalaman ninyong nagmamaha! sa inyo, CAUIT

24.

Buhat kay -"Cauit" para kay Rizal

Kinakailangan ang pagkakajsa.-Ang mamamayang walang bayang tinubuan.-Ang Nobela ni Rizal.Humihingi si Rizal ng mga ulat tungkol sa mga bilangguan ng hukbo sa Maynila.-Kinakailangang gumawa ng propaganda sa Maynila.-Mga tagaKuba, Puerto Rico, at mga pilipino.-Mga plano ng "Fuerza de Santiago" at bilibid.

Churruca 4, Pral., Kaliwa, l\iadrid. Ika-26 ng Setyembre, 1886 GINOONG JOSE RIZAL LEIPZIG, ALEMANYA MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Lalong madali kaysa inaakala ko, at dahil din dito'y lalong malaki ang lugod na tinamo ko~ sa pagkakatanggap ng pinahahalagahan kong suI at ninyo ng ika-22. Sa palagay Ro'y maliwanag na, yamang ang pin akabuod at ang pangunahin ng ati~g mga kaisipan at mga hangarin, ang pagkagiliw na lalong malaki na maaaring ikapukaw ng isang mithiin sa buhay, ay kinakailangang magkatipun-tipon dito ang mga iyon, at sa katunaya'y nagkakaayun-ayon at nakapagbubunga ng pagkakaisa ng lahat, bilang lakas, bilang paraan upang mapapagtagumpay ang paggiliw na iyon sa pamamagitan ng pagsasagawa ng gawaing kanyang hinihingi. Ang pagkakaisang ito ay kinakailangan sa kanyang sarili, 0 sa maliwanag na turing, ay walang salang makabibigkis sa mga taong sa dahilang natatalian na ng maraming taling hinahabi't pinagtitibay ng kalikasan, ay nakauunawang ang pagpapahalaga sa mga gayong banal na tali, ay siyang paraang nagpaparangal sa tao at sa mamamayan, at naisasagawa ang karapatan at ang katarungan, samantalang kung ang tao'y magtitiwatiwalag at hihiwalay sa layunin ng madla, ':t:tagpapasok ng mga pagkakaalit-alit sa kanyang mga kapatid, napakakaladkad sa mga paghihinala, kabigatan ng loob, at pangingilag (na pangsarili at hamak, at hindi nababatay kailanman sa katarungan), sapagka't sa pinakabuod at ito'y hindi dapat pag-alinlanganan! Sawimpalad kung ating pag-aalinlanganan sa ibabaw ng lahat ng kamaliang sarili ng isang tao, ay naroroon ang dakilang ka-

totohanan, naroroon ang pagfuamah~1 sa pinakamataas na kapangyarilian na sa Iahat at namamahagi nang patas-patas ng kanyang paggiliw maka-ina, na sa kanyang kagalang-galang na tingin ay dapat matigil ang mga kapootan, sa harap ng kanyang mga luha'y dapat magkaisa-isa ang' mga puso a.t sa harap ng kanyang sinapupunan ay dapat tayong sama-samang dumulog upang maghandog sa kanya ng ating pagsamba, maglagak ng ating paggiliw at maggawad ng ating mga tagumpay ; sinasabi kong kapag ang mamamayan ay humiwalay sa Iayunin ng madIa, ay hindi lamang siya nakapipinsala sa ina, na ibang bagay ang inaasahan sa kanya; hindi lamang nakapipinsala sa 'kanyang mga kapatid na pinaghahasikan ng pagkakaalit-alit; kundi ang lalong masama sa mga hangatin niyang maka-kanya, ay nakapipinsala sa kanyang sarili at siya'y nagiging hamak na taong tatlong ulit na salarin, sa kanyang sarili'y parang dinapuan ng salot, hindi karapat-dapat na parang taksil ; walang bayang tinubuan, walang pananalig, walang pag-ibig, walang pag-asa, na parang isang hamak na bagay na ibinubuwis. At ang pagkakaisang ito'y kinakailangang maging walang hanggan datapuwa't masaring maganap lamang sa mga taong rn.ay kaisipan at pananalig sa utak at may damdamin sa puso: ang mga ulong walang laman, ang mga pusong walang pandamdam (upang huwag nang sabihing ang mga balat na hindi nakararamdam), ay hindi mga sangkap na nakahanda. Lagi na akong dumadalong may angking pananalig upang makitagay sa aking mga kababayan. Malayong makamalas sa saro ng bulang napaparam, ang namamatyagan ko'y ang ilalim ng pinanggagalingan ng bula. Hindi ako makasasang-ayon na ang ating pagkakaisa'y mapawing parang sulak ng tsampan. Datapuwa't hindi 路ako mapadadala sa isang matapat na panghahawak sa pag-asa, sapagka't namamalas na mabuting Inay pagkahungkag pa sa ilang tao, pagkakulang ng kapormalan sa iba, at may urong-sulong na pagkatakot sa hindi iilan. Manalig tayo sa kabutihan ng ating nilalayon at sa pagkakasulong ng panahon! ... Sisikapin路路 kong maipadala sa 路 inyo ang lahat ng bHang ng pahayagang nilalabasan ng anumang latbalain tungkol sa kolonya. N gayo'y ipinadadala ko sa inyo ang tatlong pahayagang nagbabalita ng mga pang-

yayari nang ika-19; paghambalo~ na walang ka!>uluhan, sang-ayon sa mga masusugld na. ka1:~.ban nlyon; balak na napakalawak bagaman naunslyaml, sang-ayon sa mga mapagmatyag na walang kinikilingan. Dinakip ang Iahat ng dito'y nangagsipagbangong humawak ng sandata, pati ng mga punong malalapit, at ang lalong natatangi sa mga ito ay si Brigadier Villacampa. Hindi pa nalalaman kung ano ang magiging kapalaran ng mga mapanghimagsik; datapuwa't kahit na ayokong magsa-manunubos, inaakala kong hindi dapat parusahan ng kamatayan ang mga iyon ng pamahalaan, sapagka't kapag ang pinag-uusapan ay mga bagay-bagay na nauukol sa politika, ay hindi kailanman nagkakaisa ng mga kuru-kuro at ang kapalaran ay Iubhang nagkakaiba-iba, at ang nangyayari'y gaya ng sinasabi ng isang makata: "sang-ayon sa pabagu-bagong pag-ikit ng gulong, ay ipinamamalas ang nlukhang nakangiti 0 nakasimangot"; at sakaling makaakyat iyong ngayo'y napalungi, ay magiging makatwiran sila kung hindi magpaUl.wad sa mga taong ngayo'y naging kalaban niIa. Nauunawaan k ang sariling kakanyahan at pakay ng nobela ninyo at umaasa a!kong tutugon sa isa sa ating maraming pangangailangan, yamang kumadlo ng salamisim sa mga dakilang damdaming nagpapasigla sa inyo at napag-alaman naming lahat. N a ang mga tauha'y para-parang hango sa karaniwan at ang mga pangyayari'y pawang totoo, ay mga bagay na makapagdaragdag ng halaga ng akda at lalong ipagiging karapat-dapat itaguhilin at makapaglalagay sa akda sa katayuang makapagdudulot ng mga bungang sukat mahintay, kung, gaya ng maaasahan, ay mapahalagahan ng karapat-dapat ang hubad na katotohanan ng mga pangyayari. Dinaramdam kong ako'y walang nalalamang bilangguang militar upang kayo'y mapagbigyan, gaya ng aking ninanais, sa bagay na hinihingi ninyo sa akin; datapuwa't bago ko tapusin ang sulat na ito, mamayang hapon din ay susubukin ko kung sa tulong ng isang kaibigang militar, na ang asawa'y isang pilipina, ay makapagtatamo ng ilang ulat tungkol sa bagay na iyon. Sa wari ko'y walang bilangguang militar sa Maynila maliban sa Fuerza de Santiago, at dito'y may mga piitan sa ilalim ng moog na nakaharap sa ilog, pinaghaharian ng lubos na karimlan at pinananausan

ng halumigmig na nanggagaHng sa kanugnog na ilog ng Pasig na dumidila sa nlga parler noon; tiyak na hindi ko naaalaala ngayon !lng ngalang itinatawag sa isang piitang siyang pinakamasama, ayon sa sabi-sabi. Sa isa sa mga piitang iyon, ang mangangalakal at may mga bapor na si G. Maurente, ay nagkasakit ng rayuma, na hindi niya malimut-limot kahit ngayong siya'y naninirahan na sa Hongkong. Si Villaruz ay mabuti-buti na, bagama't hindi pa rin siya nakapapanaog ng bahay. Siya'y hindi isang kawaI, isa siyang intsik na nag-aral sa San Juan de Letran, ipinanganak sa Kapis, sang-ayon sa balita sa akin, at pumarito upang mag-aral ng pag-iinhinyero, aywan ko ba kung pag-aagronomo 0 kung ng mga daan; hindi upang tumakas ni upang. .. lahat ng iba pa na sinasabi ng ating bantog na To be not. Isa siyang binatang kinagagaanan ng dugo at malusog ang pangangatawan, na bagaman bata pa, at dahil dito'y laIong rnahilig sa mga kalikutan at sa mga sayaw kaysa ibang bagay, ay hindi naman dili ang hindi nakikinig at nakararamdam ng lugod t1:lwing pinangungusapan siya tungkol sa mga dakilang mithiin, at napapabulalas, nang may magkahalong ngiti at pag-iisip nang malalim, gaya ng nangyari noong isang araw na sa tagiliran ng kanyang kama ay mataimtim na nag-usap kami: "N apakabuti niyan, kaibigan, kung ganyan ang ating gagawin; mga kastilyo sa hangin, wala nang iba pa ang bagay na ito". Binabalak kong bumalik sa Pilipinas, at bagaman hindi ko natitiyak ang araw, sakaling tutupdin ang iniaalok sa akin, ay hindi malalaunan at mababati ko ::tng mga dalampasigang iyon. Ang nangyayari'y kapag may inaasahang papasukan, gaya nang aking inaasahan, ay nababalam nang bahagya ang mga bagaybagay. Kayo pala'y makalima nang sumulat at humihingi ng kuwalta upang makauwi? Tingnan natin kung kayo'y sasagutin sa Ioob ng lalong madaling panahon. Talagang kinakailangan nang gumawa ng pagpapalaganap sa Pilipinas. Kailan pa kaya mahahanda ang bayang iyon?.. Sa Madrid ay kinakailangang magsikap upang makapagtamo ~g mga karapatan. ~n~ isang gawain ay tumatapos ng Iba, at ang bayang hIndI nakakakilala ng mga karapatan ni gumagamit ng mga

ito ay hindi makapagpapahalagang mabuti sa mga iyon, at lalong hindi, kailanma't ang lalong mahalagang karapatan ay pinabayaang ma~gaw at sa hinabahaba ng panahon ay hindi na maaarlng maagaw sa kamay ng iba. Ang gawain, samakatwid, ngayon ay ahg mag-isip-isip; dalawang uri: pag-aaral, pagmumu1at, at paghingi at pagbabangong-puri. Nang una'y sapat na ang likas at kusang paggawa sa karaniwang pagtutol. Marahil ay naibalita na sa inyo ni Julio ang kapisanang pinangunguluhan niya at ang 'layunin ay magtatag ng jsa pang kapisanan sa ibayo ng mga dagat at makakalayaan. Sa pagnanais 1m, sa isang dako, na ito'y maging isang bagay na mabuti, at magkaroon ng mabuting bunga, at sa takot sa kabilang dako, na ang ka1ahasan ay isang hakbang na ,yalang kabuluhan, ay hindi ako makapangahas na humuJa ng anuman tungkol sa kapisanang ito. Ang balak na ipisan tayo sa mga tagaKuba at mga taga-Puerto Rico ay hindi masama, kung maaaring maging mabuti, sapagka't ang mga ginoortg iyon ay totoong naiiba at halps Iagi nang nakapagbibigay ng kabiguan Hangga ngayon ay hindi ko pa nakakagaanan ng loob ang sipuman sa kanila, sapagka't tila nakatutuklas ako sa Iahat ng isang malabis na pagmamayabang at ng pagkamakakanyahin. (Marahil ay kinakailangang sila'y maging gayon, upang matamo ang kanilang katubusan.) Ang pamumuno ni Labra ay magiging mabuti kung iyon ay hindi naging republikano sa gitna ng isang pamahalaang may hari, kat~tllgiang sumusubaybay at hindi maiwawaksi sa 1ahat ng mga kilos niya sa mga suli.raning makagawa ng alingawngaw; magiging mabuti kurig hindi lamang natin nasasaulo na sa kanyang pagka-makaka1ayaan ay nawalan siya ng lakas sa halos lahat ng inga lapian noong mga kahuIi-hulihang kortes. Maaari ,bang pakatawan ang Pilipinas sa ilang binata sa , Madrid, na nagnanais ng mga kaluwagan (gaya ng tinatangka ni Labra), gayong lubusang itinanggi sa Kuba at sa Puerto Rico, at ang dinahilan ay isang hakbang iyon, umano, s~ pagsasarili? Sa kapisanan, ang sa ngayo'y napipi~ll kong mabuti ay nasasanay ang mga pilipino sa pakikisama, sa pagbibigay ng kanilang tulong kahit maHit, sa pagtangkjlik sa layunin ng laha,t, at sa pag~unton, sa" g~yong . . la.l;lda~. ay , ma.a,a~jpg : makat.i:pon, dito

ng isang maliit ria pUhunang maaaring magugol sa pag~ babayad (kung sa ibang paraan ay hindi tinatanggap) ng mga palatha1a sa mga pahayagan at upang ipaubaya rin sa mga kinatawan sa Kortes, na nagsasalita at turnatangkilik sa mga suliranin ng Pilip in as. Ito'y madaling magawa at sa bagay na ito'y surnasang-ayon ako kay Govantes. Kahit sa mga dahilan na di 1a1ohg mahalaga ay gumagawa ng mga pagtatanong; at kasasabi pa lamang sa akin ni Govantes na siya raw ay kinausap ng isang diputadong sumama ang loob kay Gamazo na dahil sa hindi siya pinansin sa iba't ibang bagay, ay nagbaba1ak na hagkisin siya sa mga na1alapit na kortes, sa pamarnagitan ng mga pagtatanong tungkol sa Pilipinas, at upang ito'y magawa'y si Govantes na rin ang naghandog ng mga ulat. I to ang mga panahon at sa ngalan ng mga sirnula:ing 1:tO'y ginagawa ang mga pagtatanong at hinihingi aD;g mga kaluwagan. Nlakibagay tayo, samakatwia, sa rnga panahon at kasangkapanin nahin ang 1ahat ng kaparaanan upang rnakakuha ng pakinabang, at bagaman makapagbibigay kasiyahan sa mga sariling hangarin ng isang kinatawan, ay sabihin natin na sapagka't ang ginoong ito'y nangangailangan ng kUWialta ay napakasama ang ginagawa ng pamahalaan, napakasarna ang ginagawa ng ginoong kagawad-bansa ng Ultramar, sa hindi pagtatakda hg mga pagbabagong hinihingi n.g Pilipinas, at kung ipagkakaloob sa atin ang mga pagbabago'y pagpalain nawa ang gutom ng tagapagtanong! 路 N ariyan at napapadala sa in yo ng ilang planong parang kahig ng manok, ng mga s~la-salabat na lusutan sa mga bilangguan ng hukbo ng Fuerza de Santiago at ng bilangguan ng Bilibid. Ninanais kong ~a pamamagitan ng mga iyon ay magkaroon kayo ng isang kaalaman kung ana ang mga pook na iyon. Ang liwasan ng kutang panglabas ay nakikilala na ninyo. Ako'y nakapasok sa 100b ng ikalawang liwasan upang m.akipagkita sa isang opisya1 ng guwardiya ng artileriya, datapuwa't hindi ko nakita ni ang mga silid na piitan, ni ang mga pabelyon para sa mga opisyal na bilanggo. Dat.apuwa't ang mga pabe1yong ito para sa mga taong karapat-dapat sa pagsasaa1ang-alang路 ay nasa..:ibabaw ng mga moog (sa harap, sa ibabaw ng. pintong .pasukan, sa likod na paharap sa ilog, at sa dakong ka;Iiwa . sa

tabi ng malikon ng timog, gaya ng nakita ninyo buhat sa labas), at ang mga malalagim na piitan at iyong mga naparusahang mamamatay at pinarusahan ng mabihigat, gaya ng sinahi ko na sa inyo, ay nasa-ilalim ng mga moog at ang mga pinakarnasasama ay ang nasalikod ng bahay ng Kastila, rnababa pa ng kaunti sa Hog ng Pasig, may dalawang pinto at walang durungawang mapapasukan ng liwanag, ni malalabasan ng hangin: bumapabang patungo roon buhat sa moog, sa pamamagitan ng dalawang hagdan sa kanan at sa kaliwa. Sa pintong daanan ng saklolo ay nakakita kayo marahil ng mga artilyerong lumalabas upang maligo sa iIog. Buhat sa liwasang panglabas ay may isang tulay sa ibabaw ng isang maliit na balon at sa dulo niyon ay may isang pinto 0 isang tabing na bakal at upang matagpuan ang pasukan sa kuta, kung tutunt~nin ang daang itinatakda ng ilang moog, ay kinakailangang lumiko sa kanan at pagkatapos sa kaliwa, at sa dulo'y mararaanan ang pinto, ang langit-langitan ng muralya na kinaroroonan ng katipunan ng mga tanod at ang ikalawang pinto na dinaraanaln sa pagpasok sa ikalawang liwasan. An mga ulat na ito ay ibinigay sa akin ng isang opisyaJl na naging istado mayor ng pla~a. Wala na akong maisip na sabihin sa in yo, kaibigan ko, manatili kayong malusog, tanggapin ang mga alaala ni ginoong Antonio at ni Leonor, gaya rin ng sa kaibigang Villaruz, na nagpapasalamat sa inyong pa,gkakaalaala sa kanya, at mag-utos kayo sa inyong rna. giliwing, , CAUIT/EvARISTO AGUIRRE!

Ipinagbilin sa akin ni Leonor na sasabihin ko raw sa inyo na siya'y galit na galit, sapagka't hindi ninyo lIaaalaalang sumulat sa kanUa gayong nalalaman ninyo na kayo'y minamahal at nananabik silang makatanggap ng mga bali tang galing sa inyo. PAALAM

~anghay ng mga bilangguang militar ng kuta ni

S!lntIago at ng bilangguan ng Bilibid na sinipi sa orihIna} na kalakip sa sulat ni Cauit. /~a~ghay ng Bilibid/ Tunghayan ang larawan sa orlhlnal.

/Banghay ng Kuta ni Santiago/ Tunghayan ang larawan. Mga paIiwanag. 25.

Buhat kina Maximo JTiola at Antonio Luna para ka'}" Rizal Pagpapalimbag ng Noli Me Tangere

Barselona Ika-21 ng Oktubre, 1886 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL NA MANG PEPE:

Nilintikan ako. Malaon nang tinanggap ko ang pinahahalagahang dalawang sulat ninyo na binabanggit sa inyong huling sulat, datapuwa't hangga ngayo'y hindi ako nagkapanahong makasagot sanhi sa mga kadahilanang inaakala ninyo, at sanhi sa sakit na nagkulong sa akin sa bahay sa loob ng isang buwan at kalahati, bagaman ginamit ko ang lahat ng d~ti't matatandang lunas na kinikilalang mabisa sa Sa-kIt na ito. Ngayon, alalaong baga'y mag-iisang linggo nang ako'y mabuti-buti na. Kamakalawa'y narOI'oon ako sa bahay ni Daniel Cortezo at doo'y sinabi sa akin na hindi raw maaaring matapos sa loob ng isang taon ang pagpapalimbag ng inyong akda. Sa palimbagan ni Ramirez ay nagsadya ako kaninang umaga, at ang sinisingil doon sa pagpapalimbag ng akda, pati ng lahat ng pasubaling iniulat ninyo sa inyong huling liham, ay ang halagang mamamalas ninyo sa kalakip na papel, na siyang uri o muwestrang ninanais ninyo. Kapipili lamang sa akin sa pagbubunutan, at malamang na ako'y umeksamen sa linggong darating. Sa ano't anuman ang mangyari, pagkatapos ng aking mga pagsusulit ay hindi magiging kalabisan, na kung kayo'y susulat sa akin, ay sabihin lamang sa akin kung itong mga damit na isinusuot ko sa Espanya, ay pakikinabangan ko riyan upang mapaglabanan ang sidhi ng taglamig, 0 kava'y kung isusuot ko ang mga ito sa Alemanya ay baka ipalagay na ako'y isang Kastila, ang ibig sabihin ay huIi, 0 gaya ng ninanais ng ibang Aprikano (bagaman ako'y hindi ni ang una ni ang ikalawa)

sang. .ayon sa mg-a hangganang ninartais itakda hi Dumas sa Espanya. Nagmatrikula na ako para sa pagdodoktor. Binabati ko kayo sa inyong malaking pag-unlad. Kahapon ay nagtamasa ako ng lugod na makilala si Luna (Antonio) na kararating lamang buhat sa Paris. MAXIMO VIOLA

Tirahan: Vergara Bldg. 1_3째, 2a Sa wikang Pranses nasusulat ang sumusunod: GINOONG JOSE RIZAL MAHAL KONG KAIBIGAN:

Yamang tayong lahat ay kinakailangang maging mapagpaumanhin sa isa't isa, ay umaasa akong ako'y inyong pagpapaumanhinan sa pagkakataong ito dahil sa hindi ko pag~akasulat sa inyo nang mahabang panahon. Datapuw~'t paanong maluh1nasan ang gayon? N gayon lamang ako nagkapanahon upang makasulat t:a inyo. Dumatin~ ako sa Barselona nang ikasampu ng 째J.maga, at natagp,uan ko ang ilang kababayan natin, na matatalik na kai igan ko. Lubos kong dinaramdam na ako'y hindi makapamalagi sa Paris, sa marikit at nakabibighaning lunsod na iyon. N ag-iingat ako ng luga gunitang kalugud-lugod tungkol sa Paris, kaya't ako ngayo'y lubhang nalulungkot. Paalam, mahal kong Rizal, magpapatuloy ako ng pagsulat na madalas sa inyo upang sa gayo'y maingatan magpasawalang hanggan ang ating tunay na pagkakaibigan. Ang inyong kaibigan, ANTONIO LUNA

Naito ang aking tirahang pangkoreo: Rambla ng Sen tro 9-3 째 Habol: Kababalita ko lamang, ngayun-ngaYOl1 din, na kayo'y naninirahan sa Berlin. Utang na loob ay sabihin ang inyong tirahang pangkoreo. 0

61 26.

Buhat kay "Cauit" para kay Rizal

Kagahulan sa magugugol sa pagpapalimbag ng "Noli".-Mapapait na hinu-hinuha tungkol sa binabalak na 路ranghalan.-Diwang mapag-imbot sa pag-aari at pagsasamantala.-Pransya at Alemanya.-Mga salin ng "Guilermo Tell", mga kuwento ni Anderson at Fausto ni Goethe.

Churruca 4 Pral. Kaliwa, Madrid, Ika-24 ng Oktubre, 1886

JOSE RIZAL

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

N asa-aking hal'ap ang inyong mahalagang suI at na Inay petsa ika-15. Ikinasiya ko ang pagkakatanggap sa kaukulang panahon ng sulat na ito, kasama ng sulat ninyo kay Leonor. Malabis kong dinaramdam na dahil sa malaking halagang magugugol ninyo sa pagpapalimbag diyan ng inyong katliambuhay, ay hindi mailathala sa madaling panahon ang nobelang iyon, na buong pananabik na inaasam-asam namin; at maniwala kayong kung sa akin lamang nababatay ang pagpapaHmbag niyon, at ako'y may kuwaltang kinakailangan ninyo sa kasalukuyan ay buong pusong ako ang inyong magiging pangatawanang Mesenas. Datapuwa't nababatid ninyo ang aking karaniwang kalagayan sa pamumuhay, na kaparis 0 lalo pang hikahos kaysa inyo, kaya fa kawalan ko ng kakayahang makalunas 0 makahango sa inyong kagipitan, gaya ng aking ninanais, ay lalong minamabuti ko ang hindi pag-imik ngayon kaysa ipagpatuloy ang aking mga panambitan at mga hinaing na wala namang mararating. Aba! ngayon ba lamang ninyo nabalitaan ang balak na tanghalang pilipinong maka-taong-gubat na -bubuksan sa darating na tagsiboI para 8a mga mapagusisang taong bukid na narito sa dakong ito ng Pirineo? Sapagka't may isang taon nang hinahalimhiman at ipinuputak iyon, isang taon nang ipinahahayag ang mga palatandaan at kagampanan na magsisilang sa loob ng madaling panahon ng supling na kagila-gilalas (ang pang-uring ito'y akmang-akma sa maraming dahil) ng tanghalang pilipino, na Ialo pang matunog na isinga kaysa iIong. Ninanais pala ninyong ang maruming

damit ay sa bahay labhan? Ang mga taong malilinis lamang ang nag-aasal nang ganyan. At nariyan, na hindi isang bagay na. . . . .. wala kayong hinihinging anuman na itanghal ang pinakamabuti sa Iupain natin. Kung hindi gayon ay ano ang magiging kapararakan ng pagtatanghal? Kung iyon lamang ang layunin ay naroroon ang lupaing lagi nang nakatanghal sa pinaglagyan ng Diyos sa kanya, pumaroon at manood ang sinumang may nais. Hindi, katoto: ang mahalagang bagay ay ang pangyayaring nasasaulo na ng III adrePerta kung ano ang lupain, at kung totoong ito'y may mga ani at yaring napakabubuti at napakalalaking pa... ngangailangan, dito'y hindi sinususo ang mga daliri at sinumang Ministro ng mga Suliranin sa kabilang ibayo ng dagat ay mayroon sa kanyang kartera, para sa pangangailangang iyan, ng mga panukala ng mahahalagang pagbabagong darating sa angkop na panahon. Ang nangyayari'y nalalaman niyang siya'y may ilang anak na napakatakaw sa mga kakanin doon sa mga dakong kanugnog g Yap; at siya'y may balita, na galing sa mga Tagap\lYo at mga Misyonero sa Kapu!uan, na isang kababalag'han ng kariktan ang tindig a.t kasanayan ng mga napaunti nang mamamayan sa Perlas na iyon kapag sila'y namamangka sa mga maalong ilog doon, kapag sila'y gumagawa sa isang kisapmata ng isang napaglilipat-lipat na bahay na yar! sa dayami at kawayan; kapag bumibilot sila ng tabako sa isang tanging pamamar aan na ang ipinandidikit ay kanin; kapag paIangoy na tinatawid ang isang dagat-dagatan at walang nababasa kundi ang katawan, 0 kapag sa Iakas nilang humawak na matatagpuan sa ilang hayop lamang, ay naiaangat nila sa lupa, sa pamamagitan lamang ng mga daliri ng paa, buhat sa isang dayami hanggang sa :isang tahilan, at marami pang iba. Sabihin ninyo sa akin, at kung hindi'y manaog' ang Diyos at siyang magmaIas, kung ang dahiIan nito'y hindi upang, sa pagkakaaIam nito'y nasain ng isang inang mapagrnalasakit sa ikabubuti ng kanyang mga anak, na ang mga iyon ay makatuwaan man lamang 0 kaya'y katuwaan ang mga kalikutang nakalulugod ng rnga ito. Hinggil naman sa rnga luto at pagkain, na ang ]along bantog at masarap ay pansit, puto, suman, at bagoong at iba pang mga katangiang gaya ng mga ito,

talaga bang mapaniniwalaan ninyong hindi gaanong pinagmamalasakitan ng Madrid ang mga bagay na iyan kaysa ibang lalong mahahalagang bagay na may kinalaman sa bayang sakop? Sapagka't nararapat ninyong alalahanin na bukod pa sa maraming mabibigat na kadahilanang hindi na kailangang isa-isahin, gaya ng kalinisan at kabihasnan, na lubhang malaki ang kaugnayan sa sining, ang pinakamaliit na maaaring ibunga nito ay mapaunlad, nang hindi inaasahan, ang maliliit na hanapbuhay na ito, sa kapaki-pakinabang na pagbubukas ng mga pamilihan ng mga iyon, sakaling. ito'y hindi dapat pagtakhan, ang mga lutong nasabi'y masarapin dito. Datapuwa't napakapatay pag-asa kayo! Kung nasa-akin ang Alituntunin 0 mga panuto para sa pagtatanghal, ay mamamalas ninyong wala nang hihigit pa sa kabutihan sa mga Iayunin ng mga nagbalak at ng Pamahalaan tung'kol sa bagay na ito. Hingin ninyo ang mga kasulatang iyan kay Julio 0 kay Lete, sapagka't kapuwa sila mayroon, palibhasa, kahit hindi nila nalalaman 0 inaasahan~ ay pinarangalan silang hiranging mga bokal ng pagpapalaganap. Ang magiging dagok, 0 kaya'y hambalos ay ibibigay ng tanghalan at bakit hindi, sa gagawa ng isang Iawa at magdadala ng mga bangka at mga mamamangka; at doo'y mag.. tatayo ng mga kubong yari sa kawayan, at magdudulot ng mga lutong karaniwan sa bayan; ang mga dalaga'y magbuburda; gagawa ng mga tabako ang mga babai't Ialaki, at silang lahat ay walang tataglayin liban sa sariling katawan at kaluluwa. Ang sinasabi ng alituntunin ay limampung tao raw, lalaki at babae, ang darating. Si Valentin Ventura, sa harap ng ganitong mangyayari, ay nangangambang baka mapahamak ang ating mga kababayang bahae sapagka't sila'y madaling dapuan ng sakit sa baga (pulmonia) . Bubuksan ang pagtatanghal, bubuksan ng isang dangkaI ang mga suput, magsisiksikan sila sa paligid, at hihilingin nilang magsisayaw kahit ng moro-moro. An.~ mg-a tagapayo'y magpapasyaI na nagmamalaki, ang mga Ministro'y kukuha ng rnga tala at tatalakayin nila ang bagay na iyon sa isang pulong. Ang mga mamamahayag ay tutuklas ng mga parunggit na nakaiiwa.,

mga kasaysayan at mga katatawanan, at maaari ring pag-ukulan nila ang bagay na iyon ng isang mapananggalang na pangulong tudling. Sa wakas, ang mga Mis.. yonero, ang mga paring Diez at Arsenio, pagkatapos na mapagmano ang mga itinatanghal, ay nag-uukol sa kanila ng mga salitang makaama, at palibhasa'y nakikilala nila ang mga kaugalian sa lupain, ay ipagpipilitan sa tanang nagnanais makinig, na ang mga pilipino'y masunurin, nguni't batugan at hangal; pakakapurihin nila ang mga pagsusumakit ng mga tumutupad sa Ebanghelyo, na bagaman nagsusumakit nang gayon na lamang ay hindi pa nila maiwaksi sa isip ng mga sawjmpalad na iyon ang mga kamalian at mga alalahanin. Doo'y may Pamantasan, doo'y may mga paaralan, sila'y tinuturuan, datapuwa't walang mahihita; ang isip nila'y napakaikli, sila'y mga tamac, datapuwa't sila'y may kahanga-hangang kakayahang manggaya; nasisiyahan na sila sa maliliit na isda at kanin, kaya ang pagsasaka, ang industriya ... , at kung hindi dahil sa mga insib. .. at kung hindi, saksi ang tabako, na buhat nang hind路 sila piliting magtanim sa Asiyenda ay wala halos na inaani. Ikinalulugod nila ang pamalo, at ang panginoong Ialong nagmamalupit ay siyang Ialong pinaglilingkur2.n nil a, at talagang napakatumpak ang pagkakahawig sa kanila sa kalabaw. Ma~'aming kapintasan sila, at kakaunti ang mga kagandahang-asal. Sila'y may mga haJnak na hangarin, mapaggawa ng pailalim; niyayamot nila ang mga kastila sapagka't nalalaman nil~~ng kapag kumulo ang dugo nito ay mapapahamak din, sa. wakas. Wala silang iginagalang kundi ang kura, at kapag ito'y nawala ay babalik sila sa pagkataong-gubat. Ay! mahal kong Rizal! Hindi ko na kayang ipagpatuloy ang tugtuging ito; hindi ko man napapansin ay nalalason pati ng puso ko at ako'y nag-titiis at naghihlrap nang walang kapararakan. . . Sino ang magaalinlangang sa pagkakabalak 0 sa pagsasagawa ng sinumpang tanghalan ay namamayani 0 namamagitan ang isang taksil na diwang kumukuha ng salamisim sa mga Iayuning makaakin ng paghahari-harian at pagsasamantala, kung hindi man ng poot at pagpatay sa Iupaing iyon? Makapaniniwala ba kayo sa ibang bagay? Sakaling may isang Kastilang sa pamamagitan

ng mabuting kalooban ay umiisip at gumagawa ng bagay na ito, ay huwag nawang- singilin siya ng Divos sa kamaliang nag-awa. Sakaling may isang kababayang tumatangkilik sa layuning ito at umaasang ito'y panggagalingan ng anumang kabutihan, siya'y isang walang kasalanan; sa kanya'y nalalaan ang kaharian ng mga langit. Datapuwa't alamin ninyong walang taong matino (kabilang ang mga kastila) na hindi nag-aakalang kabalbalan ang kaisipang- ito sa pagkakabalak at pagsasagawa. Sasabihin nilang may labislabis na katuwiran at isasaad ang ganito: ang bayang iyan ay isang musmos; hindi pa nahahanda; ang mg-a Inisyonero, na siyang mga tagapag-alaga sa mga kapakanan ng lnang Bayan, ay nangangailangan pang magpaQ'al nang gayon na lamang sa kanilang gawaing makabibihasa. Ang kinakailangan ng lupain ay ang pagtang-kilik sa pagpapalago ng kanyang kayamanan, ng kanyang- mg-a ani at yari; ang ibang mga paQ'babag-ong may uring poHtik6 0 pampangasiwaan ay hindi pa napapanahon ngayon; walang kinakailangan ang Pilipino kundi ang pagtangkilik at ang pamaligiin siya sa mabubuting hilig na iyan ng pagkamatapatin at pagkamasunurin, na siyang lalong malalaking mapanghahawakan sa kanyang ikagiginhawa, ikaliligaya at ikasusulong. Buhat nang mangyari ang mga pangyayari sa Carolinas, at sa harap ng panukalang Tanghalang- Pilipino sa Barselona, ay isinilang at tumibay ang balak na Tanghalan sa Madrid: tunay ngang may kaunting layon (hindi ko itinatanggi ito) 3.t pagmamahal sa inang-bayan (sa pakahulugang kastila ng salitang ito) at isang malaking bahagi ng diwang makaprayle, ang makapagsasagawa ng pangyayaring iyan, na gaya ng namamalas na, ay rnagiging isa pang panlilinlang, isa pang pagduhagi ng mga hamak na mapagsamant.ala sa bayang iyon. Ang "Autonomia", sakaling ipagkaloob sa kanya ay magiging isang panapal na lalo pang makasasakit kaysa makabubuti; walang ibang bagay na maaaring maasahan. Ang lip un an 0 ang pusod ay patun!!,o sa kanyang pagkasira: walang sukat magawa, 0 hindi iyan ang daan at kaparaanang nararapat gam!tin! Ang totoo'y nabibigo ang mg-a pagtatangkang ito. N akasasakit ng loob ang pag-sasalita tung-kol sa bag-ay na ito. Si R... . .. isang taong napalungi; hindi na

siya Kalihim, kaya hindi rin kabig ng paglaya; ang mga taong humirang sa kanya upang maging kalihim ay ayaw na siyang papanagutin sa bagay na ito at may katuwiran naman, sanagka't walang- sinumang mangahas tumutol sa kanyang pagkakahaJal; kaya nga, tila mabuti nang huwag kayong magpilit sa pakikipag-usap tungkol sa nasabing bagay na mabuti at mapagtiwalang kaibigang si J uUo. Ikinagagalak kong ang mga balak-balak ko'y nakalugod sa inyo, gaya ng aking ninanais. Maaari kayong mag-utos. Pinasasalamatan ni Villaruz ang inyong pakumusta at magiIiw niyang pinaaabot sa inyo ang sa kanya. Maysakit pa siya; pagkatapos ng lagnat ay nagkaroon siya ng rayumang walang tigil, at lalong lumubha dahil sa isang sakit sa puso, bagay na matagal na ikinabalisa ng lahat. Sa kabutihang palad, bagaman siya'y may sakit pa ay mabuti-buti na siya ng-ayon. Sayang, talagang nakapanghihinayang at hindi ako makas~ma sa inyo sa paglilibot sa mga bayang iyan! N apakabuti ng inyong ginagawang' libutin ang lahat at 1l\alasin ang Iahat at lahat. Tunay ngang malungkot na ang dalawang malalaking bayan, ang Pransiya at ang Alemanya, ay maghinalaan at magpalagayang parang magkaaway; datapuwa't ito'y hindi maiiwasan; ang mga simbuyo ng kalooban, higit sa mga tao, ay siyang naghahari sa mga bansa. Ang aking mga pighati sa pagkatapos ninyo ng pagsasatagalog ng Guillermo, at umaasa akong maluwalhati rin ninyong matatapos ang mga kuwento ni Anderson, at ang Fausto ni Goethe. Hanggang dito na lamang, alamin ninyong kayo'y makaaasa sa pagmamahaI ng inyong kaibigan at kababayan. "CAUIT" (EVARISTO AGUIRRE)

Bumalik na si Ventura buhat sa Maynila at ang una niyang napanood sa "Cafe Su\\iso" ay ang naka~ab~gbag na tagpo tungkol sa isang bayaning kastila, kahlnlog ng mga Cid at mga Pelayo, na nanakit sa isang u~usan. dahil s~ pagkakamali nito sa talaan ng nakain, plnagslpa at Plnagsusuntok ito hanggang sa mapahan~usay sa sahig na walang malay-tao. Ito'y maaaring lsaysay na talagang katotohanang pangkasaysayan;

datapuwa't kung hindi inaalihan ng pagdidilim ng isip ay hindi maaari: sinasabi ko ito sa inyo sapagka't mahiligin kayo sa pagsulat ng nobela. 27.

B"hat kay ] ose M. Cecilio para kay Rizal

Nangag-aasawa na ang mga dalaga.-Ang dating mga kasama ni Rizal.-Si Tomas del Rosario at si Tomas Cabangis.-Si Luna, ang walang kamatayan.-Ang (suliranin ng silanganan) .-Si Galicano Apacible.

Binundok, Ika-22 ng N obyembre, 1886 Malinta 9 (Inalis ng Ayuntamiento ang ang isang bilang) GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL NA KALA,GYO, KAIBIGAN AT KASAMA SA BABILONYANG DOKTOR:

. N asa-aking kamay ang minamahal kong suI at ninyo na ang petsa ay sa Leipzig, ika-3 ng Oktubreng nakaraan pati ng isa pa~g sulat para sa walang kamatayang si Luna. Hindi luoo.s na nalilingid sa aking kaalaman ang mga kahirapang kinatitisuran sa Madrid upang mapasok sa isang hanapbuh,ty, mga kahirapan na tila mapananagumpayan sa pamamagitan ng salapi, at dahil dito'y hindi ko ikinamamangha ang sinabi ninyo sa akin sa inyong liham; kaya dinaramdam kong nakapagbigay sa inyo ng sama ng loob na ikinabakla ng gayon na lamang ng inyong butihing puso, sa paghingi ko sa inyo ng isang bagay. .. (bahaging sira, hindi mabubuo) ... Sakaling ... na kayo ay isang tunay na pag-asa .... mayroon kami riyan marapat na ang anak ay magpasan ng krus; datapuwa't kung isasaalang-alang ang ating kasalukuyang kalagayan, ay magiging maliit na katinuan ang gumawa ng anumang bagay sa ikabubuti niya. Gayunman ay umaasa kami, malao't madali, na makikilala ang anak na iyan na walang pagsalang pakikinabangan, hindi lamang ng kanyang ama kundi namin din. Si L. B., langay-langayang hindi na magbabalik, ay llapakasal noong isang araw ng buwan ng Hulyong nagdaan kay J. P. na inyo nang nakikilala. Ang pag-

aasawang ito'y ginawa laban sa kalooban ng ina ng dalaga, datapuwa't nilangkapan ng huong pagmamarangyang maaaring gawin. Sa sumunod na Setyembre, si Margarita Valenzuela ay napakasal naman kay Jose Javier, namamasukan sa isang bahay-kalakal. Si Mentang, ay tila noon ding buwan ng Setyembre napakasal sa isang lalaking taga-Indang na naging munisilyo, nagmamay-ari ng ilang lagay na lupa sa Santa Cruz. Hindi pa sumusunod si Tentay at ang kanyang si N. at si Onyang at si S. nito. Sa wakas, mabuhay nawa nang maligaya ang mga kinasal na di pa nalalaunan at gayundin ang malapit nang ikasal. Si Vicente Gella ay ma:v ilang linggo nang umuwi sa Antike upang umeksamen sa pagpopropesor sa Latin; siya ang hUkom-pamayapa ng pangulong bayan ng lalawigan at pansamantalang hukom ng unang duJugan, sapagka't ang nanunungkulan ay may pahintulot na pumariyan. Tila magbubukas ng bupete at paaralan upang subukin kung sa paanong paraan maaaring mabuhay. Si Leon Apacible, na isang Letrado na rin, ay babalik sa loob ng madaling panahol1 sa Batangan at dito'y pinahihintulutan siyang magsanay ng kanyang propesiyon. Si Simeon Dadivas ay patuloy sa Intendensiya Heneral ng asyenda, bilang aspiranteng paJ?gatlo, na ang sahod ay limang daang piso isang taon, kahit siya'y isang abogado na. Ang dalawang naunang kasama ay nananatiling binata, na di gaya nitong huli, na may iIang taon na ngayong nag-asawa. Ang lahat ng mga kaibigan nating babae ay nangag-aasawa na at ang ilang matitira ay mag-aasawa na rin sa loob ng madaling pana-hon. Aywan ko, mahal na tukayo, kung ka.ilan ako magaasawa, sapagka't hindi naman ako lumiligaw sa kaninumang babae. Ang kasalukuyang pamumuhay ko ay nauuwi sa pagsasayaw nang makalawa 0 makaitlo isang buwan sa dalawang bahay; ang unang bahay ay ang sa aking pinsan at ang ikilawa'y ang sa aking amain, na si Tomas del Rosario, na tiIa nakiIala na ninyo sa Espanya. Sa mga nabanggit sa bahay ay nagtitipon kaming iIang binata at kabih:mg sa mga ito si Cabangis na naging kasambahay ninyo sa Barselona,

at nagsabi sa aking nagugunita daw ninyong madalas ang suliranin ng Silanganan. Babalitaan ko kayo tungkol sa dalawang binatang iyon: ang una'y isang manananggol ng pamantasang ito na nagbukas ng bupete, at ang ikalawa'y isang manggagamot na nanggaling sa Barselona, at nagsasanay ngayon sa kanyang bayang sinilangan; kapuwa binata pa, (walang mga katipan). N amamalas ko na... (bahaging sira, hindi mabubuo) ang ating mga kaibigang babae. .. (bahaging sira. hindi mabubuo) din. Binabati ko ang mga kakakasal diyan, ninanais ko para sa kanila ang isang mabuting buhay at mabuting kapalaran. Gayundin, sa ating walang kamatayang Luna, binabati ko kayo dahil sa pag-unlad ng inyong pagkakatuto ng mahirap na wika.ng aleman. Kailan kayo paroroon sa Inglatera? Si Margarita'y hindi pa nag-aasawa, datapuwa't may katipan na; gayundin si M. at ang ating M. ika.. pat na taon sa medisina. Si Catalina Vasquez ay balo pa rin at may isang anak na lalaki. Si Pololeng ay guro na sa Concordia sa mababang paaralan; ito'y katibayan lamang at hindi iba. Ang suliranin ng Silanganan ay patuloy sa piling ng kanyang mga magulang sa Dagupan, aywan ko kung kailan darating. Ang ating kumparing si Rosauro ay patuloy sa tanggap an, nagsusulat ng mabubuting ulat araw-araw, gaya ko, na sa araw.araw ay nakalilimot sa wikang ito. Si Galicano ay ikalimang taon na sa medisina, at nakapagpagaling na sa paggamot sa ilang mag-anak sa pangulong bayang ito. Lahat ng mga binatang nabanggit ay nagpapadala sa inyo ng kanilang lalong taimtim na mga alaaIa. May mabuting pamamaraan sa lupaing iyan, na ang ngalan ng nagpapadala ng sulat ay inilalagay sa ibabaw ng sobre upang kung hindi matagpuan ang pinadalhan, ay maibalik sa nagpadala. Ang inyong kapatid na babaing si Trinidad ay isang dalaga na, nakita ko siya sa bahay ni Donya Concha Leyva sa ......... ". (bahaging sira, hindi mabubuo) sapagka't nitong mga

huling araw, ang inyong kapatid na si Maria ay nagasawa sa isang taga-Binyang. May katuwiran kayo sa pagsasabi na ang buhay na ito ng binata ay rnalungkot; nguni't lalong rnabuti pa ang rnabuhay na nag-iisa kaysa rnag-asawa ng rnasarna, tukayo. Mapalad kayo na nakagagarnit ng lahat ng kakayahang ipinagkaloob ng Diyos sa tao. Tanggapin ninyo ang rnga rnagiliwing kurnusta ng aking rnga rnagulang at mga kapati<l at ng inyong kaibigan, na nagnanais para sa inyo ng kaluwalhatian at kaligayahan sa lupang ito. JOSE M. CECILIO 28.

Buhat kay "Cauit" para kay Rizal

Si Rizal, masakit ang dibdib.-Isang kaselanan niya.-Ang kanyang ikalawang kathambuhay. nang salitang ~asasakit tungkol sa Pagtatanghal. -Hindi ipinagaiwang nang p,ararapat ang ika-31 ng Disyembre.-Walang pagkakaisa.

Madrid Churruca 4, pral. Ika-31 ng Enero, 1887 GINOONG JOSE RIZAL B El{LIN, ALEMANYA M INAMAHAL KONG PEPE RIZAL:

Hindi kayo nararapat magtaka kung nagluwat nang napakatagal bago ko sinagot ang inyong mahalagang 路sulat ng ika-l0 ng Nobyembre, sapagka't hindi nalaunan, pagkatanggap ko, ay sinabi sa aking sang.. ayon daw sa balitang nagbuhat kay Ceferino de Leon, ay pumaroon kayo sa Italia, dahil sa sumasakit ang inyong dibdib; at noon lamang kinagabihan din ng ika-31 ng Disyembre, nang kami'y nagkakatipuntip on ay aking napag-alamang ang nabanggit na paglalakbay ninyo ay hindi pala isang bagay na tiyak, kundi isang balak lamang, at hindi tiyakang matutuJoy. Sa paano't paano man ay nag-agam-agam ako, gaya ng inyong naunawaan, kung natuloy nga ang nabalitang paglalakbay 0 hindi; kaya naman, gaya ng

sukat asahan, ay ipinagpaIiban ko ang pagsagot sa inyo, hanggang sa matiyak ko kung saan ko ipadadala ang liham na ito. Maging ang inyong tarheta ng bagong taon, na ang inyong pagkakagunita sa akin ay buong puso kong pinasasalamatan, at tinugon ko sa pagpapadala sa inyo ng ibang liham, bagaman hindi ko natitiyak na inyong tatanggapin, (sa pagbabaka-sakali), kahit ang tarhetang iyon, gay a ng sinabi ko na, na kinatitikan ng inyong tirahan sa Berlin, ay nakapagpaahon sa akin sa pag-aalinlangan, sapagka't bagaman sumagi sa aking isip na sakaling kayo'y nagbago na ng tirahan ay nararapat sana ninyong sinabi ang inyong bagong tirahan, ay naisip ko rin naman na ang tirahang "Jager Strasse", ay nakatitik sa tarheta, hindi upang ipaunawang kayo'y nagbago na ng tirahan, kundi sapagka't ang tarhetang iyon ay tira pa ng inyong ginamit noong kayo'y nasa-Berlin. Sa isang salita, ang uri ng paglalakbay, ayon sa ibinalita ni Leon, at ang hindi ninyo pagkakasabi sa sinuman ng inyong balak na paglalakbay, ni ang bali tang ikinahahapis ko ng pananakit ng inyong dibdib: ay nakapagpaagam-agam sa akin, sa isang dako, kung ang ibinalitang paglalakbay ay natuloy, at sa kabilang dako naman ay baka ninanais ninyong ipaglihim ang mga bagay na ito, yamang wala kundi si Leon lamang ang nakaaalam niyon. Ngayon sinabi sa akin ni Lete na kayo'y naririyan pa sa Berlin, ay nagmamadali akong sumulat sa inyo, at umaasa ako, na sa pagkakaalam ninyo ng nasabi ko na, ay hindi ninyo ipagtataka ang aking matagal na dipag-imik. Bago ang lahat at ayon sa sinabi sa akin ni Lete, ay dinaramdam ko ang pagkakapatibay ng balitang idinaraing daw ninyo ang inyong dibdib; ipagbibigayalam ko sa inyo ang aking marubdob na nais na kayo sana'y mag-ingat at umaasa akong hindi gaanong malubha ang inyong karamdaman, bagkus at ikalulugod kong sa loob sana ng madaling panahon ay makatanggap ako ng balita ng inyong lubos na paggaling.-Hindi ninyo nararapat 1?asalamatan ang tapa tang pagkakapahayag ko na iklnalugod ko sana ang pagpapaluwal sa mga gugol ng pagkakapalimbag ng nobelang kinatha ninyo, kung kaya ko lamang na gawin ang nasabing pagpapaluwal. N alalaman ninyo marahil kung bakit

hindi ko minarapat tanggapin ang aIok ng inyong kaanak tungkol sa bagay na iyon; datapuwa't sinasabi ko sa inyong hindi ninyo ikinaligaya ang pagdadahilan, upang huwag pairugan ang aming aIok (sa ganang akin ay pagnanais lamang sapagka't wala akong kayang iba), na hindi ninyo mapangahasang kaIadkarin 0 isubo Ela kagipitan ang inyong mga kaibigan, sa dahilang ito'y hindi dapat ikata~ot, Rapagka't hindi ninyo ililimbag sa inyong aklat (na talaga namang hindi ninyo gagawin upang huwag siyang masnong sa kagipitan) kung sino ang nagbayad ng pagkakapalimbag, at sakaHng ganito ang mangyari, ay kinakailangang maIaman kung ang kaibigang nginingitian ng kinabukasan ay magkakaroon ng malaking kapangahasan 0 hihiling, o kaya'y papayag na ang kanyang ngalan ay malagay, kahit na siya'y tawagin pang Mecenas, sa unang dahon ng akda. Pinupuri ko ang 1nga pag-aaral na ginagawa ninyo, hindi Iamang ng wikang sanskrito kundi ng ibang mga akda, na makapagdudulot sa in yo ng kayamanan ng mga ulat na kinakailangan sa pagsulat ng bagong nobelang iyan, na ~ng pagbabatayan ay ang kasaysayang inyong binabalak.-Huwag na ninyong babanggitin pa, mahal na kaibigan, ang bantog na Tanghalang Pilipino. Bathin nati'll ang kasawiang-paIad, tanggapin natin ang tadhana, ngumanga nawa ang bangin at paghiwalaying mabuti ang mga parang; maputol nawa ang mga tali at walang maiwan sa mga puso liban sa natipong kapaitan na, buhat ngayon, ay lalason sa buhay, o mag-uudyok sa mga inapi na gumawa ng tumpak na katarungan; at magunaw nawa sa kawalang kaya ang sinumang may munti pang kahihiyan, at hindi makatiis sa paghamak sa kanya, ni walang matagpuang pampasigla sa paghihiganti, at minsanan nawang magpasiya ang mga lagi nang nakahandang mag-bangon ng kanilang karangalan, malaon man 0 madali, at laIc na buhat ngayon ay nagnanai.s ng isang pagkakataon upang maisagawa ang kanilang layunin. Sa katunaya'y lalo pa nga sanang naging kanais-nais, bilang casus belli, 0 dahilan ng pakikidigtna, ang isang karapatdapat na paghamon, kaysa isang mapanghamak na paglait, datapuwa't ang baya'y hindi isang kaaway, siya'y supil, siya'y pag-aari, at ang mga anak niyang tumu.. tutol sa pananakop ay hindi mga hostes 0 mga kalaban,

kundi . sila'y masasamang tao, kaya hindi maaaring magkaroon ng paghamon, maliban sa kung manggagaling sa mga nasasakupan, kapag dahil sa kanilang pagkakaisa at lakas ay maaaring makipaglaban ... hindi ukol sa inyo ang tumanggap ng paghamak kundi ang magtiis niyon. At sa kabila ng lahat ay ana ang tanghalan kung di isang kaimbihang naragdag sa maraming kaimbihang bumubuo ng walang lagot na tanikala ng pananakop? Sapagka't nalalaman ninyong mabuti na hangga ngayon (at hang gang sa kawalang hanggan marahil) ang lahat ng pamamaraan ng pagsakop na ginawa ay pawang naging mapang-api, at mapang-api pa rin hangga ngayon, kaya't nagbibigay ng ganap na matuwid sa panghihimagsik ng mga bayang sakop, at nag-iibayo ang matuw.id kapag ang mga bayang sakop, kasakdalang ang mananakop ay umamin pang isang bansang napakagandang loob sa lahat, ay may lakas at nararapat magpahayag na sila'y mga kaaway, habang sila'y namumuhay sa ilalim ng pananakop, kung hindi man upang makapaghiganti sa isang paghamak ay upang makagamit ng banal na karapatan ng mga bayan (ito'y lalong katungkulan kaysa karapatan) sa buhay na nagsasarili, at ang mga bayan, gaya rin ng mga tao, Hy hindi maaaring papanagutin sa kanilang mga gawa, hindi maaaring magtamo ng karapatan, ni ng pag-aawas ng karapatan, hindi maaaring makatupad sa kanilang layunin sa buhay, samantalang hindi sila nakakikilos ng ayon sa kanilang nais, alinsunod sa kanilang kakayahan, at walang mga sagabal na sa kanila'y nakapipigil. Ang tanghalan ay hindi na malulunasan, hindi na maaaring baguhin man lamang; gayon ang pagkakabalak niyon sa mula't mula pa ng mga pinagpalang taong nagpanukala niyon; iyon ang naging adhikain ni Balaguer; ayon sa sabi-sabi, ay tinanggap nita ang tungkulin ng pagka-Ministro ng Ultramar sa pasubaling iyon ay idaraos, at ipinakilala ~a kanya ng mga nag-handa niyon (mga taong nagma~nahal sa nasabing lupain) na iyon ang tanging paraan upang ang bunga'y maging lalong ganap at maningning. Sina Govantes, Del Pan, La Serna, Pozas, ang lahat ay pawang nagkakaisa na ang pagtatanghal ay lalabas na isang bagay na katawa-tawa; na sa halip na pakinabangan ang nasabing tanghalan ay magiging

isang kapahamakan sa buhay at kaluluwa ng Pilipinas; na ito'y lalabas na yayat, at ang Ialo pang kalumbaylumbay, ang mga anak ng lupaing iyon, at ito'y hindi niIa maiwasan, ay magiging dahiI ng mapagbirong pangungutya, hangal at magaspang ng mga taong itong tunay na makahayop. Datapuwa't ano ang mailulunas? Ito ang nakikinikinitang mangyayari, datapuwa't hanggang hindi idinaraos ang pagtatanghal, ay walang ibang masasabi maliQan sa ang balak na iyon ay totoong mapangahas, na alinsunod sa mga palatuntunan, ay sinisikap idaos iyon nang buong ningning (at ang tapat na pakay ay para sa ikabubuti) ng Pilipinas, upang ito'y maipakilala sa Espanya pati ng pinakamabubuting likha r oon, ang maliliit na industriya, ang mga walang karangyaang kaugalian at iba pang bagay na makapagdudulot ng ganap at tapat na kaalaman sa pamumuhay at tanging kalagayan niyon. Ano pa ang maaaring hilingin? Ang mga sulat sa mga may kapangyarihan, mga tanging samahan sa Kapuluan, ay nagtatagubiling sila'y tumulong sa lalong ikariringal ng pagtatanghal, na huwag gumamit ng anumang lakas 0 pamimilit sa kalooban ; ang palat'Untunan 0 pahayag ng Komisariya ng hari, ay nangangalandakan ng pagmamahal sa lupain, ng paghahangad ng kabutihan, kasaganaan at pagunlad niyon; ang iniaalok ay ang pagdaraos ng isang dakilang tanghalan nang hindi aalumanahin ang sala路 ping magugugol, at bukod dQo'y natatalaga pang dalhin ang mga anak ng bayang iyon, na maluwag sa loob na }>aroroon, at anumang gugugulin ay pagpapaluwalan tangi pa sa sila'y pakikitunguhang mabuti upang maipamalas, umano, ang kanilang kakayahan. Ang lahat nang ito'y sapat nang magbigay-matuwid sa balak at sa gagawin ng pamahalaan, bukod sa makapagpapawalangbisa sa mga paghihinala, kahinaan ng pag-asa, at mga takot na di pa man ay nababanaagan na, gaya ng pagkakabanaag natin, at makapagpapatotoong walang kamatu-matuwid ang mga itinutuligsa sa tanghalan. "Doon natin makikita", ang ipapakli nila sa atin, at higit sa lahat, ang aming kaisipan at ang aming hilJUfhanflad ay mabubuti. Ang tanging magagawa ay hlntaYlng mapanood ang pagtatanghal at punahin iyon, pagkatapos; pUlaan nang walang habag, walang patawad na anuman. Paanong masasabing binabalak

itanghal ang taong tubo sa Pilipinas, gaya ng pagtatanghal sa mga ganid 0 sa mga taong-gubat, 0 kaya'y paano mahahadlangan upang huwag matuloy ang pagtatanghaI? Isasagot sa ating hindi binabalak na sila'y itanghal; na sila'y magdadala ng mga manggagawa ng tahako upang gumawa ng tabako ; mga anIuwagi upang magtayo ng kanilang mga bahay; mga tagapamangka upang sa pagsagwan sa kanilang mga bangka ay makapagpakilala ng kanilang kaalaman tungkol sa kaparaanang ito ng pagpapahatiran ng mga Pilipino sa dagat; mga kawaI, upang makapagpakilala ng kalagayan at kagamitan ng uring ito ng mga tao, na sa ilalim ng pag-uutos ng mga taga-Europa ay matatapang, masunurin at mapagtiis; sa isang salita'y sasabihin nilang ang mga iyo'y hindi dadalhin upang itanghal. At ano ang ating ipapakli, sakaling sagutin tayong sila'y itatanghal nga, at ang pagtatanghal ay hindi maiiwasan; t.ayo'y magiging sanhi ng mga pag-uyam, t ayo na rin ang sisisihin at bibigyang-salang tayo'y katawa-tawa, 0 kaya'y sasabihin sa ating natatakot tayo sa pagtatanghal sapagka't nalalaman nating tayo'y sadyang katawatawa? Wala, mahal na katoto, gaya ng sinabi ko na; bayaang idaos ang tanghalan at mabuksan ang di-maarok na kalalimang iyang sa ati'y maghihiwalay; gaya ng inyong sinasabi: kunan natin ng pakinabang ang pangyayaring ito; kung ang Iahat ng mahalagang pangyayari ay may wakas, walang pag-aalinlangang walang dadaig dito sa pagiging angkop upang gumising sa mga budhing nagugupiling ng pagkakaalam ng kung D.no ang ginagawa sa kanila at ng damdaming nauukol ~a gayong kagagawan. At kahit na kayo'y tumiwasay ~a pananalig na kayo'y maliligtas sa mga paratang na balang araw ay ikukuIapoI sa mga Pilipino, na bagaman naririto, ay hindi n~gsumakit na ipagtanggol ang bayang tinubuan, sa pagkakataong ito. May mananaghili sa inyo; datapuwa't bukod sa lahat ng sinabi ko na tungkol sa bagay na ito, Inaniwala kayong nakahahapis mamalas ang Iupain, na balang ar aw ay maninisi, at mabuti ang gagawin kung manisi nga, ay napakadaling sumunod at hindi tumutol gaputok man, ni hindi nagsawalang-kibo yamang hindi na gumawa ng pagtutoI, at pumarito upang maging sanhi ng pagtatawa o gumanap ng isang nakalulungkot na gawaln sa pag-

tatanghal na nasabi. Bakit paririto ang mga taong iyon (pitumpu 0 walumpu katao ang pariritong tinatanuran ng mga guwardiya sibil na tumatanod sa mga babae) at napaaakay na parang mga tupang patungo sa paglalapaan ng mapagdunung-dunungang si Francisco Torrontogui nang walang anumang kahirap-hirap? Ang rlahil nito'y sapagka't wala ba roong mga taong nagiisip ng gay a natin, na nakakikitang maliwanag at may sariling pagkukusa? Higit pa ba ang ating magagawa rito sa pamamagitan ng ating mga pagtutol at mga Jathalain, kaysa kanila roon, na siyang mga sisisi? \Valang sino mang taong may dan gal na nagsisikap muna sa mga kapakanang sarili bago sa kapakanan ng bayang tinubuan; datapuwa't walang matinong pagiisip na nag-aakalang siya'y may dakilang katangan ni Arkimedes upang makapagpakilos, siya lamang magisa, ng isang bayang kinabubuntuhan, sa wari, ng huong batas ng bigat ng daigdig. Magiging ibang bagay kung ang balana'y tutupad sa kanyang tungkulin, kung gagampanan ng bawa't isa rito, gaya ng bawa't isa roon, ang sa kanya'y nauukol, ang suliraning ito'y lalakad sana at bal~ng araw ay matatapos ang gawain. Ang ika-31 ng Disyembre ay hindi namin ipinagdiwang, (bagaman kami'y nagtipun-tipon) nang masaya; sampu kaming nagsalu-salo, at kabilang sa mga iyon ay ako, na talagang mabigat ang paa sa pagdalo. Ito'y nasira na; walang pagkakaisa, wala ring pandamdam, wala ni anumang bagay maliban sa hanging walang kabuluhan sa mga ulo; kami'y walang iniwan sa mga tau-tauhan, na ang mga gawa'y dapat lamang sa mga bata at ang mga adhikain ay sa matatanda; sayang at walang mga kutos sa ulo na makapagpapanumbalik sa amin ng katinuan. Ito ang kinukulang, katoto, at wala akong ninanais kundi bawa't pilipino'y maging isang busabos, na sa katatanggap ng mga putok ng elektrisidad sa nlga. .. ay humantong, balang araw, sa pagsumpa sa kanyang buhay at sa pagwawaksi ng mga m~kinang makaimpiyerno at ang mga taong gumaga~lt ng mga ito. Gaya nang sinasabi ko sa inyo; noong lka-31 ng Disyembre, ay ipinasiya kong sa bahay kumain upang huwag ~umain sa restauran; aywan ko kung baklt, upang mablgyan lamang ng kasiyahan ang

aking budhi, upang hindi maputol ang kaugalian, ay dumalo ako sa kainan, na hindi ipinasiyang ituloy (huwag kayong magtaka) hanggang noong ika-30. Wala, samakatuwid, akong maisasagot sa inyo tungkol sa bilin ninyong ipaglaan kayo ng pinggan, biling aking gin!lnap at sinabi ko kay Julio na ipagbigay-alam ang gayon sa iba, at sinang-ayunan naman nang walang anumang pagtatalo, at ipinasiyang lagyan kayo ng kaukuJang luklukan sa hapag kainan, datapuwa't hindi ginawa, kaya wala kayong anumang utang. Ang paghahanda niyon ay ipinabalikat kay Melchor Veloso, jnahinan kami ng pagkaing katulad ng sa nagdaang taon, bagaman di gayon kagugol, sapagka't binawasan ang butaw na naging dalawang duro lamang. Hindi ko kayang isulit sa inyo kung gaano katamlay at kalung-kot ang kainan; walang sinumang nagsalita nang maJakas, nagbubulungan lamang kami upang huwag makatawag ng pansin sa gitna ng gayong katahimikan; sa isang maliit na mesa, sa kabilang silid (ang kainan ay idinaos sa nakikilala nang restauran ng Madrid) naupo si Ruiz, kasamaJ ang kanyang maybahay, sa tabi ng pinto upang makipag-usap sa amin, at tumikim din ng ilang pinggang idinulot sa amin bag-aman sariling gugol nila ang kanilang pagkain. Tumugtog ang ika-12; ang isa 0 dalawa'y nagsabing magtagayan, sa iba'y walang kahala-halaga ang bagay na iyon; tumindig si Graciano, nagsalita siya ng apat na pangungusap na hindi ko ninanais gunitain, na parang alingawngaw lamang na inuulit ng kahungkagan; pagkatapos ng mga Iabinlimang saglit ng pagtatalumpatian ay mahigpit na pinilit si Julio upang magsalita (na talagang ayaw na ayaw magtalumpati) ; ito'y tumindig at nagtalumpati nang walang anumang paghahanda, hinangad niyang ang Pilipinas ay Ialong tumawid sa kagipitan balang araw, upang pumutok ang bomba; 'Pagkatapos ay sunud-sunod na nagtalumpati ang walong- natitira, ako ang kahuH-huIihan, at ang mga pinag-sabi'y mga pangkaraniwang bagay na hindi na ki!mkailangang gunitain; maraming sinabi si Leon na rarang griyego (hindi maunawaan), at si Casal, na aywan ko kung inyong nakikilala, ay tumalakay. n~ mga bagay-bagay na walang pagkakaugnay, humIng! ng mga paaralan, mga kinatawan at iba pang bagay

na kinakailangan ng lupaill natin, mga pangangailangang nararapat ibunyag sapagka't waIang kamuwangmuwang sa mga bagay na iyon ang butihing Ina. Labis ang pagkakataas ng siko ni Julio at buhat noo'y waIa nang narinig kundi siya at si Graciano, na nagtaIo nang mahaba't malawig tungkol sa sosiyalismo, sa Pamahalaan ng Hari at ng Republika. (Ipagpaumanhin ninyong huwag kong banggitin kung sino ang nagpakilaJang tagatangkilik ng republika at ng sosiyalismo, bagama't kinakailangan kong sabihin sa inyo na nagbunga ng pagtataka ang pakakamalas na maging kampi sa pamamahala ng isang hari ang nagsabi, isang araw, na ang pagkakasulong ay aagaw ng korona sa noD ng mga Sesar upang iputong iyon sa pilip is an ng bayang panginoon) . Nang ika-2 ay walang imik kaming namahinga. Marahil ay namamalas ninyo na, 0 dito'y walang uIong nakauunawa at makapamamatnugot sa mga pilipinong nakatira rito, gay a ng napatunayan, na bagaman may mga adhikain, ay nangangailangan ng aakay, yay a 0 tagapagturo, 0 kaya llama'y tumugtog na ang oras ng kadiliman at pagkakawatak-watak, na hinahangad kong tumagal sana nang sandali pang panahon, at sundan ng paggiti uli, gaya ng liwanag ng ilaw dagitab, ng diwa ng pagkakaisa at pagkakaunawaan. Siya nawa. Hindi ko pinag-aalinlanganan, katoto ko, na ikinasisiya ninyong makapiling ng mga kababayan, kahi't na sino ang mga ito, nang waIang pagtatanim sa puso, sa kaisipan 0 pagkukunwaring karani wan sa mga hesuwita, gaya ng inyong sinasabi. May sapat akong kabutihang loob upang huwag pagatubilihan iyon, at nalalaman ng Diyos na ikasisiya kong ang mga magkakababayan ay magkatugun-tugon sa mga hilig, bagaman masama sa akin ang sabihin lyon (gaya ng sinasabi rito). Aywan ko kung nalalaman na ninyong noong Disyembre ay namatay ang kababayang si Ginoong Cuesta, isang binatang napakamahinahon, masipag at minamahal ng lahat, bagaman nanluhay nang maIayo sa amin, marahil. .. (0 kahit waIang marahil). N ag-aaral siya ng pag-iinhiniyero ng nlga daan datapuwa't namatay sa sakit na puImoniya. Yanong libing ang inihandog sa kanya ng mga kamag-aaral. Pumaroon kami upang marnalas ang bangkay, gurilaW3 ng isang talaan ng

mga ambag; napatala ang ilan, datapuwa't aywan ko kung bakit hindi ginawa ang pangingilak. Ipinadadala ko sa in yo ang isang sipi ng "Correspondencia" ng gabing ito upang kayo'y masiyahan kung mabasa na ninyo ang nilalaman. Aywan ko kung iyang si G. La Guardia ay iyon ding si Doktor Eduardo na matagal na nagtira sa Maynila, at naging pansamantalang Patnugot Pangkalahatan ng kayamanang Bayan, 0 ng Pangasiwaan.-Tingnan natin kung mababagay 0 matatanggap kahit sa ngayo'y aumating ang mga kinatawang mapagdulot ng matamis. Kinakailangang ang Hang kababayan ay magsadya't makipagkita sa ginoong iyon upang magpasalamat at humingi ng mga kaloob. Hanggang dito na lamang, paalam, katotong Pepe; huwag ninyong idaing ang aking pagwawalang-bahala, kahit idaing ninyo ang aking pagkamadaldal. Maging mabuti nawa tuwina ang inyong pangangatawan at mag-utos sa inyong Iingkod na nalalaman ninyong nagmamahal sa inyo. CAUIT

29.

Buhat kay "Cauit" para kay Rizal Ang mga sinulat ni "Quioquiap".Ang sagot ni Graciano.

Europa Ika-17 ng Pehrero, 1887 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Hinihintay ko ang sulat ninyong tugon sa huling liham ko. Ang sulat na ito'y walang ibang pakay malihan sa ipadala sa inyo ang mga kalakip na lathalaing lumabas sa mga bilang ng "Liberal" nang mga araw na ika-13 at ika-16 ng buwang lumalakad. Malnamalas ninyo kung gaano kahalay Rt kaimbi ang mga sinulat ni Q?.tioquiap, na hindi lamang ito ang kaunaunahang sinulat tungkol sa mga bagay na nauukol sa Pilipinas at sa mga anak nito. Datapuwa't gayong mga bagay ang pinagsasabi ng hamak, at sa wari'y kasuklam-suklam na tao, na kinakaiIangang ipaubaya sa kanya ang sariling mga kaisipan at mga damdaming ipinahahayag, at sa katunaya'y hindi sumagi sa kani-

numan sa mga pilipinong naririto ang pumansin sa kanyang mga pag-aglahi, sa pamamagitan ng pagla~ lathala sa mga pahayagan. Datapuwa't sa harap ng Imnyang pagpupumilit at nag-iibayong kawalan ng hiya, ngayo'y binabalak na tutulan, sa paraang karapatdapat, ang mga pamamalibhasa niyon, na hindi maipaliwanag halos kung bakit inilalathala ng mga pahayagang namamansag sa sarili na mga liberal at sa sarili'y nagpapahalaga ng gayon. Si Graciano, na hindi maitatangging masipag, matalino at mapagmalasakit (kahit may sariling mga kapintasang gaya ng sino mang anak ng kapitbahay), ay siyang nagpauna sa pagsulat ng padalang liham na ikalulugod ninyong mabasa; at sinabi kong siyang nagpauna, sapagka't ninanais din naming sumulat ang iba, datapuwa't sa dahilang hindi na nagkikita-kita ang mg-a pilipinong naririto, ni hindi nagkakatipun-tipon, ni hindi nagkakaunawaan, ay walang napagkasunduan, kundi bawa't isa'y kumilos a) on sa kanyang maibigan, at ang kinalabasan ay si Graciano ang nauna at kaming lahat ay malugod na namamangha nang lumabas ang isang Iathalain niyang ipinalalagay kong karapat-dapat, mabinahon, malaman at hindi kulang sa lakas, bagaman may nag-aakalang iyo'y tila hindi sapat. Ako, sa ganang akin, bagaman hindi na ako nakikinig kay Graciano, dahil sa mga kagusutan sa sinapupunan ng mga rilipinong naririto, ay pumupuri nang gayon na lamang sa kanyang lathalain at minamabuti ko iyon sa alinmang iba, na maaaring maging alin sa dalawang ito: Iumabas na Ialong marahas, at sakaling magkaganito'y tiyak na hindi tatanggapin 0 ilalathala, 0 kaya'y mahirap na magkaroon ng kalamigan ng Ioob, kaluwagan at karapat-dapat na pagwawalang-bahala na siyang namumukod na mga katangian ng mga pangungusap ni Graciano, na ang pagkasanay, kadaliang sumulat at talino ay kilalang-kilala. Sa bagay na ito'y mahirap ang makapagpigil sa sariling loob na gaya ng ginawa niyon, at dito'y kinakailangang kilalanin ang kanyang karapatan, sapagka't sa ganang akin, pagkatapos na matagurian ng ngalang nararapat ang kaimbihan ni Quioquiap, ay sinabi ko sa aking sagot na hindi ko ipagkakamali ang taong ito, bagaman alangang ipangalandakan niyang siya'y may pusong kauri ng sa mga na-

kipagbaka sa Bailen, Lepanto, at iba pa, sa mga kastilang tunay na marangal, na bagaman tiyak na hindi siya kulang ng apelyido, gaya ng pilipino, ay namalas na namin kung gaano karangal siya sa pagkakasiwalat ng kanyang mga damdamin; na hir~di nararapat pngtakban na ang gumagapang sa Iusak ng mahahalay na pag-alipusta ay 'm akamalas na ang ibang mga tao'y nakntindig, at hindi niya maatim na makitang hindi naninikluhod ang mga taong iba ang Iahi, kasakdalang ang mga ito'y kasing-karapat-dapat ng lalong marapat at hindi Ialong mababa kaysa iba, at iba pa. Sa anu't anuman ay Ialabas na ang sagot ay susugat sa pagkatao ng sinasagot, at dahil dito'y kulang sa kalayaan at katumpakan kaysa kay Graciano. Pinadadalhan ko kayo ng ilang sipi upang makapagpadala sa Pilipinas, yamang doon, sa wari ko, ay kinakailangang makaalam ng lahat n,g bagay na ito, upang matalos nila kung ana ang nararapat panuntunan at huwag lihuin ang sarili. N awa'y manatili kayong mabuti at mag-utos naman kayo sa inyong lingkod na nalalaman ninyong nagmamahaI sa inyo. CAUIT

30.

Buhat kay Rizal para kay Felix Resurreccion Hidalgo

Berlin, Ika-5 ng Marso, 1887. MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa inyong huling sulat ay idinaraing ninyo ang hindi ko pag-imik. May katuwiran kayo; ang paglimot ay siyang kamatayan ng pagkakaibigan; dapat ko lamang idugtong na para sa tapat na pagkakaibigan ay walang paglimot, at ito'y patotohanan ko sa inyo ngayon din. Malaon nang panahong ninanais ninyong makabas a ng isang nobelang sinulat ko. Sinabi ninyo sa aking kinakailangane.- gumawa ng h:ang bagay na mahalaga at huwag na 째akong sumulat ng mg-a latha}aing nabubuhay at lumilipas na kasama ng dahon ng lsang Dahayagan. Mabuti kung gayon; sa inyong kahilingan, sa inyong tatlong Iiham, ang isinasagot ko'y isang no-

bela, na ang isang sipi ay ipinadadala ko sa inyo sa koreo. Ang mga salitang Noli Me Tangere ay sinipi sa ebanghelyo ni San Lucas at ang kahulugan ay huwag mo akong salangin. Ang aklat ay naglalaman, samakatuwid, ng mga bagay na hindi tinalakay ng sinuman sa ating hangga ngayon; totoong napakaselan na hindi masalang ng sinumang tao. Sa ganang akin, pinangahasa.n kong gawin ang hindi napangahasan ng sinuman. Ninais kong tugunin ang mga paninirang-puri na sa loob ng napakaraming dantaon ay ikinulapol sa atin at sa ating lupa: inilarawan ko ang kalagayang panlipunan, ang pamumuhay, ang ating mga paniwaIa, ang ating mga pananalig, ang ating mga hangarin, ang ating mga hinaing, at ang ating mga kaIungkutan; inalisan ko ng maskara ang pagkukunwari, na sa iIaIim ng balabal ng relihiyon, ay nakapagparukha at nakapagpa.. hangal sa atin; ibinukod leo ang tunay na relihiyon sa hulaan, sa mapamahiin, sa relihiyong kumakaIakal sa banal na saIita upang makahuthot ng salapi at nang tayo'y mapanampal~taya sa mga rnangkukulam, bagay na ikahihiya ng katQlisismo kung iyo'y nalalaman niya. Itinaas ko ang tabing upang maihayag ang nasa-likod ng mga saIitang mapanlinlang at rnaningnjng ng rnga tagapamahaIa sa atin; inilahad ko sa ating mga kababayan ang ating mga kapintasan, ang ating rnasasamang gawi, ang ating makasaIanan at duwag na pagpapaunIak sa mga kasaliwaampaIad doon. Saan mang dako namaIas ko ang kabait.ang-asal ay aking ibinunyag upang handugan ng paggalang, at bagaman hindi ako tumangis nang taIakayin ko ang ating mga kasawiampaIad, ay tumawa ako, yamang waIang sinumang nagnanais tumangis na kasama ko, dahil sa mga kasawian ng ating bayang tillubuan, at ang pagtawa'y Iagi nang mabuti upang maitago ang mga pagdurusa. Ang mga pangyayaring isinulit ko'y pawang katotohanan at taIagang nangyari; makapagbibigay ako ng mga patutoo. Ang akIat ko'y magkakaroon (at mayroon) ng mga kapintasan I{ung susuriin sa iIaIim ng P!1ninging makasining 0 makakagandahan. Hindi ko sl1:asabing waIa; datapuwa't ang hindi maaaring pagahnl3;n~anan ay ang kawalan ng kinikilingan ng aking mga lSlnaysay.

Naito ang aking tugon sa tatlong liham ninyo; umaasa akong kayo'y masisiyahan at hindi na kayo daraing dahil sa di ko pag.路imik. Matimyas na kaligayahan ang tatamasahin ko sakaling malamang kinalugdan ninyo; hindi ko inaakalang ako'y nahulog sa paghamak ninyo.. Lagi na ninyo akong pinasigla, sa pamamagitan ng .inyong .mga pagpapatibay at mga payo: pasiglahin pa ninyo ang inyong kaibigang nagpapahalaga nang gayon na Iamang sa mga kuru-kuro at payo ninyo. Mag-aantay ako ng mga liham ninyo. Pagkabasa ninyo ng aking aklat, ay umaasa akong bibigyan ninyo ako ng walang kinikilingang pasiya. Hindi ako nagpapanggap ng isang kahinhinang pinag-aralan; datapuwa't ako'y naniniwala, at tinitiyak kong isasaalangalang ko ang inyong mga palagay. JOSE RIZAL

31.

Buhat kay G. Lopez Jaena para kay Rizal

liAng Espanya ~a PilipinM."-Si Lete, Patnugot! Ang Kastila ay nakatindig, at ang Pilipino'y nakaluhod.

Madrid Ika-6 ng Marso, 1887 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAIBIGANG RIZAL:

Tinanggap ko ang inyong mahalagang sulat nang unang araw ng kasalukuyan. Dahil sa aking lathalain ay marami akong tinanggap na pagbati ng mga pilipino at mga kastila, nguni't ang iyo, sapagka't siyang lalong bukal sa loob, ay siya kong ipinalalagay na lalong mahalaga sa lahat; salamat sa inyo. Dito, ang mga lnsik ay nagtatag ng isang pahayagang lingguhan, at ang pamagat ay "Ang Espanya sa Pilipinas", ang pamamatnugot ay inihabilin kay Lete; walang pag-aalinlangang kapag ito'y iyong narinig ay mapapasigaw ka ng: "Si Lete, Patnugot ng isang pahayagan !" Siyang totoo, katotong Rizal, si Lete ay siyang Patnugot, siya, ~~ ~agsabing a1aw pa aya~ makisalamuha sa mga plhplnong nakatIra rIto, kahlt sa mga gawaing may kinalaman sa pagmamahal sa Bayang Tinubuan, ay siyang namamatnugot ngayon sa

isang pahayagang tagapamansag ng mga Pilipinong nakatira rito; ang mga layuning polltiko ng pahayagan ay magiging katamtaman at mahinahong-mahinahon; sang-ayon sa mga lathalaing ilalabas sa kauna-unahang bilang, na nakatuwaan kong basahin, ay may lahat ng bagay; datapuwa't tungkol sa pamamalakad sa mga bayang sakop, sinalang man ay ana pa; samakatuwid, ang patakaran ng pahayagan ay lalong mahilig sa pakikibagay, kaya't nasabi ko sa aking sarili, n~ tila may matuwid si Quioquiap sa pagsasabing ang Kastila ay nakatindig at ang Pilipino ay nakaluhod, kung ang panghahawakan ay ang kulay politiko ng bagong pahayagang itong binabalak ng mga Pilipino, sapagka't kung tayo'y hinahamon ng mga Kastila sa pakikibaka, ay ngiti ang itinutugon natin; kung tayo'y pinagsasamantalahan, ay pinipiging pa natin sila. Wala akong kinalaman sa pahayagang iyan, gayon din si Ceferino de Leon, sapagka't ang mga suya (insik) ay ayaw ng aking mga kaparaanang mararahas at mapanghimagsik, na gay a baga ni Prim na hubad sa kanyang pagkaradikal, ni Martos na di-taglay ang kanyang pamalo, nina Castelar at Pi y Margall na di-taglay ang kanilang sosiyalismo, ay nakagawa ng panghihimagsik ng 68; para bagang katulad ng mga Amerikano na kung walang lakas ay makapagtatamo ng kanilang kasarinlan. Kaya nga, si Graciano ay walang kinalaman sa paglalathala ng Ang Espanya sa Pilipinas. GRACIANO LOPEZ JAENA

32.

