Pakikipagsulatan ni Rizal sa kanyang mga kasambahay, 1876-1896 (Part 1 of 2) by Filipiniana Online

PAKIKIPACSULATAN NI RIZAL . SA KANYANG MCA KASAMBAHAY 1876-1896

REPUBLIKA NG PILIPINAS TANGGAPAN NG PANGULO

PAMBANSANG KOMISYON NG IKASANDAANG TAON NI JOSE RIZAL MGA PINUNO AT MGA KAGAWAD DIOSDADO MACAPAGAL Pangulo Republika ng Pilipinas TAGAPANGULO

ALEJANDRO R. ROCES Kalihim ng PagtutuTO MGA PANGALAWANG TAGAPANGULO

RODRIGO D. PEREZ, JR.

SANTIAGO F. DE LA CRUZ

Pansamantalang Kalihim ng Pananalapi

Kataas-taasang Puno ng mga Maginoo ni Rizal MGA KAGAWAD

MARIA KALAW KATIGBAK

SALIH UTUTALUM

Tagapangulo, Lupon ~a Pagtuturo Tagapangulo, Lupon ng Pagtuturo Kapulungan ng mga Kinatawan Senado ng Pilipinas

VICENTE G. SINGO GERONIMA T. PECSON Pangulo, Pamantasan ng Pilipinas T agapangulo, Pambansang Komisyon nlg

UNESCO

CARLOS QUIRINO

BENIGNO ALDANA

Pansamantalang Patnugot ng Kawanihan ng mga ' Aklatang Bayan

PaJrtugot, Kawanihan ng Paaralanlg Bayan

JESUS E. PERPI't\lAN

LUIS MONTILLA

Patnugot, Kawanihan ng mga Paaralang Sarili

Tagapangulo, Lupong Pangkasaysayyan ng Pilipinas

EUFRONIO M. ALIP

JOSE P. BANTUG

Pangu,lo, Pambansang Samahang Pangkasaysayan ng Pilipinas

Kasanggu.ning Pangkalinangan sa Sugo ng Republika ng Pilipinas sa Espana (1953-1955)

LEONCIO LOPEZ RIZAL Kasangguning T agapagtatag ng

VICENTE OROSA

Pambansang Sanggunian ng Pagsusuring Pang-agham

Naging Kalihim ng mga Pagawaing Bayan at mga Pahatiran

EDUARDO QUISUMBING Naging Patnugot, Pambansang Museo

LUIS MONTILLA Patnugot na T agapagpaganap

VEDASTO G. SUAREZ Pangalawang Patnugot at Kalihim LUPONG TAGAPAGLATHALA

LEONCIO LOPEZ RIZAL, Kagawad LUIS MONTILLA. Kagawad JOSE P. BANTUG, Kagawad VICENTE DEL CARMEN. K;liihim

Mga Lathalain ng PAMBANSANG KOMISYON NG IKASANDAANG TAON NI JOSE RIZAL

Ikalawang Tomo Una at Ikalawang Aklat

PKIKIPAGSULATAN HI )UZAL fl~ SA KANYANG MGA )KASAMBAHAY 1876 -1896

PANANDAANG TAONG PALlMBAG

O'ALA MUSEUM Ua..-d1 MAYNILA

PAMBANSANG

KOMISYON

lKASANDAANG

1962

T AON

NI JOSE RIZAL

PAUNANG SALITA (Pakikipagsulatan sa kanyang mga kasambahay)

Sa pamamagitan ng T ornong ito ay inihahandog ng Pambansang Kornisyon ng Ikasandaang Taon ni Jose Riza1, ang Ikalawang Torno, Unang Aklat, ng sunud-sunod na lathalaing iniuukol sa mga rnambabasa, bilang katuparan sa isa sa mga iniaatas ng Kautusang Tagapagpaganap na lumikha ng Komisyong ito. Ang Tomong ito'y binubuo ng apat na aklat na .pawang naglalaman ng pakikipagsulat!m ni Jose Rizal. Bagaman ang ka路 ramihan sa mga sulat na ito'y nalathala na sa maraming tomong ipinalimbag ng Aklatang Pambansa at ng rambansang Kapisanang Pangkasaysayan sa Pilipinas, gayon ma'y muli naming inilalathala, at inilalakip ang di kakaunting sulat na hindi pa kilala, na sa pagmamalasakit ng pangkat ng mga tagasaliksik ng Komisyon ay natausan sa iba't ibang dako. Sinabi naming utang sa pagmamalasa it ng nasabing pangkat, sapagka't bahabahagya lamang na naliausan sa Pilipinas ang iian sa mga sulat na ito, palibhasa'y nang panahong nakaraan, ang pag-iingat ng isang sulat ni Rizal ay maaring maging dahil ng pagkakabilanggo 0 pagkakapatapon, kung di man ng parusang lalong mabigat pa kaysa rito. Palibhasa'y lubos na natatalos ng Komisyon ang kanyang tungkulin sa pamahalaan at sa bayan ay minarapat na gawin ang tomong ito sa isang ayos na may kaunting kaibhan sa ibang lathalaln, alang-alang sa hangad na makatupad, hindi lamang sa maliwanag at tiyak na utos na gumawa ng isang bagong palimbag ng Epistolario, kundi lalung-lalo na sa nais na mabigyang kasiyahan at matupad ang iniatas at ang diwa ng batas, na dili iba't ang mapagkilala ng bayan si Rizal sa buong katauhan niya. Lagi nang sinasabi na ang mga sulat ng isang tao'y siyang salamin at banaag ng isang bahagi ng kanyang katauhan, kaya't alangalang dito'y tinipon namin at pinag-uri-uri ang mga sulat, na anupa't pinagsama-sama sa magkakahiwalay na pangkat sa iba't ibang bahagi ng Tomong ito at pinagsunud-sunod sang-ayon -v-

sa petsang tinataglay. Inaasahan naming s.a mga sulat na ito'y makikita ng bumabasa, na ang pagbabagong-loob, ang kanyang kaugalian, ang kanyang damdami~ sa biglang turing ay ang iba't ibang anyo ng kanyang kaasalan; sapagka't samantalang sa mga sulat niya sa kanyang mga kaanak ay namamalas nating nabubuksan ang kanyang kaluluwa at nasisinag ang buong pagtatapat at pagpapahayag ng tunay na niloloob, sa mga sulat naman sa kanyang mga kasama sa pagpapalaganap ay namamalas natin ang diwa ng kanyang pagpapakasakit, ang kanyang mga pagtitiis at ang kanyang mga guniguni alang-alang sa kanyang mga mithiin at mga layunin. Sa mga sulat namang ipinadadala sa kanya ay mababanaagan ang pagtingin, ang paggalang at paghangang iniuukol sa kanya. Sa loob ng panahong ipinaglakbay nina Rizal at Dr. Maximo Viola sa iba't ibang lunsod ng Alemanya at Suwisa, ay napansin nitong huli sa mga dala-dalahan ni Rizal ang isang munting maleta na walang ibang laman kundi isang bungkos ng mga sulat galing sa.. kanyang mga kaibigan. Dahil sa pagtataka ni sa pag-iingat na ginagawa sa mga sulat na iyon sa hinaba-haba ng paglalakbay ni ~zal na pinagkakagugulan at nagiging pasanin pa niya, ay itinanong ni Viola ang dahilan noon. Sinagot siya ni Rizal na, sa pamamagitan ng mga sulat ay mapagkikilala niya, hindi lamang ang kaltlgalian ng mga tao, kundi lalung-lalo na ang pagbabago ng mga kaugaliang ito sa iba't ibang pan ahon ng kanilang buhay. Ang pag-asang aug paghahayag ng mga sulat na ito sa papaano mang paraa'y makapagpapadali sa isang babasa at makatutulong sa kanya sa pag-aaral ng kaugalian ni Rizal at ng pagbabagu-bago nito sa iba't ibang panahon ng kanyang buhay - sakaling nagkaroon man - ay isa sa mga dahilan kung bakit ginawa namin ang paglalathala ng mga sulat na ito, sang-ayon sa pagkakasunod-sunod ng mga petsa.

-Vl-

MGA NILALAMAN Pahina 1. Buhat kay Rizal para kay Impong Ilyang . .. .. . .. . . . .

4. 5.

6. 7.