Buhat kay "Cauit" para kay Rizal

Malaking paglilihim tungkol sa nobela.-Si Doktor Pardo de Tavera.-Si La Guardia, Quioquiap.Isang pahayagang pilipino sa Madrid: "Ang Espanya sa Pilipinas" .-Ang mga tauhan niyon.P.agtutol ni Graciano. Alitan ng mga pilipino sa Espanya.-Lahi ba ang dahilan? .-Ang mga tunay at ang mga hindi tunay. GINOONG JOSE RIZAL ALEMANYA, MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

. N asa-harap ko ang mahalagang sulat路 ninyo ng lka-21 ng nakaraang Pebrero. Sa sulat na ito'y di-

nulutan ninyo ako ng isang kasiya-siyang pagkakamangha dahil sa napag-alaman kong kayo'y abalangabala sa pagpapalimbag ng hinihintay na nobelang kinatha ninyo, kaya't binabati ko kayo nang buong puso at di masayod ang aking kagalakan sa pagkakaroon ninyo ng . kaparaanang maipalimbag iyon nang hindi nabalam ng matagal na panahon. Asahan ninyong iningatan ko, iniingatan at pakaiingatang lubos ang liham tungkol doon, yamang ako lamang ang nakababatid ng lihim, sakaling, gaya ng inyong sinabi sa akin, ay ako lamang ang tanging napagsabihan ninyo; tanda ito ng pagkakaibigang ipinagkaloob ninyo sa akin na matutuhan kong pahalagahan at pasalamatan nang nararapat. Kahit kanino, kahit sa aking katipan, kahit sa kaibigang Paco, kahit kaninuman ay walangwala akong nasasabing kataga man tungkol sa nobela ninyo gaya ng inyong ipinamanhik sa sulat na tinanggap ko'y tinutugon ngayon.-Ang pamagat niyon, sa wari ko'y nakatatawag ng pansin, mahiwaga, nakatutukso, hindi karaniwan, sa isang salita'y angkop upang makapanabik.-Walang sinumang nakapag-usisa sa akin tungkol sa nasabing nobela; at wala naman akong napagsabihan, gaya ng sinasabi ko, nang tungkol sa bagay na iyon; datapuwa't sakaling may magtanong sa akin, ang itutugon ko'y ang pamagat na Mga Sampaga, gaya ng sinasabi ninyo, at lalabas iyon kung kailan ninyo marapatin; kaya nga, gay a ng ipinaaalaala ninyo sa akin, kung sa aking paglilihim nasasalalay ang kinabukasan, ay maaari ninyong asahan ito. Hindi ko natatandaan, 0 sa lalong madaling sabi'y hindi ko nakikilala ang kaibigang iyang si "Viola" na binabanggit ninyo sa akin, datapuwa't ikinalulugod ko ang pangyayaring minabuti niya ang katha ninyo, gaya rin ng palagay sa Barselona; ang mga ito'y nagpapatibay sa ating pag-asa.-Wala akong nalalamang umuwi sa ating bayan sa mga huling araw ng Marso, at wala rin akong nasusumpungang kaparaanang lalong mabuti upang makarating doon ang mga sipi, kundi aJ?g mga ito'y dalhin, kasama ng mga dala-dalahan, ng isang taong mapagkakatiwalaan, at ganito man ay kinakailangang magkaroon ng kasulatan, pagtata:gubilin, 0 kasamang maghahatid, upang huwag magkaroon ng mga salabid sa Aduwana; na sang-ayon sa aking pagkaka-

alam ay siyang talagang ginagawa sa dakong iyon ng SiIanganan, at gayon din naman ang pang-unang panun uri. Sa anu't anuman, ay matibay ang palagay kong nararapat dumating do on ang iIang sipi ng aklat bago ito makilala rito. Naaalaala ko ngayong si Doktor T. H. Pardo de Tavera ay tutulak buhat sa Paris na patungo roon sa ika-13 ng buwang ito, datapuwa't sa isang dako'y huli na ang paghahabiIin sa kanya ng anumang bagay, at maaari namang maaga pa marahil, upang maihanda ang ipadadala, kung tutoo nga, gay a ng inyong sinasabi, na hindi matatapos ang paglimbag hanggang sa kalahatian ng buwang ito. Sa kabilang dako'y nakapag-aalinlangan (nag-aagam-agam ako, kung hindi ako mapananalig na hindi nga gayon) na si Tavera ay papayag na magdala roon ng dalawang tungkulin, alalaong baga'y ng pagpapasok ng mga aklat at ng pagtupad sa tungkuling makaagham, na inihabilin sa kanya ng pamahal.aan; bukod pa sa siya'y paroroon .... at ito'y sa kusang kalooban niya, bagay na isang napakalaking gusot. .. at namamalas na ninyong ito'y hindi isang gawain ng ... ; at kayo man ay hindi kasangayon ng pagsusuong sa .kagipitan ng sinumang tao, sapagka't mahirap na papaniwalain iyon, palibhasa'y kayo rin ang nagsabing ang bagay na iyon, gaya rin ng marami pang ibang bagay, ay isang pagsubo sa kagipitan, bagay na ninanais niyang iwasang lubos, yamang sinabi niyang buo na sa kanyang loob na magparaan ng mga dalawang taon sa pagpapasarap at pagkatapos ay bumalik sa Paris, upang magtamasa, mag-aral at magsulat.-Sadyang suliranin itong dapat nuynuying mabuti kung paano makapagpapasok doon ng sapat na bilang ng mga sipi ng aklat.-Talakayjn natin ang ibang bagay.-Ipinadadala ko sa in yo riyan ang isang ginupit na bahagi ng pahayagang "Correspondencia" na minarapat pagpalathalaan ni Graciano ng balita ng pagkakadalaw ng mga pilipino kay Ginoong La Guardia, gay a rin ng sa ibang baIita'y maagang ipin~hayag niya ang isang piging na parangal kay G. La Guardia rin, bagay na ikinagulat nito, kaya namanhik kay Govantes na pamanhikan ang mga pilipinong nakatira rito na huwag ituloy ang piging at huwag gumawa ng maJaking ingay; at hindi niya pinanindigan sa Cortes ang kallyang mga panukalang batas (hindi ko malaman

kung sa anong dahilan), bagaman sinabi kay Leteng kanyang paninindigan, mangyari na ang mangyayari, at kahit ang gayong paninindigan ay suklian ng pag.. ltakagis ng yagit sa kanilang mukha (sa mga taong kaanib sa lapian: iyang-iyan ang kanyang mga pangu.. ngusap. Mabuti ang pagkakasulat ng mga pa.nukala, at magkakaroon din ako ng pagkakataong maipadala ang mga iyon sa inyo, saka.ling mahulog uli sa aking mga kamay, at magkapanahon ako ng pagsipi. At ya .. mang sa pagitan ng repolyo at repo!yo ay karaniwang may litsugas ay ipinadadala ko rin sa inyo ang isa pang mahalay na suI at ni Quioquiap, na hindi pa sinasagot at hindi naman nurarapat sagutin. Wala akong sasa. . hihing anumang puna, nalalaman ninyo ang inyong panununtunan. N gayon ay dumating ang pinakamabuti : sa wakas ay ipinasiya ng mga pilipinong nakatira rito na magkaroon ng sariling bibig na pahayagan, maglat.. hala ng isang Rebista, bago, mahinahon, at mapagpakundangan na magtatanggol ng mga kapakanan ng Iupaing iyon at pagpapaliwanagan ng mga pangyayari't papawi ng mga kamalian. N aiyan ang unang bilang, na hindi na maaaring maging lalong makapal, dahil sa kakapusan ng magugugol. .. iyon ay mabuti, marahil ay ipalalagay ninyong napakabuti, datapuwa't sa ganyan ay maaaring simulan ang gawain, at pagkatapos ay ipagdiinan ang lahat ng minamarapat. Ang mahalaga'y naisagawa na ang isang hakbang, na may isang bagay na maaaring makapagbigay ng isang ... pakikinabangan. Ipinauunawa ko sa inyo, upang matalos ang katotohanan, na ang mga nagbalak nito ay Edna Graciano, Alberts, Rosario, at Blanco, sang-ayon sa palagay ko, datapuwa't kinatigan ng karamihan sa amin, unang-una na si Govantes, na gaya ng inyong nalalaman ay nakaisip na niyon nang pag-usapan ang pag-ungkat uli sa bagay na iyon. Ang Iathalaing may pamagat na "Campana emprendida" ay kay Lete; ang "La Prensa local'" ay kay Julio, at ang lahat ng iba pa ay kay Govantes; ang mga balitang galing sa labas, kay Casal; ang tudling na pang-agham ay kay Roxas; ang mga balitang ... ; ang pamamabayag sa Pilipinas ay kay Leon; ang pitak na pampanitikan at aywan ko kung ano pa ay kay La Serna; ang pagtalakay sa mga hukuman ay sa inyong lingkod, at marami pang iba; ma-

aaring sumulat ng pangulong-tudling ang sinumang nagnanais, bagaman ang tungkuling ito, upang huwag mawala ang pitak na nasabi, ay iniatang kay Lete. Matutunghayan ninyo sa pahayagan ang mga pasubali sa pagpapalathala at mga suskrisyon. Ang mga matatanda, sa pagkamalas na malumal1ay 0 mahinahon ang pamamalakad ng pahayagan, ay nagkaroon ng sigla upang kami'y tulungan sa mga gugol at gumawa ng kanilang kaya; gayon ang palagay nina Canas, Pozas, Regidor, at iba pa; sa kabilang dako, ang mga tagalabas ay pumupuri rin sa pagsusumakit ng mga nangangatawan, at pinagnanaisan ng mabuting kapalaran ang pahayagan. Loobin nawa ng Diyos na maging gayon nga! Sino ang makapagsasabi kung ana ang maibubunga niyon sa hinaba-haba ng panahon, sakaling ang lahat ay magkabuklud-buklod sa isang pagpupunyagi at magwaksi ng mga pagbabanggaan at mga alitang panloob, na bagay lamang na makita sa mga paslit? Sapagka't ito ang ating masamang kapalaran, sakaling (Jumating ang araw na tila tayo'y magkaisa't magkasundu-sundo, ang kalalabasan, pagkatapos, ay magnanais ang balana nn igiit ang sariling kuru-kuro at walang papayag na ipagpakasakit sa dambana ng pagkakasundu-sundo at kabutihang pangkalahatan, ni katiting ng sariling kaisipan, at ang lalo pang kahambal-hambal, ni katiting ng sariling hangarin at kaginhawaang makakanya, at sa ganito'y nagiging dahilan ng pagkakaalit-alit at nabibigo ang lahat ng gawain 0 mabuting hangarin (na sa pinakabuod ay hindi maaaring hindi maging -gayon, bagaman ito'y suriin ng bawa't isa sang-ayon sa iba't ibang tanging kaparaanan at kahit nagkakabalitaktakan, ang alinmang panukalang ginagawa sa ikabubuti ng Pilipinas, maliban na lamang kung may mga anak nito na ... may mga damdarning pamatay sa bayang tinubuan) sa pamamagitan ng labis at mapagmataas na hangarin. Sa mga bagay na itong sinabi ko ay walang sukat makapagtaka sa inyo ay kay Govantes; hindi naisama ang isang lathalain ni Roxas, ni ng sa ibang kababayang sumulat, sapagka't hindi magkasiya sa Rebista at pinagputol pa nga ang maraming lathaliang inilathala, bagay na dinamdam ng lahat, sapagka't sa pagmamadaliang karaniwang nangyayari sa kauna-unahang paglalabas, ang

pagputol ay ginawa nang madalian, na tila ang demonyo ang gumawa niyon, ilang talataang nangungusap ay nawala, at naiwan, gaya ng sinabi ko na, ang rebista na tutoong mahina at walang tapang. Datapuwa't sa wakas, ito'y maaaring iwasto; maaring ipagpatuloy sa ibang paraan; ang masama ay ang hindi pagkatuloy ng gawain at huwag pakinabangan ang mahahalagang kakayahan ng mga pilipinong kasalukuyang nakatira rito. Sisipiin ko ang ilan sa mga talataang pinutol, dadaliriin ko kung saan nararapat ilagay, upang magkaroon kayo ng ganap na kaalaman kung paano sana dapat lumabas ang lathala at kung paano naman ang naging kalagayan, pagkatapos. Inasahang kayo'y tutulong, bilang kasamang tagapagtatag at mamumuhunan, sang-ayon sa inyong kakayahan; ang ilan ay nagaabuloy buwan-buwan ng 5 duro, ang iba'y 3, may nagbibigay ng 2 at may nagkakaloob ng isang duro. Datapuwa't minabuti at siyang napagkayarian, na huwag humingi ng kuwalta sa mga kababayang wala sa pangulong bayan, ni sa mga matatanqa, hanggang hindi mailalabas ang unang bilang, na sa kanila'y ipadadalang kalakip ng isang sulat ng pag-aanyaya. Ipagpaumanhin ninyo sa akin kung hindi ko man kayo nasulatan noon pang una, ni hindi ako nakilahok sa mga gawain ng pagtatatag ng Rebista, pasulatan, at iba pa, bukod sa hindi ko kayo nabalitaan tungkol sa bagay na iyon bago dumating ang araw na ito. Tatanggap kayo ng maraming balita sa 100b ng madaling panahon, at inaakala kong kayo'y aanyayahang tumulong sa isip at sa salapi sa pagtataguyod niyon. Silang nagkatipun-tipon ay nagkayari (sapagka't hindi rnatanggap ni Govantes) na ang pamamatnugot ay ibigay kay Lete, at ang pangangasiwa ay kay Llorente, at ang mga manunulat, gay a ng sukat asahan, ay ang lahat ng ibig sumulat, bagaman sadyang itinagubilin ang mga sumusunod: ang mga balitang nauukol sa politika ay kay Govantes; ang mga bali tang pampook 2y kay Julio, yamang kaming lahat ay kilala ninyo pagka't kayo'y namuhay sa piling namin; lalong hindi kayo nararapat magtaka kapag nalaman ninyo kung ana a.ng nangyayari sa kasalukuyan, ngayong kasisilang pa lamang sa liwanag ng pahayagan. Ipagtataka kaipala ninyo na si Graciano, na handang-handa na, ay

hindi kabilang sa mga bumubuo ng pasulatan ng pahayagan; sapagka't si Graciano na rin, nang matalos niyang ang kuro-kuro ng lahat ay hindi nararapat magpakilala ang pahayagan ng layuning matigas at h.ayagang pagsalansang sa alinmang bagay na pinaiiral sa kasalukuyan, bagkus ang nararapat gawin ay isang pakikitunggaling banayad at malumanay, datapuwa't mahigpit at walang tantan, si Graciano na rin, inuuIit ko, ay kumilalang hindi siya maaaring mamatnugot sa pahayagan, sa dahilang ang kanyang ngalan ay kilalang-kilala na at itinuturing na dapat paghinalaan at higit sa rito'y kinilala rin niyang nababagay ang ka3salang ginamit sa pahayagan, kung nais na ito'y mabuhay at tanggapin nang walang paghihinala ng lahat. Datapuwa't hindi nagkasiya rito si Graciano kundi nagpakatigas-tigas (at kami'y sinalungat, gaya ng inyong mauunawa, paIibhasa'y Iagi na naming itinuturing na isang kawalan ang kanyang mahalagang di-pagtulong), a't sinabi niyang hindi siya maaaring makilahok sa mga gawain namin, sapagka't sa paano mang paraa'y hin~i niya maipagpapakasakit, ni ang kanyang mga kaisipan, ni ang kanyang pananalitang hindi maaaring baguhin; Iahat ng mga pagsusumakit na siya'y pahinuhod kahit munting bagay ay pawang nawalan ng kapararakan; hiniling sa kanyang huwag pagkaabalahan ang politika (upang huwag masira ang kanyang mga pananalig), inialok sa kanya ang pitak ng mga balitang pilipino, ng Gaceta, ng tudling na pampanitikan, ng pitak na makaagham; datapuwa't walang napala, tumiwalag siyang Iubos sa amin, hanggang sa sinabi namin sa kanyang maaari siyang tumulong sa pahayagan sa anumang paraang minamarapat niya, maliban sa pagsulat ng mga Iathalaing politiko, na maaaring ipalathala sa pahayagang "EI Resumen", na naglaan sa am in ng mga tudIing, dahil sa tulong na ipinagkaloob namin sa pamamagitan ng pagiging suskritor naming Iahat ng pahayagang iyon at humanap pa kami ng suskrisyon sa Pilipinas. Lahat ay nawalan ng kabuluhan. Datapuwa't hindi pa ito ang pinakamasama; inaamin kong ako'y Iubos na nagkamali sa aking palagay tungkoI kay Graciano, kailan ma'y hindi ko inakalang siya'y isang ulirang dapat parisan ng mga pilipinong nakatira rito; nalalaman ko ang mga

kakulangan niyang nararapat pintasan, na, sa isang uri,. .. hindi naman lahat tayo'y makapagmamagaling na. .. sa atin; datapuwa't ito'y kailangang-kailangan at higit sa rito ay tanging sa. .. Ang hindi maaaring ipatawad, bagay na hindi ko sana mapaniwalaan kailanman, kung hindi ko natitiyak gaya ng pagkakatiyak ko ngayon, bagay na inyong ipagdaramdam, gaya ng pagdaramdam ng marami, ay ang pangyayaring si Graciano'y nag aangkin ng mga damdaming totoong kasuklam-suklam, na ibig niyang siya'y poonin ng lahat, kasakdalang magbunga ito ng lahat ng kapinsalaang maiisip sa balana (pati sa Pilipinas) ; nahahanda siyang ipagpakasakit ang lahat at lahat sa dambana. ng kanyang kapalaluang walang kapantay at ng kanyang nakapagngingitngit na pag-ibig sa sarili. Sumukal ang kanyang loob, gaya ng mamamalas, (sapagka't walang anumang dahilang inilahad, at wala rin namang nangyari liban sa nasabi ko na tungkol sa suliranin ng pahayagan), sumukal ang kanyang loob nang mamalas na ang paglalathala (na siya ang nagmungkahi) ng isang pahayagan, ay isinasagawa nang hindi hiningi ang kanyang tulong (tulong na siya rin ang tumangging magkaloob, laban sa aming mga kahilingan, datapuwa't marahil ay inaakala niyang lubhang kailangang-kailangan upang ang pahayagan ay umunlad), at nang mamalas na siya'y nagkamali sa kanyang paniniwala na ang pahayagan ay hindi mailalathala kung hindi siya tutulong, ay nagpahayag ng pakikidigma rito hanggang sa mamatay at sinabi niyang magiging isang kahihiyan ng Pilipinas, na ibig niyang patayin iyon, at kanyang papatayin, na dalawa tatlo lamang ang sumusulat doon, at ang mga iyo'y hindi marunong sumulat sapagka't siya raw ang nagturo, sum uri at nagwasto ng mga sinulat nina Julio at Lete at pati na ako, (gayong hangga ngayon ay wala pa akong sinusulat na anuman). Datapuwa't ito'y walang halaga, kung itutulad sa mga kaparaanang di mangangalanan, na kanyang kinakasangkapan upang makapaghasik ng dipagkakaunawaan, upang pag-alit -alitin ang isa't isa; upang magkaroon, sa biglang sabi, ng pagkakahati-hati, sapagka't hindi siya nagkakasiya sa maliliit na bagay, at walang lingon-likod sa kung ang mga nasabing paraan ay (gaya ng bangga ngayon) siyang lalong imbi

째

at lalong duwag na maaaring mahaka (gaya ng nangyari hangga ngayon). N akikampi siya kay Roxas na waring kaayon namin, katulad ni Gracianong ayaw magsabing siya'y kalaban namin, at nalinlang niya ang kahabag-habag na si Leon, at sa pamamagitan ng dalawang ito, na kinakasangkapan niya, ay nakapagpasok ng pagpapanibughuan, ng paghahatid-dumapit ng mga kuwento't kata-kata sa iba (Jugo, Albert, at iba pa), na kanilang pinapanlamig ang loob sa araw-araw, sa buong makakaya nila, at ginagawa niya ang gawain ng ... na pumupukol ng bato at ikinukubli ang kamay. Si Leon ay sumulat ng isang lathalain tungkol sa mga usapin sa hukuman, na ipinadala sa palimbagan pagkatapos na maiwasto nang nararapat ang pagkakasulat; datapuwa't nang ito'y malaman agad ni Govantes, na nakababatid na dapat ipagkatiwala kay Leon ang ibang gawaing lalong madali, sa la10ng mahinusay na pamamar aan, at sa pagdadahilang ko'y may mga salitang masasakit kapag ang tinatalakay ko'y ang mga suliranin ng Pilip in as) ay sinabi niyang 8a akala niya'y lalong mabuting si Leon ay siyang pagtiwalaan ng paghalaw ng mga balita ng mga pahayagan sa Pilipinas, at ako naman ang magsasabalikat ng pagbabalita tungkol sa mga hukuman. Gayon nga ang buong ayos na llapagkayarian; datapuwa't pagkatapos ay iniukilkil ni Graciano sa iisip ni Leon at pinamalas rito, sa akala ko, na ito'y ginawan ng isang pag-iring 0 paghiya, at ang kanyang lathalai'y magiging tudlaan ng .maraming pag-uyam; kaya iyo'y sumulat ng isang liham kay Julio at dito'y sinabing isauli sa kanya ang mga papel sapagka't hindi niya nais na ang mga ito'y maging sanhi ng mga pulang walang patumangga ng mga taong nagpapanggap na bihasa sa panitikan, na ang pagmamahal sa bayan at pakikisama sa kapuwa ay hindi naglng sapat upang iwasto, sa udyok ng pagkakawanggawa, ang mga kamaliang kanilang napansin. Ang pananalita ng sulat ay maliwanag na kay Graciano, at wala kaming pag-aali.nlangang siya ang nag-udyok at siya rin ang sumulat. Si Julio, na pinagsukluban ng galit, ay humingi ng paliwanag kay Leon, at ipinaunawang ang lathalain ay iniwasto na at ipinadala sa palimbagan, at ipinamanhik sa kanyang sabihin kung sino ang walanghiyang humamak sa kanya . . Hindi nagbigay ng mga

paliwanag si Leon, hinamon siya ni Julio, humirang ng mga kaibigang mamamagitan sa usa pin (hinirang ni Leon ang dalawang KastiIa, isang koronel at isa pang ginoo) . Si Leon 0 ang mga tagatangkilik nito ay nagbigay ng kasiya-siyang mga paliwanag, at nagsabing ang ibig sabihin ng sulat ay baka mawaglit ang mga papel ni Leon at mahulog sa kamay ng ibang pupula sa mga iyon, datapuwa't ang hangarin ay hindi upasalain, ttlwiran man c hindi, si Julio; isinatitik ng mga ginoong iyon ang pinagkayarian, na pinagtibay naman, datapuwa't nang isinusulat na nang malinis, ay umalis akong sandali upang sumulat ng jsang liham, nguni't sa darating si Graciano, pinunit ang kasulatan, at sa sulatkamay niya ay binago ng ganito: "Sapagka't nagkamali si Ginoong Llorente sa pagpapalcahulugan sa sulat na may gayong petsa, ang pagsasatitik niyon gaya ng aking ginagawa, ay siyang pinakamabuting paliwanag na iyo'y walang nilalamang paghamak sa nasabing ginoo". Ito ang humigit kumulang ay siyang himig ng pagkakabago ni Graciano, na aking nabasa at minasama (bagaman tumatanggi si Gracianong siya'y nakialam kahi't bahagya), at hindi ko tinanggap iyon, kaya ginawa uli nang buong-buo ang dating kasulatan at napahiya ang mga ginoong saksi ni Leon) na nagsabing hindi nila akalaing si Graciano ay manghimasok upang baguhin ang sinulat, at aka]a nila'y iIalagay lamang sa ayos, sapagka't madaliang ginawa. Tangi sa rito'y pinasulat pa ni Graciano si Roxas ng isang liham para kay Lete, at hinihiling na ito'y tumawag ng isang pulong upang makapagtakda ng mga kasunduang tiyak ukol sa pahayagan, datapuwa't ang tunay na hangarin pala, gaya ng napag-alaman pagkatapos, ay alisin kay Lete ang pamamatnugot, at magtanim ng kaunting kapaitan sa pulong. Ang pulong ay hindi nairaos sapagka't si Govantes, na pinakukundanganan ay hindi pumayag, at napaayon nito ang karamihan sa pagtanggi; ito'y nangyari pagkatapos na siIa'y nakapag-pulong aywan ko kung makailan na, at makapagtakda ng mga kasunduan at matapos na mahirang na Patnugot, sa pamamagitan ng lihim na botohan, si Lete, at ang lalong masagwa'y matapos na tanggihan ang pagbibitiw na ginawa niyon sa tungkulin niya. Kay laki ng mga nagagawa ng simbuyo ng kalooban, gaya ng

pagkainggit, ng kapalaluang masama ang pagkakaunawa at ng paghihinalaan ng isa't isa! Sa ganito'y walang paraan upang kami'y magkaunawaan kailan man, ni maitaguyod ang anumang gawaing mahalaga. Hindi ko mataho ito. Nangangamba ba ang mga kababayang iyan na ang iba, tangi sa kaniIa, ay hindi nanghahawak sa mga damdaming nararapat usigin ng Iahat ; na nagsisimpan ng mga imbing hangarin, 0 kinukulang ng pagmamahaI sa bayan, at yamang sa isang tanging bagay ay maaari silang namamali, ay salat din naman sila sa nasang matumpak? Ito ba'y sa dahilang sa paano't paano man, yamang hindi matatawarang kapag nagkakaisa'y makagagawa tayo ng isang mabuting bagay, ay hindi sila marunong mag-isip-isip ng mga kaparaanang angkop at umiwas sa anumang kamaliang nasasaksihan sa alinmang gawain, nang di pagtatangkaan ng masama ang pagkakaisa, nang di magbubunga ng pagkakawatak-watak na nakasisira 0 nakapipigil sa lahat ng pagkakaunawaan, sa lahat ng gawain? 0 baka naman ang dahil nito'y hindi tayo lnarunong gumawa ng anumang bagay na lalong kapaki-pakinabang maliban sa magpukulan ang isa't isa, maghinala ang isa laban sa iba, 0 m.ag-akalang sadyang nakahihigit sa iba? Balana'y nag-aakalang siya'y may karapatang mag-utos at magpasiya, datapuwa't walang marunong sumunod, 0 kaya'y walang ibig sumunod, at hindi ito ang lalong kahapis-hapis kundi hindi pa nasisiyahan sa hindi pagsunod 0 kaya'y ikinasusukal ng loob ang hindi pamamatnugot, ay hindi rin maatim na may sumunod, ni hindi rin maatim na may namatnugot; para bagang ang lahat ay makapamamatnugot sa lahat at lahat, 0 para bagang ang pagsunod ay isang gawaing nababagay lamang sa isang utusan 0 gawaing llauukol lamang sa kawan ng mga hayop, at hindi pagtutulungang malaya at marangal ng mga taong karapat-dapat, sa lahat ng kapuri-puring gawain. Talagang ako'y nakapagsasalita nang lalong may kaluwagan, palibhasa'y hindi ko ipinangangalandakang ako'y kailangang papurihan sa pagkatatag ng pahaya~an ni hindi ko ninais dumalo sa alinmang pUlong pagtatatag, sapagka't hindi ako nananalig na may maisasagawang anumang kapaki-pakinabang; sa mula't mula pa'y ipinagpauna kong ayoko ng anumang tung-

kuHn sa pahayagan at hanggang sa ibinunyag ko ang pagnanais na ayokong maging tagasulat. na opisyal sa pahayagan, kundi tutulong lamang kung kailan at sa paraang makakaya ko, datapuwa't sa wakas, sa takot 11a baka pakahuluganan ng di pagsang-ayon ang aking di-pagkilos, ay napilitan akong tumanggap, sa panlamanhik ni Govantes, sa pitak na ukol sa mga hukuman. Nguni't ngayong namamalas ko ang isang hayagang pagbakang hindi karapat-dapat at duwag sa balak na iyan, ngayo'y ibig kong ipahayag sa gawa, na hindi ko kaliligtaang gumawa ng anumang pagmamalasakit upang iyon ay hindi mamatay, at ngayo'y binabalak kong dumalo sa lahat ng pulong na idaraos, at bakahin doon ang lahat ng tangkang natutungod sa pagpatay F.a pahayagan. Sina Graciano at Roxas ay nagkakaisa ngayon, bagaman noong una ay gayon na lamang ang pagkakagalit nilang dalawa hanggng sa sila'y nagkamurahan pa. .. Dahil sa nasabing layunin ay nagkapaumanhinan sila at nagkasundo ang dating nagkakaali~ at sinikap nila hanggang matamo na si Roxas ay kaJugdan uli ni Yorac. Datapuwa't ito'y umalis; sin a Roxas at Graciano ay kumakain sa bahay ni Julio, at sumulpot ang mga bagong pag-aalitan at pinaalahanan ni Graciano si Julio ng ganito: "Huwag kang magtiwala kay R{)xas; pininsala niya si Sanciangco; siya ay nagsabi: 'Mag-ingat ang mga taong ayaw makitungo sa akin; nakikilala na ako ni Sanciangco. Sinasabi ni Roxas (na nakaalam nito) na tanging si Graciano lamang ang makapagsasabi ng gayong bagay; datapuwa't kailangang kumampi siya ngayon sa taong iyon at nakipagkaisa nga sa kanya. Ano, katoto? Hindi ba totoo na sa katipunan ng mga pilipinong naririto, bagaman kakaunti, ay may lahat ng uri ng mga bagay, gaya ng sa isang botika? Hindi natin nararapat waling halaga ang sinuman sa mga pilipinong nakatira rito, silang lahat ay kinakailangan ng Pilipinas, na nangangailangan, hindi lamang ng isang pampalinis ng dugo kundi ng isang lason din, aHnsunod sa mga pangyayari.-Sa pagtalakay sa mga bagay na ito ay tila naging napakalawig ako, datapuwa't kinakailangang maging gayon, upang maisulit ang lahat at lahat, at sa kabilang dako'y naihihinga ko ang nakukuyom sa aking dibdib upang wala nang maiwan doone

Balikan natin ang pahayagan; inuulit kong iyo'y tinanggap nang mabuti, sang-ayon sa akala ng marami; sinasabi ni Julio na marami nang mga suskrisyon; hinihintay namin kung anong pagtanggap ang iuukol sa Pilipinas; sa mga pilipinong nananahanan dito, tangi kina Graciano, Roxas at si Leon marahil at kaipala'y si ,Jugo rin, ang lahat ay pawang masigla at nasisiyahall sa balak, bagaman hinggil sa pagsi sim ula ng pal1ukala ay may iba't ibang pala-palagny. Sa ganang akin, ay pinupuri ko nang buong puso ang pahayagan, nguni't hindi ko ninanais na ang mga bilang na susunod ay kamasdan ng kahinaan, ng kapansin-pansing pagpaparayang namamatyagan sa mga unang labas, bagay na maaaring makapinsala pa sa atin, 0 kaya'y makapaglagay sa atin sa alanganin, 0 kaya'y makasira pa ng ating puri kung tawagin tayong mapag-Iangis, yamang hindi mapaghihinalaan ang kaamuang kapansinpansin, na ang namamalas ay katad ng tupang nakabalot sa lobo, bagay na maaari ring mangyari. Datapuwa't tila mabuti ang tingin ng mga kastila sa pahayagan, kami'y binabati at IJinagnanasaan ng mabuting kapalaran. Lima 0 anim na pahayagang nabasa namin ang tumugon sa pagpupugay ng bagong pahayagan at naghangad dito ng pag-unlad; bukod dito'y isa sa mga nalalaman ko hangga ngayon, na ang ngalan ay "El Pabellon Nacional", ay nakikipagpalitan na agad ng mga bilang sa ating pahayagan. Ganyan ang takbo ng pahayagan. N gayo'y sisipiin ko ang mga talatang lalong makatas, na wala sa lathalain ni Lete, at tatandaan ko ang pook na kinakailangang pagsingitan: "At ito'y sapagka't walang batas na nagpapahintulot ng paglalagda ng batas sa pamamagitan ng mga kautusang hari; ni ang kap2. ngyarihang tagapagbatas sa Espanya, ang Hari at ang Cortes, ay may lalong hanggahan ng kapangyarihan kaysa Monarkiya, at sa loob ng mga hangganan nito'y matatagpuan ang Pilipinas, sapagka't ang mga kinatawan sa Cortes ay hindi kumakatawan sa purok na sa kanila'y humirang, kundi sa buong bansa, sa dahilang ang mga batas, maging nauukol sa kalahatan, maging sa mga tanging bagay lamang, ay walang maaring pagbuhatan kundi ang Parlamento lamang.-*At napapanahon na't nararapat ding pag-aralan ang dahilan 0 mga tanging sanhi na

ikinaaakit ng mga pook na iyon, upang mapagsumakitang palitan ng ibang lalong mabisa, nang maitaboy ang dagsang iyan ng mga tao sa napakatabang lupang pilino, na maaaring harapin ng kasipagan ng tao ang napakaraming iba't ibang inaani; ang bagay na ito'y napakamahalaga yamang ang kaunlaran sa pagsasaka ng isang bayan ay siyang sukatan ng kanyang pagkakamulat at kagandahan ng asal, at ang pangingibang bayang ito'y nangangahulugan din ng paggawa, pag-unawa, pagyari sa larangan ng kapamuhayan, at sa panig naman ng politika, ay nangangahulugo.n ng mga damdamin, mga katatap;an, mga kaisipang nagpapahaya-g- ng 1capurihan ng Espanya, ayon sa pinatunayan ni Duval, at hindi matatawarang ang anumang salaping gugugulin na natutungod sa gayong gawaing makabayan, ay magiging napakaliit kung ihahalintulad sa mga kabutihang ibubunga sa kabuhayan, at lalo pang magiging maliit kung itutulad sa mga l)af.rpapakasakit, balang araw, ng mga tao at ng salapi na maaaring maging bunga ng paglimot sa pagiingat na ito.-* * * Ang katotohanang ito'y sadyang hindi mapupuwing, na maaaring sabihing kung sa simula ng dantaong ito at sa ilang dako ng Amerika, ay nagkaroon ng mga bayang sakop ng Espanya, na ngayo'y napakarami, ang mga bayang iyan ay namumuhay pa sana ngayon sa ilalim ng pagtangkilik ng watawat na umakay sa kanila sa pagpasok sa katipunan ng mga bayang bihasa, at walang pag-aalinlangang utang sa nasabing napakahalagang sangkap ang pangyayaring hangga ngavo'y nawawagayway pa ang bandila ng Espanya sa Kuba at sa kastilyo ng Morro.Ayokong laktawan, sa dahilang walang kinikilingan, ang mg-a talatang itong ipinagpipilitan tungkol sa pangingibang bayan, na kailanman ay hindi ko maiisip talakayin sapagka't hindi ko mapag-ayuk-ayok ang aking mga pananalig tungkol sa kabuhayan sa mga paniniwala tungkol sa politika, at lalong hindi ko rnaisusuko ang mga ito sa mga iyon. Datapuwa't inuulit ko upang maging walang kinikilingan, at nang malarn~n ninyo ang lahat ng nakasulat, ay sinisipi ko ang mga iyon; at ikinatutuwa .ko na kung hindi Plan lah~t ay ilang taludturan ang pInutol sa paksang Ito; at mInamarapat kong isipin na kung bagaman ipinagpilitan

iyon ni Lete, ang lalong hinahangad niya'y maki,?agay, sumunod sa agos at sa mga aral na "hayagang"plnapupurihan, ipagparangalan a1}.g mga kaalaman tungkol sa kabuhayan at sa politika; sa isang salita'y bigyan ng lasang maka.bayan ang lathalain, at kulay na konserbador ang mga layunin kaysa magpahayag ng isang tiyak na pananalig, na kung isasaalang-alang ang lahat at lahat aywan ko kung paanong maipapasok ang gayong pananalig.-* * * lyon lamang ang maaaring tanggihan ng mga nabubulagan ng isang kapakanang sarili at makakanya, hindi nakauunawa ng panganib sa pagtangkilik sa kasalukuyang kalagayan ng mga bagaybagay; ang iniisip nila marahil ay makapagpatuloy sila sa pagtatamasa ng tanging karapatan sa pagkamal ng maliit 0 malaking bahagi ng kanyang pag-aari, na itinalaga ng lndiyo sa pagmamagaling, sa pamahiirr (j" pagsunod sa mga batas ng pagpapabuwis na umiiral sa lupaing iyon.-* ** At bagaman talagang kinikilala namin na hindi kinukusa ng maraming tao ang pagsalansang na ginagawa sa pagkakaroon ng mga kinatawan ng PiIipinas s~ Cortes ng Bansa, ay hindi mangyayaring di namin \ipalagay na ang gayong pagsaIansang ay lisya sa mabuting pamamalakad at higit sa rito'y isang kasalanan ; itanggi ang pagkakaroon ng kinatawan sa maraming angaw na mga kastila sa kabilang ibayo ng dagat, gayong dito'y naghihimagsik tayo upang iyo'y matamo, at may mga lapiang nagpapahintulot, aIinsunod sa kanilang mga simulain, ng mga kaparaa-nang itinatakwil ng batas; at itanggi rin iyon kapag hindi gumagamit ng mga kaparaanang nabanggit sapagka't hindi pa kailangang gamitin nila ang mga iyon sa dahilan wala pa silang sap at na lakas na maaaring kasindakan, ay isang pagsunod sa isang pamamalakad na, sapagka't pangahas. ay nararapat lapatan ng isang ngalang nakalulungkot; at sakaling hindi natin isinasaalang-alang iyon, ito'y dahil sa ang ating katangiang mapambaka ay hindi nababakla ng pagkakaroon ng isang pagbabaka, na maaaring maging sa malapit 0 malayong panahong hinaharap, at lalong nakatatawag ng ating pansin ang aIinmang pangyayaring maalingasngas ng hamak na politika, na nasasaksihan sa panahong kasalukuyan; datapuwa't panahon nang tayo'y maiuto sa mga bayang palaisip na huwag ipau-

baya sa pagbabakasakali ang kalutasan ng m'g a suIiranin na, hindi sapagka't iniiwasan natin, ay hindi na ihaharap sa atin, sa pagsunod sa rnga hatas ng kasaysayan, at kapag rnahigpitan na ang pangangailangan ng paglutas sa mga iyon ay lalo namang nag-iibayo ang kabigatan. Ang mga aral ng panahong nagdaan ay dapat magbigay-liwanag sa panahong hinaharap, at walang- pamahalaang makapagmamayabang na nalalaman niya ang mga sakunang- napapaloob sa panahong darating, at lalo nang hindi, kung sa mga sakunang pangkalahatan, na sa pana-panahon ay sumisilab sa daigdig, ay hindi niya pagsisisihan ang kanyang kapa~ bayaan. At yamang ang mga bayang sakop ay m{!a bahaging bumubuo ng- tinatawag na bansa, ay hindi maunawaan kung bakit nararapat ma{!karoon ng pagkakaiba-iba sa mga bahaging magkakaisang uri; at kahit hindi tayo lumabas sa hangganan ng mg-a simulain at ang tan~ng panuntunan ay ang mg-a simuJain . ng pagkamatuwia ay hindi rin maunawaan kung bakit ang- mga karapatan at tungkulin ng mga pinamamahalaan ay hindi nararapat makaisang-uri ng sa lahat ng ibang mga mamamayan. - Ang mga talataang ito ang- dahil sa kaliitan ng pahayagan ay pinutol sa lathalain ni Lete.-May apat na araw na ang nakararaan, mahal kong katoto, sapul nang simulan ko ang liham na itong walang katapusan; datapuwa't binalak kong sulatan ka nang mahaba at malaWig, at sillimulan kong sumulat nang pasuma-sumandali at paputol-putol, at sapagka't ako'y payao't dito, ay nasa-kalahatian pa lamang ako ng kalatas, bagay na hindi naman naging masama para sa akin, sapagka't katatanggap ko pa lamang ng mahalagang liham ninyo n g ika-12, at maaari at ninanais kong sagutin iyon sa suI at ding ito. Nguni't ibabalita ko muna sa inyo na kumita ng- Iiwanag ang ikalawang bilang ng ating pahayagang isinasaysay, na akin ding ipinadadala sa inyo upang invong mabasa ang mga lathalain ni La Serna (mga balitang panlabas), ni Govantes (mga balitang pampolitika), ni Lete (nangulong tudling), ni Roxas (isang pinamagatang "Kasaysayang panlikalahatan at mapanuring hatol ng mtra agham at sining sa Pilipinas", at aywan ko kung bakit Iumabas nang walang pamagat, gavong inilathalang may lagda niya, bagay na ninaanis niyang taglayin

100

ng lahat ng kanyang mga sinulat) , ni Antonio (sulat na hindi ko malaman kung kanino galing), ni Julio (mga balitang pampook), ni Jugo (isang kahilingan) ; mga balitang aywan ko rin kung sino ang kumatha at isang sagot na habol ni Lete sa isang han gal na lathala ng "La Epoca" ng ika-13, na akin ding inilalakip, at ayon sa sabi-sabi, ay sinulat ng bantog na si Recur. Pagkatapos ng sinabi ng isang pahayagang kinaalangalanganan at pinagpipitaganan dito, gaya ng "La Epoca" (bagaman konserbador) ; kapag namamalas na ang mga Gobernador Heneral ng Pilipinas at ang Lupon ng mga Maykapangyarihan ay hindi nagpapatupad sa paggamit nila ng kanilang kapangyarihang hindi pangkaraniwan, ng mga kautusan ng Pamahalaan ng Bansa; kapag namamalas ding iwinawasiwas nang walang hunusdili at walang takot ang sandatang taksil at imbi ng salitang pilibusterismo, nang hindi nag-uurungsulong sa harap ng paninirang-puri upang pigipitin ang pamahalaan at iligaw at himukin ang damdaming-bayan laban sa pagpapairal ng Kodigo Penal, kapag ito'y namalas, sinasabi ko, ay maaari nang mahinuha kung kailan at kung paano dadalhin sa atin ang Saligang Batas, ang pagkakaroon ng kinatawan sa Cortes, at sa wakas, iyong nauukol sa mga karapatan ng tao, gaya ng sinasabi ng konserbador na "Epoca". Ito ang pamumuhay na hindi nagbabago, katoto, at kinakailangang kayo'y manalig na wala, ni hindi nagkaroon kailanman sa buhay ng mga bayan, ng ibang batas maliban sa batas ng lakas, na Iagi nang napaiiral at sa wakas ay nakalalamuyot. Lakas, samatuwid, ang siyang kinakailangan; masaganang Iakas. Talakayin natin ang inyong kahuli-hulihang sulat. "Sinulatan pala kayo at sinabing ang mga pilipinong naririto'y nahati sa dalawang panig: ang mga tunay "at ang mga aristokrata? N a ang tingin natin sa sarili "ay hindi na parang mga pilipino, kundi parang mga indivo, mistiso, 0 kastila? ryan na nga ba ang inaalaala ko! Maisusumpa ko sa inyong akin nang ibinunyag ang mga hinala ko at halos tiniyak ko, na, sapagka't kayo'y nakikipagsulatan pa sa amin, ay hindi mawawalan ng isang hamak na kababayang susulat din sa inyo at magsisikap na itanim sa inyong kaluluwa ang mga takot, hi-

101

nala at agam-agam, upang maihanda kayo laban sa paglalathala ng ating pahayagan, at ang lalo pang masama'y Jaban sa iIang kilalang mga tao (sapagka't dito, tayong lahat ay nagkakakilalang mabut.i, at sapat na kahit n1alalabong pahiwatig upang madaliri kung sino ng ibig tukuyin). Ang sulat na inyong tinanggap ay isa pang pamamaraan upang makapaghasik ng pag-aalitang isinisisi sa iba ng isang taong kasuklam-suklam, na ang tanging kapurihan bago dumating ang mga araw na ito ay nasasalalay sa mga kakayahan at pagsusumakit na ginamit sa pagtangkilik sa layuning ipinagtatang-gol nating lahat; datapuwa't lubes na nasiraan ng puri, sapagka't nagpamalas ng damdaming taksil l100ng kanyang pagbantaan, at gumamit pa ng mga kaparaanang lalong imbi, ang pagkakaisa at mabuting pagkakasundo ng lahat. Ang isinulat sa inyo ay isang kabulanan, isang magaspang na paninirang-puri; dito'y walang anumang pagkakahati-hati rnalihan sa dalawa o tatlong taong nag-aakalang siIa'y mga tunay, na dahil sa katigasan ng ulo at laban sa pagsisikap ng lahat, ay humiwalay sa karamihan upang gawan ito ng lahat ng kapinsalaang maaaring magawa at bjguin ang mararangal at kapuri-puring pagsusumakit nito, datapuwa't sa isang paraang duwag at kasuklam-suklam. Pagkabasa ninyo ng aking sulat ay malalaman ninyo kung ano ang narar~pat ninyong gawin, sapagka't ngayon at kailanman, ang naging patnubay ko'y ang kawalang kinikilingan at ang pagkamatapat; kaya ang inyong budhi'y siyang magtuturo ng nararapat ninyong asalin, at ng nararapat gawin sa sulat at sa sumulat at sa nag-udyok ng suI at na iyon. Lahat, sa akala ko, lahat tayo'y nananalig na tayo'y walang ibang ngalan, ni nararapat tayong magkaroon ng ibang ngaIan maliban sa ngalang pilipino, na siyang ngalan ng Ina nating lahat: sino ang gumagawa ng pagbubukudbukod, sino ang nagtatakda ng pagtatangi-tangi? Kung nalalaman ko lamang kung sino ang nag-aasal ng gayon, disi'y sisikapin kong siya'y papaniwalain 0 kaya'y tatawagin ko siyang hangal. Sa ganang akin~ ay hindi ko kinakaiIangang patotohanan sa pamamagitan ng mga salita, sapagka't maliwanag na pinatotohanan at lagi nang pinatototohanan ng aking mga gawa kung

102

ano ang aking asaI. Ako'y labis-labis ninyong nakikilala at ang aking kuru-kurong di miminsang ipinahayag ay alam din ninyo; at ang kaasalan ko sa lahat ay lantad tungkol sa bagay na ito. Sapagka't ikinalu..: lungkot ninyo na hindi nananalaytay sa inyong mga ugat ang lahat ng dugong maaaring makapagbukud路 bukod sa amin upang kayo'y maging siyang pambuklod sa. lahat, ikinalulungkot ko rin at Iagi ko nang sinabi, na ang sa akin ay maaaring dahilanin upang ako'y huwag ibilang sa mga tunay, gayong wala akong ninanais kabilangan, at wala din akong nararapat kabilangan, kundi sa mga iyon, kaya't isinasakit at isinusukal ng Ioob ko ang buong bahagi niyon na maaaring ipagkamali sa akin sa mga hindi tunay. ,Lagi nang ipinangaral ko ang pagkakaisa, at sa ganang aki'y lagi ko nang gina\va ang gayon, at nakahanda akong humamon kaninoman na patotohanang ako'y kumiling na lalo !!Ia isang panig kaysa sa kabila, at kasakdalang hindi ko minamabuti ang pagsasabi ng ilang bagay na maaaring pakahul~ganan ng h~ngal na pamamarali, ay inaakala kong ito'y pagkakataong naaangkop, upang sa buong pagtatapat ay sabihing kailanman, ang mga hamak na pagpapalagay, tungkol sa pagkakaibang kuro at pagtatangi-tangi sa sinapupunan natin, ay hindi nakasalabid sa akin upang pakitunguhan nang pantaypantay ang lahat, ni hindi nakapigil sa akin kahit bahagya ang mga iyon upang tulungan si Graciano, nang ito'y mamalas kong nasa-isang kagipitan; upang dalawin at pagmalasakitan si Villaruz, nang ito'y may sakit; upang ipagtanggol si Figueroa at kalabanin ko si Graciano, noong sumulpot ang isal!g usaping kinasasangkutan ni Yorac; upang dumulog din kay Ventura, at tumanggap ng abuloy at iba pang bagay na galing sa inyo noong ang mga iyon ay kinaka Hangan ko; upang ipalagay sa wakas, ang lahat, na para-parang magkakapantay at pakitunguhan ang lahat na taglay ang magkakapatas na pagsusumakit at pagpapakundangan, at makaramdam ng kagalakan saan mang dako ako naroroon tuwing ako'y nasa-piling ng aking mga kababayan, at ikinaligaya kong masabi, sa piling nila, sa isang lupang banyaga: "Hindi tayo tagarito." Higit pa sa rito'y sasabihin ko sa inyo: "lalong malaki ang aking kasiyahan kapag ako'y nakamamalas ng isang

103

kababayang may kulay ang balat at lalo akong nahihilig sa kanya, kaysa kung nakarnarnalas ako ng ibang kababayang hindi karnukha niyon, sapagka't ang una'y nnkapagpapagunita sa akin ng arning iisang pinanggalingan, at ang huli ay hindi na nagtataglay ng rnaliwanag na tatak ng aming pinagpalang duyan. Taglay ang gayon ding pagtatapat ay sasabihin ko sa inyo, na hindi ko maiwasan ang bahagyang sarna ng loob, kapag ako'y nasa-isang pook na hayag at kasa-kasama ng mga kababayan, 0 sa alinmang pangyayari'y maaaring makahalina sa pagmarnatyag, at narnamalas kong ako'y maaaring pagkamalang hindi niya kababayan, sa dahilang hindi ako kinamamasdan ng bakas 0 tatak sa mukha na lalong maliwanag at ikinatatangi ng lupain natin, ng kulay na pambansa. May isa nang tagasulat ang "El Resumen" na nakapagsabing ang ngalan daw ng pahayagan ay nagpapahiwatig ng paghiwalay ng Pilip in as sa Espanya, at inakala niyang lalo raw mabuting ngalanang "Pilipinas" na lamang. Gayon din ang naging palagay ko at hanggang iminungkahi kong ngalanang "Revista Hispano-Filipina", yamang ang pakay din lamang ay pagbuklurin ang dalawang bansa, datapuwa't noon ay napagkasunduan na ang ipangangalan sa pagtitipong idinaos, at bagaman ang mungkahi ko'y napag-alaman bago inilathala ang kauna-unahang bHang, ay hindi ipinalagay na may anumang pakinabang na maidudulot, ni hindi raw lalong naaangkop sa mga layunin ng pahayagan kaysa ngalang napagkayarian na. Sa paano't paano man, ay nararapat kong sabihin sa inyo na bagaman hindi tiniyak sa akin na iyon ay maliwanag na napagkasunduan, tila ninanais na kahit man lamang sa mga araw na ito ay huwag lumitaw na ang pahayagan ay wagas at dalisay na pilipino, ni sa mga hilig, ni sa panulatan, bagkus magkaroon ng mga kaanyuan ng isang pahayagang pangkaraniwang inilalathala rito, at ang tanging haharapin ay ang ... Kailangang pag-akalain ang lahat na ang layunin ay hindi papag-alitin 0 ipakilalang nagkakaalit ang kaisipang 路kastila at ang kaisipang pilipino, at hindi rin nararapat magbigay ng pagkakataon. na ang .mga taong lubhang mapaghinala ay makaklta 0 mapagakalang nakakikita ng pagkakasalungatan ng kaisipang

104

pilipino at kaisipang kastila. Tila ang ngalang "Ang Espanya sa Pilipinas" sa kabila ng lahat, kung ang tunog ng mga salita ang panghahawakan, ay nararapat bigyan ng mahalaga at kapuri-puring kahulugan, na para bagang ipinahihiwatig na: "Ang politika ng Espanya sa Pilipinas, kung ano ang kalagayan nito sa kasalukuyan at kung ana ang nararapat maging kalagayan sa hinaharap." Hanggang sa susunod, mahal na katoto, sa sulat na ito ay napakarami na akong sinabi at marahil ay labi~ at labis. Ikaliligaya kong si L... ay magsimpan ng paglilihim na gaya ng sa akin tungkol sa nobela ninyo. Sumasainyo, CAUIT (EVARISTO AGUIRRE)

33.

Buhat kay l,opez Jaena para kay Rizal

Bakit itinatanggi sa atin ang pagkakaroon ng kinatawan sa Cortes.-"Walang nararapat asahan sa mga pamahalaan." - Bakit wala tayong pagkakaisa.-Hatol tungkcl sa 'lAng Espanya sa Pilipinas."-Susunod kami sa iyo sa kaluwalhatian o sa bangin.

Madrid Ika-16 ng Marso, 1887 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG RIZAL:

Sinasagot ko ang iyong sulat ng H{a-12 at ikinagagalak kong kayong dalawa ni Viola ay nagkakaisa sa diwa't katotohanan. Ang mga kadahilanan kung bakit ayaw ang pamahalaan na tayo'y magkaroon ng mga kinatawan sa mga Kapulungan, ay sapagka't gayon ang ipinahiwatig ng mga prayle, at bilang patutoo niyon, ay ipinakaon nina Sagasta, Balaguer at Moret ang kinatawang Ginoong La Guardia, na siyang nagmungkahi niyon, at ito'y pinagbalaang ititiwalag sa nakararami kapag ipagpapatuloy niya ang paninindigan sa tatlong mungkahing iniharap sa Konggreso, na tumatangkilik sa Pilipinas; gayon din naman ang ibinala ni Sagasta kay Cafiamaque, kapag itinuloy nito ang paghingi ng paliwanag tungkol sa Mindanaw, at si Labra ay pinamanhikan at pinakiusapan naman ng pa..

105

mahalaan na tumigil na sa paghingi ng paliwanag tungkol sa politikang pangkalahatan ng Pilipinas. Samakatuwid, ay walang nararapat asahan sa mga pamahalaan; tayo na rin ang kinakailangang magsikhay ng ating buhay at pagsulong. Bagay na sinasabi mo tungkol sa pagkakaisa ng mga pilipino, ay nababatid mong mabuti na ikaw at ako ang lagi nang nangaral at nagsumakit sa bagay na iyon; gayunma'y magugunita mo pa marahil ang Sambenitong ikinulapol sa iyo ng isa sa mga Esquivel; hindi, talagang hi.ndi; hindi tayong mga tunay 0 mga indiyong dalisay ang nag-uudyok sa pagkakaalit-alit kundi ang mga mistiso, na sa ating likuran ay nagdaraos ng mga pagtitipon at mga pagpupulong at hindi ipinaaalam sa atin ang kanilang mga balak, na walang pagsalang hindi natutungod sa mga layuning mararangal, gaya ng kabutihan l)g madIa, ang kapakanan ng Pilipinas, kundi lnakakanya at hamak. Sina Lete, Govantes at ang mga Esquivel ay hindi dumalo sa piging nang ika-31 ng Disyembre, at si Lete ay nagkaroon ng kapangahasang magsabi na walang-wala siyang kinalaman sa mga pilipinong nakatira rito, at ngayo'y siya ang namumuno sa lsang pahayagan. Si Llorente, sapagka't isang binatang hindi pa magulang ang pagkukuro, ay kanilang nahihila at naitutulak saanman nila maibigan. Inaakala kong pagkatanggap mo ng liham na ito, ay nabasa mo na ang dalawang bilang ng pahayagang Ang Espanya sa Pilipinas; hindi rno ba ipinalalagay na walang lasa? Higit sa lahat, ang mga balita tungkol sa ibang lupa ay hindi maaaring basahin; ang mga balita tungkol sa politika ay labis na mapagpaunlak; at ang mga balitang pampook na, sinulat ni Llorente ay siyang lalong malurnanay at hindi nakaiiwa sa damdamin; sa katunayan, lalong rnalaki ang aking inaasahan kay Llorente, na inakala kong isang binatang may kinabukasan at inaasahan, datapuwa't ako'y nagkamali. Hindi ba totoong ang pahayagan ay walang pangalawa sa pagbibigay, na hindi nangunguro~ ni nakaiiwa?; ang lahat ng naroon ay parang k~pashtan at wala niyong katapangang nararapat taglaYln ng lahat ng pahayagang ang ipinaglalaban ay ang mga dakilang adhikain? Hindi rno ba inaakalang ang pahayaga'y malayo sa pagiging rnahinahon at malumanay, ay

106

labis sa pagka-Iangisero? Kung ako'y tumiwalag sa pasulatan at sa pagtulong, ang dahila'y hindi sapagka't ako'y pulahan; natataho kong mabuti na kapag ang mga kapakanan ng mga bayang sakop sa kabilang ibayo ng dagat ay siyang tinatalakay ng mga pahayagang inilalathala sa sinapupunan ng Lupaing ating panginoon at mapang-api, ay hindi maaaring ang isang tao'y maging pulahan, kasakdalang ito ang ninanais niya, bagkus kinakailangang maging malumanay at hindi mapusok, magtimpi ng lahat ng kapaitan at mga hinanakit sa loob, datapuwa't hindi naman lubusan, hindi gaanong mapagpaunlak at mapagbigay-Iugod, gaya ng napatotohanan sa iyo ng dalawang bilang, na marahil ay natunghayan mo na. Kung ako ikaw, sa halip na umuWlng tuwiran sa Pilipinas ay daraan ako sa Hapon at Tsina upang harapin yaong sinabi ko sa iyo sa aking nakaraang suI at. Balang araw na magdaan ay lalong tumitibay ang aking paniniwalang ang ,ating mga kababayan, ang mga mistiso, ay hindi nagsusumakit sa ikabubuti ng madIa, tinutunton nila ang mga kaparaanang ginamit ng kanilang mga sin un dan, ang mga Azcarraga; lubos kong ikinagagalak na sila ang pinagmulan ng pagkakahati-hati at hindi tayo. Ako, gaya mo, ay sumasailalim sa punong hinahangad mong matagpuan, at inaakala kong wala kundi ikaw rin ang maaaring maging puno, sa pag-asang ang iyong mga kabig na tunay ay susunod sa iyo nang pikitmata, maging sa kaluwalhatian at maging sa ba':' ngin man. Magaling na magaling na si Apolonio Rivera, malusog at masalita na, at nahahandang makibaka alangalang sa ating ikauunlad, ang utak niya'y nabuksan sa mga dakilang mithiin ng kalayaan at pagsulong ng Pilipinas; nagpapahatid siya sa iyo ng isang yakap at sanlibong alaala;. . .. siya'y gumagawa ng. . .. upang rnaiwaksi ang kinina at nakabubuti sa kanya, siya'y masugid, isa siya sa mga kakampi natin, at hindi ka nalilimot kailanman. Ang mga alaala ko sa kaibigang Viola at tugunin rno ako. . Sumasainyo, '\

GRACIANO LOPEZ JAENA

107 HORTALEZA

24-3掳

Mga paunang pagbati sa iyong kaarawan; binabati ka rin ni Rivera; ninanais kong maparaan mo nang masaya. 34.

Buhat kay "Cauit" para kay Rizal

Dagdag tungkol sa pag-aalitan.-Mga mistiso at mga wagas na Pilipino.-lsang sulat ni Rizal na ikinalugod ng lahat.-Ang kaalitan nina Leon at Julio. (Ang orihinal ay malabung-malabo)

Madrid Unang araw ng Abril, 1887 GINOONG JOSE RIZAL

Alemanya MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Nasa-harap ko ang mahalagang sulat ninyo ng ika-21 ng nakara~ng Marso. Ikinagagalak kong napawi ang ilang bagay na tinalakay sa huli kong sulat na napakahaba, ang pag-aala~la at dusang naghari sa inyo sa loob ng ilang panahon, sa -pag-aakalang sa mga pilipinong nakatira sa Madrid ay may isang pag-aalitang nakalulunos, ang pinakamasama sa lahat ng mga pagkakapangkat-pangkat, na dili iba kundi ang nababatay sa nakalulungkot na paghihinal~an sa lahi at sa kulay ng balat. Hindi, sa kabutihang palad, katoto ko; at sa pagsasabing kayo'y nabigla ng masamang kalooban ng ilang nagsihiwalay, malayo sa akin ang pagnanais na kayo'y tawaging pabigla-bigla, malayo ang di pagkilalang kayo'y may dahilang maniwala sa gayong mga kabulaanang walang' k~totohanan, 路hindi lamang dahil sa mabigat na kapahamakang isinus.umbong ng mga iyon (pagka't lagi nang nahihilig ang puso sa pangangamba at pag-asa), kundi sapagka't nababatid ko ring wala kayong natatanggap na balita tungkol sa suliranin kundi ang nagbubuhat lamang kina . Graciano-Rojas, ayon sa sinabi rin ninyo, at nagpauna kayo sa lahat, taglay ang tikis na pagmamadali ng isang taong nagnanais na manggulat 0 magbigay ng. unang balita (na siyang lalong pinakamabisa); malayo, inuulit ko, sa akin ang gayong bagay, at p.inais ko lamang

108

na ipaghimutok ang pagkakamalas na napatunayan ang aking mga hinala. Sa anu't anuman, kayo na rin ang nagtapat na parang dinaganan ang inyong dibdib dahil sa balitang iyong hindi inaasahan; at sa kabilang dako'y nararapat kong sabihin sa inyo (at inaakala kong ganito rin ang sasabihin sa inyo ng iba) na sapagkat't tahimik ang aking budhi hinggil sa pagkakaisa at mabuting pagkakaunawaan ng lahat ng mga kababayan, ay hindi ko inisip kailanman na magmadali sa pagpapakilala sa lahat ng katotohanan ng mga pangyayari, at tungkol sa nasabing pahayagan, ay lalong matibay ang aking matuwid na huwag magmadali; sapagka't bagaman naghihinala na ako kung sino-sino ang nag-asal nang napakasama sa mga kababayang naririto, ay hindi ako mapanibulos hanggang hindi ko makitang humantong nga sa gayon ang masamang hangarin ng nasabing mga tao. Ikinalulungkot ko rin (at ako'y nagtatapat) ang samaan ng loob, at ang mga ibinunga niyon, ng mga. .. kaunaunahang balita tungkol sa buhay ng pahayagan, na napag-alamang isinilang sa gitna ng malubha at di sukat akalaing pagkakapangkat-pangkat ng mga pilipino: buhat sa Paris ay wala pang sumasagot sa paanyaya ni Julio; walang nakaaalam kung bakit. Datapuwa't ang katotohana'y lagi nang magwawagi. Pinasasalamatan ko kayo sa mabuting palagay ninyo sa akin, palagay na mahihinuha sa mga salita ninyo: hindi ko nalalamang ako pala'y may lakas; datapuwa't ito at ang iba pang mga kaparaana'y ginagamit sa mga tao 0 nalalaan sa mga taong nagpapakilalang hindi hubad sa pagiging makatuwiran man lamang; at natatalos na ninyo kung ana ang ginawa ni Graciano sa pagkakataong ito at paano naman ang ginawa sa kanya, hanggang sa siya'y hinimok at pinamanhikan. Ako ang una-unang nalulungkot na ang nakararami sa mga pilipino rito 0 sa lalong tumpak na sabi, ang katipunan ng mga pilipinong nakatira rito, ay hindi nagtataglay ng lakas, kaalaman at kakayahan niyon; datapuwa't ana ang mahihintay ninyo sa isang taong dumating sa pagsasabing ang buong sarna ng loob at galit niya'y nagbuhat sa hindi pagkakahirang sa kanyang maging Patnugot ng pahayagan, yamang hindi rin lamang hinirang (sapagka't nagsitanggi) ni

109

si Regidor, ni si Govantes, ni si' La Serna. ,. na buong katapatan at kapakumbabaang kinikilala niyang lalong may karapatan, dahil sa may higit na kakayahan kaysa kanya sa gayong katungkulan? Mga karapatan, mga tanging karapatan!. .. Totoo nga, si G) .. ay nakagawa ng napakabubuting paglilingkod at may talino at kasipagan, datapuwa't... sa ano't ipagpapatuloy ko pa? Isinasakit ng loob ko ang pumanaog sa mga kaabaan; siya ang nararapat mangatuwiran at manindigan na noong ........ ipagpakasakit at huwag alagatain ang kapakanang sarili sa dambana ng pag-ibig sa bayang tinubuan, at ng pakikisama, at pagkakababayan, at iba pa. Kung gayo'y ano ang masasabi sa pag-ibig sa bayang tinubuan, sa pakikisama at pagtangkilik sa mga kababayan ni R .... ? Marahil si Sansiangco'y makapagbibigay ng dahilan niyon. Iyo'y umuwi na sa Maynila. Kayo ba'y sinulatang ... nagkaroon ng pagkakapangkat-pangkat, at ang maysala niyon ay ang mga mistiso? Anong salita sa bibig 0 sa panitik ng mga tuna?!, na maaaring damputin. .. at ipukol sa mukha nila kapag nangangaral ne; laJban sa mga pagkakahatihati. Lumalayo tayo! N a sa ati'y dapat magkaroon ng pagkakaisa sa politika, kapag..... at hindi pagkakaibiganang pansarilinan, na kasakdalang kinasusuklaman natin ang pagkatao ng kasama ay kinakailangang magkaisa tayo sa pagtatanggol ng layuning panlahat; labis na ang bilang ng ating mga kaaway na tagalabas; bakit magkakaroon pa ng mga ito sa loob ng sinapupunan ng mga pilipinong nakatira rito; sino ang hindi nakaaalam nito? Sa talino ni G. . . . . .. na rin ay hind'} nalilingid na gayon nga ang nararapat mangyari, datapuwa't ang hindi niya minabuti ni kay ......... , na dingging kasama ng iba ang pagbasang ginawa ni ,Julio sa inyong sulat. Pagkabasa ng sulat, ang lahat ay nagsabing tutungo ako sa inuman ng serbesa (na pinagpulungan nina G.... at L .... ) na parang sin asabing iya'y hindi sasama sa atin, at ang mga iyon ay tila hindi nakakikilala ng lahat ng sinabi ng kaibigang R ........ , tungkol sa mga kapinsalaang ibubunga ng paghahati-hati sa loob ng pagsasamahan. Ang pagkakabasa ng inyong sulat, gaya ng mahihintay, ay nakalugod sa lahat. Kaming nangaroroon, bukod pa sa bumasa, ay sina Melecio, Rosario, Albert, Rivera

110

at ako, at patangu-tango nilang sinang-ayunan ang lahat ng inyong mga talataan, bukod pa sa kami'y nagkakatinginan, na parang nagtatanong ang isa sa isa, nang malaman naming ikinasiya ninyo ang pagkakakita sa ngalan ni Julio, upang makatiyak na ang tagapamansag nating iyon ay maaari ngang maging mahina, datapuwa't hindi taksil. Hindi mapag-aalinlanganang waIa nga sa batang kolonya ng mga pilipinong nakatira rito, 'na makapaghahawak ng pamamatnugot ng kanyang politika; walang sinumang may kakayahan para sa gayon kalaking gawain; at nag-agam-agam akong ni doon, ni sa mga matatanda, .ay may isang Moises kung ang pagbabatayan ay ang aral na tinanggap 0 tinatanggap sa lupaing pilipino, na sakaling may nalaIaman man路 0 nauunawaan tungkol sa politika, ito'y sa ngaIan lamang halos, at nauukol 'sa politikang walang imik 0 pagtitiis. Hinihintay namin ' ang aming tao, ito'y lilitaw, kung siyang loloobin 'n g tadhana. na puno ng gayon na lamang kabantugan at kapurihan na susunding walang pagtatalo ng lahut. Samantala, at dahilsa hindi pa lumilitaw, ay walang sinumang makapanghimasok sa pamamatnugot, kundi sa pagpupulong ng lahat, ay pinagkayarian ang isang kilusan 0 isang pamamalakad at ito'y sinunod at pinagtibay. May mga pagkakaibang-kuro, walang pagkakaunawaan, natatapos ang pagtitipon at walang lakad na napagkayarian ng lahat, at bawa't isa'y tumatahak sa kanikanyang landas. Ikinasisiya kong ang Pahayagan ay kina1u1ugdan ninyo nang lalo at la10 buhat sa ikatlong bilang, ang pangulong-tudHng, ang pahayagang pilipino, ang mga pagpapatawad at ang 20 .. '. ni Govantes at ang mga bayang basal ni La Serna, tangi pa sa maugong na pakikipanayam na sariH ng mahinhing si D' Ayot. Purihin ka nawa ng Diyos! Iubos kong ikinagagaIak na nayari na ang inyong nobela; kailan kami magkakaroon ng kasiyahang mabasa iyon? Kahimanawari'y siyang magpasiya, sang-ayon sa inyong nais, ng inyong kapalaran, yamang doon din lamang nababatay. Talagang si La Serna ay isang malaking tUlong sa pahayagan, sapagka't siya'y lubhang mahalaga. Si Del Pan ay nasa-Maynila na. Sa paano mang paraa'y kasakit-sakit ang pagka-

111

kaalit nina Leon at Julio; at talagang nararapat damdamin, katoto ko, at ikinalulungkot kong ang mga magkababayan ay umabot sa hanggahang dinating. lto'y hindi rnaaaring hindi tahasan sapagka't hindi na rnaaaring lalo pang rnaging tuwiran, kaya kailangang iulat ko sa inyo, upang rnaunawaan ninyong rnabuti ang nangyari at huwag gumawa ng rnga haka-haka, at yarnang nalalaman kong napapagkasundo ninyo at maaari ninyong maiayos at maiwaksi ang lahat ng salabid sa mga pansariling suliraning katulad niyon at kahit lalo pang rnabigat kaysa walang gaanong halagang suliraning iyon, ay sinasabi kong kahit ang Diyos ay hindi makapag-aayos nito, sa dahilan: 1. may namarnagitnang isang taong masama ang balak; at 2. ni si Julio ni ako ay hindi namin nais ang ibang pag-aayos liban sa hagupit, na nahahandang ibigay niyon, upang rnadala ang mga nagsisisalungat. Ang sukat damdamin ay.... mga kastila na siyang pinakatawan ni Leon, at siyang nakahadlang sa bagay na iyon. Ako'y pinagsabihang huwag pumayag sa anumang hindi nararapat. Paalam, mahal na kaibigan, kayo nawa'y manatiling mabuti at manumbalik nawa sa inyo ang kapayapaan ng kaluluwa, at pag-utusan ninyo tuwina ang inyong magiliwing: CAUIT (EVARISTO AGUIRRE)

Pinadadalhan ko kayo ng mga panukalang La Guardia at isang bali tang ginupit tungkol sa aklat na nauukol sa Kodigo Penal Pilipino, na sinasabing kay Regidor daw.

112

35.

Buhat kay it. Regidor para kay Rizal

Mga sukat masabi tungkci sa "NoH". "Sino ang hindi nakakikilala kay Pare Damaso 1" Mga sabisabi tungkol kina Kapitang Tiago; tandang Tasio; si Pare Salvi; ang "mabuting batang" si D. Primitivo; ang "paham" na si Pare Sityla, at si Maria Clara.-Pangunahing Mamumuna.-Ang kulang ay ang pagkakaisa, sigla, katiningang-loob at katiyagaan.

Europa, Ika-3 ng Mayo, 1887. GINOONG JOSE RIZAL, 26 YAGUEZ STRASSE, BERLIN. IPINAKATATANGI KONG KAIBIGAN AT KABABAYAN:

Noong huling paglalakbay kong pat-ungo sa Paris, ay narinig kong pinag-uusapan ang isang aklat ninyong kalalathala pa lamang; at sa pagkaalaala ko sa kasaysayan ng pagong, sa palamuti ng dalawang galong maHliit na inyong ginawa at iyong busto llg "Ang prayle sa pagbabalik" nasa-kay Paterno, ay bumili ako agad ng :isang sipi. Pagkatapos ay nakita ko sa bahay ang isang siping buong kagandahang-loob na inihandog ninyo sa akin, bagay na lubos kong kinikilala. Sinimulan kong hasnhing kalakip ang malaking pananabik at malasakit na idinudulot sa akin ng anumang yari 0 likha sa ating bayan; at mula nang matunghayan ko ang mga unang talata, ay naniwala ako agad na ang aklat ay magaling. Ngayon ay natapos ko na ang kapana-panabik na pagbasa ng aklat; at ipinagtatapat ko sa inyo nang buong puso na hindi pa ako nakababasa ng bihigit pa rito ang katotohanan at hihigit pa ang pagkakalarawan tungkol sa samahang iyong lubhaI"g pinapalibhasa at pinarurusahan. Sino ang hindi nakakikilala kay Pare Damaso! Ah! siya'y nakapanayam ko; at bagama't sa inyong maningning na pagkakalarawan sa nobela ay nagtataglay ng maruming kasuutan ng "Franciscano", Iagi nang magaslaw, kailanma'y mapanglupig at palaging mahilig sa masamang gawain, ako, sa tunay na kabuhayang pilipino ay nakakilala sa kanya at siya'y aking napag-aralan, kung minsa'y nakasuot ng puting abito ng "Agustino", sa ibang pagkakataon nama'y nakadimit ng "Franciscano", gaya ng inyong ipinakilala,

113

at kung minsan pa'y walang medyas, hubad ang mga paa at ang suot ay damit ng "Recoleto", na nagpapakilalang maraming nalalaman. N gayong naaalaala ko ang isa sa mga nagbibigay-buhay at ugali sa tauhan ng inyong magandang nobela, ay sumasagi sa alaala ko ang mga pangyayari, sa isang dako, alalaong baga'y iyong mga pagpapakalabis at mga kalapastanganang nagsimula sa isang maharlikang pagdiriwang at natapos sa pagpapabilang-go at pagpapatapon sa isang nag-ing Gobernador Sibil sa Mavnila, na nagtangkang sumawata sa gayong mga kabalbalan; at sa kabilang dako nama'y isang sermon, 0 ang lalong mabuting sabihin nati'y mahayap na pangang-aral na binigkas ng isang manakumbabango alipin ng Panginoon sa isang- simbahan sa Maynila dahil sa isang magarang pag'diriwang na doo'v idanaraos upang igawad ang mga titulo ng pagka-doktor. Ango inyong- Kapitang Tiago ay mahirap mat,ularan. Kung' nunuvnuvin natin ang mga pag-uuQ'ali ng d~.law~ 0 tatlongo kahabavan natin, sino ang hinni makatutuklas sa mga kumakatawan sa kulang-palad na iyon, karapat-dapat na pinsan ni Ate Isabel? Sila'y nangakatukoy ko; walang nangyari sa pagnanais kong sila'y madala sa katotohanan ng mga tunay na pangvayari ng buhay; at kung di man ako naging mapaJad dito, kahit na kaunti ay nakuha ko namang magamit ang mga kayamanang iyon sa ikabubuti ng mga talinong ngayo'y kinakikitaan ng katunayango ang mahayap na tabas ng mukha ng mga tubo sa Pilipinas ay hindi tanda ng kapurulang gaya ng sinasabi ni Barrantes. Si matandang Tasio ang siyang nagpapaalaala sa akin ng dalawa 0 tatlong paham na kababayan natin, sa mga nabuwal sa karimlan ng gabi; at sa mga ito'y kabjJang ang kilalang tumaHkod sa pagka-katoliko at. "cuakero" na si Francisco Rodriguez; ipagpaumanhin na natin ang ibang kilala ninyo at kilala ko, at huwag na nating banJ!.g-itin pa~ kahit na ang at.ing mg-a maawaing paring Pilipino ang siya na ring nagpapalayaw sa kanila ng "chiflado" "luku-luko". ' Si Pare Salvi ang siyang tunay na kinatawan na hindi maubus-ubos purihing "Misionero Filipino"; ang kurang iyang kalaban ng kanilang patakaran, iyang

째

114

mapanIigtas na halamang iyang .doo'y dina)a at buong: ingat na nagtataguyod ng kung tawag.in ay "baliw na pagka-makabayan" ng kastila, at sa huli, gaya sa Mehiko at ibang pook pa ng Amerika, ay siyang magbibigay ng tunay na bunga: ang bagyo. May nakilala akoD:g isang gaya ng inyong mga taong "nilalang" na bindi pa naluluwatang nagtamo, bilang gantimpala 路ng kanyang mga katangian, ng isang Mitra (panaklob-ulo o korona ng isang Arsobispo) !!'. IIan sa mga taong nagpapanggap na nakakikilala sa ating bay~n, ang nagpupumilit na magpalagay na ang marangal at kulang-palad na katauhan ni Elias ay isang tunay na bungang-isip lamang! Mga mang.. mang! Kung sila lamang ay nakaabot-sabi, kahit na minsan, ng tunay na mga pilipino; kung ang mga ito lamang ay nakapaniwalang sila'y may kapahintulutan upang magtapat, sa isang pagkakataon, sa kanilang mga maninirang-puri at mamamatay, ay natitiyak kong hindi nila ipagpipilitan ang gayong kabalighuan. Ang uri ng ganyang tao ay kilala ninyo at kilala ko, sapagka't inisip natin, d,namdam natin at tiniis nating kasarna ng mga "naturales" na iyon; at unawain ninyong ang ibig kong sabihin 0 ipakahulugan sa."naturales" ay yaong mga tunay na tubo roon, ang may halong dugo at ang mga "mistiso". Ang "mabuting batang" si Don Primitivo at ang upaham" na si Pare Sibyla ay siyang tunay na larawan ng mga dating nag-aaral sa Sto. Tomas, sa San Jose at sa Letran, na puno ng mga pasubali at mga paglalating walang kagamitan para sa isip at gayundin sa buhay. Ang uri ng mga taong ito ang siyang nagbigay sa akin ng katuwaan; inilipat ako sa panahong kararaan pa lamang at noon pa'y pinatatawa na ako. Gaanong kaibigan ko sa pagkabata ang namamayagpag noon sa gayong paimbabaw na kaalaman ang hangga ngayo'y nangabubuhay pa! . Kung ang lahat ng uring iyan ng tao ay isang ganap na katotohanan sa buhay na panIipunan sa Kapuluan, anong pagpapalagay ang hindi matatanggap sa akin ng Ibarrang iyan, na ang buhay at mga kasa:wian ay may mga pangyayari at uring nakakawangis ng aking sarili't abang kasaysayan ! Hindi ko malaman kung may isang mangangahas na umagaw sa Iubas :. na

115

katotohanan ng buhay nitong isang sinawi ng paghahari-harian at kabuIukan ng pananakop; nguni't kung ito'y mangyayari, ay matitiyak ko ang mga pangyayaring makasaysayan na maIaIantad sa Iiwanag, sa pamamagitan ng isang munting aklat na nilimbag at pinamagatang "Isang dahon ng kasaysayan sa pananakop ng kastiIa", na makatutulig sa kanyang mga maninirang-puri. Kung ito'y bungang-isip Iamang ninyo, ay Ialong maIaki ang magiging haIaga ng Iarawan; sapagka't kinakaiIangang maging isang dakiIang artista yaong dahiI sa nakapagtitipon sa isang maliit na bahagi ng kayo ng mga guhit na Iikas at nangingibahaw ng tatIo 0 apat na mukhang iba't iha, ay naaakit niya ang lahat ng kanyang tagahanga. na pagkamaIas sa iginuhit sa kuwadro, sa bawa't pagbabago ng Iiwanag, ay makiIaIa ang Iuhas na pagkakahawig sa isang mahal na kaibigan. na namatay sa bibitayan, sa biIangguan, sa pagliIipat-bayan 0 sa kasawian. N aihahayag ninyo, sa pamamagitan ng isang kaparaanang kahangahanga, ang mabubuting katangian at ang mga kapintasan ng ating mga minamahal na kababayang babae, niyang mga "rosas na bihirang makita", na pinag-ukuIan ng isang makatang taga-Kapuluan J n;;t hindi piIipin\), ng ganitong makatuwirang sabi: " ... ni isa man lamang ay di ko nakita, na sa pilipina'y may gandang higit pa, babaing sa labi'y pabuntung-hiningang awit, ang saIita sa labi ng iba." Si "Maria Clara", ang anyong iyan ng daIisay na pag-ibig, magalang sa ama, matanawin ng utang na loob at matiisin sa pagpapakasakit, ay hindi bago at dimasasabing hindi katotohanan. Mga kuIang-paIad na dinuhagi ng pakikiapid ng walang taros na hilig sa mga anyaya ng katawang-Iupa, ang Iahat nang iya'y mga "marlir" ng pagtitika, na sa kaunting pagbabago ay tinatawag doong tagaganap ng mga pangyayari, kung minsa'y nagnangalang Luciang taga-Imus, kung minsa'y Anitang taga-Binundok, ang iba'y Isabel na tagaPag-sanhan, at iba pa. Sa buhay lamang ng alinman sa kanila ay makasusulat na ng isang dula. Ang kabulagan sa pananampalataya ng mga tinatawag na "Hermanas Terceras" ang siyang nagtatapos

116

sa pagbibigay-kulay sa kahanga-hangang paglalarawang ito. Kung tatalikdan natin ang mga tao at lilipat tayo sa inyong mga palagay tungkol sa mga suliraning politiko, pilosopiko at panlipunan, ay mamamalas na nililigis ng inyong aklat ang bahagi, hindi ang lahat, ng malalaking samang nagbibigay ng karamdaman sa ating bayan. Inihahayag ninyo nang hubad at namumukod ang mga pangyayaring humihingi ng madaJiang lunas; at sa paggawa ninyo nito, sa pamamagitan ng mga salitang maingat na gaya ng inyong ginawa, na wala kundi ang mabuting paglalahad ng mga kasaysayan at mga pangyayaring pang-al'aw-araw, na kung minsa'y ginagamitan ninyo ng panunudyo, 0 kaya'y sinisingitan ng mga paglibak, ay naari ninyong dalhin ang pangyayari sa katawa-tawang paraang nakapaguudyok tuloy sa bumabasa upang mapasigaw sa galit at pag-alipusta sa gayong nakaririmarim na pamamaraan. Binabati ko kayo sa inyong tagumpay. Kayo'y isang bata pa halos, nguni't nakalilikha na niyang "punlong-pula" laban sa gayong kapisanan. Kaya't magpatuloy kayo! Kung ang Quijote ang nakapagbigay ng buhay na walang kamatayan sa may-akda, sapagka't inihayag sa daigdig ang mga karamdamang nagpapahirap sa Espanya, ang inyong "Noli Me Tangere" ay siyang magbibigay sa inyo ng gayon ding tagumpay, sapagka't sa inyong katimpian, sa inyong katapatan at sa inyong sanay na panunuligsa, ay nabigyan ninyo ng isang makamamatay na hambalos ang matandang kahoy na iyong tadtad ng sira at kabulukan; at ang lahat ng pilipinong makabayan ay buong pananabik na babasa ng inyong aklat at pagkakatuklas sa bawa't taludtod ng isang kaisipang totoo at sa bawa't salita'y isang payong tumpak, ay manghahawak sila rito at iingatan parang isang dakilang katha ng isang pilipino, at parang isang katunayang nagsinungaling na o nilinlang ang sarili niyong mga nagpapalagay na tayo'y walang kakayahang lumikha ng malalaking bunga ng katalinuhan. At idinurugtong ko pa: mayroon na kaming isang manunuligsang nasa-pangunahing hanay; katulad din naman ng pagkakaroon namin ng mga pangunahing pintor; matipunong mga talino sa mga hukuman at mga katangi-tanging heneral sa hukbo. Ano

117

pa ang kulang sa atin? Walang iba kundi ang inyong itinuturo sa bawa't talata ng inyong aklat na napakagaIing ang pagkakaisip: pagkakaisa, lakas at sigla, katiningan ng loob at tiyaga. Sa pagmamasid ko sa lakas ng ating kahataan at sa makahiganteng hakbang na inyong kagagawa lamang, ay hindi ko na uuIitin ang sabi ng isang makatang taga-Kuba (Marti): "Wala man ni bayan, pag-ihig ma'y waIa, tanging nakikita'y pighati at Iuha." Ni hindi ko na rin sasabihing katulad ng sinabi ng bayani ng inyong magandang akda: "Mamamatay akong hindi makikitang namamanaag ang bukang-Iiwayway sa sarili kong bayan." Hindi. Akong papanaog na sa hagdanan, nagasgas na ng mga tiniis na kalumbayan, ay huong pusong nagbibigay sa inyo ng maligayang bati dahil sa inyong napakainam na akda, at inaanyayahan ko kayong magpatuloy sa inyong marangal at magiting na Iandasin upang mabigyang sigla, sa pamamagitan ng inyong halimbawa, ang iba~ na dapat nating pagpapaalalahanan tuwina ng huling-p'ati ng kulang-palad na si Elias: Mag-aral kayo!!! Ang inyong namimintuhong kaihiga't tagahanga, El Proscrito (ANTONIO M. REGIDOR) 36.

Buhat kay "Cauit" para k ay R izal * "Labis naman kayo! (Tarhetang pangkoreo)

Madrid, 1ka-15 ng Mayo, 1887. GINOONG JOSE RIZAL,

JAGER STRASSE 71-111, BERLIN,

MINAMAHAL NA CHE: Lumalabis naman kayo! N akapagtataka kayo! Akala ko'y nasa-Maynila na kayong kasama namin. It Ang tarhetang ito'y nasusulat sa wikang "chavacnno" 0 halu-halong kastila't tagalog na hindi tumpak, gaya ng gamitin sa Sambuwangga, at sa isang dako ng Kabite.

118

Hindi ba 1 Nagpaalam na kayo sa akin noong isang araw; ngayo'y naririyan pa pala kayo. .. Buweno! Tinanggap ko ang apat na aklat; naipagbili ko na ang tatlo, isa kay Mang Teban, isa kay Mang Dandoy, at ang isa pa'y narito sa akin. Naririto na ang ating mga kababayan; lintik! mabuti sana'y tamaan na ng lintik ang mga. .. nakayayamot na iyan! Bukas pa sana ako susulat sa inyo nang mahaba at malawig. Ngayon, ika-15, pista ni San Isidro at lahat nitong mga pangoso na nakayayamot. Kami nama'y mabubuti, mabubuti, dahil hindi pa nasisiyahan sila sa ating mga kababayan, ikaw ay pakikipagkapwaan nila nang hindi nababagay. Mabuti yata'y malakas na hagupit! Diyan na kayo; aalis muna ako. CAUIT

37. __ Buhat kay J. M. Cecilio para kay Riml Masiglang-masigl a ang pagkakatanggap sa "Noli".Paano maiiwasan ang pan14nuri sa Adwana.-Ibig ipakasal si Rizal. (Ang orihinal ay malabung-malabo)

Malinta 9, Binundok Mayni1a Ika-23 ng Mayo, 1887 GINOONG JOSE RIZAL, VIENA, AUSTRIA. ITINATANGI KONG KALAGYO AT PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang dalawang suIat ninyo na malugod kong tinutugon, at ipinatatalastas ko sa inyong ang 8 sipi ay tinanggap ng maybahay ni Hergomenes, sapagka't ito'y kasalukuyang nasa-isang bayan sa Bulakan. Kinakailangan kong magsadya kay Arcadio upang kunin ang mga siping nabanggit na naipamahagi na sa mga kaibigan, at magkakaloob sila, -dahil sa mga iyon, ng kanilang makakaya, at tungkol naman sa bayan ay huwag kayong mabahala. N apagkilala naming dalawa ni r,roinas, n~ kaapel-

119

yido ni Arcadio del Rosario, na ang inyong aklat ay pang-unang uri; nagtataglay ng lahat ng mga katangian ng isang nobelang panlipunan maningning na maningning ang paglalarawan at hawig ng pagkakasuI at, mabisa ang mga salitaan ng mga tauhan, walang kasagwaan at kahanga-hanga ang pagkakasulat; sa isang salita, sang-ayon kay Tomas, iyon ay isang Quijoteng Pilipino, sapagka't itinutulad sa Quixote ng ating walang kamatayang makatang si Cervantes. Nahahandang ipagtanggol ng kaibigang ito ang akda, sakaling pulaan dito. Sa payo rin niya, ang paraang maaaring gawin upang maipadala ang aklat na iyang walang maipipintas ay ito: isang mag-aaklat sa bansang iyan ay magpapadala ng isang sulat kay G. Manuel Rodriguez Arias, may-ari ng Agencia Editorial, daang Carriedo, Santa Cruz, at sasabihin dito na sapagka't nabalitaang ang hanapbuhay nito'y ang pagbibili ng mga aklat, ay padadalhan ng kung ilang sipi at maaaring bawasin nito ang pakinabang na inaakalang nararapat sa pagkakapagbili. Nalalaman ng ginoong ito ang pasikut-sikot sa Adwana, upang ang mga sipi'y makarating sa mga mamimili nang 路hindi na magdaraan sa panunuri. Kinakailangang ganyan ang gawin upang ang nobela'y makarating sa padadalhan. . Ang mga kaibigang iyan, gayundin ako ay nagpapahatid sa inyo ng taos na bati dahil sa inyong aklat. Nararapat sabihing kabaitan yaong katinuang hindi makapipinsala sa inyo kundi sa amin, na walang paraang makapagtanggol. Nguni't huwag kayong manlupaypay, magsulat pa kayo para sa mga naririto at makatatagpo kayo ng masiglang pagtanggap. Tinanggap ng inyong kapatid na lalaki ang apat na sipi at ang sertipikadong ipinadala ko. Ang mapagbibilhan ng 8 sipi ay ipadadala narnin sa inyo kapag nagkaroon ng pagkakataon. Ipaliwanag ninyo sa akin iyong tungkol sa K sa tagalog. Wala akong kasintahan, tukayo, kaya hindi ko rnasasabi sa inyo kung kailan ako rnag-aasawa. . Sa pag-aasawa, ani Arcadio, ay huwag kayong mawalan ng pag-asa, sapagka't kayo raw ay ipakakasal, kung ibig ninyo, sa isa sa kanyang mga pinsang ba-

120

baing anak ni Mang Andres. Balitaan ninyo ako nang bahagya tungkol sa naging kapalaran ng kaibigang Ceferino de Leon, na ayon sa sabi ng mga naririto, ay namatay sa isang pakikipag-away sa kanyang ... Ikinagagalak ko ang inyong paggaling sa sakit sa baga; mabuti nga naman ang maging manggagamot. Kumikita ba kayo sa hanap-buhay ninyong iyan? Mga alaala ng aking mga magulang at kapatid na lalaki, at tanggapin din ninyo ang sa inyong magiliwing kaibigan at lingkod. CHENGOY (J OSE M. CECILIO) Habol: Sa pagpapaunlak sa inyong bilin sa isa sa inyong mga liham, ay nagsadya ako sa '.' Gran Bretafia", makalabinlimang araw ng pagkakatanggap ko niyon, at sapagka't wala roon, ay wala akong nakuha. Aywan ko kung hanggang kailan lalagi sa bayan ng Santa Maria, Bulakan, ang kaibigang iyan. Mabuti yatang kayo'y gumamit ng ibang pangalan sa amin, upang kung kami'y sumulat sa inyo ay huwag silang magulo . . . . Valenzuela. .. anak na lalaki si Titay ay magkakaroon. Si Andeng ay nakunan. N asa-Dagupan pa ang mag-aanak ni Mang Antonio. Si M.... ay dalaga pa, datapuwa't tila hindi na magtatagal at mag-aasawa kay Casimiro Bertoluci, Alperez ng Bilang 3 ng Bayan. 38.

Buhat kay Cauit para kay Rizal Maglibang kayo. (Tarhetang pangkoreo)

Madrid, Ika-3 ng Hunyo, 1887, GINOONG JOSE RIZAL, POSTE-RESTANTE (Hinebra), HENEVA. MINAMAHAL KONG LAONG-LAAN: Kanina'y tinanggap ko ang inyong tarheta ng ika31 ng Mayo. Kahapon ay sumulat ako kay Basilya 0

121

Bale; ipakikuha ninyo sa kanya ang aking suI at at ang balutan ng pahayagan, sa poste-restante. Doo'y tinatalakay ko ang inyong kathambuhay. Mabuting pagyayao't dito ang ginagawa ninyo sa lupaing iyan. Maglibang kayo. Ako ang bahalang magbigay sa mga kaibigan ng mga palatandaan ng inyong tinitirahan. Magiliw na sumasainyo, CAUIT

Habol: Natanggap_ba ninyo ang isa pang tarheta postal ko sa kastilang pangkarihan 1 39.

Buhat kay Rogers para kay Ri:al Ibayong sigla para sa "Noli". (Malabung-malabo ang orihinal)

(Mayo 0 Hunyo, 18871), Barselona. GINOONG JOSE RIZAL, MINAMAHAL KONG KAIRIGAN:

Tinanggap ko ang sulat ninyo kamakalawa, at sinasagot ko agad upang huwag kayong mabahala tungkol sa inyong mga aklat. Sa pamamagitan ng kalakip nitong galing sa kaibigang Canon, ay napaunlakan ko ang pakiusap ninyo sa akin. Ako na ang bahala sa sinabi ninyo sa akin hinggil sa Titular at pinasasalamatan ko kayo sa inyong mabubuting hangaring bukal sa inyong magandang kalooban. Kahimanawari'y huwag mabawasan ito, kahi't masubo sa pagsubok ng mga kabiguan, at kailanma'y huwag sanang kumatog ang pagkamuhi sa kapuwa . sa pinto ng inyong puso. Tungkol sa anumang maaaring mangyari sa akin, ay nananalig ako sa causa causarum, alalaong baga'y sa dahil ng mga dahilan, at sinasabi kong gaya ng sinabi ng bantog at paham na si Spurgeon: "All for the best", (Ang lahat ay para sa kabuti-butihan.) Sa anu't anuman, kung dahil sa mataas na politika ......... .

· .............................................. . •

••••••••••••••••••••••••••••••

••••••••••••••••

· .............................................. .

122

Hangga ngayQ'y hindi kQ pa natatapQs basahin ang inyQng katha; akQ'y nasa-kalagitnaan na; kung iuulat kQ sa inyQ ang mga nakalulugQd na damdaming. tinataglay kQ samantalang aking binabasa, ay mapupunQ ang maraming papel; sapat nang sabihin kQ .sa inyQ na nakapukaw ng ·di gagaanQng sigla sa kakaunting taQng natutQng' umunawa ·niYQn. . . Pinasasalamatan kQ at· ng aking . kaanak, na sa inyQ'y nagpapakumusta ang inyQng magigiliw na alQk, at ninanais naming kaYQ'y magkarQQn ng isang maligayang paglalakbay at isang dakilang pagtanggap sa bayang minamahal sanhi sa napakaraming kadahilanan. Ang magiliwing kaibigan at kababayan ninyQ, ENRIQUE ROGERS

40.

Buhat kay "Cauii" para kay Rizal

Isang ·hatol :tungkol sa ''Noli''.-Kaayusan, kaluwagan, pananabik, kasiglahan, adhikain, katapatan at katumpakan.-May kaunting kapabayaan sa pananalita sa Uang panig.-Kalabisan ng mga kurot.-Isang salay say ng mga kaapihan.-Kunti Tungkol sa "panayagan" ng mga pilipino.-lsang . tugmang walang hunos-dili. .

Madrid, '. Sa. pagitaIi. ng ika-15 ng 'Mayo at ika-3 ng Hunyo, 1887.' .... 1

GINOONG JOSE RIZAL,

MINAMAHAL NA KAIBIGAN: . .•

. ' ...

•

Ipinalalagay kQ, bagaman sa mga ar:;tw na itQ'Y nasa-Hinebra kayo., ayon sa sabi akin ni Julio, . nu n~tanggap na ninyQ ang aking tarhetang. pangkoreQ ~ na sa inyQ'y nagpapatalastas .na,' natariggap kQ. ang apat na sipi ng inyong mahalagang kathambuha:y,: at ipinaunawa kQ rin sa inyQng tatlQ .sa mga iyon ang naipagbili. Ang maginQQng si p.. A. .PaternQ ang . bumili ng ikapat na ~ipi. . . , Naisulat na marahil sa. in yo ni Julio' ang ' pagsisi:kap na ginagawa sa Kaga.warang-bansa ng Pagpapaunlad upang pasyahan agad ang :ka.hillngan ··s a . pa.gpa~ pasQk ng kahQn ng mga aklat. Ngayo'y hinhingi ang paghaharap ng isa 0. dalawang sipi, gayQng nQQng una'y sinabi nilang ang tanging kinakailangan ay magbigay

128

ng mga talang pantalaaklatan ng unang dahon ng aklat. Ang lalong kailangan ay mapasyahan agad at upang matamo ito kaya napatangkilik, gaya ng kalakaran dito't sa mga dapat magtagubilin. N abasa ko na at ako'y Iubos na nasiyahan. Dahil ditn'y binabati ko kayo nang buong puso, at ako'y kabiIang ng mga nag-aakalang iyon ang kauna-unahang aklat na may gayong katangian, at dahiI dito'y siyang kaisa-isang sinulat tungkoI sa Iupaing iyon na Ialong tumpak ang pagkakalarawan, at Ialong nakasasaklaw sa mga anyo at tanging kalagayan niyon at ng buhay ng lupaing iyon. TungkoI sa pagkakatumpak at Iasang pampook, ay wala akong masasabi, sapagka't mahirap na malaluan iyon ng ibang aklat. Bagaman sa minsang pagbasa'y hindi makabubuo ng tumpak na hatol tungkoI sa akl~t, at hindi naman nararapat na ang hatol ay igawad nang padalus-dalos, ay isisiwalat ko sa inyo kung ano ang unang damdaming gumitaw sa aking loob upang, biIang kauna-unahan ngang damdaming nakintal, ay inyong mabatid at malaman, bagaman maaari pang mabago iyon, sakaling sa iIalim ng malumanay na pagsusuri ay makita kong walang pinagbabatayan ang aking mga unang pagkukuro. Huwag na nating isaalang-alang pa ang pangyayaring ako'y walang kakayahan, ni hindi ako isang pantay sa bagay na ito, at sa mga salitang ito'y naipaunawa ko nang ako'y taIagang walang kakayahang humatoI; at tandaan ninyo, na, higit sa pagbibitiw ng isang hatol (gawain itopg hindi abot ng aking kaya) , ay wala akong isusulit kundi ang mga damdaming pinukaw sa akin, at ang tanging hinihiIing ko'y huwag ninyong waling halaga ang aking wagas na pagtatapat. Pasya tungkol sa kabuuan. Walang maipipintas at lalong mabubuti kaysa iba ang mga unang kabanata, na kinapapansinan ng kisig sa pansimula at sa mga huling kabanata; saan ninyo itinapon ang iba? Kaayusan, kaluwagan, pananabik, kasiglahan, adhikain, katapatan, katumpakan sa pagkakalarawan ng mga bagay-bagay at mga tauhan, ang lahat nang ito'y nasusumpungan ko roon. Hindi na ako gagawa ng tanging pamumuna sa mga kabanatang talagang magagaling, gaya ng "Ang Pagtitipon", na may mga anyong parang sadyang inilarawan ~t mga pag-~usap . na karaniwan

124

na nina Fray Damaso, Fray Sibyla, ni Laruja, ng Tinyente at ng bagong dating; ang kawili-wiling "Ang Hapunan", "Erehe at Pilibustero", na may katotohanang nangungusap; ang kahanga-hanga't likhang guniguni na kabanatang V; ang matulaing Kabanatang VII; ang hindi matutularang Kabanatang VIII ang lubhang nakapananabik at nakababagbag ng puso na kasaysayan ni Sisa at ng kanyang mga anak, at ang kabanatang "Basilio" ay nakapagpaluha sa akin hanggang hindi ko na naipagpatuloy ang pagbasa nang hindi kukulangin sa limang sandali, ang "Pangingisda", ang "Sabungan", ang "Tinig ng mga Pinag-uusig" at iba pang maraming kabanata, pati ang mga. kahanga-hangang kahulihulihang kabanata "Ang Sakuna", "Ay sa aba ng mga talunan," at ang mga sumusunod hanggang sa "Ang Notse Buwena"; isang hiyas na mahalaga "Ang Sinumpa"; talagang mainam at walang pinaghanguan ang kabanatang "Ang tugisan sa look" at ang non plus, wala nang dirikit pa'y "Ang baliw at ang kanyang anak" at ang kamatayan ni Elias. Ito, ang Prayleng si Salvi at ang pilosopo ay mga huwarang likha ng bihasang kamay. Ang pamumukadkad ng kathambuhay ay mabilis na mabilis; dumating si Ibarra, nagbalak na magtatag ng isang paraalan at namatay 0 nawala, nang hindi nagbigay ng panahon, gayong siya at si Maria Clara'y mga pangunahing tauhan ng kathambuhay, na buong pananabik na masubaybayan ng may pananabik, bagay na nararapat namang siyang mangyari, at maiugnay sa sumusunod, kahit man lamang kay Sisa at sa mga anak nito, sanhi sa ang mga ito'y siyang mga pangalawang tauhan. May bahagyang kapabayaan ang pagkakasaysay, katoto ko, sa ilang dako, nakaiinip nang bahagya ang ibang bahagi, gaya ng pagbabangay ng Alperes at ng babae niya, na tutoong puno ng p. .. at rep ... ; may kasagwaan ang sermon ni Pari Damaso, at halos hindi mapaniniwalaan ang malaking pagmamalasakit ng Heneral sa pagtangkilik kay Ybarra, at napakamangmang ang ating mga taong nagtatalo kung ang salitang pilibustero ay lalong masarna kaysa betelapora at sa paglura sa ostiya, pati na si Kapitang Tiago, na nakikipagtalo sa kanyang maybahay kung si Kristo 0 ang Birhen ang nararapat piHin at ilawan sa pagkakalit. May labis-labis na kuru-

125

tan ng mga dalaga; at sa mga ehem, na hindi rin naman kinakapos, ay naaaninag ang nakangiting pagmumukha ninyo sa harap ng isang pulitana at tatlong bato ng mga tatatluhin, gaya nang namasid ko as inyo sa paglalaro ng tresiete. N amamalas na, kahit kumasangkapan kayo ng mga kata-kata, ang layunin ninyo'y ilarawan ang Toanser na iyan, 0 ang mga sugat na nagnanaknak at pumipinsala s~ lipunang yaong ang pinapanginoon ay mga pari, guwardiya sibil at iba pa, at dahiI dito'y kung gagamit ako ng mga salitang angkop sa isang abogado, ay bibinyagan ko ang inyong aklat ng ngalang Alegato 0 Kasayroyan ng mga kaapihan. Sa anu't anum an ay inuulit ko ang aking pagbating lalong tapat at taimtim, at ipinauunawa ko sa inyo, bagaman iyo'y hindi isang papuring makakatumbas ng nararapat sa hindi matatawarang halaga ng aklat ninyo, na Iubos na masisiyahan ang aking mga pangarap, Iubos akong matutuwa at makapagmamafaki kung ako'y makasusulat 0 maaaring makasulat ng isang akdang maihahawig 0 maiaagapay sa inyong aklat. Ipinagtatapat kong hindi ako naniniwalang ako'y may kakayahang gumawa ng gayon kalaking gawain, at dahiI na dahil din dito, kung kaya, marahiI, ipinalalagay ko ang inyong kathambuhay na higit sa kakayahan ng mga taong hindi matalino. Bago tayo Iumipat sa pagtalakay ng ibang bagay, ay inaakala kong napapanahong itanong sa inyo kung ninanais ninyong iharap o itanghaI ang inyong nobela sa Tanghalang Pilipino; mabuti nang ito'y malaman, sakaling iyo'y inyong minamarapat, sapagka't samantalang hindi nilulutas ng Kag'awaran ng Pagpapaunlad ang pagpapapasok 0 pagpaparaan ng mga aklat ay maaaring (aywan ko) walang ibang magagawa kundi ang gayong bagay. Ang pahayagan ay Iumalaganap at gumaganap ng tungkulin. Sa Pilipinas ay hindi masama ang pagkakatanggap niyon, sa hayagan man Iamang ay mabuti ang pagkakatanggap ng mga pahayagan doon, bagaman totoo ring iyon daw ay utang sa pagsisikap ni G. de Canga Arguelles. Dito'y dinirinig 0 pinahahalagahan ng Ministro de Ultramar, Ialo na ng Komisariya ng Hari, at ng Lupong Tagapagpaganap ng Tanghalan. Ito'y lubhang mabagaI, at sa p~mamagitan ng ating pahayagan at mga balitang ginupit sa ibang mga pahayagan

126

ay mapag-aalaman ninyo ang mga sinasabi hinggil do on at ang mga hirap na pinagdaraanan. Bagaman dito'y inililihim kung sino-sino ang mga sumusulat sa paha:" yagan, ay wala akong dahilan kung bakit ililihim ko rin sa inyo ang mga iyon, kahit man Iamang ang mga sinulat ko": alamin nga ninyo, na kakaunti lamang ang aking sinulat at aywan ko kung ang mga iyo'y inyong nakilala; sa mga iyon ay naaalaala ko ngayon ang mga Iathalaing "Walang karapatang nalalaban sa karapatan", "Ang mga karapatang pansarili ng tao", "Magkaunawaan tayo" , "Naiyan", "Dalawang kataga" , "Ang mga kapatid namin sa Retiro", at iIang maiikling salaysay; gaya- ng UAng 'Belada ng Kabataang Iberiko", 'ang tungkoI sa -ikalawang panayam, Ang Korte, ang hing-gil sa Canga ArgUelles; Ang Pangkat na Pilipino sa bilhay ni' Batlle~ at sa ' ka8<awiang palad ay ang maikling tulang patungkoI kay BasaIiang taga-Holo. Sinasabi kong sa ka.f3awianq palad, sapagka't ninanais kong ipagtapat' sa inyo ang isang malaking hirap ng loob na may dalawang araw na ngayong ipinangguguIumihanan ko, at s~ wari ko'y ang katagalan Iamang ng panahon ang maKalulunas. Ako Iamang ang makaaalam ' nito, tangi kina Govantes at Lete, datapuwa't dahil sa kasumpa-sumpang ikaapat na taludtod, na ngayo'y namamalas kong nakaaJpas sa akin dahil sa kak1tlangan ng hinahon, riang walang kaanu-anumang hangaring sabihin ang pinagpipilitang unawain ng mga kaaway ko, gaya nina Alvarez Guerra, Vigil, Recut, at iba pa, ay nasa-maTaking panganib kami (sa mga pilipinong naririt6 'ay walang nakaaalam nito), na mapapawakawak ang isang gawaing pinaghirapan nang gayon na Iamang, na mamatay ang pahayagan, sapagka't binabaHlkumurong ni Govantes, dahiI sa mg,a pagtuligsa (na hangga ngayo'y hindi pa 'sa hayagan) ng ating fuga kababayang masama ang hinahangad. Wala pang pahayagang tumutuligsa sa amin, wala pang sinasabi sa' am in nang hayagan, datapuwa't napapaginit ang ulo ni Govantes at ito'y tinatabangan. Ano ang palagay niIiyo? Kayong ' nakakilala sa akin, ay makababatid ng pagkaligalig ko,. ng hirap ng aking loob kap:a g naiisip na ako ang dahilan ng isang kapinsalaan 'laban sa ating 's ariling kapakanan, at ito'y sanhi sa isang bagay na walang kabuluhan, sa pagkakatawag

127

na anak ng P sa "Resumen" na walang anumang pakundangang nag-'Ukol sa mga pilipino sa Retiro ng mga birong masasakit pakinggan. Huwag ninyo akong sumbatan, huwag ninyong palubhain ang aking kagipitan, sapagka't ako'y higit nang pinarurusahan ng aking paghihirap; naniniwala akong hindi naging sapat ang aking pagmamahal sa layuning inuusig, ang pag~inta sa bayan, ang pagmamahal sa pahayagan, ang :pagsisikap na maging mahinahon, upang maiwasan ang pagkakadulas dahil sa kabiglaanan at pagkakabitiw ng isang parirala, na nakapagbigay daan sa mga kaaway na tumuIigsa sa ating gawaing pangkalahatan at nang makapagsaya sa ating pagkatalo. Sapagka't ang pakay ay matiwalag si Govantes, ay hindi minarapat lig-aligin ang mga pilipinong nakatira rito sa pagbabaIita ng kapahamakang- nagbabanta, sakaIing kami'y tuIigsain; o kava'y tumiwalag iyon. Kaya ang katipunan ng mga pilipinong nakatira rito ay walang kaalam-alam sa bagay na ito, at kung hindi ganito, at sakaling sa kasawiang-palad ay mamatay ang pahayagan, ako'y hi.;. hingi ng tawad sa bawa't isa sa kapinsalaang ako ang naging dahil, sanhi sa kawalan ng bait, yamang hindi ko kinusa, at hindi ako masisiyahan, hindi, nang buong dali, sa aking pagtulong na nakasira pa. Ang karamiha'y ni hindi nakapansin sa tugmang kasumpa-sumpa, at hindi rin nila nauunawaan kung paanong ang isang katotohanang wala namang naaabot kundi ang hindi pagiging kastilang taga-Holo, at dahil ' dito'y taga-ibang Iupa ito ... , datapuwa't sinasabi ng mga kaaway (na kailanma'y hindi namin nararapat iwalay sa tingin) na pinupuri raw namin ang pakikilaban, na' kami raw ay humihiwalay sa Espanya at inaaring ibang lupa ito, na kami raw ay nahalata sa pagkakabunyag ng sugat. Hangga ngayon ay wala pang pahayagang nakapag:.. lalathala ng alingawngaw ng kasamaan ng mga kaaway na iyan, datapuwa't ako'y nangungupinyo, ninanais ko nang Iumipas ang tnga araw, upang mabatid kung tumugtog na ang oras ng pagkamatay ng pahayagan, kung tutuIigsain ng mga iyon, kung magbabalikwas laban sa amin ang kuru-kuro ng madIa, sa isang saIita'y ulJang malaman kung maaari pang magpatuloy 0 hindi na. Ang palagay ni Govantes kahapon ay namatay na raw ang pahayagan, hindi na raw maaaring magkaroon ng

128

kapurihan sa harap ng mga taong ito, walang lunas ang aking pagkakamali, at ang magbabayad ay ang pahayagan; sapagka't sakaling ipaliwanag ang parirala, 0 ang han garin, sakaling balikang ungkatin ang suliranin) ay lalong magugusot at ipagkakaalingasngas, at sapagka't sa paano't paano mang paraan, kahit may lagda 0 wala man, ang mga inilathaIa, kahit ito'y pangulong tudling 0 pampanitikan, ang pahayaga'y siyang nagbabayad ng kamalian ng mga maykatha ng mga iyon, at lalong malald ang katuwirang magkagayon kung isasaaIang-aIang ang ating tanging katayuan, at ang uri ng mga kaaway natin. Iniutos nang huwag magbi1i ni magpadala sa Pilipinas, ng bilang na iyon; nguni't may mapapala kaya sa gayon? Hindi ba sisikapin ng mga kamagong na naririto na kami'y siraan ng puri roon? N ararapat alaming walang sinuman sa mga kasama natin, tangi kay Govantes, at walang sinumang naroroong nakakikilala at nakikipagkapuwa sa atin, maliban sa tatlo 0 apat na taong nabanggit na, ang nakapansin sa gayong bagay, ni hindi iyon pinahalagahan. Sa anu't anum an ay naIuIungko\t ako; sinabi ko kay Leteng humanap ng isang paraan, maging anum an ito, at sa ganang aki'y nahahanda akong sumang-ayon sa ana mang lunas na lalong nababagay; at sa haharapin, ay kinakailangang gumamit ng lalong pag-iingat sa pagtanggap ng mga lathalain dahil sa nanlamalas na paghihinalang laban sa amin, at kinakailangang ipailalim ang mga iyon sa panunuri ng lalong konserbador, gaya ni Govantes; sapagka't kasakdalang maging napakamahinahon tayo ay nararapat na huwag nang makabisala kailanman, kundi marahil sa kawalang malay, datapuwa't kailangang panatilihing lagi ang karapatan ng mga nasaktan. At kapag niwawari kong ang pahayagan, bagaman di matayog ang lipad, ay hindi naman masama ang ipinakikitang pagtanggap sa amin doon, at dito man naman ay hinangaan at pinapurihan kami, tinanggap at lalong kawiwilihan balang araw, ay sinasabi ko sa inyong nakaatang sa akin ang isang tunay na dapat ipagsikip ng loob, dahil sa aking kabilaanang- hindi maipatatawad at hangaI na kawalan ng hunos-diIi, paIibhasa ngayon ay tila isang kasinungalingan, tila isang pagkahilo ang hindi pagkakapansin noon pang una, na ang taludtod na iyon ay

129

hindi angkop, at maaaring tUligsain. Sa wakas, tatapusin ko na ito, sapagka't kung magpapatuloy pa ako'y hindi matatapos sa paghihinagpis sa panganib na kinasuungan ko sa pahayagan, at loobin nawa ng Divos na lumipas nang hindi pumuputok at maggawad . ng katahimikan pagkatapos. Ninanais kong papaniwalain ang sarili, palibhasa'y wala pang tumutuligsa nang hayagan sa amin, na ang aking hirap at pangangamba sa buhay ng pahayagan, ay siyang nakapagpapalaki ng takot, na sarili ko lamang. Gayon nawa ang mangyari !-Ang mga lathalaing "Nariyan", at "Ang aming mga kapatid sa Retiro", ay malaki ang ibinunga.-Si Pozas ay siyang hangal na nagmungkahing ali san ng mg-a sandata ang mga taga-Holo at mga 19urot; at bilang bunga ng pagkakatukoy sa mga sipa, ay napilitan si Ortuoste na magpaliwanag sa Komisariya. Paalam, mahal na katoto, alam mong ako'y magiliw na sumasainyo. CADIT (EVARISTO AGUIRRE)

41.

Buhat kay Rizal paro. kay Fernando Canon Tungkol sa pagbibili ng "Noli". (Sulat-kamay na ginawa ni Mariano Ponce)

Ika-13 ng Hunyo, 1887 Hinebra (IPINADALA KAY FERNANDO CANON)! MINAMAHAL KONG KAMAG-AARAL:

Sa ating dalawa ay wala ni hindi maaaring magkaroon kailanman ng pagkakaagwatan ni pagkakaiba ng paraan ng pag-iisip; nalalaman mong ako ang iyong masugid na tagahanga noong mga panahong minara1 Si Fernando Canon, kamag-aaral ni Rizal sa Ateneo, ay naging Inhinyero Elektrisista sa Espanya; isa siyang mabuting manlalaro ng ahedres at isang magaling na manunugtog sa gitara; ayon sa sulat na ito ni Rizal, si Canon ay lalong magaling sa kanya kung ang pag-uusapan ay ang pagsulat. Si Canon ay umuwi sa Pilipinas at naging Heneral ng pangkat ng mga Inhinyero ng mga manghihimagsik at. nakipaglaban alangalang sa ikaIaIaya ng kanyang bay::m. (L.Llp Sl~a ang. nag'lagay ng ilaw sa Malolos, Bulakan nang ang bayang Ito y gawmg kapltal ng unang Republika. Si Canon ay naging magaling din namang makata, na anupa't siya ang sumulat ng tulang pinam:lgatang "~a La~l1a de Bay'~, isang alamat ito na sinulat sa tula nang 1920. Smulat dm naman my a ang pinamagatang "Si Rizal, ang Makata", na ang orihinal ay iniingatan ni Dr. Jose P. Bantug.

130

pat mong magsul at. Aywan ko kung sinu-sinong mga diyablo ang nag-aIis sa iyo ng bote ng tinta at ng panul at, sapagka't ikaw sana'y maaaring nakagawa ng lalong malaki kaysa akin. palibhasa'y nagsisimpan ka ng Ialong maraming damdamin, lalong mabuting panlasa, at lalong mayamang hagap. Ang tanging inilamang ko sa iyo, sang-ayon kay Pari Sanchez, ay ang kaluwagan ng aking mga tula; sa lahat na ng ibang bagay, ay nasa-hulihan mo ako. BHang katunayang sinasang-ayunan ko ang lahat ng ginawa mo alang-alang sa akin, lahat ng iyong ginawa at lahat ng iyong ipinasiya ay pinagkakalooban kita ng kapangyarihang gawin ang bawa't manais mo, magpasiya sa lahat ng bagay na inaakala mong nararapat at iba pa, pinagkakalooban kita ng lubos na kapangyarihan. 2 Tangi sa halaga, na hindi nararapat bumaba sa limang piseta, sapagka't iyon ang halag-ang ihiniQ"ay ko sa Madrid at siya ring halaga ng pagkakapagbili ng iba. Gayunma'y pinagkakalooban kita ng kapangyarihan upang baguhin iyon kung inaakala mong kinakaiIangan. Pinasasalamatan kita Sa! aklat na may balat na ipinag-kakaloob mo sa akin;3 ipinamamanhik ko sa iyong pakilagyan ng isang paghahandog sa loob, at isama sa balutan ng mg-a aklat na ibibigay sa iyo ni Ginoong Barrera4 na ipadadala sa akin sa Marselya, Messageries Maritimes, G. Jose Rizal, Sakay ng "Yang-tse".5 Ako'y aalis sa ika-3. May komisyon kang sampung bahagdan sa mga 2 Hindi masabi nang tiyakan ang uri ng, ayon kay Rizal, ay ginawa sa kanya ni Canon. Gayunman ay tila tumutukoy sa mga pagsisikap na ginawa ni Canon hinggil sa pagpapasok ng kanyang aklat (ang Noli) sa Espanya at sa pagpapadala sa Pilipinas, palibhasa's sang-ayon kay Canon ay kinakailangang ang paghahabilinan ng mga kahon ng N aU (na nasa-Aduwana) ay dapat na may bahay na sari1i; lahat ng mga pilipino, mali ban sa dalawa~ ay nangakatira 3a mga bahay na pangaserahan. Dahil dito'y ginamit si Gng. Ramon BatHe at sa bahay nito, na nasa-daang Brosoli, bilang 3, inilagak ang mga naturang aklat. Sa sulat ni Rizal ay pinagkakalooban si Canon ng lubos na kapangyarihan sa pagpapasya sa mga nasabing aklat. 3 Tinutukoy ang isang sipi ng N ali na buong dingal na binalatan at ipinadala kay Rizal, bilang handog ni Canon. 4 Tila si Gng. Barrera, na magpapadala ng mga aklat kay Rizal ay isang may tindahan ng mga aklat. 5 Si Rizal ay hindi nakasakay sa bapor "Yangtse". Sa katotohanan ay sumakay siya noong ika-S ng Hunyo sa bapor "Djemnah" bubat sa Marr.elya.

131

aklat na maipagbibili. May kapangyarihan kang mamigay ng mga siping ninanais mo. At bilang patotoo ng aking pagpapahalaga (anyong pampanginoon!) ay sinasabitan kita ng medalya at ipinagkakaloob ko sa iyo ang aking karikatura,6 na ipinamamanhik ko sa iyong marapating tanggapin bilang isang alaala ng iyong kaibigan at kamag-aaral na ang pinakamalaking kaluwalhatian ay ang- hangaan ng isang katulad mo. Ang iyong kaibigan, RIZAL

Ang kaalam ng MesS'a.Qeries Maritimes sa Barselona ay ang RipoII at mga kasama. Ako ang magbabayad sa mga gugol ng pagpapadala. 42. Buhat kay "Cauit" para kay Rizal Ang nakaliligalig na soneto na naman.-Isang buntung-hiniga ni Luna.-Ang mga Insik ay nagpapadala ng Pahayagan.-Bumalik si Graciano.sa paligid ng "Noli".-Mga bagay-bagay ng Maginoo. i

Madrid Ika-14 ng Hunyo, 1887 GINOONG JOSE RIZAL HINEBRA MINAMAHAL KONG KAmIGAN:

Ikinalugod ko ang- pagkatanggap ng inyong mga ~ulat ng ika-6 at ika-7 ng buwang lumalakad. Hindi ninyo mahahaka ang aking kasiyahan sa pagkakamalas na kapanig ko kayo at ang kababayang Viola sa suliranin ng pagtutol ni Govantes; inalisan ninyo ako ng isang pataw sa aking kaluluwa sa pag-iisip na ba.. gaman hindi kinusa, ay maaari akong tawaging pabigla.. bigla, nagtangka laban sa pahayagan at dahil doo'y laban sa mga banal na kapakanang kinakatawanan at ipinagtatanggol niyon. Datapuwa't nauunawaan kong may mga bagay-bagay na nararapat sabihin at gawin, mangyari na ang mangyayari, sapagka't sa ilang pagkakataon ay hindi maaaring maging mabuti sa pagwa6 Wala kaming kaalaman tungkol sa karikaturang ito, ni hindi nandn malaman kun&, saan naroon.

132

walang kibo. Hindi ibig sabihin nito na kung sinulat ko (ang pagpapakahulugang ini'ttklJl doon), ang ikaapat na taludtod ng nasabing tula ay kinusa ko ang pagpapakahulugang iniukol doon; at sakaling napagwari-wari ko kahit sandali ang maaaring ibunga at ibinunga niyon sa ilan, na halos lahat ay kaaway natin, ay hindi ko 8ana tinangkang baguhin ang mga bagay-bagay sa ibang kaparaanan kung iisiping walang kinikilingan, walang kawalan ng simbuyo sa paghatol sa ating mga suliraning lalong walang halaga. Sapagka't sa kabila ng lahat, sino ang makapangangahas magpabulaan sa isang katotohanang pangkasaysayan, sino ang makapagsasabing hindi totoo na ang isang taga-Holo ay hindi kastila at sumusuway sa pamatok ng dayuhan? Ito'y hindi maitatanggi kahit na nakababagabag, sapagka't walang kawalan ng simbuyo, sapagka't malayo ang loob, gaya ng pangyayaring minasama yaong sinabing Hang anak ng leon, ay leon", at inari ito, marahil, na parang isang pagbabala, 0 isang wa.lang hunos-diling kapangahasan ng isang hamak na bulirt 0 dagang maliit. Datapuwa't sa kabila ng mga pagdidili-diHng ito at maraming iba pa, ay hindi rin ako mapalagay sa harap ng pagkakaalit-alit sa loob ng ating pagsasamahan (baga.. man nararapat ipaunawang si Govantes ay hindi kasalungat ng panukala, gaya ng mahihintay, kundj ng suliranin ng kalagayan ng buhay ng pahayagan, na, ayon sa kanya, ay wala nang magagawa upang hanapin) ; at sa pulong na idinaos upang talakayin ang bagay na iyon, ang mga kababayan, na hindi makaiwas sa pagpuri sa soneto at nagsisikatig dito, sa harap ng ibu路 bungang kapinsalaan sa pahayagan ng paghiwalay ni Govantes, ay tinabangan, at ang ilan sa kanila, isa na si Luna, ay hindi nakapagpigil, sa gitna ng panlulupaypay, na mapabulalas: "Me cago en Titiro!".... at dahil sa ako noo'y sakbibi ng kalungkutan at nagpapakumbaba dahil sa kalakhan ng paghihirap ng loob, ay hindi ako nagkaroon ng lakas maliban sa sumang-ayon nang pabulalas: "May matuwid kayo, karapat-dapat ngang gayon ang gawin!" samantalang sanhi sa hindi ko mapaglabanan, ay umuukilkil sa akin ang "Sinurnpang" magandang nobela, nguni't ngayo'y iba nang bagay, ako'y naaaliw na nang bahagya. N apagkasunduang ang pahayagan ay ipagpatuloy, sa pag-asang

133

makalilikom ng kuwaltang maipananakip sa kakul a... ngang ibubunga .sa takdang gugulin ng paghiwalay ni Govantes at ng amain niyang si Azcarraga, na ang mga butaw ay 7 duro (5 ang nauna at 2 ang huli). Isang kagat itong mahalaga. Aywan kung paano namin maipagpapatuloy. Sa anu't anuman ay hindi lamang walang suskritor na umuurong, kundi may dumarating pa ngang mangilan-ngilang nagkukusa, gay a ng sa mga ginoong Battle (sina Don Jose at Don Evaristo), ang sa isang nagngangalang Aranda, at sa wakas, ang sa Legasyon ng Tsina, na sa pamatnugutan na rin tuwirang sumulat upang padalhan ng mga sipi. N aniniwala akong ipinadala ng mga insik ang paunang bayad sa suskrisyon ng isang taon; minabuti nilang maging suskritor sa pagkakamalas na sa huling bilang ay sinimulang talakayin ng pahayagan ang pandarayuhan ng mga insik sa Pilipinas. Buong pasasalamat na tinatanggap ko ang mga pagbati ninyo dahil sa aking mga abang lathalain; ang lalong ikinasisiya ko'y tumalab. ang mga iyon, na bagaman nakainis sa mga nag-aaral sa amin nang napakasama, ay sapat ~o nang ipagmamapuri.. Pagkatapos na tawaging tabo si Serafin Cano, na siyang maykatha ng liham na aking tinutukoy sa "Ang aming mga kapatid sa Retiro", iyon ay nagkulong sa isang malalim at mahinahong di-pag-imik) at nagkasiya na ]amang sa pag-uurong ng kanyang suskrisyon sa ating pahayagan at ang. .. bantog na "Koreo ng Espanya". Buhat sa bilang ika-13. ay ako na ang nagsasabalikat ng pagsulat ng "Buhat sa Kapuluan", at ako na ang bahalang magpasok ng pinagkataman, gaya ng karaniwang sabihin; ipakita nang baha-bahagya ang mga pangil at magbigay ng isang kagat na parang hindi sina~ sadya. Si Graciano'y tumutulong na sa amin; ang tagumpay na ito'y natamo, salamat kay Diyos Lete (na siyang Dandoy), napakasipag at nagpapakitang gil as sa pagtupad ng pamamatnugot, sapagka't tangi sa ibang kabagayang mataas ang uri, ay nag-aangkin ng kapangahasan, kabuuan ng loob at pagwawalang-bahala, upang makapasok sa lahat ng dako, gaya rin ng pagmamalaki, na talagang kapit na kapit sa mga taong ang ginagampanan ay isang tungkuling gaya ng sa kanya; tungkuling ipinagkakapuri niya at ikinasisiya hanggang. . . ng paggami t niyon. Kaya maaari na ka-

134

ming masiyahan sa kanya, sa paniniwalang nakatagpo kami ng isang taong pakikinabangan sa bagay na iyon; siya'y humahanap at nakapagdudulot ng mabuting pakikipagkapuwa sa pahayagan, at di pa naIaIaunang nailagay niya iyon sa isang napakabuting katayuan sa kapisanan ng "Heograpyang PangkaIakaIan", na sa kanya'y nagparangal, gaya rin kina Govantes, Paterno, Graciano at Casal, ng titulong mga kagawad ng Patnugutan, at nagpapakilala ng pakikiramay sa ating pahayagan at ang patakaran nito'y kanilang sinipi.Kahina-hinayang kung ang pahayagan ay mamatay sa di-pagkilos!-Tungkol sa ating mga kapatid sa Retiro ay hindi ko na muling pinagkaabalahan, sapagka't si Lete, na siyang na!)aroroon ay hindi nagbibigay sa akin ng mga ulilot. Datapuwa't magsasaysay tayo ng kaunti pa. Dumating na ang apat pang taga-Holo, at sa mga ito ay may ... at loobin nawa ng Diyos na hindi sundan ang kapalaran ng iba, upang ako'y huwag masubo sa pag-isip ng isa pang kulang-palad na tula. Hindi kami nagkikita ni~ulio, at wala akong naIaIamall tungkol sa lakas ng sul'iranin ng pagpapasok ng mga aklat ninyo. Ang ibang taong bumili ng isa sa apat na siping ipinadala ninyo ay ang inyong lingkod na ito, gaya ng sa akala ko'y nasabi ko na sa in yo sa aking kahulihulihang liham, 0 sa unang tarhetang pangkoreo na ipinadala ko sa inyo at tumutukoy sa mga kababayan sa Retiro. Sa ganang akin ay pinasalamatan ko na kayo sa siping ipinadala ninyo sa akin.-Hindi namin itatanghal ang aklat sa tanghaIan, Ialung-Ialo na dahil ~a walang pagsalang hindi kalulugdan ng mga taong itong kaaway natin.-Talagang kahina-hinayang na ang paghihikahos sa salapi ay nakapilit sa in yo upang sirain ang inyong mahalagang nobela! kahina-hinayang! Gaanong hirap, gaanong kawalang pag-asa ang inyong tinamo nang gawin ang pagsira ng inyong sariling katha !-Ikinagagalak kong wala kayong namalas maliban sa aking pakikipagkaibigang walang kinikilingan maging sa mga papuri at maging ~a mga maliliit na d.atapltwa't na aking sinambit nang talakayin ko ang inyong aklat. Hindi ko na ninais daliriin, katoto ko, na ang mga pangungusap ng guwardiya sibil at ng kanyang babae, ni ang kamangmangan ng ating mga taong bukid, at iba pa ay lumalabis sa karaniwan, hindi;

135

sa pagsasabing ang pangungusap na iyon ay puno ng p. . .. at rep. . .. ay ninais kong turulin ang isang kapintasang makasisira sa kariktang nararapat matagpuan ng bumabasa, at nalalaman ninyo na iyong h. de p. at ang mga pampatawa ng Q'Uijote ay iginalang sa pagpapalimbag ng Quijote; at nang sabihin kong tila labis ang pagka-taong gubat ng ating magbubukid, ang pinanghinayangan ko lamang ay, bagaman tutoo iyon, ang in yo pang napili ay ang kamangmangang lalong mababa sa baitang, upang damtan niyon ang mga tagabukid na inyong inihaharap sa damdaming bayan; ang ibig kong sabihi'y hindi kayo magkukulang sa katotohanan ni malalayo sa talagang nangyayari, kung ang iniharap ninyo ay ang ating mga taong-bukid na maihaharap at hindi gaanong kahiya-hiya, yaong hindi sakdal ng pagkadungo, at marami ang mga gaya nito, palibhasa'y ni ang kagalingan ng pagkakabalangkas ng nobela ay hindi humihinging itanghal ang ganap na kamangmangang iyan, na ginagamit na sandata laban sa ating pagkatao. Ito, bukod pa sa nais na lumitaw na walang kinikilingan. .. Datapuwa't ang lahat nang ito'y nauukol sa maliliit ng bagay Iaman!!. Sumulat kayong lagi ng mga aklat; hindi kayo kukulangin ng mga mungkahi at mga payo, kahit mga aba, kailanma't ako'y inyong hihingan at talagang kailangan. N awa'y magpatuloy kayo sa landas na sinimulan at makapagpalabas kayo ng mga bagong kathang ipagkakapuri at pakikinabangan ng inyong bayang tinubuan at ng inyong sarili. Tatapusin ko na ito sapagka't mahuhuli sa koreo. Sa mga sandaling ito'y nararamdaman ko ang kagalakan ng pagkakatanggap ng larawang inyong jpinatutungkol sa akin na pinahahalagahan ko at pinasasalamatan ng maraming-marami. Sa makalawa ay kukunan ako ng larawan ni Lete; at sa ganitong paraan, sapagka't ako'y naghihikahos sa kuwalta, gaya ng karaniwang mangyari, ay makagaganti ako sa inyo, gaya ng aking ninanais, sa pamamagitan ng alaala ng aking... larawan. Sinasabi ng Maginoo na ito raw ay isang katibayan ng kamahalan ng dugong pilipino, na nauukol sa inyong kaanak; at mailalagay sa katawan ng inyong karwahe, sa siya ng mga kabayo, sa manta, sa mga tarheta at sa ibang lugal, at maaaring nakapinta, yari sa pilak,

136

ibinurda, inilimbag at pati sa isang kalasag, ganito ~ (tunghayan ang Iarawan sa orihinal). Isang araw na kasinlaki ng kalahating prangkong hapon, may nakapatong na isang korona ng isang duke o hari, at sa ituktok ay may isang ibon, at ang ibaba ay nakatali ng mga panali ng salakot ang dalawang matsete. Ang tawag dito'y magpasikat at magsahangal din. Para sa marami, ay makapagpapasikat sa ganitong paraan ang katipunan ng mga pilipinong naririto. Sa kabutihang palad ay nag-iisa si Maginoo sa ganitong mga kayabangan. Paalam, mahal kong kaibigan, alam ninyong minamahal kayo ni "CAUIT" (E. AGUIRRE)

43.

Buhat kay Eduardo Lete para kay Rizal

Ang rnga pagkakaalit-alit ng rnga pilipino.-Si Lete sa Tanghalan.-Ang pahayagan ay walang "cuapi" .-Tung:kol sa isang daing ni Rizal.-Hatol tungkol sa 'NoW'.

Madrid, Ika-20 ng Hunyo, 1887.

G. JOSE RIZAL, HINEBRA. MINAMAHAL KONG PEPE:

Taglay ang tunay na sama ng loeb ay tinanggap ko ang iyong liham, at sinasabi kong sama ng loob, sapagka't ang pakay niyo'y upang magpaalam ka; paniwalaan mo akong ninanais ko sanang makita ka uli rito. Tinutupad ko ang iyong bilin sa iyong pamamaalam at pinasasalamatan kita sa larawan; pinadadalhan kita ng aking retrato na talagang may kasaInaan at dinaramdam ko ang kaiklian ng panahong ipinagkaloob mo sa akin upang maipadala sa iyo ang mga larawan mong yari sa uling, gaya ng iyong hinihingi; ipinangangako kong ipadadala ko ang mga iyon sa iyo sa Maynila, sa pamamagitan ng l~oreong mauuna sa iyong pagtulak. Ikinagagalak kong buong puso na naiwaksi mo ang kalungkutan; dinaramdam ko ang iyong kahinaan.

137

At buong kaluluwang pinasasalamatan din kita sa mabubuting bagay na ninanais mo sa akin. Ang sina-路 sabi mong malaking kaluwalhatian, marahil at wala mang marahil, ay wala ako; ang aking mga hangari'y kakaunti, bagaman hindi ako kinakapos ng mabuting kalooban. Ang pinakamalaking kaluwalhatian para sa akin ay ang natatamo sa pagsisikap sa ikabubuti ng ating bayan. Maraming sarna ng loob ang dinaram dam ko dahil sa kawalan ng tiyaga, kawalang-pitagan at kanipisan ng damdamin ng mga insik; marami kaming pumipintas at nagtuturo, at kakaunti ang gumagawa. Hanggang sa ako'y pinaratangan ni Graciano na sinisikap ko raw na magtatag ng pagbubukud-bukod ng uri at ng kalagayan; ana ang nararapat nating gawin sa kanya? . Bilang sukli ng mga mapanirang paratang niya, ang ipinagkaloob ko sa kanya'y mga pagsasaalangalang. Kung hindi lamang sa kanya, na parang magkaisa ang kamayan 0 hindi, gaya ni Roxas 0 siyang ... Siya na ang mga kamusmusan. Aywan ko kung natanggap mong kalakip ng mga patalastas na nanggaling sa Tanghalan, ang ilang larawang yari sa uling na ipinadala ko sa iyo; aywan ko rin kung natanggap mo ang aking tarheta noong kaarawan ng iyong santo. Sinabi mo sa akin, sa isa sa iyong mga nakaraang liham, na ako'y gagantimpalaan ng Bayang Tinubuan sa pagtigil sa loob ng Tanghalan dahil sa ako'y may tinanggap na isang tungkulin; inaakala kong lalo akong maraming nagawa sa kapakinabangan ng ating inang bayan dahil sa pagkakatigil ko sa loob; kung hindi gayon ay magsabi ang mga palathala ng "El Liberal" at ang mga lathalaing lumabas sa HAng Espanya sa Pilipinas" hinggil sa bagay na ito, na ang mga tala'y galing sa akin; magsabi kung hindi gayon, ang taong naninipa (Ortuoste) na ang mga kabalbala'y sinagot ko sa malakas na tinig; magsalita ang mga 19urot at iba pang mga taong tinuruan kong huwag magpugay o humalik ng kamay sa kaninuman, mga taong inaakala kong nagsiuwing nagnanamnam at nag-iisip na gaya ko at dahil sa kanila'y binabansagan akong pilibustero sa'loob ng Espanya, at ako'y itinuturo ha~ggang .sa ako'y nakipag-away nang totohanan kay OrtIga na rIn,

138

na nagtapat sa aking hindi raw iyon ang kanyang hinihingi at iyon daw ay kagagawan lamang noong mga maykapangyarihan sa Maynila, na nagpadala ng mga taong mangmang at hindi ng mga matalinong manggagawa 0 namamasukan sa mga pagawaan. Magpapalathala ako ng isang artikulo sa bilang na ito. Paano ko magagawa ang alin man sa mga bagay na ito kung ako'y wala sa loob ng Tanghalan? Paano nating mahahadlangan, yamang nagawa na ang kasamaan, ang gayong mga kabulastugan? Wala sanang nakapagmasakit sa kanila; sa loob ng kanilang kinalalagyan at malayo sa lahat, disi'y .naging dahil ~ila ng lahat ng pananakit ng mga tao. .. nang walang matwid sa panig ng mga taong may pangkaraniwang pandamdam at pinag-aralan. Sa pagsasabing susundin ako ng mga igurot anum an ang sabihin ko sa kanila, ay parang nasabi ko na ang lahat at lahat, at inaakala kong nailahad ko na ang aking mga patotoo. Kung ito'y pagtataksil sa bayang tinubuan, ay pumanaog ang Diyos at siyang humatol. Sa makitid na hanggahan, ng isang sulat ay hindi ko masasabi sa iyo ang lahat ng ibig kong sabihin; ninanais ko sanang iukol sa bagay na iyan ang isang sandali ng aking buhay upang makaniig ka ng ilang oras at maiulat sa iyo ang lahat ng nangyari sa katipunan ng mga pilipinong narito at sa Tanghalan samantalang ikaw ay wala; datapuwa't ito'y hindi mangyayari at paniwalaan mo akong ito'y aking dinaramdam. Ang lahat ay mag-iisip na gaya natin ng ibang bagay na lalong makabubuti sa ating bayan. Ano ang dahilan ng madalian mong pag-alis? Hindi mo ba maipagtatapat sa akin? Sa wari ko'y wala kang maidaraing sa aking mga sinulat, kung ang pagbabatayan ay ang uri ng pahayagan; ipatalastas mo sa akin ang iyong palagay, lalung-lalo na tungkol sa akipg lathalaing "Mga Alaala at mga Pag-asa", na ang tutoo'y hindi naibigan ni Evaristo. U maasa akong hindi mo kaliligtaang sumulat sa akin sa Maynila at ibalita ang tanang may kinalaman sa buhay politiko ng aUng bayan, at hindi mo tutulutang hindi magpadala sa akin ng ilang balita para sa pahayagan, gaya rin ng mahahalagang latha-

189

lain upang mailathala. AIalahanin mong kami'y kakaunti at hindi bihasa sa pagsulat. Gayon din, hindi ako nag-aalinlangang gawin mo ang Iahat ng makakaya sa ikabubuti ng pahayagan sa paghanap ng isang taong nakauunawa ng mga suliraning pangkabuhayan at pampangasiwaan, sapagka't dito'y wala ng gayong tao at ang kaisa-isang naririto, si Govantes, ay gumawa ng kaululang tumiwaIag; isang mabigat na kapintasan natin ang hindi karunungang magsuko ng sariling kurukul'o aIang-aIang sa layunin ng lahat; hindi kakaunti ang nawala sa aking sigla sa harap ng kawalan ng pagpapakasakit at katapangang pangmanlamayan. Gayon din, dito'y halos walang bumabayad sa tak. dang panahon, kaya kung hindi mo kami padadalhan ng C1.tapi ay hindi ko malaman kung ano ang mangyayari sa pahayagan, at sinasabi kong cuapi ng iyong mga kaibigan at ng mga taong mapagmahal sa pagsulong ng Pilipinas, yamang naniniwala akong ito'y tungkulin ng lahat. Tungkol sa kapalaran at cuapi na ninanais mo sa akin, ang sasabihin ko sa iyo'y wala sa aking kamay ang mga bagay na iyan. Ut.ang sa aking mga lathalain tungkol sa mga insik, na aywan ko kung iyong sinasang-ayunan, ay nagpadala ng suskrisyon sa pahayagan ang embahadang insik, sa pamamagitan ng isang liham. N akikipagtungo na ako kay Blumentritt, na talagang isang maginoong hinahangaan ko, bukod sa siya'y sadyang magiliwin. Siya'y kaibigang-kaibigan nina Antonio Luna at Vivencio del Rosario, mga binatang lubhang matatalino at malaki ang halaga. Ang mga dumating na babaing tagalog na sakay ng bapor ng Tabakalera ay magaganda at may pinagnralan; ikararangal natin sila, ang ibig kong sabihi'y matututo silang lumaban sa isang pagdahas 0 isang paghamak. . Hindi ko maunawaan kung bakit ang mga kababayang nasa-Barselona ay ~indi nagpapadala ng. suskrisyon sa pahayagan at nl ayaw tumanggap nlyon; iniurong ng mga Paterno ang kanilang abuloy nang hindi naman nagbigay ng katwiran kung bakit. o pag-ibig sa bayang tinubuan!

140

Ang tutoo'y napag-alaman ko sa pamamagitan ng ibang tao, na kung nagsabi man si Don Pedro na siya'y mukhang pilipino, ito'y hindi sa dahilang kinukusa niya, kundi sanhi lamang sa kulay niya, kulay na hindi makakatka t ... ! Sinasabi mo, at ito'y sa dalawa nang sulat mo, nang iyong talakayin ang pahayagang "La Valiente". Panunuya ba ang pagkakasabi mo niyon? Magtapat ka. Tungkol sa daing na pangmagkaibigang pinarating mo sa akin, ang masasabi ko sa iyo'y walang matuwid iyon, sapagka't ginawa ko ang lathala upang makilala ng madla ang aklat, at yamang hiningan mo ako ng isang pagsusuring masusi at pormal, ay ipinagpaliban ko ang aking kuru-kuro hanggang sa buong ingat na mabasa ko, sapagka't hindi ako makapangahas magbitiw ng isang hatol, sa pagkakaalam sa aking kawalan ng kakayahan, na tumama dili, tangi pa sa para sa akin. . . ay magiging hindi udyok ng ~apusukan at katapatan. Kailanma'y hindi tinangkang pinsalain ka, lalung lalo na sa dahilang ang iyong akda ay nakalugod sa tanang nakabasa. Nang palabasin ko ang lathala ay hindi ko pa nababasa iyon, sapagka't katatanggap ko lamang ng sipi at ito lamang ang tanging ninanais kong sabihin, na rnarahil ay masama pa ang pagkakasabi. Haharapin ko ang akda kapag ako'y nagkap~Â nahon upang ito'y masuri kong mabuti (naniniwala akong iyon ang aking sinabi) sapagka't paano ko rnatatalakay ang isang .aklat na hindi ko pa nasisimulang buklatin? Samantala'y pinaaabot ko sa iyo ang lalong +-"aIm â&#x20AC;˘ tÂˇ1m ... a t 1 Âˇb a pa. Anz mapitagang lathala, gaya ng sinasabi mo, ay hindi nangangahulugang hindi namin binabalak magukol ng pansin sa akda, sapagka't. ang kahatulan tungkol doon na lumabas na sa pahayagan ay nagpapabulaan sa gayong napakamaling paniniwala. Ang rnay-katha (ako) ng lathalain ay hindi pa nakakabasa ng akda, bagaman ... nang pag-aralan kong taglay ang mapanuring paghatol, ay tinawag kong "Kanser ng lipunan", sapagka't ang mga salitang ito ay rnahihinuha sa pagbasa ng salitang pambungad. Katotong Pepe: huwag mo akong idaing, para sa 4

141

akin ay isang tunay na kaligayahan ang pag-aaral na iyan, na pag-uukulan ko ng buong pag-ibig at ng lahat ng abang kaalaman ko, tangi na lamang kung magpipilit si Julio na siyang gumawa niyon. May katwiran ka; hindi lamang hahadlangan kong ikaw ay gawan ng anumang kapinsalaan, bagkus ipagtatanggol pa kita na para nang pagtatanggol ko sa aking sarili, sakaling iyon ay tangkaing gawin ng alin mang pahayagan. Mabuti ang ginawa mo sa akin sa pagwawasto ng pag-amin ng pag-uukol ng bombo kay D' Ayot datapuwa't nasisiyahan ako sapagka't hindi ako ang kumatha niyon ... Hing-gil sa iyong nobela, ang masasabi ko sa iyo'y binalak kong sumulat ng bahagya, datapuwa't ang pahayagan at ang mga pagsusulit sa Katutubong Batas ay nakaubos ng maraming panahon ko: hang-goa ngayon ay hindi ko pa nababasang buo. Ipinakikilala mo roon na ikaw ay taimtim na magmatyag at lalong mabuting pintor; ang nagkakalarawan ng isang ka.nistahan at ang' mga halimbawa ng mg-a kura at ni Tiag'o ay lumalaba.s na siyang talagang karaniwang nangyayari. Ikinasiya kong lubha ang inilarawan mong malupit na pagkahibang na tiniis ni Ibarra sa kanyang buhay, pagkatapos na mapag-alaman ang kasaysayan ng kanyang ama; ang mga pagtutulad ay Iumabas na mabisa, lalung lalo na ito. Inuulit kong wala akong masasabi sa iyo; ikinalugod ko ang kaisipang nilalaman at ang lasang pampuok. Ang... ay napupuna ko hangga ngayon na may pagkapabaya, sanhi marahil sa pagmamadali, at ang militar ay nagsasaad ng napakaraming pang-udyok. Sa pagsasabi ko nito, akong tutoong matabil; mahahaka mo ba? Sa ilang panig ay nahahalatang ikaw ay naninikis; sa iba n~man, ay hindi. Isa pang tagpong nagugunita ko sa sandaling ito, na ang mga t&uhan ay isang ina at isang anak na lalaki sa libingan, ay masasabing sinulat ng isang bihasang kamay. Iyong tung-kol sa liig ng manok, sa hapunan, ay napakaganda. Bukod sa rito, ay may ilang bagay na hindi kinakailangan gaya ng masamang. .. ang simoy ng hanging nakagugulo ng buhok ni Sinang. Ano ang dahilan ng panunumpang

142

iyong ginawa mo at ginamitan mo ng kami sa dakong huli ng panig 28? Ang suyuan na inilarawan mong naganap ng magsing-irog sa dalampasigan ng ilog noong ang mga batang Ialaki'y nagpapaliguan at gumagawa ng mga korona, ay tila hindi angkop sa tala gang nangyayari, at ikaw ay napatangay sa iyong salamisim ng pag路ka.. makata. Sa ibang liham ay mag-uulat ako sa iyo nang la.. long mahaba. Sa ganang akin ay may angking tunay na pang-akit ang iyong layunin at pakay, na sadyang ukoI sa politika, Iipunan at pagmamahal sa bayan. Wawakasan ko na ito, kaibigang Pepe, sapagka't wala na akong panahon upang ito'y pahabain pa. Ipinadadala sa iyo ng kaibigang Luna ang kan.. yang larawan. Sapagka't hindi pa nayayari ang larawan ni Evaristo ay saka na iyon ipadadala sa iyo sa Kalamba, sa pall1amagitan ng koreo. N agpapatawag ngayon si Casal ng isang pulong upang rnaghandog ng isang piging sa rnga rnamamahayag, upang maipakilala sa kanila ang ating kurukuro, at sasamantalahin, bilang kadahilanan, ang pagbubukas ng Tanghalan; inaakala kong hindi siya rnagagalit sapagka't hindi kami sang-ayon 8a balak na ito. Ang sinabi tungkol sa pagsulat ng tagalog na tila wikang arabe raw, ay aking pinuna, gayon rna'y hindi binago. Iyong sinabing ang Pasig ay tila isang multong puti ay may lagda ni D' Ayot, kaya siya ang tanging nananagot, at siya larnang. Paalam; magkaroon ka nawa ng mabuting paglalakbay at paniwalaan rno tuwi-tuwinang dito'y may naiiwan kang isang tunay na kaibigan at kababayang nagpapahatid sa iyo ng kanyang yapos na pangmagkapatid. EDUARDO LETE.

143

44.

Buhat kay 1. M. Cecilio para kay Riml

Sinasabi kay Rizal na huwag umuwi.-HMagsulat kayo ng mga akda, datapuwa't buhat diyan".Gumamit din naman ng isang sagisag.

Binundok, Malinta bIg. 9, Maynila Ika-21 ng Hunyo, 1887 G. JOSE RIZAL HINEBRA PINAKAMAMAHAL NA KAIBIGAN:

Mag-iisang Iinggo na ngayong ako'y nagkakarangalang dalawin ng inyong ina, kapatid na babaing si Trining at bayaw na si Silvestre, na nag-anyaya sa aming lahat sa nalalapit na pista ng inyong marikit na bayan. Dinaramdam kong hindi ako makadadalo sa nasabing pista, sapagka't sa aking pagka-kawaning maraIning gawain ay hindi maaaring ako'y makapagliwaliw. Napapaniwala ko ang inyong mahal na kaanak tungkol sa pangangailangan at lubos na pagkamarapat na kayo'y mamalagi nang lalong mahabang panahon sa }look na iyan, kahit isang taon man lamang, hanggang sa Inamalas ang bungang inaasahan natin ng inyong katha, at umaasa kaming kayo'y magpapadala rito, sa kaparaanang binanggit ko sa mga unang sulat, ng sanlibong sipi. Sang-ayon sa nabanggit ng bayaw ninyo, ay nagsisisi raw ang inyong kapatid na Ialaki sa pagkakasuIat sa inyo upang kayo'y pauwiin, at dahil dito'y ipinamamanhik ko sa inyong lumagi pa riyan hanggang sa magkaroon ng lalong mabuting pagkakataon para sa inyo. Ang buong kaanak ninyo'y sumasang-ayon sa palagay na ito, na siya rin namang palagay ng lahat ng nagmamahal sa inyo. Ito ang pangunahing pakay ng Iiham na ito, na inaakala kong tatanggapin ninyo sa angkop na panahon, sapagka't alinsunod sa inyong ina ay sa Nobyembreng darating pa kayo uuwi. Kapag ito'y natanggap ninyo, ay inaakala kong sumakamay na ninyo ang Iiham na ipinadala, may isang buwan na ngayon, ni Arias, ang tagapagbili ng aklat na pinagkakatiwalaan sa ulumbayang ito. Sumulat din siya sa tagapagbiIi ng inyong katha. Ito ay kahawig ng mga kathambuhay na ruao, ani F. R.

144

Sang-ayon sa inyong minamahaI na kaanak, kayo raw ay may isa pang katha; ipinaIaIagay kong iyon ay magiging pangunahin din, gaya ng aklat na inilathala ninyo. MagpatuIoy kayo ng pagsusulat ng mga gayong akda at naniniwala akong matatamo natin ang natamo ng Kihote; datapuwa't diyan kayo magsulat nang hindi umuuwi sa lupaing ito. Sa koreong ito'y tatanggapin ninyo ang isang tuIang Iirikong tagalog; ipinakikiusap ko sa inyong suriin ang nilalaman at ang ayos, yamang kayo'y isang propesor ng ating wika 0 wikain. Wikain ba 0 wika ang tagaIog? Hinihintay ko ang inyong tug-on. InuuIit kong huwag kayong umuwi, sapagka't mawawala sa amin ang Iahat ng kabutihan ng inyong maningning na karera: magpadala kayo ng sapat na rami ng mga sipi upang mapalaganap ang inyong kaisipan, at iba pa. Gagawin namin ang Iahat ng maaaring gawin upang ang inyong aklat ay makilala; datapuwa't Iumagi kayo riyan; ang Iahat ng nakababasa niyon ay pawang naging masigla. 'SusuIatan ko kayo nang ilang buwang pauna kung kailan kayo nararapat pumarito, gaya ng binabaIak ninyo, s ng-ayon sa inyong ina. Sakaling kayo'y paririto, nararapat kayong sumabay, sa abang akala ko, sa kauna-unahang kapangyarihan ng mga pnlong ito; nguni't ito'y totoong magluIuwat, kapag sa buong kapuluan ay nakilala kung sino kayo at natamo na ang inyong binabaIak. Ang mga palatandaan ng aking tinitirhan ay iyon ding binanggit sa mga unang sulat ko. Wari-wariin at suriin ninyong mabuti ang tuIang lirikong tagalog; hindi ako gaanong marunong ng ating wika, kaya hindi ko masusuri iyan; nabasa na iyon ni F. R., datapuwa't waIa rin siyang kakayahan, palibhasa'y waIa siyang naIaIaman kundi ang kastila, na siyang wikang pambansa. Sakaling ako'y Iilipat ng bahay ay ipagbibigay-aIam ko sa in yo sa kaukulang panahon; ngayon ay sa dati pa rin ako tumitira. AIamin ninyong kayo'y minamahaI nitong inyong kaibigan, CHENGOY (JOSE M. CECILIO) Habol:

Gumamit kayo, pagsulat sa akin, ng isang sagisag, sapagka't marami ang nakakilala sa inyo at maaarlng

145 a~g mga sulat ko'y hindi makarating sa inyo. Kayo ang bahalang tumuklas ng sagisag na lalong mabuti upang kayo'y hindi makiIala rito kung kayo'y sinusulatan. Bago pa ito, ay dalawang suI at ang ipinadala ko sa inyo, at doo'y tinutukoy ko ang inyong aklat at ang paraan ng pagdadala rito ng maraming sipi. Si Arias ay siyang paraang mabuti, at tinanggap niya ang gawain 路 kaiIanma't siya'y tutulungan sa pagbibiIi.

4.5.

Buhat kay Rizal para kay .Fernando Canon

Maligayang bayan ang Espanya.-IniIalarawan ni Rizal ang buhay sa sasakyang-dagat.-Kuru-kuro tunl!'kol sa mga pranses at ingles.-Makikita tayo sa Maynila.

Sa sasakyan.g--dagat Djemn~h Ika-7 ng Hulyo, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGANG CANON:

Pagpaumanhinan rno ang papel at ang lapis; ako'y nasa-sasakyang dagat, aywan ko kung nasaan ang bote ng tinta at wala akong papel kundi ito.! Tinanggap ko ang dalawang sulat mo pati ng dalawang susi: ang isa sa mga iyon ay ang aking hinihingi at natangg-ap ko kalahating oras bago tumulak, samantalang ako'y nasakubyerta na ng bapor, at ako'y hinahanap ng isang kawani. Ipinagbilin kong ipadala sa akin, sa pamamagitan ng- bapor na susunod, na parang isang kahon ng mga paninda, at inaakala kong gagawin niIa ang gavon. Ang dinaramdam ko'y ang kahon 0 bumbong ay hindi ko nakasama, at rnarahiI ang' akJat na handog mo ay baka rnahuli sa aduwana ng Maynila, sapagka't yamang hindi ko dala ay hindi ko maitatago. 2 Datapuwa't gi1 Ang sulat na ito ay nasa-lapis na bUg'11aw. Tinutukoy ni Rizal and isang kahong ipinadala ni Canon, na may lamang mga aklat na binili sa tindahan ng aklat ni Barrera. Ang kahong ito ay hindi nakita ni Rizal sa mga almasen ng Mensaheriyas, ni walang sinumang nakapagsabi sa kanya kung saan naroon. Ito'y nangyari sapagka't sa halip flH ipadala ni Canon ang nasabing kahon sa m!?;a almasen ng Mensaheriyas, iyo'y ipinadala nang tuwiran sa bapor "Yangtse", na inakala ni P~nce na siy~ng sasakvan ni Rizal. Tumutukoy din naman sa mga Julat na tmflng-g-ap mva, gayundin sa dalawang susi. Ang mga suI at na ito ay wala sa :'Epistolario" at di mapag-aalinlangs.nang an~ tinutukoy na dalawang SUSI ay para sa kahon, na inaasahan niyang tatanggapin. 2 Ang tinutukoy nn aklat, na handog ni Canon, ay. dili Iba kundi isang sipi n~ Noli na pinabalatan ni Can~n sa lalong m!l!!ahng na ~agapa~balat ng aklat ng kanyang biyenan, nn 51 G. Battle at Imlagay sa Isang Istutso na tersiyopelo.

146

naygay ko ang lahat ng almasen ng "mensagerias maritimas" noong ika-2 at ika-3 ng umaga upang hanapin ang pinagpalang kahong iyon ay hindi ko nakita, at wala namang makapagsabi sa akin kung saan naroroon. Nang Linggo ng umaga, ika-8 ay pumaroon ako sa himpilan ng koreo nt natagpuan ko ang dalawang- suI at, isa ay galing kay Hidalgo at ang isa pa ay kay Blumentritt. 8 Sa wakas, ana ang magag-awa natin, ang mg-a ginoong ta.e:apag-padala at pinaglalagakan ng mapalad na bayang tinatawag ng Esnanya ay nag-aakalang- ang banor ang siyang- mag-aantabay sa kanila: Ang' pinaglaQ"akan ay nararapat sanang na.e:sabi sa iyo kung ang kahon ay aabot 0 hindi sa kananahunan upang- huwag pag-bayarin nang walang- kabuluhan ang mag'babayad. Ni ikaw ni ako ay walang kasalanan; sapat na ang ginar:rawa mo sa par:r-aabala at pag-papag-al alang-alang sa iyong kaibig-an ; hindi mo maaarinQ' malaman ang mg-a oras nr:r nagtul~,k at iba pang mg-a kaQ"Usutan; datapuwa't ang' pinaglag-akan ay may tung-kuling mag-sabi sa iyo kunrr ang- gavon 0 ganitong- kahon ay makararating 0 hindi makararating- sa kaukulanr:r nanahon sa pinagnapadalhan.4 Sa ano~t anuman, kaibig-an, av pinasasalamatan kita at c:q:m:n:s sa mga pinaglagakan. Kaibigan, kaming mga sakay ay may limampu: isang heneral Chanu (Pranses) at may bahay, tatlong anak at dalawang katulong; dalawang mag-asawang Pranses, kasama ang apat na anak; tatlong intsik 路a t dalawang ing-lesa, dalawang haponesa, apat na in{!'les, ilang PranseEl, dalawan~ aleman, at ako. Ako ang kaisa~ isang naaaring makipag-usap sa lahat sapagka't an~ mga intsik ay walang sinasalita kundi wikang intsik, pranses, at ingles; ang mga ingles naman ay wikang ingles at bahagyang pranses; ang mga aleman ay wikang aleman at kaunting pranses; isang hap on, na walang sinasalita kundi italyano lamang at iyong isa pa'y aleman lamang, bukod pa sa sariling wika nila. Mayroon ding dalawang utusang pilipino, na walang nauunawaan kundi wikang pangtindahan-naglalaro kami ng ahedres; ang mga anak ng heneral, isang mag-asawang ins Binabanggit ang sulat 0 tarhetang pangkoreo ni Blumentritt nang ika-14 ng Hunyo. Ang sulat ni Hidalgo ay waia sa "Epistolario". 4 Walang katuwiran 5i Rizal na dumaing nang gayon. Ang kahon ay dumating sa kapanahunan, nguni't sa isang paukakamali ay i5inakay sa bapor ICyangtse".

147

gles at isang eskoses ay tumutugtog ng piyano at ng akordiyon; sa mahinang tinig umaawit. Ang paglalakbay hangga ngayon ay mabuti: bukas, a.raw ng Biyernes, sa ikaanim 0 ikapito ay dal'ating kami sa Port-said.-N agdadabog ng kaunti ang dagat. Ang jsa sa mga aleman ay makakasama ko hanggang MayuiIa. Namumuhi ako kung minsan sa mga kasabay na pranses sapagka't wa1ang pinag-uusapan kundi ang pagsasamantala sa kanilang mga bayang sakop; ang mga ingles ay 1along mabubuti. Mga taong dayukdok, mga taong mababangis.5 Ipakisabi ninyo sa mga kaibigan na ang suI at na ito'y ariing kanila. Bukas ay bibili ako ng papel sa Port-Said. Sabihin ninyo sa kanila ang mga baIita ko. Sa iyong mga kamay, panginoon, ay inihahabiIin ko ang aking kaluluwa.-Sa 100b ng tat1umpu't Iimang araw magkakaharap-harap kami sa MayniIa.-Pumarito ka sa 1001:: nang lalong madaling panahon. Magsiparito kayo. Paalam, katoto; inuuIit ko sa iyo ang aking pasasalamat at pag-utusan mo ako .sa Kalamba-Laguna de Bay. Sumasainyo, RIZAL

46.

Si Rizal kay l,'ernando Canon

UNoli Me Tangere X 00" (Siping sulat kamay ni Mariano Ponce)

Djemnah-Dagat ng Tsina Ika-29 ng Hunyo, 1887 G. FERNANDO CANON RAMBLA DE CANALETAS BARSELONA, ESPANYA

2.0

3.0

MAHAL NA KASAMA AT KAIBIGAN:

Bukas ay darating kami sa Saigon at do.o'y mag: papalit kami ng bapor. Inaakala kong daratIng kaml 5 Ang talataang ito ay maliwanag na nagpapakilala ng pagkamuhi ni Rizal sa mga kawalang matuwjd at mga pagsasamantalang ginagawa n~ mga taong nag-aangkin ng lakas at kapangyarihan sa mga bayang sakop at mahihina.

148 s~

Maynila sa ika-5 0 ika-4 ng Agosto at sa aking 路bayan ay darating ako kinabukasan. 1 Sa halip ng 10 porsiyento ay inaakala kong nararapat maging 20 porsiyento. 2 Hindi pa ako nalulula. Paalam na at maging maligaya ka nawa; inaasahan kong balang araw ay susulat ka ng isang akda; ang Noli Me Tangere X 00. 3 Ang iyong kaibigan, RIZAL

Bumabati aIm sa lahat. 47.

Buhat kay Pablo Ortiga at Rey para kay Rizal Tinanggihan ng libing ang isang bayaw ni Rizal sapagka't hindi nakapagkumpisal.-Tutol ng isang katoliko.-Pagkahabag sa Pilipinas.-Isang polyeto ni Blumentritt.

JOSE RIZAIJ SA BUNGANGA NG ILOG NG SAIGON.NAGLALAKBAK NA PATUNGONG PILIPINAS

MINAMAHAL KONG KAIBIGANG RIZAL: Tinang~ap

ko ang' invong sulat ng ika-17 ng kasalukuyan at dito'y natalos kong tinanggap ninyo sa pook na iyan ang aking tarhetang lJinagbalitaan ko ng paglipat namin'ng bahay, na ipinadala ko sa inyo sa Londres. Sapagka't hindi ko nalalaman ang tinitirhan ng mabuting kaibigang Ventura ay hindi ko naipagbigay-alam sa kanya ang paglipat na ito, gay a ng aking ninanais. Ngayong sinasabi ninyong kayo'y kasama niya sa bahay, ay ipinamamanhik kong ipakisabi sa kanya ang aking bagong tirahan at ipakisabi ang aking 'pasasalamat dahil sa kanyang pakumusta ha buong giliw na ibinabalik ko sa kanya at gayon din sa ngalan ng aking mga anak. Si Rafael ay namamasukan nga at sumasahod ng 1 Si Rizal ay dmhating sa Maynila nang ika-5 ng Agosto at kinabukasan ay nagtungo agad sa Kalamba, upang bumati at tumira sa piling ng kanvang mga magulang at mga kapatid. 2 "Sa halip ng 10 porsiyento ay inaakala kong nararapat maging 20 , porsiyento." Ang mga salitang ito'y tumutukoy sa komisyon sa pagbibili ng sklat na Noli na ibinibigay ni Rizal kay Canon. ", S Ayon kay Ponce, ang Noli Me Tannere X 00, ay nangangahulugan ng Noli Me Tangere na pararamihin sa walang katapusan.

149

anim na libong sikapat, datapuwa't yamang hindi ko ni· nais kailanman na siya'y pumasok na kawani, bagkus magtapos sana ng isang karera, na upang Inatupad ay ginawa ko ang lahat ng pagpapakasakit na maaaring gawin ay niloob ng Diyos na, sa wakas, noong huling Abril, ay makatapos ng karera ng Katulong ng mga Ga· waing Bayan ~t ngayo'y nag-aantay siyang malagay roon. Inalihan ako ng malalim at tunay na pagdaramdam at sarna ng loob nang mabasa ko ang inyong ibinaHta sa akin tungkol sa inyong bayaw, unang-una, sapagka't siya'y inagaw sa kanyang kaanak, at ikalawa at lalong mahalaga, ay sapagka't itinanggi sa kanya ang lupang banal paIibhasa'y hindi nakapagkumpisal. Sakaling ang pangyayaring iyon ay naganap sapagka't siya'y bayaw ninyo, dahil sa paghihiganti, gaya ng inyong sinasabi, ay kasang-ayon ninyo akong iyon ay isang paghihigan· ting hangal at hamak na itinatakwil ng Diyos at kasama ng Diyos na itinatakwil din ng mga mararangal na tao, Ako'y naging tagapagtanggol at hangga ngayo'y tagapagtanggol pa ng mga Samahan ng mga prayle sa Pilipinas, sapagka't sa akala ko'y Idnakailangan pa sila roon, datapuwa't ang budhi ko, para ng sa isang mabu· ting katoliko, ay naghihimagsik laban sa mga gawaing iyong hindi matuturingan, na nasasaksihan, hindi la~ mang sa Pilipinas kundi dito rin naman sa Europa, at lalo na sa Espanya, datapuwa't sa anumang para an ay hindi ko maipagtatanggol 0 masasang-ayunang tanggi. han ng Iibing sa lupang banal ang kristiyanong namatay, gaya ng inyong bayaw, 0 ng sinumang dahB sa walang sal aping ibabayad sa libing, 0 kaya'y hindi nakapagpa· binyag 0 nakapagpakasal, dahil sa lubos na kawalan ng maibabayad na pauna sa mga sinisingil ng parokya. Hindi ako naniniwalang ito ang aral ni Hesukristo. Kung ang mga paring iyan ay walang pinipinsala, sa pag-aasal nang gayon, kundi ang kanilang sarili lamang, ay bahala na silang makipag-ayos sa kanilang budhi; masama ay nakasisira sila sa relihiyon at sa lupaing kanilang tinitirhan, maging dito at maging doon. At sukat na ito, kaibigang Rizal, sapagka't magiging isang kasaysayang walang katapusan. Ipinaaabot ko sa inyo ang lalong taimtim na pakikiramay sa pagkamatay ng ,,inyong bayaw at sa mga ibinunga-niyon.

150

Totoo ngang iminungkahi ni G. Bacerra ang pagaalis ng Kapulungan ng Ultramar; ito ang pumilit sa aking lumipat ng bahay upang mabawasan ang mga gugol ko. Hindi pa naman ginagawa ang pag-aalis, datapuwa't inaakala kong gaga win ; nguni't matuloy man o hindi ang aking pagiging Tagapayo ng Pilipinas, ay umasa kayong kailanma'y hindi ko maliHmot ang marikit na bayang iyon, kahit dahil man lamang sa doon isinilang ang isa kong anak na babae. Hindi lamang ilan, gaya ng inyong sinasabi, kundi marami ang pagkagiliw at napakadakila ang pagmamahal ko sa Pilipinas, na ninanais kong umunlad at bumuti, at upang ang mga pilipino'y lumigaya ay walang ibang kinakailangan kundi ang katarungan, mabuting pamahalaan, at mabuting pangasiwaan. Tinanggap ko ang polyeto ni G. Blumentritt na nagtatanggol sa Noli Me Tangere. Inaakala kong mabuti ang pagtatanggol na iyon at lubos na makaganap sa kanyang layunin, bagaman sa ilang dako'y natagpuan kong may kasagwaan. Hanggang di~ na lamang, at sa pagnanais kong kayo'y manatiling mabuti, ay tanggapin ninyo aug magiliwing kumusta ng aking mga anak, at ipakikumusta rin ninyo kami kay Ventura. Nananatili akong magiliwin at mabuting kaibigang humahalik ng inyong kamay. PABLO ORTIGA AT REY

48. Buhat kay Felix M. Roxas para l;,ay Rizal Tungkol sa "Noli" .-Maging si Cervantes na rill ay hindi nakataho ng halaga ng kanyang "Quijote". Ang mahirap na pamumuhay sa Maynila.

Maynila Ika-9 ng Agosto, 1887 GINOONG JOSE RIZAL KALAMBA MINAMAHAL NA KAIBIGANG PEPE:

Pagkabalita ko ng iyong pagkarating, ay hum ahangos akong nagmadali ng paghanap sa iyo, datapuwa't hindi ako nagkaroon ng kasiyahang maratnan ka sa inyong bahay, sapagka't ayon sa sabi sa akin, ay umalis

151

ka raw maagang-maaga pa noon ding araw na iyon. Hindi mo mahahaka ang kalakhan ng kasiyahang naghari sa akin nang mabalitaan kong ikaw ay dumating, sapagka't wala nang Ialong nakalulugod para sa ating nagkatagpu-tagpo roon sa lupaing malayo at hindi maJ.ilimot kailanman, kundi ang magkita-kita tayong muli sa ating bayang minamahal, nakahandang magHngkod at mag-ukol ng ubos-kaya sa ganang atin, sa ikauunlad at ikabubuti ng ating lupa, na pinag-kakautangan natin sang-ayon sa katutubong batas at magandang kaugalian. May isang buwan na ngayong nab alit a an ko na dumating ang ilang sipi ng iyong mapanuri't makabayang kathambuhay na "Noli Me Tangere", datapuwa't kasakdalang ginawa ko ang lahat ng pagsisikap sa paghahanap ay hindi ko pa natatamasa ang mga sandali ng rnatimyas na kaligayahan at sigla, na natitiyak kong ibubunga ng pagbasa niyon. Marami ang mga papuri at mga sabi-sabing narinig ko tungkol doon, datapuwa't ang Iahat na iyon ay magiging maliit, hanggang hindi ko nababasa, at tila waIa pa akong naririnig na ma~ aaring makapagbigay sa akin ng maliwanag na kaalaman tungkoI doon. Sa pamamagitan nito'y tanggapin mo na kasabay ng tiwasay mong pagdating ang maligayang bati, para sa iyong akIat, na inaakala kong magduduIot sa iyo ng Iahat ng pangarap na sa iyo'y inilaIaan ng pag-asa at higit pa riyan; sapagka't nakikilala ko ang iyong mga akda at hindi ako nag-aatubiling manindigan sa mga ibubunga niyon. Maging si Cervantes ay hindi naniwala ni nakapag-isip kailan man ng halaga ng kanyang walang kamatayang "Quijote", at gayunma'y nalikha ang akdang ito nang higit sa kanyang binalak. Sakaling Iuluwas ka sa Maynila ay marapatin mong ibalita sa akin, sapagka't ninanais kong mayapos ka, bilang isang kababayan at kaibigan at kasa-kasama sa loob ng anim na taong mabilis at sangkisap-matang Iumipas, at tayo'y magkasamang nabuhay bagaman kahit magkaiba ng tirahan ay magkaisa naman sa ating kaisipan, natitigmak ng kapakipakinabang na agos ng pagkakasulong at pagkakaunlad na nag-alis sa atin ng kiming maskarang nakatakip sa atin noong tayo'y umalis sa Pilipinas, at nagkaloob sa atin ng kauna-

152

unahang sigabo sa paghaharap sa ating mga mata ng katunayan ng mga bayang mulat at bihasa. Ako'y di-mapalagay, Iagi nang umaadhika, lagi nang nagnanasa ng mga bagong damdamin, bala-balaking karanasan, buhay at pagkilos; sapagka't ang diwa ko'y parang napipiit kapag hindi makakilos sa malawak na larangang kinikilusan noong ibang panahon. Napakabigat para sa akin itong modus vivendi, sui teneris, ang pamumuhay na itong mapanglaw, nakababagot at walang pagbabago. Datapuwa't tatapusin ko na ang sulat na itong marahil ay nakayayamot na sa iyo, sapagka't napakahaba yamang ikaw ay hapung-hapo pa marahil at nabibigatan ng mga kaabalahan ng pagkakapaglakbay. . Hanggang dito na nga lamang muna, tanggapin mo ang laIong magiliwing mga kumusta at pagbating taimtim na ninanais sa iyo nitong kaibigan mong hindi nagbabago. ; FELIX M. ROXAS Habol: Ang tirahan k(i): Pulo ng Romero 16-ibabang paIapag. PAALAM

49. Buhat kay J. PeiliJen para kay Rizal Ang "sinigang" .-Isinalin ni Blumentritt sa wikang aleman ang kathambuhay ng 'kaibigang walang kamatayan."-Mga hatol pa tungkol sa "Noli".

Rambla de Canaletas BIg. 2-3Barselona Ika-6 ng Setyembre, 1887 GINOONG JOSE RIZAL PILIPINAS PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGANG RIZAL:

Sa pamamagitan ng dalawang sulat ninyo ay buong kasiyahang napag-alaman kong hindi kayo nagdanas ng anumang kapansanan sa inyong paglalakbay hang~ gang sa Kipot ng Malaka, biyaya itong Iagi nang ni.. nanais para sa inyo ng 路mga senvol-ias,- pati na ni Blu~

153

mentritt, na gayon nawa ang mangyari maging sa nalalabi pang mga araw ng inyong paglalakbay at maging sa sinapupunan ng inyong minamahal na kaanak. Ngayo'y inip na inip na kami sa paghihintay nang buong pananabik ng mga bali tang galing sa inyo, upang kami'y makaiwas sa pagkatigatig ng kalooban na nilikha ng mga balita ng mga pahayagang nanggaling diyan, tungkol sa iba't ibang katampalasanang gawa ng makapangyarihang si Terrero. Ang butihing kaibigan nating si Blumentritt ay hindi pa nalalaunang lumiham sa akin at itinatanong ang kahulugan ng salitang "sinigang", sapagka't isasalin niya sa aleman ang inyong "Noli Me Tangere" sakaling, gaya ng mahihintay, ay pagkalooban ninyo siya ng pahintulot. Ngayo'y katatanggap ko lamang ng isa pang liham niya, na sinipian ko ng bahaging sumusunod: "Pagkakain ng hapunan, ay umuupo ako at humihitit ng dalawa 0 tatlong pipa, na ang iniisip ay ang ating Pilipinas. Sumulat na ako ng tuwiran kay G. Balaguer, na ang tawag sa akin ay kaibigan, at ipinatalastas ko sa kanya ang aking kuru-kuro tungkol sa mgapagbabagong nararapat gawin sa ating lupa. Ibig kong ingatan ang suI at na ito alang-alang sa pagmamahal kay Rizal: baka sakaling balang araw ay maging kapaki-pakinabang sa ating walang kamatayang kaibigan ang pakikipaglapit ko sa Ministro ng Ultramar, bagaman hindi ako nabubuhay sa mga pangarap, sapagka't natatalos kong hindi lagi nang iginagalang ng Kapitan Heneral sa Pilipinas ang ipinagvutos ng kapangyarihan sa Madrid." "Sa aking isip" ay natapos ko na ang pagsasalin ng nobelang tagalog, .at ang nalalabi na lamang ay ang matagal at mabagal -na. gawain ng pagsulat niyon. Gayunman ay ginagawa kong taglay ang malaking kasiyahan, sapagka't ang gawaing ito'y isang parangal sa dakilang Tagalog na si Jose Rizal. Ang pintor na si Eberhardo Eysert (na nagnais na gawin kayo at si Rizal na mga patnubay sa Viena) ay guguhit para kay Rizal ng isang napakainam na Revanche sa retratong tinanggap niya buhat kay-Rizal. Ewan ko kung paano maipadadala sa Pilipinas ang kuwadrong itong niyari sa "6leo" at ipininta sa tabla 0 kayo. . Susulatan ko si Blumentritt upang ipadala sa akin

154

ang nasabing kuwadro, at kung darating sa kapanahunan, ay ako na ang magdadala niyon, sapagka't ako man ay hindi na magtatagal at uuwi na rin ako, palibhasa'y napasiyahan nang ako'y hindi tutungo sa Madrid upang magtapos ng pag-dodoktor. Si Dr. Nordmann, na S. L. N. ay yumao na, sangayon sa kaibigang Blumentritt, dahil sa isang pagtistis sa kanya. Si Rogers, ay hindi siyang nakakuha, gaya ng nais ninyo, ng tungkuling hinahangad niya, sapagka't ibang lalong malakas ang pinagkalooban. Kayo ay sinulatan ko nang minsan at ipinadala ko na iyong kasabay niyon ang mga puna ng "Diluvio" sa inyong kathambuhay. Ang "La Publicidad" ay naglathala rin sa dalawang bilang ng isang masusing pag-aaral tungkol sa dalawang kabanatang iyong maaasim at mapapait, at sinabi pang ang inyong kathambuhay ay naglalaman daw ng maraming katotohanan, at tiniyak pa na ang kumatha ay nagt,aglay raw ng malaking hinahon sa pagsulat niyon. Si Mariano Ponce ay maglalathala rin ng isang masusing pag-aaral at kung mayari ay ipadadala ko sa inyo, nolo Magiliw kayong kinukumusta ng mga suYe1W at ninanais namin sa inyo ang buong uri ng kasaganaan. Yay ojutea Freund! (Ang inyong Kaibigan), J. PEILIFEN * 50. Buhat kay Julio Llorente para kay Rizal Humiwalay si Llorente sa pahayagan.Mga sarna ng loob.

Madrid Ika-18 ng

Oktubr~

1887

GINOONG JOSE RIZAL PILIPINAS lvIlNAMAHAL NA KAIBIGANG RIZAL:

Tuwi-tuwina'y binalak kong sumulat sa iyo, nguni't kailanman ay hindi ko nagawa. Sa wakas ay sumusulat ako sa iyo ngayon upang huwag mong isipillg ikaw ay nilimot ko na. . â&#x20AC;˘ Jose Ma. Panganiban?-Ayon sa paliwanag ni T. M. Kalaw.

155

Ang titulo ng Medisina ay inaakala kong natanggap mo na. Sa anu't anum an ay maaari mong hingin sa Gobernador HeneraI. Tungkol sa iyong mga aklat, ang tanging masasabi ko sa iyo'y hindi pa lumalabas sa Gaseta ang pahintulot ng Kagawarang-Bansa ng Pagpapaunlad (Ministerio de Fomento) . Walang ginawang anumang pagsisikap ang mga kababayan natin tungkol sa bagay na ito, ni si Govantes, ni si Leon, ni si Regidor, ni sino pa man. Ako'y humiwalay 0 tumiwalag sa pahayagan: Una, sapagka't ito ay ginagamit na tuntungan sa ikapagtatamo ng sariling hangarin; Ikalawa, sapagka't tinatangkang papag-alit-alitin ang ilang kababayan; Ikatio, sapagka't wala silang ninais gawin sa kapakanan ng iyong mga katha; Ikapat, sapagka't gayong nangako si Lete na rllagpapalathala ng isang pag~msuri tungkol sa iyong akda, hangga ngayo'y hindi pa niya ginagawa ang gayon. Palibhasa'y kinailangan kong umalis ng ilang buwan sa Madrid kasama ng aking maybahay, ay napilitan akong ipagkatirala ang paglakad sa bagay na ito sa mga kababayang nangangasiwa ng pahayagan. Sila'y walang ginawang anuman. Maniwala kang ang pagkainggit ay naglalatang sa maraming kababayan natin. Dumating ako buhat sa Lequisitio nang may ilang araw na, at sa pagkamalas kong walang ginawang anuman tungkol sa iyong mga aklat ay ipinasiya kong humiwalay at lubusang tumiwalag. Ang tanging dinaram dam ko'y ang kapalaran ng iyong mga aklat, at ang pagkakatagubilin mo ng gawaing ito sa mga taong gaya ko, na waia namang lakas sa mga tanggapan ng Pamahalaan. N agharap ako ng isang bagong kahilingan sa Kagawad-Bans~ ng Pagpapaunlad upang ipalathala ang pahintulot ~a Gaceta. Ang lagak ay babayaran nating dalawa, ikaw at ako, nang tigkalahati. Sa ibang araw ay magiging lalong malawig ako. Lagi nang sumasainyo ang iyong. kaibigan 路at ka~ama,

JULIO LLORENTE

156 51. Buhat kay

Balbi~o

Ventura para kay Jose RizalÂˇ

Inaanyayahan sa Kapampangan at tinatalakay ang "Noli".

BakuIud, [Kapampangan] Ika-27 ng Nobyembre [18877] [GINOONG JOSE RIZAL] MINAMAHAL CUNG CAIBIGAN:

Sabihin pa ba ang tua co fig tangapin co ang inyong suI at, sa pagca't. pinaquilala sa aquin an malaqui ninyong calooban macasapit dito, fig tayo,i, mag caquita, bagaman at dahil sa malaquing [dahilan] sinasabi ninyo sa inyong suI at, uica ninyo na binabaual cayo fig mga magulang ninyo. Nguni,t, upan din tayo,i, magcaquita at rna pag usapan ang nangacaraan buhay natin, cung cayo,i, hualang ibang malaquing dahilan, pumarito cayo cahitman hindi pintacasi. Aco naman (cung) nag nacataon, at aco:i, nagka panahon, sasapit din aco rian sa inyo, Ialu,t, laluna, na aco,i, pa Batafigan din; hindi co masabe laang kung cailan cu maytutuloy itong pag isip cung ito, caya figa,t~ cung cayo,i, maunang mag ca panahon sa akin, yayamang cayo,i, [bagong] tao, at madaling rnacapag lalacad, parito na cayo, sapagca,t, nalaan ninyo na came,i, marami, at ugali fig taong me asawa, na hindi agad macalacad. Ngayon nandito aco ,sa Baculud, bayan puno nitong hukuman fig Capampangan, figuni,t, sa macalaua paparoon [aco] sa Santo Tomas, 'b ayan fig asaua co at lupa ring capampafigan, ang layo laang dini sa bayan puno ay isang oras na carromatahin; nan doon ang bahay cung saan naquita ang unang liuanag fig asaua co, at marahil hanggang buan fig Enero., do on came maninira; figuni,t, cahitman [aHn sa] dalauang bahay hinihintay cu cayo sa anumang oras, nasabi cu laang ang pag paroon namin, fig huag ninyong pag tachan â&#x20AC;˘ Ang suI at na ito'y natititik sa Tagalog, at hindi namin binago ang pagkakasulat upang panatilihin ang diwa ng lumiham. Dapat alaming ang sumulat na sl G. Balbino. Ventura y Bautista ay isang Kapampangan, at gayunma'y' malhvanag na naipabayag sa tagalog ang kanyang ibig sabihin. Ang huling dalawang talataan ay siyang natatanging nasusulat sa wikang pranses, na tinagalog namin. SI G. Balbino Ventura ay nag-ara! sa Paris, at doon sila unang nagkakilala" ili Dr. Rizal.

157

ang di ninyo .ep datnan dito ~a Ba~\11ud, at cung eaYQ naman paparoon sa Santo Tomas, dito rin sa Bacul~d ang daan ninyo. Magdaan muna eayo dito sa bahay at baea saeali,t, nandito came sa pagea,t, madalas ding earning urnui dito. Bagay sa inyong katha ay hindi pa ako nagkakapalad na iyon ay rnabasa, kaya nga't sakaling mayroon pa kayo ng isang sipi, ay kikiIalanin kong utang na loob sa kaihuturan ng aking kaluluwa kung ipagkakaloob ninyo iyon sa akin [ .... ] ninanais kong masiyahang muli sa pagbabasa niyon [ .. . . ] totoong kawiliwili, sapagka't ang aklat ay mahalaga at kinatha ng isang kaibigan totoong minarnahal. . Ang mga masintahin kong pakumusta sa inyong kaanak, bagaman hindi pa ako nagkakaroon ng karangalang siIa'y makiIala: at sa ganang inyo ay tanggapin ninyo ang isang mahigpit na yakap ng inyong kaihigan,

BALBINO [VENTURA y BAUTISTA]

52.

Buhat kay pedro Serrano para kay Riml Ayaw palabasin ang "Noli" sa Adwana.

San Jose, [MayniIa] "Ika-13 ng Disyembre, 1887 GINOONG J OSE RI.~AL KALAMBA PINAGPIPITAGANAN KONG GINOO AT K.~IBiGAN:

Dinaramdam kong ihalita sa inyo na hanggang sa araw na ito'y naroroon pa ang kahon sa mga pintungan ng adwana, at inaakala kong pipigiIin doon nang iIang araw pa hanggang sa marapatin ng ginoong tagasuri ang paglalagda ng kanyang kilala nang "palabasin". Gayunma'y hindi siya kinukulang ng pagbihitiw ng mgH pangako sa amin na napakarami na. Araw-araw ay inuulit sa amin ang kawili-wiling awiting "palalahasin, tangi ang kathambuhay." Ito'y nagiging isang pang-aIiw man Iamang sa atin, 0 inaakalang makaaaliw sa atin. Umaasa akong maisasaayos din, sa wakas, sapag-

158

ka't malaki ang aming pagtitiis sa pakikitungo sa kanila. Maligayang bati, at tanggapin ninyo sa maydala nito ang umiiral na batas tungkol sa pagtuturo sa mababang paaralan, na ang mga bagay-bagay na niIaman ay inaasahan kong ako rin ang mag-aabot sa inyo. Ang inyong lingkod, na humahalik ng inyong kamay, PEDRO SERRANO [LAKTAw] 53. Buhat kay Riml para kay Ponce * Nasa-Amerika, patungo sa Europa.-Hinihingi ang kabuuan ng mga sinulat ni Lan-a.

San Francisco, California, Ika-30 ng Abril, 1888

MARIANO PQNCE,

ITINATANGI KONC\ KABABAYAN AT MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Ipagpaumanhin ninyo sa aking ang kapangahasan ko ng paglalapat s'a inyo ng huling taguri, bagama't hindi ko pa nagiging isang karangalan ang pakikiabotsabi sa inyo, datapuwa't naniniwala akong sa atinatin, at sa karamihan na ng mga utang na loob ko sa inyo, ay dapat kong parangalan ang sarili sa pamamagitan ng pakikipagkaibigan sa inyo. Ang ating kaibigang Viola, ang siyang nagsabi sa aking kayo ang nangasiwa ng walang anumang pag-iimbot sa aking mga akda; dahil dito'y naspasasalamat ako, at inaasahang magkakaroon din ng pagkakataon upang patunayan sa inyo ang aking pasasalamat. Ngayon ay naririto ako sa Amerika, na patungo sa Europa: 1 titigil ako ng ilang panahon sa Londres, at mula roon ay susulatan ko kayo yamang nais kong magkasulatan tayo. Kung ako'y may kuwalta pa riyan sa pinagbilhan ng aking mga aklat, ay ipinakikiusap ko sa inyong ... Nakilala lamang ni Rizal si Ponce nang siya'y bumalik sa Europa nang taong 1888; n&1lni't bago pa kUala si Ponce, ito'y nagmalasakit na sa pagbibili ng mga aklat ni Rizal, bagay na pinasasalamatan nito. 1 Muling umalis sa Pilipinas, pagka't napilitan siya halos sa ikatilag sa mga pag-uusig sa kanya.

159

mangyaring ibili lamang ako ng buong sinulat ni Larra2 na inilathala ng Biblioteca Universal, at tuloy ipadala ninyo sa akin sa pamamagitan ng koreo sa Londres, na may balat na.-J. Rizal, Esq., Belliter Street 12, London. Kung sakaling wala akong kuwalta riyan, at may sinuman 0 kayo kaya, na ibig magpaluwal sa akin, pagdating ko sa Londres ay ipahihiro ko ang halaga, ang lahat ng naging halaga, ang pagkakapadala, atbp. Maipadadalang katulad ng aklat na nilimbag, atbp. . Inaabala ko kayo, sapagka't malaki ang pagnanais kong mabasa agad ang magagaling na akdang iyan,3 upang mailag-ay kong muli ang sarili sa kasalukuyang takbo ng wika. Paabutin ninyo kay Rogers4 ang alaala ng aking pagmamahaI, yamang siya ang aking inaabala sa pagtJapadala ng sulat na ito sa kanyang bahay, sapagka't hindi ko nalalaman ang inyong tahanan; libong patawad ang hinihingi ko sa inyo. Mga alaala kay Rianzares5 at sa Iahat ng ibang mga kababayan natin, at kayo nama'y mag-utos 0 humingi ng anum an sa Londres, sapagka't malaki ang pagkakaibig kong makapaglingkod sa inyo. Ang nagmamahaI sa inyo, JOSE RIZAL 2 Binabalak ni Rizal na lagyan ng mga tala ang "Sucesos" ni Morga, at ibig niyang mabasa ang mga akda ni Larra (isang kastilang bantog sa pagsulat ng tuluyan) upang mapapanariwa ang kanyang mga kaalaman sa wikang kastila (LLB). Sa Madrid ay ipinagtayo si Larra ug isang bantayog na pandingding na may isang larawan niyang marmol at tan so ua nakaumbok (JPB). Ang tirahan sa Londres na ibinigay ni Rizal kay Ponee ay Hilliter St., 12, ito'y pansamantala lamang ua tirahan niya, sapagka't sa isa pang sulat, BIg. 171, Hunyo 6, ni Rizal kay Ponce, ang kanyang tirahan ay sinasabing nasa-Chalcot Crecent 37, Primrose Hill,

N.W. 3 Tumutukoy sa buong akda ni Larra na tinanggap ni Rizal kay Ponce, nguni't sa malas ay hindi naingatan, sapagka't sa mga aklat sa kanya~g aklatang dinadala rito buhat sa H<ingkong, ang mga aklat na nasabI'y hindi kasama. 4 Si Enrique Rogers ay isang kaibigan ni Rizal, na noo'y na~iti!a .sa Barselona. Ang sulat na itong padala kay Ponce ay nawala at hindI nlto natanggap. 5 Si Pablo Rianzares Bautista ay isang binatang pilipinong nag-aara! ng deretso sa Barselona. Anak siya D;i,G. Ambrosio Ria~ares! bantog ng gayon na lamang sa mga kilusan~ pohtlko noon at sa Hlmagsikan pagkatapos.