9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Kalamba Ika-26 ng Marso, 1876 Buhat kay Rizal para sa kanyang mga kapatid .. . .. . . ... Maynila Ika-2 ng Hulyo, 1876 Buhat kay M. T. Hidalgo para kay Rizal . . .. . ......... Tanauan, Batangas Ika-IO ng Pebrero, 1877 Buhat kay Rizal para kay Basilia Bauzon . . ... . ... ... . . Buhat kay Rizal para kay Ginang Basilia Bauzon . . . . .. Kalamba Mayo, 1877 Buhat kay Saturnina para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, (Laguna, K. P.) Ika-lO ng Oktubre, 1879 Buhat kay Rizal p~a kay Paciano .... ... . . .. .. .. .... . Maynila Ika-27 ng Hu~yo, 1880 Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, (Laguna) Ika-30 ng Hulyo, 1880 Buhat kay Rizal para sa Kanyang Ina. . . . . . . . . . . . . . . . . . Maynila Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, Laguna Ika-2 ng Agosto, 1880 Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na SI Rizal (Maynila) Ika-9 ng Nobyembre, 1880 Buhat kay Rizal para Paciano . . .... . .. .. . ..... .. . .. . . Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Maynila Ika-26 ng Mayo, 1882 Buhat kay Rizal para sa kanyang mga Magulang . . . . . . . . Kanal ng Suwes Ika-7 ng Hulyo, 1882 Buhat kay Rizal para. sa kanyang mga magulang at mga kapatid ......... ... ........ . .................

Barselona~

Ika-23 ng Hunyo, 1882 -Vll-

7 8 9

11 12 13 15 16 19

Pahina 16. Buhat kay S. Ubaldo para kay Rizal .. . ..... .... ...... Bulakan, Ika-26 ng Hunyo, 1882 17. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, (Laguna) lka-24 ng Hulyo, 1882 18. Bubat kay Narcisa at Antonino Lopez para kay Rizal Kalamba, (Laguna) Ika-24 ng Agosto, 1882 19. Buhat kay PaClano para sa kanyang kapatid na si Riza.I Kalamba, (Laguna) Ika-25 ng Agosto. 1882 20. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, (Laguna) Ika-15 ng Setyembre. 1882 21. Buhat kay M. de Hidalgo para, sa kanyang bayaw na si Rizal Kalamba, (Laguna) Ika-24 ng Setyembre, 1882 22. Buhat kay Saturnina at M. T. Hidalgo para kay Rizal Kalamba, (Laguna) Ika-26 ng Setyembre, 1882 23. Buhat kay S. lJbaldo para sa kanyang bayaw na SI Rizal Bulakan, Ika-5 ng 0ktubre, 1882 24. Buhat kay Olimpia para sa kanyang kapatid na si Rizal Bulakan, Ika-5 ng Oktubre, 1882 25. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ......................................... Madrid, Ika-l0 ng Oktubre, 1882 26. Buhat kay Paciano para kay Rizal ...... ..... ... . .. ... Ka1amba, Laguna Ika-12 ng Nobyembre, 1882 27. Buhat kay Josefa at Maria para kay Rizal .... . ......... Kalamba, Laguna Ika-13 ng Nobyembre, 1882 28. Buhat sa iba't ibang tao para kay Rizal ................ 29. Buhat sa iba't ibang tao para kay Rizal ......... . . ..... Kalamba, (Laguna) lka-14 ng Disyembre, 1882 30. Buhat kay Rizal para sa kanyang bayaw na si Hidalgo Madrid Ika-27 ng Nobyembre, 1882 31 . Huhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, (Laguna) Ika-29 ng Disyembre, 1882 32. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na SI Paciano Madrid Ika-30 ng Disyembre, 1882 -VIU-