160 54. Bl!-Ttat kay Juan Luna

p~ra

kay _Riz(ll

Isang kapahamakan ang mabuhay na dayuhan.Ang "Pintura" sa Hapon ay kasing-taas ng sa Gresya at sa ltalya.

175 Boulevard Pereire, Paris, Ika-3Q ng Mayo, 1888 SR. D. JOSE RIZAL. MINAMAHAL KONG KAIBIGANG RIZAL:

Tinanggap ko ang kinasasabikang sulat mo mula sa Londres, at binabati kita ng buong puso sa pagdating mo sa pangulong-bayang iyan (capital) nang walang anumang kapansanan at sama ng loob maliban sa pag'kakalisan mo sa iyong mga kaanak, sapagka't noong ako'y sulatan mo at sabihing patutungo ka sa MayniIa, ay sumaloob kong marahil ay babalik ka agad kaysa gaya ng iyong illiisip. Sumulat sa akin si G. Blumentritt at sinabing ang iIa~g kaibigan mo raw ay naglilibang ng pagsulat sa iyo sa Malabon, at dahil dito, ang ( .......... ) mga mahahaba ang baro (nakasaya) ay naniniwalang nal'oroon ka. Ibalita mo naman sa akin kung ano ang nangyari sa iyo sa ating lupa, sapagka't sa tarhetang tinanggap ko mula sa Hongkong ay wala ka namang anumang sinasabi, maliban sa ikaw'y sapilitang aalis sa ati-ng lupa. Sa katotohanan ay isang kasawian ang mabuhay na dayuhan sa ibang bayan, malayo sa lahat ng taong ating minamahal, sapagka't ako, sa loob ng may lablng-isang taong paninirahan ko sa Europa, ay wala na akong inisip kundi umuwi at samantalang nagdaraan ang panahon ay lalo namang nag-uulol ang pagnanais kong makauwi. Sa Paris ay nakabuo ako ng isang bagong angkan, na siyang pinaka-putong ng aming adhikain-ang ibig kong sabihin ay tungkol kay Paz at sa akin-sa pamamagitan ng isang anak na lalaki na siya naming malaking k~Iigayahan: may walong buwan na at kalahati, matalas ang isip at pilyo, at ang pangalan ay Andres. . Ibalita mo naman sa akin ang iyong mga karan~;,.

161

san sa paglalayag, lalo na ang tungkol sa pagkakatira mo sa Hapon, na totoong mapang-akit sa akin; ako'y mahigpit na tagah::tnga ng kanyang "pintura" at naniniwala akong sila'y nakarating na sa 1a10ng mataas na kalagayan, kasing-taas ng sa Gresya at Ita1ya; dapat nating pag-aralang lalu't 1alo ang bayang iyon na rnalaki ang pagkakahawig sa atin. Paalam na, mga alaala ng aking pamilya, na kumikilala naman sa lahat ng iyong mga iniaalok: alam rno nang dito'y mapasisiyahan mo nang- anumang maibig-an ang isang kaibigang- tap at, at ka1akip ng ' mga alaala ni Paz at mga halik ng Luling, (Andres), ay niyayakap ka ng mairog mong JUAN LUNA

H. L. Ito ang bag-o kong mga palatandaan at siya mo rin namang bahay. 55. Buhat kay Rizal para kay Ponce Muling hinihingi ang kabuuan ng mga sinulat ni Larra.

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N. W., Londres Ika-5 ng Hunyo, 1888

MARIANO PONCE

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Mula sa Amerika ay sinu1atan ko kayo sa pamarnagitan ni Rogers,1 tanging kababayang ang tinitirhan diyan ay nalalaman ko nang bahagya. 'Valang alinlangang ang sulat ko'y hindi nakarating sa inyong mga kamay, sapagka't hangga ngayo'y hindi pa kayo surna... sagot. Sa sulat na iyon ay pinasasalarnatan ko kayo dahil sa mg-a pagkaaba1a ninyo sa aking mga aklat. Ipinakikiusap ko rin sa inyo na ako'y padalhan ng kabuuan ng mga aklat na sinulat ni Figaro 0 ni Larra, na inilathala ng Biblioteca Universal diyan; ang ma1 Si Enrique Rogers ay Pilipino, kaibigan ni RizllI at mga kastila ang mga magulang. Ang sulat na tinutukoy ni Rizal ay ang may tanGang' BIg. 160 na ipinadala sa pamamagitan ni Roger.s. Ani? sulat na ito'y hindi natanggap ni Ponce, ni si Rogers, gaya ng smasabl sa sulat BIg. 178.

162

giging halaga ay babayaran ko sa halaga ng mapagbibilhan ng aking mga aklat diyan, at kung walang sapat ay babayaran ko sa susunod na koreo, pagkatanggap ko ng mga aklat. Ipinakikiusap ko pa rin sa inyo na ipadaIa lamang sa aking may mga balat na, sa pamamagitan ng koreo, bilang mga limbag. Ang n~lalabi sa akin ngayon ay ihandog sa inyo and direksiyon ng aking bahay at ang aking mga paglilingkod bHang kaibigan at kababayan. Kung ibig ninyo akong sulatan, ay iIagay ninyo sa sulat ang ganito: Jose Rizal, Esq., 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres. 2 Ibigay ninyo sa akin ang inyong direksiyon at ang sa mga kaibigan 0 kababayan, pagka't hindi ko nalalaman ang kaninuman sa kanila. Ang inyong nagmamahal na kaibigan, RIZAL

56.

Buhat kay Ponce at Rogers para kay Riml

Katipunan ng ~ga akda ni Larra.-Ang direksiyon ng ilang kaibigan.

Barselona, Ika-13 ng Hunyo, 1888 G. JOSE RIZAL. PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa sandali ring ito'y katatanggap ko lamang ng kaligayahang di-inaasahan na idinulot sa akin ng inyong mahalagang sulat noong ikalima ng kasalukuyan. May palagay akong hindi natanggap ng kaibigang Rogers ang inyong suI at, sapagka't siya'y nakikita ko halos araw-araw sa "kape" ay walang anumang nasasabi sa akin tungkol sa suI at. Madaliang ipinadadala ko sa in yo ang kabuuan ng mga artikulo ni Larra (Figaro), na tatanggapin ninyong "sertipikado" sa "koreo" ring ito. Hindi ninyo kailangang ipadala sa akin ang katapat na halaga, sapagka't yamang nabili ang ilang sipi ng "Noli Me Tan~ 2 Ang tirahang ito 0 direksiyon ay may isang plaka ngayong palatandaan ng pagkakatira ni Rizal, na inilagay sa mungkahi ng Sugong pilipino sa Londres na sl G. Leon Ma. Guerrero.

163

gere", ay ako ang dapat magpadala sa inyo ng pinagbilhan noon. Hindi ko masabi sa inyo nang tiyak kung magkano ang aabutin nito, sapagka't hangga ngayon ay hindi pa ako nakikipagtuos sa nagtitinda ng aklat; nguni't kung ibig ninyo ay walang dahilang anum an upang ipadala ko sa inyo ang halaga. Wala kayong anumang dapat pasalamatan sa akin. Ang lahat ng magagawa namin dahil sa in yo ay kakaunti. Ang direksiyon ng kaibigang Rogers ay ito: Pro& venza 256, 1.0. N aririto at kasama rin naman namin ang kaibiga't kababayang si Galicano Apacible, na dumating nang waJa pang isang buwan at naninirahan sa daang Hospital No. 67 piso 3.0. Sa ginoong ito ay ibinigay ko ang inyong direksiyon, at ang sabi'y susulat siya sa inyo sa lalong madaling panabon. Ang kaibigang Fernando Canon ay nakatira sa San Gervasio, kasama ng kanyang asawa at mga kaanak nito: hindi ko maaalaala ang daan at ang numero. Binubuo kami ito ng isar.g mabuting pUlutong. Namumuhay na kasama ui Apacible si Pablo Rianzares Bautista. Ang inyong nagmamahal na kaibigan, kababayan at lingkod na h. n.k. MARIANO PONCE

Tanda: Rambla Canaletas 2-3.0. Ang direksiyon ni Canon ay Probinsiya ng Barselona, Fernando, Canon, Alfonso XII, 53, 1.0. San Gervasio. Minamahal kong kaibigang Rizal: Tanggapin ninyo ang magiliw kong pagpupugay at huong pusong pagbati sa mabuting pagdating ninyo sa Europa. Ang sulat na sinabi ninyo kay Ponce, na ipinadala sa akin mula sa Amerika ay hindi ko natanggap. Ang nagmamahal at masugid ninyong kaibigan at kabahayan, ROGERS

164 57.

Buhat kay Rizal para kay Ponce

Si Larra, ang kastilang pinakamabuting sumulat ng tuluyan sa loob ng dantaong' kasalukuyan.Sa mga paham na lalaki, ang lahat ay karapatdapat pag-aralan.-Sa Madrid na kinaroroonan ng maraming kaibigan, ang aklat ni Rizal ay hindi man nakapasok.-Walang imik na kahatulang laban sa nasabing aklat.-Kailangan ang pagkakaisa.

37 Chalcot Crescent Primrose, Hill, N. W., Londres Ika-16 ng Hunyo, 1888

MARIANO PONCE

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa pagitan lamang ng ilang oras ay tinanggap ko ang masanghaya at mairugin ninyong sulat na kalakip ng kay Rogers at ng mga artikulo ni Larra. 1 Dahil sa dalawang bagay na ito, gayundin sa inyong magandang Ioob, ay pin~hahatdan ko kayo ng walang katapusang pasasalamat. Bagama't ang aklat na ipinadala ninyo sa akin ay naibigan ko't ikinalugod kong gayon na lamang, sapagka't binubuo ng lalong magagaling na artikulo ng kastilang pinakamabuting sumulat ng tuJuyan sa loob ng dantaong ito, gayunman, at sapagka't ako'y may ugaIing itangi ang kabuuan ng mga akda kaysa mga hinalaw kung ang pinag-uusapan ay ang mga bantog na manunulat, kaya ipakikiusap ko sa inyo na mangyaring ipadala sa akin ang buong akda na ipinaIimbag ng BibIioteca Universal, gaya ng sa Mundo Fisico, ang mga akda ng Duque de Rivas, atbp.2 Gayunma'y iingatan ko ito ng buong lugod, upang maisagawa ang pagtutulad sa iba't ibang naipalimbag na. Ang katuwiran ko sa pagtatangi ng mga akdang ganap sa mga pili, ay sapagka't ako'y naniniwalang sa mga dakilang tao ay karapat-dapat pag-aralan ang lahat at saka mahirap sabihing lubos kung alin ang lalong magagaling 0 masasama. 1 Tinutukoy ang sulat bIg. 173, ng Epistolario na may petsa 13 ng Hunyo, 1888. 2 Ang buong mga akda ni Larra, 'gaya ng biningi ni Rizal, ay siyang pinatutunayan ng mga buling Iiham at ng katalogo ng mga aklat ng kanyang aklatan.

165

Tungkol sa kuwaIt a ko riyan (?), ay itago na muna riyan, at saka ko na hihingin sa inyo kapag ang kapatid na bata3 ay ibig lumabas sa lansangan, na ang gagamitin ay ang natitipong kuwalta ng kapatid na panganay. Ano't kayong may kakayahan upang gamitin ang panulat, tanging sandatang nalalabi sa atin, ay hindi ninyo ginagamit 0 pinakikilos para sa ikagagaling ng ating kalagayan. Ang tanawin ko ngayon, sa pa-ghanap sa Europa ng mga pusong kaibigan ay lalong napapako sa Barselona kaysa ibang dako. Sa Madrid, doon sa ipinalalagay kong marami akong kaibigan, sa ating mga kababayan, ay doon pa naman hindi Iamang hindi nakatagpo ng tulong ang aking aklat, kundi ni hindi man lamang nakapasok, dahil sa pagwawalangbahala at sa di pangkaraniwang kaasalan ng iba, sangayon sa isang kaibigang tila siya na Iamang nalalabi sa akin doon. 4 Hindi ko dinaramdam ito, dahiI sa akin; dinaramdam ko dahiI sa nagiging kahulugan nito, dinaramdam ko dahil sa namamalas kong nawawala pati ng kahuli-hulihang kagalingang nalalabi sa atin, na dili iba kundi ang walang pasubaling pagkakaisa kailanma't ang pag-uusapan ay ang ikabubuti ng ating bayan. Kung pati na ito'y mawawala, ana pa ang malalabi sa atin kundi ang pagiging imbi sa lahat, anong mga kagalingan ang masasabing natutuhan nating naparito sa Europa, at anong mga kalamangan ang masasabi natin sa ibang rnga kapatid nating bulag? Sa MayniIa'y tinangkang siraang~puri ng ilang maririlag na kababayan ang aking akda, at ako'y napangiti lamang; ngayon, na ang pUlutong ng mga pilipino sa Madrid, ang Ialong mga makabayan, ang masasabing lalong may pagkakasulong, ay nagpapamalas ng ganyan sa akin, ay dinaramdam ko nang lubos, sapagka't iya'y nangangahulugan ng isang tahasang pagtatakwil 3 "Ang kapatid na bata at matanda" na sinasabi ni Rizal sa saknong na ito ay tumutukoy sa kanyang unang aklat nn "Noli" at sa kanyang rnga huling akIat na sinulat. 4 Ang huling kaibigan niyang naiwan sa Madrid ay tila hindi iba kundi ang naging Hukorn Julio Llorente (LLR). (Tingnan ang suI at bIg. 160 ng Epistolario. Hindi rnalayong naging masikaJ' sa ~anyang pakikitunggali alang-alang sa kalayaan ng kanyang lupang tmubuan, katulad din ni Rizal kung kaya siya'y makaitlong hatulan ng kamatayan ng mga may kapangyarihang kastila sa P,ilipinas. Siya'y tagaSebu. Hindi pa nalalaunang narnarnatay sa Maymla. (JPB).

166

ng aking mga kababayan sa aking akda, kung di man isang bagay na lalo pang masama, bagay na siyang magiging tunay na pagkakalugso ng mataas na uri ng ating magandang kaasalan. Sa pagitan ng dalawang bagay na iyan, ay mamabutihin ko nang ako'y mapalungi. 5 Inuulit ko nga ang aking sinasabi sa inyo: inaakala kong dapat tayong magkaisa, kayong nasa-Barselona,6 pangulong-bayan ng "industriya" ng Espanya, at kaming iilang nasa-ibang lupang hangga ngayo'y nakalalangoy pa. Ngayon ay dumating diyan ang pinsan kong si Galicano,7 na kinakikitaan ko ng pag-asa at mga pangako, at kung sisikaping huwag siyang maligaw ng landas ay malaki ang kanyang magagawa. Ipinakikiusap ko sa inyong ipakibigay lamang sa kanya ang kalakip nito. Dito'y nagpupunyagi ako sa pag-uukol ng aking mga oras sa pag-aaral ng wikang ingles, ng tungkol sa bayan, sa kasaysayan natin at sa pagsulat ng ilang pansin tungkol sa lahat. 8 Ipaalaala ninyo ang aking mga pagmamahal sa inyong pulutong diy-an, at sa pag-asang wala, walang anumang salabid na makapagbabawa ng ating sigla sa ating mga pag-aaral, ay humahandog ako mula rine sa ipag-uutos ng lahat. Ang nagmamahal sa inyo, JOSE RIZAL 5 Ang saknong nll. ito'y puno ng kapaitan at nagdurugong pagdaing, sanhi sa ipinalalagay nl:!. kaasalan ng Hang kahabayang nasa-Madrid at ng Bang may pinag-aralang pilipino sa Maynila. Sa ganang kanil a, si Ponce at si Evaristo Aguirre, na isang mistisong kastila, ay nangagtangkang kumatkat sa jsipan ni Rizal ng mga kapaitang ito at siya'y inaliw sa pamamag itan ng kanilang mga sulat bIg. 175 at 176. Hmdi iilang pilipinong nakaaalam ng nangyayari kay Rizal ang nagpalagay na ang gayo'y hunga ng pagkainggit at kakatihang-dila ng mga nasa-Madrid (hindi naman Iahat sila) at buhat naman sa pagkasindak, dahil sa p ananakot, ang kaasalan ng ilang kababayan sa Maynila. 6Ibinaling ni Rizal ang kanyang mga mata sa Barselona upang humanap ng maaaring tumulong sa kanyang mga layunin. 7 Si Galicano Apacible, taga-Balayan, Batangas, pinsan ni Rizal, na dumating sa Espanya upang mag-aral ng medisina路 Ang sulat ni Rizal kay Apacible ay wala sa Epistolario. 8 Masasabing sa loob ng panahong itinira ni Rizal sa Londres, na mahigit na isang taon, ay noon iniukol ni Rizal ang kanyang buong pagsisikap at kanyang huong panahon sa pagmamalasakit sa iba't ibang kaparaanan sa kapakanan lamang ng ikabubuti ng kanyang mga kababayan at ng Pilipinas.

167

58. Blthat kay Ponce para kay Rizal Ang mga pilipino sa Barselona ay nangahahanda sa pagpapakasakit sa ngalan ng bayan.-Kasiglahan dahil sa akda ni Rizal.-uAng mga sumasalungat sa mga gawaing ukol sa kabayanihan at pagtitiis ay dapat magtamo ng walang-hanggang sumpa ng kasaysayan ng bayan".

Rambla Canaletas, 2-3.0. Barselona, Ika-22 ng Hunyo, 1888

JOSE RIZAL.

PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang masanghaya at magiliwin ninyong sulat noong ika-16 ng kasalukuyan, at hindi ko kayo sinagot hanggang sa makakita ng kaparaanang maipadala ko ang aklat na inyong hinihingi. Dahil sa pagkakamali ko, at dahil sa mga balitang hindi tiyak na tinanggap ko, ay hindi ko nalamang 'may isa pa palang palimbag ng akda ni Larra, bukod sa minagaling kong ipadala sa inyo. Ipinakikiusap kong ipagpatawad ninyo sa akin ang ganitong katunggakan. Ang kinakikitaan ko ng salabid ay ang pagpapadala ng aklat na inyong hinihingi. Sa koreo ay ayaw tanggapin sa dahilang labis daw sa dalawang kilogramo ang bigat. Hindi ko rin naman maipadadala sa inyo nangnababalot (pakete); sapagka't sa mga bansangmay kasunduan tungkol sa pagpapadalahan ng mga paketeng pangkoreo ay hIndi kasama ang Inglatera. Wala akong nakikitang paraan kundi ang pakete f),y sa Paris ipadala sa pamamagitan ng paktura 0 kaya'y bilang paketeng pangkoreo, sapagka't mula sa nasabing lunsod ay magaan na ang pagpapadala sa Londres. Hindi kayo kukulangin ng mga kaibigan doong siyang mangangasiwa sa pagtanggap at pagpapadala sa inyo, kaya inaantay kong ihimatong ninyo sa akin ang taong maaari kong padalhan, kung inaakala ninyong mabuti na ang gayong kaparaanan... Tungkol sa paghahanap ninyo ng kalblgan sa Europa, ay inilaki ng loob namin ang pagtatapon ninyo ng tingin sa Barselona. Kami, sa kaunting katuturan namin, ay nangakahanda hanggang sa pagpapakasakit

168

kailanma't nauukol sa ating kulang-palad na bayan. Hindi ko malaman, hindi ko maipaliwanag sa sar ili ang dahilan ng hindi mabuting pagtanggap na ipinamalas ng ilang kababayan natin sa Noli Me Tange1路e. Ang masasabi ko'y ang aking mga kaibigan, pagkatanggap ng mga unang siping ipinadala ko sa kanila sa pamamagitan ng koreong umalis dito pagdating ko sa Barselona noong H unyong nakaraan, ay nagsihingi pa sa akin ng marami, at buong kasiglahang sinabi nila sa akin ang pagpuri sa akda. Pagkatapos ay nalaman kong kayo r aw ay sumakay mula sa Marselya noong Hulyo ng taon ding iyon, at sa pamamagitan ng kaibigang Viola ay ipinahatid ko sa inyo ang aking pagbati. Ang akda ninyo'y patuloy na gumigising ng kasiglahan ng ating mga kababayan, maliban sa ilang natatangi; mga pagkakatanging hindi ko mawatasan, ni hindi ko maisiwalat, laID na't nauukol sa isang akdang may mataas na ri ng pagkamakabayan, na siya nin~ yong pinagtayaan ng inyong kinabukasan at ng inyong pangalan para sa mga uwak ng kapangyarihang makapari, upang ituro ang isang lunas sa mga walang hanggang kasamaang idinaraing ng ating kulang-palad na inang-bayan. Ang tumuligsa sa gayong uri ng pagtitiis at kabayanihan ay dapat sumpain ng kasaysayan ng ating bayan. Mabuti nga ang sabi ninyo; magkaisa tayong parang isang mahigpit na tangkas upang mapaglabanan ang mga kasamaan sa ating bayan. Magsama-sama tayong lahat sa paggawa, sa loob ng kani-kanyang sar iling kinikilusan, na ang tungo'y sa iisa ring pakay. Magkaroon tayo ng pananalig. Itinatanong ninyo sa akin kung bakit hindi ako sumulat, at ang tugon ko sa inyo'y wala akong mga kakayahan sa bagay na iyan. Ilang walang"kabuluhang mga sinulat ko na nalathala sa isang pahayagan dito sa lunsod ang nagpakilala sa akin ng ganitong katotohanan. Hindi lahat ng may ibig ay maaaring sumulat. Tanggapin ninyo ang mga yakap ng nagmamahal ninyong, " H. L.:

IV!. PONCE . Ang mga kaibigan ko sa Pilipinas ay nagpa~

169

talastas sa aking sila'y padalhan agad ng mga unang sipi ng pangalawang bahagi ng N ali Me Tange1'e, sakaling mailathala na. 59.

Buhat kay "Cauit" par" kay Ri:al

Hindi dapat pagtakhan ang mga naranasan ni Rizal pagkatapos ng kanyang pagdalaw sa Inang Bayan.-Ang panahon Iamang at ang mga gawain ng mga nararapat magpabago ang makapagpapagupo sa maraming dantaong mga pangyayari, sa pamamagitan ng unti-unting pagbabago sa kanyang tun tuning sinusunod sa buhay.-Ang una ay dapat ipanalo ang larangan ng mga isipan upang makapagpunla roon.-Hanapin ang bayang kinaroroonan ng ating mga pagmamahal.-Ang panghagupit a.t ang pasal sa bibig ang magpapalago sa hanay ng mga nagigising na.

Madrid, Ika-26 ng Hunyo, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Isang tunay na kasiyahan ang idinulot sa akin ng pagkakatanggap ko ng sulat ninyo noong ika-21. Hindi nagdaraan ang maraming araw na.ng mabalitaan kong kayo'y naririyan na sa pangunang bayan, pagkatapos na matatap ko ang inyong pagdaraa~ sa Hapon at sa San Francisco. Mabuting pagdating!, kaibigan ko; ngayong kayo'y mabalik na sa Europa, ay hindi ko na inaakalang malayo 0 mahirap ang kayo'y mayakap dito sa Madrid, sakaling kayo'y maparito, gaya ng naririnig kong sinasabi. Ay! mahal kong kaibigan, hindi ko pinagtatakhan ang inyong mga dinaramdam matapos na madalaw ninyo ang ating bayan; hindi ko pinagtatakhan, matapos na madama ninyo ang katotohanan ng doo'y mga nangyayari; inaasahan ko na nga ba ang inyong mapapait na hinaing, ang inyong pagkabigong babala ng kakilakilabot na panghihinabang! N guni't hindi, kaibigan: huwag nating hingin ang mga hindi mangyayari; huwag mag-antay ng pagkakasulong sa loob ng isang makipot na pamamahala; huwag humingi ng pagkakataas ng mga isipan, tahasang pam am ahayag, katayuang walang takot, katapangang walang takot, lantarang pakikilaban, makapangyari-

[70

hang sigaw, sa gitna ng gayong katayuan ng mga bagay-bagay, samantalang umiiral ang gayong tanging kalagayan, gawa ng panahon at ng mga istitusiyonpamahalaan at mga kombento-na siyang humubog sa isang bayang hindi man lamang nagdanas, ana ang sabi ko?, hin~i man Iamang nakaba~aag kahit kaunti ng kabutihan ng ibang pamanialakad na lalong mabuti, ibang katayuang Ialong kapaki-pakinabang na maihahalili sa kasalukuyan. Ang panahon lamang, at kasarna ng panahon ang matiyaga at panay na paggawa ng mga may tungkuling bumago sa katayuan ng bayang iyon, na dapat magsimula sa mga isipan, na anupa't dapat Iiwanagan ang talino, sa pamamagitan ng pagpapamalas at pagtuturo ng bagong tanawin, gigising sa kanyang isip at puso ng mga tunay na mithiin, makapagpapagupo sa matandang pamamalakad, magpapalit at unti-unting babago sa ayos at katayuan ng kanyang pamumuhay. Ito ang da,pat mawala, ang katayuang iyan ang siyang'<iapat palitan, siyang dapat nating Iabanan at pagbuntuhan ng Iahat nating pagpupunyagi, tayong mga nakawala na sa kanyang may lasong kapangyarihan; kailalilma't ito'y nakuha na, (na sa pakikipaglabang ito'y ang atin na ring mga kaaway ang siyang magbibigay sa atin ng sandata upang sila'y kalabanin, at dito at doon ay hindi tayo kukulangin ng mga pusong may mabuting hangad na magsisitulong) kung magkagayon ay maaantay natin ang kasagutan at pagtulong ng lahat, 0 ang lalong maraming bilang ng mga hangga ngayo'y napapailalim pa sa gayong lakas na napaka-makapangyarihan. Hindi natin maaasahan, bago mangyari ang labanan, na ang mga kulang-palad nating mga kapatid ay magpasimula ng pagkalag sa singkaw na iyon: kung ito lamang ay mangyayari, kung ito'y makukuha natin, ay wala na tayong dapat pang gawin, ang pakikilaban ay wala nang kabuluhan. Ang unang dapat gawin ay lumaban, lumaban sa lahat ng dako, at unti-unti, sa bawa't pook, sa pook na kinababagayan, sangayon sa pagkakataon. N asa-larangan tayo ng mga isipan; kinakailangang magtagumpay tayo upang makapagpunla; pagkaraa'y papasok tayo sa larangan ng mga pagbabago, at sa gayo'y magsisimula na tayo sa pamimitas ng bunga; at gayon na rin sa iba't ibang bagay. May Inang-Bayan pa

:171

tayo, "Veremundo"!: 00, may bayan pa, at naroroon sa inyong pinag-iwanan. Hindi bayan, hindi, iyang pulutong ng mga maka-relihiyon na nagtatakwil sa liwanag (ilaw) at ang ikinakalat at ang ibig sa kayang paligid ay ang karimlan, doon sa mapaghaharian niya ng buong pagpapakalabis; hindi ang pulutong ng mga kagawad ng pamahalaan; militar kaya 0 pambayan, na walang anumang mabuting ibinubunga, bagkus nanghuhughog, sa anumang kaparaanan, at sa pulutong ng mga maka-relihiyon, na siyang ipinagiging ganap ng kanyang kasawiang-palad; hindi ang bayan ang makamkam na mga anak ng bisirong ginto (mga intsik 0 hindi man), na walang kakayahang makatanaw sa dako pa roon ng kanyang sarili, at hindi makapaghangad ng ana mang layuning marangal at mataas; ni hindi man lamang bayang Inasasabi iyang mga walang-turing na gayong nakaaalam ng kapakanan ng karamihan, sa halip na pag-ukulan ito ng kanyang pagpupunyagi, ay inilalaan ang kanyang lakas sa kapakanan ng mga banyaga, at sa gayong paraa'y nakasisira sa karamihan dahil sa kanilang pagsasarili, 0 sa pagkakani-kanyahan at paghahati-hati, na sa sinapupuIian niyon ay siyang nagiging sanhi ng mga kadahilanang walang matuwid. Wala ng lahat ng iyan; huwag hanapin ang bayan kundi doon sa kinaroroonan ng ating mga pagmamahal; doon, na sa kabila ng lahat ng kapahamakan at pangangailangan, ay pinagdadalhan sa atin ng ating puso, na siyang mainam na palatandaang tagaturo ng ating mahirap na landasin, ang magdadala sa atin, kung di man sa katapusan, ay sa lalong malapit sa ating minamahalagang hangarin: naroroon ang bayan; ang lupain ay yaong maliit na bahagi ng lupang sinasamba, na puno ng mga banal na alalahanin, kinatatamnan ng matatamis na pagmamahal na dinilig ng mga luha ng ating mga magulang, pinagpala sa pagibig ng maraming salin ng mga tao; iyon ang lupain; ang bakas ng mga paang walang pitagan ay hindi na nag-iwan sa atin ng isang dangkal na lupa nlan lamang na mapaglalagakan ng isang halik ng ating mga labi; doon sa kinaroroonan ng tungkuling tayo'y pabayaang mabuhay ng payapa, sapagka't may karapatan tayong maipagpatuloy ang pagiging may-ari ng pamanang iyon ng ating mga magulang; iyon ang bayan, kaibigan ko,

172

na nalalaman ninyo at dinaramdam ninyo; at sukat nang siya'y buhay upang huwag nating .pabayaang manlupayp~y ang ating mga pagpupunyagi. Ang bayang iyong matapang, gayong mangmang, ay lalo pang magiging matapang kung magkakaroon ng tunay na kabihasnan, sa paghahati-hating may kalamangan ng taHnong nahasa sa ibabaw ng kaisipang may katuwiran. Ang nangyayari ay malaki pa ang kulang upang masabing ang bayang iyon ay may kabihasnan na; sa katotohana'y hindi natin dapat hingin ang matitingkad na katangian, ang karilagan at mga pagpupunyagi ng bayan sa iilan, sa kakaunting taong nakaaalam, nakararamdam na babahagya ang magagawa upang makihamok sa lalong malalaking lakas na di naglilikat, sa isang dako, at isang makapangyarihang pabigat na walang tutol, sa kabila, na hindi maaaring hindi makatagpo, maging marami man, ng walang tuos na pagsUlSumikap ng isang maliit na bahagi. Ito ang nangyayari, sa aking palagay, at inaasahan kong kayo'y sasang-ayon, kung inyong pag-uukulan ng kaunting pansin ang aking mga palagay. N a iyon ay hindi isang bayang tatag na? lyon nga ang sinasabi ko: Kung hindi'y paanong maipaliliwanag, kaawa-awang kaibigan ko, na ang inyong mga kaanak ang siyang magti tiis ng mga bunga ng pagkakalathala ng inyong akda?; bakit hindi pagtatakhan na ang ila'y palihim na mangahas na kayo'y dalawin at purihin ang inyong nobela, samant.alang hindi sila naririnig ng mga taingang kaaway? Sa isang bayang ganap na ang pagkakatatag, na nagtatamasa ng lahat ng kanyang karapatan ay hindi nangyayari ang ganyan. Walang alinlangang ang mga pagkakamali na rin, ang pamalo at ang busal ~y nakatutulong. upang par~mihin ang hanay ng mga gising; na, bagama't dapat ipanggipuspos, ito'y isang kaparaanang katulad din ng iba sa kanyang bisa. Nguni't hindi dapat ikamangha ang mga nakadudustang kagagav\Tan sa mga "Cortes" at ng mga pahayagan tungkol sa ilang mga pangyayari roon; at lalong hindi dapat pagtakhan ang anyo ng isang Salamanca, na dito man ay pinawawalang-halaga, at sapat na ipagbili ang sarili sa mga prayle. Sapagka't sa lahat ng dako'y nakikita rito ang "multo" ng panganib ng kabuuan ng bansa; sapagka't hangga ngaYQ'y kakaunti pa ang naniniwala sa kasa-

173

maan ng mga prayle roon; kung bakit pangkaraniwan, at sa kanila'y hindi nila dinaramdam iyong kasabihang: "mabuti ang masamang kilala na kaysa mabuting kildlanlin pa", kung tungkol sa bayan iyon, ay lalo silang mahilig na aminin ang lahat, kailanma't hindi mababago ang katayuan ng mga bagay-bagay roon. At yamang walang mapanghawakan sa paglalahad na iyon laban sa mga prayle, ay nanghawak sa dahilang ang gayon ay isang banta rin naman laban sa Arzobispo, na isang may kapangyarihan sa kapuluan, kaya't sa gayon ay nakagawa rin sang-ayon sa batas ng isang paglabag, bagay na totoo rin naman. Sa Iahat nanr; ito'y isa kayo sa Ialong napinsalaan: magparaya kayo, kaibigan ko: naipanalo na ninyo ang karapatan na, pagdating ng panahon, ay dapat igawad sa inyo sa ngalan ng katarungan. Hanggang sa uIi, minamahaI ko, at ngayo'y tatapusin ko na ito. Pinasasalamatan ni Leonor ang inyong mga alaala at kayo man nama'y pinahahatdan din niya ng buong pagmamahaI; ang ibang mga kaibigan ay babatiin ko, sa ngalan ninyo. Mamalagi nawa kayong mabuti, at pag-utusan ang inyong nagmamahaI 11a kaibigan at kababayan. CAUIT (EVARISTO AGUIRRE)

H. L. Kung wala kayong balita tungkoI sa pahayagang "La Paz" ni La Serna, ay padadalhan ko kayo ng ilang bilang, at nariyan iyan sa mga "Dominicales".

174 60.

Buhat kay Rizal para kay Ponce

Sinuma'y walang nagbigay ng isang hakbang upang ang mga akda ni RizaI ay makarating sa Madrid.-KinaiIangang pawalang kabuluhan ang akdang sinimulan na upang sulatin uli nang panibago.-Magpadala ng mga sipi ng "Noli" sa Pilipinas, kahit di bayaran.-Binabati siya ng iIang doktor na aleman.-Ang magandang pagkakasulat ay pangalawa ]amang sa halaga; ang rnakabuluhan ay isipin at damdaming mabuti.-Kinakailangang gumawang lagi sa pamamagitan ng ulo at ng puso; 0 sa pamamagit.an ng bisig pagdating ng panahon.-"Ang nais ko'y mapangulimlim ako ng isang pulutong ng mga kababayan sa oras ng aking kamatayan" ....

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N.W., Londres Ika-27 ng Hunyo, 1888 G.

MARIANO PONCE

MINAMAHAL KONG ~AIBIGAN:

Ang inyong mahalaga't magiliw na sulat noong ika-22 ng buwang ito ay nasa-akin,l at pagkatatap ko ng lahat ay buong katapatang kinikilala ko ang kadalian ng inyong pagbibigay kasiyahan sa mapang-abala kong mga bilin. Wala akong dapat ipagpatawad sa inyo.2 sapagka't ang salin ng aklat na ipinadala ninyo sa akin ay pi:nakikinabangan ko nang malaki, at kung hindi ninyo ipinadala at nalaman ko ay walang salang hiningi ko sana sa inyo. Ang nararapat pa nga ay kilanlin ko sa inyo ang bagay na iyon. Kung maipadadala ninyo sa akin sa Paris ang aklat, ay magagawa ninyo, palagpakin lamang ninyo kay Luna, 175 Boulevard Pereire (Pour Mr. Rizal) , Paris, 0 kaya'y kay G. Felix Hidalgo 65 Boulevard Arago (Pour Mr. Rizal), Paris. Alinman sa dalawang direksiyon ay maaari ninyong gamitin, bagama't dahil sa itong huli'y nasa-Iabas ng bayan (siyudad), ay lalong 1 SuI at na 2 SI Ponce

may tandang bIg. 175 sa Epistolario, Aklat II. ay huminging-tawad sa kamaliang kanyang nagawa sa pagpapadala kay Rizal ng isang edisyon ng aklat ni Larra, na iba sa hinihingi ni Rizal.

175

mabuti na ang kay Luna ninyo ipadala. Sikapin nin~ yong ang pagpapadala ay maging tiyak at mura B.B.B.3 Ang hindi mabuting pagkatanggap ng marami sa ating mga kababayan doon ay ibinabalita sa akin ng isa nating kababayang kaibigan kO,4 na naninirahan sa Corte, at siyang nakatawag ng kanyang pansin sa gayong di mangangalanang inanyo; sang-ayon sa kaibigan kong ito, ay walang- sinumang nagbigay ng isang hakbang upang ang aking mga akda'y dumating sa Madrid, gayong nasa-hanggahan na, ang para ' sa koreo ay bayad at may kapahintulutan na. Nagkaroon ako ng pagkakataong mapasa-Pilipinas, at hanggang sa ako'y bumaIik, nang Hunyong ito, ang mga kulangpaIad na sipi ay hindi pa naipapasok. Sa kasalukuyan ay hindi ko malaman kung nangakapasok na 0 hindi pa. Ang pasiyahang masama ang aking akda, matapos mabasa, ay hindi nakasusugat sa akin ni hindi ko ikinaIuIungkot, sapagka't ang laIong maIaking maipamumukha sa gayon ay masama ang aking pagkakasuIat ; nguni't ang pasiyahang kasama at pagkatapos ay paalingawng-awin ang kung anu-anong sinasabi ng iba, nang hindi man nababasa, ay malaking totoo ang sinasabi para sa akin, na marami ang mga Iadrilyong putik pa, at hindi makagagawa ng bahay. Kinailangan kong sirain ang akda kong sinimuIan at sulating muli ng iba pagkatapos na mapunit ang mga kabanatang nasulat ko na, sapag-ka't ako'y ganap na nag-iba na ng kaparaanan, na anupa't ang Ialong pinakamadaIing labas nito ay sa Hulyo na 0 sa Agosto ng taong darating. Hindi ako kinukulang ng tiyaga kaya't dapat din namang magparaya ang mga kaibigan at tayo'y magpapatuloy.5 Ang mga isipang ginising sa isip ko ng mga baIita 3

Ang B. B. B. ay nangangahulugan ng Bueno, Bonito, Barato (Ma-

buti, Maganda at Mura). 4 Hindi malaman kung sino ang kaibigang ito. Sapagka't ipinalalagay na hindi mangangalanan ang hindi mabuting pagtanggap ng ilang pilipino sa Madrid sa Noli Me Ta,ngere. 5 Patuloy si Rizal sa pagtukoy sa kanyang mga sarna ng loob at sa kabiguan ng pagpapasok ng kanyang Noli sa Madrid, at sinabing napilitan siyang pawalang-halaga ang kanyang (bagong) akdang sinimulan upang sulating muli, na anupa't babaguhin ang buu-buong kabanata atbp. Tinutukoy niya ang El Filibusterismo. Gayunman, si Rizal ay naaliw-aliw nang bahagya sapagka't ang ilang alemang nakabasa ay pumuri at bumati sa kanya dahil sa Noli.

176

ni Galicano 6 ang nagbigay sa akin ng katuwaan. "May Bayan na tayo, Veremundo", inuulit ko rito ang bantog na tula ni Pelayo. Ngayon ay makapagsisika.p na ng buong sigla, sa pag-a.sang hindi nawawala ang lahat ng itinatanim. Dahil dito'y mabibigyan ko na ng maligayang bati ang aking sarili, 1alo na sa dahilang may ilang araw nang napakasama ng loob ko dahil sa mga balitang galing sa Madrid. Sikapin ninyong makapagpadala sa Pilipinas ng mga sipi ng Noli Me Tangere, sa pamamagitall ng lahat ng kaparaanang magagawa. Inaasahan kong ang' akda ay may mabuting rnagagawa roon. Kahit na hindi kayo bayaran sa mga sipi. Katatanggap ko pa lamang ngayon ng mga sulat ng ilang doktor na aleman na galing sa Berlin na nagbibig'ay sa akin ng maligavang-bati dahil sa Noli; ang pagbating ito'y nakapagbibigay-kasiyahan sa pag-ibig ko sa sarili palibhasa'y wala naman silang tungkulin sa gayon. Ni Jl'pdi ko sila nahandugan ng akda, ni hindi ko sila hinihingan ng kanilang palagay. Baka naman tayo mama'wagpag ngayon; ibinabalita ko 1amang ito sa inyo sapagka't inaakalang ikatutuwa ninyo ito. N a kayo'y hindi nagtagumpay na gaano sa mga pahayagan, ay di ang ibig sabihi'y hindi kayo nararapat sumulat. Hindi tayong lahat ay mamamahayag, ni ipinanganak na mamamahayag, ni hindi mamamahayag na lahat ang mga "literato." Ako'y may palagay na ang pagsusulat ng humigit-kumulang ay may matatawag na "literatura" ay pangalawang bagay lamang; ang lalong nlahalaga ay ang umisip at dumamdam ng Inatuwid, gumawa ng may isang pakay, at pagkatapos ay ang panulat na ang magsasaad. Ang la10ng mahalagang dapat hingin sa mga pilipillong kapanahon natin ay hindi ang maging "literato", kundi ang maging mabuting tao, mabuting mamamayang tumutulong sa pamamagitan ng kanyang ulo, ng kanyang puso, at kung sakali ay ng kanyang mga bisig, sa ikauunlad ng bayan. Sa pamamagitan ng ulo at ng puso ay maaari at dapat tayong magsikap na lagi; sa pamamagitan ng mga ÂŤ5 Walang anumang sukat masabi sa mga balita ni Galicano na binabanggit nl Rizal sa saknong na ito; hindi namin makita ang Bulat na ito ni Apacible.

177

bisig ay pagdating naman ng sandalL N gayon, ang pinakamahalagang kasangkapan ng puso at ng ulo ay ang panulat; minamabuti ng iba ang pinsel, ang iba ay ang panlilok; ang minamabuti ko'y ang panulat. Ngayon ay hindi natin dapat ipalagay na ang kagamitan ay siyang pangunahin; kung minsa'y masama man ang kagamitan ay nakagagawa rin ng malalaking bagay, magsabi kung hindi ang gulok ng pilipino. Masama man kung minsan ang pagkakasulat ay nasasabi rin ang malalakin,g katotohanan. Ako'y hindi isang walang kamatayan 0 hindi tinatalaban, at ang magiging malaking kaligayahan ko'y ang mapangulimlim7 sana ako ng isang pUlutong ng ating mga kababayan sa oras ng aking kamatayan. N a kung- ang isa'y papatayin 0 bibitayin ay mapalitan sana ng dalawampu 0 tatlumpu kava, upang mangagsisi sa pagpapabitay at pagpatay. Marami ang ayaw sumunog' sa Ianggam sapagka't Ialo raw darami. Bakit hindi tayo maging langgam? N gayon, totoo rin namang samantalang mag-aaral ang isang tao ay hindi maaaring magsulat, sapagka't walang panahon. Maghintay tayo. Wala nang iba sa ngayon: ipadala ninyo sa akin ang iriyong mga larawan sapagka't nag-iipon ako ng mga larawan ng mga pilipino. Mag-utos kayo sa inyong lingkod, R IZAL

61.

Buhat kay Valentin Ventura para kay Rizal Binibigyan siya ng mga balita tungkol sa paglalakbay sa Europa.

(Paris 45 Rue de Maubeuge, walang petsa)

G. DR. JOSE RIZAL AT MERCADO, LONDRES. MIN AMAHAL KONG KAIBIGANG PEPE:

Pagkaraan ng tatlumpung araw na p~~Ialakb.ay, kasama sa bHang ang sampung araw na saplhtang lkl7 Maaaring batulan ng bumabasa. kl;tng "an" lalong. malaking k.a~足 waan ni Rizal sa kanyang pangunguhmhm at.bp , ay nalsagawa 0 bmdl.

178

natigil namin sa Singgapur, sa wakas ay dumating din kami sa Marselya noong ika-24 ng Hunyo, nang walang anumang nababago. Tungkol sa paglalayag, ay sasabihin ko sa inyongtiniis ko ang lahat, ang bahaging masama, katatagan at mabuti. Mula sa Singgapur hanggang Aden ay siyang pinakamasama; hindi na maaari pang maging Ialong masama; mula sa Aden hanggang sa Suwes ay katatagan, sapagka't kung totoo mang mabuti ang panahon, ay nagkaroon naman kami ng matinding init; mula sa Suwes hanggang sa Marselya ay mabuti, hindi naging masama ang panahon ni hindi rin mainit. ' Upang mahinuha ninyo ang naging paglalakbay namin mula sa Singgapur hanggang sa Marselya, ay sa路 sabihin ko na lamang sa inyo na sa apatnapung sakay na pawang "de primerar", ay lima kaming nauupo sa mesa sa bulwagang kakanan, kung itatangi ( ...... ). Hindi dahil sa akin, sapagka't alam na ninyong may mabuti akong kapalarang hindi mahilo, rnasama man ang panahon, nguni't dahil sa ibang mga kasakay, lalo na sa isang ka~abayan nating kasama ko; ang kaawa":awang binata ay nagdanas sa labintatlong- araw na ipinagluwat ng paglalayag mula sa Sine;gapur hang-gang Marselya, ng panay na nasa-kubiyerta. nakahig'a ( . . . . .. na parang patay, hindi makakilos, sapagka't kailanma't kikilos ay nahihilo). Sa Marselya ay nagluwat ako nang mahigit na isang araw, sana'y hindi na ako nagluwat pa, sapagka't pagkaraan ng limang oras ng aking pagdating ay siya namang pag-alis ng "expres" na paparito (sa Paris) ; nguni't minabuti ko nang matira upang ituro nang kaunti kung paano 0 ana ang Marselya sa aking kasarna, at pagkaraan ay maisaayos ko naman ang kanyang paglalakbay na patungo sa Barselona, na siya niyang paroroonan at ngayo'y naroroon na. Sa Paris ay dumating ako noong ika-26, at ako'y naririto uli, pagkaraan ng ( ............ ) buwan at kalahating mawala rito na siya kong tahanan at gaya rin ng dati'y nasa-ilalim ng kapasiyahan llinyo. At kayo, paano ninyo ginawa ang inyong paglalakbay? Mula noong huling suIat ninyo na galing sa Hongkong ay hindi na ako muling nakatanggap ng ba]ita tungkol sa inyo, huwag kayong maging matamarin

179

at kayo'y sumulat upang bigyan ako ng balita tungkol sa lahat; inaakala kong naging mahalaga ang inyong paglalakbay. Sabihin din ninyo sa akin kung kailan kayo paririne at kung ana naman ang ibig ninyong gawin. N asingil ko na ang "letra" ng limandaang "francos" (kuwaltang pranses) at ang nais ko sana'y sabihin ninyo sa akin nang buong pagtatapat kung ang halagang ito'y kailangan ninyo upang maihiro ko riyan, sapagka't kung hindi pa ninyo kailangan ay gagamitin ko muna at hanggang sa Disyembre'y hindi ko pa mababayaran sa inyo, sapagka't sa mga araw na iyon lamang hinihintay kong makakatanggap ng isang "extraordinario" (hindi karaniwang pagpapadala ng kuwalta). Ang tawag sa anyong ito ay "sablazo" (panunugat sa pamamagitan ng sable). Mairog na mg-a alaala ni Elisa at tangg-apin ninyo ang isang mahigpit na yakap ng inyong kaibigang nagmamahal sa inyo. VALENTIN VENTURA

62.

Buhat kay Ponce para kay Rizal

Nagdaraan ang Pilipinas sa isallg mabigat na panahon.-Isang p,aabut-sabi ng pansamantalang Gobernador Heneral na si Molto.-Sa karangalan ng mga "Ordenes Religiosas".-Puna ni P. Salvador Font sa "Noli Me Tangere" .-Masiglang pagtanggap sa aklat na ito sa Alemanya, sang-ayon kay BLUMENTRITT.

Ramble Canaletas 2-3.0. Barselona, Ika-4 ng Hulyo ng 1888

JOSE RIZAL

PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa petsang ito ay ipinadala ko kay G. Luna ang "Las Obras de Larra") sang-ayon sa inyong inihimaton sa sulat noong ika-27 ng buwang kararaan pa lamang. Wala kayong dapat ikilala sa akin ng utang na 1oob; ang pinakamalaki kong ninanais ay ang makapaglingkod ako sa inyo kahit kaunti man lamang. Ipinadala kong parang "paquete postal". Pinangahasan kong sumulat sa ginoong ito upang ipatalas-

180

tas sa kanya ang aking ipinadala. N agdaraan ang Pilipinas sa isang panahong malubha. Sang-ayon sa sabi sa akin ng mga kaibigan, ang pinagpupunyagian doon ay ang paglalathala ng mga balita tungkol sa nakawan, harangan, looban, na ang pahayagan ay siyang nagbibigay ng katangi-tanging alingawngaw, na gaya ng "La Oceania", na halos walang dala araw-araw kundi ang mga bali tang iy速; sa lahat nang ito ay nang makita ang kaparaanan upang ipalagay na ang MayniIa ay nasa-panganib, gayundin ang ibang Ialawigan, sa hangad na maparam sa larangan ang marangal na mga mamamayan, g'ayundin ang mga may pinag-aralang mga taga-Iunsod. Isinisiwalat sa akin ang sumusunod na baIita na ipinadala ni Molto, pansamantalang Gobernador Henel'aI. sa mga gobernador sa lalawigan, nang makaaIis na si Terreros: "Sa iIaIim ng pag-aampon ng mga batas, ng mga kinaugaIian at ng damdaming pambansa na ikinatatag ng mga balangay ng reIihiyon, ay tung-kuIin ng aking kapangyarihan na suhayan ang kanilang katatagan upang ang kaniIang banal na ayos at kahiwagaan ay igalang at ang kaniIang mataas na kapurihan ay mapamarati, kailanma't ang mga tungkuIin ay gagampanan sa loob ng sariling galawan, na magbibigay ng pagkakasundo at kapayapaang makabanal, na sa kanila'y iginawad at nakaliligid. - Sa udyok ng ganitong palagay, ang Pamahalaang Pangkalahatan (Gobierno General) at sapagka't hindi mailiIihim, na may iIang panahon na ngayong nawalang saysay sa mga tagarito (sumilang dito) ang pagtalima at paggalang sa kanilang mga kura sa bayan-bayan, kaya ibinababala ko sa Inyong Kamahalan, na sa pamamagitan ng lahat ng kaparaanang inyong maaabot, gayundin sa lahat ng tuntuning inaakala ninyong nararapat, sa pagpapayong pahingi 0 pangaral na napapanahon, ay inyong sikaping sa lalawigang nasa-ilalim ng inyong kapangyarihan ay maitindig ang kapurihan ng mga pari sa taas na kailanma'y kinahiratihan niIa sa Kapuluang ito, hindi dahiI Iamang sa kagalang-galang na tungkuling kanilang kinakatawan, kundi sapagka't hindi mabuting sa mata ng madla ay mabawasan ang kapangyarihan ng isang tungkuling nagtuturing ng maraming tagumpay (!) na sa pamamagitan ng kanyang pagpupunyagi,

181

sa pananalig ng kristiyano (!!) ay kaniIang naipaiIalim ang mga bayan-bayan, na hinatulan ng sandata ng ating mga manunuklas, sa pamamagitan ng lakas. -Sa maliwanag na kaisipan ng Inyong Kamahalan, sa kinikilalang pagka-maingat at pagka-makabayan ninyo ipinauubaya ko ang katuparan ng aking mga babala, sa anyo at ayos na hindi pagmumulan ng pagpapakalabis sa panig ng mga pari sa mga bagay na iba sa uri ng kanilang tungkulin, bagay na ang Inyong Kamahalan, na, sa kinaugaliang lakas, ang matututong pumigil. Ang nangyayari, ay ang mataas na pamahalaang ito ang ibig na makiisa sa mga sandaling ito, sa pag-iistp 0 adhikain ng pamahalaan ng Kanyang Kadakilaan, na ang kanyang politikang lubos na malaya, malawak at maunlad, nguni't kawasto ng mga pagkakataon at mga pook, ay laging mapang-akit, at tungo sa ipagkakasundo at ipagkakaparis-paris. Pagkatanggap ninyo ng patalastas na ito ay mangyari lamang na ang Inyong Kamahalan (Kabanalan) ay magpatalastas agad sa akin sa lalong madaling panahon." Si Pedro Serrano at iba pang kaibigan ay nagpapahatid sa inyo ng magiliw na alaala. Kalakip nitong ipinadadala ko sa inyo ang isang bahaging pinutol ko sa aking lathalang hindi pa gaanong naluluwatan sa "La Publicidad", na inari nang parang kanya, salamat sa inyong kagandahang-Ioob. Si D. Eusebio Corominas, na siyang patnugot ng pahayagang ito, ay nagpapahatid sa inyo ng kanyang nlairog na mga alaala. Nabalitaan na ba ninyo ang ginawang pamumuna ni Pari Salvador Font sa NOLI ME TANGERE? Sa ngalan ng mga pilipino rine ay itinatanong ko sa inyo kung hindi ninyo naiisip na dumalaw sa lunsod na ito ngayong napapanahon ang Tanghalan. Ikatutuwa naming lahat na kayo'y mayakap. Ipinadadala ko rin sa inyo ang aking larawan. Inaantay ko na ako'y padadalhan naman ninyo ng inyo. Ibinalita na sa akin ni G. Blumentritt ang masiglang pagkakatanggap sa inyong NOLI ME TANGERE sa Alemanya, bagay na aking ikinatuwa. Sinabi pa rin sa akin ng mabuti at paham na gurong ito, na siya ngayo'y abalang-abala sa paghuhulog sa wikang aleman ng nasabing aklat.

182

Mag-utos kayo ng maibigan sa inyong kaibigan, M. PONCE H. L.: Ipinakikiusap ko sa inyong mangyari lamang na ibalita agad sa akin kung inyong natanggap hindi ang aklat.

掳

63.

Buhat kay Juan Luna para kay Rizal

Mga larawan ng mga kuwadrong ipininta ni Luna. -Kinakailangang pasa-Londres na dala ang mga kuwadrong pininta sa "oleo" upang maipagbili doon~

Paris, 175 Boulevard Pereire, Ika-5 ng Hulyo, 1888. MINAMAHAL KONG RIZAL:

Ang "letra" (ito'y katulad ng isang hiro-postal),. ay nasingil na ni Ventura, sang-ayon sa pagkakasabi niya sa akin kah,apon, kaya ipinadadala kong kalakip nito ang pangalawang kapalit. Gagawin ko ang gay a ng sinasabi mo sa akin sa iyong "tarheta postal" ang tungkol sa iyong mga libro; hangga ngayon ay hindi ko pa natatanggap ang mga ito. Pagkakaroon ko ng Iarawan ng aking mga kuwftdro ay padadalhan kita. Tungkol sa Maynila ay wala akong nalalamang hindi pangkaraniwan; maliban sa mga balita tungkol sa mga kaanak, ay wala akong natatanggap na sulat. Ang tinatanggap ko ay ang "Diario de Manila", na buong pusong ipinadadala ng aking bayaw. Binabasa ko upang malaman ang ilang balita tungkol sa Madrid. Ibig mo bang itatag ang iyong kaharian sa lupain ng mga "mahahabang barong pula"? N aiisip kong kung mamamalagi ka riyan ay matatapos ka sa paguukol ng panahon sa "tanto por ciento". Marahil ay paririyan din ako, nguni't maluluwatan pa, sa nais na madala ko riyan ang ilang bilang ng aking mga kuwadrong pininta sa langis (oleo) upang ipagpalit ng kuwaltang pangkaraniwan (magagasta). Tingnan natin kung ano ang mangyayari sa路 aking balak, ito'y para sa ATING DALAWA lamang. N asabi rin naman sa akin na susulatin mo raw ang

183

ikalawang bahagi ng iyong magandang panunudyo: kailan mo kaya maipababasa sa akin? Mga alaala ni Paz at mga halik ng aking maliit na anak, at alam mo nang dito'y makapag-uutos ka ng maibigan sa kailanma'y nagmamahal sa iyo. JUAN LUNA

H. L.: Si Paz ay may kaunting kapansanan, nakunan nang dadalawahing buwan; ano ang palagay mo? ; kung magpapatuloy sa ibang paraan ay hindi magluluwat at ang aming bahay ay magiging maliit; wahl:, waIa! kinakailangang magpinta ng marami. 64.

Buhat kay Valentin Ventura para kay Rizal

Ang isang buwang pagiging pansamantalang Gobernador ni General Molto ay naging malagim. -Ang paglalakbay ni Rizal ay hindi nawalangkabuluhan.-Isang ganap na pagbabago sa maraming angkang dinalaw sa Maynila.

Paris, 45 Rue de Maubeuge, Ika-13 ng Hulyo, 1888 G. JOSE RIZAL y MERCADO LONDRES MINAMAHAL KONG KAIBIGANG PEPE:

Maraming salamat sa 20 "libras esterlinas" na sumaakin ngayong umaga. Ginamit ko na ang inyong inialok sa akin, at kayo'y pinahatdan ko ng isang "telegram a", sapagka't bagaman sa koreong dumating dito noong Huwebes, na galing sa Pilipinas, ay inaasahan kong tatanggap ako ng kuwalta, ay hindi ako tumanggap; at sang-ayon sa aking pinsang babae, na siyang tagapamahala ng pagpapadala sa akin ng kuwalta, sa pamamagitan ng "giro", ay hindi ako tatanggap hanggang sa susunod na koreo. N gayon ay masamang araw sa Paris, sapagka't kailangang magbayad ng pangatlong taning ng mga .. bahay sa mga may-ari. Hanggang sa Ioob ng dalawampung araw ay hindi ko mababayaran sa inyo ang limandaang "francong" ito; gayunma'y sabihin ninyo sa akin ng buong kata-

184

patan kung inyo nang kakailanganin bago dumating ang sinabi kong taning, sapagka't kung magkakagayo'y gagawa tayo ng hindi pangkaraniwang mga kaparaanan. Mabuting paglalakbay na pabalik ang ginawa ninyo, at higit kailanma'y ngayon ko dinaramdam na hindi pa ako makasabay sa inyo; nguni't kaibigan ko, ~a kabagalan ng aking kapatid, ay hindi makapagbabalak ng anuman; ang lahat ng nagawa namin sa loob ng apat na buwan at kalahati, ay dapat sanang nagawa namin sa loob ng isang buwan. Tungkol sa Maynila ay kakaunti ang masasabi ko; sapagka't hindi sila sumusulat sa akin ng mahaba; napagkikilalang ang isang buwang pagiging pansamantala ni Heneral Molto ay naging kasira-sira para sa atin; ang Kura sa Binundok ay ibinalik sa dating tungkulin; ang tungkol sa mga libing ay nanumbalik din sa dati noong bago gawin ang utos (decreto), na ipinagbabawal ang: pagpapasok ng mga bangkay sa mga simbahan. Maraming inaasahan sa bagong Gobernador Heneral, nguni't nangangamba akong baka mabigong lahat ang mga pag-asa, sapagka't siya'y naglakbay na kasama ang isang obispo, at matitiyak na hindi nito aaksayahin ang panahon. Ang isang kababayang nakasama ko ay tagaroon sa aking lalawigan, si Eusebio Panlilio, nasa-ikatlong taon ng pag-aaral ng "derecho" at patutungo sa Barselona upang tapusin ang kanyang mga pag-aaral. Hinggil sa mga bali tang nauukol sa inyo, ang tangi kong masasabi'y napag-usapang mabuti ang pamamaalam na ginawa sa inyo; na anupa't bawa't isa'y may kani-kanyang hinuha sang-ayon sa kanilang palagay; ang mga nasa-piling natin ay kasang-ayon at ang iba'y naninira sa inyo at niwawalang halaga kayo sa pangyayari. Sang-ayon sa narinig ko, ay tila hindi naman nawalan ng kabuluhan ang inyong paglalakbay, sapagka't ayon sa isang kaibigan ko, at kaibigan din ninyo, sa maraming pamilyang dinalaw ninyo sa Maynila, ay napapansin ngayon ang isang malaking pagbabago, at ang ilan sa kanila ay ni ayaw na ngayong magsimba. Ano ang palagay ninyo rito? Pagparito ninyo ay pag-uusapan natin ang mara-

185

ming bagay na hindi dapat isulat. Malugod na alaala sa inyo ni Elisa, at tanggapin ninyo ang isang mahigpit na yakap ng inyong kaibigan. VALENTIN VENTURA

Hindi ko natanggap ang sulat na ayon sa inyo'y ipinadala sa akin; sabihin ninyo sa akin kung saan ninyo ipinadala. 65.

Buhat kay Laong Laan para kay Ponce

Dapat masiyahan ang Bayan, sapagka't may mga anak na sa kanya'y nagmamahal.-Sino si Plaridel? Ang suI at ni P. Font. (Ito'y isang "tarheta postal": walang petsa, nguni't ang tatak ng koreo ay nagsasaad: London, V. W. 12 July 21-88).

MARIANO PONCE RAMBLE DE CANALETAS 2-3.0., BARSELONA, ESPANYA. MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko pO ang inyong ipinadalang "Publicidad" sampu ng malaking libro ni Larra. 1 Malaking di hamak ang pagpapasalamat ko sa inyo dahil dito at dahil sa Piping Dilat. 2 Dapat maaliw ang ating Bayan, sapagka't nagsisitubo na ang mga anak na maalam magmahal sa kanilang ina. Sino po si "Plaridel"?3 Malaking totoo ang aking pagpapasalamat sa kanya. Ang sulat ni P. Font4 ay nagbigay aliw sa akin: may nasa akong ilakip sa susunod na palimbag sa aking libro. Mapadadalhan ba ninyo ako ng ibang numero ng "Publicidad", sapagka't ito'y ipadadala ko kay Blumentritt? Maraming sala1 Ang "La Publicidad" ay siyang pahayagang tagapamansag ni D. M. Morayta, na ini1alathala sa Barselona sa ihuim ng pamamatnugot ni G. Eusebio Corominas; ito'y isang pahayagang mahilig sa mga pilipino. Ang aklat ni Larra ay tumutukoy sa buong mga akda ng mangangathang ito na ipinagbilin ni Rizal kay Ponce na bilhin para sa kanya. (Nabanggit na ito sa ibang mga talang nauna). 2 Ang "Piping Dilat" ay sagisag ni Marcelo Hilario del Pilar. 3 Hindi nakikilala ni Rizal kung sino si "Plaridel" 0 Marcelo H. del Pilar. Ito'y hindi pa dumarating sa Espanya nang panahong iyon; nasaBulakan pa siya noon at buhat dito'y ipinadadala ang kanyang mga sinusulat kay Ponce upang ilathala sa "La Publicidad". 4 Ang sulat ni P. Font (Salvador) na tinutukoy ni Rizal ay siyang puna 0 tuligsa sa Noli. Si P. Font ay siyang naging tagapagmungkahi o tagapaglagda ng "Censura Oficial".

186

mat. Saka na ako susulat nang mahaba. ako sa lahat.

Ibati ninyo

LAONG LAAN (JOSE RIZAL).

66. Buhat kay Rizal para kay Ponce Si Larra ay kulang-palad sa kanyang mga dula.Mga balita ng isang paglalayag.-Sina Licaroz, Basa at iba pang pilipino sa Hongkong, ay kasangayon ng "NOLI".-Isang buwan sa "Legacion Espanola" sa Yokohama.-Isang angkang pilipino halos sa bapor.-Sa Amerika ay walang tunay na kalayaan ang bawa't mamamayan.-Gayunma'y naghabandog ng isang' bayan sa 路mahirap na ibig gumawa.-Pahatid kay Plaridel.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-27 ng Hulyo, 1888 ITINATANGI KONG KAIBIGAN AT KABABAYAN:

Maraming saJamat ang ipinahahatid ko sa inyo sa pagkakatanggap sa ganap na kapanahunan ng maraming bagay na inY0ng ipinadala, gaya ng inyong larawan, ang aklat, ang mga pahayagan at ang mga tal umpati ng mga pilipino nang dumating si Weyler. Sa ngayon ay hindi ko pa maipadadala sa inyo ang aking larawan sapagka't wala pa ako; ang tanging nasa-akin ay luma na, at ang nais ko'y handugan kayu ng isang bago. Naibigan kong totoo ang libro ni Larra; ang mangangathang ito'y namalas kong kulangpalad sa kanyang mga dula. Nasa-Barselona ba si Marcelo H. del Pilar 0 ipinadala niya mula sa Maynila ang kanyang sinulat na artikulo?1 Ito ang palagay ko. Pinasasalamatan ko siya ng gayon na lamang, kaya paglalathala ko ng pangalawang palimbag ng aking aklat ay isasama ko ang kuru-:kuro ni P. Font sa simula ng akda. Sa ganito'y makikilala kami ng susunod na salin ng mga tao, na dalawang mabuting magkaibigan, at doo'y saka na nila kami hatulan 0 papagdusahin. Upang masiyahan ang inyong pagnanais na malaman ang mga pangyayari sa aking paglalakbay, ay sasabihin ko sa inyo, sa ilang pananalita ang mga nangyari sa akin 1 Binasa ni Rizal ang isang lathala ni Plaridel sa "La Publicidad". An2' lathalang ito'y ipinadala kay Ponce buhat sa Bulakan.

187

mula noong ako'y umalis sa Maynila. Umalis akong lnay-sakit pa, at dahil dito'y nahilo akong lubha sa paglalayag. N agdaan kami sa Emuy, at ako'y hindi bumaba, sapagka't ang araw noon ay maulan at sapagka't sinabi sa aking doo'y napakalamig at iyon ay napakarumi. Napasa-Hongkong kami at iyon ay naibigan ko. Doon ko nakilala ang ilang kastilang may kahalagahan, isa na sa kanila si Veranda,2 na ang sabi'y naging Kalihim ng Gobernador Heneral Terrero. Kinatungo ko siya ng maraming araw, at lal0 pa noong kami'y magkasama sa paglalakbay nina Veranda at Basa3 sa Makaw, upang dalawin ang bayang iyong sakop ng Portugal at si G. Lecaroz4 na tinuluyan namin. Si Lecaroz, si Basa at ang iba pang mga pilipino sa Hongkong ay kapanig at kasang-ayon ng NOLI. Sa Hongkong ay marami akong nausisang mga bagay na makahulugan, halimbawa, ang tungkol sa kayamanan ng mga Dominiko, ng kanilang mga "mision", ng mga Agustinos,5 atbp. Doon ko nakilala si G. Balbino Mau2 Hindi matiyak kung sino si G. Baranda, na naging kalihim ni Heneral Terrero (Emilio). Sinasabi nj Retana na ito'y si V. Sainz de Baranda; samantalang sinasabi naman ni Palma na iyo'y si Jose de Baranda, ipinangana!c sa Albay at naging Punong pangalawang uri ng "Cuerpo de Montes" at naging guro sa "Escuela de Montes" sa Maynila. 3 Si G. Jose Maria Basa ay isang magiting na pilipinong n a nirahan sa Hongkong, matapos na tumakas sa pinagtapunan sa kanya Ra Islas Marianas, sanhi sa kanyang pagkakJ.lsangkot sa Olga pangyaya ring tinatawag na kaguluhan sa Kabite nang taong 1872. Siya'y naging matalik na kaibigan ni Rizal, at tumulong dito nS; buong makakaya sa iba't ibang pagkakataon. 4 Si G. Juan Lecaros ay isang mistisong kastila na t umira nang matagal na panahon sa Hongkong. Nakilala siya ni Rizal nang ito'y magdaang pabalik sa Europa sa nasabing daungan ng taong 1888, at pagkatapos ay naging kaibigan ng mag-aanak na iyon nang ang mga magulang at Hang kapatid na habae ni Rizal ay manirnhan sa Hongkong nang taong 1891. Sa kanyang "Buhay at mga Sinulat ni Rizal" ay sinabi ni Retana tungkol kay Lecaros ang sumusunod: "Ang mga Lecaros ay buhat sa lahing kastila, angkan ng isang bantog na abogadong mistiso. na nahalal na Diputado ng Pilipinas sa Cortes, noong ang Sangkapuluang ito sa unang ikatlong bahagi ng dantaong XIX ay magtamasa ng gayong kalamangan sa politika, na nang dakong huli'y pabalighong pinaram." (Dahong 140). . . 5 Napagtalastas ni Rizal ang mga kayamanang lt~ sa pag-aarl ng ruga bakuran (solar), sa mga sapi 0 aksiyon sa mga bangko, mg~ asyenda at iba pang mga samahan 0 korporasyon ng mga .prarle. S1 Retana (dahong 140), sa pagbibigay ng kuru-kuro sa ba~agmg lt~ n.g sulat ni Rizal ay nagsabi: "sa katotohanan ay siyang naglng malalakmg aksiyonista (ang mga dominiko) ng Arsenal na natatayo roon (~a Hongkong)." (LLR) Dahil ba rito kung ~aya an~ kru~ero ,ay gmawa sa Arsenal na iyan sa Pamahalaang, k~stda ay ~mdi mto tmanggap dahil ~a kawalan nO' katatagan at :ba t lbang kapmtasan. Pagkatapos, ~ng naturang kru;ero ay ipinagbili sa isang ban sang banyaga sa Kasdanganan.

188

ricio,6 isang kulang-palad, na karapat-dapat magkaroon ng lalong mabuting kapalaran, at ang pagkakakilala ko sa kanya'y naging totoong makabuluhan para sa akin, sapagka't inihahanda ako sa isang wakas na maaaring lalo pang masama. Si Iriarte 7 ay nagpakilala rin sa aking lubhang kaibigan ko roon, pinaglingkuran ako sa lahat at sinamahan sa lahat ng dako. Ang marami sa mga kabataang pilipinong nagsisipag-aral doon ay mabubuti ring ~akabayan. Sa Hongkong ako nagkaroon ng pagkakataong makapag-aral ng ugali ng mga intsik at ng dulaang intsik. Nang makalabinlimang araw 0 bago maglabinlimang araw ay umalis akong patungo sa Hapon. 8 Malaki rin ang ikinalula ko at ako'y dumating sa Yokohama nang ika-28 ng Pebrero. Ilang sandaU lamang ang nakalilipas buhat ng dumating ako sa "hotel", at hindi pa man lamang nakapagsesepilyo, ay tumanggap ako ng isang pasabi ng "Encargado" ng mga Kapakanan ng Espanya upang ako'y makipagkita sa kanya. Nangagsiharap sa akin ng magiliw, nag-alok ng maraming paglilingkod, hanggang sa inialok sa aking do on na manirahan sa Legasyon. 9 Matapos ang ilang pagdadahilan, ay buong katapatang tinanggap ko ang h~ndog, sapagka't kung sa ilalim ng gayong anyaya ay may nais silang ako'y tanuran ay hindi naman ako natatakot na kanilang makilala. Ako nga'y tumira sa Legasyon ng (; Si Balbino Mauricio ay isang pilipinong kasama nina Antonio Ma. Re2idor at J. Ma. Basa, na sinawi rin ng mga pangyayari noong 1872, nang barilin sina pari Gomez, Burgos at Zamora. Sa sinabi ni Rizal sa sulat na ito tungkol kay Balbino Mauricio, ay kanyang nasinag ang darating niyang kamatayan, na sa kakapusang-palad ay natupad 11ga. 7 Si Iriarte (Manuel) ay anak ni G. Francisco de !riarte, naging Alkalde Mayor ng lalawigang Laguna (LLR). Namatay siya sa isang e.ayawan sa Palasyo ng Malakanyang nang panahon na ng mga amerikano. 8 May 15 araw na lumagi si Rizal sa Hongkong. Sa loob ng maikling panahon ng kanyang pagkakatira roon, ay gumawa ng kaunting pag-aaral sa kaugalian ng mga intsik at ng dulaang intsik. Sa kanyang mga pagaara! at pagsusuri ay gumawa siya ng ilang tala na hindi malayong nangawala, sapagka't wala kaming natagpuang anuman. Bumanggit si Riza!, sa bagay na ito .sa kanyang "Barrante~'. Sa mga pilipinong nageisipag-aral sa Hongkong ny nagugunita pa sina Jose at Vicente Genato, Marciano Rivera, isang taga-Batangang nagngangalang Vicente Atienza, si Iriarte at iba ps. 9 Si G. (1) Alcazar ay nagiliw ng t?:ayon na lamang kay Rizal hanggang sa ihandog dito ang legasyon ng Espanya upang muging tahanan niya, bagay na tinanggap naman ni Rizal.

189

humigit-kumulang sa isang buwan; ginaygay ko ang ilang lalawigan sa Hapon, na kung minsan ay nag-iisa at kung minsa'y kasama ko ang "Encargado", may pagkakataon namang ang kasama ko'y ang "interprete". Doon ko napag-aralan ang wikang Hapon at pinag-ukuIan ko rin ng kaunting pag-aaral ang kanilang dula. Pagkaraan ng napakaraming pag-aalok ng mga gawain sa akin, na tinanggihan ko naman, sa huli'y umalis akong patungo sa America. Sa bapor ay nakakita ako ng isang magkakaanak na "halos" pilipino, sapagka't ang ginang at ang mga anak ay pilipino, siya'y anak ng isang ingles na nagngangalang J akson,l0 Sila'y may kasamang isang utusang Ialaking ta.ga-Pangasinan. Ang anak na Ialaki ay nagtanong' sa akin kung' nakikilala ko si Richal. may akda ng NOLI ME TANGERE; at pangiting sinabi kong 00, katulad ni Aladin sa Florante. At sapagka't nagsimula na ng' pagsasabi ng maraming papuri sa akin, ay napakilala ako't sinabi kong ako iyon (si RizaI), palibhasa'y hindi maaaring di malaman ang' aking pangalan samantalang kami'y naglalakbay. Pinag-ukulan ako ng ginang ng maraming papuri at iba pa. Sa paglalayag na ito'y hindi ako nalula; nakilala ko ang isang hapon na patungo sa Europa, matapos na siya'y mabilanggo sa pagka "Radical" at maging patnugot ng isang pahayagang Malaya. Sapagka't ang hapon ay walang nalalamang wika kundi ang kanyang sarili, ay ako ang nagamit na tagapaghulog sa ibang wika, hanggang sa kami'y makarating sa Londres. Dinalaw ko ang lalong malalaking lunsod sa Amerika, ang kanyang naglalakihang mga gusali, ang kanyang mga elektrisidad at ang napakalalaking mga likha. Walang alinlangang ang Amerika ay isang kahanga-hangang bayan, nguni't mayroon pa rin siyang kasiraan. Walang tunay na pangmamamayang kalayaan. Sa ilang bahagi ng bansa, ang amerikanong itim ay hindi nakapag-aasawa sa isang babaing puti, ni ang isang babaing itim ay -hindi rin makapag-aasawa sa isang puti.ll Dahil sa poot sa intsik, ay nangyayari tuReinaldo Turner at Emma J akson, ayon kay Mariano Ponce. ganyan ding kalagayan at pagtatangi-tangi sa lahi ay nag'papatuloy hangga ngayon sa Estados Unidos ng Amerika, lalung-Ialo na sa dakong Timog. 10 Sina 11 Ang

190

loy na ang ibang taga-Asya, na g~ya ng mga hapon, ay mapagkamalan na mga mangmang at ang nangyayari'y tinitingnan pa ng masama. Ang aduwana ay malabis ang higpit. Gayunman, at gaya nga ng nasasabi, ay naghahandog ng isang bayan sa mga dukhang ibig gumawa. Tangi sa rito'y may malaking pagpapakalabis; haIimbawa, noong kami'y ikuwarentenas. Kami'y iIdnuwarentenas sa kabila ng taglay naming patutoo ng Konsul na amerikano, na kami'y malinis; sa kabila ng pagkakapamalagi namin sa dagat ng may kulang-kulang na isang buwan, nang hindi nagkaroon ng anumang pagkakasakit sa .bapor, at sa kabila ng pahatidkawad ng Gobernador sa Hongkong na nagsasabing ang daungang iyon ay maIinis. . Kami'y. ikinuwarentenas ~apagka't kami'y may kasamang walundaang intsik, at ~apagka't noon ay idinaraos sa San Francisco ang halalan, at ang pamahalaan, upang magkaroon ng mga boto, ay nagpap~nggap sa paghihigpit sa mga intsik, upang maakit ang kalooban ng bayan. Ang pagkukuwarentenas ay sin bi sa amin sa salita, at hindi man Iamang sinabi kung gaano kal wat; at gayunman, nang araw ring iyon ay ibinaba ang may 700 balumbon ng sutla, ang Doktor ng bapor ay napasa-Iupa, nagsikain sa bapor ang maraming kawani ng aduwana at ang medikong amerikanong galing sa pagamutan ng mga maysakit na kolera; gayon ang dinanas namin nang may Jabintatlong araw, kulangin ma'y kaunti; pagkatapos ay pinayagang makababa ang mga sakay na nasa-"pri. mera" Iamang, samantalang nangaiwang nakakuwarentenas nang di masabi kung gaano magluluwat ang mga hapon at intsik na nasa-"segunda" at "tercera". Sinasabing sa gayong paraan ay naubos ang may tatlondaang intsik, na pinabayaang mangamatay nang unti-unti sa bapor. Hindi ko malaman kung ito ay totoo. Binagtas ko ang lahat ng Amerika: nakita ko ang makapangyarihang talon ng tubig sa Niagara. Napasa-Nueba York ako, malaking kabayanan. Nguni't ang lahat doon ay bago. Dinalaw ko ang iIang alaala ni Washington, ang dakilang tao, na dinaramdam kong walang maging pangalawa sa dantaong ito. Sumakay akong patungo sa Europa sa bapor "City

191

of Rome"12, ang pangalawang bapor sa laki, sang-ayon sa sabi, sa buong daigdig. Doon ako nakipagkilala sa maraming tao, at sapagka't ako'y may dalang isang yoyo, ang mga taga-Europa at ang mga amerikano ay humanga sa ginagawa kong paggamit, na parang sandatang panlaban. Saka ako'y maaaring makipag-unawaan sa kanilang lahat sa pamamagitan ng kani-kanilang wika. Ito ang maigsing katuusan ng aking paglalakbay. Kung susulat kayo kay PlarideI, ay ipakisabi ninyong ako at ang iba nating mabubuting kababayan ay nangatutuwa sa pagkakamalas na tayo'y mahigpit na nagkakaisa upang magtulungan ang isa't isa. N a ang kanyang rnga sinulat na artikulo ay magaIing- sa palag-ay ko, at hindi ako . lamang ang danat pasalamat sa kanya kundi ang lahat nating mg-a kababavan, sapagka't tayong lahat ay gumagawa dahil sa g,ting bayan, at ang ating panulat ay hindi sumusulat para kay gayon okay ganito kundi para sa ating Inang Bayan Sa araw na ang lahat ay rnag-isip ng katulad niya at katulad natin, sa araw na iyan ay nakatupad na tayo ng ating tung-kuIin, na diIi iba kundi ang pagtatatag ng ban sang piIipino.13 Hanggang dito na lamang, napasasalamat ako sa inyo sa lahat, at nagpapaalam na rnuna sa ngayon. Talastas na ninyong kayo'y minamahal. ng inyong kaibigan, t

RIZAL 12 Ang "City of Rome" ay isa sa lalong malalaking bapor na nagyayao't dito noon sa Atlantiko 0 sa Amerika at Europa. May 8826 na tonelada, at itinuturing na isang makisig, maganda at maginhawang sasakyang-dagat. lto'y ari ng "Inman Line".

13 Ang pagtuturo at pagpapamulat sa mga tao~g-bay~n at ang .pa~buo ng isang bansang piiipino ay siyang una at tangmg mlalayon m Rlzal.

192

67. Buhat kay L'aktaw para kay Loong Laan (Rizal) Si Serrano ay siyang pangalawa sa paIigsahan.Mga nangyari dahil sa paghahayag ng nais na mapalayas ang mga prayle.-Mga balita ng iba't ibang kaibigan.-Si Viado ay nabilanggo dahil sa "NOLr.

Maynila .... , 1888 KAILANMA'y MINAMAHAL KONG LAONG LAAN:

Sa mga naunang sulat ko kay N aning, ay ipinagbilin kong palagi na ipadala sa inyo ang lahat ng mga sulat na natanggap matapos mabasa, upang malaman ninyo ang lahat ng dito'y nangyayari. Ngayon, ito'y aking isinasakamay ninyo, upang makunan ninyo ng tala bago ipadala sa mga pahayagan, upang sa paraang ito'y makapagtipid ako sa pagsusulat ng marami, sapagka't wala akong panahon. Nakuha ni Serrano ang pangalawang (No.2) katangian sa paligsahang nakaraan, at ngayo'y nakatira sa Binundok, J olq, 12, na si.yang kinalalagyan ng paaralan. Hindi matapus-tapos ng kaawaawang ito ang pag-aayos ng kanyang aklat sa paunang pagsisiyasat. Ang bantog na paghahayag ng tungkol sa pagpapalayas sa mga prayle, ay nag-anak ng maraming pangyayaring kapansin-pansin para sa kasaysayan ng hukuman sa PiIipinas. Naririto pa si G. Terrero, na siyang nagbigay ng paghahayag sa hukuman., sa halip na ipalagay na ang gayo'y isang suIiraning pampamahalaan; ang unang hukom ay si ( .......... ) G. Sunye ang siyang nagusig sa mga nagpahayag sa salang "lihim at labag sa batas na pagtitipon". Pagkaraan ng ilang araw ay naalis ang nasabing hukom at hinalinhan ni Galvan, na tinutulan ni Doroteo Cortes. Nang magkagayon ay walang nangyari kundi isang pagkakabilanggo: ang pagkakabilanggo ni Doroteo Jose, gobernadorsilyo ng mga katutubong pilipino sa Santa Cruz. Pagkaraan ni Galvan ay nanungkulan si Mascaros, na siyang nagtapon sa isang sulok ng sigalot tung-kol sa "Iihim na pagtitipon", at siya )1amang nagsakdal sa salang panlalait laban sa Mtatatag M kapangyarihan (ng Arzobispo). Sa panahong ito umaIis si Terrero, at naupong pansamantala ang pangalawang Kabo (2.0.

193

Cabo) na si G. Molto. Kaya nagkaroon ng bulung-bulungan (kumalat .... ) sa karamihan ng mga mamamayan sa Maynila, ng libong nakapangingilabot na balita tungkol sa pagpapatapon, mga parusa sa pagbitay at pagbaril na sinasabing minumunakala ni Molto at ng mga prayle upang makapaghiganti. Limang sunud,.. sunod na hatid-kawad na nagdaan sa Hongkong ang ipinadala noon sa Reyna, na siyang nagsisiwalat dito ng mga pakanang binabalak at pagtatangkang nasasandatahan ng mga prayle sa kaniIang madalas na pagtitipong idinaraos niIa at ni Molto sa N abotas, Malinta at Lulumboy. Samantala'y inaalis sa tungkulin ang ilang gobernadorsiIyo, na tungkol sa libing ay nagpakiIalang tap at sa mga maykapangyarihan. Tsang Sabado, pangilin ng araw ( .......... ) ay gaganapin sana ang "palabas" ng mga prayle, na kunwa'y magkakaroon ng himagsikan; ang Diyos, na siyang nag-aadya sa ating banal na usapin at sa kanyang mga tapat na anak, ay siyang nag-uudyok sa K. K. (ang -Reyna) na magpadala ng isang hatid-kawad na nag-uutos na iwan ni Molto ang tung-kulin at ibigay kay G. Lobaton, Heneral ng Marina. Ito ang nakapigil kay Heneral Molto hanggang sa pagdating ni Weyler. Ang ganitong mga pangyayari, gaya ng sukat asahan, ay nakalito sa mahihinang loob na mga kababayan natin; at si Doroteo Jose, at Celestino Aragon, at si Justo Vis Trinidad, na nang una'y nangagsisiawit na ng tagumpay, ay nangatakot. Nagkagalit si Mascaros at si Galvan, sapagka't ayaw raw nitong huli, ayon sa sabi, na hatian ang una, ni kaunti, sa 10,000 pisong bigay ng mg-a prayle, at dahiI dito, ang dating matalik na magkaibigan ay naghiwalay. - Nang magkagayon, ang abugadong tagapagtanggol na si Pilar, ay nagharap ng isang kahiIingan sa pag-tan,gging litisin ng-hukumang di-nakasasaklaw at pagpapawalang-kabuluhan sa mg-a kaparaanan, at gavundin upang bago gumawa ng anum an laban sa mg-a nagsipagsumbong, ay kaiIangang liwanagin ang pagkakasalang ipinagsumbong. Nang makita ng hukom ang anyong ito, at upang rllakapagtamo siya ng anum an para sa kanya, ay ipi-

194

nasiyang bigyan ng kasiyahan ang prayle, at ang unang ginamit ay ang pagbabala sa mga nasasakdal na naglahad; nguni't nang hindi magkaroon ng mabuting hangga ang ganitong kagagawan, ay pinalitan ang kaparaanan, sa paglinlang sa kanila sa pamamagitan ng Upaglalangis" at pangakong pawawalang-kabuluhan ang usapin, na walang anumang ibubunga sa dakong huli, kailanma't hindi na nila ipagpapatuloy ang pagtanggi at pagpapawalang kabuluhang inihayag; yamang ( . . ........ ) sapagka't ibig man niyang pawalang kabuluhan, ay hindi mangyayari, sapagka't hindi niya nasasaklaw. Ang nangyari nga ay hindi na ipinagpatuloy, at dahil dito, ang tanging hukuman (especial) ay nagkaroon ng kapangyarihang makalitis sa bagay na iyong hindi dating kanya, na kinikilala, kundi di man tahasan, ay sa pamamagitan ng kaparaanang sukat nang mahinala dahil sa pangyayaring iniurong: makaraang magawa ito, ang hukom ay nagbitiw ng tungkulin. Nanungkulan, sa gayon si G. Gomez (Planas). Ito naman, sa kanyang sarili, ay nagpasiyang isaisang-tabi ang mga pangyayaring ito at ang pinag-usig ay ang tungkol sa kasinungalingan (falsedad) laban sa mga nagsipaghayag; sa ibabaw ng maliliwanag na tadhana ng kasalukuyang Codigo Penal, na sa mga pagkakasalang kung tawagin ay "kasinungalingan" (falsedad) sa pamamagitan ng mga kasulatan.g pampamahalaan 0 kaya'y opisiyal, ay walang mailalapat kundi ang mga tuntuning nabanggit, alang-alang sa bisa ng ipinasiya ng hukuman. N apasok sa bilangguan noong ika-11 ng kasalukuyan si Doroteo Jose at si Felix del Rosario, kapuwa taga-Santa Cruz; Celestino Aragon, na taga-Malate; Velez na taga-Pako; Timoteo Lanuza, na taga-Binundok; Baldomero Cacnio, na tagaNabotas, at iba pa, na ang kanilang pangalan ay hindi ko nalalaman; ang kabuuan ay 11 lahat, na pawang "gobernadorsilyo". Nang makaraan, at sa ikatlong araw na sila'y di binayaang makaabot-sabi ninuman, 0 kaya'y noong ika-13 ng buwang iyon, ay hinuli naman si Pedro Alvarez Santos, isang walang kinalaman, at hindi rin binayaang makaabot-sabi ninuman. Kinahapunan ng araw ring iyon, ay hinango sa bartolina si Doroteo Jose, at kasama ng Hukom na es-

195

pesiyal na si Gomez Planas, ng Promotor Piskal na si Abdon Gonzalez, pilipino, Abraham Garcia y Garcia; eskribano at ng Tenyente ng Guwardiya Sibil sa Kiyapo; na si G. Raez, ay nagsitungo sa bahay ni Serrano, Jolo 12, upang siyasatin ang mga papel niya. Nagkataong s] Serrano ay waIa sa bahay; at sapagka't ayaw mayag ang asawa nito na buksan ang mga aparador at eskritoriyo, sa pamamagitan ng ilang salita, at matapos makapagmatigas sa kanila, sa dahilang wala ang kanyang asawa ay sinagot siya ng hukom na, ang noo'y ibig niyang gawin ay gagawin niya sa kanyang pagkahukom, at pagdaka'y nagpatawag ng isang karpintero. Nang hindi pa dumarating ang karpintero ay ~iyang pagpasok ni Serrano, na siyang hiningang ipakita ang dalawang lisensiya para sa pista ng dalawang nayon ng Santa Ana, MayniIa, na ayon kay Doroteo Jose ay nasa-kapangyarihan noon. Nang masabi ni Serrano na hindi niya maipakikit a sa kaniIa ang hinihingi, sapagka't wala sa kanya, ni hindi man lamang niya nakikiIala, ay binalaan siyang ipatapon sa Holo 0 sa Paragua (Palawan) at sinimuIan ang paghahalungkat sa mga papel at hindi man papel. Hindi ko malaman kung ana ang kinalaman, malapit man 0 malayo sa sakdal sa kasalanang falsedad (kasinungalingan) ng dalawang lisensiya para sa pista, pinagpalang hukom! Nang makita ng hukom, na sa pangyayaring iyon, ay wa1a ring tigatig na naninindigan~ ay gumamit muna ng pag-babala, pagkatapos ay ng pag-amu-amo at m~a panQ'ako, makaraan ang iIang araw. Anim ang hindi pinabayaang makausap ninuman. sina Pedro Alvarez Santos, Doroteo Jose, Felix del Rosario, Velez. Celestino Arag'on at si Jose ( .......... ) na sapagka't tinakot 0 hinili, ay nangagpahayag nQ' kunQ' ana ang ibig ng hukom; samakatuwid, ay nagsipagsabing kung ginawa man niIa ang paglalahad ay sapagka't nalalaman ang gayon nina G. Quiroga at Centeno, at sila'y binalaan at tinakot ng mga nasabi na upang magsilagda, bagay na isang kasinungaIingan. Ang katotohanan ay si Doroteo Jose, bilas 0 amain sa pakinabanQ.' ni Moreno la Cane, na nagtuturo n~ "derecho" sa Universidad (Sto. Tomas) ay tila naakit nitong huIi sa pangangako ng maraming bagay, kasama

196

na rito ang pagbibigay sa kanya ng baon upang magtanan at makatungo sa ibang lupain; at nang siya'y maipanhik na sa mga kombento, kasama ng "alkaide" ng bilangguan, ay siya na rin ang nagsumbong laban kay Pedro Alvarez sa pamamagitan ng pagpapakita ng mga kasulatan sa hukom. Salamat at ang anim na iba pa, na sin a Lanuza, Cadomiga, Cacnio, ang taga-Sampalok, San Miguel at isa pa, ay nakipagmatigasan sa usapin at naghabol laban sa pasiya ng Hukom. Ito'y tila siyang magbibigay-sigla sa mga mahihina ang loob; sapagka't ngayon ay nag-iisip na katunggaliin ang hukom at talikdan ang kanilang sinabi. Totoo nga, na, kung titingnang mabuti, ( ...... ), ay patunayan ang mga sinabi ng mga nauna laban kay Terrero, atbp., mga ginoong walang kinalaman sa gayon. Laban sa mga tumalikod na ito, ang palagay ng mamamayan ay nag-aalab. Kung makaliligtas sa bilangguan, ay hindi naman makaliligtas sa sumpa ng bavan, at mawawalan pa ng tal;1.anan at mg-a kaibigan. Tingnan natin kung sa ana hahantong ito; yamang hangga ngayo'y patuloy ang ( . .. ....... ). Sa kabila ng pang-uudyok na sa mga nagsipaglahad ay ginagawa dahil sa mga pakana ng SATSA T (may pabilog na ahit sa ulo, ang kura) naniniwala akong nakikita ng mga ito ang pagdidilim ng kagiliran ng kanilang hinaharap. Kaya't ang talaan sa simbahan ay nababawasan araw-araw, (ang mga dapit na mariringal ay nawawala, atbp. (sapagka't ang mga nagwawalang-bahala ay nararagdagan dahil sa ganitong mga kagagawan. Ito kaya'y isa nang pagpilit upang manghawak sa mararahas na kaparaanan? Ang inyong kumparing si Teo (Timoteo Evangelista) ay mahigit nang isang buwang nasa-bilangguan dahil din sa bagay na ito-ang paglalahad. At upang makilala ninyo ang katayuan ng kalooban ng sambayanang ito, ay inilalakip ko rito ang isang tulang sinulat ng isang binibining may ( ....... ) na gulang, na siyang namumuno sa hanay ng kababaihang taga-Malolos. Ipagpaumanhin ninyo kung hangga ngayo'y hindi pa kami nakapagpapadala ng kuwalta. Ang "epizootia"

197

(sakit ng mga kalabaw) ay pumipiyapis sa hayop, ang kakulangan sa pananalapi at ang bagay na itong aming ipinaglalaban ang siyang dahilan ng aming kakulangan sa magugugol, gayunma'y gagawin namin ang lahat ng magagawa at tatangkain namin ang lahat ng kaparaanan. Magparaya kayo ng kaunti at ang lahat nang ito ay malulunasan. Si D. Manuel Crisostomo sa Malolos ay isa sa mga inalisan ng tungkulin ni Molto. N gayon ay nasa-pangunang baitang ng pagkakasunud-sunod si don ( ... . ) Gatmaitan na kanyang bayaw, na ngayo'y siyang pinaguusig ng Kura sa Malolos; nguni't hangga ngayo'y wala pang napapala. G. LAONG LAAN, kami ay kanli na, buhay na kami! Si Pardo (Trinidad) ay hindi na nagdadadalaw, at may paniwala akong hindi na magluluwat at lalayasan ~a niya ang "Subdelegacion" 0 ang pagka-Subdelegado ng lVledisina. Pilit na hiningan siya ng hindi ko malaman kung anu-ano upang huwag sabihin isang pag-uusig. Mga sarna ng loob na masasabi sa lahat ng banyaga sa sariling bayan. Totoo nga, ang sinabi ninyo. Dahil sa inyong nobel a ay ~apasok 0 nakatikim ng bilangguan ang jsang nagngangalang Viado, (Laureano Via do ) na nag-aaral ng medisina 0 panggagamot. Sa huli'y napawalang-sala rin si Serrano; nguni't itiniwalag sa pagtuturo. Dumulog sa K. K., ang Heneral Weyler at ipinasiya nitong pumasok siya uli upang huwag masayang ang kanyang karera. Mga alaala ko at mga yakap; at pagpalain nawa kayo ng Maykapal. SIMON L'AKTAW (PEDRO SERRANO LAKTAW)

198 68.

Buhat kay Ponce para kay Rizal

Pakunwaring panghihimagsik.-Ang pagdating ni Weyler.

Rambla Canaletas 2-3.0. Barselona, Ika-2 ng Agosto, 1888

G. JOSE RIZAL PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN AT KABABAYAN:

Nasa-akin na ang inyong sulat noong ika-27 ng buwang kararaan pa lamang, at malabis kong pinasasalamatan ang pagbabalita ng inyong mga ginawa tungkol sa inyong paglalayag. Kalakip nita ay malugod kong ipinadadala sa inyo ang tunay na sipi ng mga artikulong bumubuo ng bahaging may puna ni Pari Font. Sa susunod na koreo ay tatanggapin ninyo ang karugtong. Ipinadadala ko rin sa inyo ang isang artikulong may pamagat na "Ang Filipinas sa harap ng mga kurukuro". Hindi ko malaman kung ana ang katotohanan ng mga balitang nabasa ko sa isang pahayagang pangaraw-araw sa lunsod na ito, "El Noticiero Universal", na siya kong pinagkunan ng kalakip na pilas, na ang pamagat ay "Noticias de Filipinas" mga balita sa Pilipinas). Kung magiging totoo ang mga balitang ito ay may kadahilanan tayo upang magbatian. Ang pinagtatakhan ko lamang ay kung bakit sa mga sulat na natanggap ko sa huling koreo ay walang anumang sinabi sa akin tungkol diyan. Nang makaalis na si Terrero, sa mga tanawin sa Pilip in as ay sumipot ang maiitim na ulap; mga lihim na bulung-bulungan tungkol sa isang pakunwaring panghihimagsik na inihahanda ng mga prayle upang mapahamak ang kanilang mga kalaban ay siyang naririnig sa lunsod at sa mga bayan-bayan; at lahat ng ito'y nagpapatunay sa pagbabala ng mga prayle, at bago pa lamang: mangyari'y ipinahihiwatig na ang mga ipahahamak at tinitiyak pang ang pamahalaan ni Molto ay magiiwan ng kalagim-lagim na alaala sa bayan. Salamat na lamang at nagkasakit, 0 nagkunwaring

199

maysakit nang mamalas ang tandisang kilos ng bayan, kaya't ibinigay ang pamamahala kay Heneral Lobaron. Makaraan ang ilang araw ay dumating si Weyler at ang baya'y nakahinga, matapos mabigo ang palabas ng mga pari. Si Heneral Weyler ay hindi pa napakikilala hangga ngayon. Hindi malaman kung kanino papanig. Ito ang isinulat sa akin ng mga kaibigan doone Hindi ba kayo nakaiisip pumarito sa Barselona upang mapanood ang Tanghalang Pangdaigdig? Malaki at maalab ang nais ng pUlutong ng mga pilipino rito upang kayo'y mayakap, at ipinagbilin sa aking sabihin ko sa inyo ang gayon. Si Marcelo del Pilar ay nasa Pilipinas, sa lalawigan ng Bulakan, at mula roo'y ipinadala sa akin ang mga artikulo. Sa sulat na ipinadala ko sa kanya noong huling koreo, ay ikinalugod kong ipahatid sa kanya ang inyong bilin. Ang lahat ng mga kapanalig natin ay nagpupugay sa inyo. Niyayakap kayo ng nagmamahal na kaibigan at kababayan. M. PONCE 69. Buhat kay Ponce para kay Rizal Pagkabalisa ng mga kaibigan dahil sa hindi pagkibo ni Rizal.

Barselona, Ika-16 ng Agosto, 1888 Rambla Canal etas 2-3.0. G. JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAIBIGAN AT KABABAYAN:

Kalakip nitong ipinadadala ko sa inyo ang ilang dahon ng sipi ng bahagi ng punang may kasamang pagIilining ni Pari Font ukol sa NOLI ME TANGERE, na ang katapusan ay hindi magluluwat at inyong tatanggapin. , May ilang linggo nang wala akong nalalamang anuman tungkol sa inyo, at daramdamin namin nang buong kaluluwa na ang gayo'y dahil sa anumang dapat ika 4

200

lungkot na kapahamakan. Ang ating mabuting kaibigang si Blumentritt ay ilang araw na ring hindi nakakatanggap ng sulat ninyo at tila nababalisa ring katulad namin, sang-ayon sa sinasabi niya sa kanyang suI at, na nagbabalita pa ring siya raw ay pinarangalan ng Pamahalaang kastila, sa pamamagitan ng Pinakadakilang krus ni Isabel, ang Katolika. Samantalang naghihintay nang buong pagkainip ng mga balita ninyo, ay niyayakap kayo ng inyong tunay na kaibigan at kababayan n . .h. n. k. s. i. M. PONCE 70. Buhat kay Rizal para kay Ponce Ang nobelista ay nananagot lamang sa mga salitang sinasabi niyang kanya.-Nagsisimula na ang bayan ng pagpapahayag ng kanyang poot sa mga prayle at mga GU\1(ardiya Sibil.-Ang bagong palutitikan ng tagalog.

37 Chalcot Crescent,

Primrose Hill, Londres Ika-18 ng Agosto, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Maraming salamat sa maganda ninyong kalooban sa pagpapadala sa akin ng may paglilining na pamumuna ng "pinagpalang" si Pari Font. Anong Pari at anong uring panunuligsa!1 Kung ang may akda ng isang nobela ang siyang mananagot sa mga sinasabi ng kanyang mga tauhan, banal na Diyos! sa anong wakas tayo hah~,ntong! Sapagka't kung susundin ang ganitong kaparaanan, ang pagkukuro ni P. Damaso, ay nlagiging 3kin, ang edukasiyon ng alperes ay akin, ang pagka-mahilig sa relihiyon ni Kapitang Tiago ay akin. Dapat alalahanin ni Pari Font ang kaunting "Retorica" man lamang, na siyang nagsasabing ang nobela ay isang uring halu-halo na ang mga taong nagsasalita

- --1 Pansin sa Noli Me

Tangere, na ayon kay Ponce, sa halip na pansin ay isang tunay na tuligsa. Kakaunti ang ipinalimbag ng "Pansing" ito. (LLR). Inilathalang ang titulo 0 pamagat ay "Ang Pilipinas, Pangulong Suliranin", akda ng isang kastila, Madrid 1891, na may mga tala at dagdag ng nagpalathala. (JPB)

201

ay mga ipinasok lamang, at tangi sa rito ay ang may akda; kaya nga malinaw na napagkikilala na ang may akda ay nananagot lamang sa mga salitang sinasabi niya na parang kanya, at ang mga ginawa at mga pagkakataon ay siyang nagbibigay katuwiran 0 buhay sa mga tauhan, sapagka't kung hindi magkakagayon, ay lalabas na isang "tiquis-miquis" lamang kung ipalalagay na sa may akda ang mga magkakaibang kuro ng mga tauhan. Ang mga balitang inilathala ng "Noticiero Universal", ay may amoy na galing sa mga prayle. 2 Kung totoo, kung hindi totoo, ay mababanaagan din ang isang pangyayari, na dili iba't ang bayan ay nagpapasimula na ng pagpapahayag ng kanyang poot sa mga prayle at sa mga guw.ardiya sibil, at gaya ng nasabi ko na, ay ito ang magiging mitsa, ang "casus belli".3 Mangyari lamang na padalhan ninyo ako ng dalawa 0 tatlong sipi ng NOLI, kung maaari pang paraanin sa koreo, at sakaling ako'y mayroon pang kaunting kuwalta riyan, sapagka't pasisimulan ko na ang karugtong. 4 Sikapin ninyong makapagpadala sa Maynila, sa pamamagitan ng lahat ng kaparaanang magagawa ng ilan mang sipi; doon ay nabibiling mabuti, sa pag-asang dapat ninyong iwan ang kalahati para sa inyo ng pagbibilhan doon. Abalang-abala ako sa mga araw na ito, sapagka't ako'y nagtatrabaho ad majorem Phil. gloriam. 5 Kapag sinusulat ko na ang karugtong (Ang Filibusterismo), ay pakukuha ako ng larawan at ipadadala ko sa inyo ang aking photographia 0 fotografia, (larawan), ang pagsulat ng "ph" ay nakuha ko sa ingles. Ang bagong palatitikang tagalog na ating gina" o-amit ay lubos ang pagkakaangkop sa mat.andang pa~unulat,6 sang-ayon sa aking natuklasan sa ilang mga 2 Mga balitang inilathala ng "Noticiero Universal" (isang pabayagan sa Barselona) hinggil sa Pilipinas, nil pinamagatang "Mga Balita sa Pilipinas". 3 Bagay 0 sanhi ng digmaan. 4 Ayon kay Regldor, ang FilibusteriBmo ay sinimulang sulatin ni Rizal sa Londres. s Sa lalong ikaluluwalhati ng Pilipinas. fj Bagong abakadang tagalog na ipinasok ni Rizal, na sinunod at ginamit ng ilang pilipino, kasama na sa kanila sina Ponce, Serrano Laktaw at iba pa.

202

aklat na nakita sa "British Museum", at sang-ayon din sa pinagmulang "sanscrito" ng maraming salitang tagalog. Siya ring sundin ninyo; si Pedro Serrano ay 11aglathala na ng isang "bilyeteng" ang ginamit ay ang bagong palatitikang ito at maglalathala pa ng isang Diceionario (Talatinigan). Ang pUlutong ng mga pilipino rito, na kakaunti na, ay lalo pang nabawasan; ang kaibigang Cornelio Aenlle7 ay umuwi na sa Maynila na kasama ang kanyang asawa at mga anak na babae. Maaaring ako'y mapariyan. Buong giliw na bumabati sa inyong lahat, RIZAL

71. Buhat ,ka'J' Ponce para kay Rizal Tungkol pa sa mga puna ni Pari Font.-Mga bagong naragdag sa pulutong ng mga pilipino sa Barselona.

Barselona, Ika-25 ng Agosto, 1888 Rambla Canaletas 2-3.0. G.

JOSE RIZAL

PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

S,a koreong ito ay ipinasertipika ko ang tatlong sipi ng NOLI ME TANGERE para sa inyo, gaya ng inyong hinihingi sa sulat ninyo noong ika-18 ng kasalukuyan. Ngayon ay ipinadadala ko pa rin sa inyo ang mga huling dahon ng niliming puna ni Pari Font. Mangyari pa, ang lahat ng nabasa namin ay pawang pagtuligsa (na siyang dapat itawag, ~a halip na puna) at natalastas namin na ang "pinagpalang" paring ito ay tumutugtog ng "violon", (hindi tama) ipahintulot ninyo ~a akin ang kasabihan. Sinasabi sa aking sa panunuligsang ito, ay walang naipalimbag kundi iilang sipi upang maiwasan ang 'Paglaganap (0 , pagkakabantog) ; bagay na nagpapakilalang ang manunuligsa na rin ang nakaaalam ng kanyang kasinungalingan. ' Gaano . 'I SI Cornelio Aenlle ay ' angkan :ng inga mangangalakal at may mga pag-aari sa Mayriila. .

208

n,g-ang kalaking pagtataka, kung mamalasin ang mga artikulong ANG NOLI ME TANGERE SA HARAP NG PAGKAPOOT NG MGA PARI SA PILIPINAS ni Plaridel. Patuloy ang pagpapadala ko ng mga sipi ng NOLI ME TANGERE sa Pilipinas sa pamamagitan ng lahat ng kaparaanang maaaring gawin; sa ganitong paraan ay wala akong ginagawa kundi bigyan ng kasiyahan ang mga kahilingang ipinadadala sa akin. Maraming kaibigan ang nagbibiling paabutin ko sa inyo ang kanilang mga pagbati. , Ang pamilya ko'y nagpapahatid din sa inyo ng kanilang bati, nais nilang magkaroon ng isang Iarawan ninyo, kaya ipinakikiusap ko sa inyong, pagpapakuha ninyo ng Iarawan ay mangyaring pairugan ang hangad na ito. Gumagamit na kami ng aking mga kaanak ng bagong palatitikang tagalog, at ito rin ang ginagamit sa p~gsusulatan. Ang mga kaibigan ko'y sumusunod na

rIn. Dumarami ang pulutong ng mga pilipino rito; pagkaraan ni Galicano Apacible ay dumating naman si Santiago Ycasiano, na taga-Bulakan, at si Eusebio Paulilio at si Feliciano Gonzalez na taga-Pampanga; at rnarami rin ang mga militar na dumating na kasama ang kanilang mga kaanak. Salamat at dito'y may pagkakaisa kami, at ang katotohanan nito'y ang pagtitipang idinaos naming lahat, ng pilipino, nang may dalawang linggo nang nakararaan, bilang handog sa mga kababayan nating babae na nasa-Tanghalan. Ang aming pakay ay ipamalas sa harap ng isang pulutong ng mga kaibigang taga-Barselona at ng mga kastilang Iahat na, na ang mga pilipina ay marunong'din namang makihalubilo sa mga samahan at may kabihasnan din namang katulad ng kababaihang kast~la, bagama't ang mga iyon ay manggagawa lamang ng sigarilyo. Nagsidalo ang ilang mga mamamahayag. Ngayong gabi ay magtitipon kami sa bahay ni G. Canon, sa San Gervasio. Magsisidalo rin ang mga pilip ina. , ' Lahat ng mga kababayan nati'y nagpapahatid -sa inyo ng mairo'g na-batj, lalo na s1 Canon, at yumayakap

204

sa inyo ang kababayan at kaibigan ng buong puso, M. PONCE

H abol: Kilala ba ninyo si Pedro Ramos? N ariri.. yan ba? Ipinadadala ko sa inyo ang kapilas ng isang kalatas na sinulat ko dahil sa mga balitang ipinadala sa akin mula sa Maynila, at inilathala ko namang may ilang buwan na ngayon sa "La Publicidad" . Patuloy ang paglalathala ko ng mga sulat na ito, samantalang tumatanggap ako ng mga balitang galing sa Maynila: hindi ko maipadadala ang mga huli, sapagka't hindi ko naitago dahil sa masama ang pagkakasulat. 72.

Bulwt kay Rizal para kay Ponce

"Bakit hindi tayo magkakaroon ng sandaang Plaridel? Kupg ang mga kalaban ko'y magsisisulat lamang ng katulad nina Pari Rodriguez at Font, ay hindi ko pahahalagahan; ang masama ay may kaaUt pa rin ako sa ating mga kababayan".

27 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W. Londres Ika-30 ng Setyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Kinakailangang pasalamatan ko kayo ng marami, dahil sa inyong sulat at dahil din naman sa mga ipinadala ninyo sa aking mga aklat at mga pahayagan, atbp.l Ang attikulong inilathala ninyo sa "La Publicidad" na kinalalagyan ng inihahandog ninyo sa aking mga taguring puno ~g pagmamahal,2 ay naging isa. pang makapangyarihang pampasigla upang ako'y magpatuloy sa paggawa ng lalu't lalo sa kabutihan ng ating bayan, iyang bayang kung malaya lamang 0 kaya'y nasa mabuting katayuan, ay magsisilang sa liwanag ng maraming anak na mararangal, maawain at walang 1 Sulat ni Ponce nang buwan ng Agosto, 1888, mga sipi .ng Noli at mga bUang ng "La Publicidad". 2 Lathala ni Ponce na lumabas sa "La Publicidad" hinggil sa mga balitang tinatanggap ng pahayagang ito, na bumabanggit kay Rizal.

路205

pag-iimbot, nguni't ngayon, sa kanayng katayuan, ang mga anak na ito'y kinakaiIangang magsipagtakip ng mukha 0. magbalatkayo. Natapos ko na ang isang akda at ngayo'y kinakausap ko na lamang ang mamumuhunan upang ipaIimbag. 3 Ang ginawa ni Plaridel ay nagdulot sa akin ng malaking kaligayahan: 4 ngayon ko masasabi ang gaya ng sinabi ni Jacob: "ngayo'y maaari na akong mamatay ng nasisiyahan". Natitiyak kong ang gawaing pinangarap ko ay matatapos. Bakit hindi tayo magkak~颅 roon ng sandaang Plaridel? Tinanggap ko ang tatIong sipi ng NOLI; utang na loob ay padalhan pa ninyo ako ng isa sa susunod na koreo. Kung maaari, ay kikiIanlin ko sa inyong utang na loob na sa Hongkong na ninyo. ipadala kay Jose l'Jaria Basa, ang lahat ng mga siping maaaring maipadala, at siya na ang mangangasiwa ng pagbibili mula roon, hanggang sa maipasok tuloy sa MayniIa. Kung ako'y may sapat na kuwalta riyan upang ang lahat ng mga siping nalabi ay maipadala sa Hongkong sa looh ng isang kahon, sa pamamagitan ng isa sa mga bapor, ay ipinamamanhik ko sa inyong gawin lamang ito; talastas ninyong ang akda ay sinulat para sa mg-a pilipino at kailangang mabasa ng- mga pilipino. Kahihiling lamang sa akin ni Jose Maria Basa na siya'y padalhan ko ng mga sipi. Tungkol sa maliliit na aklat ni Fr. Rodriguez,5 ay malaki ang katuwaan kong makitang kahit na ang isulat ko ay paa ay nakapipinsala sa kanila ng labislabis; di lalo na pala kung kamay ang isusulat ko! ... Bukod dito ay naniniwala akong ang akda ng prayleng iyan ay sinulat ng kamay, ng diIa at ng ulo, datapuwa't sa dahiIang hindi makapagbihigay ng hig-it pa, ay hanggang doon na lamang makararating. Kung ang mga 3 Si G. Antonio Ma. Regidor na pinakipagkasunduan ni Rizal tungkol sa pagpapalimbng ng "Sucesos de las Islas Filipinas" ni Morga, na may mga tala ni Rizal, at siyang bagong akdang binabanggit. 4 Ang akda ni Plaridel na nagdulot ng malaking katuwaan kay Rizal ay tila ang "Soberania Monacal". 5 Mga maliliit na aklat ni Fray Juan Rodriguez; iba't ibang lathalaing bumabaka sa PiIipinas at lalo na kay Rizal dahil sa Noli Me Tangere, na ipinalimbag sa ayos na mt..!munting aklat, sa limbagan ng "Asilo de Huerfanos" sa Guadalupe. Ito'y isang sunud-sunod na walang lathala na may iba't ibang pamagat.

206

kalaban ko'y magsisisulat ng katulad lamang nina Pari ~odriguez at Font, ay 路walang halaga para sa akin, nguni't ang masama ay may kaalit din ako hanggang sa ating mga kababayan, na ang iba, sa pamamagitan ng . kanilang mga salitang alanganin, ay malaki ang naibibigay na kasiraan sa .akin. N abasa ba ninyo ang sinabi tungkol sa akin ng .pahayagang La Praz na pinamamatnugutan ng ating kababayang si La Serna?6 M-agpaumanhin tayo! Mapagmahal na mga alaala para kay Canon. Iniisip kong ipadala sa inyo, upang ilathalang parang isang pabuntot 0 susog sa sinulat ni Plaridel, ang isang bagay na sinulat. ko sa Pilipinas laban sa mga asyenda na nilagdaan ng bayan ng Kalamba. 7 Patuloy ako sa paggawa. Alaala sa mga kaibigan. Ang 3a inyo'y nagmam.ahal, RIZAL

73. Buhat ~ay /lUJn Luna para kay Rizal Mga imbing paghihiganti.-Bagong "atelier"

Pari a, Ika-3 ng Oktubre, 1888 26 Villa Dupont, 48 Rue Pergolese.

JOSE RIZAL

MINAMAHAL KONG RIZAL:

Tinanggap ko sa Hongkong ang iyong sulat na may kalakip na resibo. Marubdob kong dinaramdam ang nangyayari sa iyong mga kaanak sa Maynila. Ang mg8, paghihiganting iyan ay imbi, nguni't nakapipinsala 6 Hindi malaman kung ano ang sinabi ng pahayagang "La Paz" t ungkol kay Rizal. Ang pahayagan ay pinamamatnugutan ni Xavier Gomez de la Serna, at nililimbag sa Madrid. '1 Sulat na ginawa ni Rizal hinggil sa asyenda ng Kalamba at nilagdaan din ni Rizal at ng ilang namumuwisan sa bayan ng Kalamba; iniharap ang sulat na iyon sa mga may kapangyarihan at hinihinging liwanagin ang katayuan ng mga namumuwisan at sila'y bigyan ng matuwid. Ang sulat na ito'y naging sanhi ng pakikipag-usapin sa Asyenda ng Kalamba, ng pagpapalayas sa maraming namumuwisan at siyang pinagmulan ng pagpapatapon sa kanila (LLR). Ang sulat na ito'y inilathaJang parang "apendice" 0 huling-kabit sa "Soberania Monacal" ni PIaridel. May salin nito sa ingles ni Dra. Encarnacion Alzona.

207

Eta iyong kapatid at mga bayaw. Ikaliligaya ko na ang ating kababayang si Azcarraga ay makagawa ng anumang mapapakip.abangan mo dahil sa Pilip in as, yayamang sa kabila ng lahat, siya'y tagaroon. Kung inaakala mong ako'y pakikinabangan mo ay 3lam mo na, wala kang gagawin kundi ipahiwatig sa akin sa pamamagitan ng suI at ang nais mo, yayamang alam rno na kung sinu-sino al'lg mga piling ginoong aking kaibigan. May isang ling-go nang ako'y bumalik at ang buong bahay av gulung-gulo, sanagka't kami'y nagtungo sa bukid pagkatapos ng paglilipat, na iniwan naming hindi pa naaayos ang lahat. Ang lalong masama ay hindi pa gaanong tanos ang bahay, at hindi namin malaman kung saan sisimulan. Ang "atelier" ko ay mainam. malaki at mabuti ang liwanag: tangi sa kami'y may isang- halamanan para sa mg-a bata at para sa pagpipinta Plien aire (malaya ang han gin). Utang na loob ay bayaran mo lamang ngo 100 pisetas ang- kasera ni Antonio. Libong pasasalamat. Naririto ang pamilya ni D. Pedro Roxas, ito'y nasa Londres na kasama ni Abarca. Ito na lamang sa ngavon, makuha mo nawa ang ninanais mo, na sivang lalong mahalag-a. Mga alaala ni Paz at mg-a halik ng aking- mga anak at isang yakap ng nagmamahal mong kaibigan. J. LUNA 74. Bllhat kay Ponce para kay Rizal Halaw sa isang pagtatanggol sa NOLI.-Muling paglalathala ng pahavagang "Espana en Filipinas", na ang iminumungkahing patnugot ay si Rizal.

Barselona, Ika-6 ng Oktubre, 1888 Rambla Canaletas 2-3.0.

JOSE RIZAL

PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Nasa-akin na ang inyong mahalagang sulat noong ika-30 ng kararaang buwan. Wala kayong dapat ki-

208

lanling utang na Ioob sa akin: ang walang ginagawa kundi ang tumupad lamang ng kanyang tungkulin ay walang karapatan sa anumang pagkilala ng utang na loob; tangi sa rito'y napakaliit na bagay ang ginagawa ko, na hindi man lamang dapat pangahasang sabihing ako'y tumutupad sa aking tungkulin. Ang gawain ni Plaridel ay hindi pa tapos. Ipadala ninyo sa akin kung anuman ang sinasabi ninyo sa in路 yong sulat upang mailagay na parang pinakabuntot ng akda. Isang paham na kababayan, na kilala sa Maynila sa pagka magaling na "teologo" at mabuting pilosopo, dahil sa munting palathala ni P. Rodriguez, ay nagtangkang sumulat dito (kay Pari Rodriguez) upang ipakilala sa kanya ang malalaking pagkakamali tungkol sa pagka-katoliko, na siyang nakapupuno sa kanyang maliit na aklat (ni P. Rodriguez) at ipinagtatanggol din naman, sa isang salita, ang NOLI ME TANGERE laban sa kanyang paniniyak na ang inyong aklat ay may lnga kuro ng isang walang Diyos, mga panunungayaw na walang asawa; sulat na sa pa:vo ng mga kaibigan ng nasabing kababayan ay hindi nakarating sa kamay ni P. Rodriguez. Nguni't ang sumulat (ng kalatas) ay nagbilin sa isang binata na gumawa ng isang maliit na babasahin ng nasabing sulat, upang ipakilala ang lahat ng laban sa mga haling na pagtiyak ng may-akdang prayle, tungkol sa relihiyon; pagtatangkaan kong halawin ang nasabing suI at. Pagkatapos ipahayag na binasa niya at binasa pang makailan ang NOLI, at panindigang hindi niya nakitang napatunayan ang mga pagtiyak ni Pari Rodriguez, ay ipinahayag ang kanyang palagay na na路 papaloob sa mga sumusunod na pansin: "Si Dr. Rizal, sa pamamagitan ng mga pagbanggit na nalalambungan, ay buong tigas na pinupuna ang mga pagpapakalabis ng mga taong kabilang sa ilang kapisanang maka-relihiyon, bagaman hindi dinadaliri ang mga iyon, at hindi ipinaloloob sa pamumuna ang kabutihang angkin dahil sa kanyang matandang diwa. Ang kasamaan ng mga pagpapakalabis ay nakakahawa, 00 nga, katulad ng isang ketong sa mga kagawad ng isang korporasyon; nguni't hindi gayon ang tungkol sa pagtuligsa sa ka路 nila upang isaayos ang kanilang kamalian. Sa kasa-

209

maang-palad, ang simbuyo 0 ang pag-iimbot ay ipinagkakamali ng mga tao sa mga _bagay-bagay; ang katauhan ng mga "relihiyoso" ay ipinipisan sa walang dungis na relihiyon. Binabanggit ang katawa-tawang pamamayagpag ng mga taong nagpapanggap na masambahin sa mangmang at baliw na pakikipag-agawan upang ipamalas kung sino sa kaniIa ang nakapagtamo ng lalong maraming "pagpapatawad" (indulgencias) , atbp. at ang sabi: "sa pagtatampok sa pamamagitan ng buhay at maningas na kulay ng pagpuna ang baliw na pag-paparangya, ang pal along pagmamagaIing at pagkakatawa-tawa ng mga nasabing "manang", ang ganvan ba ay nangangahulug-an ng hindi pagki1~la sa katotohanang路 may purgatoryo, ang bisa ng mga "indulgencia" at ang halaga ng walang hangg-ang pag1)apakasakit na ginaganap sa misa? Maaari bang tiyakin ng kahit sino nang hindi nabubulagan sa pagkahaIing? Ipillakilalang pinatunayan ninyo ang- katotohanan ng- Purgatoryo, sa pamamagitan ng- pagbangcit sa mg-a "conciIio" at sa mga kapasiyahan ng mlSa matataas na pari; at binan~git pa iyong- "sa atinatin ay masasabingo ang diwa 0 paniniwala sa purgatoryo ay mabuti, banal atbp. . . . . An~ f!ama ay nasa pagpapakalabis na gi.nagawa sa kanya". "Ang sabi ninvo'y (ang- tinutukoy ay S1 Pari Rodriguez) si Dr. Rizal ay isang- walang-awa, tampa]asan ~a Divos at erehe, na nag-uudvok unan lS ang- iba'y huwag- maniwala sa Divos, ng-uni't hindi ninvo hinabanggit ang isang mungkahi niva (na daliriin ang kanyang pagkawalang-awa at pa.gkawalang-paniniwala sa Diyos) . Sa mga salita at iba't ibang palagay sa kanyang aklat ang babanKg-itin ko, ay namamalas ko ang kanyang pananalig sa Diyos at sa relihivon ni Kristo, na nagtatakwH sa ana mango diwa tung-kol sa paQ"kawalang--awa at di paniniwala sa Maykapal." Sinipi ivon kay Tasio sa dahon ng aklat bHang 68, na ang sabi: "Hindi ko po malaman, gillang, kung ana ang gagawin sa akin ng Diyos. Kung ako po'y naghihingalo na,. ay ipauubaya ko sa Kanva nang walang takot ang aklng sariIi: upang gawin Niya sa akin ang maibig." "Dahil ba rito'y magiging isa nang "ateo" (hindi naniniwala sa Diyos) 0 isang lapastangan (walang pakundangan) na nag-uudyok sa iba upang mawalan din ng panana-

210

lig sa Diyos?" Binanggit pa rin at isinulat: "Kung ang tanging makaliligtas ay ang mga katoliko, atbp. hanggang matapos ang kabanatang XIV. Upang maipakilala ang pananalig na kristiyano ng may akda (si Rizal) ng NOLI ay sinipi sa dahong bilang 88 ang sinasabi ni Ibarra sa guro (maestro): "Nakapag-isip ako ng lalong mabuti, at inaakala kong ang pagsasagawa ng mga adhikain ng aking ama, atbp." hanggang matapos ang talataan. At nagpatuloy: "N aito ang relihiyon ni Hesukristo, kung pinaniniwalaan sa diwa at sa katotohanan, hindi iyang opisyal at may pag-iimbot, hindi sa pamamagitan ng mga salitang pinasisinungalingan ng mga gawa at ng mga pagpapakalabis na nakapaghahapay ng karangalan at ang Diyos na rin ang dumudusta sa pamamagitan ng kanyang mga kagawad (mga pari)". Ang isang bagay pang pinagukulan ng pansin at sinal un gat sa pamamagitan ng mahihigpit na :Rangangatuwiran ay iyong sinasabi ni Pari Rodriguez na: "Ang tanging maaaring makita sa sumulat ng NbLI ay ang kanyang poot sa Relihiyon at sa Espanya路 at sinipi ang pag-uusap ni Ibarra at ni Elias sa kabanatang 49. At ang nabanggit na Bulat ay tinapos sa pagsasabing ang mga taong matatalino, sa halip na maniwala kay Pari Rodriguez, ay nangagpapalagay na ang kanyang mga sinasabi ay may ibang dahilan: ang hindi paniniwalang nababatay sa mga katuwirang sumusunod: "Una: nalalaman ng Iahat na isinuplong ang aklat sa Gobernador Heneral, at mg-a taong may malaking magagawa, na lubusang naghahangad na maparam (ang aklat) ang siyang gumawa ng mahigpit na paglakad sa gayon sa harap ng mga may pangunahing kapangyarihan sa pamahalaan gayundin sa mga pinuno ng simbahan, upang ipagbawal ang pagpapalaganap ng NOLI. Napag-alaman ding ipinailalim ito sa pagsusuri. At ana ang kinauwian? Hindi nagtagumpay ang hangad, hindi pinasiyahan sang-ayon sa pagkaalam .namin, ang pagbabawal na hiniling ng mga nagmamasakit nito. Sukat nang mahinuha na ito ang magiging hangga ng mga lakad,. bunga ng politikang pangkasalukuyan na siyang nakapangyayari sa Espanya, lalo pa kung isasaalangalang ang nakapaligid doon, dito at sa lahat ng dakong masasagapan. N akita ko ang pasiya ng Kurang su-

211

muri, 'n a may pagsang-ayon sa maipalalagay na hangarin; napansin kong tila masagwa at hindi mapag-aalinlanganang naging pangkaraniwan sana ang sa kanya'y pagsang-ayong opisiyal, kung ang gayon ay nangyari nang may dalawampung taon (20) nang nakararaan, sa biglang turing ay noong panahon ng pagbubusal sa bibig, na hindi makapagsasabi rito ng anumang laban sa mga pag-oapakalabis ng isang uri ng mga tao, sapa~ka't sa lahat ng dako'y umaalingawngaw ang matimping tinig ng- kakila-kilabot na oaghihig-antL alinf!awng-aw na nakakahawig ng sa NOLI ME TANGERE. Ikalawa, sa loob ng panahong ipinamalagi ni Rizal dito. humigit-kumulang sa isang taon, av nagkaroon na ng kilusan ng isang tolle-tolle na nagbigay ng lalong malaking- halaga sa aklat na ito, na anupa't anim na piso ang iniaalok sa bawa't sipi ng aklat (ng NOLI). Kung tunay na ito'y puno ng mga kalapastang-anan at panunungayaw sa Diyos, sana'y inagaw ng ating maingat at panibughuing mga pari sa kamay ng mga tapat na nananalig ang aklat na iyang sinasabing makamandag para sa mga kaluluwa, sa pamamagitan ng pagbab~wal na may kaparusahan sang-avon sa mga batas n~ simbahan. Ikatlo: Sa dahong bHang 25, ang sabi ninyo'y ang kapangyarihang "eklesiy~stiko" (ng m!Sa kaoarian) ang siyang tanging makanagpapasiya sa kabutihan 0 sa kasamaan ng aklat. N g-avon, ang Paring Prior ng Kombento sa Guadalupe, dahilan lamang ba sa kanyang pagka-Prior, ay matatawag nang isang karapat-dapat na kaoangvarihang eklesivastiko? Hindi? Kung gayo'y DE ORE TUO TE JUDICO. Ang tatlong katuwirang ito'y sapat na upang maniwala ang sinuman na kailangang kayo'y magbigay ng mga paliwanag tungkol sa bagay na iyan 0 kaya'y ang may sapat na kapangyarihan ang maglagda ng hatol na nagpaparusa laban sa nasabing aklat kung inaakalang siyang nararapat." Ito ang kaparaanan sa pagtatanggol na ginamit ng paham na kababayan upang makitunggali kay Pari Rodriguez, at sapagka't iniisip naming ilathala ang maliit na aklat na ito, ay inakala kong nararapat munang ipaalam sa inyo, at baka sakaling mayroon kayong anumang pansin. Ang "La Oceania" sa Maynila noong ika-3 ng nangdaang Agosto ay bumabanggit sa inyo at sa inyong

212

nobela, kay Blumentritt at kay MOLO, ang MAGINOO. Ibigay lamang ninyo sa akin ang mga tanda ng tinatahanan ni G. Basa sa Hongkong upang maipadala ko ang mga aklat na ibig ninyo. N gayon ay ipinadadala ko sa inyo ang siping inyong hinihingi, kasama ang dalawang maliliit na aklat ng ating "mabuting" KAIBIGANG si. Pari Rodriguez. Ang lipunan ng mga pilipino sa Barselona, gayundin ang ilang kababayang nasa Madrid, ay nagsisikap ng buong sigla upang mapalabas uli ng pahayagang HEspafia en Filipinas", kabilang ang mahalagang t.ulong ng mga masisigla sa Maynila, na nagsipag-alok llamang rnagpapadala ng abuloy. Sapagka't pangkalahatan ang nais narnin at ng mga kaibigang nasa Maynil a, na kayo ang rnamatnugot sa nasabing pahaya路 gan, ay minamarapat kong itanong sa in yo kung kayo'y rnaninirahan na nang tuluyan sa ibang lupa, 0 lilipat kaya pagkatapos sa Espanya, upang kung magkagayon ay rnasiyahan, sakaling tanggapin ninyo ang nasabing tungkulin, ang amipg maalab na nais. Anong akda ang inyong natapos? Niyayakap kayo ng buong puso ng inyong kaibigan. M. PONCE H. L. Sa kasalukuya'y narito sa amin si Antonio Luna, na dumating na galing sa Barselona upang rnakita ang Tanghalan; pinahahatdan niya kayo ng maraming alaala. I pinagbilin sa akin na sabihin lamang sa inyo na huwag ninyong masasabi sa kanyang kapatid na si Juan ang kanyang pagkaparito sa lunsod. Narito rin sa amin si Paco Esquivel at si Evaristo Aguirre, at ibinababala ang hindi na rnaluluwatang pagdating ni Eduardo Lete.

213

75. Buhat kay Rizal para kay Ponce liAng akda ko ay may mga kulang" .-Pangakong mamatnugot ng isang pahayagan.-Masinop na pag-aaral sa "Museo Britanico", sapagka't makikipaghamok tayong mabuti at ang nararapat sana'y lumaban at talunin ang ating kaaway."

37 Chalcot Crescent Primorose Hill N. W., Londres Ika-12 ng Oktuber, 1888 PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa pagkilala ko sa jnyong pagmamalasakit sa pagpapadala sa akin ng haIaw sa kasagutan,l gayundin ng sipi ng NOLI, ay sinuIatan ko kayo, sapagka't sa inyong Iiham ay maraming bagay ang nangangailangan ng madaliang kasagutan at pasiya. WaIa akong anumang dapat itutoI sa ating kababayang "teologo'''; ang nararapat pa nga'y pasaIamatan ko ang kanyang walang pag-iimbot na pagtatanggoI.2 yamang siya'y hindi ko nakikilala. at isa pa'y dapat kong ikaligaya ang pagkakaroon ng mga kababayang kahit naroon ay nangangahas tumitig ng harap-harapan sa mga makapangyarihang kalaban at sila'y sagutin. Ito'y pumapawi ng lahat ng mga kapaitang tinamo ko at sa aki'y nakapagbibigay sigla at pagtitiwala. Kung hindi ninyo masasabi sa akin ang kanyang pangalan ay paratingin man lamang sa kanya ang aking matapat na pagpupuri, atbp. Ano ang sinasabi ng "La Oceania" sa atin at sa kaibigang Blurnentritt 13 Si Basa ay walang ibang tanda sa Hongkong rnaliban sa kanyang pangalan-J ose Maria Basa. N amamalas kong hinahagkis na mabuti 路ang -aking 1 Tumutukoy sa kasagutan ni P. Vi,cente Garcia, kay P. J. Rodriguez hinggil sa Noli. Nang panahong iyon, si P. Vicente Garcia ay siyang "canonigo penitenciario" sa katedral ng Maynila. 2 Nauukol sa pagtatanggol sa Noli ni P. Vict!nte Garcia, na siyang kababayang "teologo" na tinutukoy ni Rizal. (Tingnan ang mga sulat bIg. 195 at 201) (J-LR). Nalathala.ng bi1a~g "apendice" ~a isang Bulat sa Singapur, ayon kay G. DalmaClO Martm ng KaW8nlhan ng mga Paaralang Bayan (JPB). 3 Lathala ng pahayagang "La Oceania" (na pinalalabas sa Maynila) , na tumutuIigsa kina Rizal, Blumentritt at 路 Paterno . ..

214

akda diyan at doon;4 tiIa hindi niIa naiibigan, nguni't banal na Diyos! Kung sa kabila ng kanilang pagkakagusto sa atin, at ng ating hindi narnan pagkakagusto, ay susulat pa ako upang sila'y pagbigyan, saan tayo hahangga? Gayunman, ako na rin ang kumikilalang may mga kakuhingan ang aking sinulat bagay na sinabi ko sapul pa sa simula, nguni't naniniwala akong hindi naman napakarami ni hindi malaking kamalian; kaya naman sa susunod ay sisikapin kong maiwasan ang gayon. Tungkol sa pahayagan, malabis kong pinasasalamatan ang nais ninyo, nguni't ako'y naka pangako na, humigit-kumulang, na mamatnugot ng isang pahayagan;5 ngayon ay nag-uukol ako, araw at gabi} ng pagaaral ng ilang bagay, sapagka't ayokong mamatnugot ng isang pahayagan nang hindi ko nalalaman ang ilang bagay tungkol sa ating bayan, ang kanyang kasaysayan, ang kanyang pangasiwaan, sapagka't sa palagay ko'y makikihamok tayo ng mahigpit, at kinakailangang makihamok at talunin ang katunggali. Dahil dito'y malaking bagay ang naitutulong sa akin ng mayamang katipunan ng mga aklat ng "Museo Britanico", na hindi makikita sa ibang dako,6 kaya ako'y magpapalumagak pa rin dito ng mahabang panahon. Buhat dito'y madali akong pasasa-Belhika, Suwisa at Norwega, na Inagdaraan sa Olanda, Alemanya at Dinamarka.7 Tungkol sa pamamatnugot ng "Espana en Filipinas", ay ikinararangal ko ng labis-labis ang inyong sinasabi sa akin: kailanma'y nakalaan akong maglingkod sa aking bayan, at anum an ang inaakala ng aking mga kababayang dapat kong gawin ay gagawin ko; gayunman, ay inaakala kong lalong mabuting kayo na ang mamatnugot, kung ilalathala sa Barselona, 0 4 Mga tagapansin ng Noli, kabilang sa kanila, sa dako ng mga pilipino, sina Eduardo de Lete, Dominador Gomez at isa pang hindi nakikilala ni Rizal; at sa mga kastila ay sina PP. Font, Rodriguez at iba pang prayle at mga kastila. 5Inihahandog sa kanya ang pamamatnugot ng pahayagang "Espana en Fllipinas" na binabalak na buhayin ng mga pilipinong nasaBarselona. Gayunma'y hindi malaman kung alin ang pahayagang ayon kay Rizal ay halos pinangakuan na niyang patnugutan. 6 Nauukol sa mga talang ginagawa sa mga "Sucesos" ni Morga na pinag-a-a ralan niyang mabuti. 7 Binabalak niyang patungo sa Belhika, Suwisa at Norwega, na magdaraan sa Alemanya, Olanda at Dinamarka; datapuwa't hindi naisagawang Iubos ang balak na ito; nakaparoon lamang siya sa Belhika.

215

isang nasa Madrid, kung sa Madrid ilalathala, at alangalang sa Diyos! huwag naman sanang maging walang kabuluhang gaya ng La Paz! Hindi maaaring makapamatnugot ang isang nasa ibang lupa. Buong pagmamahal na binabati ko ang ating mga kababayan, mga alaala kay Luna at sa mga kaibigang EsquiveJ at Aguirre;8 mangagsipag-aliw sila, at bumuo kayo ng isang pangkat ng magkakasama. N ariyan ang sinulat kong iniharap sa Maynila at pinagmulan ng di kakaunting alingasngas. 9 Sapagka't inaasahan kong ang sumipi ay nakaligta sa ilang kamalian, ay maaaring kayo na ang magwasto. Tigib na tigib ako ng gawain. . Paabutin ninyo ang mga alaala ko kay Plaridel. Sumasainyo, RIZAL

76.

Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal

Nais ng kalahatan na si Rizal ang mamatnugot ng isang bagong pahayagan at kung hindi siya maaari ay si Llorente.-Hindi mahilig kay Lete ang loob ng mga pilipino.

Madrid, Ika-19 ng Oktubre, 1888 MINAMAHAL KONG RIZAL:

Maluwat nang panahong nais kong makasulat sa iyo, nguni't. .. (kung min san ) dahil sa hindi ko alam ang iyong kinatitirhan at kung minsan nama'y sapagka't hindi ko ala.m ang iyong hantungan, ang katotohana'y hindi ko pa nagagawa kung di ngayon lamang na alam ko na ang mga tanda ng iyong bahay. May apat na araw nang dumating akong galing sa Barselona (ipinakikiusap kong itago mo lamang ang lihim) at doo'y nakita ko ang kababayang si Mariano Ponce; nagkaroon kami ng mahabang pag-uusap hanggang sa umabot sa pahayagan at sa magiging patnugot. Sa pagnanais kong malaman ang kanilang palagay tungkol sa mga maaaring maghawak ng "batuta", ay 8 Sina Juan Luna at Jose 0 Francisco Esquivel, Evaristo Aguirre, mga estudyanteng pilipino. " 9 Tumutukoy sa artikulo 0 sulat hini'gil sa asyenda ng Kalamba. (Talang 7, Bulat bIg. 193).

216

itinuro ko si G. Jose Rizal, at kung ito, dahil sa maraming kadahilanan ay hindi makaparirito, ay si Julio Llorente na, yamang sa aking palagay ay walang ibang makapangangasiwa ng gayong mahirap na gawain. Kaya kita sinusulatan ay upang ipakiusap sa iyo na mangyaring parito ka upang patnugutan ito, sapagka't dito'y gayon na lamang ang pagkalito at mga pagkakahati-hati, na naniniwala akong ikaw ang kailangan upang umabot sa isang bagay na maayos, na hindi sana maging isang kamusmusan lamang, ni gawa ng mga bata, na gaya ng hangga ngayo'y ginagawa namin. Ang ungas na kapalaluan ng ilan, at ang hindi tunay na pagka-makabayan nila ang siyang lumalalang (0 lumikha na) ng pagkakahati-hating nakasasama sa lahat. At ngayon, ang nais ng lalong marami, ng lahat halos ng mga pilipino (tangi lamang sina Aguirre at Lete, na ang kuro't palagay ay hindi ko nalalaman) ay pumarito ka upang mapatnugutan mo ang bagong tinig na ito ng ating b~yan, at yamang may pag-asang maging isang katotohanan, palibhasa'y may mga sangkap at pananalapi, ay lpadaliang kinakailangan ang pagkakaroon ng isang may pananagutang patnugutan, hindi ng sa ilang mga "bata" na ang' kakayahang hindi pa napatutunayan ay nararapat pag-alinlanganan. Inuulit ko nga ang nais ng lahat na mamalas kang naghahawak ng gusaling ito, na nabibingit sa pagbagsak na u~~~ti. . Sakaling hindi ka namin malamuyot na pumarito, sa palagay ko'y ang tanging makahahalili sa iyo ay si Llorente at wala nang iba pa. Si Llorente ay isang binatang pormal, walang kibo, palaaral, mabuting manunulat at mabut.ing pilipino na kinalulugdan ng lahat; idagdag pa natin sa lahat nang ito ang kanyang nakuhang titulo sa pamantasan, na nagpapatunay ng kanyang kakayahan, at upang mapawi ang pag-aatubili ng ating mga katunggali, dahil sa paniniwalang ipinagkakatiwala lamang natin sa mga nag-aaral ang patnugutan, gayong ang nasabing pahayaga'y tinig din nila, kaya hindi maiiwasang huwag nating ipagkatiwala ang patnugutan sa mga taong nagsisipag-arallamang 0 kaya'y walang karera. Maging katunayan nawa ang titulo na pal'ang isang kalasag at katoto~anan laban sa ibig na papangyarihin ang ating kawalang-kaya. . . .. -.. ~

217

May tangi akong pagpipilit sa panga1awang bagay na ito na magtagumpay si Llorente, sapugka't ang ilang nubigo sa pagka-makabayan ng mga buhong na makabayan, ang siyang nagturo sa akin upang pahalagahan ang ilang tao sa kanilang wastong kahalagahan, at dapat ma1amang gayon din ang iniisip ng maraming pilipino rito, 1a10 na iyong TUNAY 0 ANG MGA MANOBO. Kung inaka1a ni Lete na siya na ang patnugot ng pahayagan, dahil lamang sa siya'y gumawa ng higit para kay Ponce kaysa sa sarili niya, sa pagpapalabas ng mga paabot-sabi 0 kalatas at ibp., ay naniniwala akong hindi ako namamali sa pagsasabing sa mga kamay na walang gaanong karanasan at sa mga taong ang pagka-makabayan ay mapag-aalinlanganan, ay muling nahulog ang pahayagan. Ang marami sa atin, kundi man ang lahat, ay magdaramdam ng malaki kung makitang ito (si Lete) ang uugit sa bagong patnugutan, tungkuling kinamasdan sa kanya l+g kakaunting katunayan ng kakayahan sa nakaraang panahon ng "Espana en Filipinas". Pag-aralan natin sa pagbanggit dito ng lahat ng nakaraan: isang patnugot na hindi ,u maamin sa kapanagutan dahil sa isang pangulong tudling (sinulat ni Graciano) . Isang patnugot na pumayag na malathala sa kanyang pahayagang tagapagtanggol ng Pilipinas, ang isang artikulong lumalait sa isang pilipino (ni R. laban kay Figueroa). Paanong maipaliliwanag ni Lete kung bakit hindi pinag-ukulan ng puna ang NOLI ME TANGERE? Nalalaman ko ang bagay na ito: Si Lete at si Aguirre at isa pang hindi rno kilala, ang siyang mga unang pumintas sa iyong aklat. Ipinagbilin ni Lete kay Llorente ang pagsulat ng puna sa nasa bing aklat, pagkaraan ng dalawang b'ttwan, at matapos na ipangako niyang siya ang susulat, ay nagkaroon ng kahinaan ng loob na ikumpisal na si Llorente na ang gagawa, sapagka't sa gayo'y lalabas na ang pagpupuri. Lan ay ganap, na parang ibig iE.akilalang sa gayong pal'aan ay ibig ka pang mapagbigyan, kung hindi siya ang p:agawa ng puna sa iyong aklat.. ~kaw na ri~ ang maysabi: "ang mga kalaban ko'y hIndI mga kastIla lamang kundi ilang hindi mga kastila". Gayon din naman. Ano ang magagawa ni Lete sa "A. hispano-filipina"?

218

N oong una'y hindi niya inibig na makasapi dahil sa may kasama roong ilang tao (ang ibig sabihi'y mga indiyos), nguni't bakit ngayo'y nasasapi siya at may tungkulin pang kalihim? Para kayang matamis na nakahikayat sa kanyaang nasabing tungkulin? Hindi kaya natin masasabing gumagawa lamang siya upang matamo ang pag-ka-Patnugot? Mapag-imbot na _pagka-makabayan! at saka, ana si Lete kundi isang nag-aaral lamang ng jkalawang taon ng "Derecho" na may ilang taon nang hindi niya matapus-tapos? Walang pagkahilig ni kaunti ang mga pilipino kay Lete, maliban sa apat na nunupo at kumakaing kasama niya sa kanyang lamesa. Kung siya'y magiging patnugot, kaming lahat halos ay magsisihiwalay, sapagka't dito'y isang kalakaran na ang pagkakaangat ng loob sa kanya, hindi sa kanyang katauhan. kundi sa kanyang kapalaluan, sa kanyang pagka-makabayang hindi tapat at sa kanyang pananalig na siya'y nakahihigit sa iba. Sa pag-uusap namin ni Llorente, ay sinabi sa aking kung hindi rin lamang ik31w, ay kahit na sino, huwag lamang si Lete. Ito ang pal~gay ng kalahatan. Si Lete ang lumalang ng mga pagkakahati-hati sa loob ng pahayagang "Espafia en Filipinas" na ang naging bunga ay ang pagkamatay ng nasabing pahayagan, at kung sa kakulangang palad natin, ay ma1a1ag1ag sa kanyang mga kamay ang jsang ito (ang bago) ay makikita natin ang pagsipot ng isang "cacique" (harj-harian) na pagaalis sa lahat ng pilipino. Kaya nga magpupunyagi akong kasama ng madlang naririto upang magtagumpay yaong dahil sa kanyang wagas _n a da-rndaming maka-Inang-Bayan ay dapat magtagumpay, at tututulan ko ng buong kaya ko upang ang pagka-makabayang ,mapag-imbot -ay huwag magtagum_. _ __ pay. Naakit ko si Llorente) pagkaraan ng mapunyaging pakikihamok, na magpamalas -na nanayag na 0 nahihilig sa pagtanggap ng patnugutan ng pahayagan. Sapagka't kailangan _ko ang utos mo, ang maha1aga mong tulong, upang sa araw ng bukas na pagbobotohan ang nasabing tungkuJin.':- ay magtagumpay ang ayonsapalagay mo'y nararavat. Si Llorente ay hindi marunong m~gtahi-tahi, napakarangal ng kanyang ugaJi upang hinging parang isang limos ang patnugutan, at dahil

219

dito'y maaaring magwagi, hindi ang taong kailangan natin kundi ang ating iniwawaksi. Si Rizal 0 si Llorente: N aiyan ang aming ibig. Kung hindi maaari si Rizal ay si Llorente at wala nang iba pa. Ang suliranin ng .Eagpili ay hindi gaanong mahirap kung iisipin nating ang iba'y maaaring sumalungat sa atin, at nararapat na mag-alinla1)gan tayo ng malaki. Ang lahat ng sinabi ko tungkol kay Lete ay hindi mo sana narinig kailanman sa akin; nguni't ngayong ang pinag-uusapan ay isang bagay na lubhang mahalaga, ay hindi na maaaring magpaumanhin; magiging isang katampalasanang malaki kung mananatili ako sa pananahimik. Alisin natin ang mga takip sa mukha upang makita natin kung anong uri ng mga tao ang kinakaharap natin. Tulungan mo kami kung inaakala mong wasto ang aming kahilingan, kay Ponce at gayon din sa ibang maaaring katulungin, tungkol sa kandidatura ni Llorente; kung hindi magkakagayon at kung hindi namin maibibilang ang iyong pamamatnugot, ang darating ay siya nang pagkakatiwa-tiwalag natin, yamang ang hindi pagkakaisa ay naghahari na. Ito na lamang sa ngayon at samantalang naghihintay ng iyong palagay tungkol sa bagay na ito, ay magutos ka ng minamarapat sa tunay mong kababayan. ANTONIO LUNA

(Atocha) 30-2 P. D.: Mga alaala ni Llorente at ng aking mga kasambahay na nagsisibati kahit hindi nakakikilala sa may-akda ng NOLI ME TANGERE. -

220

77. 路 Buhat kay Antonio Luna para kay Rizal Iba't ibang pangkat.-Paghahanay ng mga lakas; si Rizal ay matitiyak na ibig ng karamihan.Ang kabutihang si Rizal ang mamatnugot ng pahayagan.

Madrid, Ika-27 ng Oktubre 1888 Leon 30-2.0. MINAMAHAL KONG l{IZAL:

Nasa harap ko ngayon ang iyong mahalagang sulat noong ika-22, na siya kong sinasagot ngayon. Inaantay ko na nga ba ang gayong sagot hinggil kina Llorente at Lete, nguni't ang iyong paIagay tungkoI sa pamatnugutan ng pahayagan, na magiging isang katotohanan na, ang siyang nag-uudyok sa akin upang Iakarin ka (bagay na madali), sapagka't nasisinag ku sa iyong suIat na kapag ipinilit sa iyo ang nais ng lahat nating mga kab'abayan, aIaIaong baga'y kapag iginiit ito sa iyo, at pinapangibabaw sa iyo ang tungkulin sa ating bayan, ay makikita namin sa araw, na di na n~ lalayo, na matatatag ang pagkakasundong kinakailangan at sa gayo'y makikita ang lunas upang lJlagkaisa. Sa paano? Sa pamamagitan ng iyong pamamatnugot. Ipahahayag ko sa iyo ang kabuuan, ang katuusan ng kung paano ang lagay ng mga kalooban tungkol sa iyo. Dito'y maraming pagkakapangkat-pangkat, hindi dahil sa mga isipan kundi sapagka't ang mga bumubuo ay magkakasama sa iisang tahanan 0 sapagka't matalik ang kanilang pagsasamahan. Sa dalawang bahagi nauuwi: ang mga laga-Carrera de San Geronimo at ang mga nasa-daang Leon. Tangi sa mga ito ay may iba pa. Sa biglang turing, ang dalawang nauna ay masasabing siyang kinatitipunan ng lahat ng iba pa. Samakatuwid, sa dalawang bahaging ito lumalabas na yari na ang lahat ng mga bagay tungkol sa ating bayan. Kaya nga, ang nais ng lahat dito ay parito ka upang patnugutan ang pahayagan, sapagka't ikaw lamang ang sa paIagay nila'y may kakayahan upang papag-isahin nng lahat. Ang isa't isang pangkat ay nagmimithing parito ka upang siyang mamatnugot sa pahayagan, at pagdating ng botohan ay hindi maaaring magkaroon ng labanan, sapagka't ano ang kahulugan ng apat 0 li-

221

mang (4 0 5) botong naipangako? Sa mga kabilang sa bayan-bayanang pilipino ay naito ang ipinalalagay naming tiyak nang kilala ang kanilang palagay: PARA KAY RIZAL 1. Dr. Llorente 14. Poatu 2. Dr. Rosario Vivencio 15. Rivera 3. Dr. Albert 16. Jugo 4. Gomez 17. Crame 5. Luna 18. Hernandez 6. Arejola 19. Tuason (D) 7. Cor de Cruz 20. Tuason (M) 8. Abreu 21. Camus 9. Salvador 22. Cagigas 10. Francisco -23. Cunanan 11. Figueroa 24. Rave 12. Villanueva 25. Yaure 13. Sucgang

Ang mga PalJagay Nito'y Hindi Ko 1(ilala 1. Lete 2. Aguirre 3. Sunico 4. Govantes 5. Esquivel

)

M ga Hindi Dumadalo Kailanman 1. Canas 2. Pozas _ 3. Barretto 4. Abreu, G. 5. Rocha

Gaya ng nakikita mo sa kuwadro, ay may 25 laban sa 5 (limang) alanganin, sapagka't hindi ko nalalaman kung ana ang palagay tungkol sa suliranin, nguni't sa mga iyan man ay may maibibilang tayong 3 (tatlo) na sa iyo papanig. Wala akong sinasabi tungkol sa mga MAPAGWALANG-BAHALA, sapagka't ang mga iyan ay ibinibilang, nguni't hindi naman napabibilang. Kaharap ko ang ilang sulat na mula sa Barselona na kinakikitaan ko ng lalong tagumpay para sa iyo, sapagka't doo'y pinagkakaisahan ang pagboto ~a iyo pagdating ng araw. Kaya nga dahil sa kahilingang ito ng lahat, dahil sa ang lahat ng nasa-Barselona, walang kulang ni isa, mga militar at hindi man, ay ikaw ang ninanais na mamatnugot, at dahil din sa ang hihat halos ng nasa-Madrid ay ikaw ang naiibigang maging Patnugot, kaya ang lahat, kung tutuusin, ay aabot sa biIang na 50 0 60 katao, halos lahat-ng mgti

222

pilipinong nasa-Europa. Ano ang gagawin mo? Mananatili ka bang walang tigatig? Hindi ko mapaniwalaan ito ni hindi ko naman inaantay; sa isang sabi at sa lalong mabuting pagsasabi: hindi kami naniniwala at hindi naman namin inaasahan. Kung gaya ng sabi mong nakalaan kang lagi upang maglingkod sa iyong bayan~ ay ito na ang pagkakataon upang sa pamamagitan ng kanyang mga anak, ay hingan ka niya ng isang pagpapakasakit. Ang pagkakaisang ninanais mo'y nakita na, at ako'y magpapaliwanag: sa palagay ng lahat ay hindi ka naman hurnahanap ng isang GANAP NA GANAP NA PAGKAKAISA, sapagka't ito'y hindi mangyayari. Dahil dito, at dahiI sa mga biIang na nakikita mo, ay mayroon ka na ng pagkakaisa ng lahat sa botohan, sa madaling-sabi'y ang pagkakaisa ng kalooban ng lahat, ng walang anumang pagtatangi, at ito ang mahalaga sa lahat. Kaya ngayon ay liliwanagin ko ang isang maliit na bahagi ng iyong suI at, yamang nararapat naman: "kung inyo sanang iminul1gkahi sa akin noong araw ang patnugutan ng inyong pahayagan, marahil ay natanggap ko, atbp.". Hindi ko malaman kung ang tinutukoy mo ay a:ng "Espefia en Filipinas", iyong kulang-palad na pahayagang ang kinauwian ay ang pagkakahati-hati. Kung ito ang tinutukoy mo, ay wala akong masasabi. N guni't kung ang tinutukoy mo'y ang ninanais na ita tag, na ang mga mamumuhunan ay nasa Maynila at ipinauubaya sa mga pilipinong nasa-Espanya ang lubos na kapangyarihan sa paglalagay ng isang patnugot, ay hindi ko malaman ng tiyak kung ana ang ibig mong sabihin, sapagka't ngayon ay walang suliraning kinakaharap kundi ang paghanap ng isang Patnugot. N gayo'y pinakikiramdaman ang mga kalooban upang pagbotohan pagkatapos. Liliwanagin ko pang lalo: nanggaling ako sa Barselona (ilihim ninyo ito) at doo'y sinabi sa aking humanap 11g Patnugot sa mga pilipino. Sinabi ko sa kanila ang sa palagay ng mga pilipinong nasa sa Madrid ay maaaring piliin: si Rizal, at sakaling hindi ito makaparirito sa Espanya, ay si Llorente. Sinasabi sa amin ng mga taong nakikipagsulatan sa iyo, na mahirap daw na makaparine ka kaya patuluyang ninais kong malaman ang iyong niloloob. Namamalas kong kung ang ga-

223

nito'y ipat~tupad sa iyong parang isang tungkuUn, ' ay maaaring, pumarito ka, mawaw~la ' na ang mga paguurung-sulong, palibhasa'y mula ,pa noong araw~ ay ginagawa na ang lahat upang ikaw'y pumarito. Ang lalong maliwanag ay ito, hindi sapagka't pinagsusumakitan namin, kundi hinihingi sa iyo ng lahat. Ang mga kabutihan kung ikaw ay paririto ay gaya ng sumusunod: Una--Ikav,r lamang ang kaisa-isang dahil sa mga katangian mong hindi pangkarniwan (walang halong pagtuya) ay naigagalang ka ng lahat; dahil tlito'y masusunduan mo ang pagkakalapit-lapit ng lahat, at ang llaglayo ng mga mapag-imbot; Ikalawa.:.......Kt1l1g paririto ka at pamamatnugutan mo ang pahayagan ay may kalamangan ka kay Llorente; sapagka't sa Pilipinas ay kilala ka dahil sa huli mong akda. ' Ang ibig sabihi'y makikita ng mga naroroon ang kanilang hinahanap. Ikatlo-Ang ilan. na kakaunti naman) ay pumipintas kay Llorente na may kahinaan ,daw" ng loab; nguni't iyon din,go ayaw mag路siboto kay Llorente (mga dalawa rnarahil) ay magsisiboto sa iyo. Kaya nga kung tunay na ibig mong rhabuklod tayong mahigpit na pagkakaisa, nang walang pagtatangitangi, ay dinggin mo ang sigaw ng bayang sa iyo'y tumatawag. Dahil dito kung kaya nais ko lamang rnakatanggap sa iyo ng isang sagot na gaya ng sumusunod: malaman kung tatanggapin mo bukas ang patnugutan sa pamamagitan ng botohan, hindi sa pamamagitan ng_ ganap at lubos na pagkakaisa, kundi halos buong pag.. kakaisa, sang-ayon sa mga talang ipinnhayag ko na sa iyo. Kung hindi namin malalaman ang iyong pagpayag, ay mRaari kRming mataIo gayong kami ang dapat manalo. Ganito ang pangyayari: Ang kinalabasan ng pagbibilangan ng boto ay 50 ang bumoboto sa iyo laban sa 5 kay Lete 0 sa iba. Ipagbibigay-aIam ito sa iyo at ikaw ay tatanggi. Ang magiging Patnug-ot ay si Lete 0 ang iba. Ito ang ibig ~aming maiwasang lahat na pilipino nang walang pagtatangi; sapagka't kung si Lete ang makakahawak ng patnugutan ay hindi ito bibjtiwan kahit na siya bariJin gaya nang nakaraan, at sa gayo'y Iulubhang muli ang pagkapoot sa kanya ng lahat, na sadyang kilala na, laIo pa sa BarseIona sa kanyang paninirahan doon. Ipinahiwatig sa akin ng mga nasa-Barselona, na bibigyan , nila ako ng kapang-

224

yarihan upang sila'y katawanin ko sa Inga gawain. Tinitiyak din naman sa akin ang buong pagkakaisang pagnanais nilang ikaw ay parito. Samantalang naghihintay ng iyong kasagutan, ay mapag-uutusan mo ng anum an ang iyong kababayang ANTONIO

H abol: Lahat halos ng mga kababayang naririto ay bumabati sa iyo. Ano ang lagay ng iyong mga gawain? 78. Buhat kay Valentin Ventura para kay Riml Pag-aabuluyan dahil kay Lopez Jaena.-Dapat itong umuwi sa Pilipinas.

Paris, Ika-28 ng Oktubre, 1888 GINOONG JOSE RIZAL y MERCADO, LONDRES. MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sumaakin ang dalawang huling sulat ninyo, na kailanma'y kinagigiliwan ko, na may mga petsang 2 at 4 ng kasalukuyang buwan, naunawa ko naman kapuwa, at naito ang aking kasagutan. Sa inyong suI at noong ika-4 ay sinasabi ninyong hanggang ika.-20 0 25 ng Setyembre ay huwag akong mag-alaala ng- pagpapadala sa inyo ng kuwalta. at dahil sa ang suI at ay may taglay na petsa ng Oktubre, ay naniniwala akong kayo'y nagkamali tungkol sa buwan, na sa halip na iIagay ninyong Nobyembre ay naiJagay ninyong Setyembre. Sabihin ninyo sa akin nang buong pagtatapat kung kailan ninyo kakailang-anin ang kuwalta, sapag-ka't sang-avon sa inyong magiging sagot ay pasisiyahan ko 0 hindi ang isang pannkalang nasa-aking kartera. N akikita na ninyo kaibigang RizaI, na hindi maaaring magkaroon, sa ganang akin, ng lalong malaking katapatan na nagiging isa nang kawalang kahihiyan tUloy. Ang ating kaibigang si Luna ay tumanggap ng isang sulat ng kanyang kapatid na si Antonio, na sa kanya'y hinihiling na tayong mga magkakababayang piHpino rito ay magsipag-abuloy sa i~ang hayagang

225

pangingilak sa Madrid para sa kaawa-awang si Graciano Lopez Jaena, upang malunasan kahit kaunti ang gipit na katayuang tinatawid ng kahabag-habag na binatang iyon. Ang naibigay ko ay totoong kakaunti, makapagbibigay sana ako ng lalong malaki, nguni't natagpuan ako sa isang masamang panahon. Ang totoo'y hindi ko malaman kung mabuti 0 masarna ang ginagawa nating pagbibigay ng kaunti, sapaQ'ka't tila ang ninanais ay maisakay siva upang makauwi sa Pilipinas; nguni't ang tanong ko sa sarili 2.y ito: at kung naroroon na, ano ang g::lgawin ng kaawaawang binatang ito? Ang kanyang mga kamag-anak, iyong noong- araw ay nagpapadala sa kanya ng ikabubuhav, ay hindi na maaaring- asahan ngayon, sapagka't sapuI sa sandaling ang- mga prayle'v nagkaroon ng- sanat na kapangyarihan upang siya'y (si Graciano) urungan ng pensivon, ay magkakaroon din ng kapangvarihan upang siya'y pabayaang mamatay sa QUtom; kasalungat ng anumang mainalalagay, av sisikanin ng mg-a pravleng m:lkanangyari upang mainamalas na kung' hindi sila ibihilang av walang anumanQ' magagawa, at maaari pa nilanQ" sabihin, at may mga tao namang maniniwala -sa kanila, na kunQ" nagdaranas man ng mga ka!!initan si Graciano ay dahil sa mga sinulat nito laban sa kanila. Anupa't sa wakas ay hindi natin malulunasan ang katavuan ni Graciano, bagkus palulubhain pa natin sa paglalaQ"ay sa kanya sa abot ng kanyang mga kalaban, at mabibigyan pa natin ang mga ito ng malaking kasivahan na makapagsamantala sa kanila na ring mga inaamis. Ang lahat nang ito'y sa invo ko lamang sinasabi, na parang palagay ng aking sarili, sapagka't hindi ko mapangahasang sabihin sa mga may munakala nQ" abuIuvan, na maaaring- makapagsabi naman sa akin ng "at kayo, ano ang ibig ninyong gawin ng binatang ito sa Europa? At sapaQ"ka't sa ngayon av hindi ako makapangangakong mablbigyan siva ng lahat ng kakailan{!anin upang makapagpatuloy sa Europa at makanagtanos ng' kanyang mga pag-aaral, ay kailangang ako'y tumahimik. Kung iba lamang sanang bayan-bayanan at hindi al'lg atin, ay maaaring makaipon sa buwan-buwan ng

226

isang halaga upang siya'y bigyan ng pensiyon at nang sa gayo'y makatapos siya ng mapayapa .sa kanyang karera; nguni't palibhasa'y nauukol sa bayan-bayanan ng mga pilipino, ay ni hindi ako makapangahas na maghimatong ng anum an sa ~akot na ang mangyari'y gaya ng nangyari sa walang palad na Rebista. Sa wakas, ay sila na nga ang bahala, gaya :t:lg kawikaan doon; nguni't dinaramdam kong malaman ang mga bagay na ito, sapagka't nais ko sanang malunasan. Ang kaibigang Ramirez ay aalis na patungo sa ating bayan, marahil ay sasakay siva sa ika-16 ng buwang papasok na ang daan ay sa Barselona. Mabuti na ngayon si Elisa, nagpapahatid siya sa inyo ng- masaganang alaala. Tanggapin ninyo ang isang mahigpit na yakap ng inyong kaibigang nagmamahal. VALENTIN VENTURA

79.

Buha~

kay Ponce para kay Rizal

Sino ang hindi kilalang tagapagtanggol ng NOLI? Si Pari Vicente Garcia.-Pagpaparangal kay Morayta.-Iba pang mga balita tungkol sa bagong pahayagan.

Barselona, Unang araw ng Nobyembre, 1888

JOSE RIZAL

PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

May dalawang linggo nang nagkakautang ako sa inyo ng isang kasagutan, at ngavo'y binabayaran ko ang utang na iyan, yamang pinahihintulutan na ako ng mga pangyayari. Sisimulan ko sa pagsasabi sa inyo ng pangalan ng "teologong" nagnais na kayo'y ipagtanggollaban sa mga pagpunang hindi wasto ni P. Rodriguez; siya'y si P. Vicente Garcia, "canonigo peniten~ ciario" ng katedral na iyon. Dahil sa uring "eclesiastico" ng paham na doktor na ito~ ay dapat nang maunawa ang pangangailangang maitago ang kanyang pangalan sa mga suliraning may ganitong uri, sapagka't kung hindi'y maaaring danasin din niya ang kapala-

227

ran ng kaHanma'y hindi natjn panghinayangang si P. Burgos. Sa kanila ng lahat, ang mabuting taong ito, sa kanyang pagka-pilipino, ay walang ginawa sa pagtatanggol sa in yo kundi ang tumupad lamang sa kanyang tungkulin. Ipinadadala ko sa inyo ang isang pilas ng "La Oceania", na tumutukoy sa inyo at sa ating kaibigang si Blumentritt. Hindi ko mawari kung bakit iyon binigyan ng puwang sa isang pahayagang halos pin amamatnugutan ng isang pilip.ino. Magtiis! ( . ..... ) Sa susunod na koreo ay ipadadala ko ang mga sipi ng akdang ito kay Basa. N abasa na ninyo marahil sa mga or as na ito ang balita tungkol sa salu-salong inihandog ng pulutong ng mga pilipino sa Barselona kay Morayta. N aging karangalan ko ang makabati sa nasabing ginoong, gayundin kay Labra, sa ngalan ng mga pilipino sa Barselona. Hindi ko na ipinadala sa inyo ang talumpati kong walang kabuluhan, yamang wala na akong natatandaan halos. Sinikap kong maging maigsi. Sana'y naging isang pangyayaring hindi maipatatawad sa akin kung hindi ako nagpamalas ng ta~da man lamang ng aking paghanga at pagmamahal sa inyo nang mga sandaling iyon. At sa huIi'y sinabi ko: "At bago ako magtapos. ay ipahintulot ninyo sa akin, mga ginoo, na banggitin KO sa sandaling ito ang isang pangalang minamahal at hinahangaan ng lahat. ng naririto, bilang .isang alay sa kanyang taIino, sa kanyang kasipagan sa mg-a gawain at sa kanyang pagkamakabayan, si JOSE RIZAL! Dahil sa kanyang maalab na pagmamahal sa bayang iyong kanyang sinilangan, ay napilitan ngayong makipanuluyan sa ibang lupa!. . . Inihahandog ko sa kanyang ikauunlad ang pagtagay na ito." Ipagpapatawad ninyo sa akin kung ako'y naging sahol sa -inyo nang mga ~andaling iyon. Ang salu-salo ay inihanda sa loob ng apat na araw lamang, kaya hindi kami nagkaroon ng panahon upang maipagpauna ang pagpapasabi sa inyo. Gayunman, si Graciano Lopez (na ngayon ay naririto sa Barselonang kasama namin), ay sumulat kay Luna upang kayo'y pasabjhan, at ipagbigay-alam ang tungkol sa salu-salo, nguni't sa akala ko'y hindi dumating sa panahon ang sulat ni Graciano, sapagka't ang hatid-kawad ni G.

228

Luna ay tinanggap Iamang nang sumunod na araw. Si Canon at si Morayta ay kapuwa nag-ukol sa in yo ng mga salitang puno rig pagmamahal sa kaniIang mga talumpati. Sa mga sandaIi ring ito'y tinanggap ko ang inyong suIat, na halos nasagot ko na tungkol sa salu-salo. Tungkol naman sa pahayagan. Nang ako'y -dumating noong taong nakaraan sa Barselona, ay nasakanyang mg-a huling sandaIi na ang pahayagang "Es~aiia en FiIipinas". Ako'y nagpadala ng iIang sulat tungkol sa mga pangyayari at gayon din ng iIang pilas na bahagi ng pahayagan sa Maynila at sumulat ako sa aking mga kaibigan na, parang awa na niIa ay magpadala sila ng tulong upang maipagpatulov ang paglalathala ng pahayagan, yamang tumatagiIid na ito; bagay na ginawa naman nila nang walang pag-aatnbili ; sa kasawiang-palad, at bagaman sila'v nagmadali, ay huli na nang dumating ang salapi. N guni't dahiI sa kasiglahan ng mga naroroon, ay inakala naming' manari ang pagbuo ng isang- puhunang- makapagbibigaybuhay sa pahavagan sa loob man lamang ng limang tnon. Sa kabilang dako'y sinulatan ako ni Serrane upango humingi ako sa mga may kinalaman sa "Espaiia atbp." ng isang balak na gugulin. Si Lete ay nagpalimbag ng isang "circular" na kalakin ng sulat. na ito. Wala pang ilang linggo ang nakalilipas na sinabi sa akin ni Serrano na ang mga "acciones" 0 sapi ay halos matatakpan nang lahat, at kung- nagluluwat man ay sapagka't ang lahat ay natitig-atig dahil sa kasalukuyang mga ~angyayari doon at dahil din naman sa inyong sinabi sa akin na si Lete at tila hindi na gaanong kinagigiliwan doon. N akikita kong hindi rin naman siya kinagigiliwan ng mga kababayan sa Madrid. Ang itinuturo ng lahat ay kayo upang siyang mamatnugot sa pahayagan, kaya nga pinangahasan kong itanong sa inyo kung kayo'y nakakaisip lumipat, pagkatapos, sa Espanya. Sa kabilang dako, at samantalang hindi pa kanli tumatang-gap ng katiyakan tungkol sa puhunang tinitipon sa Maynila, ay inaakala kong hindi mabuting kayo'y alukin ng tuluyan ( ...... ) na gaya ng ninanais ng lahat sa wastong kapanahunan. N atatalos din naman namin ang malaking pangangailangang mainagpatuloy ninyo ang inyong mga pag-aaral sa Londres.

229

Hindi sasalang sa Espanya ay hindi ninyo makikita ang mga bagay na natatagpuan diyan (sa Londres) para sa mahahalaga ninyong mga pag-aaral, at hindi namin ibig na pagkatapos ay magkaroon ng pagsisisi ang aming budhi dahil sa parang hinadlangan namin ang mga darating na panahon na mabasa ang inyong mga akda. Sang-ayon sa ibabalita sa amin mula sa Maynila ay saka kami gagawa ng nararapat, at kayo ang magpapasiya kung paano ang mabuti at magiging kapaki-pakinabang sa ating minamahal na bayan. Si Rosario (del Rosario) ay hindi ko nakikilala ng hara~ pan: wala akong masasabi sa inyo tungkol sa kanya. Hindi maaaring maging iba ang kandidato ka maliban sa inyo. Ngayon, kung uahil sa mga makapangyarihang kadahilanan ay hindi ninyo matatanggap ang inyong pagkakandito, at sang-ayon sa mabubuting balita ko tungkol kay G. Llorente, na sa pagkaunawa ko'y kinagigiIiwapg ng lahat, ay wala akong nakikitang sa~ labid upang ibigay sa taong ito ang aking boto. Ipinadadala ko sa inyo ang isang suI at na tinanggap ko kay Serran~. Si Graciano ......... . Ang nagmamahala ninyong kaibigan at kababayan. MARIANO PONCE

80. Blthat kay Cauit para kay Rizal Isang bagong samahan.-Ang naging bunga sa Pilipinas; si Morayta ang Pangulo.-Pagkakahatihati ng mga pilipino sa Madrid.

Madrid, Ika-4 ng N obyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang mahalaga ninyong sulat noong ika-23 ng nakaraang Oktubre. Bagama't wala kayong sinasabi sa aking anuman, may palagay akong tinanggap na ninyo ang sagot ko ~a nakaraan ninyong suI at, na gay a ng pagkatanggap ninyo ng tarheta na kinatatalaan ng bago kong tahanan. Di hindi pala ninyo tinanggap ang pagka-bokal ng hagong Samahan? Hindi rin tina.nggap ni Llorente ang tungkuling pagka-tagaingat-yaman, at sa katoto-

230

hana'y may sabi pang iniisip niyang lumayo, na gaya rin ninyo, hangga't maari, sa mga gawaing kasama ng karamihan, yamang itinuturo ng karanasan na lalong mabuti ang gumawa ng nag-iisa sang-ayon sa kanyang kaparaana't sariling kapanagutan. Ako'y hindi kasapi sa Samahan, bagama't sa simula pa lamang ay inanyayahan na ako, sapagka't ayokong mawalan ng kabuluhan; at ako nga ay walang kabuluhan sa lahat ng gawaing pinakikialaman ko nang hindi ko ibig, gaya ng mangyayari sa akin sa Samahan, na sa palagay ko'y walang malaking bagay na makukuha, sapagka't bagaman hindi ganito ang mangyari, ay nalalaman kong ang l{anyang pinakamalaking kalaban ay ang "Ministerio de Ultramar." Sa Pilipinas ay nalalaman na natin ang magiging bunga ng Ligang iyan at ng pangalan ng kanyang Pagulong "excomulgado" na si Morayta. Ang panahon na ang magpapakilala kung ana ang kapakinabangang makukuha natin sa lahat ng ito. Nguni't kahit na wala akong kinalaman, ni bahagi man, tungkol sa bagay na ito, ay kinausap ko na si Lete (Pangkalahatang Kalihim) upang tayo'y mapagbigyan sa pamamagitan ng pagpapalit ng pangalang inyong itinuro sa akin tungkol sa titulong "Tagapagampon" (Protector) ni Regidor na dapat maging "vocaC' na gaya ng sa inyo'y iniaalok. Wala akong nalalaman tungkol sa pagkakahatihati ng pulutong ng mga pilipinong narito sa Madrid. Noong kayo'y nasa Alemanya, ay gayon din ang ~inasabing tayo'y nagkakahati-hati. Maaalaala pa ninyo kung ano ang sinabi ko sa inyo noon. May mga tao sa pulutong natin (mga pilipino) na parang mga ka~angkapang nakahanda lamang upang maging sagabal at ang pulutong ng mga pilipino ay nagiging laruan lamang ng kanilang masumpungan, at wala namang lumitaw na matino upang sila'y pag-ukulan ng nararapat na pagpapahalaga. Ngayo'y "manobo" tayo 0 kaya'y mga taong tinatawag na may dugong bughaw (azul): sayang at hindi nalalaman niyang mga nagpapalaganap at naghihinagpis sa pagkakahati-hnti, kung sa anong pangkat sila nauukol. Marahil, si Llorente 0 si Rosario (Del Rosario), na mga taong kapuripuri, ay makabubuo at makapagpapakasundo sa kanila.

231

Nasisimulan ko na ang pagkakilala sa masama, sapagka't hinahamak ko ang mga kasalatan, at hindi ko pinananagot ang pulutong ng mga kababayan, hindi ko ibinibintang sa kanya ang hindi pagkakaisa, ang pagkakahati-hati ng hindi nababatay sa mga adhikain at mga kaparaanang iba't iba, kundi sa biglang simbuyo ng isip at Iipad ng diwa ng isa't isa. Ang mga pasiyok at ang maliliit na kaIipunang naghahari ay isang pinagkatandaang masamang hilig, at walang sinumang makatatapos niyan, ni ang ating mga simbuyo ng kaloohang likha ng karagatan. Ganyan ang pagkakahubog sa atin. Ang masama ay ang maging parang mga bata tayo: ang ating mga pangkat ay dapat tawaging sa mga batang pasusuhin at batang sumususo sa "biberon". Sa kabutihang palad ko, ay hindi ako tinatawag na kabilang ng alin mang pangkat, bagama't hindi ko nalalaman kung ako'y ipinalalagay nang kakampi ng sinuman sa kanila. At saka alam na nating kaakibat ng kasalanan ang kaparusahan at hindi na magluluwat at pagdurusahan natin ang bunga ng masasamang kagagawan. Ito ang unang balita ko tungkol sa muIing pagkahuhay ng pahayagan at ng kawalan ng naghahawak ng Patnugutan. Sa ganitong paraan ay nakikita ko kung sinu-sino ang lumalayo at nagtatatag ng hiwalay na pUlutong at gumagawa ng isang pulutong na gumagalaw sang-ayon sa maibigan nila. Doon sila at gawin niJa kung ana ang kanilang maibigan. Kung inialok sa inyo ang Pamatnugutan, ay napagkikilalang sila'y may kapahintulutan para sa gayon. Sa akin ay walang sinabi ni isang salita tungkol sa muIing pagkabuhay ng pahayagan, ni wala akong nalalamang anuman, bagama't ipinalalagay kong dahil sa pagpapadala ng abuloy. Hindi ako dapat makialam doon sa hindi ako tinatawagan, at mabuti pa ngang huwag akong tawagin, sapagka't hindi ako nahahandang pagamit na parang isang kasangkapan ng mga kaisipang lisya at labis sa kaugalian at ng simbuyo ng kalooban ng sinuman. Ako'y payapang nakikisama sa lahat, at tahimik, at ito'y mabuti para sa akin kaysa tangay-tangayin ako ng hanging may dala ng kung anu-anong balita at kagagawan ( ...... ) Ang mga may nais na magkaroon ng ba-

232

gong Patnugot, ay may katuwiran marahil upang ang gayo'y ipahayag at ipag-ukilkilan sakaling ~ila'y nabahala sa ganito. N akikita kong tila si Lete ay ibig par aanin sa isang pagdidilim na maaaring makita doon at dito, Ialo na doon sa mga nagsitugon sa kanyang panawagan sa pamamagitan ng mga "circular" na, dahil sa kanyang pagka-Patnugot ay pinabayaang kanyang lagdaap. noong mga hindi pa nakaiisip 0 hindi pa nagpapakilala ng buong katapangan na sila'y nakaiisip ng gaya ngayon. Hindi ko malaman kung ana ang tingin sa mga bagay na ito ng ilang kababavan natin, nguni't iyan ay isang paghiyang sa ayos, kahit na gawin ng buong pagwawalang-bahala, ay sukat na upang huwag piliting pumayag si Lete sa gayon, ni dahil sa ragka-makabayan, matangi na lamang kung ang nais ay pamitiwanan niya ang sariling karangalan. Ito ang pagmumulan ng isang paglalaban-Iabang ang sanhi, kung inyong nais; ay mauusisa sa ibang lalong may mabubuting kaalaman kaysa akin. Ikalulugod ko kung sakaling hindi magkakaroon ng isang kabiguan: mawalan ng pahayagan gayong may kuwalta naman, bagama't isa pang kabiguan, ana ang kailangan sa ating maliit na daigdig? Sino ang ibig maging Patnugot? At ang maging patnugot ay dapat nang magbasa ng kanyang ulo, yamang marahil ay may karanasan na sa mga pamamaraang ginagamit ng ating mga kababayan. Huwag ninyong sabihing ipagpaumanhin ko ang di ninyo pakikialam sa aming mga suliranin. Makialanl kayo kung paano ang inyong ibig, sapagka't kayo'y may karapatan ding gaya ng iba sa ating samahan. Wala akong kinapapasukan sa an man, nakaririnig lamang ako ng tunog ng kampana, wala akong paghahangad, at sa biro man ay hindi ko matatanggap ang inyong pagdadahilan. Saka ang ganito:t;lg uri ng ating mga suhranin ay para sa lahat. Tunay, sa kasamaang-palad, ang mga damdaming iyon nang ibang panahon ay lumalamig na katulad ng mga "planeta". Ang iba'y dahil sa nadala at ang iba nama'y nabigo at hindi natin matitingnan ang mga bagay-bagay sa pamamagitan ng mga katakatakang salamin. Hanggang sa uli, kaibigan ko: mga alaala

233

ni Leonor at ni D. Antonio, na nagpapasalamat naman ~a inyong alaala. Ang nagmam~hal ninyong -si CAUIT

81. Buhat kay A.ntonio Luna para kay Rizal Lupong tagapagpatupad ng Samahang uHipano-FiIipina"

Madrid, Nobyembre, 1888

JOSE RIZAL.

MINAMAHAL KONG RIZAL:

Yamang ang Samahang "Hispano-Filipina" ay hindi pa pinasisinayaan pagkaraan ng isang panahon ng paghahandang may anim na buwan na, sa kahilingan ng mga kasaping pilipinong nakararami, ay nagtatag ng isang "comision ejecutiva" (komisY0ng tagapagpaganap) na binubuo ng mga sumusunod: Morayta . . . Pang'ltlo Hugo Vidal Bokal Rivas Moreno. Bise M. Labra . Bokal Dom. Gomez. Kalihim A. Luna .. Ingat-yaman Nang hirangin ng mga kababayang parang kami'y Riyang makapagbibigay sigla sa Samahang ito at mapasinayaan upang ang lahat ay maging mabuti, ay wala kaming inaantay kundi ang tunay at tahasang pagkatig ng lahat ng mga kababayan. Ipinakikiusap ko nga sa iyo, bilang kaibigan at kababayan na ikaw na ang mangilak sa mga pilipinong nasa-Barselona ng mga halagang ibig nilang ipadala sa pagpapasinaya ng samahan. Ito ay kusa, yamang ang pinag-uusapan ay ang ating mabuting ngalan at ang paggawa upang matupad ang mga pakay ng Samahan. Dapat akong magbigay sa iyo ng ilang paliwanag, tangi sa rnga bagay na ito, upang ipahayag (gaya ng sinabi ko na sa kaibigang Cunanan) na ang iyong mga palatuntunan para sa pahayagan ay natanggap na rnarahil sa Maynila. Sa huli, at ito'y para sa ating dalawa larnang, ay tinanggap ko ang tungkuling ito, sapagka't nakikita kong ang Samahan ay tila ,mamarnatay dahil sa kakaunting pagmamalasakit ng ilang taong bumubuo ng Samahan na walang hinaharap kundi ang pagkakaroon

284

ng paghahati~hati; tinanggap ko biIang isang tungkuling makabayan at biIang pagkiIala rin naman kay Morayta, na sana'y natayo sa isang kasakit-sakit na kahihiyan dahiI sa atin at sa ating kapabayaan. DahiI sa lahat nang iyan, ay isang bagay na hindi maiiwasan ang pagp'apas~naya ng Samahan, upang huwag masabi ng HLa Voz" na sa isang sigaw niya'y nagkawatak-watak na tayong lahat. Sa paghihintay nga hanggang sa ika-3 0 ika-4 ng mga halagang malilikom, ay pinahahatdan ka ng isang yakap ng iyong kaibigan at tagahanga~ A. LUNA H. L. Mga kaligayahan at mabuting Bagong-Taon. 82. Buhat kay Rizal para kay Antonio Luna Tinatanggihan ni Rizal and pamamatnugot sa pahayagan.