37 39

43 46 48 52 54 56

66 68 71

Pahina 33. Buhat kay Rizal para kay Maria Rizal .... . . . ..... .. . . Madrid, 1ka-30 ng Disyembre, 1882 34. Buhat kay Rizal para kay Josefa Rizal . . .. . .. ..... . . . ... Madrid, 1ka-30 ng Disyembre, 1882 35. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ....... . ............ . ...... . ... . .. . . . .... . Madrid, 1ka-17 ng Enero, 1883 36. Buhat kay Rizal para. kay Silvestre Ubaldo . ... .. ...... Madrid, lka-17 ng Enero, 1883 37. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal .. ...... . . .. Bulakan, Pilipinas 1ka-19 ng Enero, 1883 38. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid .... .. ... . ....... ... .... .. ..... . . . .. .. Madrid, lka-29 ng Enero, 1883 39. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Saturnina Madrid, 1ka-29 ng Enero, 1883 40. Buhat kay Rizal para. kanyang bayaw na si Hidalgo ., Madrid, 1ka-29 ng Enero, 1883 41. Buhat kay Paciano ara sa kanyp.ng kapatid na SI Rizal Kalamba, Laguna 1883 42. Buhat kay Rizal para sa kanyang k..apatid na, SI Paciano Madrid, Ika-13 ng Pebrero, 1883 43. Buhat kay Mariano Herbosa at Lucia para sa kanyang ka.patid na si Rizal ..... . . . .......... ... . . . . . .... Kalamba, (Laguna) Ika-14 ng Marso, 1883 44. Buhat kay Josefa Trinidad para sa kanilang kapatid na si Jose Rizal .............. . . ... ... ..... .... . .. . . ... Kalamba, (Laguna) 1ka-14 ng Marso, 1883 45. Bubat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba. Laguna Ika-26 ng Mayo. 1883 46. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ., . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Paris, Ika-21 ng Hunyo, 1883 47. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Rue de Rennes 124 Quartier Latin, Paris, Ika-5 ng Hulyo, 1883 --lX-

'84 87

89 94 96

98 101 lO6 108 110

] 17

119

121

126

136

Pahina 48. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid. ...... . ...... .. ... . ..... . .........."..... , Hulyo, 1883 49. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid ... . ... . ...... Rue de Rennes 124, Paris, Ika-20 ng Hulyo, 1883 50. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang ........ Rue des Rennes 124 Paris, Ika-2 ng Agosto, 1883 51. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang . .... ... San Miguel, bHang 7-1 Sentro, Madrid, Ika-ll, ng Setyembre, 1883 52. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang .. . . ... . 'Banyo 15 Gral.. Madrid Ika路28 ng Oktubre, 1883 53. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ...... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Banyo 15 Gral., Madrid Ika-21 ng Nobyembre, 1883 54. Buhat sa kanyang\ ina at mga kapatid na babae para kay Rizal ..... . . . . . ..... . .. . . . ... .. . . ...... .. . . . " . Kalamba, Ika-27 ng Nobyembre, 1883 55. Buhat sa kapatid na si Paciano para kay Rizal . . ... .... . Kapuluang Pilipinas Ika-l0 ng Pebrero, 1884 56. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . . .. ". .... . . . . . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Madrid, Ika-28 ng Hunyo, 1884 57. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . ... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Madrid, lka-29 ng Agosto, 1884 58. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na SI Rizal Kalamba, Laguna Ika-5 ng Nobyembre, 1884 59. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga ka patid ............................... . .... " Pizarro 13-2掳 kanan, Madrid, . Ika-16 ng Nobyembre, 1884 60. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magul~ng at mga kapatid ............................ . ............ Pizarro, 13-2 kanan, Madrid, Ika-26 ng Nobyembre, 1884

147 157

161

]70

-x-

174

179

182 187

189

193 196

199

202

Pahina

61. Buhat kay Teodora Alonzo para sa kanyang anak na SI Rizal . . ...................... , . . . . . . .. .. . . . . . . .. Manila, Ika-l1 ng Disyembre, 1884 62. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Pizzaro 13-2 kanan, Madrid Ika-17 ng Disyembre, 1884 63. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Paciano Disyembre, 1884 64. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba, Laguna Unang araw ng Enero, 1885 65. Bahagi ng Isang Sulat ..... . .. ..... ....... ............ 66. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal . . . . . . . . . . . . .. Albay, Ika-25 ng Abril, 1885 67. Buhat kay Olimpia para sa kanyang kapatid na SI Rizal Albay, Ika-12 ng Hunyo, 1885 68. Buha~ kay ~. !. Hidalgo at Saturnina para sa kapatid mtong SI Rlzal ..... ..... . ...... . ................ Kalamba, Laguna, K. P. Ika-16 ng Hulyo, 1885. 69. Buhat kay Pacian para sa kan ang kapatid na si Jose Rizal ......... . ..... ............... . .... , , , , , , " Kalamba, Lap:una Ika-16 ng Hulyo, 1885 '70. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang ..... ". Madrid, Ika-30 ng Hulyo, 1885 71. Buhat kay S. Ubaldo para kay Rizal ..... , .,', ..... ,.. Albay Ika-26 'ng Agosto, 1885 72. Buhat kay Rizal para sa isa. sa kanyang mga kapatid Setyembre, 1885 73. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal ' ..... , ....... . , .... , ... , ... .. .. ,." .,"'... Kalamba, Laguna Ikarl0 ng Setyembre, 1885 74. Buhat kay S. Dbaldo para kay Rizal , .... , , ...... , , , , . " Albay Ika-13 ng Setyembre, 1885 75. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang ., ... ,,' Cedaceros, 11 Gral., Madrid, Unang araw ng Oktubre, 1885 76. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal .. '" ...................... " ........ , . . . .. Kalamba, Laguna Ika-27 ng Nobyembre, 1885 -Xl-