Chalcot Crescent, Primrose Hill, London Ika-8 ng Nobyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGANG ANTONIO:

DahiI sa nagdaang ilang pangyayari, at yamang ako'y nasusuong sa mahirap na p:,tgpili 0 pagkita ng isang makakahalili sakaling ako ang maging Patnugot, kahaliling sana'y taglay ang lahat ng sangkap na kinakailangan, ay hihingi ako sa inyo ng pagpapaumanhin at mangyaring iba na ang inyong piliin, na diyan na rin nakatira sa kasalukuyan.1 Dinaramdam kong mabigyang ng salabid ang inyong mga munakala, nguni't lalong mabuti na ang ako'y tumanggi ngayong may panahon pa, at hindi pagkatapos ay bigyan kayo ng isang kahalili kong hindi ninyo maiibigan. Sinasabi ko na nga sa iyong ang mahigpit naming pagkakaibigan ni Julio, gayundin ang ilang bagay na nangyari sa akin kay Lete, ay siyang hindi magtutulot upang iboto ko ang una laban dito sa huli. dahil sa baka masabi pang 1 Upang maging pabtugot ;ng' "Espafia en Filipin~s" na ' buong pagpipilit nn iniaalok sa kanya. Ang sulat na ito'y siya niyang kasagutan sa isang liham ni Antonio Luna na may petsa 27 ng Oktubre, 1888.

235

ang gayo'y ginawa ko lamang upang makapaghiganti. 2 Ihalal na ninyo kung sino ang inyong napupusuan at tatanggapin ko ng buong lugod at sabihin din naman ninyo sa iba ang pagdaramdam kong hindi nakapariyan upang makasama ng ibang mga kababayan. Hinandugan ng isang tanging salu路路salo si Morayta at hindi man lamang ako nakapagpadala, sa kapanahunan, ng isang telegrama, 3 sapagka't nang malaman ko ay noon ding ika-27, ika-lOl/2 ng gabi, salamat sa ibang telegrama ni Juan. 4 Maaasahan ninyong sinuman ang inyong ihalal na Patnugot ay makapanunuparan ng kasimbuti 0 higit pa kaysa akin sa kanyang tungkulin: ako'y isa lamang sa karamihan, at tayong umiibig ng tapat sa ating bayan ay magkakasing-halaga. Walang mawawala sa inyo, ako ang mawawalan; nguni't ano ang magagawa ko? Pasiyensalo! Paalam na, kaibigan; ihatid mo ang mga alaala ko sa mga kaibigan. Ang iyo, JOSE RIZAL

83. Buhat kay Laong Laan para kay Mariano Ponce Ang mga tuligsa ng "El Pais" at ni "Desengafios". Ang pagtatanggol ni P. Vicente Garcia-Bagong pagtanggi sa pamamatnugot ng pahayagan.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-9 ng Nobyembre, 1888 MIN AMARAL KONG KAIBIGAN:

Maraming salamat sa pagkakapadala ninyo sa akin ng mga ginupit na lathala sa "La Oceanica", gayundin 2 Sarna ng loob ni Rizal dahil sa tinuligsa ni Lete ang Noli, at dahil sa hindi inilathala sa "Espana en Filipinas" ang isang artikulo tungkol sa Noli, na hindi rninabuti ni Rizal. Higit sa rito'y hindi inilathala ni Lete t\ng ilang artikulong sinulat ni Rizal. Ang binabanggit na Julio ay dili iba kundi sf Julio Llorente. 3 Isang piging kay Morayta sa Barselona na inihandog ng rnga pili. pinong nagsisipanirahan doon, na ang nagsipagsalita'y sina Ponce, Carreon, at Morayta at pinag-ukulan ng isang parangal si Rizal. 4 Juan Luna. Si Lope2; Jaena ay surnulat kay Luna upang pagpatalastasan si Rizal ng idaraos na piging.

236

sa sulat ng ating kaibigang si L' Aktaw (Pedro Serrano Laktaw).1 Pagkabasa ko ng mga tuligsa ng mga apo ng mga arabe,2 kahit sino'y magsasabing ako pala'y isang mataas na taong kinatatakutan at kilala ng lahat, nguni't walang mangahas na sino mang matapang na banggitin ang aking pangalan, ni ang "EI Pais" ni si "Desengafios",3 at nangasisiyahan na lamang sa mga pasaring. Dahil ba sa kinatatakutan ni "Desengafios" na sabihin 0 banggitin ang pangalan ko, 0 kaya'y naniniwalang kung kanyang banggitin ay magiging walang kamatayan ako sa kanyang mahanging mga arlikulo? Baka iniisip ng mga karaniwang taong iyan na sa pamamagitan ng kanilang mga kadaldalan at kayabangan ay mangabubuhay silang katulad ng mga "artikulo" ni Lara? Nguni't bayaan natin sa isang dako ang bagay pa ito, ang tanging pinagtatakhan ko'y ang pangangako ni "Desengafios" na ilalathala ang kanyang mga "artikulo" laban sa akin ~a ibang lupain at hindi sa Pilipinas, doon sa lalong marami ang bumabasa ng aking aklat4 at tinatanggap naman; nguni't nalalaman ko na; ibig niyang ipatalos sa mga taga-Maynila na siya'y MAAARING SUMULAT SA MGA PAHAYAGAN SA IBANG LUPA1N! Nguni't sa sinasabi at sa ginagawa ay malaki ang agwat ... N akatatawag din ng pansin ko ang mapakumbabang salitang: NAPAGKIKILALANG SI BLUMENTRITT AY HINDI NAKIKIPAGSULATAN SA ATIN, KUNDI BUHAT NOONG MAY ILANG BUWAN LAMANG NA NAKARARAAN! Aba! Tuturuan ni "Desengafios" si Blumentritt; huwag kayong mabahala sapagka't salamat sa "nakapagtuturong pakikipagsulatan kay "Desengafios", ang kulang-palad na 1 Ang lathala sa "La Oceania" na tumutuligsa kina Rizal, Blumentritt at Paterno. Si Laktaw ay dili iba kundi si Pedro Serrano Laktaw at ang sulat na tinutukoy ay di malayong ang may bIg. 187 sa Epistolario. 2 Ang sinasabing mga, apo ng mga arabe ay tumutukoy sa mga kastila. 3 Ang "EI Pais" ay isang pahayagang inilalathala sa Pilipinas. Ang "Desengaiios" ay sagisag sa pagsulat ni Wenceslao E. Retana, na noo'y nasa-Pilipinas. Sinasabi ni Rizal na ang "El Pais" at si "Desengaiios" ay hindi tumutukoy sa kanyang pangalan, nguni't siya'y binabanggit, totoo nga; si Retana na rin ang nagtatapat sa kanyang "Vida y Escritos" na kanyang tinuligsa si Rual, nguni't hindi binanggit kailanman ang pangalan nito. Sinadya kaya ang gayon 0 may ibang kadahilanan? 4 Ang akda, ang Noli, na hinaka rin ni W. E. Retana.

237

si Blumentritt ay magkakaroon din ng pangkaraniwang pang-unawa. Sayang at si Bismarck . ay hindi lin nakikipagsulatan kay "Desengaiios", makikita ninyo sana kung paano niya mararating ang Iangit! Ang mga bagay na ito'y hindi ko tinatawag na mga KAMALIAN. Kasabay ng mga bagay na itong ikinatatawa ko, ang pangyayaring ako'y ipinagtatanggoI ni P. Vicente Garcia5 ay pinupukaw ang aking kalooban at sa aki'y nagsasabing dapat akong magpatuloy sa landas na aking- iginuhit. Ang pagkakaroon ng isang matanda sa piling ko, ay dapat kong paniwalaang hindi ako kalaban ng- diwa -ng aking bayan. Ito ang pinakamabuting balitang naibigay ninyo sa akin hangga ngayon. Tungkol sa patnugutan ng pahayagan, ay dinaramdam kong hindi matanggap iyon dahil sa pangyayaring hindi ako makapaririyan. Sinuman ang maging Patnugot ay tatanggapin ko, nguni't kung magigoing si Lete ay mapipilitan akong tumangg-ing mapabilang sa mga susul~t, sapagka't ang naging kaibigang ito ay tumangging ilathala ang aking mga artikulo nang nagdaang panahon; gavunma'y ipagtatanggoI ko sa salita ang kanyang pahayagan. Hindi ako makaboboto ng ayon ni laban, sapagka't makakaharap ko sina Lete at Llorente sa isang maselang na katayuan. Ang isa'y matalik kong kaibigan at ang isa nama'y nakasamaan ko ng loob. 6 Sumasainyo, JOSE RIZAL

Dapat ko bang isauli sa inyo ang ginupit sa "La Oceania"? Kailangang pasalamatan ko kayo ng marami dahil sa inyong "brindis";7 pasalamatan din ninyo sa !I Si P. Garcia, "Canonigo Penitenciario" sa "Eatedral ay siyang nagtanggol sa Noli (LLR). Nang dakong huli, dito sa panahon na natin ay nagkaroon ng dalawa pang pari na nangagtanggol sa Noli: si P. Magno, taga-Kalibo, Aklan at 5i P. Joequin Lim Jaramillo ng Maynila. (JPB).

Tinutukoy na ang pamiliang ito ni Rizal sa ibang naunang tala.

7 Talumpati 0 "brindis" ni Ponce dahil kay Rizal sa piging na handog kay Morayta.

238

ngalan ko ang mga kaibigang Canon at Morayta,8 kung naririyan. Susulat ako sa kaibigang L'Aktaw. N agmamadali ako ng pagsulat, sapagka't ang mga 9 bata rito sa bahay ay nag-aantay upang dalhin ang sulat na ito. Pagparayaan ninyo ako ngayon; sa susunod ay susulat ako ng lalong mahaba. Ang inyong LAONG LAAN

84. Buhat kay Cauit para kay Rizal Pagmamahalang tapat ng dalawa.-Si RizaI ba'y nagdamdam dahil sa naunang sulat ?-Inuulit na naman ang tungkol sa pahayagan at kay Lete.

Madrid, Ika-11 ng Nobyembre, 1888 G.

JOSE RIZAL.

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Katatanggap ko lamang ng inyong sulat noong ika8 ng kasalukuyan. Wala akong anumang masasabi tungkol sa Samahan kundi ako'y naniniwala na ang pagtanggi ninyo'y walang kinalaman sa "excomunion" (pagtitiwalag sa Telihiyon) ng Pangulo, at gaya ng inyong nakita sa sinabi ko sa nauna kong sulat tungkoI sa bagay na iyan, ay wala akong tinutukoy kundi ang mga "tap at" na tagaroon. Wala akong nakitang paliwanag sa inyong sulat ng naging dahilan ng pag-aalaalang naidulot sa inyo ng aking sulat, at Ialo nang hindi ko maipaliwanag sa sarili ang Iasang napakapait na sa sulat ko'y inyong 8 Si G. Miguel Morayta, kastilang naninirahan sa Espanya, bantog na mason, magiliwin sa mga pilipino. Hindi mamakailang naging Pangulo ng "Asociacion Hispano-Filipina" sa Madrid, isang samahang nag路 sikap ng gayon na lamang upang mapabuti ang kalagayan ng Pilipinas. Nang panahong ito ay naging pangulo rin siya ng Lupon ng Partido Re路 publikano sa Barselona (LLR). Naging Propesor din sa Kasaysayan sa Unibersidad Central, at sa kanyang bahay sa Madrid, daang Pozas (ngayon) bIg. 18, 4.0 ay karaniwang nagkakatipon ang mga pilipino nang kapanahunan ni Rizal, ayon sa sabi ng mga anak ni Morayta. (JPB). 9 Ang mga salitang "mga bata sa babay" ay tumutukoy sa mga anak ni Dr. Rost.

239

nakita. Pinakanais ko sanang sa pamamagitan ng katapatang ang .sabi ninyo'y inyo nang nakaugaIian, ay ipinahayag sa akin kung anong mga katangian ng aking suI at ang nakita ninyong mapait, kung bakit at sa anong dahilan; sapagka't sa katotohana'y hindi ko malaman ngayon kung ano ang dapat kong gawin; hindi ko malaman kung pinaaaIingawngaw Iamang ninyo ang kapaitang umaapaw sa aking sulat 0 kaya'y idinaraing ang ipinamalas kong kapaitan sa inyo. At ngayon ay ako naman ang nababahaIa; sapagka't sa iniwan sa aking pag-aaIinlangan ng inyong suI at, ay hindi maaaring di makapagdulot sa akin ng damdamin ang pag-aaIaaIang sa malabis na kaselangan ng inyong damdamin 0 sa inyong pagka-maramdamin, (wala akong ibang bagay na dapat ikatakot) ay may salita akong sa inyo'y nakasugat, paIibhasa'y naging mapait sa inyo. Bagama't malabo, ay naaalaala ko pa ang mahahaIagang bahagi ng aking suIat; tinitiyak ko sa inyong hangga ngayo'y pinaghaharian pa ako ng mga diwa't kapasiyahang tinataglay ko nang isulat ko sa inyo ang una kong suI at, at buong katapatang sinasabi kong hindi ako sinisisi ng budhi ko; kayo ngayon, gaya rin naman nang una, ay isa sa mga kaibigang higit na nagpamalas sa akin ng pagtatangi, sa pamamagitan ng tapat na pakikipagkaibigan, at kababayang may lalong pagkakahawig ang mga adhikain sa adhiakin ko; kava sa ganang akin naman, ay sasabihin ko sa inyo, kahit na minsan Iamang, na kayo'y tunay na minamahal ko, at nag-aangkin ako sa inyo ng magiliw na damdamin at paghanga. Paano ko kaya maaaring sugatan kayo? Basahin pa ninyong minsan ang aking sulat, kaibigan ko, at idaing ninyo sa akin, kung naakala ninyong na路 rarapat, nang walang anumang paglilihim. Matapos kong mabasa ang nauna ninyong suI at, ay hindi kayo makapagpapahayag sa akin tungkol sa pahayagan, kundi bilang isang "entidad" na ganap na ganap na walang kinalaman, na pinag-alukan ng Han ng pamatnugutan noon (ng pahayagan), at inyo namang Iubusang tinanggihan. Ito ang nahinuha ko sa inyong suI at, at kayo ang makapagsasabi sa akin kung ako'y may katuwiran. Kayo'y walang sinasabi sa akin kundi ang hindi ninyo pagkatanggap sa tung-kuIin dahil sa mga katuwiran ninyo sa hindi pagkakatanggap

240

ng pagka-bokal; sapagka't nakamamalas kayo ng pagkakahati-hati at hindi ninyo ibig makipanig ÂŁaan man; at inyong iminungkahi sa akin na mag-alok ako ng isang Patnugot na maaaring ikasiya ng lahat. Sa ganang akin nga ay hindi na kayo kabilang, sa sarili ninyang pasiya; kayo'y buong kaHnisan at ganap na ayaw maging Patnugot. Kung gayon, sino rito ang mag-iisjp na kayo'y naghahangad ng mga karangalan 0 kaya'y nakikipag-agawan kay Lete sa tungkulin? Kayo ba'y mapaghinala, 00 0 hindi? Ang nagkulang sa inyo ay kaunti pang pagtatapat upang sabihin sa akin ang lahat, na gaya ng sa ngayon ay ginagawa ninyo, kahima't itago ang tungkol sa paghahalili 0 pagpapalit na iniisip na ibigay sa akin, kung ang lalong mabuti ay ilihim sa akin; ang ginawa ninyo sa akin ay ipagtapat ang kasunduan ninyo ni Regidor na parang isang kaparaanan upang matapos ang pagkakapangkatpangkat na sinabi sa inyo sa pulutong nating mga pilipino; ang hindi ninyo sinabi sa akin ay kung ipagpapauna na ninyo ang pagtanggi sa tung-kuHn, ay nahahanda kayo, gay~ ng inyong sinasabi ngayon, na tanggapin ang naturang tung-kuHn kung ang pUlutong ay magpipilit na kayo'y ihalal; at dahil sa nasa-inyong budhi na ginawa na ninyo ang nasabing pahayag, bagay na hindi ko nalalaman, ay hininala kong marahil ay nagsapantaha kayo na ang gayo'y baka ipalagay ko, yayamang hindi ko nalalaman, at ito ang dahilan kava marahil pinakahuluganan ninyo ang aking mga salit;;t ng kahulugang hindi nila tinataglay, natakot kayong baka ipalagay kong kayo'y mapae-hangad 0 may ninanais tungkol sa pinag-uusapan. Walang anum an tungkol diyan kaibigan; ipinagtatapat ko sa inyo nang Iubos: hindi man Iamang sumagi sa isip ko na kayo'y maaaring dumating sa pagka-patnugot, sapagka't nakikit a kong ayaw kayo. WaIa akong nakitang anumang masama sa inyong naunang suIat, maliban sa mga balita tungkoI sa ating mga kayayatan sa damdamin, na hindi ko naIaIaman. Ang suIat ko ay 00, mapait nga, sapagka't isinasakit ng loob ko at kinasusukIaman ko ang ganitong napakaraming kagusutan, na siyang ibinibintang sa aming pinagmumuIan ng pagkakahati-hati at iba pang kalabisan, at tingnan ninyo ang mga dahilan at mga kaga-

241

gawan !-Pagod na ako sa pagiging 1aruan ng mga bata, ng pUlutong ng mga pilipino; na ang mga gawaing lalo pa naman nating naiibigan ay masira at mabagsak sa 1upa dahil sa ating masasamang kaparaanan. Paano ng ibig ninyong huwag ko nang harapin ito, at huwag kong itakwil ang pangyayaring ako'y mapahalo sa ganyang mga suliraning hindi nakapagbibigay sa atin ng kapakinabangan? Kung min san lamang ay maaaring paraanin, nguni't ulit at ulit pa, ay malalo naman para sa isang umabot na sa isang gulang na ang nais ay magawa ang mga bagay ng buong antu1a at wala nang mga kaharutan. Sa ilalim ng ganitong sarna ng 100b ko sinulat sa inyo ang nauna rito, at sinabi kong doon na nga sila at sila na ang bahalang mag-avos kung paano ang ibig niJa. Hidt sa rito,. ay uulitin kong sabihin na ako, ang kahuli-hulihan na makaaaJam sa mga bagay na ito, at ito ay dahil lamang sa inyo, ng nauukol sa suliranin ng pahayagan ay ng mamamatnn!lot: Nilaktawan na akong lubos ng lahat ng may kinalaman sa bagav na ito; at ito'y sinafiabj ko ng walang hinanakit, kundi upang bigyan ng katuwiran na, yamang wala akong kinalaman sa baga.y na iyon, ay wala akong da路 hilan upang makialam ngayon. Paano ko titiisin nang buong pagpaparaya, na pauHt-ulit na sabihing dito'y nag'kakahati-hati kaming parang mga tupang walang pastol? Kaya n!!a sinabi ko sa inY0 na ako'y hindi napanasok sa anumang suliranin; mabuti ang pakikitungo ko sa lahat at wala naman akong kailangang maging masama kang1numan. Paanong uunlad ang anumang gawain nating mag-kakasama, kung hindi mawa .. walan kailanman ng dahilan upang bigyan ng sagabal ang 1ahat? N alalaman ba ninyo kung bakit sumama ang loob ni Llorente sa pahayagan? Sapa!!ka't doo'y 1umabas ang isang artikulo ni G. Manuel Regidor na tumutulig-sa sa mg-a puna ni FiP.'ueroa sa kuwadro ni Enrinup7; ~a Tanghalan ng mga Pilipino; panunuligsang hindi na sa may kapangyarihan sa loob ng inang-palan, kundi labas sa nasasakop ng inang-pa1an. Ginawang dahiJan n~ pangyavari na ang g-avon daw ay isang pagtulio-sa sa isang pilipino, (hindi sa isang inang-palang pi!ipino), na para bagang hindi isang pagtatanggo1 sa <.

242

gawa ng isang artistang pilipino. N ala1aman ba ninyo kung bakit "sinasabing" sumama ang 100b ni Antonio Luna sa pahayagan at ngayo'y binabaka si Lete? Dahil sa mga artikulong pumupuri sa ibang mga pinturang hindi sa kanyang kapatid, at sapagka't nagkaroon sila ng alitan ni Lete sa isang inuman ng kape dahil sa palagay na ang isa'y walang kinakain kundi "macarrones" at ang isa nama'y wa1ang kinakain kundi mga buto ng baka 0 ng ibang hayop. Kung ito'y totoo, ay hindi ba isang kaabaan? Sino ang hindi manlu1umo kung ito ang iisipin? Ganyang-ganyan ang hugis ng lahat. Ako man naman ay Inatapat din, at kaipala, ang katapatan ko ngayo'y ipalalagay ninyong may kagaspangan. Kaya, sa inyong walang kinalaman sa mga pagpapangkat-pangkat na ito, ay ipinahayag ko sa inyo ng lubusan at hubad na hubad ang akillg mga palagay sa hindi pangkaraniwang katayuang- kinalalagyan ni Lete, ang kulang-palad na si Lete, na kinaaawaan ko sapagka't hindi kinagigiliwan ng lahat. N guni't ang mga palagay na ito'y akin Iamang at para sa inyo, sapagka't iniibig ko ang Katarungan, at sa sinapupunan sa pagkakaibigan man lamang ay dapat kong sabihin ang aking sariIi at tapat na palagay. Sapagka't kung t.ungkol sa iba, at lalo na kay Lete, ay pina,U'-ingatan kong sila'y huwag panlamigan ng loob; sa kabila nito'y tinatangka kong panaIigin si Lete (bagama't nalalaman ko ang kanyang katuwiran sa paglagay sa kanyang katayuan), na ang una sa lahat ay ang buhay ng pahayagan, na hindi dapat lumayo sa atin at hindi dapat magkaroon ng hangad na ang isang , gawaing nauukol sa kapakanan ng lahat ay mawalan ng kabuluhan dahil ~a kanya, ni hindi nararapat makabit sa kanya. Sa kalagayang ito ng mga bagay-bagay ay kasang-ayon akong bayaang gawin, bayaang makaraan; kung hindi ako makikialam sa sigalot ( .............. ) ng pahayagan, kung mabuhay uIi at 1umakad ng mabuti, gaya ng nais ko. Maluwat nang panahong kilala ninyo ako, at inaasahan kong ako'y inyong bibigyan ng katarungan. Hindi ko malaman kung nasabi ko na sa nauna kong suI at, nguni't sinasabi ko sa inyo ngayon. hindi man gay a ng sinasabi ko sa inyo sa mga araw na ito: naiR kong bawa't pilipino rito'y magkaroon 0 mamat-

243

nugot ng isang pahayagan, hindi upang sila-sila'y maglabanan, kundi upang maiwasan ang nangyayari ngayon, at ang lahat ay sama-samang magtaguyod ng jsang dakilang adhikaing kung magkasama-sama ang lahat ay mahirap ding isagawa. N a ako'y nawawalan ng bahagyang sigla, ay huwag ninyong pagtakhan: kayo man, noong kaga~aling pa lamang sa Pilipinas, ay isinulat ninyo sa aking nawawalan ng sigla, at si Julio at kayo na rin, sang-ayon sa kanya, gaya ng nasabj ko na sa inyo sa una kong suI at, ay kapuwa hindi nagtitiwala ng malaki sa itinataguyod na gawain ng magkakasama. Sa wakas, kaibhran ko, hanguin nawa tayo ng Panginoong Diyos sa ating kabulagan, at sa pamamagitan ng anumang paraan ay marapatin niyang huwag mawalang savsav ang mg-a kanasivahan at mg-a pagkakataong makabubuti sa ating banal na layunin, na walang salan!! sivang pinakananais ng lahat. Amen. Paabutin na lamang ninyo ang mga alaala ko kay Regidor. Alam na niny'ong kayo'y minamahal ng tapat :ng inyong 8i CAUIT

85.

Bllhat kay Eduardo Lete para kay Rizal

Bakit inayawan ni Lete ang patnugutan ng pahayagan.-Isang munting balita ng pahayagang "La Paz" na tumutukoy sa "Noli".-Isang panunuligsa na sana'y dapat gawin, nguni't hindi ginawa.

Madrid, Ika-11 ng Nobyembre, 1888 MINAMAHAL KONG PEPE:

DahiI sa isang sulat ng kaibigang Regidor na hindi pa naluluwatang tinanggap ko, ay nananalig akong isang tungkulin ko ang sumulat sa iyo, bagay na para sa atin lamang, at tungkol sa iyo, dahil doon sa sinasabi ni Regidor na nalalaman niyang may isang mahigpit na paglalaban tungkol sa pagpili ng magiging Patnugot ng pahayagang binalak kong itatag, na ang Han ay si Llorente ang ibig na maging patnugot at ang iba n-aman ay ako; at ako'y inaakit sa isang kasunduang iminung-

244

kahi ng iba, sa pamamagitan ng mga sulat na nabasa, na hinihingi ang aking boto upang ikaw ang maging Patnugot. Dapat akong magsalaysay sa iyo, na ikakikilala ng dapat pagsimulan natin upang liningin ang bagay na ito, at ako'y magsisimula sa pagsasabi sa iyo ng aking niloloob na dili iba't ang tanggihan, gay a ng ginawa ko na~ ang tungkuling ipinagkatiwala sa akin tungkol sa pamamatnugot sa pahayagan; bagay na sa aki'y naglalagay sa isang katayuang naaayok upang mapagukulan ko ng panahon, nang buong laya ang ating mga suliranin, at di mapagbibintangan ng anumang palagay na may kinikilingan at walang anumang sariling pagiimbot. Tinanggihan ko na, gaya ng sabi ko, anlS tungkuling pagka-Patnugot ng ~ting pahayagan, na hanggoa ngayon sa palagay ko'y aking kinakatawanan sa pamamagitan ng isang sulat ko kay G. Ponce, na tinatanggihan ko ang nasabing tungkulin, yamang ako'y may pagkakaalam, na ako lamang ang kumakatawan sa karamihan ng mga nagtatag at namumuhunan ng bagong pahayagan~ malapit nang paJabasin; maaari na ngang pasiyahan nating dalawa ang mg-a pangyayaring naisagawa na may kinalaman sa kapalaran ng ating pahayagan at ng sawi kong pamamahala. Nang mamatay ang "Espana en Filipinas", na ang kanyang patnugutan ay hindi ko inaakalang walang nagawang pagkakamali, gayundin ang pulutong ng mga pilipino sa Madrid, gaya rin ng 8a Barselona, (ang karamihan ang ibig kong sabihin) at nang ako'y pasiglahin at udyukan ng mga kaibigan upang ako'y magpadala ng isang palibot-sulat ukol sa muling pagbuhay sa pahayagan, at magpadala ng mga liham sa Kapuluan, bilang Patnugot ng pahayagan upang manghingi ng mapupuhunan sa ating mga kapatid na Kapuluang iyon, ay nilagdaan dito ang isang akda, na ang isang sipi'y ipinadala sa kaibigang Regidor, na pinapagtitibay at binibigyan ng bisa ang aking mga pagpupunyagi; at 8a wakas, parang tugon sa mga palibot-sulat na ito, ay nagsisimula na ngayon ng pagpapadala ng salapi at ng pagtanggap ng mga suI at na mula sa Pilip in as at sa Barselona, na pawang masisigla sa bagong layuning ipinagkatiwala sa akin. Ganyan ang mga bagay-bagay nang umalis akong

245

patungo sa Madrid, at iniwan ang mga kasamahan sa ganap na kapayapaan: napasa-Tanghalan ako sa Barselona at doo'y tumigil ng m~y 4alawampung araw, nakikiurali sa mga kababayan doon, nang hindi ko napansin ni hindi ipinapansin sa akin ang anumang kadahilanan ng mga samaan ng loob 0 hindi pagsang-ayon dahiI sa akin, at sa huli'y bumalik ako rito, na ang nakita ko na lamang maging sa Madrid 0 sa Barselona, sa Londres gayundin sa Paris, ay may mga pagkakahati-hati ang mga pilipino, may sarna ng loob ang ilan sanhi sa tungkuling pagka-patnugot, na ang ibig nila'y magpalagay ng mga bagong kandidato sa nasabing tungkulin, at isagawa ang pag-aayos at pagkakasundo ng mga pangkat na nagkakasalungatan; ang natagpuan ko, sa madaling salita, ay isang bunton ng mga suliraning hindi ko inaasahan, na nagsisulpot na parang himala samantalang ako'y wala, bagay na hindi ko naman nahalata, bagama't parang natawag ang aking pansin ng gayong katayuan sa iba't ibang pook na malayo ng Europa. Lumagay ka sa aking katayuan at sabihin mo sa akin kung ana ang iisipin mo sa ganito. N aitatanong ko sa sarili: ana ang nangyayari? paano nangyari ang ganito kabigat na mga pangyayari? paano nagkaroon ng gayong pagtutunggaliang nalihim sa akin? saan at kangino nagmula ang ganito? at ang lalong dapat maging mahalaga sa aki'y ana ang dahilan at mula kailan pa n9-dama ang hindi kasiyahan ng ilan laban sa akin? paano sumulpot ang bagay na ito? Ah! ang lahat ay magkakaroon ng kaliwanagan sa kapanahunan at buong-buo ang aking paniniwala sa mga kaimbihang nagbibigay ng masamang kamandag sa pinagmulan ng suliraning ito, na ni hindi ko man lamang kailangang tulungan ako ng mga nagpapanggap na mga kaibigan ko, upang matarok ang lihim na lalim na ginagalawan ng bagay na ito. Sa nalalaman ko at sa mga nakaraang pangyayari, ay may labis-Iabis na akong dahilan upang madala at lumayo sa pagkakasubo sa mga bagong sarna ng loob. Ito ang sinasabi ko ngayon sa nagmumungkahi sa akin ng isang kaparaanan sa pakikipagkasundo, palibhasa'y wala akong dapat ipahinuhod, sapagka't kahit ko na ipagtanggol ang aking katauhan ay hindi lalabas na ipinagtatanggol ko ang tungkulin ng patnugot ng

246

pahayagan: ang kasunduan ay matira na lamang sa mga pangkat na naglalaban; inaakala kong sinuman ay maaaring mamatnugot sa pahayagan nang higit sa magagawa ko, lalong tumpak marahil, na anupa't ituturing kong tapos na ang suliraning ito nang walang anumang sukat alalahanin. Sa matimpi a.t walang kinikilingang kaisipan ( ............ ) ang panulat ay nasa-kamay ko upang hingan ka ng paliwanag, bilang kaibigan, at kausapin ka tungkol sa ilang karaingang hindi matuwid at ( ............ ) tila tumutukoy sa akin, gayon din kay Luna, sa isang sulat mo kay Cunanan, at binasa nito sa akin nang aywan kung talagang sinadya 0 dahil sa isang kawalang-bait na Inaipagpapaumanhin. Sa pagtu. koy mo sa isang balitang lumabas sa pahayagang "La Paz" na iniwasto ang isang pahayag na pumupuri sa iyong nobela, at inilathala ng nasabing pahayagan, ang sinabi mo ay ganito: "ito ang pangalawang pagkatanggap ko ng .mga sipa ng mga pahayagang pinamamahalaan pa naman ng mga pilipino; mga pahayagang banyaga at maging sa mga kastila ay nag-ukol sa akin ng Jalong mabuting pagpapalagay; tunay ngang ang mga nagsisulat sa mga nabanggit na pahayagan, ay mga taong hindi lumalangoy sa dalawang tubig". Maraming pakahulugan ang maibibigay sa iyong mga salita, at nauunawa kong ang ibig Inong tukuyin, huwag na nating ibilang pa ang katigasan ng mga salitang LUMANGOY SA DALA WANG TUBIG, ay ganito 0 kahawig nito: "tunay ngang ang mga ito'y mga kastila at mga tagaibang-Iupa, samantalang ang iba'y ni hindi kastila ni hindi pilipino at mangyari pang sa paglangoy sa dalawang tubig na ito ay tinangkang bigyan ng kasiyahan ang dalawang pangkat, at hindi naman nangahas na kumiling ng hayagan ( ............ ) Kung gayon ay ipinatatawad ko sa iyo ang pasaring- na ito alang-alang sa samang ikaw na rin ang tinatamaan, sa p3:g-aangkin ng ganyang uri ng pag-iisip, ikaw pa namang namamanaag na ni hindi mo nakikilala sa iyong ta~atinigan ( ............ ) sa pagpapalagay na ang 1ahat ng iyong kababaya'y magkakapantay. N aniwala akong sa lahat ay iisa ang pagpapakilala mo sa iyong sarili: nguni't namamalas kong iba ang pagpapalagay- mo kay Cunanan kaysa akin. Makalawa kitang sulatan sa Kulamba,

247

na ipinaliliwanag ko sa iyo, sa isa sa kanila, ang suliraning ito; nguni't sa kabuuan, ang kailangan kong sabihin sa iyo alang-alang sa aking sariling kapanatagan, ay nagkakamali ka sa iyong mga palagay at si Julio man naman ay hindi naging tumpak sa sinabi ~a aking ipinahayag niya sa iyo tungkol sa tuligsang dapat sanang ginawa sa pahayagan, hinggil sa iyong nobela. Ikaw at siya'y naniwala kapuwa na sapagka't ako ang patnugot ay ako ang nararapat sumulat ng puna o tuligsa, at sa ganitong palagay iniwan kang ganap ni Julio, na ako ang dapat managot sa gayon. Nguni't walang anuman tungkol dito, hindi ko inisip na sulatin iyon, ni si Eva. (Evaristo Aguirre) ay hindi rin pinagkatiwalaang gumanap ng nasabing gawain, ni hindi naman niya magagawa, sapagka't bahagya pa lamang nababasa ang siping ipinadala mo sa kanya, ay kinailangang ibigay agad sa "Ministro de Fomento" tungkol sa suliranin ng pagpapasok ng mga aklat; ang aming pinagkasunduang lalong mabuti at tumpak ay ipagkatiwala kay Julio ang pagsusuri sapagka't may paniwala akong lalong mabuti marahil ang pagkakabas a niya sa iyong akda, at siya ang lalong may mabuting pagkakaunawa tungkol sa bagay na ito. Dahil sa kanyang mga gawain 0 dahil sa anuman, ay hindi natupad ang gawaing naging kasunduan namin at ngayo'y ginagawa na lamang ang magagawa, at mapalad naman siya sa ganito, sapagka't namamalas kong umabot ka sa pagkilala sa kanya dahil sa hindi nakagawa ng anumang mapusok na pagpapapuri, samantalang ako'y tinutuligsa mo't sa aki'y naghihinanakit ka. Isa pang pagpapaliwanag ang gagawin ko sa ~aibigan. Sa huling sulat mo sa akin mula sa Hinebra, ay naghihinanakit ka dahil sa maigsing balitang pinalabas ko, at ipinalalagay mo, sa iyong kapuna-punang pagka-mapansinin na isang pagpapawalang-halaga, gayong isinusumpa ko sa iyo, sa ngalan ng aking dangal, na ang gayo'y udyok ng pinakamabuting hangarin. Lumabas ang pahayagan noong araw na tumanggap 0 nakakuha ng isang sipi ng iyong nobela, at samantalang tinatapos ko ang mga huling balita ng bilang, na hindi ko binibitiwan ang panulat ay binasa ko ang paghahandog: wala akong panahon kundi tingnan lamang . ang aklat, datapuwa't hindi ko inibig na magwalang-kibo nang 1

248

hindi bumanggit ng anuman, makapagpauna man lamang kahit kaunti tungkol sa aklat, kasakdalang makapagbalita man lamang ng kaunti tungkol sa nasabing akla t. Ano ang masasabi ko tungkol sa kanya? Wala kundi ang tanging nabasa ko sa unang dahon, na tumutukoy sa isang kanser (masamang uring bukol sa katawan nK isang tao) ng samahan, samantalang ipinangangako kong ang aklat ay pag-uukulan ko ng pansin kapag nabasa ko na, at sa gayo'y mabibigyan ko ng pasiyang ganap at walang kinakatigan. Ito ba'y isang pagpapawalang-halaga? Ang ibig bang sabihin nito'y parang pinasisiyahan kong ang aklat ay masama, at ang pangakong pag-uukulan ko uli ng pansin ay wala kundi upang makapagbigay-loob lamang? Hindi mabuti ang iyong palagay sa iyong mga kaibigan; kung ganyan ang gagamitin mong palagay, ay papaniniwalain mo akong ikaw ay maaaring makaanyo ng ganyan pati na sa talagang matalik mong kaibigan. Sa akin ay walang puwang ang kasinungalingan, natatalastas mong mabuti ang bagay na ito, at saka hindi ko maaaring gawin ang bagay na ibinibintang mo. Ang akda mo'y nagtamo na sa a in at nagtatamo pa ng lahat ng uri ng paggalang at pagmamahal; ang ibig mo ba'y isang panunuring kahit na paano, gaya ng sa karaniwan, kahima't hindi pa nababasa? N aniniwala akong ikaw ay karapat-dapat nang higit pa rito, kaya nga ipinangako kong iyon ay haharapin ko kapag sa pagbasa'y nakabuo na ako ng lubos na pa~iya. Sinuma'y hindi nagpakahulugan ng gayon sa inilathala kong iyon, gay a ng ginawa mo, gayong naniniwala akong dito'y marami kang kaibigang maramdamin din naman na katulad mo. Ang tawag mo ba sa ganyan ay paninipa? Paniwalaan mo kung ana ang iniisip mong mabuU, kung sa kabila ng mga nasabi ko na'y igigiit mo pa rin ang iyong isipan. Bago ang dalawang sulat na ipinadala ko sa iyo sa Kalamba, ay sinulatan pa rin kita sa Hinebra ng isang mahaba, at doo'y sinasabi ko sa iyo ang tapat na palagay ko tungkol sa aklat, at isinasaad ang sa palagay ko'y masasabing kakulangan 0 kamalian, at pinapupurihan ko naman ng lubos yaong karapat-dapat na purihin. Lalo't higit pang dinaramdam kG ang hindi pagdating sa mga kamay mo ng sulat na iyon, sapag路

2-19

ka't kalakip doon ang larawan ko, ang kay A. Luna at ang sa isang pangkat na kabilang si Eva, na kuha sa palatubigang (estanque) mala-insik ng Retiro. Kala~ kip ng kay Jul,io ay tinanggap ko ang sulat ng pamunuan ng ( .......... ) l.er. "arrondissement" na nagsasa~ bing ang sulat ko para sa iyo ay hindi nila maipadala sa akin hanggang hindi nakararaan ang panahong na~ tatakda, kaya pag;karaan noon ay pinaghabol ko at kung dumating man dito .sa Madrid, ay dito sa Central na~ waglit. Wala na akong panahon pa upang pahabain ito, inuulit ko sa iyo ang aking pakikipagkaibigan na kailanma'y hindi ko binawi, at ngayo'y nadadamang buhay na buhay pa ring gaya noong una ng kailan ma'y kababayan mong nagmamahal. LETE 86. Buhat kay Ponce para kay Rizal Mg:a hudyat sa larangan ng mga kalaban dahil sa salu-salo kay Morayta.-Mga salitang papuri ni Andres A velino del Rosario.

BarselQna, Ika-17 ng Nobyembre, 1888 Rambla Canaletes 2-3.0. PIN AKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ipinadadala ko sa inyong mga naka-"certificado" ang kasulatan at ang sulat ng inyong bayaw na si G. Manuel Hidalgo, na ipinadala sa akin ni Laktaw sa' pamamagitan ng huling koreong dumating kahapon. Nakikipagdamdam din naman ako sa nangyayari kay G. Hidalgo, at lalo pang higit dahil sa nagiging kahulugan nito sa ating kulang-palad na bayan, La karapatdapat sa lalong mabuting kapalaran, at siyang d~hil ng mga pagpupunyagi nating makagawa ng magaling. May palagay akong dahil sa bagay na ito'y mapi~ pilitan kayong lumipat sa Madrid: sakaling magkagayon, ay ipinakikiusap ko sa inyong mangyari lamang na ipagpauna sa amin ang balita, lalo pa ku'n g ' kayO'y magdaraan sa Barselona. Ang salu-salong inihandog namin kay Morayta ay ikinabalisa ng panig ng mga

250

kalaban. Ang "La Voz de la Patria" ay nag-ukol ng isang tungayaw sa mga naghandog ng salu-salo at ng inuming "champagne" at iniukol sa amin ang tungayaw na mga "pilibusteros". Ang dating gawi rin! ... Ang "La Publicidad" at si G. Morayta sa "EI Globo" ay nangagtanggol at ang pUlutong ng mga pilipino rito ay magsisikatig sa pamamagitan ng isang artikulong ngayo'y isinasailalim ng pagsusuri ng lahat. Ipinadadala ko sa inyo ang "La Publicidad" at ang "El Globo" na kinalathalaan ng mga pagtutoI na ito. Bilang sagot sa sulat ninyo noong ika-9, ay sasabihin ko sa inyong si "Desengafios" ay hindi karapatrdapat na pagtapunan man lamang natin ng pansin, sapagka't kung magkakagayo'y mabibigyan natin siya ng kahulugang hindi nararapat. Walang dapat mapala sa atin iyan kundi pagdusta. Nagkaroon ako ng pagkakataong makausap sa lunsod na ito si G. Andres Avelino del Rosario, naging 8ecretario ng "Audiencia de Manila" at pagkatapos ay naging "Juez de Primera Instancia" sa Kuba. Dahil sa paghingi ko s~ kanya ng mga bali ta tungkol sa Maynila, ay tiniyak sa aking napakalaki ng kapinsalaang nagawa ninyo sa mga prayle. Bilang tagahanga ninyo ay binanggit sa pakikipag-usap sa akin ang magigiliw at puno ng pagka-makabayang pananalita ninyo, gay un din ang kapuri-puring pakikipaglabang ginagawa ninyo, at itinatagubilin sa akin ang pangangailanga't ang tungkulin ng bawa't isa sa ating turnulong at pangalawahan kayo, sa abot ng kani-kanyang kakayahan at magagawa. 8i G. Del Rosario ay isang tunay na pilipino sa kanyang tinubuan at sa puso. Ibinabalita ko sa inyo ito upang patotohanang kasama ninyo ang diwa ng ating bayan. Magpatuloy nga kayo; kami, sa ganang amin, ay pinasisigla ng gayunding darndarnin at kami'y natatalagang gumawa sa maaabot ng aming lahat na kaya. Tungkol sa pahayagan ay pag-uusapan natin sa ibang araw. Iginagalang namin ang inyong kadahilahan upang huwag bumoto, nguni't kung hindi kayo rnakaboboto ay kami ang magsisiboto. Masasama ang mga balita tungkol kay Weyler: sinasabing sa mga kumbento na kumakain.

251

Isang malugod na yakap ng inyong kaibigan, MARIANO PONCE

H. L. Minamarapat kong hilingin sa inyo, at huwag sana naman ninyong ipapalagay na isang kapangahasan, na huwag na nating gamitin ang nakasasagabal na "pupuan", at halinhan natin ng may lugod na lKAWAN. Inuulit kong ipagpatawad ninyo sa akin ang kapangahasang ito. 87. Buhat kay Valentin Ventura para lwy Rizal Si Lopez Jaena ay ibang-iba na't malaki ang hangad na makagawa.-Walang kapakinabangan ang pagkakaroon ng isang pahayagan sa Barselona.

Paris, Ika-23 ng Nobyembre, 1888 G. JOSE RIZAL, LONDRES. MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Magiging madalang na ang pagsulat ko sa inyo, yamang kailanma't ako'y susulat ay nagkakahalaga sa akin ng mahal) sapagka't itong sa ngayon, gay a rin noong nauna, ay may kalakip na mga kuwaltang papel ng Banco Ingles, na ang dalawa'y nagkakahalaga ng limang-daang "franco" bawa't isa. N agkakautang pa ako sa inyo ng dalawang-daang "franco", na nasingil ko sa Casa na inyong pinaglipatan sa akin mula sa Pilipinas, at kikilanlin ko sa inyong utang na loob na mangyari lamang na sabihin sa akin kung kailan ninyo kakailanganin upang maihanda ko. Inuulit kong sabihin sa inyo ang gaya nang lagi kong sinasabi, na pinasasalamatan ko ng labis ang pagkakabigay ninyo sa akin ng salapi; hangga ngayo'y hjndi ko pa tinatanggap sa Maynila ang halagang hiningi ko, upang mailagak ko rito para sa madaliang mga pangangailangan; inaasahan kong matatanggap ko sa Disyembre ang halagang ito; kung magkakagayo'y umaasa akong kung kayo'y mangangailangan ng salapi ' ay madudulugan ninyo ako nang buong laya. Ang balak na inihahanda ko, na nasabi ko na sa

252

inyo sa sulat kong nakaraan, ay ang tunglml sa ginawa kong paglalakbay sa Barselona. May labing-limang araw na nawala ako sa Paris, nakita kong lahat ang dapat makita sa Tanghalan, na sa katotohana'y maaaring pagkaabalahan ng isang paglalakbay, yamang doo'y maraming makikita. Marami akong nakita roong mga kababayan, na ang karamiha'y mga nagsisipag-aral, kabilang sa kanila si Graciano. Ito'y nakita kong ibang-iba na, malaki ang pagkaibig na gumawa, doo'y inaantay niyang siya'y mailagay sa pasulatan ng "La Publici dad" , na tila siyang pinagtagubilinan sa kanya ni Morayta. Tungkol sa inyong pagparoon sa Madrid upang harapin ang isang pahayagan, ay kasang-ayon ninyo ako na upang huwag magkatiwa-tiwalag ang mga kababayan natin doon, ay kinakailangang gumawa ng isang pagpapakasakit, at kayo'y dapat pumaroon. Kung gayo'y dapat muna ninyong usisain kung ana ang mapagkukunan ng pahayagan ng kanyang ikabubuhay, sapagka't kung mga suskripsiyon 0 mg-a magpapadala lv,mang ang aasahan, ay huwag nang ibilang, sapagka~t ~mg maaaring asahan sa Europa ay totoong kakaunti upang ikabuhay ng pahayagan, at kung ibabatay naman sa maaaring magbuhat sa Pilipinas ay hindi rin dapat ibilang, sapagka't tangi sa ipagbabawal ang pagpasok ng pahayagan doon, ay walang sinumang makakaibig na pabilang na mambabasa sa takot na balak sila'y paghinalaan. Sasabjhin ko ngayon sa in yo ang sarili kong palagay tungkol sa kung may kapararakan 0 wala ang tayo'y magkaroon ng isang pahayagan sa Barselona. N aniniwala akong walang kabuluhan; una, sapagka't ang pagpapalaganap na gagawin ay walang katuturan doon, sapagka't tayong mga pilipinong nasa-Europa, ay kasang-ayong lahat ng nararapat gawin, at ang mga piUpino roon (sa Pilipinas) gaya ng sabi ko sa itaas, ay hindi na natin kailangang ibilang, sapagka't ipagbabawal ng mga maykapangyarihan ang pagpasok ng pahayagan sa Pilipinas. Pangalawa: naniniwala akong sukat na ang mga ginawa sa Pilip in as at sa labas ng Pilipinas, upang kung iibiging tayo'y bigyan ng mga karapatang higit kaysa ating mga tinatamasa roon, ay ipagkakaloob na sa atin; kung tayo'y magpipilit pa, ay

253

naniniwala akong ang gayo'y magiging isa nang pagpapakababa at pagsukat. Gaya ng sinasabi ko sa inyo, ito ang aking palagay, na hindi ko sasabihin kaninuman, sapagka't hindi sa dahilang ako'y nabigo na ay iibigin ko pang ang lahat ay magkagayon. Ang bawa't isa'y dapat maglingkod sa kanyang bayan, sang-ayon sa inaakala niyang lalong mabuti. Mga alaala ni Elisa sa inyo, at mag-utos kayo sa nagmamahal ninyong kaibigan. VALENTIN VENTURA

88.

Buhat kay Rizal para kay Ponce

Sulat na galing sa Maynila na inilathala ng mga pahayagan sa Europa.-Ang pagdahas kay Anac1eto del Rosario.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-3 ng Disyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ipagtataka mo ang pagkabalam ng ilang panahon ng kasagutan kong ito sa iyong mairuging suIat, na nauna rito sa huling katatanggap ko lam~ng.t Nguni't nang nakaraang linggo ay nagkasakit ako nang may kabigatan at ang pakiramdam ko'y parang pinupupog ako ng Iahat ng demonyo. Pinasasalamatan ko ang mga pahayagang ipinadala mo gayundin ang mga maliliit na aklat. 2 Nakatuklas na naman tayo ng isang bagong igat na Gil!3 Purihin .nawa at igalang ang kalinis-linisan at iba pa! Gaya ng mamamalas mo, sa pagsunod sa mabuti mong hangarin, ay iniikaw ko na ikaw. Abalang-abala ako sa paglalathala ng isang akda. 4 1 Ang sulat na ito'y siyang kasagutan sa sulat ni Ponce na may tandang bIg. 208. Ang isa pang sulat na binabanggit ni Rizal ay tila wala sa Epistolario. 2 Ang mga tinutukoy na pahaya g ~n ay siyang mga bilang ng "La Publicidad" at "Globo"; ang mga maliliit na aklat ay mga polyetong gamit sa pagpapalaganap laban sa kilusan ng mga pilipino. 3 Ang "Igat na Gil" ay hindi malaman kung ana ang ibig sabihin (LLR). May uring kawangki ng mga lathala ni Plaridel na "Caiingat Cayo" atbp. 4 Ang mga tala sa "Sucesos" ni Morga.

254

Lumabas sa "Gaceta de Colonia" noong ika-26 ng N obyemhre, sa bilang na pang-umaga, ang isang mahabang sulat na galing sa Maynila, tungkol sa katayuan ng Pilipinas, sa katayuan ko, sa aking mga bayaw at sa aking akda 5 (san,g-ayon sa pagkakasunud-sunod sa artikulo, hindi sa pagpapakumbaba). Ang sulat na ito ay inilathalang muli ng "Gaceta de Ja Alemania del Norte" (tagapamansag ni Bismark) noong ika-27 ng gabi at ipinabigay-alam dito sa pamamagitan ng hatidkawad noon ding gabing iyon ng kabalitaan ng "Standard" na siyang nagbalita noon. Sinikap kong padaIhan ka ng isang salin ng lathala, nguni't kung hindi mo natatanggap, ay sabihin rno sa mga kaibigan mong rnamamahayag na sa mga pahayagang iyon sa wikang aleman (ang mga pangunahin sa Imperio) ay may kannting bagay tungkol sa PiIipinas. Susulat ako kay L'Aktaw. Paabutin rna ang mga alaala ko kina Canon at iba pang kaibigan. Inaasahan kong nalalaman mo na ang pagkakadahas sa kaibigang Rosario (Anac1eto del Rosario). Ang sahod sa pagka-patnugot ng "Laboratorio" na $3,000 (na dinaan sa pag-susubukan) ay ibinaba sa 300 ni \Veyler,6 ito ang sabi sa akin ni Regidor. Kailan lalabas ang ating pahayagan diyan? Maraming bagay ngayong mailalathala. Makalawa akong sumulat sa Ministro;7 sa pangalawa ay pinanganlan ko sivang walang pinagkalakhan. Diputado ba si Morayta? Kung siya nga'y kinatawan, ay tingnan natin kung siya'y makapagtatanong sa Pamahalaan tungkol 5 Tinutukoy ang sulat ng hindi malaman kung sino na tumatalakay sa pag-uusig at pagmamalabis na ginagawa laban sa mga bayaw ni Rizal at laban na rin sa kanya at sa kanyang Noli路 Si Manuel T. Hidalgo, bayaw ni Rizal, ay itinapon sa Tagbilaran, Bohol, dahil sa siya'y pilibustero at ki~atawan ni Rizal, buhat nang Oktubre ng 1888. 6 Bilang patnugot, na dinaan sa pagsusulit, ng Laboratoryo ay may karapatang tumanggap ng 3,000 pi song sahod, nguni't sa dahilan siya'y pilipino, si G. Anacleto del Rosario ay binabaan ng sahod ni Weyler at ginawa lamang na 300 piso-isa ito sa napakaraming kawalang-matuwid na karaniwang nangyayari sa Pilipinas (LLR). Sa biglaang titik ay inilarawan siya (si G. Anacleto) ni Rizal sa El Filibusterismo. Naglathal a siya ng isang pagsusuring lubos at ganap tungkol sa ating tubig na dumadaloy sa mga mina't naigagamot (minero-medicinales). Siya rin ang may katha ng isang pag-aaral tungkol sa Amoy no IloO Pasig (JPB). 7 Mga sulat sa Ministro de Ultramar tungkol sa pagkakapatapon sa kanyang bayaw na si Manuel T. Hidalgo.

255

sa mga pagpapakalabis na ginagawa sa Maynila. Maaari kayang ilathala ng mga pahayagan diyan ang isang artikulo kO?8 Sumasaiyo, RIZAL

89. Buhat kay Rizal para kay Ponce Isang sulat para kay L'Aktaw

37 Chalcot Crescent, Londres, Ika-7 ng, Disyembre, 1888 KAIBIGAN KONG MANING (NANING) :

Ipinadadala ko sa iyo ang sulat na iyan para kay L'Aktaw,l dahil sa hindi ko malaman kung paano ko maipadadala. Kung ilalagay ko sa sobreng Pedro Serrano ay matutuklasan ang lihim: kung ilalagay ko namang L'Aktaw a'y hindi makararating sa kanya,. Ang maaari Itlong gawinl ay sabihin mo sa kanya: HDiyan ay ipinadadala ko sa iyo ang isang sipi ng isang sulat na napasa-kamay kong gal~ng kay Laong-Laan parh IHlY L'Aktaw: sapagka't sa sulat ay may kaunting sinasabi tungkol sa"iyo kaya sa iyo ko ipinadadala; bukod sa maaaring magkaroon ng kabuluhan sa iyo ang MATINGAT na kuro ni Laong-Laan tungkol kay Rizal. Alamin mo riyan kung sino iyang si L' Aktaw. Ito 0 ibang bagay ang masasabi mo. Pagpaumanhinan rno ako sa ngayon at marami lamang akong gawain. Hindi ako naglilikat ng paggawa. 2 Sumasaiyo, RIZAL

Maaaring basahin rno ang sulat. 8 Hindi namin malaman kung aling artikulo ang tinutukoy. Walang natagpuan sa mga kilalang talaaklatang maka-Rizal na isang lathaiang lumabas sa panahong ito. 1 Hindi naingatan ang sulat na itong padala kay Pedro Serrano. Ito'y isang Bulat na may lagd::mg Laong-Laan at padala kay L' Aktaw, at hindi naipadala nang tuwiran kay Serrano upang huwag makilala ang pinang'galingan, gayon din ang ~nalaman ng nasabing suI at. 2 Patuloy siya sa pagharap sa mga gawaing ukol sa mga tala sa "Sucesos" ni Morga.

256

90.

Buhat kay Rizal para kay E. de Lete Bahagi ng isang sulat *

"Sa kabila ng lahat ng nangyari, ay ako rin ang dati" sang-ayon sa sabi ay sa $50.1 Ang panahong ito ng taon ay nagpapaalaala sa akin ng ibang mg-a panahon: yaong nang ako'y nar:iriyan. N aaalaala kong pagkatapos ng unang talumpating binigkas mo noong ika-31 ng Disyembre, ay ako ang unang bumati sa iyo at bumati ng buong sigla, at noon ay sinabi mo sa akin na ang mga papuri ko ay siyang lalong mahalaga sa iyo, sapagka't siyang lalong tapat. Ngayon, sa kabila ng lahat ng mga nangyari, ako'y hindi nag-iiba: sakaling balang araw ay maglalathala ka ng anuman, ay matatagpuan mo ang gayon ding mga tap at na pagpuri ko, sapagka't ako'y hindi marunong maghiganti, at sapagka't nais kong makatupad sa aking mga tungkulin bilang kaibigan, bilang tao, bilang l{asama at kababayan. 2 At sapagka't hindi ako mapaghiganti, ay hindi ko man lamang ninais na katigan ang kandidatura ni Llorente laban sa iyo, ni hindi ko tinanggap ang aking kandidatura buhat sa sandaling matalos kong maaaring makasugat sa Iyo.3 Tinatapos ko ang sulat na ito kalakip ng nais na maging maligaya sa iyo ang Pasko at ang Bagong Taon. 4 Sumasaiyo, JOSE RIZAL ... Walang petsa. May sapantaha akong ang bahagi ng sulat na tinutukoy ng mga nasasabi rito ay sinulat sa Londres, dahil sa mga pangyayaring binabanggit. Sa sulat na nasabi ay binabanggit pa ang p~ngyayaring may kinalaman sa isang maikling lathala tungkol sa NOLI na lumabas sa lingguhang "Espana en Filipinas". Sang-ayon sa mga sulat ni Antonio Regidor na bumabangogit sa pangyayaring kahawig noon, ay ipinalalagay kong ang suI at na ito ay ginawa noong Oktubre 0 Nobyembre ng taong 1888. Ang unang talata ay nagsasabing: "...... sang-ayon sa sabi ay sa $50." Ito'y walang salang tumutukoy sa gantimpalang ibinigay sa akin ng "Colonia Organizada" noong taong iyon. AIinsunod sa mga Patakaran ng nasabing "Colonia Organizada" ay naggagawad taun-taon ngo dalawang gantimpala: Ang una ay para sa pinakamabuting akdang pampanitikan, at ang isa naman ay para roon sa nakaganap ng lalong

257 maraming gawaing makabayan, na may kinalaman sa mga kapakanang pangkabuhayan at sa politika ng Pilipinas. Sapagka't ang samahan ay walang ku walta at ito'y inaasahang magbubuhat sa Pilipinas, bagay na hindi dumating kailanman, ang gantimpala, (ang pinakamahalagang papuri sa aking buhay) na pinagkaisahan ng lahat, ay hindi nabayaran, nguni't dapat kong ipagtapat na si Rizal, mula sa kanyang kinatapunan at makaraan ang ilang panahon, ay nagpadala sa akin ng PITUMPU'T LIMANG PESETA na kanyang sariling kuwalt~ (ang tanging natanggap ko) bilang bahagi ng gantimpalang iginawad. Ang pangyayaring ito'y nagpapakilala ng buong-buo ng ugali niya (ni Rizal) at ng kanyang palagay sa tunay na katarungan at pagka-makabayan. Tunay; nang lumapit siya sa akin, sa pagkakaupo ko sa isa sa mga "kabesera" ng "mesa", at sa katotohana'y katabi ko pa si Graciano Lopez Jaena, ay niyakap niya ako ng mahigpit at ang sabi: "Binabati kita ng buong kaluluwa ko; iyung-iyo ang gabing ito".-Sa gayo'y sinagot ko siya: "Ang mga papuri mo'y siyang lalong mabalaga, sapagka't dyang lalong tap at". Pagkaraa'y sinabi pa: ...â&#x20AC;˘ sa kabila ng LAHAT ng nangyari. .. Itong sa SA KABILA at iyang LA HAT ay tumutukoy lamang na tanging-tangi sa nangyari sa NOLI, na naisiwalat na noong mga nakaraang mga pag-uusap. Ang sumusunod niyang mga salita ay minsan pang nagpapakilala ng kanyang pagka-marangal, ng dakila niyang damd:::min, ng kabuuan ng kanyang puso at ng tapat niyang pagmamahal sa dating kaibigan. Ang kanyang huling talataang bumabanggit sa kanyang kandidatura at kay Llorente ay nangangailangan ng isang mahabang pagpapa!iwanag. Dahil dito'y isinasama ko ang aking masasabi tungkol sa dalawang sulat ni Antonio Regidor na nagsasaysay ng suliranin ding ito at nllgbibigay liwanag sa isang kaparaanang pangkatapusan. Nang mawala na ang lingguhang "Espana en Filipinas", sa kakulangan ng salaping magugugol, ay binalak ang kanyang paglabas na muli, at sa gayo'y ipinasiya naming tiyakin muna ang maiaabuloy. na sa]api ng mga taong maibigin sa pagkakasulong ng mga pilipino. J.\( ang magkagayo'y ~ko na ang gumawa ng "sulat-palatuntunan" na isinama sa mga kasulatang may kinalaman sa "Revista" na sa nakahiwalay na balumbon ay kasama ng karamihan. Nang panahong iyon ginaganap ang Tanghalang Pandaigdig sa Barselona (Exposicion Universal de Barcelona), at doon kami nagtungo ng mga bumubuo ng Lupong Panglalawigan ng Pangkasaysayang Lapiang RE::publikano (Comite Provincial del Partido Republlcano Historica), na ang puno ay ang paham na si D. Emilio Castelar, na may balak na bumigkas ng iIang talumpating kasang-ayon ng pandaigdig na pagbibigay ng boto, na ang una sa lahat ay ang lunsod ng Cataluna. Si G. Morayta ang Pangulo ng Lupon ng Lapian at ako ay Bokal. Siya pa rin ang Pangulo ng Samahan ng mga Kastila at Pilipino (Hispano-Filipino), at ako naman ang Kalihim. Nanuluyan ako sa bahay na tinatahanan nina Mariano Ponce, Magalona pa yata atbp. Bago ako umalis sa Madrid ay nagkaroon ng mga kilusang lihim laban sa aking pagkakandidato (lalong maliwanag, tungkulin, sapagka't pagkamatay ng pahayagan ay hindi na nagkaroon ng bagay na mapaguusapan) mga kilusang natalos narnin dahil sa Hang sulat na galing sa Barselona. Naaalaaia kong napag-usaapn namin ang gayon sa isang inuman ng kape sa Madrid, noong magkakasama kami nina Salvador Vivencio del Rosario, Evaristo Aguirre, at kung hindi ako nakalilimot, ay si Jose Albert, at ako. Ang mga nabanggit na kasama ay tahasang nagsitutol sa gayong mga kagagawan, at nang basahin ko sa kanila ang sulat sa akin ni Antonio Regidor noong ika-24 ng Oktubre, ay sinabi nila sa akin ang kanilang pasiya na hindi ko dapat ipagbitiw ang darating na tungkulin, 0 kung sakali naman kaya'y dapat kong sagutin na kaya ako nagbibitiw ay dahil sa sa riling karangalan, bagay na sa ganitong tungkulin ay walang sinumatng mahapagpapabitiw sa akin, sapagka't ang bagay na pinag-uusapan ay lalong makapangyarihan sa pakikialam ng sinuman. Doon din at sa kapasiyaban ng labat, ay sumulat

258 ng liang talataang sagot ky Regidor. Nang dakong huli, at nang nasaBarselona na ako, ay nalaman kong ang lahat ng mga kagagawan ay buhat kay Antonio Luna (hindi ko nalalaman ang dahilan, sapagka't patuloy noon ang mabuti naming pagsasamahan), at si Mariano Ponce ang siyang nagbigay-alam sa akin ng mga pangyayari. Bilang isang makatarungang gawain, ay dapat kong ipahayag na ang mga kaibiga't kababayang Mariano Ponce at Julio Llorente ay walang kinalaman sa mga nasabing kagagawan; kung bagaman, ako'y walang nalamang ana mang balita tungkol sa bagay na ito. Sa naunang hindi pa naIuIuwatang nanggaling sa Pilipinas, at tila may kinalaman sa mga nagnanais na muling palabasin ang pahayagan (ang Rebista), ay inilahad ko an~ aking pagbihitlw ng tungkulin, at sang-ayon sa aking naaaIaaIa, ay sinagot akong fiya'y walang kapangyarihan upang tumanggap ng bagay na ni sinuma'y walang nagbigay sa kanya ng pahintulot. Pagkaraan ng panahon ng ganitong mga pangyayari, ay sumilang ang "La Solidaridad", itinataguyod at tinutulungan ng mga tao ring may kinalaman sa lingguhang pinigil ang paglabas. Ito ang nagpatuloy ng gawain ng "Espana en Filipinas" na wala sa matuwid, sa palagay ko, na hindi man lamang mabanggit pag ang pinag-uusapan ay ang ating mga kalayaan, at ipinagpatuloy na gayundin ang pagpa路 pakatimpi, bagama't marahil ay may lalong kahigtan kung sa katalinuhan, nguni't hindi kung tungkol sa mabuti't dumog na kalooban. (Ito'y mga paliwanag ni Eduardo de Lete tungkol sa sulat na ito ni RizaI, na pinetsahan sa Madrid, noong Hunyo, 1929.) 1 Hindi mapag-aalinlanganang ang bahaging ito ng sulat ay galing kay Lete, na siyang kinauukulan noon. Ang pagpumt 0 pagsira ng sulat na ito, gayundin naman ng ihang mga sulat na galing kay Lete, na may kinalaman kay Rizal, sa panahong ito ng kanyang kabuhayan, ay nagkukubli at pumipigiI, sa is\ng kaparaanan, upang mapagkilalang lubos ang tunay na kalagayan ng pagpapalagayan nina Rizal at Lete nang panahong iyon, bagay na di maaaring di makatawag sa atin ng pansin (LLR). Si Don Panyong ay naglathala ng "Algunas Semblanzas" ni Rizal, at sa isa sa mga ito'y binabanggit si Lete (JPB). 2 Tumutukoy sa sarna ng loob kay Lete at sa pagkakahati-hati ng mga pilipino sa Madrid. 3 Tumutukoy sa pamatnugutan ng pahayagang "Espana en Filipinas" na hindi tinanggap ni Riza!. Matapos na tanggihan nito, sin a Llorente at Lete ay hinirang sa katungkulang nasabi nang di nagpakilala si Rizal ng pagkiling sa isa't isa. 4 Bagaman walang taglay na petsa ay maipalalagay na ang sulat na ito'y ginawa ni Rizal nang Oktubre 0 Nobyembre ng taong 1888, gaya ng sabi ni Lete. Hindi la.mang ito, kundi mahihinalang siyang kasagutan sa sulat bIg. 207 ng Epistolario. Mababasa, hinggil sa sulat na ito at sa mga sarna ng loob ni Lete kay RizaI, ang tinatawag na mga hinu-hinuha ni Lete, na may petsa sa Madrid nang Hunyo ng taong 1929. Ang mga paliwanag na ito'y mga hinu-hinuhang sinipi sa Epistalario, sa ibaba ng sulat na ito, ay nararapat basahin at pakahuluganang parang mga paliwanag sa ganang kanya (ni Lete) Iamang.

259

91. Buhat kay Rizal para kay Fernando Canon

"Ikaw na ang magsabi ng aking mga damdamin."

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, Ika-28 ng Disyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN AT DATING KASAMA:

Dumating ako ritong taglay pa ang lahat ng magagandang alaala ng inyong magiliw na pagtanggap,1 at ngayon di'y gumagawa na ako upang makatupad sa aking pangako;2 sa kasamaang palad, ay may dalawang araw na napinid ang "Museo" at wala akong nagawang annman. Sumusulat ako sa iyo, hindi upang pasalamatan ka lamang, kundi upang hilingin sa iyong ikaw na ang magpakahulugan sa aking mga damdamin pagsasama-sama ninyo sa ika-31 ng Disyembre ng gabi, sa palagay na ang suI at na ito'y darating sa panahon. Sa paggawa ng ganito, ay nanghahawak ako sa mga taling nagdurugtong sa ating dalawa: ikaw ay hindi lamang isang mabuting kababayan kundi, sa ganang akin, ay isa ka rin namang dating kasama sa pagkabata, isang kaagaw, isang huwarang may malaki akong natutuhan, at may pangalang nagpapaalaala sa akin ng maraming maliligayang mga araw. 3 Ang mga sulat-kamay4 laban kay Pari Rodriguez at sa karamihan ng mga prayle, ay ipinadadala ko ngayon kay Ponce. Sikapin mo sanang ang una'y malathala sa lalong madaling panahon. Kalakip nito ang isang "tarheta"S sa Bagong Taon * Siping sinulat-kamay ni Mariano Ponce. 1 Sa loob ng labindalawang araw ay napasa-Espana si Rizal, buhat sa Londres, upang dumalaw sa kany:mg mga kaibiga't kababayan, lalungJato na tungkol sa pagkakapatapon sa kanyang bayaw na si Manuel T. Hidalgo. 2 Upang makatupad sa pang'akong susulat ng isang artikulo. 3 Si Canon ay nakasama ni Rizal sa Ateneo. 4Isa sa mga sulat-kamay ay ang "La Vision de Fray Rodriguez" (Ang Pangitain ni Pray Rodriguez); ang isa ay hindi malaman kung ano. Ang una ay inilathala sa ayos na parang polyeto sa Barselona nang 1889 at hindi nakalagay ang limbagang pinaggawan. 5 Ang tarhetang ito'y hindi naingatan.

260

para sa iyong maybahay: maipagdiwang nawa ninyo ng buong kaligayahan. Paabutin mo sa kanya ang mga alaala ko. Ang iyo, JOSE RIZAL

92.

Buhat kay Rizal para kay Ponce Ang pangitain ni Pari Rodriguez

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, Ika-28 ng Disyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGANG MANING (NANING):

Ipinadadala ko sa iyo riyan ang mga kasulatan: sikapin mong malathala ang tungkol sa mga Pangitain ni Pari Rodriguez: 1 (La Vision de Fray Rodriguez): gamitin ang ku altang napagbilhan ng aking mga aklat, na natitira pa riyan. Magpalathala ka ng mga 3 0 4,000, nguni't gawin mo sa lalong madaling panahon. Dagdagan mo 0 ali an ng anuman. N agpadala na ako ng 25 piseta sa Madrid para sa Samahang "Hispano-Filipino", kaya huwag ka nang magpadala pa ng anum an sa ngalan ko. Kung may nalalabi pa akong kuwalta riyan ay bigyan mo ng limang piso si Graciano,2 sapagka't ang inilalaan ko sa kanyang biIyete upang ipadala sa Bagong Taon ay kinailangang ipadala ko sa Madrid dahil sa ipinadala sa aking resibo tungkol sa dapat kong bayarang butaw. Dumating akong mabuti rito: 3 inaantay na ako. Ako'y gumagawa biIang mabuting pilipino. Bukas ay susulat ako kay Rogers,4 sapagka't hindi pa ako nagkakapanahon hangga ngayon dahil sa hinaharap ko si Pari Rodriguez. N guni't ito na ang kahuli-huliban. Ipakihatid mo ang mga alaala ko sa lahat ng ating 1 " La Vision de Fray Rodriguez", isang artikulong mapanudyo at mapangutya kay P . Rodriguez, f.anhi sa kanyang pagbaka, lalung-lalo na kay Rizal at sa lahat ng pilipino. 2 Isang handog sa Bagong Taon kay Lopez J aena. 3 Dumating sa Londres na galing sa Espanya nang araw na sinusundan ng Pasko. 4 Si Enrique Rogers ay isang mestisong kastila, kaibigan ni Rizal. na pinadalhan nito ng unang sulat niya para kay Ponce, sa di kaalaman ng tinitirhan ni Ponce sa Barselona.

261

mga kababayan; hindi ko na ilalagay rito ang kanilang pangalan, nguni't nalalaman mong naaalaala ko silang lahat. lbig kong sumulat kay Cenon. Ang iyo, RIZAL

Mapalad na Bagong Taon ! 93. Panawagan sa mga Kababayan * "ltaas ang malinis mong noo.-Kabataang pilipino, sa araw na ito!

Ika-31 ng Disyembre, 1888 MGA KAIBIGANG KABABA YAN :

Hindi sa paggagad sa mga dakilang pangungusap ni Kristo, ay sasabihin ko sa inyo, gayon man, sapagka't siya kong dinaramdam at iniisip, na kung saan nagkakatagpo ang dalawang pilipino sa ngalan ng InangBayan at dahil sa kanyang ikabubuti ay doon din naman ibig kong tumungo upang makiisa sa kanila. Gaano ang pagnanais ko ngayong mapasa-gitna ninyo ako upang mag-isip at dumamdam na kasama ninyo, mangarap, maghangad, magbalak ng anuman, upang ang magsisihalili sa atin ay walang maipamukhang anum an sa atin, upang makapaghandog ng kahit bahagya sa bayang iyang nagbigay sa atin ng lahat sa kabila ng kanyang kawalang-palad! Pabagtas sa Kantabriko (ito ay dagat), minamahal kong mga kababayan, ay naglalagos ang aking mga dalangin upang sa gabing ito'y makagawa kayo ng anumang dapat matandaan, anumang karapat-dapat sa kabataang pilipino na siyang pinaglagakan ng ating Inang-Bayan ng kanyang mga pag-asa! At ako'y magtatapos na uulitin ko sa in yo ang sinabi ko l100ng may sampung taon nang nakararaan sa isang timpalak: â&#x20AC;˘ Panawagang ipinadala sa Barselona buhat sa Londres. dahil sa ika31 ng Disyembre. na pinupukaw ang mga pilipino upang gumawa ng "Anumang karapat-dapat sa kabataang pilipino na pinaglagakan ng pagasa ng lupang tinubuan". Hindi siya nagsasayang ng panahon sa paghinging magsikap sa paggawa alang-alang sa kanyang kinamulatan.

262

"Itingala ang malinis na noo mo, . Kabataang pilipino, Sa araw na ito! Igilas mong kumikinang, Ang magarang katayuan, Magandang pag-asa nitong aking Bayan I" JOSE RIZAL

Londres. 94. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar Kailanma'y sa panahon.-Isang "artikulo ni PIPING DILAT", "mahinahon, nguni't matindi"."Sinulat ko ang NOLI upang gisingin ang damdamin ng aking mga kababayan".

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N.W. (Enero, 1889.)

MARCELO DEL

B LAR

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Dinamdam ko ng labis ang hindi ninyo pagdating ~a kapanahunan sa unang pagkakatipon noong ika-31 ng Disyembre; sana'y nagtamo kayo ng malaking leat.uwaan doon, ito ang palagay ko. N guni't ano pa, sa ganang inyo'y walang halaga ang suliranin ng mga dulaan, ng mga tagpo, ni ng mga pook, ni ng panahon; kayo'y kabilang doon sa mga taong kailanma'y nasakapanahunan. Nabasa ko ang mahinahon nguni't matinding "artikulo" ni PIPING DILAT1; i.sang napakagandang "artikulo" na sana'y nakapagbigay sa akin ng malaking katuwaan kung ako ang may-akda. Lamang ay ang payka-piping wala kay PIPING DILAT ay mayroon sa kanyang pagka-dilat. Bagaman ang sagisag na ito'y ginamit na ni M:n :ng2, sa hawig ay tila maipalalagay kong sa tagapaghulog sa ibang wika ni Laong-Laan 1 Ang artikulong tinutukoy ay tila ang "Relajaciones Gurbernativas" ni Del Pilar na may sagisag na "Piping Dilat", na pinuri ng mga pilipino, lalung-Ialo na nina Regidor at Blumentritt. Ito ang unang sulat ni Rizal kay Del Pilar, na kararating pa lamang noon sa Europa. 2 Ang M:n :ng ay maaaring malabo sa pagkakasulat sa 路 original; kaya't nilimbag ng M:N :NG ang Naning 0 Mariano Ponce. .

263

na siya ring may-akda ng marami't magagandang "artikulo" at maliliit na mga aklat. Aywan kung ako'y nagkakamali. N agagalak akong kayo'y isa nang SOL3: malaki ang maitutulong ninyo sa Samahang iyan hanggang sa mapagtibay at magkaroon ng sapat na gulang. Pagsulat ninyo sa ating mga kaibigan doon, ay i pakisabi na lamang ninyong magkaroon pa sila ng kaunting pagpaparaya; ang mga sulat-kamay ko'y4 yari nang lahat at ang kulang na lamang ay kaunting bagay upang malathala. Kinailangan kong mag-aral pa ng ilang bagay na nararapat kong malaman muna upang matalos ang lahat ng nauukol sa mga nakaraang panahon ng Pilipinas, at dahil dito kaya ako nahuli. Hindi magiging masama na samantalang hindi pa nakararaan ang taglamig ay mag-aral kayo ng pranses o ng ingles, sakaling nalalaman na ninyo ang isa sa dalawang ,vikang nasabi: ito ang magbubukas sa inyo ng mga kayamanan ng isang bayan; 0 kaya'y ang mga kaalaman, ang agham na naititinggal ng wika. Sa gayon ay mababasa ninyong lahat ang buong akda ni Voltaire, na ang kanyang maganda, magaan at wastong hawig sa pananalita ay dapat hangaan, tangi sa nakakatugon ng kaparaanan ninyo sa pagkukuro. Hindi ko ipinapayo sa inyong pag-aralan ang aleman, sapagka't ang pag-aaral nito'y maka-aagaw sa inyo ng marami at mahahalagang mga buwan, tangi sa kung wala kayo sa Alemanya5 ay mahirap na makuha ninyong ganap ang wikang ito, datapuwa't kung ibig ninyo'y baki t hindi? Ang pinakamaalab kong nais, na hindi natin dapat jpagkaalit 0 hindi ipagkalayo, ay dunlating sana ang 3 Sol: ang ibig sabihi'y Solidario, 0 kasapi sa samahan ng mga piJipino sa Barselona, na dili iba't ang La Solidaridad, na pinasinayaan nang ika-31 ng Disyembre, 1888, at ang Lupong Parr.unuan ay ang mg-a sumusunod: Galicano Apacible, Pangulo; Graciano Lopez Jaena, Pangakwang Pangulo; Manuel Sta, Maria (mediko) Kalihim; Mariano Ponce, Ingat-yaman at Jose Panganiban, Tagatuos. Pagkatapos ng ilang araw, si Rizal ay hinirang na Pangulong Pandangal. 4 Mga suInt-kamay na nauukol sa mga tala sa "Morga" na inilathala sa Paris ng tindahan ng aklat ni Garnier at mga kapatid nang taong 1890. 5 Buhat pa ng nasa-Madrid, si Rizal ay nakakaunawa na at nakababasa ng saIitang aleman, nguni't upang makapagsaIita siyang mabuti nito ay naglakbay sa Alemanya, kasama ni Maximo Viola.

264

&nim 0 pitong pilipinong makapagpapaknlimlim sa akin ng lubos,6 at magawa nilang sa aki'y wala nang sinu~ mang makaalaala. Sapagka't sa dahilang ako'y hindi magtutugot ng paggawa ng mabuti para sa ating bayan, kung mapagkukulimlim akong lubos ng mga pilipino ay 8apagka't nakagawa sila ng higit sa akin at higit na nakapaglingkod kaysa akin, bagay na sa ngayo'y siyang lalo kong pinakananasa. Sinulat ko ang Noli Me Tangere 7 upang gisingin ang damdamin ng aking mga ka~ babayan: mapalad na ako kung sa mga nagising ko'y makatagpo ako ng mga lalong bantog na tagapagtang~ gol. Hindi ko na kayo ibinibilang, sapagka't kayo'y isa na sa mga talagang gising na ka pagdaka. Humahandog ako sa inyong kailanma'y tapat na kaibigan, kababayan at "consol"; at samantala'y nagpapaalam na muna sa ngayon. Sumasainyo, RIZAL

95.

Buhat kay Laong-Laan para sa mga kaibigan sa Barcelona

Mga kaparaanan upang maiwasan ang pagkakahiwa-hiw,a lay.-Mga salitang maliliwanag, mga kaloobang maliliwanag.-Isang panukala.-Kailangan bumili at basahin ang lahat ng aklat na inilalathala tungkol sa Pilipinas.-Mga salitang patungkol sa mga kaibigan sa Barselona.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N.W., Londres, Pagsisimula ng taong 1889 MGA MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ang inyong kapuri-puring mga palakpak sa maikli kong sulat noong ika-31 ng Disyembre, ay lalo nang nalcapagbibigay-kasiyahan sa aking mga pag-asa kaysa 6 Hindi isang pagmamagaling ni Rizal, kundi siya niyang maningas na hangarin, palibhasa'y ang lagi na niyang pangarap ay ang kagalingan ng kanyang ~ayan. 7 Sinimulang sulatin ni Rizal ang Noli nang taong 1885 0 kaya'y nang siya'y may 24 na taong gul8.ng. Dito'y napagkikilala na si Rizal ay may matibay na layuning gumawa sa ikagagaling ng kanyang bayan. Sa anu't anuman ay ito ang talagang 1ayunill ni Rizal nang umalis sa Pili路 pinaa.

265

pag-ibig ko sa sarili.1 Ang mga iyo'y nagsasabi sa aking tayo'y nagkakaisa, at sa ganang akin, ang pagkakaisa'y nangangahulugan ng higif pa kaysa kagalingan sa .pagsulat, sa pagtatalumpati, atbp. N ananalig akong tayo'y magpapatuloy na nagkakaisa, magkadaop ang ating mga palad, nagtatawagan ng pansin at nagtutulungan. Kung tayo'y sama-sama, kakaunti man 0 marami ay makagagawa tayo, at ang kakaunti 0 maraming ito ay makapipinsala sa ating mga kalaban, na magsisikap na tayo'y mapaghiwa-hiwalay, na gaya ng tinangka sa Madrid2 at pagkatapos ay natamo naman sa pamamagitan ng pagpupunla ng kagalitan ng isa't isa, ng pasaringan at mga satsatang nakasusugat sa pag-ibig sa sarili, atbp. Upang maiwasan ito, ang mabuti'y maging maingat tayo at kung ang pag-uusapan ay ang pagpapawalang-halaga sa ating mga kaibigan ay huwag tayong maging pa~iwalain; at sakaling ang ipinararatang ~a kanila'y mabigat at maaaring maging totoo, sa halip na dagdagan natin ang satsatan, ang mabuti'y itanong natin sa isinusumbong upang hingan siya ng paliwanag. At sapagka't maaaring ako'y isa sa mga taong ibig pugayan ng puri ng ating mga kalaban, sa.pagka't sa mabuti 0 masama ay nais ko ang ating pagkakaisa, na hindi naman nila ibig, ay ipinapayo ko sa inyong pagkakarinig ng mga paratang 0 paninirang-puri labal) sa akin, ay hingan ninyo ako ng paliwanag, at sa gayo'y ilalahad ko sa inyo, sa kinaugalian kong katapatan sa harap ng Sol: (Solidaridad) na may kapangyarihang nais kong kilanlin mula ngayon. Mga salitang maliliwanag, mga kaloobang maliliwanag. Sapagka't may naiisip akong isang panukalang malapit nang matapos, ay hinihiling kong ipadala la'lYWng ninyo sa lalong madaling panahon ANG TALAAN NG LAHAT NG MGA PILIPINONG NAKIKI1 Tumutukoy sa pagbati at pananawagan sa mga kababayan at mga kaibigang nasa-Barselona路 (Sulat bIg. 218). 2 Ang pagkakllsalungatan at samaan ng loob ng mga nasa-Madrid na sf yang ikinapasama ni Rizal (dahll sa pagtuligsa sa N ali at sa mga artikulong laban kay Rizal) ay ibinibintang nito sa mga kaaway ng mga pilipino.

266

LALA NINYONG NASA-Espanya3 kalakip ang kanikanilang gawain, pinag-aaralan, tahanan, naging mga "militar" 0 hindi. Sa loob ng ilang 2.raw ay ipagbibigay-alam ko sa inyo ang tungkol dito. Ipinapayo ko sa inyong sikaping bumili at basahin, nguni't may kasamang pagpansin, ang lahat ng mga aklat na makita ninyong inilathala tungkol sa PiJipinas: kinakailangang pag-aralan ninyo ang lahat ng suliraning may kinalaman sa ating bayan. 4 Ang pagkakilala sa isang bagay ay isang paghahanda upang siya'y matarok na mabuti: anK .pagkakilala ay pagkaka1'oon ng kapangyarihan. Tayo lamang ang tanging makararating sa ganap na pagkakilala sa ating bayan, sapagka't kilala natin ang dalawang wika, at tangi sarito'y kilala natin ang mga lihim ng bayan na siya nating kinagisnan. Kailanma'y hindi tayo makikila.; lang lubos ng mga kastila, sapagka't sila'y maraming alalahanin, hindi nakikisalamuha sa bayan, hindi gaanong nawawatasan ang wika 路at doo'y naninirahan lamang ng kaunting panahon. 5 Ang laJong maaaring malaman nila ay ang nangyayari sa mga tanggapan ( opisina) at ito'y hindi siyang bayan. Magsipag-aral kayo, upang kung dumating ang oras ay huwag kayong matagpuang hindi nakahanda. LAONG-LAAN 3 Hindi namin malaman kung anong balak ang pag-uukuIan, bagay na ipinangangailangan niya ng talaan ng lahat ng pilipinong nasa-Espanya, pati ng kamlang tinitirhaJ), hanap-buhay at pinag-aaralan. Inaakala n'a ming hindi malayong dahil sa pagtat~tag ng samahang Rd. L. M.

4Itinatagubilin ni Riza! ang laging pagbabasa at 路 pag-aaral ng l11g~ aklat tungkol ~a Pilipinas, nguni't ipinatatalastas na hindi nararapat magtiwala sa maraming aklat na inilalathala tungkol sa Pilipinas, . kaya't ipinapayo niyang nararapat basahin "nang akibat ang nauukol na pag~ pansin". S Siyang tunay na katotohanan. Arig mga kastilang dumarating sa Pilipinas bago pa lamang tumutuntong dito, ay nagsisitanggap na ng mga paunawa at mga balitang inaakalang isang pagpapaunang kurQ; hindi nakikipaglapit sa bayan at pinup uno ang isip ng mga maling palagay sa lahat ng pilipino. Gayundin ang nangyayari sa mga banyagang naninirahan nang maikling panahon sa Pilipinas at pagkatapos ay nagsisisulat hinggil dito. Si P. de la Gironiere na nagtira rito't nakipagmatalik sa pakikisama sa mga pilipino ay isa sa mga kakaunting napapatangi.

267

96. Buhat kay Valentin Ventura para kay Rizal Ang lahaL ng nangyayari sa Pilipinas ay bung,a ng mga aral at pagpapalaganap ni Rizal.-Isa pang kulang-palad.-Bakit hindi dapat tanggapin ang al1umang tunkulin sa loob ng Samahan.Masasamang balita tungk路ol sa Pilipinas.

Paris, Ika-6 ng Enero, 1889 G. JOSE RIZAL, LONDRES MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko na ang inyong "tarhetang pambati" sa Bagong Taon, at pinahahatdan ko kayo ng angawangaw na pasasalamat. Sinadya kong huwag magpadala sa inyo ng "tarheta" ko, sapagka't iniisip kong sulatan kayo upang ipahaUd ang nasang kayo'y magkamit ng lahat ng uri ng kaligayahan sa taong sinisimulan na natin, at kung maaari'y maging lalong Inabuti sa inyong mga gawain kaysa taong 1888; bagaman may palagay akong hindi na naman kayo makadaraing sa taong nabanggit sapagka't ang inyong mga ginawa sa Pilipinas ay hindi naman nawalan ng kabuluhang lahat, palibhasa'y dapat ninyong maging kasiyahan ang pangyayaring lahat ng nangyari at nangyayari sa bayang iyon ay bunga ng inyong masigasig at vyalang kapagurang pagpapalaganap. Dumating dito sa huling bapor ang isa sa mga sinawi ng naging kaguluhan ngayon sa Pilip in as, at ito'y ang "Gobernadorcillo" sa Sta. Ana, ang may gawa ng pagbubunyag na nasabi, ay isa sa mga nagsilagda, nguni't nagkaroon ng lalong mabuting kapalaran kaysa kallyang mg-a kasama, sapagka't nakapagtago hangga ngayon. Dumating siyang iba ang pangalan, at tila may nais na ipagpatuloy ito, maging sa dahilang huwag madawit ang bahay na nagbibigay sa kanya ng ikabubuhay, at maging dahil sa mga layuning binabalak niyang gawin. Dahil dito'y ipinakikiusap ang paglilihim. May palagay akong nalalaman na ninyo ang pagkamatay ng ating magandang lalaking kaibigang si

268

Payo. Naipagpatawad nawa sa kanya ng Diyos ang masamang ginawa niya sa Pilipinas! Kalakip nito ang isang sulat ni Antonio Luna; sabihin ninyo sa akin kung anD ang inaakala ninyong dapat kong isagot sa natutungkol sa aking sarili. Inaakala kong hindi tayo dapat tumanggap ng anumang tungkulin sa loob ng nasabing Samahan, dahi! sa ~ga katuwirang sumusunod: Una-Sapagka't iminumungkahi sa ating tayo'y umanib sa Samahan, gayong ito'y may kanya nang kasaysayan, anupa't pagtanggap natin ng isang tungkulin, ay parang makikiisa na rin tayo ng pananagutan tungkol sa kanyang nakaraan, bagay na, sa katotohanan, ay hindi ako sang-ayon sa maraming bagay na ginawa. lkalawa-Ang karamihan ng mga ~aong bumubuo sa nasabing Samahan ay mga KASTILA, sapul sa Pangulong si G. Morayta, na bagama't mal'angal at karapat-dapat at nagbigay na ng katunayang minamahal ang ating bayan, ay hindi maiaalis na siya'y KASTILA, at sapagka't KAS'l\ILA, ang kanyang magiging pamamalakad ay ang pamaratihin ang Pilipinas sa lalong mahabang panahon para sa Espanya. Ikatlo-Dahil sa ating napag-usapan at napagkasunduan noong huling kayo'y pumarito, ay nabuo ang pasiyang ang pagpapalaganap ay sa Maynila dapat gawin at hindi sa Espanya; sapagka't ang lahat ng gawin dito'y isang pagtatapon lamang ng panahon, at napatunayan nang ayaw tayong dinggin. Ito ang aking palagay, at ngayo'y kayo naman ang magsabi ng inyong niloloob, sapagka't maaaring ako'y namamali sa aking mga palagay. Tungkol sa ipinagbilin sa akin ni Luna na kausapin ang ibang pilipino dito, ay gagawin ko ng walang sasabihin, ni pasang-ayon ni pasalungat, anupa't ang bawa't isa'y dapat gumawa sang-ayon sa kanyang palagay. N aniniwala akong wala akong makukuhang kasapi sapagka't ang mga pilipinong naririto ay kahugis ni R. . . .. at ni E ..... , sa madaling sabi'y mga taong ayaw makarinig na pag-usapan ang tungkol sa Pilipinas, ni anumang nauukol sa Pilipinas, dahi! sa pagkabigo 0 kaya'y sa T AKOT . ........ . Sa mga natanggap kong "tarheta" dahil sa Bagong

269

Taon, ay kasama ang kay D. Pedro Alejandro Paterno. Iniisip kong sumulat sa kanya sa Vigo, na kanyang kinaroroonan, isa sa mga araw na ito. Kalakip nito ang limang papel na tig-isandaang prangko; saka na tayo magtuos pagkikita natin. Ang limandaang prangkong ito ay siyang halaga ng "Letrang" ipinadala ninyo sa akin buhat sa MayniIa, na may dalawang taon nang hindi ko nakuhang singilin. Ang mga balita tungkol sa Pilipinas ay sumasama nang sumasama, tila ang HAYOP N ATING N AROROON AY ISANG PANGALAWA NI PRIMO DE RIVERA, wala nang ginagawa kundi paghati-hatiin sa kanyang mga galamay ang lalong mabubuting tungkulin, at ayon sa mga sulat na natanggap ko ay tila nanayg na magkaroon ng mga pasugalan, sa pamamagitan ng dalawandaang piso araw-araw. Hindi masamang hanapbuhay. Hanggang sa uli, kalakip ang mga alaala ni Elisa, at t'anggapin ninyo ang isang mahigpit na yakap ng inyong mabuting ~aibigan. V. VENTURA Natanggap ba ninyo ang ipinadala kong sulat buhat sa Pilipinas? Isauli lamang ninyo sa akin ang sulat ni Luna. 97. Buhat kay Laong-Laan para kay Ponce

Bilang malayang palaisip, sa halip na ipalagay na paham sa akdang "La Vision de P. Rodriguez"-(Pangitain ni Pari Rodriguez)

Biyernes

MARIANO PONCE RAMBLA DE CANALETAS 2.0-3.0 BARSELONA

MIN AMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang iyong sulat; saka na kita sasagutin. 1 * Tagalog ang orihinal. Tarheta postal. Walang petsa, nguni't ang

tatak sa koreo ay sinasabing: Londres, Enero 6, 1889. 1 Ang mga binabanggit sa sulat ay wala sa Epistolario.