209

211 216 222 225 288 230

232

235 239 241 243 247 249 251

254

Pahina 77. Huhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ........................................ . . 256 Paris, Boulevard Asago 65 lkar4 ng Disyembre, 1885 78. Huhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang .. .. . .. . 258 Pasyalang Arago 65, Paris Unang araw ng Enero, 1886 79. Buhat kay Mariano Herbosa at Lucia para sa kapatid nitong si Jose Rizal ............................. . 268 Kalamba, Laguna Ika-2 ng Pebrero, 1886 80. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria 270 Ika-7 ng Pebrero, 1886 81. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid .. . ...... .. ... . ............. .. .... ...... . 273 Karlstrasse 16, Heidelberg, Ika-9 ng Pebrero, 1886 82. Huhat kay Rizal para sa kanyang mga. magulang at mga kapatid ................................... ..... . 280 Karlstrasse 16, Heidel berg, Pebrero, 1886 83. Buhat kay Narcisa: para sa kanyang kapatid na si Jose Ril~ala~b~: 路L~~~~路 ....... ......... ......... .... . 285 84.

85. 86.

87.

88.

89.

Ika.-27 ng Pebrero, 1886 Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ................ .. ............. . .. ...... . 287 Ludwigs platz 12, Ika-11 ng Marso, 1886 Buhat kay Rizaf para sa kapatid niyang si Trinidad 291 Donnerstag, Alemanya Ika-11 ng Marso 1886 Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . ......... . .. .. .. ....................... . 29~ Ludwigsplatz 12, Heidelberg Ika-20 ng Marso, 1886 Buha.t kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal ....... ... ... . . .. . .. . .. ... ................ . 295 Kalamba, (Laguna) Ika-23 ng Mayo, 1886 Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ................. . ...................... . 297 Wilhelmsfeld, Ika-9 ng Hunyo, 1886 Huhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal ........... . 299 Kalamba, Laguna Ika-] 1 ng Hulyo, ]886 -Xll-

Pahina 90. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal .. . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kalamba, Laguna Ika-18 ng Hulyo, 1886 91. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal ............. . .... . ... . .............. . . . ... Kalamba, Laguna Ika-27 ng Agosto, 1886 92. Buha~ kay ~ar.iano Herbosa at Lucia para sa kapatid mtong SI Rlzal .... . .... . .... . .... . ........ . ... . .. Kalamba, Laguna Ika-29 ng Agosto, 1886 93. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na Sl Paciano Albert StraÂŁze 40#, Leipzig Ika-12 ng Oktubre, 1886 94. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na Saturnina at bayaw na M. T. Hidalgo .. . ... ... . ....... .. ... Daang Jager, 7l-III, Berlin, Ika-ll ng Nobyembre, 1886 95. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal .. .. . ... .. . . Santa Cruz, Maynila Ika-29 ng Nobyembre, 1886 96. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina .. . . . .. ....... . ... Daang Jager 71, Berlin Ika-3 ng Dis~embre, 1886 97. Buhat kay Paciano 'Para sa kan ang kapa tid na SI Rizal Kalamba, Laguna Ika-3 ng Disyembre, 1886 98. Buhat kay Rizal para sa kan yang Ina . . .. . . . .. . .. .. . . . . Jager Strasse 71 , Berlin Ika-25 ng Disyembre, 1886 99. Bahagi ng isang sulat na m alamang na ipinadala ni Rizal sa isang bayaw niya ....... . . . . .. .. . ...... . ... . ... Disyembre, 1886 100. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal Kalamba, Laguna lka-6 ng Marso, 1887 101. Buhat kay Maria para sa kanyang kapatid na SI Rizal Biiian, Laguna Ika-15 ng Marso, 1887 102. Buha~ kay ~ari.ano Herbosa at Lucia para sa kapatid mtong SI Rlzal ...... .. . . . .... ....... . . .. . .. .. . . . Kalamba, Laguna Ika-27 ng Marso, 1887 103. Buhat kay 01impia para sa kanyang kapatid na si Rizal Santa Cruz (Manila) Ika-31 ng Marso, 1887 104. Buhat kay Rizal para kay Paciano .. . ... . . . ... . . .. .... Jager Strasse 71, Berlin Ika-27 ng Abril, 1887 -Xlll-