270

Ang kay Corcuerang "defensa" ay hindi narating. 2 Mangyaring palitan mo ang sabi sa "Vision" ; hindi ko ipinipilit kay Pari Rodriguez na magsalitang parang isang P AHAM; huwag namang pilitin ako, atbp; lJagay mong "cenno libre pensador"; palitan rno ang sabio. 3 Dahil na namatay si Ka Pedro Payo, ay rnabuting lambut-Lambutan ng kaunti, kung sakali at ako'y may sinasabing totoong rnatigas, ukol sa kanya. Kayo na ang bahalang dalawa ni Plaridel. Pawiin kaya' ninyo ang ngalan. 4 Ang inyong kaibigan, LAONG-LAAN

Ang kay P. Payo'y inyong pabayaan kung sakali't hindi na rnaaari. 98. Buhat kay Ponce para kay Rizal 4 Ang Pangitain ni Pari Rodriguez" ay magaling ang pagkakas lat.-Marahil ay si Del Pilar ang matatawag upang siyang tumapos ng mga pagsasalungata't pagsusumangan.-Lupong TagapaMahala ng Samahang "La Solid,a ridad".

Rarnbla Canaletas 2.0-3.0 Barselona, Ika-8 ng Enero, 1889

JOSE RIZAL

MIN AMARAL KONG KAIBIGAN:

Ang "La Vision de F. Rodriguez". ay nasa-palimbagan na at sa loob ng 15 0 20 araw ay rnatatapos ang paglirnbag. Magaling ang pagkakasulat: Tanggapin rno ang aking bati. Natatakot akong baka si Pari Roo. 2 Ang "Defensa de Corcuera" (Pagtatanggol ni Corcuera) ay isang artikulong inaasahan ni Rizal na sa kanya'y ipadadala ni Ponce. 3 Ang pagpapalit na ito sa salitang "sabio" (marunong) ng "libre pensador" (malayang palaisip) na hiningi ni Rizal ay ginawa sa isang Jabas ng "La Vision". 4 Nang matalos ni Rizal and pagkamatay ni P. Pedro Payo, Arsobispo ng Maynila, ipinamanhik niya kay Ponce na lamig-lamigan ng kaunti ang "La Vision de Fr. Rodriguez", na malapit nang ilathala, at hanggang sa iminungkahing alisin e.ng pangalan ni P. Payo. Gaya ng iminungkahi ni Rizal ay inalis nga ang pangalan ni P. Pedro Payo nang ipalimbag ang "La Vision"

271

driguez ay abutin .. ng isang malaking sakuna 0 him atayin kung mabasa. Ipinadadata:. ko s'a -iyo ang "Pagsasanggalang ni Corcuera", upang malagyan 'mo ng pangunang salita at mga kuru-kuro sang-ayon sa habang ibigin mo. Ang 25 piseta, sa halip na ibigay kay Graciano, ay narito't itinago ko uPCl:~g _h~wag niyang magasta nang wala.ng kapararakan, talastas mo ang ugaling bulagsak ng kababayan nating ito, at upang maiwasang siya.'y kulangin sa araw ng bukas ay ako na ang kanyang magiging tagapangasiwa upaIig mapigilan ang kanyang pagkabulagsak. Ang kaibigang si -Pilar (del Pilar) ay naririto't masiglang-masigla. Hindi naglilikat ng paggawa, at hindi matatagala't mailalathala ang kanyang maliliit na akda sa tagalog at kastila. Marahil ay siya ang taong ating inaantay na tatapos sa ganitong mga pagkakasalungata't pagkakabangga-bangga na namamasid sa pu iutong ng mga pilipino sa Madrid. Marahil ay kasama niya akong patut~ngo sa Madrid pagkaraan ng tag.. lamig. N agpupumilit na madala ako sa "Corte" at tila ~ko'y papayag na rin. Ang mga balitang hatid sa akin ay kasiyasiya at makatutulong sa ating nilalayon, gaya :tJg jsusulat niya sa iyo. Malaki ang pagkilala ni Magdalena sa iyong mga ' pag-aalaala. Sinabi sa akin ni Rog'ers na sinagot ka na niya; tila hindi nahahandang iwan ang kanyang pagtitimpi, sa kabila ng lahat ng mga sarna ng 100b. Hindi ko malaman kung ang Kalihim ng Samahang katatatag lamang namin na pinamagatang "La Solidaridad", ay nagbigay-alam na sa iyo ng pasinaya. Ang salu-salong pamasko na idinaos namin noong ika-31 ng gabi, ay naging parang pasinaya na rin. Ang lupong pamunuan ay natatag sa ganitong kaayusan: Pangulo. G. Galicano Apacible; Pang-alawang Pangulo, G. Graciano Lopez Jaena; Kalihim, G. Manuel Sta. Maria; Ingat-yaman, G. Mariano Ponce, "Kontador", G. Jose Panganiban. Ang sulat mo'y pinakinggan noong gabi ng salusalo ng buong kataimtiman at -n agtamo naman ng maugong na palakpakan pagkatapos. Ang "Vision de Fr. Rodriguez" ay ipinalilimbag

272

ng pulutong ng mga pilipino rito, nguni't ini1alaan din sa iyo ang pagka-may-ari. Ang mga kababayan dito ay gumaganti naman sa iyong magiliw na pagpupugay. Sumasaiyo, M. PONCE 99.

Bahat kay Antonio Luna para kay Rizal

Pinag-aaIin]anganang mga kastila pa ang magdudu]ot sa atin ng mga karapatan at kalayaan.

Madrid, Ika-15 ng Enero, 1889 MIN AMARAL KONG RIZAL:

Iyang sulatan kita upang siya nang maging tagalikom ng butaw sapi ng mga nagsipagpasulat sa Barselona, ay mistulang naging isang "kamalian ng panulat" na kataka-taka; ang anhi ay sapagka't noon ding araw na iyon" mga i.lang saglit pa lamang ang nakararaan ay sumulat naman ako sa Barselona. Dahil dito'y dapat mong malamang ang tinutukoy ko'y ang Londres, at hindi Barselona. Aliquando dorrnitat Antonius (hanggang kaiIan ka pa magtutulog, Antonio?) N amamalas kong hindi ka gaanong sang-ayon sa A. H. F.; wala rin naman akong- gaanong pananalig sa kanya, sapagka't (ipagpaumanhin na natin ang mga katanungan) hindi nakakatagpo ng alingawngaw sa mg-a tao, sa kalahatan, na nagpapalagay na ang kabutihan 0 kasawian ng Pilipinas ay walang kabuluhan sa kanila ni kaunti. Sa ganang akin ay ipinalalagay kong sukat pag-alinlanganan na ang mga kastila ay siyang maghandog sa atin ng mga karapatan at mga kalayaang tinatamasa nila. Ang mga bagay na iyan ay para sa kanila, para sa atin ay mga tungkulin. Bukod sa rito, ang ating mga kababayan na rin, lahat, halos lahat ay parang gulilat sa pagbibigay ng kanilang pangalan sa Samahan. Iyan at iba pang maraming pangyayari ang siyang nakapananaig upang ipalagay kong nalalapit na ang katapusan ng Samahang ito. Gayunma'y sisikapin naming magpatuloy sa paglakad yamang ang kanyang layuni'y kapuripuri.

째

"273

Tungkol sa pagkakarooil ng kinatawang pambansa, kung ito ang dahilan kaya ayaw mong tanggapin ang tungkuling inihahandog sa iyo, ay maaayos natin iyan. Mapapansin mong ang mga katanungan ay pinag-aaraIan pa lamang at dahil dito'y hindi masasabing ang nasusulat na sa mga Alituntunin-Estatutos- (na hindi naman siyang Tuntunin) ay siyang buong pakay ng Samahan, sapagka't maaaring magkaroon ng iba, sino ang maka pag-aalinlangan ? Ipinadadala ko sa iyo ang mga pahayagang naglathala ng tungkol sa aming pagpupulong na naging maningning, napakaningning. Mahigit sa 2,000 katao, at mahigit din naman sa 500 mga babae ang pumuno sa mga bulwagan. Sumasainyo, ANTONIO

P.D. Sabihin rno sa akin kung anong aklat tungkol sa Pilipinas ang mula sa pranses ::ty isinasatagalog mo. P.S. Tinanggap ko ang mga kasulatan, ipadadala ko ang mga kinatawan sa paligsahan, sa isang sobreng nakasara sa koreong panloob. 100. Bultat kay Rizal para kay Jose Batea Upang rnapaglingkuran ang bayan ay walang rnabuti kundi ang doon rnanirahan.-Hindi kaiIangang pari to sa Europa si Marcelo H. del Pilar. Hindi dapat pilitin ang kahit sino na burna sa ng "NOLI" .-"Kung ang rnga tao sa panahong ito'y ayaw akong hasahin sa takot, ay itatago ko ang nasulat ko na para sa rnga darating na salin ng tao."

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N. W. Londres Enero, 1889

G. "JOSE

MA. BASA

ITINATANGI "KONG KAIBIGAN AT KABABAYAN:

Kahapon ay tinanggap ko ang minamahalaga kong sulat mo noong ika-5 ng Disyembre, kalakip ang "m ga

274

limbag tungkol sa Sta. Clara. 1 N agpadala ako ng ilang bilang noon sa Paris at sa Espanya. Malabis kong ikinalulugod na mamalas na ang inyong halimbawa at kasipagan ay nagiging huwaran dito. Si Regidor ay sumusulat araw-araw ng mga artikulo para sa mga pahayagan sa Espanya; and ila'y nalalathala at ang iba nama'y hindi. Nguni't anhin pa ba! marahil ito'y magkakaroon din naman ng bahagyang kabuluhan; nguni't ang palagay ko'y sa Espanya, pag nabasa na ang mga artikulong iyan, ay marami ang magsasabing: samantalang hindi kayo lumalampas sa pagdaing, and lahat ay magpapatuloy na mabuti. Dumating dito ang dalawang kaibigan: si Marcelo H. del Pilar at isa pang taga-Sta. Ana. 2 Pinasalubungan leo sila ng maligayang pagdating, nguni't sa lahat nang ito'y may palagay akong lalong malaking paglilingkod ang magagawa nila kung sila'y nasa-Pilipinas; upang makapaglingkod sa ating bayan, ay wala nang di gaya ng doon manirahan; doon kinakailangang magpaliwanag ng isip, doon kinakailangang gumawa. Mabuti ngang pumarito ang mg-a kabataan upang magsipagal'al, nguni't ang mga mayroon nang kabihasnan ay dapat bumalik at do on makipamuhay; si Marcelo del Pilar ay may kabihasnan na at hindi na sana dapat parito sa Europa. Sapagka't ibinalita ninyo sa aking na dahil sa pagkakausig :kay Viado,3 ay mal'Luni ngayon ang nagdadahilan upang huwag bumili ng "NOLI", ang mabuti yata' pigilin na ninyo ang mga siping nasa-inyo at huwag nang ipadala sa Pilipinas, sapagka't maaari nilang sunugin. 4 Hindi dapat pilitin ang sinuman upang bumasa 1 Tumutukoy kaya sa tulang "Buhay Santa ('lat'a", 0 sa ana mang' bagay na may kinalaman sa kombento ng Sta. Clara? Ang sulat ni G, Basa ng ika-5 ng Disyembre, 1888 ay wala sa Epistolario. 2 Si M'a rcelo H. del Pilar ay dumating sa Espanya bHang tanan sa Pilipinas sanhi sa pag-uusig' sa kanya. Ang isang kaibigang tinutukoy ay 81 G. Justo Trinidad, gobernadorsilyo sa Sta. Ana, isa sa mga lumagda sa pamahayag ng mga gobernadorsilyo nang unang araw ng Marso, 1888, na upang makaiwas sa mga pag-uusig ay nagtanan sa Pilipinas. 3 Si Laureano Viado ay isang nag-aal'al sa Unibersidad ng Sto. Tomas na pinag-usig sanhi sa natuklas sa kanya ang isang sipi ng Noli. Dahil dito'y marami ang natakot na bumili ng Noli (LLB). Nang siya'y mediko na ay nagkaroon ng maraming koleksiyon ng mga bagay-bagay na nauukol sa PiIipinas, na pagkatapos ay ipinagbili sa U.P. sa isang halagang napakamura, sang-ayon sa paghahalagang ginawa ni G. Jaime C. de Veyra. (JPB). 4 Sa katotohana'y sinunog ng karamihan ang inaar1 nilang aklat.

275

ng "NOLI"; ang natatakot at lninamabuti pang bumasa ng kay Pari Rodriguez, ay gayon ang dapat gawin. Kaya, inyong pigilin ang lahat ng sipi ng "NOLI" at huwag kayong rna gbibigay ni isa kaninuman kung hindi kusang humihingi at magbabayad. Kakaunti na lamang ang nalalabing sipi ng aklat. Huwag kayong magbibigay kaninuman ng sipi kung hindi rin lamang humihingi: rnaaaring sunugin nila. Ang mga artikulo ng "Hong-Kong Telegraph" ay totoong rnabuti ang pagkakasu!at,5 pinupuri namin. A ng bilang na tinanggap ko ay ipinadala ko kay Blumentritt. Dito'y nag-aaral ako't sumusulat para sa Pilipinas: Hindi ko malarnan kung kailan mailalathala ang mga nasulat ko na. Kung ang mga tao sa ngayon ay ayaw akong basahin dahil sa takot, ay itatago ko para sa darating na flalin ng tao, datapuwa't ako'y nagpapatuloy at magpapatuloy ng paggawa; ana ang gagawin natin? Ang rnga kababayan nati'y natatakot mabilanggo ng dalawa 0 tatlong araw, upang rnaliwanagan lamang: baka ang magsisirating ay maging lalong pangahas. Maghintay tayo.6 Binabati ang inyong ginang na anak, gayon din si G. Jose Cueullo', na nakikilala ko't ako naman, marahil~ ay nakikilala rin. Ako'y kaibigang-kaibigan ng kanyang kapatid na si Luis, kasamahan ko sa kolehiyo. Ibig ko sanang padalhan siya ng anumang nalathala rito tungkol sa Pilipinas; maghahanap ako ng kahit ana sa mga papel ko. Ang inilathala ng "Gaeeta de Colonia" ay pinalalabas uli ng halos lahat ng mga pahay(tgang aleman, at isinakastila naman ng dalawang pahayagang kastil~. 8 5 Mga artikulo ng "Hongkong Telegraph" tungkol sa Pilipinas na sinulat ng mga pilipino.-Ang "Hongkong Telegraph" ay isang pahayagang inilalathala ni Frazier Smith, na" nang dakong huli'y naging kaibigan ni Rizal. Dito nalathala ang ilang sinulat ni Rizal. G Kung nabubuhay pa si Rizal, ito'y walang salang tatanggap ng malaking kabiguan kung mamalas na ::;a ruga tao ngayon ay kakaunti 0 walang bumabasa sa kanyang mga sinulat, lalung-Ialo na sa kanyang orihinal, at ito'y hindi sa pagkatakot na mabilanggo. , Si D. Jose Cocullo, isa sa mga angkang kilala sa MayniIa. 8 Sulat ng kung sino na tumutukoy sa kalagayan ng Pilipinas, kay Rizal, sa mga bayaw nita at sa Noli, at nalathala sa. "Gazeta de Colonia", tagapamansag ni Bismarck.

276

Sa kasamaang-palad ay hindi ako pinadalhan ng sipi. Pinakananais kong magkaroon kayo ng mahabang buhay, maluwalhating Bagong Taon at ako'y namamaalam muna sa inyo ngayon. Ang inyong kaibigang nagmamahal sa inyo at hu mahanga. w

JOSE RrzAL

Tingnan ninyo kung may magagawa kayong anuman para kay Graciano Lopez: 9 iIang pisong pinakaabuloy buwan-buwan, 15 0 20, ay makatutulong sa kanya. 101. Buhat kay Del Pilar at Ponce para kay Rizal Ang kahina-hinayang na "pagkapalaanakin" sa pagsulat ni Isabelo de los Reyes.

Barselona, Enero, 1889 MIN AMAHAL KONG KAIBIGAN:

WaIa mang suI at kayong dapat kong sagutin, ay ipinadadaIa ko sa inyong parang isang aIaaIa ang aking larawan. Ipinakikiusap ko sa inyong mangyaring bigvan lamang ako ng liwanag at mga tala, sakaling nakakakuha kayo riyan, tungkoI sa panghihimagsik ni Diego Silang sa Vigan, noong mandigma ang mga ingles; sapagka't binabanggit ko ang pangyayaring iyon sa maliit na ak!at na sinusuIat ko, sa ayos na parang isang waIang imik na pagkukubli laban sa ipinagpapanggap na kapangyarihan ng mga pravIe, na siyan,g nagbigay ng apoy kay Anda y Salazar. Wala akong ibang tala maliban sa kasaysayang sinulat ni P. Zuniga; at ngayon ay nahaharap ako sa pangyayaring ang mabuting si Isabelo de los Reyes ay naglalathala sa "Diario de Manila" ng mga artikulong pinapupurihan ang prayle dahil sa panghihimagsik na iyon, gayong ang tangka ko pa naman ay banggitin iyon laban sa mga prayle. Sang-ayon kay Zuniga, nang magtagumpay na ang panghihimagsik, ay ibinigay ni Silang ang tungkuling ~ Si Lopez J aena ay isang taga-I1oilo na nag-aara} ng Medisina sa Barselona at maning-ning na manunuJat; nabubuhay nang dahop na dahop, kaya hinihingi ni Rizal na kung maaari'y tulungan iyon.

277

gobernador kay JESUS NAZARENO, pangyayaring sa ganang akin ay nagpapakilala ng pagkapanatiko ng panghihimagsik, at sinasabi ng ating si Isabelo na ibinigay sa isang Jesus Nazareno, na siyang parang humati sa akin ~a isang taga. Ang mabuti'y basahin ninyo ang "Diario de Manila" noong ika-16 ng DisyemLre, 1888, at kung makakita kayo ng anumang dapat pansinin ay sagutin agad. Sisirain ni Isabelo de los Reyes ang aking gawain dahil sa kanyang kahina-hinayang na "pagkapalaanakin". Niyayakap kayo ng inyong mairuging kaibigan, MARCELO

H. L. Minamahal kong Laong-Laan: Sumaakin ang sulat mong kalakip ang pasumalang-limbag (pruweba) na naisaayos na. Gagawin ko ang iyong mga itinuro. Ang akda ay nasa "kaha" na at ang kulang l'la lamang ay paraanin sa makina. Sabihin mo sa akin kUJl1g ipadadala ko sa iyo ang lahat ng sipi. Ang manlilimbag ay tiJa hindi makakikita ng mga letrang ebreo para sa iyong paliwanag, kaya kung magkakagayon ay kakailanganing alisin. Isinulat sa akin ni Llorente ang tungkol sa Samahang kanilang itinatag sa Madrid. N angakong ipadadala sa akin ang kanilang tuntunin, at ipadadala ko rin naman sa kanya ang atin. Sisikapin naming makipagtalastasan kami sa kanila, at kahimanawari'y makuha natin ang sinasabi mo. Ako man naman ay iniisip kong ang pagsasanggalang ni Corcuera ay nangangailangan ng lalo at higit na pagsusuri; ito'y isang suliraning may malaking kahulugan, na kinakailangang isaalang-alang na mabuti. Sumasaiyo, NANING

278 102 Buhat kay Rizal para sa mga "Solidarios" sa Barselona Kung paanong uunlad ang mga bagong samahan

Ika-26 ng Enero, 1889 SA MGA " SOL:S" (TAGA-SOLIDARIDAD) SA BARSELONA MINAMAHAL KONG MGA KABABAYAN:

Sa malaking pagkilala ko sa di-masukat ninyong pagpapaunlak sa akin,t na hindi pa ninyo naluluwatang ginawa, sa pamamagitan ng paglalagay ninyo sa aking Pangulong pandangal ng Samahang iyang katatatag pa lamang, bagay na ninanais kong magkaroon ng maluwalhating hinaharap, ay isang malaking kasiyahan sa akin ang pagbati sa lahat ng nagsisibuo ng Lupong Pamunuan, na inaakala kong magaling ang pagkakapili, at inaasahang sa kanilang mga kamay, ang kapalaran ng "Solidaridad" ay magiging tagumpay. Bagaman H'ndi ako nag-aalinlang~n na ang aking mga pagpapayo'y walang kabuluhan, sapagka't ang bawa't isa sa mga So :s ay katimbang ko rin sa kahalagahan, at higit pa, kung isasaalang-alang na sila'y nasasariling lupang tinutuntungan, gayunman, at upang makatupad lamang sa ganang aking tungkulin, ay mamal'apatin kong isulat sa inyo ang ilang karaniwang pansin,2 na walang alinlangang nalalaman na ninyong lahat, nguni't hindi naman makaaabala kung nasusulat sa isang pilas na papel. Sa mga samahang bagong sumisibol, ay dapat magharl ang diwa ng pagpaparayaan, kung ang dahil din lamang ay maliliit na bagay na hindi makaaano sa ubod ng suliranin; sa mga pagtatalo'y dapat makapangyari ang hilig sa pagkakasundo, bago ang hilig sa pagsalungat. Hindi dapat magdamdam ang sinumang mat.alo; kung ang isang palagay ay hindi matanggap, ang nagmungkahi, sa halip na mawalan ng pag-asa at tuma1 Pangulong P andangal ng Samahang "La Solidaridad", na ang Lup ong Pamunuan ay nabanggit na namin sa naunang tala 0 paliwanag. 2 Ang mga pansing ito, na tinatawag ni Rizal na pangkaraniwan, ay lumalabas n a anak ng kanyang malulungkot na ,karanasan, at sa pamamagitan nito'y ipinahahayag niya ang nararapat gawin upang ang isang samahan ay mabuhay at magpatuloy na malusog. Ang mga yao'y mga payo at pansing pawang tuntunin ng kanyang sariling kaasalan. Tungkol sa mga pansing ito ay sinabi ni Ponce (Sulat bIg. 246) kay RizaI: " Isasaalang-alang naming lubos ang iyong mga payo hinggil sa Samahan",

279

lilis, ay dapat maghintay ng ibang pagkakataon upang sa kanya'y maigawad ang talagang katarungan. Ang katauhan ng isa ay dapat mawala sa harap ng ikabubuti ng Samahan. At upang ang maselang na pag-ibi,q 8a sartli ng pilipino, na tangi sa rito'y matinginin sa sariIi nang di man alumana, ay Iumabas na hindi gaanong nasugatan sa mga pagtatalo at maiwasan ang pagkakaroon ng mga hindi nasisiyahan, ang mabuti'y sa lahat ng mga mungkahi at palagay, panukala at iba pa ay idagdag tuwina ang pamamaraang pangkatapusan: ganyan ang a?ning palagay, k~(,ng ang ibang rnga kasapi

o ?nga Sol:s ay wa~ang anu?nang s1lkat itutol; ito 0 ibang kaparaanang inaakala ninyong lalong nararapat. Nakakita na ako ng maraming pagtatalong buhat lamang sa PAG-IBIG SA SARILI. Ito ay tangi pa sa ang mga kapasiyahan ng nakararami, pagkaraan ng sapat na pagtatalo, ay banal at hindi mapasusubaIian. Maraming karangalan at maraming kabutihangloob ang kinakail~ngan. Ang sinuman ay hindi dapat maghintay ng gantimpala at mga karangalan dahil sa kanyang mga gagawin: and tumutupad sa kanyang tungkuIin na ang tinitingna'y ang matatamong ganti, ang kadalasa'y walang nahihita kundi pagkabigo, sapagka't halos walang nagpapalagay na siya'y may sapat nang kabayaran. At upang huwag magkaroon ng mga hindi nasisiyahan 0 hindi nagagantihan nang sap at, ang mabuti'y gawin ng bawa't isa ang kanyang tungkuIin. dahil Iamang sa ang gayo'y kanyang tungkulin, at higit sa rito'y dapat niyang hintayin pagkatapos na igawad sa kanya ang katarungan, sapagka't sa mga bayang hindi mabuti. ang kawalang matuwid ay siyang pinakagantimpala sa tumutupad ng kanyang tungkuIin. Pagtitipid, pagtitipid, pagtitipid. Katiningang-loob at katarungan para sa lahat. Ito ang aking patalastas, kung ang mga Sol:s ay walang anumang tutol. ,JOSE RIZAL

Pangulong pandangal ng Sol :s Londres, ika-28 ng Enero, 1889.

280 103. Buhat kay P. Dore pa"a kay Riz(ll Pinababayaan na ni Serrano na siya'y linlangin up.ang mabigyang kasiyahan ang lahat at huwag magalit ang sinuman. "Naghalik mandi't parang hinahanap, dito ang panahong masayang lumipas, na kung maliligo'y sa tubig aagap, . nang hindi abutin ng tabsing sa dag,a t."

Unang araw ng Pebrero, 1889 MINAMAHAL KONG LAONG-LAAN:

Malaking galak ang tinamo niyaring puso sa p~gÂ tanggap nang minumutya kong sulat mo. Pinagbalikbalik kong binasa at ngayo'y sasagutin ko naman ng palaktaw-Iaktaw. Totoo ang sabi mong matibay ang .kakahuyang samasama, at hindi gayun-gayon lamang na magagapi nang malakas na hangin: maipapakli ko nama'y ang daidaiting bahay kung datnan nang sunog ay nagkakaramaydamay at madaling lalusin ng apoy: a,n g buhaghag na lupa ay madaling kapitan nang ugat at malagq ang halaman at aga~ pinapasok nang pataba, samantala ang paikpik ay hindi. Halamang sinasangahan ay nagsusupang nang marami, malakas ang paglago at nag-uulol nang katayuan. * Kung totoo ang sinasabi ninyo sa akin tungkol kay Rizal, gaya ng ipinalalagay kong totoo nga, ay may labis kayang katuwiran. Ganito rin ang palagay ni Serrano, na sa ngayon ay ang prayle ang ating tanging kaligtasan, sang-ayon sa kanya, at ang umisip ng maiiba sa rito ay isang kabaliwan. Malaki ang pag-asa niya sa mga dominiko at hesuwita, naglilingkod dito at binibigyang kasiyahan 0 sinisikap na masiyahan iyon. Idinaragdag pang kung mawawala ang sakit ng panganganak ay magiging mahirap, kung di man hindi maRari, at ang lahat ay ibig ipaghintay sa pamaha:laari at sa mga prayle. Tingnan natin kung di madaling mabibigo ang isang gaya niyang nahuhumaling sa pagbanggit sa sinabi ng bantog na manunulat na kapanahon natin sa dantaong ito, na anya'y: "N'a lalaman ng â&#x20AC;˘ Ang tatlong talatang ito'y nangasusulat sa tagalog. Hindi namin hinago ang palatitikang gaya ng nasa-orihinal. (p. ng T.)

281

Diyos ang kabutihan ng masamang nilalang ng mga tao". Katulad ng hesuwita, katoto, katulad ng hesuwita. Si Serrano ay isang kulang-palad, gay a ng sabi mo, sapagka't hindi lamang siya nililinlang ng mga nagmamapuring mga kaibigan niya, kundi siya na rin ang nanayag na siya'y linlangin, upang bigyan ng kasiyahan ang lahat at huwag makagaJit ninuman, at nangangahas pang ako'y pagpayuhang sundin ko ang kanyang ginagawi, at idinurugtong pang iyon ang paraan upang maging mabuti sa lahat at nlagtagumpay sa kanyang ninanasa; at sa ganitong paraa'y nakabibingwit ang ating binata sa bawa't panulukan ng daan ng isang kaibigan; nguni't anong uring mga kaibigan, panginoon, mga kaibigang tatlo sangkuwalta. . . At upang makita rno kung hanggang saan umaabot ang pinagpalang ito, sa mga nangako sa kanyang tutulong sa pagpapalimbagng kanyang aklat, ay naghihintay pa siya hangga ngayon, gayong nakita na niyang ang mga iyqnay 路nangako lamang upang siya'y masubo, at hindi"' upang tumupad sa kanilang salita kailanman. Sa kaHHa ng lahat ay 路patuloy . din siyang kaibigan ng mga Jydn at ng lahat, at sa gayo'y nabubuhay siyang maluwalhati, sapagka't sa ganang kanya'y lnagkaparis na ang mga dagok atang mga timipay. . Samantala'y hindi siya nagtitipid ni isang sigarilyo para sa kanyang kinabukasan, sapagka't ang kanyang kabutihang tao'y siyang tumatangay ng lahat. . Ang nakababagot, ay ang pangyayaring sa pagnanais niyang makapagbigay kasiyahan, na gay a ng ginagawa niya, sa mga prayleJ ang mga ito'y masama pa ang sinasabi sa kanya, at hanggang sa ipinangakong utasin siya sa kabilang dako, sa araw na hindi niya Eukat akalain. Ang mga hesuwita... ang mga ito'y lliakakasundo niya, samantalang inaakalang maaaring pakinabangan nila ang katauhan ni Serrano; pagkatapos ay saka na natin makikita kung paano siya pakikitunguhan. Sapagka't nang malamang siya'y nakakuha na ng pahintulot upang patungo sa Espanya ay tinawag siya't pinapaniwalang (?) hindi .manumalis dito .ay maaaring magkaroon ng katututuhan at dahil dito'y rr~gtatag sila ng isang Akademya ng Pagtuturo, tangi pa sa maaaringkau路sapin路 ang ibang mga guro at mga

282

pari upang pagpayuhan siyang huwag ituloy ang kanvang paglalakbay sa Europa, sa takot na baka si Serra~lO'y mawalan tuloy ng pananalig sa relihiyon, at siya'y mapasama sa maraming masasamang gurong hindi pari na nasa-Espanya at siya'y bumalik na gising na, erehe ut masong katulad ni Rizal. Mga alaala ko at mga yakap sa lahat at gayundin a minamahal na ginang ng iyong mga pag-iisip. P. DORE (PEDRO SERRANO LAKTAW?)

104. Buhat kay Laong-Laan para kay Del Pilar "Ibig kong dllmoon sa inyong kinaroroonan".Ang labis na "ilokanismo" ni Is~belo de los Reyes, dahil sa bagay na ukol kay Diego Silang.-Patotoo ng mga mananalaysay.-Mga kasulatan sa wikang italyano tungkol sa Pilipinas.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N.W., Londres, Ika-4 ng Pebrero, 1889 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN PLARIDEL:

Pinasasalamatan ko ng marami ang inyong larawan 1 (na sa katotohana'y hindi ko agad nakilala sapagka't mukhang taga-Europa-na ibigin nawa ng Diyos na huwag nang lumampas doon) at dinaramdam kong hindi naman ako makapagpadala sa inyo ng akin, pagka't wala ako ni isa, palibhasa'y naipangako kong hindi ako magpaparetrato hanggang hindi nalalathala ang isa ko pang aklat, yamang napakarami nang kumakalat na retrato ko l'iyan. N guni't matitiyak ninyong kailanma't ako'y magpapakuha ng bago ay padadalhan ko kayo ng isang "tarheta amerikana". Ikinagagalak ko ng labis ang paglabas ng pahayagang "La Solidaridad"\ maibibilang ninyo ako sa lahat: nais kong dumoon sa inyong kinaroroonan, at lalo n.a dahil sa pangyayaring itinataguyod ninyo ang mga 1 Hindi nakikilala ni Rizal ang katauhan ni Del Pilar, kaya't nagtaka siya nang makita ang hirawan nito. Si Del Pilar ay mukhang europeo, bukod sa may malagong bigote. 2 Ang unang bHang ng "La Solidaridad" ay lumabas sa Barselona. nang ika-15 ng Pebrero, 1889; pagkatapos, ang pasulatan ay inilipat sa Madrid nang ika-15 ng Nobyembre, 1889 at nabu1:tay hanggang ika-15 ng Nobyembre, 1895, sa ibabaw ng mga salabid na kinatisuran ..

283

diwang inaakala kong siyang lalong magaling. Sinasabing sa Madrid, si G. Dominador Gomez ay gumawa ng.isang maningning na pahayag na sa ngayon ay hindi 'maaaring makagawa ng anumang pagbabago ng polttika sa Pilipinas!!!3 Hindi malaman kung ito'y totoo, nguni't usisain ninyo't tingnan kung malulunasan ang kagagawang iyon. Unang-una ay itinatakwil ko ang pahayag na iyan at inaakala kong pinakahuluganan ng pahayagan ng hindi wasto ang mga salita ni Dominador Gomez. Sumulat sa akin si Blumentritt at pinakapupuri ang inyong artikulong may pamagat na RELAJACIO路 NES GUBERNARNATIVAS;4 ipinalalagay rin naman ni Regidor na napakagaling iyon. Ang mga artikulo ng "La Publicidad" ay totoong magagaling 路din naman, nguni't kung kayo'y bumabanggit ng mga pangalang pilipino ay nalilimutan ninyo ang maraming karapatdapat din naman, na gaya nina Pelaez, Burgos, Garcia, J ugo S , atbp. N gayon naman ay tukuyin natin ang tungkol kay Diego Silang. 6 Sa kabila ng pagpupuri ko at kasiyahang-loob dahil sa pagkakaroon ko ng isang kababayang marunong at matalino at masipag na gaya ni Isabelo de los Reyes, ayipinanggigipuspos ko ang malabis l1iyang "ilokanismo" (ni Isabelo de los Reyes) na gaya ~lg inyong sapantaha ay maaaring balang araw ay pumungol sa atin, bilang isang katuwiran laban din sa atin. Bagama't may ilang sinulat na pangunahin na sa lakas at kasiglahan, ay mayroon nanlang ibang parang sinulat ng mga kastila: napakababaw, patakbuhin at mahina ang pagkukuro, isa na rito ang binabanggit niyang KAT APUSAN. 7 Sa bagay na itong tungkol kay Silang, ang tanging 3 Sa malas, ang ipinalalagay na pahayag na ito ni Gomez ay hindi napatunayan; sa katotohanan, sa isang sulat ni Luna ay itinatanggi ng buong higpft na si Gomez ay makagagawa ng gayong pahayag. .... Isang artikulo ni Del Pilar na lumabas sa "La Publicidad". 5 Mga maririlag na Pilipino. Tingnan ang mga talang nangauuna. 6 Pinag-ukulan ng mga kuru-kuro ni Rizal ang pagbabangon ni Diego Silang nang 1762-63 sa Bigan, at ang kanyang pagkamatay, sapagka't hiningan siya ni Del Pilar ng mga tala tungkol sa pagbabangong ito, palibhasa'y ang kanyang mga kuro ay naiiba sa tinataglay ni Isabelo de los Reyes. 7 "Katapusan", ang ibig sabihi'y huling araw ng pagsisiyam sa isang namatay.

284

mananalaysay na napagsanggunian ko rito ay si Mass, tangi kay Zuniga, sapagka't ni si Concepcion, ni si Aduarte ay walang sinasabi, at ang iba naman ay sumisipi lamang ang isa sa isa. Maaari ninyong gamitin ang talang ito laban sa kanyang lakas, gayundin naman tungkol sa suliranin ni Apolinario, sa Cavite, atbp. Babanggitin ko sa inyo ang ilang talataan ni Mas, na nag-aral ng bagay na iyan sa mga sulat-kamay ng mga agustino: "Sanhi sa pagmamalaki ni Silang sa gayong pangyayari, ay nagpadala ng mga kinatawan sa Hilaga na Riyang nagpahimagsik sa mga taong pangkaraniwan ... , at inusig ang mga maginoo at ilang mga paring agustino, na sinasabing siyang may kasalanan ng hindi pagkarating ng mga panlaang buwis ... Ilang araw lamang at siyang naging may-ari ng buong lalawigan~ at inilagay na Kapitan nito si JESUS NAZARENO, at ibinigay sa kanyang sarili ang titulong "cabo mayor"-mataas na kabo-upang ipagtanggol ang relihiyon ... hurningi sa mga pari ng ISANDAANG PISONG BU'VIS NG BAWA' ~ ISA . . . sa pamamagitan ng pagaamu-amo ng mga paring agustino na ayaw kalagan ng sala ang mga nanghihimagsik, bagay na naging dahil ng paghiwalay kay Silang ng karamihan, lalung-lalo na sa mga bayang nasa-Hilaga, at siyang naging dahil ng pagkaloabilanggo ng ilang pari na inihatid 8a Bigaa. . . atbp." Sa kabila ng pagsisikap ng mga agustino-na gaya rin naman ng lahat ng mga prayle-na sila'y matanyag at malagay sa unang hanay sa lahat ng mga sulira.nin tungkol sa Pilipinas, sa bagay na itong nauukol kay Silang ay lumalabas silang nasa-ika-apat 0 ika-limang hanay lamang. Sang-ayon ako sa inyo, at maaari ninyong ipagtanggol na mabuti, na ang tungkol sa. panghihimagsik ni Silang ay buhat lamang sa kanyang bulag na pananampalataya, sakali mang si Silang na: rin,

8Ito'y si Sinibaldo de Mas na sumulat ng "Informe sobre estado de las Islas Filipinas en 1842" (Ulat tungkol sa kalagayan ng Kapuluang Pilipinas ng taonK 1842) . Madrid', 1843, sa tatlong aklat . (LLR)~' Hindi itinulot ang paglalathala ng ikatlong aklat, . sanhi~ sa mga kadahilanang politiko (JPB). Kay Fr. Joaquin Martinez de Zuniga, isang paring Agus~ tina: "Historia de las Islas FiIipinas 1803", inihulog sa Ingles ni J. Mayer, Ll)ndres; kay Fr. Diego Aduarte, dominiko: "Historia de Ia provincia .de Sto. Rosario, 1693"; Juan de la Concepcion: "Historia General de Filipinas, Conquistas espirituales y t emporaIes, atbp. Maynila, 1788",

285

sa sarili 路niyang kalooban ay hindi bulag ang kanyang pananampalataya, sapagka't tila siya'y isang dakilang politik6, nguni't isang haliparot -na walang dangal ni kabutihan sa pagka-mamamayan, kaya hindi nagtagumpay. Tumpak kayo sa pagpapalagay at paniniwalang ibinigay kay JESUS NAZARE NO ang kapangyarihan, at hindi sa isang nagngangalang- Jesus N azareno, gaya ng sabi ni Isabelo. Una: Sa Pilip in as kailanman ay hindi ibinibinyag kaninuman ang ngalang J esus9 ;:It hindi rin nalamang kailanma'y may nag-apelyidong N azareno 10 ; at tangi sa rito ay napakalaki namang- pagkakatiyap na ang isa'y tawaging JESUS N ASARENO at pagkatapos ay magkaroon ng kapangyarihang bobilisbobilis (pagayun-gayon lamang at sUkat.) Ika-Iawa: Si Silang ay isang mapag-imbot at hindi mahihinuhang ibibigay niya ang kapangyarihan sa ibang tao, nguni't 00, maaaring ibigay sa Diyos ang pag-uutos, sa ngalan lamang, samantalang siya ang tunay na naghahawak ng pamahalaan; itong bagay na ito ang katugma ng kanyang mga dasal, mga pamisa at iba pa ... Ikatlo: Hindi na nabanggit uli si JESUS N4ZARENO at hindi malalnan kung may ginawang anuman, kung nabitay kava 0 napalo ni Azza, kava dahil sa bagav na ito'y maipalalagay na ang JESUS NAZARENONG ito ay si Kristo at hindi iyong sinasabing isang nagngangalang Jesus N azareno, gay a ng ipinalalagay ni Isabelo. Kayo'y makatitiyak, at kung susulat kayo kay Isabelo, ay paalalahanan ninyo siya tungkol sa bagay na ito. Kung wala si Kapitang Buecbuec, at kung hindi pinatay si Silang ni Vicos, ang pang'hihimagsik na ito'y hindi sana nasugpo kahit na ginamit ang lahat ng mga pamigkis (correas) na katad na nasa mga kumbento, ni kahit na gawing mga pamigki.s ang balat ng mga prayle at kalmen at ang libagin nilang mga abito. Ang pagpapahalaga sa sarili ng mga prayle sa lahat ng mga himagsikan ay dapat pakahuluganang kalakip 9 Ito ang kalakaran nang panahong una. Hindi ipinangangalan sa lsang batang binibinyagan ang ngalang Jesus, sa utos, marahil, ng mga pinuno ng simbahang katoliko, bilang pakundangan at paggalang sa maDunubos ng sala ng sangkatauban; nguni't ngayon ay karaniwan na't palasak na ipinangangalan sa balana ang Jesus. 10 Noong unang panahon ay wala ring gumagamit ng apelyidong "Nazareno" alang-alang kay Kristo, na isang "nazareno" 0 taga-Nazareth. Ngayo'y maraud na ang nagtataglay ng apelyidong iyan.

286

ng ilang butil na asin (ang ibig sabihin ay ng magkalasa) ; mga pananalanging pro domo sua (sa kabutihan din ng kanilang sarili). May palagay akong mabuti ang sagisag na Dimas Alan 0 DIMASALANG l l , yamang ang dalawa'y kapuwa makahulugan. Ibinibigay ko na ang pagkamay-ari ng maliit na aklat na iyan sa "Solidaridad" at wala akong hinihingi kundi mga 20 0 30 sipi lamang. Sikapin ninyong ang isa man lamang diyan ay mag-aral ng italyano, sapagka't mayroon ako ritong mga kasulatang nasa-wikang italyano na tumutukoy sa unang pagkakaparoon sa Pilipinas ng mga kastila: sinulat ng isang kasama ni Magallanes,12 at sapagka't wala akong panahon upang isalin sa ibang wika, dahil sa karamihan ng aking gawain, ang mabuti'y isang kababayan natin ang magsalin sa tagalog 0 sa kastila upang malaman ang ating kalagayan noong taong 1520. Ang wikang italyano'y madali, sa isang buwan ay maaaring matutuhan sa pamamagitan ng "Metodo de Ahn" (Kaparaanan ni Ahn). Ngayo'y pinag-aaralan ko ang wikang olandes. 13 MagpapadalH a 0 ng mga artikulo sa La SolidandIad. Ninanais ko sa inyo ang lahat ng uri ng tagumpay, at namamaalam na muna ako sa ngayon. Sumasainyo, RIZAL

Padalhan niuyo ako ng "Diario de Manila H14 noong ika-16 ng Disyembre upang masagot ko. Minamahal kong Maning: N ariyan na ang inayos na dahon (ng aklat) IS. Utang na 100b ay padalhan mo 11 Sa "La Vision de Fr. Rodriguez" nagsimula si Rizal ng paggamit ng sagisag na Dimas Alanu. Ang munting aklat na binabanggit sa t aJataang ito ay ang "La Vision" na inilathala sa Barselona, nang walang tatak na limbagan, ng mga pilipinong nagsisipanirahan doon. (Hindi pa nalalaunang nakabili ng isang sipi nito sa halagang P150.00). 12 Tinutukoy kaya ang suInt-kamay ni Pigaffetn? (LLR) (Hindi pa nalalaunang (1955) inialok ang halagang P100,000.00 sa isa sa tatlong ::;iping nalalabi ngayon.) (J PB). 13 Nagsimula si Rizal ng pag-naral ng wiklJng olandes, at upang masanay na mabuti sa wikang ito ay inisip niyang pasa-Olanda. 14 "Diario de Manila", na sinimulang palabasin nang taong 1849. Ito'y isang pahayagan sa Maynila na pinaglathalaan ni Isabelo de los Reyes ng kanyang mga artikulo tungkol kay Diego Silang, na tinangkang sagutin ni Rizal. IS Tumutukoy sa lUunting aklat na "La Vision de Fr. Rodriguez".

287

larnang ako ng 20 0 30 Slpl. Lagyan rno larnang ng isang guhit na ipagkakabukod ng paliwanag at ng laman ng akda. Ibati rno ako kay L' Aktaw at sa rnga kaibigang Sandiko at Reyes. 16 Sa ibang araw na ako rnagpapakahaba. LAONG LAAN

105. Buhat kay Del Pilar para kay Rizal Ang pagsilang ng "La Solidaridad".-Ang kampanya ng mga babae sa Mololos.-Hlpinakikiusap ko sa inyong sulatan Iamang ang mga dalagang iyan".

Barselona, Ika-17 ng Pebrero, 1889 KAIBIGAN LAON-LAAN:

Sa wakas ay sumilang din ang arning rnaliit na pahayagan, demokratiko sa diwa, nguni't lalo pang demokratiko sa pagkakatatag ng kanyang rnga tauhan. Nakalulugod na tingnan kung paanong ang Patnugot na si Graciano ay surn'Usulat, nagwawasto ng rnga pruweba, tumutugaygay sa pag-aayos, nagdadala ng rnga bilang at hanggang sa nagdadala pa rin ng mga balot sa koreo; at ang tagapangasiwang si N aning ay siya namang lurnilikom ng rnga tala, surnusulat, nagwawasto nang rnga mali ng limbagan, sumusulat sa bigkis na papel ng mga balurnbon ng pahayagan, nagtata pos ng mga padalang sulat at naghahatid din ng mga bilang. Ako lamang ang "walang kabuluhan", bagama't hindi 路ako maaaring di mabahala sa pahayagan Ylang panahong ito.'y. hinahalimhiman at nang siya'y isilang na, .ba~ay na naging dahil ng pagkabalam ng pagsulat ko sa Inyo. Kinikilala kong utang na loob ang rnga tala tungkol sa panghihiinagsik ni Diego Silang at hindi ko na malilimutan ngayon. . Hindi ko na rnakita ngayon sa "Ateheo" and "Diario de Manila" na inihirnatong ko sa inyo; rnarahil ay nakatanggap niyon ang "Museo" ninyo. Ang arnin ay napakakastila. 9

Teodoro Sandiko, Pedro Serrano Laktaw, Modesto Reyes.

288

Tingnan ninyo ang alingawngaw ng "Ultramar", ng "La Solidaridad" na sinulat ni Graciano, na may mga talang goaling sa Maynila. Ang inaanyo ng kada..: lagahan sa Malolos, ay nagpapakilalang doo'y. hindi nagtutugot ang ginagawang kampanya ng mga kakampi natin. Ang mga dalagang iyan ay kabilang sa mga 'lalong pili sa bayan, may mga pangalan dahil sa marangal na pagkakakilala sa kanila at mga anak ng mga MAGINOO. Kung masusulatan sana, nipyo sila sa wikang tagalog ay magiging isang tulong sa ating mga kampeon doon at sa Maynila. Salamat sa mga pagpapalaganap ng mga dalagang iyang nagsisipangara1 sa pamamagitan ng halimbawa, ay kumakalat na sa mga 1a1awigan ang pa1agay na nakapagpapapusyaw ng puri sa lalaki at sa babae ang pagkatig sa mga pray1e, at ito'y nagkakaroon ng mahahalagang bunga. N abasa ba ninyo ang mga tulang "Buhay Santa Clara"? Ipina1alagay ng kapatid ninyong iyon ay sinulat ng isang habaing taga-Malolos, sapagka't gayon ang ginawang pagpapaniwala sa kanya; at ang mga taga-Malolos ay nag-aakala namang ang sumulat ay ang inyong kapatid na babae. Umalis ako doon, nang mga sanda!ing pati ng 1a1ong mga bulag ang pananampalataya ay nangangara1 na ng pagkapoot sa prayle; at ang huling koreo ay siyang naghatid sa amin ng isang kababalaghang sa araw ng bukas ay magbubunga ng sukat mahintay. Sinasabing isang araw ay nakasakay daw sa isang treng mula sa Malabon ang walong Prayle; at ango isa nating binata ay sumigaw ng ('Puwera ang mga Prayle!" at ang sigaw na iyon ay pinangalawahan ng maraming kastilang naroroon din. Kaya, dito mauunawa ang dahilan ng si' gaw na pambulahaw ng kalakip nitong artiku1o. Ipinakikiusap ko sa inyong sulatan lamang ninyo ~ng mga kadalagahan sa Malolos. Apg HLos Viajes" ay hindi naisama sa unang bilang; and labis na mga akda at ang kapilyuhan ng mga lnanlilimbag na ginawa sa malaking letra ang mg-a saJaysay" sa kabila ng patalastas na gawin nila sa Ietrang bIg. 6 ay siyang dahilan ng hindi namin pagkakabukas ng pitak para sa panitikan na siyang dapat kalagyan ng "Los Viajes".

289

Paalam-Muli't muling humahandog ang nagmamahal ninyong kaibigan, PLARIDEL

Patalastas: Ang siping ito ay kinuha sa "Libro Copiador", noong mga taong 1889 at 1890, dahong bIg. I, ng "Colleccion Ponce"-(C. De Mss.) 106. Buhat kay Laong-Laan para kay Del Pilar Mga payo para sa "La Solidaridad" .-Isang mahabang kalatas para sa mga dalagang taga-Mal,olos.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres Ika-22 ng Pebrero, 1889 MINAMAHAL KONG KAIBIGANG PLARIDEL :

Tinanggap ko ang mga bilang ng pahayagan1 at binabati ko ang kanyang mga manunulat, gayundin ang mga nagpanukala. Naakit ko si Regidor na magbigay ng $5 buwan-buwan at umabuloy ng kanyang mga artikulo, kaya dahil dito'y inaakala kong dapat ninyong dagdagan ang mga dahon, sapagka't nakikita kong napakaliit. At saka dapat kayong tumanggap ng anunsiyo upang kumita ng kaunti, at upang magsimula ay dapat kayong mag-anunsiyo ng mga kalakal at iba pang hanapbuhay ng ating mga kaibigan diyan (kahit na walang bayad). Nguni't dapat dagdagan ang mga pahina. Huwag kayong magmadali sa paglalathaJa ng aking "Viajes"2, sapagka't hindi pangkasalukuyan, iIathala ninyo kung walang mga artikulo. Padadalhan 1 Mga bilang ng panlabinlimang araw na pabayagang "La Solidaridad" na itinatag n~na Ponce, Lopez Jaena, M. H . del Pilar, Canon, Apacible at iba pang pilipino sa Espanya. Nanunungkulang patnugot ng pabayagan si Lopez Jaena, na siya ring manunulat, taga-ayos ng "prueba", at kung minsa'y tagapamabagi ng pabayagan; si Ma~;ano Ponce ang siyang pinaka-tagapangasiwa. Sa pahayagang ito ay nagsisulat sin a Blumcntritt, Rizal, Del Pilar, A. Luna, Dominador Gomez, E. de Lete, atbp. 2 Ang "Mis Viajes" (Ang aking mga Paglalakbay) ay sinulat para sa "Diariong Tagalog" sa Maynila, nguni't hindi dumating sa kapana. hunan, sapagka't ang "Diariong Tagalog" ay natig!l na ng paglabas sa kakulangan ng magugugol. Inilathala sa "La Solidaridad" ng ika-15 ng Mayo, 1889. Nalathala rin sa ilang tala-aklatan sa ilaHm ng pamagat na "Los Viajes". (Ang mga Paglalakbay).

290

ko kayong hindi magluluwat ng mga makahulugang artikulo tungkol sa kasaysayan ng Pilipinas, at lalunglalo na ng mga kasulatan (dokumento): bago isabog ang "mol de" ay gawin ninyo itong parang isang "fol-路 letin" 0 akIat, upang pagkatapos ng taon ay n1agkar oon kayo ng isang librong maipagbibili 0 maihahandog sa mga suskritor. Sa gayon, ay hindi na kayo magbabayad pa dahil sa bagong pagpapalimbag. N angangako akong magpapadala ng mga b~gay na totoong mahaJaga. N ariyan na ang mahaba kong mga paalaala sa mga taga-Malolos;3 basahin ninyo at iwasto; sapagka't dito'y wala akong makausap ng tagalog ay parang may nalilimutan na ako. Inakala kong dapat sabihin sa kanila ang higit pa sa isang pangkaraniwang sulat, at iyan ay naririyan na. Pag-ingatan ninyong huwag mahulog sa kamay ng mga prayle at mawala; iyan ang balangkas ng ~inulat ko, at ako'y walang sipi. Paratingin ninyo ang mga pagrnamahal ko sa mga kaibigan, lalo na sa mga patnugot ng pabayagan, kay Canon, kay Galican0 4 at sa labat ng Sol :s. Inaakala kong makabubuti na m3gpadalang palagi ng isang bilang ng pabayagan kay Blumentritt. Inaasahan kong ginagawa ninyo ang gayon. Ipagpaumanhin ang maikling sulat na ito, nguni't ang paalaala sa mga taga-Malolos ang siyang ipinangalay ng kamay ko. Sumasainyo, LAONG LAAN 3 Ang sulat na "Sa mga Kababayang Dalaga sa Malolos" ay sinulat !'a kahiIingan ni Del Pilar. Ang sulat na ito'y buung-buong sinipi ':la Epiatolario na may taglay na bIg. 233; sinulat at madaliang ipinadala ni Rizal sa Barselona, sa ayos na parang "borrador" 0 banghay lamang, at hindi gumawa ng anumang sipi. Hindi mapag-aalinlanganang ang sulat na ipinadala sa Pilipinas ay hindi siyang banghay ni Rizal kundi isang sipi lamang. 4 Sina Fernando Canon at Galicano Apacible.

291

107. Buhat kay Rizal para kay Lopez Jaena Napakagaling na talump.a ti.

Ika-5 ng Marso, 1889 G. GRACIANO LOPEZ,

Patnugot ng "La Solidaridad" Barselona, Rambla de Canaletas 2-3.0 IvlINAMAHAL KONG GRACIANO:

Binabati kita ng buong puso dahil sa iyong napakagaling na talumpati;l siyang pinakamabuti sa lahat ng nabigkas mo 0 ginawa hangga ngayon, na pinagiging maliit ang lahat ng iba mong talumpati at pati :r.a ng mga akin. Sulong ang Bisaya at ang Tagalog ! Dumating dito ang pamigkis, nguni't hindi kasama ang mga pahayagan;2 ang siping nasa-akin ay bigay ni Regidor.-Masama ang pagkakabigkis.-Si Pedro Ramos 3 ay sumususkribi, ihinigay sa akin ang kuwalta: nagbili 8.ko ng 6 na Vision, 1 Soberania: 4 kaya maYl'oon ako ritong 3 piseta. Mabuti nga't d\nagdagan ang mga pahina; ilathala ninyo ang mga sinulat ng mga pilipino, ni Govantes,5 abogadong pilipino, para sa mga usapin ng bayan natin, atbp. Sulatan muna ninyo siya at sabihing iminungkahi ko sa inyong ibabala ang kanyang bupete, upang ipaglaban ang mga karapatan ng mga tagaroon na niyuyurakan, atbp. Sumasaiyo, RrZAL

(Ito'y isang tarheta postal.-Ang timbre (tatak ng koreo flY: Londres) 1 Ang tinutukoy ni Rizal na talumpati ni Lopez Jaena ayang binigkas nito sa "Ateneo Bareelones" nang ika-25 ng Pebrero, 1889, na pinamagatang "Ang Pilipinas sa Tanghalang Pandaigdig sa Barselona". lnilathala sa bIg. 2 ng '''La Solidaridad". 2 Mga bilang ng "La Solidaridad" na hindi dumating sa kamay ni Rizal. 3 Si Pedro Ramos ay isang pilipinong tumitira sa daang Militar, bIg. 21, Londres, malapit sa bahay na tinitirhan ni Rizal; si Ramos ay n agaaral sa Londres. 4 Mga maliliit na aklat na "La Vision de Fr. Rodriguez" ni Rizal at "Soberania Monaeal" ni Del Pilar. 5 Si Pedro Govantes, abogadong kastilang kadamdamin ng mga pilipino sa Espanya. (LLR) Naparito sa Pilipinas at siya'y ginawang Konde ng Albay. (JPB).

292 108. Buhat kay A.ntonio Luna para kay Rizal Isang artikulo ni Q1tioquiA:Lp s.a "EL DIA".-"Sinuma'y hindi makapagtitiwala kaninuman: ang mga kawaya'y nagiging sibat".-Isang bayang malaya na pinapayagan ang paglait, nguni't hindi ang pagtatanggol.-Ang nagiging kakulangan sa Madrid ng isang pahayagang pilipino.

Clavel 6-3.0 gawing kaliwa, Madrid, Ika-8 ng Marso, 1889 DR. RIZAL: N oong araw ring tanggapin ko ang artikulo ay ipil1adala ko kay Morayta upang tingnan kung paano mailalathala sa "El Globo"; sinabi sa aking mabuti ang artikulo, nguni't hangga ngayo'y hindi ko pa nakikita. Huwag kang mabahala at ngayon din ay malalaman ko ang- tiyak na kinalabasan, at kung hindi maaari ay sa "El Resumen" ko ipadadala, kung magkakagayon ay ipadadala ko sa Barselona sa kapanahunan. N akipagkita na sa akin si Llorente dahil c1ito. I pinadadala ko sa iyo ang isang artikulo ni Quioquiap na nalathala sa "El Dia". Parang isang kasinungalingan! Ang "El Dia" na may isang kabalitaang pinakamatino sa mga nagsisisulat na naroroon para rito! Sinuma'y hindi makapagtitiwala kaninuman, sapagka't ang lahat ay nagtutulong laban sa isa. Ang mga kawayan ay nagiging sibat, kaya ako'y ganap, nguni't ganap na ganap na hindi na naniniwala sa tulong na maaaring ibigay sa atin ng pahayagan. Tumatanggap ng isang artikulong nagmumura sa buong Iipi at hindi man lamang pumapayag na tayo'y makapagtanggol; hindi na paglait sa paglait, ni pagtatanggol laban sa panunuIigsa, sapagka't ito ang pinakamaIiit na magagawa. Si Lord Salysbury ay "binigwasan" ng isang rnatin.ding pa.gpuna dahiI sa tinawag na NEGRO ang isang diputado (kundi ako namamaIi) ng Indiya; at dito'y isang Quioqu~ap na nagtutudla ng paglait araw-araw sa buong isang Iipi at namamalaging walang tigatig ang kanyang katauhan. Ito'y isang bayang malaya, may mga karapatan at kal.ayaan, na pinapayagan ang paglait nguni't hindi ang pagtatanggol. MINAMAHAL KONG

293

Ipinadala ko na sa Barselona ang artikulong iyon upang sagutin; sagutin rno at ipadala rno sa akin ang tugon, at baka maaring rnaipalathala ~o rito. Sa bawa't pagkakataon ay lalong napapansin ang kakulangan dito sa Madrid ng isang pahayagang pilipino; sa bawa't pagkakatqon ay lalong narararndaman ang kakulangan ng pagkakaisa; sa lahat ng pagkakataon ay isang guwang na sana'y Inatatakpan kung may salapi larnang at pagkakaisa. N guni't ano ang gagawin? Kung may isang pahayagang pilipino narnan ay naipagkakarnali na ang pagpupurihan ng bawa't isa at ~ng ' kadakilaan ng Pilipinas; 0 kung hindi naman ay nakakasangkapan sa mga pagtutunggaliang mula sa pagkakaiba ng mga lahi, at dahil sa ganitong pagkakasalungatan ay hindi na tayo makarating kailanrnan sa ating inaadhika at ganyan ang lakad natin. Sinabi sa akin ni Cunanan na susulat daw siya sa iyo. Ang kanyang tahanan ay Sauco 2-20 sa kaliwa. Walang-wala akong nalalarnan tungkol sa sinasabi kay Dorninador. Higit pa sa rito, inaakala kong sumulat sa Londres (kung sinong hindi mabuti ang pagtingin sa kanya) ng isang tuhog na rnga kasinungalingan. Sa ganang akin ay matitiyak kong hindi siya nagsalita ng gayong kabuhungan. N aninirahan ako sa Clavel 6_3. sa kaliwa. Isang yakap ng kaibigan mo at kababayan, 0

ANTONIO LUNA

Tinanggap rno ba ang larawan kong ipinadala sa iyo noong ikaw ay nasa-Hinebra? 109.

Buhat kay Del Pilar para kay Rizal

"Si Rizal ay wala pang karapatang mamatay".Ilan mang busog ang itudla laban sa kanyang pangalan ay pawang tinatanggap sa puso ng mga nagmamahal sa kanya"

Barselona, Ika-10 ng Marso, 1889 KAIBIGAN LAONG-LAAN:

Ang rnga papuri ni Rizal sa "La Soberania Monacal" ay karnuntik nang rnagbigay sa akin ng pagmama-

294

laki, sapagka't ang gayon ay hindi kakaunti: niga papuring katulad ng sa may-akda ng NOLI ME TANGERE, CONSEJO DE LOS DIOSES, VISION at marami pa, ay nangangahulugan na ng isang hindi mahahalagahang tagumpay para sa isang abang mangangatha na hinubog sa mataas na panaginip doon sa bayan ng mga gobernadorsilyo, abogadilyo, piskalilyo at iba pang matataas na lnaliliit; nguni't ang totoo'y nakalilinlang ang pagnanasa at kayo'y nagpapakilala ng isang halimbawang madarama. Sa nais kong ako'y matubos, ay pinaniwalaang ako nga'y natubos na. Tinatanggap ko nga ang inyong mga papuri, na para nang isang katunayan ng aking mga ninanais: Salamat sa magandang ambil. Si Rizal ay wala pang karapatang mamatay: ang kanyang pangalan ay siyang pinakamalinis at walang dungis na watawat ng ating mga banal na adhikain; at si Plaridel at ang kanyang mga kasamahan ay wala kundi mga kusang-Ioob na nangakahanay sa ilalim ng bandilang iyan. Raya inyong napansin marahil na ilanmang busog ang itudla laban a inyong pangalan ay tumitimo sa puso ng lahat ng nagsisipagmahal sa inyo, bagay na inyo nang kinakitaan ng mga katunayang nadarama. Si Quiroga ay walang dalang anumang kapangyarihang bigay ng mga gobernadorsilyong nabibilanggo, at ang usapin nama'y wala pa sa katayuang maaaring habulin sa "Corte". N asa-paglilitis pa lamang, at itanong ninyo kay G. Regidor kung ilang taong nagluluwat ang paglilitis ng mga kastila, kung ang nasasakdal ay walang sala at pinagpipilitang mapinsala. Sinasabi sa aking iniisip daw ninyong paroon sa Paris: doon ay makikita ninyo ang isa sa mga gobernadorsilyong kasama sa pamamahayag: mula sa Marselya ay binigyan ko siya ng isang suI at na nagtatagubilin sa inyo at kaipala'y ibibigay niya sa inyo. Kung kayo'y do on maninirahan sa silid na nakita para sa inyo, sa Hotel del Castilla, ay madaling dumaan doon upang kayo'y pagpugayan. N iyayakap kayo ng nagmamahal sa inyong si M. H. DEL PILAR (Salin sa "libro Copiador", mga taong 1889-1890, pahina 25 ng "Coleccion" ni Ponce).

295

110. Buhat kay Lopez Jaena para kay Rizal Ang mga pilipino s.a Madrid ay hindi dapat tingnan ng may-pasubali ang "La Solidaridad"

Barselona, Ika-12 ng Marso, 1889.

G. JOSE RIZAL. MINAMAHAL KONG RrZAL:

Lubos kong pinasasalamatan ang iyong pagbati dahil sa aking talumpati, kinikilala kong siyang pinakamahalaga sa maraming natanggap ko. Natanggap mo na marahil ang mga bHang ng pahayagang muli naming ipinadala sa iyo, dahil sa pagkawala ng mga unang ipinadala namin. Sa palagay ko'y dapat mong sulatan ang mga pilipinong nasa-Madrid upang huwag nilang tingnan ng may pag-iingat ang "La Solidaridad". Ang mga pilipino pa naman sa Barselona ay walang sinisikap kundi ang pagkakaisa ng layunin ng lahat at ang mairog na pagkakapatiran ng ahat ng mga pilipinong nakakalat sa dakong ito: kung nagkakaisa-isa tayo'y malaki ang magiging halaga natin, kung nagkakahiwa-hiwalay ay pagtatawanan tayo ng ating mga kaaway; hindi ako ~mmusulat sa kanila, at baka ako pa ang inaakalang dahilan ng pagkakaalitan. Ako'y tumatanda na, kaibigang RizaI, at wala akong hinahangad kundi ang kaligayahan ng ating minamahal na )upain. Kinakailangan ang iyong mga artikulo para sa bi~ang sa ika-30 ng buwang ito, ang isa ay tungkol sa poli. tika sa Europa at sa Amerika at ang isa ay tungkol sa Pilipinas. Mamahalagahin namin nang malaki kung si Regidor ay susulat kaunti sa "La Solidaridad" tungkol sa mga bagay na nauukol sa demokrasya 0 tungkol sa anumang maibigan niya; sabihin mo ito sa kanya sa ngaIan mo at sa ngalan ko. Binabati kita dahil sa iyong "Vision de Fray Rodriguez", at inaakala kong kung ang prayleng iyan ay may kaunting kahihiyan man lamang, pagkabasa niya'y mamamatay sa pag-akyat ng dugo sa ulo (congestion); ipinagpapauna ko sa iyong ang "La Solidaridad" na samahan, ay bumabati sa iyo ng opisyal, ito'y isang pi-

296

nagtibay ng walang tutol ng lahat nang sila'y magdaos ng pangkalahatang pulong. Alam mo nang ako kailanma'y iyong kaibigan at kababayan, GRACIANO LOPEZ

Ill. Buhat kay Naning para kay Rizal N adaragdagan ang mga dahon ng "La Solidaridad"

Ika-12 ng Marso, 1889 PIN AKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ipinagbibigay-alam ko sa iyo na ang "Junta" 0 "Consejo Directivo" ng "La Sol": sa Madrid ay nagpasiyang ako'y gawing Pangulo ng "Consejo" dito; ito'y itatatag namin agad. Dahil sa mga pagkatig at pag-aalok ng maraming kababayan, ang pangasiwaan ng pahayagan ay nagpatibay na gawin nqng 12 dahon ang pahayagan, sangayon sa iyong iminungkahi. Ipinagbilin sa akin nito ang pasasalamat sa ngalan niya, kay G. Regidor, at inaasahan kong ipakikisabi mo na sa kanya. Sa bilang para sa makalawa ay lalabas ang iyong artikulong may pamagat na "Agricultores, atbp." at isa pang artikulo ng "Hongkong Telegraph" na tumutukoy sa iyong "Noli" at sa iyo. Pinadalhan kita ng iyong akda upang makita mo kung mabuti ang pagkakasipi, at hindi ko malaman kung tama ang pagkakasunud-sunod ng mga dahon ng iyong akda, gayundin naman ng sa "La Soberania Monacal"; at hinihiling ko pa rin na pahintulutan mo kaming mailathala sa "La Solidaridad". Ipinadadala ko sa iyo ang sulat ni P. Dore na tinanggap ko sa huling koreo. Hindi malalaon at padadalhan pa kita ng mga sipi ng "La Vision ... "; nagpadala na ako sa Mayuila at sa Hongkong. Bukod dito'y tumanggap din ako ng ilang salaping bayad sa nabiling "Noli"; sabihin mo kung ibig mong ipahiro ko sa iyo. Inaakala kong aabot sa limampung piso, humigit kumulang. Ang iyong, NANING

297

112. Bu,hat kay Rizal para kay

POlice

Ang pinakamabuting tula ni Rizal, sang..,ayon sa sarili niyang palagay.-"Bumili kayo ng mga akda ng mga Pilipino at banggitin ninyo ang pangalan ng mga Pilipino, na gaya nina Pelaez, Garcia, Burgos, Graciano, atbp." 23 Passage Saulnier,

Paris, Ika-19 ng Marso, 1889. MINAMAHAL KONG KAIBIGANG N ANING : Ipagpatawad mong hindi ko nakita ang malungkot kong tula sa Madrid na ipinadala mo sa akin ; ngayon ay ipinadadala ko sa iyong may kaunting pagkakabago.1 Buong pagtatapat na sasabihin ko sa iyo na ang tula ay hindi ko ibig, nguni't sa bagay na ito'y hindi ako ang hukom na karapat-dapat. Kung inaakala ninyong maiibigan ay ilathala, lamang ay huwag ninyong ilalagay sa tanging lugar, kundi doon sa mga panghuling dahon. Dapat ninyong malaman na nilagdaan ko ng LaonLaang at hindi Laong-Laan, sapagka't sa katotohana'y talagang LAON. Huwag na ninyong ilathala ang aking tulang "En el bosque" (Sa Kagubatan).2 Hihingi ako sa Maynila ng huling tula kong sinulat at ipadadala ko sa inyo.3 Inaakala kong iyon ang pinakamabuting tulang sinulat ko. Itago mo na riyan ang nalalagak kong salapi4 sa1 Tinutukoy ang tulang "Me Piden Versos" (Pinatut ula Ako) na sinulat ni Rizal nang taong 1882, at inilathala sa " La Solida ridad" nang jka-31 ng Marso ng 1889. Ang siping isinaayos na ipinadala kay Ponce ay hindi gaaMng kUala. 2 Ang tulang itong "En el Bosque" (Sa Kagubatan) ay wala .;;a "Bibliografia Rizalina'" (Talaaklatang Maka-Rizal) ni Retana. Hindi nakikilala ang tulang ito. 3 Ang tinutukoy dito ay di-malayong ang tulang "En la Ausenci a" (Sa Pagkakalayo), na ang sabi ni Retana'y "Tulang sinulat sa Paris, 1889. Ang isang bahagi ay nalathala sa Aklat IV ng "Archivo del Bibliofilo Filipino, na ang pamagat ay Kund-iman." Gayundin naman ang sabi ni Ponce. Ayon Jmy TMK (Teodoro M. Kalaw, na siyang naglathala ng Epistolario) ay dapat pansining ang bahaging sinipi sa "Archivo" ay may petsang ika-12 ng Setyembre, 1891, at ito rin ang pinalabas noong nili1itis si Rizal. Hindi inamin ni Riz!ll na siya ang may-akda ng maikling tulang ito na siya ring pinamagatang KUNDIlVIAN , at parang tula ni Rizal ay inilathala sa "EI Pueblo" sa Sebu, sa bi1ang ng ika-18 ng Abril, 1900, ayon kay G. Vicente Elio. May bahagyang kaguluhan tungkol sa tulang ito; maaaring namamali si Retana. Si Rizal ay tumutukoy sa ibang tula, sapagka't ang tinatawag ni Retana na K undiman ay hindi kay Rizal. 4 Ang sinasabing salapi ay kuwalta. Hindi namin nalalaman kung aling munting akda ang tinutukoy ni Rizal.

298

pagka't samantala'y tinatapos ko ang isang maliit na akda, na iniisip kong ilathala. N abasa ko na ang ikatlong bilang ng "La Solidaridad" na ipinahiram sa akin ni Abarca 5, mabuting di hamak sa dalawang nauna, dahil sa may lamang iba't ibang bagay; sapagka't bagaman sa ikalawang bilang ay naroon ang talumpati ni Graciano 6 ay kakaunti naman ang tungkol sa ibang bagay. Dinaramddam kong napabayaan ninyo ang magandang pagkakataong maidapa ang "La Defensa" at siya'y masugatan sa pamamagitan ng kanya na ring mga sandata. Binanggit ng "La Defensa" si Escosura 7 , di sana'y nabanggit din ninyo si Escosura laban sa mga prayle, sapagka't ang ginoong ito, sa kabila ng kanyang "chocolate" ay bumanggit sa iba't ibang bahagi ng kanyang akda ng mga pagpapatibay na bagaman ikinukubli ay laban sa mga prayle, tungkol sa pagtuturo, atbp. Sa ibang pagkakataon na, kung sakali. Ang artikulo ko 8 ay may ilang mali sa pagkakalimbag; nguni't H'ndi kailangan, qui bene legit 1nulta rJ1;ala tegit-ang m buting bumas.a ay maraming nakiki tang linsil-. May mga bagay na totoong napakabubuti sa bilang na ito. Sabihin ninyo sa akin kung anong talaga ang totoo sa sermon ng Rekoletano sa Tundo, sapagka't iyon ay dapat nating ipagdiwang. Gayundin, ang tungkol sa sarhento. 9 5 Si Ramon Abarca ay isang pilipinong mahabang panahong nani4 rahan sa Paris. (Tingnan din naman. ang Talang 7, suI at bIg. 256). 6 Ang taIumpati ay "Filipinas en la Exposjcion Universal de Barcelona" (Ang Pilipinas sa Tanghalang Pandaigdig sa Barselona). 7 Escosura, Karilag4dilagang G. Patricio de la Escosura, "Comisal'io Regio" sa Pilipinas, "Ministro de la Corona", Sugo sa Berlin, atbp., manu 4 nulat at mamamahayag na kastila na nang panahong yao'y walang hinaharap kundi ll.n g manuligsa sa mga pilipino at ipagtanggol an!?,' mga prayJe. Hindi namin malaman kung aling artikulo sa "La Defensa" ang bumabanggit kay Escosura. Ang mangangathang ito, bukod sa iba't jba, ay sumulat ng sumusunod na aklat na tumutukoy kay Rizal: "Memoria sobre Filipinas y Jolo" na inilathala sa Madrid nang taong J 882, bagaman sinulat nang taong 1863 at 1864. (LLR). May kasamung isang bnlak na saligang-b~tas na nagtutulot ng malalaking kaluwagan. 8Isang artikulong walang lagda na lumabas sa bIg. 3 ng "La Solidaridad" na pinamagatang "Los Agricultores Filipinos" (Ang mga Magsasakang Pilipino). Ito'y wala sa Talaaklatan ni Retana, nguni't kasama sa Talaaklatan ni Palma. (Tingnan ang Sulat bIg. 241). 9 Aling sermon ng Rekoletano sa Tundo ang tinutukoy?, at aHn ang nauukol sa sarhento?; walang nakaaalam.

299

Kinakailangang gumugol ang "La Solidaridad" ng bahagi ng kanyang kinikita sa pagbili ng mga akda tungkol sa Pilipinas, upang mapag-aralan, nguni't buong pagsusuri at pag-iingat, sapagka't ang karamihan ng mga akda ay maraming PIN AWA10 at saka sila ang sumulat. Bumili kayo ng mga akda ng mga pilipino, banggitin ninyong maminsan-minsan ang mga pangalan ng mga pilipinong gaya nina Pelaez, Garcia, Burgos, Graciano, atbp.; banggitin ninyo ang kanilang mga sinabi. l l Doon sa mga aklat ng Viva, Espana) viva ay may mga artikulo si Burgos. Kung diya'y wala kayo, ako'y mayroong maraming marami. Kinakailangang itambad natin sa liwanag ang ating mga pangunahing nakalalaki, na sa katotohana'y sadyang mahalaga, danga't hindi pinahahalagahan. Sabihin mo kay P. Dore (Pedro Serrano Laktaw) na hindi magluluwat at susulat ako sa kanya. Sumasaiyo,

}

RIZAL

10 Ang tinatawag na pinawa nang kapanahunan ni Rizal at sa Laguna ay ang bahagi ng bigas na nakukuha pagkatapos ng unang paggiling, hindi pa malinis at hindi pa napapuputi (na maraming kahalong palay) at iniuukol lamang na pagkain ng baboy at iba pang hayop. Sa pakahulugang patalinghaga, ang salitang maraming pinawa ay nangangahulugang maraming ipa 0 maraming kahalong walang kamunasan. 11 Sa pagpapalaganap na ginawa ni Rizal ay sinakit niyang ang Pilipinas ay makilala at gayundin ang mga pilipino at ang kakayahan ng mga pilipino: kaya itinatagubilin niyang banggiting lagi ang mga pilipinong umuungos 0 nababantog, gaya nina PP. Pedro Pelaez, Mariano Garcia, Jose Burgos at iba pa, gayundin ang mga kuro't isipan ng mga ito.

300 113.

Buhat kay Rizal para kay Lopez Jaena

Klub Kidlat.-Kung paano ang dapat maging ayos ng pahayagang pinamamatnugutan ni Lopez J aena.-Mga pagpapayo.

Paris 1 (Marso, 1889) KAlBIGAN GRACIANO:

Naririto na ako ngayon sa Paris, at sinamantala ko ang aking panahon. Kahapon lamang a~o dumating1 ay naitatag na namin ngayon ang Klub Pilipinong nginalanan naming KIDLAT para sa mga darating, upang tayong mga pilipino ay magkatipun-tipon. Kung paririto ka ay itatangi ka namin, wala kang anumang babayaran, sapagka't dito'y pinah~halagahan ka sa dahilang gumagawa ka dah~l sa ating bayan. Ang pahayagan2 ay papasaning -tulung-tulong, dito'y may sigla, at ang nais naming lahat ay mabuhay. Huwag mong kalilimutang magpadala ng mga bilang kay Pedro Ramos, 21 Billiter Street, Londres. Siya'y suskritor na at nagbayad ng para sa tatlong buwan. Ipagpatuloy ang pahayagan, gawin mo ang gaya ng hangga ngayo'y ginagawa mo, mapagbigay at may magandang-loob para sa lahat, at ipinangangako ko sa iyong itataguyod ka ng lahat. Sikapin mong huwag magkaroon ng mga pagkakadulas ang pahayagan, at pag-ingatan mong ang pagka-Tagapatnugot ay huwag maging dahil ng pagmamalaki at itingin ng mababa sa iyong mga kaibigan, na maaaring pagbuhatan ng mga alitan. Si Regidor ay nangangakong magpapadala sa akin ng mga artikulo. Ako man naman ay susulat din ng tungkol sa isang masusing paggaygay sa mga nasasaku1 Ang suI at na ito, dahil sa pangungusap na "dumating ako kahapon" ay maliwanag na nagpapakilalang nauna sa sulat bIg. 242, na may petsang 19 ng Marso. Ang "Klub Kidlat" ay itinatag sa Paris ng mga pilipino, isa na sa kanila si Rizal, upang papag-isahin ang mga pilipino sa Paris at ang iba pang dumarating- at nagbubuhat sa ibang dako nang sila'y magkaroon ng isang po ok na mapagtitipun-tipunan at maipagpapalitan ng kuro. Ito'y itinatag sa isang oras, sa loob ng panahon ng 'fanghalan ~a Paris, at pinangalanan ng KIDLA T upang ipakilalang panandalian Iamang at sa maikling panahon samantalang may tang-halan. 2 Ang '''La Solidaridad".

301

pang bayan (colonial) na nangyayari sa buong daigdig. 3 Maging matipid kayo, sapagka't sino ang nakaaalam na kung ang pahayagan ay mabubuhay ay siya tUloy pagmulan ng mabuting kapalaran: tingnan mo nga iyan na parang una mong anak na lalaki at siyang tangi mong pag-asa. Itataguyod naming lahat ang inyong gawain, at susulat ako sa Madrid upang gayon din ang gawin. Pagkakaisa, magandang kalooban at magandang damdamin; naito ang lahat nating kinakailangan. Dito, ang palagay ng lahat ay patuloy ang pagkakasulong ng pahayagan sa bawa't bilang. Pag-ingatan ninyong huwag maglathala ng mga kasagwaan, ni ka5inungalingan, ni huwag ninyong tularan ang iba na gumagamit ng mga kaparaanang hindi marangal at mga hamak na salita upang makuha lamang ang nilalayon. Sikapin ninyong ang pahayagan ay maging mapanghawak sa rnatuwid, marangal at hindi sinungaling sa mga sinasabi, na anupa't ang kanyang m.ga kuro ay igalang tuwina. Kinakailangang i~uro natin sa ating mg-a katunggali na tayo'y may higit na halaga kaysa kanila, kung ang pag-uusapan ay ang tungkol sa kalinisan at pagkamakatao. Sabihin lamang natin ang totoo, ay parang ipinagtagumpay na natin ang ating usapin, sapagka't ang katuwiran at ang kat~Jrung-an ay kapanig natin. Hindi kinakailangan ang di mabuting paraan. 4 Ipagpatawad mo ane: pagbibigay ko ng payo, sapagka't ang buhay ng pahayagang iyan ay totoong mahal sa akin, na nilalaktawan ko na ang lahat ng mga balakid. Padalhan rno ako ng ilang "Soberania"5. Ang iyong, RIZAL 3 Si Antonio Ma. Regidor. Hindi mapag-aalinlangananl?,' si Rizal a.v tumupad sa pangakong susulat ng isang ulat 0 iba't ibang baJita tungkol Ea pananakop. (Tingnan ang suIat blg. 245 ng Epistolario). 4 Ang mga payong itong ibinigay kay Lopez J aena tungkol sa kung papaano nararapat sulatin ang mga artikulong nauukol sa "La Solidaridad", ay buong katapatang naglalarawan at siyang naging patakarang sinubaybayan ni Rizal sa pagsulat ng kanyang mga lathalain. 5 Ang "Soberania" .ay tumutukoy sa munting aklat ni Del Pilar na pinamagatang "Soberania Monacal". .

302

114,.

Bu,ltat kay Rizal para kay Lopez Jaena Si Rizal ay maysakit

Hotel de la Pensee, 18 Rochechouart, Paris, Marso, 1889 KAIBIGAN GRACIANO:

Nagkasakit ako at hangga ngayo'y maysakit pa rin, at ngayo'y ipinadadala ko sa iyo ang artilculong iyan upang maging pamuno. Ipinaghintay ko iyan hanggang huling oras upang magkaroon ng iba pang mga balita.l Padalhan ninyo ako ng "Soberania" at "Visiones". Sabihin njnyo sa akin ang halaga (kung magkano). Tumanggap ako ng telegrama, salamat!2 Mi "address" (ang dil'eksiyon ko): 18 Rue de Rochechouart, H ote} de Pensee. RIZAL

115. Bultat kay Naning para kay Rizal Walang saysay na paghanap ng mga balita tungkol kay Escosura.-Walang imik ang "La Defensa".

Rambla (de Canaletas 2-3.0), Barselona, (Marso, 1889). PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Pinadadalhan kita ng 25 sipi ng "La Soberania, atbp., at 50 "La Vision". 1 Bagaman may sakit, si Rizal a'Y sumulat ng isang Iathalain para sa lILa Solidaridad" at di malayong isang lathalaing nauukol sa mga Ubalitang tumutukoy sa pananakop sa buong daigdig", na kanyang ipi.. nangako sa suI at big. 244. Ang artikulong ito'y walang lagda, kung kaya marahil hindi kasama sa Talaaklatan, maging ni Retana at maging ni Palma. Gayunma'y natatalos naming sa loob ng buwan ng Marso, ang "La Solidaridad" ay naglathala ng mga sumusunod na artikulo: uLos Agricultores Filipinos" (Ang mga Magsasakang Pilipino), tiEl Solfeo de Ia Defensa" (Ang Pagsosolpeo ng La Defensa) at ang mga salin sa lrastila ng mga hinu-hinuha ni Dr. Kern sa Tales of the T01路toise and the Mor>.key ni Rizal na nalathala sa "Trubner's Recon.1" ni Host sa Londres. Inilathala rin ang kanyang tulang wMe P!den Versos". 2Ang hatid-kawad ay nauukol sa isang galing sa Pilipinas na tumutUkoy sa mga kalapastanganan doon.

303

Hinanap namin sa mga aklatan dito ang mga ba!ita tungkol kay Escosura, ay wala kaming nakita; kami man naman ay wala rin, kaya napabayaan naming makaraan ang mabuting pagkakataong iyon. Bigyan mo kami ng liwanag tungkol sa suliraning ito; maaaring kailanganin namjn balang-araw at mabuti na ang nakahanda kami. Lahat ng sinasabi ng pahayagan ay siyang tanging; isinulat sa amin ni P. Dore tungkol sa rekuletano. Ang "La Defensa" ay wala nang anumang sinabi sa kanyang mga huling bilang. Buo naming isasaalang-alang ang iyong mga ipinapayo tungkol sa Samahan. Ang iyong, NANING

116.

Buhat kay Rizal para kay Ponce

Tagumpay ng "La Soberania" .-Isang akdang walang ipa kundi pawang butil.-Banggiting p,alagi si Blumentritt, si Pilapil, Pelaez, Burgos, atbp.

Hotel de la Pensee, Rue de Rochechouart, Paris l\1arso, 1889. Tinanggap ko ang mga sipi ng "La Soberania" at ng "La Vision".! Sabihin ninyo sa akin kung magkano ang halaga. Malaking tagumpay para sa "La Soberania"; namamalas ng lahat dito na ang akda ay kahanga-hanga at binabati ang may-akda. Magpadala kayo sa Maynila. Lalabanan natin si Font2; susulat tayo sa :Madrid. Ngayon ay patutungo ako sa Aklatan upang kunin 1 Tumanggap siya ng 25 sipi ng "'Soberania Monacal" at 50 sipi ng '''Vision de Fr. Rodriguez". 2 Si Font ay dili jba kundi si P. Salvador Font, agustinong nakasapatos na sumulat ng mga lathalang laban sa mga Pilipino. Siya ang gumawa ng mga puna at pansin sa Noli Me Tangere, at siyang nagtagubiling ipagbawal ang pagpasok sa Pilipinas at ang pagbasa sa nasabing aklat. Ang puna at pansing ito'y jniharap sa Gobernador Heneral Terrero nang ika-2S ng Disyembre, 1887.

304

ang mga halaw ng akda ni Escosura. 3 Kung may isang artikulong kaHangang tuligsain, ay sumulat kayo sa akin at marahil ay makapagbihigay ako ng' mga tala ng dapat masabi. 8ikapin ninyong bumanggit ng ilang matandang pilipino 0 pangkasalukuyan at banggitin ang kanilang mga gawa. 4 Palagi ninyong babanggitin si Blumentritt at itampok ninyong siya'y isang katoliko at kaibigan ng EspaIiya, ipinagtanggol ang mga karapatan nito sa suliraning hinggil sa Borneo, sa Carolinas, atbp., tangi sa iba pang maraming mga sinulat na nagtatanggol na lagi sa Espanya. Banggitin ninyo si Pilapil, si Pelaez, si Burgos, atbp. Unti-unting ninyong sikaping magkaroon ng isang aklatang mapagsasanggunian. Inuulit ko rito ang bati sa mga akda ng "La 80berania". Binasa ko uli at ang lahat ay sang-ayon sa aking palagay, na ang akda ay walang ipa kundi pawang butil, sa isang sabi'y hindi kabilaning gaya ng mga sinusulat ng mga kastila. Butil at bntil hanggang sa kailaliman, ito ang pinakabuod ng mga ginagawa ng piJipino. Na tularan ni Plaridel ang kanya na ring sarili at huwag ang ~ino mang kastilang mapaglikha ng ipa at giniiko路n. ( JOSE RIZAL)

117.

Blthat kay Rizal para kay Ponce

Isang malaking aklat upang ipagtanggol si Corcuera

Abril, 1889 Paris, MINAMAHAL KONG MANING:

Ipinadadala ko sa iyo riyan ang "pruebang" iniwasto na; nagmamadali ako, sapagka't patutungo ako sa "M useo". Mailalagay mo bang, sa halip na letrang bastardilla 3

Ang akdang tinutukoy ay di malayong ang "Memoria sobre Filipinas

y Jo10" na ::;inulat ncong 1863 at 1864, at ang unang pagpapalimbag ~y

ginawa sa Madrid nang 1882. Ang mga halaw na gagawin sana ay sa kahilingan ni Ponce. 'l'ingnan ang sulat big. 246 ng Epistolario. 4Inulit ni Rizal ang kanyang tag-ubiling banggitin ang mga maril'ilag na pllipino路

305

na nasa-malapit sa katapusan, ay letrang cursiva na? Tinanggap ko ang "Pagtatanggol ni Corcuera", nguni't iniisip kong huwag ilathalang gayon, kundi gumawa na ng isang malaking aklat tungkol sa bagay na iyon. Makipagtalastasan kayo kay Llorente tungkol sa "La Solidaridad" na itinatag nila sa Madrid; tingnan natin kung maaari kavong magkaisa, at tUlungan ang mga naroroon upang sila'y magkaisa rin. Mga alaala ko sa lahat, laIn na kay Plaridel. Ang iyong, LAONG-LAAN

118. Buhat kay P. Catog para kay Rizal Natagpuang mga armas at kagamitan.-Bulungbulungan tungkol sa panghihimagsik.-Mga kasulatang-limbag na mula sa Hongkong ang nangahulL

Maynila, K. P. Unang araw ng Abril, 1889 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Kagabi'y natutop ng gobernadorsilyo sa Pandakan ang may 50 kahong puno ng pulbura, maraming maliliit na kahong may mga bala ng rebolbâ&#x201A;Źl~ at ng karabina (ito'y isang pamutok na tinatakuhan muna) sa pook ng Sta. Mesa, do on sa kinatitir!kan ng dampang nasa-likod ng "Hipodromo de Sta. Mesa" (Patakbuhan ng Kabayo). Ang kaawa-awang mga taong- iyon ang nagsasabing ang mga bagay na iyon ay inilagak lamang sa kanHa ng tenvente ng Guwardiya Sibil ng mga Beterana. sa Sampalok upang itago. Nang nasa-TribLlnal (Hukuman) na ang mga tagabukid na iyon ay lumitaw sina Minar at Marti, mga may-ari ng tindahan ng mga damit na "La Tienda de los Catalanes", at sinabing ang- mga kasangkapang iyon ay kanila at sila'y may lisensiya ng pamahalaan. Unan~-una, ang tindahang ito ay walang kalakal na arm as kundi mga kayo; pangalawa, kahit na sila mangangalakal ng armas (sandata), ay inaakala kong hindi isusubo ang kanilang kalakal sa paglalagak ng mga kasangkapan.~ iyon sa mga bahay na walang tiyak na kaligtasan laban sa panahon 0 sa mga

306

magnanakaw, na sa kasamaang-palad ay marami, mula Ea panahong ito, na s~ dakong ibaba ko na sasabihin sa iyo; pangatlo, ang "Gobiexno Superior" ay nagkakait ng anumang uri ng pahintulot ng armas pati na sa mga taong noong al'aw ay mayroon, at paano ng~yong ipagkakatiwala sa mga magbubukid ang mga kagamitan sa digma? Sa unang bapor ay sasabihin ko sa lyo ang iba pang mga bagay tungkol dito, na ngayo'y hindi ko magav\Ta sa kakulangan ng panahon. N guni't mamarapatin kong tawagan ka ng pansin tungkol sa sawi 0 para sa amin ay maluwalhating pagkakakabit-kabit ~1g mga pangyayaring; ang pinakadulaan ay ang ating kamva-avvang bayan, sa kagagawan ng mga makapari: samantala'y ito ang aming hinuha. Ang bagay na ito'y nangyari noong nagsisimula ang nakal'aang buwan ng Marso, ang "pagka-maka-prayle" ay nagpalaganap ng tinig na ang bayan ay manghihimagsik laban sa Espanya, sa ika-16 ng nasabing buwan. Sa katunaya'y maraming kastilang "bangos" ang hindi mapakali. Noong ika-14 g buwan ing iyon, ang tanging 28 ripleng nasa-"Bazal" Filipino" ay nangabili at gayundin ang ibang nasa-ibang tindahan sa Eskolta. Sinasabing ang karamihan ng mga nasabing riple ay naipamigay na sa mga tulisan, at ang bilin ay magsipangloob. Ang lahat nang ito, kasama ang usaping nasa-kamay ng tanging hukom NubIa, na siyang nagpalagay na ang pangyayari tungkol sa isang sulat na walang lagda (carta anonima) sa gobernadorsilyo sa Tundo, na isang pagtatangkang manghimagsik ( bagay na sa haJip na pawalang kabuluhan ang usapin, ay lalo pa ngayong Iumubha sa pagkakahuli ng mga limb2.g na mula sa Hongkong, dahilang hangga ngayo'y patuloy sa bartolina si Matias, kapatid ni ,Jose Basa, na taga-daang San Jacinto; ang kastilang si Abello, may tindahan sa Murallon, at kumpari ni J. Basa, at ang tagaugit ng timon ng bapor "N anzin". Ang usapin ng mga ito ay may pangalan ding pagta tangkang manghimagsik, na dahil sa napakaraming kasulatan tungkoI din dito ay ginawa ang maraming pagsisiyasat na sa s~lat ko kahapon ay sinasabi ko sa iyo; siniyasat din naman si kapitan Luis .Yangco, sa Murallon.

307

Kung hindi lamang nauna na ang kasawian ng mga mamamayan sa gobernadorsilyo sa Pandakan, at hindi kinasangkapan ang mga bagay na iyong mula sa impiyerno, ana na kaya ang nangyari sa amin sa mga sandaling ito? Sinasabi pa rin, at ngayo'y hinahanap namin na dito'y nagsisikalat pa ang mga kasulatang limbag sa wikang tagalog na ipinipilit sa mga tagarito sa bayang ito na pugutan ng ulo ang lahat ng mga kastila. Sa hUling sandali ay sinabi sa aking ang nakita sa Santa Mesa na may 50 kahong tig-25 librang pulbura, 12 kahong malalaki at 2 maliliit sa 2 magkaibang mga bahay, ang pulbura ay sa isa at ang mga bala ay sa isa pa, magkalayo ang isa't isa ng gaya ng mula sa bahay ni Martin hanggang sa pagbaba ng tulay sa Tutuban. Hanggang sa muli,

)

CATOG

308 119.

Buhat kay Rizal para sa mga Sol: s

Pangkalahatang sulat sa mga Pilipinong naninirahan sa Madrid.-Pagbibilanggo at mga pagmamalabis, "masamang kailangan ng isang lipunang bilasa; paano maipakikita ng mga pilipinong sila'y karapat-dapat sa kalayaan.-Si CALATAS ay may higit na pananalig kaysa lahat ng mga prayleng pinagsama-sama.-Ang kalayaan ay hindi nakukuha ng "bobilis bobilis" lamang.-Ang mga sinagasaan ay dapat dumulog sa mga hukuman, at kung hindi ay dumulog na sa Diyos.- ... Hindi nakatatakot ang mga pagbabala ng mga prayle, hindi nakanagdarava ang kanilang kabuhungan.-And maliliit na aklat ni Pari Rodriguez.-Ang dapat sulatin ay ang nakapagtuturo at may kaalaman.-Ang "Association Internationale des PhiIippinistes".-Isang artikuJo ni RizaI na may pamagat na "La Muerte de Magallanes" (Ang kamatayan ni Magallanes". -Ang mga pilipino'y hindi dapat tumanggap ng anuman sa mga prayJe. RU(:~

de Rochechouar, Hotel de la Pensee, Paris, Ika-2 ng Abril, 1889. lR

SA MGA SOL :S. MIN AMAHAL KONG MGA KAIBIGAN:

KaQ'abi'y tumanQ'g'ap ako ng isang hatid-kawad na ang nilalaman ay nakapaQ'bigay sa akin ng palaisipan at hindi ako pinatulog, hindi saoagka't sa kaibuturan nivon ay sumama ang aking loob, kundi dahiJ sa pagg'unita sa mg-a sakit at kasawian ng mg-a angkang naninsala, at gavundin sa panghihina ng mga pinag-uusig na n3mamalas pagkatanos.1 Sinabi kong sa kaibuturan ay hindi sumasama an g loob ko sapagka't lahat nang gayong mga pag-uusig 1 Ang hatid-kawad at pangyayaring nakabahala kay Rizal ay tumuiukoy sa pa~bibi1anggo at kalapastanganang ginawa sa Maynila laban sa ilang Pilipino, dahil lamang sa may nataglluan sa kanilang mga aklat at mga polyetong laban sa mga prayIe, (ang mga polyeto'y galing sa Hongkong at dahil dito'y ibinilanggo at ipinagsakdal sa kasalanang paghihimagsik si G. Matias Basa, kapatid ni G. Jose Ma. Basa, ang isang kastiJang may apelyidong Abello, ang timonel ng bapor "Nauzin"); hinaIughog din ang l:~ahay ni Kapitan Luis Yangco. Ang telegramang ipinadala buhat sa Hongkong na tinutukoy sa itaas ay nagsasabi ng ganito: "Maraming Pilipino ang ibinilanggo sa bintang na nakunan sila ng mga limbag na aklat na laban sa ruga prayle; sikaping mapalaya sila."

309

at pagtatahi-tahi'y nagkakatulung-tulong upang mabuk= san ang mata ng mga nakakatulog at nakababawas sa kapurihan ng mga mapagkunwaring sa ilalim ng balatkayong parang maamong tupa'y inilalabas ngayon ang mga kuko at ang kamandag. Ang lahat ng mga kagagawang ito, pagpapakalabis at iba pa ay siyang kung tawagi'y "masamang kailangan" sa loob ng isang samahang bulok. Ganito ang sinasabi ko, sapagka't hindi ko matanggap na ang isang masama ay maging kailangan sa isang mabuting samahan, katulad ng isang gamot 0 pagtistis sa katawan ng isang nananagano sa kalusugan. Kung ang mga Pilipino sa ganitong malupit at hindi magkatimbang na pagbabaka ay magpapakita ng kabuuan ng loob at tapang sa kabila ng lahat at lahat, kung magkakagayo'y magiging karapat-dapat sila sa kalayaan, at sa gayo'y masasabi nating DUMATING NA ANG TADHANA. At kung hindi, kung mga duwag at mahihina ang loob, ang dapat ay pagulangin muna ang punong kahoy, sapagka't kung puputulin nang wala sa panahon, ay madaling anayin at bukbukin at walang magiging kagamitan. Marahil ay ip3rgtataka ninyo kay CALAMBAN02 ang pagbibiro niya Sd maraming pananalig at mga pamahiin, na buong tatag na nananalig sa Maykapal. Sapagka't si CALAINOS ay may higit na pananalig sa Diyos na nangangalaga sa kanyang mg-a nilalang at tumutulong sa mga may tapang at mabuting kalooban. Ito ang bungang ibinigay sa kanya ng pagkakapag-aral ng kasaysayan. Ang kalayaan ay isang babaing nagkakaloob lamang ng paglingap sa mga matatapang. Ang mga bayang alipin ay kailangang magtiis nang malaki upang siya'y magtamo, at ang mga nagpapakalabis naman sa kanya ay nawawalan nito. Ang kalayaan ay hindi nakukuha sa bobilis bobilis lamang at hindi ibinibigay ng walang bayad (gratis et amore). Ako'y hindi maaari at ayoko ring humakbang ng anum an tungkol sa mga napipiit sa Maynila,3 kung di rin lamang sa pamamagitan ng mga karaniwang daang Calambano, Calain08 ay mga pamagat na iniuukol din kay Rizal. Mga bilanggo sa Maynila sanhi sa pangyayarihg binabanggit sa sinundang tala. Ayaw kumilos si Rizal dahil ~a kanna, sapagka't magiging baligtad ang kahahanggahan, 'katulad ng nangyari sa kanyang bayaw na si Hidalgo, na ang panghihimasok ni Rizal ay lalong nagpalubha sa usapin. !Z 3

310

itinatakda ng batas at panghukuman. Ang nangyari sa akin dahil sa bayaw ko, ay naging isa pang aral sa akin: and isang kahiligan ko ay katimbang ng isang hinakdal. Ang lalong mabuti'y dumulog sa mga itinatadhana ng batas, ang mga napinsalaan ay dapat humarap sa mga hukuman, kung sila'y maaari, at kung hindi naman ay dumulog sila sa Diyos. .. Gayunma'y ~umusulat ako kay Regidor, datapuwa't ang lahat ay mawawalan ng kabuluhan. N ag-aapoy na ang labanan, ang manghina ay lalagpak. Ipamalas natin sa daigdig at sa ating mga kalaban na hindi tayo natatakot sa bala ng mga prayle ni hindi tayo nadaraya ng kanilang mga kaululan. Gayunma'y bigyan ninyo ako ng tunay na ulat ng mga pangyayari, sapagka't humi~ hingi sa akin ang "Gaceta de Colonia"4 ng isang artikulo tungkol sa ating bayan. Ang ibig ko'y mga tunay na ulat. Tungkol sa dalawang maliliit na aklat ni Pari Ro~ driguez, VI at VII,5 sa atin-atin lamang ay buong katapatang sinasabi kong ako'y pinatawa at halos naunawa ko tuloy ang tano~g ni Hidalgo. Ang pintor na itong kababayan natin, ay nagtanong sa akin nang lihim, kung ang aklat ni Pari Rodriguez ay hindi kaya sinulat na~ min. Bakit? ang nagtatakang tanong ko. Sabihin nin~ yo sa akip ang katotohanan, at hindi ko sasabihin sa iba. Sa pagpapatotoo kong walang biro na iyon ay kay P. Rodriguez, ay tiniyak sa aking sila rito sa Paris, ay naniniwalang ang sumulat ay isa sa mga kasamahan natin, upang ilagay sa kahihiyan ang mga prayle, sa~ pagka't ang sinasabi: "ang isang kagalit ng mga prayle ay hindi na makagagawa ng higit pa upang ilugso ang karangalan nil a, kundi sa pamamagitan ng mga nasa4 Ang "Gaceta de Colonia", tagapamansag ni Bismarck na naglathaIa ng isang suI at na galing sa Pilipinas, na ipinagsusumbong ang mga pagmamalabis at mga pag-uusig. 5 Ang maIiliit na sklat na ito ni Fr. Rodriguez ay tumutukoy sa (VI) MaY"oon 0 walang Impiyerno? (VII) Ano ang palagay ninyo sa mga paniniranu-purinu ivan? Si Fr. Jose Rodriguez, agustino. ay nagIathaI!l ng sunud-sunod na waIong maliliit na akIat laban leay Rizal at sa "Noli", Da tinakdaan ng bHang na gaya ng sumusunod: I. Bakit hindi ko babasahin?; II. Mag-ingat kayo sa kanila, Bakit?; III. At ano ang masasabi ninyo 8a akin 8a salot?; IV. Bakit nagwawagi ang '?nga walang awa?; V. Inaakala ba ninyong tunay na walang '[YUrgatoryo? VI. Mayroon 0 'walang impiye1'1to? VII. Ano ung palagay ninyo 8a mga panimrang-'[YUring ivan? at VIII. 0 pu--ngungumpisal 0 kapa1路Hsahan.

311

bing maliliit na aklat". Ang tawag sa mga iyon ni Blumentritt ay "basines" (orinola). Inaakala kong sa hinaharap ay hindi na dapat nating sagutin ang mga libl'itong ganyan, at ang dapat nating sulati'y yaong makapagtuturo't may malalalim na kahulugan, sa pamamagitan ng isang hawig 0 ayos na masaya at magaan, sa laging pagtatagttbiMng basahin ang mga akda ni Pray Rodriguez npang mapagkilaZa ang kanyang dakilang katalinuhan. At ang pilipinong mahulog pa sa paniniwala E;a kabalbalan ng nasabing prayle, marahil ay sapagka't para sa kanya'y wala nang kabuluhan ang lahat; at tayo'y hindi natin ibig ang taong walang kabuluhan. Walang alinlangang ang lahat ng may nais maging kasapi sa "Association Internationale des Philippinistes" ay maaari, magsipag-aral lamang ng tungkol sa kasaysayan, sa mga wika, mga kagamitan, mga kaugalian, politika at iba pa sa Pilipinas. Lahat ng nakapaglathala na ng isang aklat tungkol sa kapuluan ay magiging kasaping pandangal, sakaling siya'y matanggap bilang kasapi. . Bigyan ninyo ako ng mga talang bago 6 tungkol sa mga pagbibilanggong iyan upang mailathala sa "Gaceta de Colonia". Sabihin ninyo sa akin ang halaga ng "Soberania" at ng "Vision ni P. Rodriguez. May palagay akong nagpadala na kayo sa Pilipinas ng maraming "Soberania". Magpadala rin kayo ng "Visiones" . Wala nang iba sa ngayon. Ang inyong, RIZAL

Magpapadala ako para sa pahayagan, sa ika-lO ng buwang ito, ng isang artikulo: "Ang pagkamatay ni l\1agallanes". 7 _ Tungkol kay Pari Font, dito'y naghahari ang paniwalang kung ang paring ito'y naparito lamang upang 6 Mga talang nauukol sa mga pangyayaring binabanggit ng pahatid. kawad. Tingnan ang talang (1) ng sulat . na ito. 7 Ang artikulo ni Rizal na pinamagatang "La Muerte de Magallanes" (Ang Kamatayan ni Magallanes) at sinulat upang ilathala sa "La So路 lidaridad"; aywan kung ang artikulong Ito'y nalathala; wala sa Talaaklatan ni Retana ni sa kay Palma. TUa hindi nalathala, sapagka't hindi pa nasusulat. Tingnan aug talang (4) sa sulat blg. 256.

312

linlangin ang mga pilipino, ang dapat ay mag:pakatalino ang mga ito upang sila ang makadaya sa kanya. Kung magbibigay ng kuwaIt a ay hughugin siya, nguni't huwag mangako sa kanya ng anuman. 8 Ako, gayunman, ay hindi sang-ayon sa ganyang palagay, sapagka't hindi dapat bumaba ang uri nating kagaya ng mga prayle, ni hindi dapat tumanggap ng anum an sa kanila. Nguni't isinagot sa akin ng lahat na ang kuwaltang kanilang ginagamit ay kinuha naman sa ating mga bulsa, sa pamamagitan ng mga panlilinlang 0 ng panggagahasa. Pasiyahan ninyo't ang inyong ipasisiy~ ay ipagbibigayalam ko sa lahat ng mga pilipino. Punitin itong suI at. 120.

Buhat kay Del Pilar para kay Rizal

Mga panggagahasa.-Kung bakit hindi nababagay na lakarin ang ikalalaya na ng labas sa hukuman.-Mga hakbang upang pasiglahin ang nangabubuhay sa kaapihan at upang mapawi ang dahilang nauukol sa kabihasnan at pagwawalang-bahala ng mga pilipino.

Barselona, Ika-8 ng Abril, 1889. MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

N akikita kong makatuwiran ang inyong pagbibigay-halaga sa maraming pagkakataon tungkol sa mga panlulupig (panggagahasa) na ipinagbigay-alam sa am in mula sa Hongkong at tungkol din naman sa hindi angkop na paglakad sa labas ng hukuman para sa ikalalaya ng mga napipiit. N guni't dahil sa doo'y hindi nalilingid na dito'y wala tayo sa mabuting katayuan upang makuhang sila'y mailabas sa bilangguan J ang ikinatigatig nila, sangayon sa kanilang telegrama na hingin natin ang gayon (ang paglabas sa bilangguan), ay ipinalagay ditong parang isang pagsunod lamang sa isang layuning hindi ang paglaya nila kundi ang hangad na makaabuloy sa nalalapit na tagumpay 째 nalalayo man ng atin na 8 Kumalat ang bulung-bulungan sa Pilipinas, at ipinahatid sa mga pilipino sa Europa, na si P. Font ay pasasa-Espanya upang mngkata-kata at maglanim ng pagkakaalit-alit ng mga nasa-bayan-bayanan ng mga pilipino, kung kaya naman ginawa ang paunawang ito. Sa katotohanan, si P. Nozaleda at si P. Font ay nakipagtalastasan sa isa sa kanilang mga Regidor (Antonio 0 Manuel) upang maging tagapamagitan sa mga pilipino sa Europa, at binigyan nila ng isang tuntunin sa pakikipaglapit.

313

ring mga pagpapagod sa pagpapalaganap. Marahil, sa kanilang mga nilalayon ay kasama na ang layong itanghal sa mata ng pamahalaan, sa pagkakataong ito ang pagpaparangalan ng maraming mga kababayang sa pagkakakalat sa Paris, sa Londres at sa Espany'a, at sa masusing pagpansin sa bawa't panggagahasa sa kabila ng dagat ay sapat na magpailanlang ng isang kilusang makapagpapagimbal sa dam damingbayan sa Europa. Isang katayuang ganyan ang marahil ay inisip, sa ganang mga bayang nasasakupang sumisigaw sa udyok na nagbubuhat doon 0 aabot sa pagpilit sa pamahalaan upang huwag magpaka1abis 0 kung dili naman kaya'y unti-unting ikapaparam niya~g walang hanggang pagtuturing na dahil sa wa1ang kabihasnan at sa pagwawa1ang-baha1a ng pilipino, na siyang dinadahilan ng pagpapatu10y ng STATUS QUO: at gayundin naman masasabing ang gayong katayuan ay maaaring makapagbigay-sig1a sa mga nabubuhay sa ilalim ng gayong pan1u1upig, kung matata10s nilang sila'y hindi gumagawa sa gitna ng 1ubos na pagkakatiwalag. Dahil sa pag-iisip natin ng ganito, ay hindi natin iniisip ang pagtatangkang gumawa ng isang hakbang. Sa ngalan ng pahayagang "La Solidaridad" at ng samahang "La Solidaridad" at sa nga1an din ng pU1utong ng mga nasa-Barselona, ay ipinadala ang mga sumusunod: isang telegrama sa Ministro de Ultrata upang pakialaman ang katotohanan ng tinanggap na pasabi mula sa Hongkong na ipinagbigay-alam sa kanya; isang sulat din sa kanya na nagsisiwalat ng ating adhika; isa pang suI at para kay Quiroga upang mapagsabihan ang Ministro at nang harapin ang pagsak101o sa isinisigaw ng mga nasa-Pilipinas; isa pang sulat kay Morayt;1. upang babalain ang Samahang Hispano-Filipina (ng mga kastila't pilipino) sa pakay na pakilusin sa loob ng kanyang ginagalawan; at isa pa k2Y Llorente upang pasiglahin ang pUlutong ng mga pilipino. Si Labra ay surnagot na ipinanggigipuspos niya ang kakulangan 1}g tala; ipinakila1a naman ni Morayta ang tungko1 sa mga pitak ng "La Publicidad". Sa paggawa ng ganito ay inakala naming para na naming sinususugan at itinataguyod ang kaparaanan ng mga tagaroon; nguni't sapilitang mawawalan ng halaga ang ganitong anyo, kung ang la1abas ay parang

314

nag-iisa sa hal'ap ng palagay ng mga tao sa "Europa" at gayundin sa "Oceania", hindi maaaring magkaroon ng kahulugang tampok ang anyo ng isang pulutong ng mga pilipino na may uring pangalavvahin lamang na gaya ng naninirahan sa Barselona; bagay na ang nais sana namin ay itul'o ang kabutihan upang ang buong pulutong ng mga pilipino ay gumawa ng kahit bahagya sa ikabubuti ng mga kulang-palad na iyon; matangi na lamang kung ang pag-iisip na ito ay ipalalagay na "bobilis bobilis" lamang, at kung magkagayo'y mangyari pang di ang iurong na. Kagabi ay tumelegrama kami sa Hongkong at itinanong namin kung ang pagkakabilanggo ay sa pamamagitan ng utos ng hukuman, at hinihingi namin ang kaliwanagan ng mga bagay na kaugnay: saka na ipagbibigay-sabi sa inyo ang kasagutan. Dinaramdam namin ang mga ginagawang kawalang katarunga,.n kay Luna. Si Damaso Ponce, ang aming batang mandirigma na lumalagda ng "Amado Pecson", na nagagalit sa ginagawa ng mga kastila kay Luna ( Juan) at n gsabing: "mga kuhila bago pa sila ipanganak". Ngayong umaga ay inihurap ang isang tanghalan sa "Diputacion" na panlalawigan~ sa ngalan ng samahang "La Solidaridad", at ng ilang kastila, at hinihinging ipadala sa Tanghalan sa Paris ang SPOLIARIUM.. .Ang Pahayaga'y magsasalita. Inuulit ko sa inyo ang inyong mapagmahal na kaibigan, PLARIDEL

H. L. Alamin ninyo ang sulat ni P. Dore at isauli lamang ninyo sa amin o AKO RIN

315 121. Buhat kay Rizal para kay Lopez Jaena at mga Kasoma "Dapat purihin lamang nang bahagya ang mga tunay na kaibigan, nang di sila tatawaging kaibigan; ang mga kababayang humahagkis sa mga prayle, ay nararapat palakpakan at paugungin, tawagin silang mga kaibigan at ilarawan silang mga kaaway ng prayle."

(Paris, Bago mag-ika-15 ng Abril, 1889.) MGA KAIBIGAN:

N ariyan ang artikulo; 1 hiningi ko sa Londres ang akda ni Escosura at hindi ako sinasagot; dito sa Paris ay wala ng akdang iyan, hinanap ko sa Aklatan at sa bahay ng mga kaibigan, nguni't wala rin akong nakita. Dahil dito'y hindi ko masisipi ang mga talataan; hihingi ako ng isang sipi sa Madrid. 8ayang na sayang, nguni't ana ang ating magagawa, hindi makapaghihintay ang pahayagan at ang artikulo ay Inaaaring dumating nang huli n'a. Ang mga bapggit ay sa susunod nang bilang. 2 Tinanggap ko ang mga suI at ni P. Dore3, nguni't bibimbinin ko ng isang araw, sapagka't ibig kong sulatin ang aking artikulo4 para sa Gaceta de Colon~a. 8ikapin ninyong laging purihin at banggitin sa "La 80lidaridad" na may kalakip na bahagyang pagpuri 0 kaya'y angkin . ang pag-iingat, ang mga tunay na kaibigan, nguni't huwag silang tatawaging kaibigan; at ang mg-a hangal na kababayan nating nagsisihagkis sa mg~ prayle ay palakpakan at pa-qgungin, tawagin silang mga kaibigan, ilarawan silang mga pilibustero 0 kung di 1 Ang artikulong ipinadala ni Rizal para sa "La Solidaridad", na hindi sasalang ang may pamagat na "A Ia Defensa" na inilathala ng waIang Iagda sa bIg. 6, Abril 30, ay isang artikulong sagot sa isa namang artikuIong Iumabas sa "La Defensa" nang ika-30 ng Marso. 2 Mga banggit na kukunin sa akda ni Eseosura, ukol sa paghahanda ng isang lathalain. 3 Ang "P. Dore" ay siyang sagisag ni Pedro Serrano Laktaw. Isa sa mga sulat na tinanggap ni Rizal ay di malayong ang may bIg. 228 ngEpistolario. Kung may iba pa ay hindi nalaIathala. Ang mga sulat ay n!!.gIaIaman ng mahahaIagang br..lita sa Pilipinas na ginamit ni RizaI sa isang artikuIo sa "Gaeeta de Colonia". 4 Inaakalang ang artikulong ito'y sinulat sa wikang aleman, upang ilathala sa "Gaeeta de Colonia", nguni't hindi nakita saan mang dako.

316

ma'y mga kaaway ng mga prayle, kailan ma't sila'y may ulo at may kabuluhan. Ito ang aking palagay. Ang inyong, (J OSE RIZAL) Iayos ninyo ang aking artikulo,5 sapagka't iya'y madalian kong sinulat, at kung ibig ninyong bawasan 0 dagdagan, ay gawin ninyo. 122. Buhat kay Rizal para kay Ponce at sa mga kasama sa "La Solidaridad" Ang hugis ng "La Solidaridad": Mapanghawak sa matuwid, mahinahon at maliwanag.-"Kung walang 1872, ay wala sana ngayong Plaridel, ni J aena, ni Sancianco; kung walang 1872, si Rizal sana ngayon ay isa nang Hesuwita" .-Huwag mabalisa dahil sa ang ilan ay nalagas.-Ang katunayan ng paso at ng apoy.-Ang kulang ay taong magbibigay halimbawa sa bayan at makapagpapasiglang gaya ng mga "martir" na kristiyano.Walang nakaala kung paano ang magiging ayos sa sandali ng kamatayan; nakaririmarim ang mamatay sa bibitayan ng bata pa at may mga isipan sa ulo.-"Ang araw na makita ninyo akong nasa mga kuko ng mga prayle, ay sikapin ninyong maglagay ng iba sa kinadoroonan ko upang ako'y maipaghiganti."

18 Rue de Cochechouart, Paris Ika-18 ng Abril, 1889 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinangap ko ngaion ang sulat mo sampu ng Sol :d.1 Totoong magaling ang numerong ito, at pagaling nang pagaling.2 Kay Graciano: Ikinatutuwa ko ang hindi pagkalabas ng artikulo ko laban sa "La Defensa";3 sa susunod ay mailalathala na ninyong rrw.,y pagkakabago, dagdagan 0 alisan ng in5

Ang artikulong binabanggit dito ay tungkol sa "La Defensa".

Ang bah aging ito'y nasusulat sa Tagalog, at di namin binago. Wala sa Epistolario nng sulat na ito ni Ponce. 3 Ang artikulong tinutukoy ay nng "A la Defensa".

1 2

317

yong rnaibigan, kalakip ang rnga talang rnakukuha kay Escosura na ipinadala ko kay Plaridel. Ang hugis ng pahayagan ay gaya ng ibig narnin dito: rnapanghawak sa rnatuwid, rnahinahon, rnaliwanag at tandisan, at rnalarnan. Binabati narnin ang lahat. Ipinadala ko kay (Maning)-Naning-ang isang sulat-karnay4 upang rnaipalirnbag diyan. N ais kong rnaiwasto ang rnga prueba. Ang rnagugugol sa koreo, sa pagpapadala at iba pa ay ilagay rno sa ngalan ko at jpadala sa akin ang dapat bayaran upang rnapadalhan kita ng kuwalta: sakaling rnagkulang. Tungkol sa rnga pagbibilanggo, ay ngayon larnang narnin natalos sa parnarnagitan ng pahayagang "Solidaridad", ang sanhi kung bakit sila nangapipiit. 5 Gagawa karni ngayon ng nararapat gawin, sapagka't ang pagkakaroon ng rnga aklat na laban sa rnga prayle ay hindi isang kasalanan. Tangi sa rito ang lahat nang ito'y kalagirn-lagirn, at kung totoo ngang dapat darndarning parang isang kasawiang sarili, ay dapat narnang palakpakan na parang isang kabutihan ng lahat. Kung walang 1872, ngayon sana'y walang Plaridel, ni Jaena, ni Sancianco,6 ni wala rin ngayon ng rnatatapang at rnapagbigay-loob na pulutong ng rnga pilipino sa Europa; kung walang 1872, si Rizal sana'y naging isang hesuwita na ngayon at sa halip na sulatin ang Noli Me Tangere, disi'y ibang kasalungat nito ang sinulat. Sa harap ng rnga katiwalian at rnga kalupitang iyon, bata pa ako'y nagising na ang diwa ko at isinurnpang iuukol ko ang sarili upang ipaghiganti, balang araw, ang napakararning sinawing iyon, at taglay ang ganitong isipa'y pinagpunyagian ko ang pag-aaral at ito'y mababasa sa Iahat ng aking mga ginawa at sinu-

4 Tinutukoy ang "La Defensa del Noli" (Ang Pagtatanggol sa Noli), sinulat ni Blumentritt, at nilagyan ng paunang-salita ni Rizal.

5 Turnutukoy sa mga bilangguan at mga kalapastanganang binabanggit sa hatid-kawad na sinipi sa talang (1) ng sulat bIg. 250. 6

Sina M. H. del Pilar, Graciano Lopez Jaena at Gregorio Sancianco

y Gozon.

318

lat: 7 bibigyan ako ng Diyos, balang araw, ng pagkakataon upang maisagawa ko ang aking pangako. 00 nga! magpakalabis sila, magpabilanggo, magpatapon, magpatibay, mabuti nga; matupad ang tadhana! Ang ar aw na tayo'y pagbuhatan ng kamay, ang araw na pahirapan ang ating mga walang malay na kaanak dahil pa kasalanan natin, paalam na pamahalaan ng mga prayle, at marahil ay paalam na rin Pamahalaang kastila ! Ang mga kalupitan at malabis na pag-ibig sa sariIi ni Luis XIV at ni Luis XV ay siyang naging dahil ng Paghihimagsik; ang mga kalupitan n~' Inkisisyon ay siyang pumatay sa pagka-makapari. Ipinakikilala namin, sa pamamagitan ng mga aklat ~t iba pang kasulatan, na ang mga prayle'y hindi ang gay a nQ' ibig nilang ipalagay, ni hindi sila mg-a "ministro" ni Kristo, ni t agatangkilik ng bayan, ni suhay ng' pamahalaan; ang mga ito'y sinulat namin at pinagtitibay at pinatutunayan naman ng mga prayle sa pamamagitan ng kaniJang mga gawa. Ano pa ang ibig natin? hindi sila nagpapamalas np: kalupitan? hindi ba sinusulsulan nila ang pamahalaan laban sa bayan? hindi ba nagpapakilala ng pananakot? saan naroon ang kabanalan, ang pagtangkilik at ang lakas? N gayon, huwag kayong matakot, ni huwag mabalisa dahil sa ang ilan ay lumalagpak. Sa lahat ng labanan ay sadyang nagkakaroon ng mga nasasawi at. talagang ang malalaking labanan ang siyang lalong madug-o. Ano na ang bilangguan? Ano ang- kamatayan? Sa isang pagkakasakit lamang ay natatali na tayo sa higaan, pinapatid ang ating buhay. Ang dapat mangyari'y ang sakit na ito at ang kamatayang ito ay huwag 7 Dito'y maliwanag na ipinakikilaia kung bakit buhat pa nang pagkabata ni Rizal ay nagkaroon na ng malasakit na mag-aral at gumawa upang mapalaya ang kanyang bayan; ito rin naman ang nagpapakilala ng dahilan kung bakit siya biglang napasa-Europa, na parang ang layo'y mag-pat uloy ng pag-aaral doon , bagaman /lng tot(;O'y upang lakarin ang kapakanan ng bayan, gaya ng mahahalata sa kanyang mga parunggit at pagtukoy sa kanyang mga sariling sulat at sa sulat ng kanyang mga kapatid at matatalik na kaibigan. Sa mga sumusunod na talataan nl:!; flulat na ito'y ipinaldkila rin naman ang katibayan ng kanyang puso, at za pag-aang'kin niya ng gayon ay ipinalalagay na lahat ng pilipino'y g ayundin. Gayon na lamang ang tibay ng pananalig sa kanyang usapin o layunin na siya'y nagkamali tuloy sa pagpapalagay na ang ibang pilipino'y magsisisunod sa kanya. 8i Rizal ay handang-handa sa lahat at l'akikini-kinita na niya ang kanyang magiging pal ad, !:'a pagsaasbing: "AnJ~ buhay ay napakakalugud-Iugod, at nakaririmarim ang mamatay sa bibiiayan nang bata pa at may ang'king mga isipan sa ul0."

319

mawalan ng kabuluhan para aa nangabubuhay pa. Sasabihin ng ilan na ang mga pagkakabilanggong ito at ang mga kamatayang ito ay nakapangingilabot at nakatatakot sa iba! Kung ang bayan ay talagang matapang, pagkaraan ng pangingilabot, ay nagbabalik nang lalong maalab sa labanan at ipinaghihiganti ang nangalagas, gaya ng nangyayari sa sugat na pinapaso: tila ang sinunog na bahagi ay patay na, nguni't nang sumunod na araw ay nakikitang nahahalinhan ang langib ng isang sangkap na walang-sala at bago. Kung ang bayan ay walang tapang, isang bayang duwag, isang katawang walang-buhay, nahibuan, malapit na sa pagka1uray, ang apoy pa nga ang lalong inihahato1. Ang apoy ay nakagigising ng likas na buhay ng katawan, pinapagngangalit ang maliliit na bahagi, pinaaangil ang daloy, atbp. At namamatay lamang kung sa kanya'y wala nang ana mang buhay na talaga. Ano at iuukol pa natin ang magagawa sa isang bayang walang kaluluwa ni damdamin? Ipalagay ninyong mailigtas natin sa panlulupig ng prayle, mabuti; bukas nama'y ma1a1ag1ag sa ilalim ng panlulupig ng mga kawani (e11'lr pleado) . Sa ganitong mga pagpiit at paninirang-puri ay tumitigas ang napaka1ambot na balat ng ating mga kababayan. Ang ilan ay mangala1ag1ag at inawawa1an na ng pananalig, hindi kailangan; ang iba, marahil, ang mamama1agi. Ang ku1ang ngayon ay mga taong mula sa kanilang kinabibilangguan at kinatatapunan ay magpakita ng tapang at kabuuan ng loob upang mabigyan ng halimbawa ang bayan at mapasiglang gaya ng matatandang mga "marlir" na kristiyano, gaya ng mga "nihilista" (tumatakwil sa lahat). Kung hindi sa katigasan ng pamahalaang ruso, ay hindi sana nagkaroon ng mga kaluluwang sing-tibay ng sa mg-a "nihilista". Dahil dito'y naniniwala akong tayo ang kakulangan doon. Kung si Burgos, nang mamatay ay nagpakita lamang ng tapang ni Gomez, ay naging iba sana ang mga pilipino sa ngayon. Gayunman, walang sinumang nakaaalam kung paano ang ayos 0 anyong gagawin sa dakilang sandaling iyon, at marahil ay ako na rin, na totoong marami ang aking ipinangangaral at ipinamamayagpag, ay makapagpakita ng higit na takot at pagkukulang sa lakas ng 100b kaysa kay Burgos nang

320

mga sandaling iyon. Napakasarap ng buhay, at nakaririmarim ang mamatay sa bibitayan na bata at may mga isipan sa ulo ... Kung inaakala ninyong ang mga kaisipang ito'y matatanggap, ay paratingin ninyo sa ating mga kababayan doon upang sila'y magpamalas ng higit na tapang, higit na pagtitiis, kawalang-takot sa kamatayan at sa mga pahirap, upang tayo'y igalang ng ating mga kaaway. Kung sila'y ipatatapon, mabuti; at sa pulong pagdadalhan sa kanila'y dapat ihasik ang kanilang mga kaisipan sa iba, at sila'y magpalaganap. Kung sila'y mabitay, (J.y ipalagay nilang sila'y namatay sa sakit na frailitis 0 frailofobia (sakit na mula sa prayle 0 galit sa prayle) : sila'y ipaghihiganti natin, at ang kanilang dugo'y siya nating gagawing tatak sa ating mga kaaway. Sa bilanggua'y hindi sila makakain ng mga prayIe: may pabahay at baka bigyan pa sila ng makakain, at samantalang sila'y naroroon, ay makapagninilaynilay, na gay a ni Regidor, ng mga kaparaanan upang makapaghiganti. Ang unang salitang sinabi ko sa aking mga kaanak nang ako'y dumating sa Pilipinas, nang masabi sa akin ang kanilang pangamba, ay huwag silang gumawa ng anumang lalong maIiit na hakbang kung dahil sa akin, sakaIing ako'y huIihin, ni hindi dapat silang makialam ni magkagasta ng anum an dahil sa akin. Bigyan ng mabuting turo ang aking mga pamangkin, at ipaghiganti nila ako. Gayon din ang sinasabi ko sa aking mga kababayan. Ang araw na makita ninyo ako sa mga kuko ng mga prayle, ay huwag kayong mag-aksaya ng panahon sa mga pagtutol, ni sa mga pagdaing ni sa mga panggigipuspos: walang kabuluhang lahat iyan. Sikapin ninyong maglagay ng isa sa lugal ko upang ako'y ipaghiganti at pabayaran sa kanila ng mahal ang aking kasawian. Kung makita ko ang isang anak ko sa bunganga ng isang pating (kung ako'y may anak), ay hindi 1m pagtatangkaang batakin 0 agawin, sapagka't sayang lamang, ang mahihita ko'y magkaluray-Iuray siya; papatayin ko ang pating, kung maaari, at kung hindi ay aabatan ko siya. Ngayon, ipalagay ninyong ang mga prayle ay mga pating 0 dalag lamang kaya. Kung iyong una, ay kailangang patayin, kung itong huli ay hindi dapat katakutan. Sa ganang akin, ang palagay ko'y

321

mga dalag Iamang sila, kaya hindi ako natatakot na mahulog sa kanilang kamay. Kinakailangang sila'y maging napakarami, napakarami, upang mautas nila ako, at gayunma'y ang ilan sa kanila'y magbabayad din. Bigyan nga ninyo ng kaaliwan at pasiglahin ang ating mga kababayan doon; dapat nilang malamang ang bilangguan ay hindi kamat~yan, at maging kama~ tavan man, av ana ang kamatayan? Hindi ba sila naniniwala sa Diyos? Ipinalalagay kong sa kabilang bu~ hay ay walang gaanong mga prayleng dapat pakitunguhan na gaya sa Pilipinas, at kung mayroon man, marahil ay iba na ang tikas at ugali. Tangi sa rito, ngayo'v hindi na mapapatay nang gayun-gayon lamang ang "indiyo". Inuulit ko ang aking mg-a pagbati sa Sol :d. Pagsama-samahin ang aking mga artikulo at ang mg-a banggit ni Escosura laban sa mga pravle. 8 Si Plaridel ang makagagawa para sa akin ng tUlong na ito. Ipaliwanag ninyong hindi binang-g-it ni Escosura ang- maraming bagay na maaaring sinabi sana niya ng tahasan. Mg.a alaala sa lahat. Ano ang lagay ng Sol:d at ng mga Sol :s? Ang inyong, RIZAL 8 Ang akda ni Escosura na muli't muling binabanggit ni Rizal sa mga naunang su1at, at dito man, ay tumutukoy, marahil, sa "Memoria sobre Filipinas y Jo1o" ng Kadaki-dakilaang G. Patricio de 1a Escosura, "Comisario" sa Pilipinas, na sinu1at nang taong 1863 at 1864 at inilatha1a sa Madrid nang taong 1882. Ito'y isang "Memoria" na nauuko1 sa pagtuturo ng wikang kastila at iba pang mahahalagang bagay sa pamahalaan, na ipilladala sa Kadaki-dakilaang G. Pangub ng "Consejo de Ministros" sa Espanya. Ang artiku10 ni Rizal ay ang may pamagat na "A la Defensa" na may mga banggit na kinuha sa aklat ni Escosura.

---oOo~--

822 123. Buhat kay S. ]ugo para kay Rizal Hanggang hindi gumagawa ng kaparaanang patapos, ay hindi masamang gugulin ang panahon sa pagJaJathaJa ng mga pahayagan.

Madrid, Ika-27 ng Abril, 1889

J OSE RIZAL P ARIS

TANG! AT MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Pinasasalamatan namin ang kagandahang-loob mo sa pagtanggap sa pagka-kinatawan ng aming' "Revista" diyan, at inaantay rin naman naming pauunlakan mo ang aming mga pitak sa pamamagitan ng anumang akda mo, na kailanma'y buong galak naming tatanggapin. Marahil ay hindi ka sang-ayon sa lakad na tinutunton namin dito, sa pagtatatag ng mga pahayagan upang ipakilala ang mga nangyayari doon, sapagka't maaaring sabihin 11,long ang lahat nang ito'y walangsaysay at parang nangangaral lamang sa ilang, samantalang hindi gumagawa ng mga kaparCLarIJang patapos. nguni't samantalang, ang lunas na iyan ay hindi dumarating, at sapagka't ang maghintay ay nakapapagod, ay inaakala kong hindi naman kalabisang iukol namin ang panahon sa pagsulat sa mga pahayagan, samantalang dumarating ang panahong may magagawang ibang bagay. Inaasahan kong sasagutin mo ako, at sasabihin mo sa akin ang iyong palagay tungkol sa isinusulat ko sa iyong ito, sapagka't sa dahilang maluwat nang panahong malayo ako sa ating bayan, ay hindi ko nalalaman kung ano ang nangyayari doon, maliban sa mga papel at mangilan-ngilang kababayang pagdating dito ay maydalang ilang bali tang buhat doon. Alam m0ng minamahal ka't mapag-uutusan mo ang iyong kaibiga't kababayan, S. JUGO VIDAL H. T. Sa pamamagitan ng koreo ay pinadadalhan kita ng 25 sipi, upang mapalaganap mo, at pagpapadala mo sa akin ng mga suskritor, ay ipadadala ko naman

323

sa kaniIa mula rine ang mga susunod na bHang upang Bayo ka na sa mga gawain at mga kaabalahan; kung kailangan mo pa ang mga pahayagan ay humingi ka't pagdaka'y padadalhan kita at kung hindi kita pinadadalhan ng marami ngayon, ay sa pag-iwas na lumaki and bayad sa koreo. AKO RIN

124. Blthat kay Rizal para kay Ponce Balak na pagpapanayam sa Paris nina Rizal, Plaridel, Apacible, Lopez Jaena, Blumentritt, Llorente at Canon. -Niwalang-kabuluhan na ni Rizal ang isang kasunduan nila ni Regidor.

10 Rue de Louvois, Paris Ika-30 ng Abril, 1889 MINAMAHAL KONG MANING:

Tinanggap ko ~ng sulat 짜lo, kalakip ang tun,e;kol sa aking utang at plnasasalamatan kita ng marami sa lahat ng ginawa mo sa akin.1 Mabuti ang pagkakagawa ng lahat. Sa hinaharap ay Ipadala ninyo ang mga sulat sa Rue de Louvois No. 10 . Ipakibigay ang direksiyong ito sa ating mga kababayan. Naninirahan ako sa malapit sa Aklatang Pambansa, na ang kahalagaha'y wala sa kalahati ng "British Museum". Huwag kayong magpapac1ala sa akin kailanman ng mga suI at 0 mga kasulatang nakapaloob sa pahayagan: Si D. Justo Trinidad ay nagpadala kay Felix Pardo ng mga resibo,2 at ang mga ito'y ibinalik sa kanya ng 1 Hind~ kUala ang sulat na tinutukoy: wala sa Enistolario. Napasasalamat kay Ponce sa pagmamalasakit nito sa pagbibili ng kanyang mga aklat (Noli), at pagbibigay-ulat ng pinagbilhan. 2 Si Justo Trinidad, gobernadorsilyo sa Sta. Ana. lumagda sa pamahayag nang unang araw ng Marso ng taong 1888 laban sa mga prayJe. Si Felix Pardo ay kapatid ni Tdnidad H. Par.do de Tavera (LLR). Si Felix ay mediko rin, nguni't ang hinarap na lalo ay ang sining. Nagtira sa Arhentina at doon ipinakilala ang kanyang sining. (Mga Pambayang Bantayog, atbp.) (JPB).

324

Pangasiwaan ng Koreo1 nguni't pag-ulit ay mumultahan na siya. Dapat ninyong isiping pumarito dahil sa Tang-haIan: ito ang tunay na Tanghalan. 3 Pari to kayo kahit man lamang ikaw, si Plaridel, GaJicano, Graciano, atbp., upang tayo'y makapagpan::tyam. Paririto si Blumentritt: titingnan ko kung si Llorente at si Canon ay makaparirito rin. Sa $3 isang araw ay makatitira na kayo sa Paris, kasama na ang ibang; maliliit na gugol, bahay at pagkain. Kung kayo'y matipid, sa $2 lamang ay magiging mabuti na ang inyong kalagavan. Sa anu't ano ma'y sabihin ninyo sa akin kung kailan kayo paririto. Pag naiaHs ko na sa kahon ang aking mga aklat, ay masusulat ko na ang tungkol kay MagaIlanes. 4 Bukas, unang araw ng buwan ay bubuksan ko na ang kahon ko. Sinira ko na ang pakikinae;kasunrlo ko kay Regidor dahiI sa hindi niya paglalathala ng akdang ipinangako niyang iIalathala. 5 Ang sabi ni Luna ay ipadala raw ninyo nang tuwiran sa kanya ang biIang ng pabayagan, gavundin ang para kay Pardo, upang as gayon ay dumating na madali sa kanyang m.g路a kamay. Ang akin, ang kay Ventura,6 Abarca7 at iba pa ay maaaring sabav-sabay nang ipadala ninyo sa akin, 0 kaya'y sa iba. Ako'y babalik sa Chalcot Crescent. Kung mapag-aayaw-ayaw na sa mga dahon ang inilalathala, ay hingin mo kay Plaridel, sakaling hindi sjya totoong abala, na basahin at paraanan ng minsan pa. N guni't kung maipadadala mo sa akin bago isakay sa makina ng patuluyan, ay pasasalamatan kita; ma3Tanghalang Pandaigdig sa Paris. 4Lathalam tungkol sa pagkamatay ni Magallanes na binanggit na sa Talang 7, sulat bIg. 250. 5Mga Tala tungkol kay Morga. Napansin ni Rizal na tumatagal 0 nababalam ang pagpapalimbag ni Regidor, kaya napilitang sirain niya ang kasunduan. 6Si Valentin Ventura, kaibigan ni Rizal, na nag-abuloy ng magugogol sa pagpapalimbag ng "El Filibusterismo", at pinaghandugan ng orihinal nito, na nabili, pagkatapos, ng Pamahalaan sa halagang PI0,000.00. 7 Si Ramon Abarca, taga-Maynila, na tumungo sa Europa dahil ~a kanyang karamdaman, matagal na nagtira sa Paris, naging Pangulo ng lupon ng mga Manghihimagsik na Pilipino nang taong 1899 sa lunsod na ito, at dito namatay nang taong 1916.

325

mabutihin kong mabasa pang minsan. Ipadala mo sa aking parang limbag. 8 Magkano ang halaga ng isang sipi ng "Soberania Monacal"? Ang iyong, RIZAL

125. Buhat kay Rizal para kay Canon Pagsilang ng isang anak ni Canon.-Ang kalumbayan ni Rizal sa pagdidili ..diling isa pang may dugong Pilipino, na maaaring maging isang kagawad pagkatapos na naw.aglit sa isang bayang nangangailangan ng mga lalaki.

10 Rue de Louvois, Paris Ika-2 ng Mayo, 1889 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN AT DATING KAMAG-AARAL: Ipagpaumanhi~

mong hindi ko 2.gad llasagot ang magiliw mong sulat noong ika-25 ng nagdaan,1 na nagbabalita sa akin ng pagsilang ng isa mong anak na lalaki. Ang pagkalipat ko ng tinitirhan, ang mga bagay-bagay sa "Salon" na pinagtanghalan ko ng isang busto 2 at ang iba't iba pang kinaabalahan ko ay hindi man lamang nagbigay sa akin ng kaunting panahon upang makipag-usap sa iyo ng buong puso. Lumipas ang mga panahong ang tula (versos) at mga "verzas" ay magaang bumubukal sa panulat ko, na gaya ng masamang damong sumisibol sa isang lupang tigib ng "humus", kundi sana'y di napagpugayan ko ang pagsilang (Naissance) ng iyong maliit na bata3 sa pamamagitan ng isang anacreontica, isang safica na sa8 Ang artikulong "A Ia Defensa" ay inilathala sa "La Solidaridad" nang ika-30 ng Abril ng taong 1889. Sa palagay ni Rizal ay hindi pa naIaIathaIa; dahil dito'y hindi naipadala ang mga "prueba" kay Rizal bago hmbagin, gaya ng ninanais nito. 1 Ang suI at na ito ni Canon nang ika-23 ng Abril ay wala sa Epistolario. 2 Iniharap ni Rizal sa "Salon de Bellas Artes" sa Paris ang isang "busto"; hindi malaman kung ano ang nangyari sa "Bustong" ito. 3 Si Canon ay nag-asawa sa isang espanyola, na nagngangalang Teresina Battle, at siyang sinasahing nagsilang ng isang anak na lalaki, na hininyagang taglay ang pangalan ng kanyang ama (Fernando).

326

pat na upang mapatulog ang batang paslit sa gitna man ng kaniyang pag-iyak. N guni't kung ang panahon mang iyon ng mga Musa (Paraluman) ay lumipas na para sa atin, ay naiwan naman sa puso, na singtatag ng isang malaking batong nakikipagtagalan sa panahon at mga habagat, ang dambanang pinagtataguan ng mabubuting damdamin. Buong pusong nakikibahagi ako sa iyong kagalakan, binabati kita at ang iyong kabiyak ng dibdib, binabati ko ang Espanya, sapagka't natitiyak kong si Fernandito lamang ang magmamana ng mararangal na katangian at mabubuting hilig ng kanyang mga magulang, at ang gangganyang mga mamamayan ay hindi marami sa lahat ng dako. Gagunman'y hindi ko makayang di sabihin sa iyo ang kaunti kong nagiging kalumbayan, pag ginugunita kong isang taong bago, na sa kanyang mga ugat ay dumadaloy ang dugong pilipino, at buong pag-iingat na tuturua't ipapanuto, ang pagkatapos ay magiging isang kagawad na mawawaglit lamang sa ating bayang nangangailangan ng mga lalaki. 4 Ganito ring damdamin ang nakapangyayari sa akin kung sin asapupo ko ang anak na lalakli 5 ni Luna (Juan) at ni Pacita Pardo: isa pang pranses ang naragdag at isang pilipino ang nawala. Totoo rin namang ang mga taga~ Europang naparoroon sa Pilip in as ay ibinibigay sa atin ang kanilang mga anak: nguni't anong mga anak, anong edukasiyon at anong pag-ibig magkakaroon Ea ating bayan! N guni't dito:y walang ibang may kasalanan kundi ang ating bay an na rin, na sa kanyang mga mamamayan ay maraming bagay na inihahanda, bukod sa ngiki, mga lindol at mga bagyo. Sa malaking ipuipo ng daigdig, ang maliit na butil ng kalikasan ay dapat humanap ng kanyang pulutong na masasamahan, pumaitaas kung kailan at kung saan maaari! Ang tanging magagawa ay hubuging mabuti ang iyong anak at igiit sa kanya ang mga damdaming marangal at kapuri-puri, upang balang araw, kung sa 4 Taglay na lagi sa isip ni Rizal ang' hinaharap ng kanyang bayan, nt sa anumang pangyayari'y walang unang iniisip kundi kung ang pangyayaring iyan ay makabubuti 0 hindi sa bayan. S Si Andres Luna ang tinutukoy, na kilala ng kanyang matatalik na kaibigan sa palayaw na "Luling". Siya'y naging isang bantog na arkitekto, nagtira at namuhay sa Pilipinas buhat sa kanyang pagbibinata, at dito namatay sa Maynila noong 1952路

327

kabutihang-palad ay makarating siya sa Pilipinas, ay huwag siyang maging isa sa maraming nagsasamantala sa kamangmangan ng mga kulang-palad at maging isa pang manlulupig para sa mga kapatid ng kanyang ama. Ang lahat ng taong marangal sa daigdig ay magkakababayan. Maging maluwalhati ka nawa at ang iyong kaanak, ang anak mo'y maging isang salamin nawang kamamasdan ng inyong magagandang katangian, at kung ang Pilipinas ma'y mawawalan ng isang mabuting anak, ay mapakinabangan man lamang ng Sangkatauhan. Masaganang pagmamahal sa iyong asawa at ihalik mo ako sa iyong anak na paslit. Nawa'y ang litson at ang dinuguang6 ipinatungkol sa binyag, ay nakapagbigay sana ng mabuting bisa sa murang katawan ng bata, katulad ng simoy sa paligid ng nalalayong Inang-Bayan, gaya ng mga pabango ng mga bulaklak sa Iupang mainit . . . . .. (tingnan mo lamang kung bakit buhat sa dinuguan ay nakarating sa pabango ng mga bulaklak ... !! ! . umasalYo, RIZAL

126. Buhat kay Rizal para kay Ponce Ang kasulatan tungkol sa .artikulong palabiro na "Por Telefono".

Rue de Louvois, 10, Paris, Ika-15 ng Mayo, 1889 MINAMAHAL KONG NANING:

Nariyan na ang mga dahong iniwasto ko: 1 maaari nang iIathala. Ang patalastas ng nagpapalimbag na jnilagay ko sa simula ay dapat ilathala, sapagka't ganyan ang ibig ni Blumentritt. (5 Ang litson ay isang munting baboy na iniiihaw; ang dinuguan, na tinatawag ding tinumis sa ibang dako ng katagalugan, ay isang ulam na katutubo na may kasamang dugo at mga lamang-loob ng baboy at sinasahugan ng suka, asin, atbp.

1 Mga "prueba" ng "La Defensa del Noli" (Pagtatanggol sa Noli) ni Blumentritt, may paunang salita ni Rizal, sa ayos na parang Pannawa ng nagpalimbag.

328

Ang kaibigang ito'y hindi paririto bago dumating Rng buwan ng Hulyo. Ang kasama nitong sulat-kamay na mapanukso, ang "Por Telefono"2 ay dapat ilathala ng bukod. Hindi ko hinihinging ilathala iyan sa Sol, sapagka't maaalisan ng kaalindugan (seriedad) palibhasa'y higit ang pagkamapagpatawa. Kung ang paglalathala niyan ay magkakahalaga ng hindi hihigit sa P10, ay mamabutihin ko nang ilathala ng parang aklat. Wala nang iba sa ngayon. Ang Iyong, RIZAL

127. Buhat kay Del Pilar (?) para kay Laong-Laan Ang gising na isip ni Trinidad.-"Dapat tayong kumubli sa mga pagtatahi-tahi ng mga kalaban at sa pagkamapaniwalain ng mga kaibigan".-Pagkakasalungata~ sa lahi sa pagkakasira ng kanyang inialok na p,agpapalimbag ng mga akda ni Rizal ?Pagsisiwalat na inilahad sa "Ministro de Ultramar" sa "La Solidaridad".

Barselona) Ika-18 ng Mayo, 1889 KAIBIGAN LAONG-LAAN:

Hindi ko malaman kung anong balita ang dala ni Trinidad, bagaman nalalaman ko na ang isip ng taong iyan ay may kabilisan. Iyan ay isa roon sa kinakargahan pa lamang ang "berso" (paputok) ay bali na ang daliri sa pagtatakip ng tainga. Isang araw na kayo'y napasa-Lipa 0 sa hindi ko na maalaala kung anong bayan, dahil sa di ko rin malaman kung anong pista, siya'y naparoon: nakita kayong nakadungaw sa bintana ng inyong bahay at siya'y nagpatuloy ng paglakad at kayo'y pinagpugayan na ]amang ng kamay, sa kabila ng nais niyang kayo'y maya2 Ang "Por Telefono" (Sa pamamagitan ng Telepono) ay isang artikulong mapanudyo laban kay P. Agustin S. Font (P. Font) na in ilathala ng walang tatak ng limbagan sa Barselona, sa ayos na parang polyeto at may lagdang Dimas Alang at ipinamahagi sa Pilipinas nang 1889. (Ang laki'y humigit-kumulang sa 2-1 / 2 x 4-112) at ipinalimbag ng 2,000 sipi sa halagang 10 piso ang isa.

329

kap. Ipinagpatuloy ang kanyang lakad na patungo sa hindi ko malaman kung saan upang maligo, na palaging sinisikap na kanyang makasama ang kabo 0 sarhentong kastila ng G. C. (Guwardiya Sibil) sa lahat ng kayang mga hakbang, at nalalaman ba ninyo -k ung bakit? Sa paghahanda ng isang saksing panlinlang na makapagsasabing hindi ninyo kasama . . Itanong ninyo kung ito ay totoo; nguni't sayang lamang na inyong sabihin ang pinagmulan ng balita sapagka't hindi ako nakikilala, bagama't siya'y nakikilala ko mulang pagkabata. N guni't ang pangyayari ay isa sa mga katunayan ng kanyang mapanganaking pag-iisip. Gayon man, alam na ninyong ako'y mapag-uutusan at ipahintulot ninyo sa akin ang isang pansin. Sa pagkakalahad ng tanawin ng gayong dulaan, ni kayo ni ako ay hindi tayo maninibagong lubos sa mga gawain sa kabila ng mga tabing, kaya dapat nating tanggapin nang walang tiwala ang mga pampabuyong nagmumula sa ibang pinanggagalingan. May palagay akong dapat tayong mangubli sa mga kagagawan at tahi-tahi ng mga kalaban at sa pagka-paniwalain ng mga kaibigan. Kaya nga nasabi na, na kung sangayon sa mga talang maaaring naiingatan ninyo, ay masasabing tayo'y nasa-panahon at katayuang dapat nang jwan ang panulat, ay maibibilang ninyo akong kasama. Dinaramdam ko ang pakikipagkasira ninyo sa nagalok na ipalilimbag ang inyong akda. Ipahintulot nawa ng Diyos na ang hindi maunawang anyong ginawa niya ay huwag sanang nagbuhat sa hindi ko nais makita ni hinalain, bagama't gumigiit ang tinatawag na: pagkakasalungatan, dahil sa lahi. Ako'y buwisit na ~uwisit na dahil sa ikinuwento sa akin ni Graciano tungkol sa isang pagpupunyagi ng taong iyan na ipagpahuli sa isang tanghalan ang rnga kuwadro ng ating paharn na si Luna, sa isang mistiso, na ang rnga pininta ay rnatanggap-dili, at ang lahat ay dahil sa nais na maipagmatigas ang kagalingan ng lahing kastila. Ayokong mag-isip tungkol dito, nguni't ...... patawarin natin ang napakalaking kaungasang ito. Sa "La Sol", bIg. 6 dahong 58 ay natunghan mo marahil ang salaysay na iniharap namin sa "Ministro de Ultramar". N alalaman kong hindi makukuha agad ang tatlong dulo ng aming adhikain; nguni't nais ko

330

sanang dahilan man lamang sa bIg. 3' ay magdaos tayo ng anumang pagsusumikap upang makakuha ng isang R. O. (Real Orden) na tahasang magbabawal ng kaparaanang nakalalait na binabanggit natin at ang pagbabawal ay iIathala naman sa "Gaceta de Manila", yamang ang kautusan ay walang Inasasabing suhay na maibibigay ng mg-a batas sa Espanya at sa "Ultramar' ~. Kung magagamit ninyo ang tulong ng "Gran Familia", ay ito ang paglcakataon; sapagka't si Becerra ay kaanib doon at sapagka't nakasisira ng kapurihan at ng ma.. buting pangalan niyon ang nabanggit na panlilibak, sapagka't ang mga kaanib at ang kanyang mga kaibigan ay siyang natatawag upang sila ang magsipagtiis. Para na tayong nakakuha ng malaki kung ang gayo'y makukuha natin, sapagka't hindi man naghihinala si "Satsat" (ang prayle) ang lahat ng pagbibigay-halaga sa sarili na ibinabalangkas ay siyang tanging tinataglay nila. Kung makuha na ang pagbabawal na iyan, ang anumang pagpapatapon ng pamahalaan ay mapapasaloob ng kapangyal\ihan ng "Codigo Penal". Pag nawala na ang sandatang i~an, ay makapaninikad na........ . Panawag-pansin: Ang suIat na ito ay walang ka.. tapusan at dahil dito'y walang lagda nguni't ang kanyang nilalaman at ang hugis at ang pananalita ay tila isang siping sulat-kamay ng isang sulat ni Marcelo H. del Pilar. (P. ng N. P.) 128. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar Ganap na pakikipagkasir,a kay Regidor.-Balak na gugulin sa Paris para sa mga pilipinong ibig pumaroon.

10 Rue de Louvois, Paris, Ika-20 ng Mayo, 1889 MINAMAHAL KONG PLARIDEL:

Bagama't ako ang lalong bata sa ating dalawa, gayunma'y alang-alang sa ating pagkakaibigan at kaugnayan ng ating mga damdamin, ay mamarap,a tin kong imungkahing tayong dalawa'y mag-ikawan nang parang magkapatid, na nalalaan marahil na magdamayan sa iisang kapalaran.

331

N agpadala ako sa inyo ng isang sulat-kamay na bHang tugon sa "La Voz de Espana".l Tingnan lamang ninyo kung maaaring ilathala; ali sin ninyo ang inaakala ninyong dapat ali sin, yaong maaaring ikapasok natin sa mahigpit. Lubos ang aking pagtitiwala sa inyong mabuting pagkukuro at sa inyong katapatang-Ioob. Nakipagkasira na ako ng ganap kay Regfdor, sapagka't hindi niya mailatha-Iathala ang aking akda 2 at dahil sa kanya'y nasubo tayo sa mahigpit. N gayo'y ako na lamang mag-isa ang maglalathala. N abasa namin ang "La Sol": naibigan naming lubose Sayang at, sa halip ng "Los Viajes~',3 ay hindi inilathala ang karugtong ng sumusulat tungkol sa pagaaral sa Pilip in as. Sino siya? Pinaaabot ko sa kanya ang lalong matapat kong pagbati at paghanga. Kailan ninyo ibig pumarito? N arito ang magugugol: Prankos. 2.00-20c. pabuya Pananghalian . " 2.50-25c. pabuya Hapunan .. Pagpasok sa Tanghalan 0.75" 3.00Bahay (tahanan) " 8.25-45c. Prankos 8.70 Ako na ang nangangakong maghandog ng agahan sa limang kaibigan sa loob ng isang Hnggo: tsokolate 0 tsa at mga biskotso; bagama't sa katotohana'y hindi kai~ langan. Ang mga gugulin ay mapauunti pa kung kayo'y paririto sa unang araw ng Hunyo at maninirahan sa bahay na tinitirahan ko at magdadalawa sa isang silid. 1 Ang artikuIong ito ay bilang kasagutan sa isang panguIong tudling ng "La Voz de Espana". May pamagat na "Como se Engana a Ia Patria" (Kung paano dinaraya aug Bayan), waIang Iagda at inilathaIa sa "La Solidaridad" nang ika-15 ng Mayo; pauna ang pagkakapadala, nguni't nang petsa ng suI at ua ito ay inakala ni Rizal nil. hindi pa llalalathala. Ang "La Voz de Espana" ay isang pahayagan ng mga prayle nil. inilalathala sa Maynila. 2 Ang akdang tinutukoy ay ang "Los Sucesos de Filipinas" ni Morga na may mga tala ni R-izal. Tingnan ang talang 3 ng sulat bIg. 256. 3 Ang "Los Viajes" (Ang mga Paglalakbay) ay isang artikulo ni Rizal. Ang sumulat ng nahihinggil sa pagtuturo sa Pllipinas ay tila 8i Antonio Luna at ang artikulong ito'y pinamagatang "La maestra de mi pueblo" (Ang gurong babae sa aking bayan) nil. inilathala sa "La Solidaridad" nang ika-30 ng Abril, 1890.

332

N guni't pumarito kayo ng magkakasama. Ang suliranin lamang ay kung paano ilalathala ang pahayagan. Sabihin ninyo sa kaibigang Panganiban na totoong ikinatutuwa kG ;;tng kapasiyahan niyang mag-aral ng aleman. Binabati ko siya. Kalakip nito ang isang maikling sulat. Abalang-abala ako sa pagsasawikang kastila ng isa pang akda ni Blumentritt.4 Ang sa inyo'y nagmamahal, RJZAL

129.

Buhat kay Ponce para kay Rizal

Paglalathala ng "Por Telefono" sa ay路os na parang isang aklat na maliit.

Barselona, Ika-21 ng Mayo, 1889 MINAMAHAL KONG LAONG-LAAN:

Ilalagay na gay a ng nais mo ang "Advertencia del Editor" sa pangunang dahon ng akda. Ang "POl" Telefono" ay ilalathalang kahugis ng isang maliit na aklat, ~apagka't ang halaga ng (2,000 sipi) ay hindi aabot ng $10. Magaling ang pagkakasulat. Binabati kita. Pinadadalhan pa kita ng mga pruebas. Wala nang kulang sa akdang ito kundi tatlong dahon na lamang, na gagawin na at inaakala kong bukas ay matatapos na anglahat. Ang "POl" Telefono" ay magiging katulad ng "Vision de Fr. Rod", kung hindi ka magpapasiya ng ibang bagay. Hindi kami nakatitiyak, wika nga, kung kaming lahat ay paririyan upang dumalaw sa Tanghalan; bagaman hindi ko matitiyak, kahit na ako at si Plaridel ay paririyan marahil; nguni't kung paririyan din lamang kami ay sisikapin naming makatagpo si Blumentritt. Gaya nang nakita mo na marahil sa babala ng "La Sol", ang "La Soberania Monacal" ay ipinagbibili rito ng mamiseta. Ang iyong, NANING 4 Tumutukoy sa "Memorias de Blumentritt" (Mga Alaala ni BIumentritt) na binubuo ng walong kabanata.

333

130. Buhat kay De ]ugo Vidal para kay Rizal Hindi mapagwari ang pagkakatiwn-tiwalag ng mga pilipinong nasa-Madrid. "La Vanguardia Filipina", Tahanan at Pasulatan, Plaza de Isabel II, 2 Madrid.

Mayo 23, 1889

JOSE RIZAL

ITINATANGI KONG KAIBIGAN:

Kalakip nito'y ipinadadala ko sa iyo ang resibo nina Gg. Ventura, Luna, Abarca at Trinidad, na kalakip ang sa ganang iyo; at pinasasalamatan kita dahil sa marami mong pagkaabala at mga pagpapakasakit na ginagawa dahil sa pahayagan. Mabuti ang pagkakataon upang mapadalhan mo naman kaming maminsan-minsan ng tungkol sa mga pangyayari sa Tanghalan, na kasalukuyang ipinagdiriwang, kailanma't ito'y hindi makapagbibigay kapinsalaan sa iyo, sapagka't inaakaJa kong wala nang" bubuti pa sa iyo sa pagpapaliwanag sa mga mam babasa ng "La Van guardia" tung-kol sa mga kahanga-hangang kagandahang nasa-Tanghalan. Malaki ang tinatanaw kong utang na loob sa mga kababayang nasa-Barselona, lalung-lalo na sa mga kaibigang Del Pilar at M. Ponce, na pinangangalawahan ako ng buong puso sa mga bagay na natutungkol sa pangangasiwa, na, sa katotohanan ay hindi ko nalalaman ang pagpapatakbong dapat kong sundin. Ang ibig sabihin nito ay sa in yo lamang na mga taga-Iabas nakakita ako ng tulong, at hindi sa mga taga-rito, na kung itatangi si Gomez, ay walang sinumang nangangahas na sumulat ni isang taludtod, dahil sa palagay na walang kapararakan ang anumang gawin sa ikabubuti ng pahayagan, 0 kaya'y dahil sa natatakot: hindi ko malirip ang pagkakahiwa-hiwalay ng mga pilipino rine, gayong nalalaman nang kung tayo'y nagkakaisa'y makagagawa tayo kahit kaunti, ay kung ano't sa Iahat ng paraan ay sinisikap na magkalayo ang isa't isa. Alam mo nang minamahal ka, JUGO

384

131. Buhat kay Ponce para kay Rizal Walang ~numang nakagag.a mbala sa pagkakasundo ng mga nasa-pulutong ng mga pilipino sa Barselona.-Isang artikulong mapanlait na inilathala sa "La N acion" ni Anto. Rodriguez de Ureta laban sa "La Solidaridad" at mga tau han nito.-Ang "El Teatro Tagalo" ni Barantes ay dapat sagutin.

Barselona, Ika-24 ng Mayo, 1889 MIN AMARAL KONG RIZAL:

Inuulit ko sa iyong si Graciano ay patuloy na kasarna narnin at nasa lalong rnabuting pakikipagpalagayang gaya noong araw. 8i Panganiban at si Icasiano ay lurnipat ng bahay dahil sa isang walang kabuluhan at rnaliit na pakikipag-alitan nila kay Magdalena, and kaser a. N asisiyahan akong ibalita sa iyo na hangga ngayo'y hindi pa na'gkakaroon ng anurnang dapat ikaligaJig ang pagkakasundong naghahari sa mga bumubuo ng pUlutong. Wala akong sinasabi tungkol sa mga taong sa rnula't mula pa'y ayaw nang makisam8. sa amino Kag-abi ay naghulog ako sa koreo ng isang bilang ng "La N acion" para sa iyo, na ang isang nagngangalang Anto, Rodriguez de Ureta ay nag-ukol ng isang artikulong mapanlait sa "La 80lidaridad" at sa mga "80lidarios". Ito ay sumulat ng isang munting kasaysayan na pinamagatang "8i Pas ita, ang dalagang pilipina", na hindi ko nakikilala kundi sa balita lamang. Kung maipadadala mo agad sa akin ang Juga "prueba" ay madali nating maipatatapos ang pagpapalimbag. Pinapupurihan kita sa artikulong "La Verdad para todos". Hindi n3.min nakakalimutan ang ipinangako sa iyo na isasailalim ng isang lupong magpapasiya ang anuluang suliraning maaaring magbala sa pagkakaisang sa ami'y nakabibigkis. Malaking halaga ang naibibigay ni Blumentritt sa ating pahayagan sa pamamagitan ng kanyang lagda. Ang "Teatro Tagalo" ni Barrantes ay dapat sagutin. Tungkol sa sinulat na iyan ay nagkabalita na si Blumentritt dahil sa pagkakalathala; nguni't noon ay hindi ko natagpuan ang "mapalad" na "IIustracion",

335

hangga ngayon, at ang kanyang katipunan ay natagpuan ko lamang sa "Archivo". Ang iyong,

koleksiyon

NANING

132. Buhat kay Del Pilar para kay Rizal "La Verdad par,a todos" ni Rizal at ang "Filibuster,os" ni Blumentritt, sa "La Solidaridad".-Ang "La Vanguardia Filipina" ay natatakot sa mga suliraning piIipino.-Isa pang "Asociacion Hispano-Filipina" sa Madrid? M,a aaring mg,a kaparaana't karayaan upang hatiin ang pulutong ng mga pilipino.-Mga balita ni Panganiban.-Hinihintay na pagdating ni P. Roxas.

Barselona, Ika-24 ng Mayo, 1889 KAIBIGANG PEPE:

Gagamitin ko na ang maka-magulang na himatong mo, (ang pag-IIKAWAN) na sa ganang akin nama'y napakasarap. Hindi ako magkasiya sa aking sarili ngavong nakikita na ang nalalapit na maningning- na biIang ng ating "La SoL'. Ang mga artikulong "La Verdad para todos" ay ang kay Blumentritt na pinamagatang "FiIibusteros" ay siyang bagay na lalong maaIindog at higit na makatutulig ng panglabinlimang araw na pahayagan. N apapansin kong ang "La Vanguardia FiIipina", gayong "vanguardia" (pangunahing tanod) ay natatakot sa mga suIiraning pilipino: naglathala na ng dalawang sulat na buhat sa MayniIa, na marahil ay ginawa sa pasulatan; at bagaman taglay ang mga petsang ika30 ng Marso at ika-10 ng Abril ay walang anumang binabanggit tungkoI sa mga nangyari noong ika-29 ng Marso, gayong inilathala ng "EI Globo", "La Patria" at ng "La Solidaridad". Para sa inaayos ng "La Vanguardia FiIipina" ay sukat na't labis pa ang HEI Diario de Manila". Sinasabing iniisip na magtatag sa Madrid ng isang "Circulo Hispano-Filipino". Mayroon ka bang nalala-

336

man kahit kaunti tungkol dito? Hindi kaya ito isang kaparaanang Font? Ako'y walang nalalamang anuman~ nguni't ang mabuti'y mag-usisa; mayroon nang Samahang "Hispano-Filipina", na may isang Pangulong lubhang masigla, kung di man dahil sa Pilipinas ay dahil man Iamang sa mga adhikaing magkakahawig, ay wala akong nakikitang pangangailangan ng isa pang lipunan kung di rin Iamang upang ibatay sa pagkatao at paIubhain ang mga pagkakahati-hati ng pUlutong ng mga pilipino sa Madrid. Kung ang "circuIong" iyan ay hindi tunay na pilipino~ kung isang kaparaanang Font Iamang, ay mabibigyan ng saIabid ang ating kampanya sa kaparaanang 1a10 pang mabisa. Ang mga artiku10 tungkol sa "U niversidad de Manila" ay kay Panganiban, na may pamagat na Jomapa, naging "kapista" sa Santo Tomas, at wala nang iba pang makapagsasalita ng laIong mabuti tungko1 sa suHranin kundi siva. Si Panganiban ay kasamang namumuhay ni Galicano ; may kase1angan ang kanyang katawan at hindi niya maibigan ang Iuto ng aming kasera. N guni't kami'y patuloy rito nina Ponce, Graciano at aIm, sapagka't siyang bahay na kilala ng ating mga kabalitaan sa Pilipinas at saka tangi sa rito ay iniisip naming lumipat sa "rantserya", sa Madrid, sa taong ito. Ang iniisip namin ay umupa ng isang pangkatatagang palapag at mabuhay na magkakasama (parang republika), ano ang paIagay mo? Mangyari lamang na humingi ka kay Pardo ng mga artikulo tungkol sa karunungan para sa Sol.: Tila darating diyang mula sa ating bayan ang mayamang si P. Roxas. May pagkaunawa akong ang ginoong ito ay may mabubuting damdamin at mabubuting hangarin sa ikabubuti ng Pilipinas, nguni't nagnapakatimpi lamang ng labis, pagka't walang nakiki路路 lalang dapat pagbigyan ng tiwala, dahil sa napipigil na r in ng kanyang sariling kaselangan. Ginagawa ko ang ganitong paghihimatong, at baka ikaw, sa ganang iyo'y maaari mong pagtangkaan ng kahima't bahagya upang maihilig sa paggawa ng anumang tulong sa mga nagsisikap dahil sa Pilipinas. Ako, sa ganang akin, ay ninanais kong ang ating mga pagpapagal tungkol sa Pagpapalaganap ay tapusin na sa taong ito 0 sa susunod,

337

pinakamaluwat na, at kung hindi tayo maibibilang na mga kawaksi ay hindi na tayo makalalampas pa sa pangalawang bahagi ng ating kampanya. Hindi na kailangang ipayo pa sa iyo ang pangangailangang magingat ng pakikitalamitam sa kanya, sapagka't maaaring ako'y mamali sa aking pala~ay sa kanyang mga darndam in : niwawari ko lamang ito sang-avon sa mga unang pangyayari sa kanyang kaanak (pamilya). Sa katapusa'y ikaw na nga ang bahala, tsoy. Niyayakap ka ng nagmamahal mong, L. O. CRAME (MARCELO H. DEL PILAR)

133. Buhat kay Rizal para kay Ponce Ang anumang hindi pagkakaunawaan ng mga Pilipino ay dapat isailalim ng isang lupong halal ng mga nang,a ngailangan.

(Paris, Lunes, Mayo ng 1889) MINAMAHAL KONG MANING:

Sikapin mong mailathala agad ang akda ni Blumentritt. 1 Ipabatid ninyo sa akin kung bakit si Graciano ay umalis sa inyong bahay.2 Kung may isang bagay na hindi ninyo masabi sa akin ay huwag na ninyong sabihin. Ninanais ko sanang magpatuloy kayo sa mabuting pag-sasama upang ang lahat ay magkar oon ng pagkakaunlad. Natatandaan kong nasabi ko na sa inyo na kung magkakaroon ng anumang hindi pagkakaunawaan ay ipailalim ninyo sa kapasiyahan ng isang lupon 0 hukumang inihalal ng magkabilang panig. Ang anumang maging pasiya ng lupong ito ay dapat tanggapin at ang hindi pumailalim dito ay dapat itiwalag at ihiwalay sa Samahan. Ikagagalak kong ang nangyari'y waTila ito'y tumutukoy sa "EI Filibusterismo". Tumanggap ng balita si Rizal na si Graciano ay umalis sa bahay na tinitirhan ng k.anyang mga kaRama; ang totoo'y hindi humiwalay si Lopez Jaena kay Ponce; sa sulat ni Ponce na bIg. 265, ay sinabi nitong sl Lopez J aena ay hindi humihiwalay sa kanila; ang mga nagsialis ay sina Panganiban at Icasiano (Santiago) na nang dakong huli'y naging medik6 sa Kulyon; at sila'y nagsialis dahil sa nagkaroon ng sarna ng Ioob sa l'agpapakaserang nagngangalang Magdalena. 1

338

lang anum an at ang lahat ay isang bagay na pangkar aniwan lamang. Dapat pamalagiin ang pagkakaisa sa ibabaw ng Jahat. _ Kalakip nito ang isang suI at para kay Galicano. 3 Ang iyong, RIZAL

134. Blthat kay Rizal para kay Ponce * Sagot Imy Barrantes

Paris, Ika-26 ng Mayo, 1889

MARIANO PONCE, R AMBLA DE CANALETAS 2-3.0 BARSELONA, ESPAGNE.

K AIBIGAN:

Kasabay nito ang sagot ko kay Barralltes.1 lpalimbag ninyo kung sakali't inaakala ninyong magiging marapat. Ilagay ninyo ang ngalan k<;> 0 ang LaongLaan. Sabihin mo kay Plaridel at kay Lopez J aena na sila na ang bahalang magputol 0 mag-alis ng labis na hindi nila maibigan. Ako ang nananagot sa anuman. Ipinadala ko kay Blumentritt ang mga bilang ng pahayagan. Uli-uli ay huwag mong lalagyan 0 sasamahan ng suI at ang mga peryodiko at baka ako multahan. Magpadala kayo ng maraming salin ng NOLI ME TANGERE2 ni Blumentritt. Kung kayo'y paririto, ay ako ang magbabayad ng inyong pagpasok sa Tanghalan. RIZAL 3 Si Galicano Apacible ang tinutukoy dito. mga tala tungkol kay Apacible

* Tarheta

Tingnan ang iba pang

Postal. Ang artikulong ito ay siyang kasagutan kay Bal'l'antes hinggil sa "Teatro Tagalo" (Dulaang Tagalog) na pinamagatang "Kadaki-dakilaang G. Vicente Barrantes" (Excmo. Sr. D. Vicente Barrantes) at nalathala sa "La Solidaridad" nang ika-15 ng Hunyo, 1889. 2 La Defensa del Noli (Pagtatanggol sa Noli) ni Blumentritt. 1

339

135. Buhat kay M. Elejorde para kay Rizal

Kaunting tulong ng mga kaibigan kay Rizal.Lahat ay ipinagatanong siya.

Kalamba, Ika-26 ng Mayo, 1889

JOSE RIZAL

Kaibigan: Tinanggap ko ang mga Iibrong ipinadala mo sa akin, at sa aking intinde hindi Iamang sa akin kundi sa iba mang dapat magkaroon at makaalam ay aking binigyan at pinaalaman, and diyario pranses ay ibinigay ko kay Paciano. Tangapin mo ang P30 na sa gitna ng kahirapan ay iniaabuloy sa iyo ng iyong mga kaibigan at ikaw na ang bahala sa Ialong dapat na pag-ukulan. Loobin nawa ng Diyos na ang "Association Internationale" na inyong gagawin sa Paris ay magkaroon ng mabuting bunga; Ay ! Jose, ang mga tao rine'y walang ibang itinatanong at inaasahan kundi ikaw, ang lalong kahirap-hirapan na mga taga-bundok ay nagtatanong sa akin ng iyong paguwi, tila umaasang ikaw'y ikalawang Josue na magliligtas sa karaIitaan; ang mga bayaw mo'y inaIsan na ng mga bukid at ang dinig ko pa'y aaIsan din ang mga partido mo, ang kapatid ko'y binulas na, na tila anya inaantay mo si Don Jose at aayaw kang magbayad ng buwis, tutoong mababangis. Malaki ang dalamhati ko na ibalita sa ivo ang pagkamatay ni Marianito na bayaw mo ~ at ni Tio Isidol"o sa kolera na lumalakad dine sa Pllipinas, at {!avondin si Padre Ambrosio Villafranca, kura sa Bifiang, pero itong isang ito'y hindi makakapaIit ng namatay sa atin. Siguro maraming kababayan ang magsisisulat sa iyo; uhaw sa baIita at sa nangyayari diyan sa iyo. Kami ay iyong padalhan ng ikalawang (2.0.) tomo ng NOLI kung mayroon at gayondin ang "La Solidaridad", at kung may lugar ka ay sumulat ka sa aming palagi ...

* Ang

orihinal ng sulat na ito'y nasa-Tagalog at hindi binugo munti man. (P. ng T.)

340

at katuwaan na naming malaman ang nangyayari diyan sa iyo. Ito na lamang at maraming kumusta at alaala sa lyO.

M. ELEJORDE 136. Buhat kay Rizal para kay Ponce

Mga pasiya tungkol sa paglalaanan ng kuwalta.

10 Rue de Louvois, Paris Ika-3 ng Hunyo, 1889 G. MARIANO PONCE RAMBLA DE CANALETAS 2-3.0 BAUCELON A, ESPAGNE. MINAMAHAL KONG N ANING: Kunin mo sa salapi kong na sa kamay mo ang susunod na pking tinanggap dito: 1. Sob. Mon. kay Regidor . 1.25 1. Sob. Mon. kay Ramos . . . .. 1.25 Suskrisyon ni Ramos sa Sol. . . 1.25 Suskrisyon u.i T. P. de Tav. sa Sol 1.75 1 Sob. mono kay P. de T. . . . .. 1.00 -

---

6.50 Kung may lumabis na salapi sa pagpapalimbag ng kay Blumentritt at "Telefono" ay ibigay mong lahat kay Plaridel, dahilan sa mga ipinadala niya sa aking Sob. Mon. na ipinadala ko sa MaynHa at ng doo'y makalat. Si Dr. T. P. de Tav. ay suskritor na bago sa Solid. Pa-

dalhan ninyo ng isang Sob. Mon. si Luna, si Val. Vent. ay Sol :s.1 RIZAL Tinangap ba ninyo ang sagot ko kay Barrantes?2 Ipinadala ko na ang mg-a numero kay Blumentritt.

* Tarheta Postal. Ang sulat na ito'y sadyang nasusulat sa Tagalog. Hindi namin hinago ang pagkakasulat pati ng palatitikan. (P. ng T.) 1 Ang Sob. Mon. ay "Soberania Monaeal"; ang T. P. de Tav. ay Trinidad Pardo de Tavera; ang Luna ay Juan Luna; ang Val. Vent. ay Valentin Ventura; ang Sol:s ay Solidarios. :I Ang artikulo 0 sulat kay Barrantes hinggil sa dulaang tagalog. Ang artikulong ito'y lubusang sinipi sa sui at bIg. 271 ng Epistolario. Nakikilala rin naman sa pamagat na "Barrantes y el Teatro Tagalo" (Si BarrantEl!3 at ang Dulaang Tag'alog) (LLR), T.a ipinalimbag sa ayos na parang polyeto, na, kasama ng "Vision" at "POl' Telefono" ay siyang bumubuo ng tatlong sinulat niyang mga artikulong mapanudyo't rnapanuya, a t inilathala noong buhay pa si Rizal. (JPB)

341

137. Buhat kay Pedro Govantes para kay Rizal Ang mga isipan ay hindi isang salabid upang ang mga magkakaaway na polltiko ay magpalitan ng paghanga.

Madrid, Ika-13 ng Hunyo, 1889 G. JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAIBIGAN AT KABABAYAN :

Tinanggap ko ang inyong magiliw na sulat na nagpapahayag ng inyong pagdaramdam sa pagyao ng aking minamahal na ama. Labis-Iabis kong pinasasalamatan ang inyong pag-aalaala sa malungkot na pangyayaring iyon. May katuwiran kayo sa inyong sinabi tungkol sa namatay, sapagka't mahirap na makahigit sa kanya, maging yaong mga anak ng bayang iyon, sa pag-ibig, sa ikabubuti at ikauunlad ng lupaing nasabi. Sa kabHang dako'y naging isang buhay na halimbawa ang mga isipang tinaglay niya sa politika na hindi maiiba pa sa nauukol sa kapanahunang kanyang kinauukulan, sapagka't talos na naman ninyong sa karagatan ng kaisipan ay namamalas din ang paglaki at pagkati ; na ang mga isipang iyan, inuulit kos ay hindi salabid upang maging ang mga magkakaaway sa politika ay mag-ukol ng paghanga, kapag ginagamit sa mabuting layunin, gay a ng aking am a, at nangangalasag ng isang kar angalang malinis na gaya ng kanya. MuIi't muli kong inuuIit ang pagpapahayag sa inyo ng aking pasasalamat dahil sa magigiliw na pangungusap sa inyong sulat at panaligan ninyo tuwinang ako'y inyong nagmamahal na kababayan. G. GOVANTES

138. Buhat kay Rizal para kay Del Pilar Mabuti ang isipang mabuhay sa isang republika, na walang ibang batas maliban sa mahigpit na pagkakapantay-pantay at sa katarungan.

Paris, Ika-18 ng Hunyo, 1889 MINAMAHAL KONG PLARIDEL:

Ipinadadala ko sa iyo ang sulat-kamay ng ating

342

kaibigang Blumentritt.1 Iyan ay inayos ko na, nguni't kung sa palagay mo'y may nararapat pang ayusin ay ayusin mo. Ang nais ko'y mailathala iyan sa ika-30 ng buwang ito. N apakarami kong hinarap; naparito si Llorente2 at siya'y sinamahan ko sa lahat ng dako; kaya't sa gayo'y hindi ako nagkapanahong sulatan kayo. Tinanggap ko ang Sol :d.; lalu't lalo kong naiibigan kaya't binabati ko ang kanyang mga tagapamahala. Sayang at nakatatanan ang malalaking kamalian sa limbagan, gay a ng Orilles del Pais sa halip ng Orillas del Pasig, atbp. Ako'y napakuha ng larawan, at sa loob ng sanlinggo ay daragsa sa inyo ang mga larawan ko. Si P. Rojas 3 ay hindi daraan dito ~undi tutungo sa Espanya. Sa pamamagitan ni Torres4 ay ipadadala ko sa inyo ang kaunting kuwa1tang bayad sa suskrisyon at pinagbilhan ng iyong mga ak1at. 5 Pada1han mo ako 0 ipada1a kay P. de Tavera and isang sipi ng iyong Sob. Mon. Kinu1ang ng mga bHang ng Sol :d. na uko1 sa bIg. 8. Sa apat na ipinadala ninyo sa akin ay masama 1 Tila ang artikulo ni Blumentritt na pinamagatang ICEI Canciller de Hierro ambicionando las Islas Filipinas" (Pinag-iimbutan ang Kapuluang Pilipinas ng Kansilyer na bakal) ay siyang tinutukoy sa sulat na ito. Inilathala sa "La Solidaridad" nang ika-30 ng Hunyo, 1889. 2 Ang Llorente ay tumutukoy kay Julio Llorente, matalik na kaibigan ni Rizal, at siyang ayon sa isang sulat niya ay isa sa mga pilipinong nakilala niyang lalong marangal (LLR). Siyang pinagkakautangan, sa pamamagit ang ginawa, ng pagkakatamo ni Rizal ng diplomang pagkalisensiyado sa Medisina nang 1887 (JPB). 3 Tinutukoy si Pedro Roxas, kabilang sa lubhang kilalang angkan ng mga Roxas sa Maynila, at kapatid ni Francisco Roxas na binaril ng mga kastila nang panahon ng himagsikang hindi niya pinanghimasukan () pinakialaman bahagya man. Si Don Pedro Roxas ay kasama ng kanyang mga kaanak sa paglalakbay upang magliwaliw sa Europa, bukod 6a hangad na ang kanyang anak na nagngangalang Jose (19 na taong gulang) ay mabigyan ng karanasan at kariIagan, palibbasa'y binabalak niyang iwan sa anak na ito ang pangangasiwa ng napakalalak\ lIiyang hanap-buhay. Sa kasamaang palad, ang anak ay dinapuan ng masamang lagnat--"fiebre escarlatina"-sa Barselona, at namatay pagkatapos ng tatlong araw lamang na pagkakasakit. Si Don Pedro Roxas ang nag-an yaya kay Rizal na umahong kasama niya sa Singgapur at h uwag nang magpatuloy sa paglalakbay sa Barselona noong 1896. 4 Si Torres ay dili iba kundi si Don Florentino Torres, na nang dakong huli'y naging Mahistrado ng Ktt. Hukuman sa loob ng panahon ng pamahalaang amerikano at ng Malasariling Pamahalaang Pilipino. Nang panahon ng kastila, siya'y naging "oidor" ng "Audiencia Territorial". 5 P agpapa dala ng "La Solidaridad" at pagbibili ng "Soberania Mouaeal" .