~OO

304

306 310

314 317 ~19

322 328

332 334 336

338 340 341

Pahina

105. Buhat kay Rizal pa.r a sa kanyang ama . .. ............. Roma, Ika-29 ng Hunyo, 1887 106. Buh at kay Concha Leyba para kay Rizal ...... ... .. ... Maynila Ika-23 ng Setyembre, 1887 107. Buhat kay Soledad p ara sa kanyang kapatid na S1 Rizal (Trozo) Maynila Ika-26 ng Setyembre, 1887 108. Buhat kay Soledad para sa kanyang kapatid na S1 Rizal (Trozo), Ma.y nila lka-18 ng O ktubre, 1887 ] 09. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga m agulang a t mga kap a tid . . ............... .. .............. . . . . . . .. Victoria School, Hongkong Ika-IO ng Pebrero, 1888 ] 10. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na SI Trining Hongkong, Ika-16 ng Pebrero, 1888 110.8 Buha.t kay Rizal para sa kan yang kapatid na si Soledad 1888 Ill. Bu hat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid .. . . . . . . .... . . . .. . ...... .. . ... . ..... . . . .. Tokyo, Unang araw ng Marso, 1888 112. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . . ... . . ... ... .. .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Tokyo, Ika-7 ng Abril, 1888 113. Buhat kay Rizal para. sa kanyang mga magulang ..... . San Francisco, California Bapor "Belgic" Ika-29 ng Abril, 1888 114. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . . .... . ... .. .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dagat ng Irlanda Sakay ng bapor "City of Rome" Ika-24 ng Mayo, 1888 115. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ..... ..... .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Primrose Hill, N .W., Londres, Ika-12 ng Hunyo, 1888 116. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga kapatid ...... .. Londres, 37 Chalcot, Crescent, Primrose Hill, N."". Hunyo, 1888 117. Buhat kay Manuel T. Hidalgo pa.r a kay Rizal .. . .... . . . Sebu Ika-15 ng Oktubre, 1888 --XlV-

34~

344

346

348

349

351

353 354

356 357

360

362

365

366

Pahina US. Buhat kay Manuel T. Hidalgo para kay Rizal ........ Tagbilaran, Bohol Unang araw ng Enero, 1889 ] 19. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ......... . ................ .. ... . .. . . .. .. , 10 Rue de Louveis, Paris lka-16 ng Mayo, 1889 120. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid ... . ........ . ... . .......... . ..... .. . .. .. , Paris, lka-29 ng Hunyo, 1889 121. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid .. . ................ .. ........ . .. .... .. . . , Paris, Rue de Maubeuge 1ka-21 ng Setyembre, 1889 122. Buhat kay Manuel T. Hidalgo para kay Rizal . . . . ...... Kalamba 1ka-28 ng Nobyembre, 1889 123. Buhat kay Manuel T. Hidalgo para ka y Rizal .... . ... Maynila, lka-31 ng Disyembre, 1889 124. Buhat kay Manuel T. Hidalgo para kay Rizal .... .... Maynila, lka-5 ng Enero, 1890 125. Buhat kay Ludobas para kay R zal . . ....... .... .... .. . Kalamba, L~guna lka-12 ng Enero, 1890 126. Sulat ni M. T. Hidalgo para kay Rizal .. .... . . .. .... Maynila lka-l ng Abril, 1890 127. Buhat kay Concha Leyba para kay Rizal .. ............ Maynila 1ka-20 ng Abril, 1890 128. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal lka-27 ng Mayo, 1890 129. Buhat kay Lucia para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba lka-30 ng Mayo, 1890 130. Buhat kay Angelica Lopez para kay Rizal . .. . .. ..... . Kalamba 1ka-30 ng Mayo, 1890 131. Buhat kay ]oseÂŁa para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba lka-30 ng Mayo, 1890 132. Buhat kay Trinidad para sa kanyang kapatid na si Rizal Kalamba lka-30 ng Mayo, 1890 133. Buhat kay Saturnina para sa kanyang kapatid na si Rizal Maynila Ika-2 ng Mayo, 1890 -ltv-

369

371

375

377 381 384 386

S88

394 396 399 406 408 410 411 413

Pahina 134. Buhat kay Narcisa Rizal at A. Lopez para kay Rizal Maynila, Ika-2 ng Hunyo, 1890 135. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Soledad Philippe de Champagne, Bruselas Ika-6 ng Hunyo, 1890 136. Buhat kay Ludobas (Silvestre Ubaldo) para kay Rizal Santa Cruz, Maynila Ika-30 ng Hunyo, 1890 137. Buhat kay Aristeo Ubaldo para kay Rizal ......... . .... Santa Cruz, Maynila Ika- 30 ng Hunyo, 1890 138. Buhat kay S. Ubaldo para kay Rizal .... . . . ..... .. .... Santa Cruz, Maynila Ika-Il ng Agosto, 1890 ] 39. Buhat kay Madude (Rizal) para sa kanyang mga kapatid Madrid Ikar20 ng Agosto, 1890 140. Buhat kay Saturnina para sa kanyang kapatid na si Rizal Maynila Ika-6 ng Setyembre, 1890 141. Buhat kay Manuel T. Hidalgo para kay Rizal .......... Maynila Setyembre, 890 142. Buhat kay Narcisa ara sa kanyang kapatid na SI Rizal Maynila Ika-17 ng Oktubre, 1890 ] 43. Buhat kay Concha Leyba para kay Rizal ....... . .. .. .. Maynila, Ika-l0 ng Nobyembre, 1890 144. Buhat kay Narcisa Rizal para sa kanyang kapatid na si Rizal .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Kalamba Ika-lO ng Marso, 1891 145. Buhat kay Manuel Timoteo ni Hidalgo para kay Rizal Maynila Ika-1 ng Disyembre, 1891 ] 46. Buhat kay Rizal pa.ra sa kanyang mga magulang at mga kapatid .... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Hongkong Unang araw, ng Disyembre, 1891 147. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria .. Hongkong Ika-9 ng Disyembre, 1891 148. Buhat kay Manuel T. de Hidalgo para kay RizaI ...... Ika-18 ng Disyembre, 1891 149. Buhat kay Narcisa Rizal para kay Jose R. Mercado .... Maynila Ika-27 ng Disyembre, 1891 -XVl-

415 417

420

421

422

426

428

430

433 435

437 440

444

445

447 450

Pahina 150. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria 452 7 Remedios Terrace, Hongkong Ik,a路28 ng Disyembre, Ifml 151. Buhat kay Concha Leyba para kay Rizal .............. 454 Maynila Ika-30 ng Disyembre, 1891 152. Buhat kay Narcisa para kay Rizal ........... . ...... 457 1892 ] 53. Buhat kina Aristeo at Cesar Ubaldo para kay Riza.1 .. . . 459 Santa Cruz, Maynila Ika-2 ng Enero, 1892 154. Buhat kay Saturnina para sa kapatid niyang si Jose Rizal 460 Maynila [Pagkatapos ng ika-23] Pebrero, 1892 155. Buhat kay Manuel T. Hidalgo para kay Riza1 ... . ...... 462 Maynila Ika-7 ng Marso, 1892 156. Buhat kay Saturnina Rizal para sa kanyang kapatid na si Jose ...... . . . .. . .. . .. .. . . . ...... . ....... . .. " 465 Marso, 1892 157. Buhat kay A. Lopez para kay Rizal .................. 466 Maynila, Ika-17 ng Marso, 1892 158. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal ............ 16R Santa Cruz, [Maynil a] , Rilipinas Ika-18 ng Marso, 1892 159. Buhat kay A. Lopez para kay Rizal ............... . . . . . 472 Maynila, Ika-]4 ng Mayo, ]892 ]60. Buhat kay A. Lopez para kay Rizal ........... .. ....... 171 Maynila, Ika-23 ng Mayo, ] 892 ]61. Buhat kay Rizal para sa mga magulang, mga kapa tid at mga kaibigan niya .......... .. .... .. ........ . ..... 476 Hongkong Ika-20 ng Hunyo, 1892 ] 62. Buhat kay Riza1 para sa kanyang mga magulang at mga kapatid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. 478 Maynila Ika-14 ng Hulyo, 1892 ]63. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina .................. 481 Dapitan, Ika-25 ng Hulyo, 1892 164. Buhat kay Riza.l para sa kanyang mga kapatid ........ 4R3 Dapitan, lka-27 ng Hulyo, 1892 ] 65. Huhat kay Rizal para sa kanyang Ina .................. 485 Dapitan, Ika-19 ng Oktubre, 1892 -XVll-

Pahina 166. Buhat kay Riza1 para sa kanyang kapatid na si JoseÂŁa Ika-19 ng Oktubre, 1892 167. Buhat kay ]oseÂŁa para kay Riza1 . . . . . ....... . . .. .... Hongkong, Ika-21 ng Nobyembre, 1892 168. Buhat kay Riza1 para sa kanyang Ina ..... .. ..... . ..... Dapitan Ika-5 ng Enero, 1893 169. Buhat kay Riza1 para kay M. T. Hidalgo ...... .. .. . . Dapitan Ika-9 ng Enero, 1893 170. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga kapatid na babaing sina J. at T. . . . .......... ... .... . .... .. ......... Dapitan IkarlO ng Enero, 1893 171. Buhat kay R izal para kay M. T . Hidalgo . . . . . . . . . . . . . . Dapitan Ika-19 ng Enero, 1893 i72. Buhat kay Rizal para kay Manuel T. Hidalgo . . . . . . . . .. Dapitan Ikar8 ng Pebrero, 1893 173. B.uhat kay Riza{ para sa kanyang mga kapatid na babaing sina ]. a t 'I' . .... .. . . .. . ... ... ..... . ............ Dapitan Ika-7 ng Ma so, 1893 174. Buhat kay Rizal paFa kay Manuel T. Hidalgo . .... . . .. . Dapitan, Ika.-7 ng Marso, 1893 175. Buhat kay Riza.I para sa kanyang kapatid na si Lucia .. Dapitan, Ik(!.-5 ng Abril, 1893 176. Buhat kay Rizal para kay Manuel T . Hidalgo . . .. .... Dapitan, Ika-5 ng Abril, 1_893 177. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na SI Trinidad Dapitan, Ika-3 ng Mayo, 1893 178. Buhat kay Rizal para kay M. T. Hidalgo . . ... . . ... .. Dapitan, Ika-3 ng Mayo, 1893 179. Buhat kay Riz~Lpara kay M. T . Hidalgo . . ... . . . .. .. . . Dapitan, Ika-8 ng Hunyo, 1893 180. Buhat kay S. Ubaldo para kay Rizal ..... . . . . . ... . ... . Santa Cruz, Maynila Ika-30 ng Hunyo, 1893 181. Buhat kay Rizal para kay Manuel T. Hidalgo ..... . .. . . Dapitan, Ikarl ng Agosto, 1893 -XVlll-

487 488 490 495

497 500 502

504 506 508 509 511 513 514

516 518

Pahina 182. Buhat kay Rizal para kay Antonino Lopez .. . ........ . Dapitan, Ika~29 ng Agosto, 1893 183. Buhat kay Rizal para kay M. T. Hidalgo .. ......... . Dapitan, Ika-25 ng Oktubre, 1893 184. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Saturnina Ika-25 ng Oktubre, 1893 185. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na babaing si ]oseÂŁa .. .... ... .. .. .. . ... . .............. . .. . ... . Dapitan, Ika-26 ng Oktubre, 1893 186. Buhat kay Rizal para kay M. T. Hidalgo ......... . . . . . Dapitan, Ika-20 ng Disyembre, 1893 ] 87. Buhat kay Rizal para kay Alfredo Hidalgo .... . . . . . .. . Dapitan, Ika-20 ng Disyembre, 1893 188. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ama - .... . .......... . Dapitan, Ika-20 ng Disyembre, 1893 189. Buhat kay Rizal para sa kanyang pamangking si Delfina Herbosa . . . .. . . .. .. . . .. .. ........ .. ...... . . . ... .

520

522

524

525

527

530

532

535

1894 . ]90. Buhat kay Rizal pa a kay M. T . H idalgo .. . ... .. ..... . 536 Dapitan. Ika-14 ng Pe1:)rero, 1894 191. Buhat kay Rizal para kay Manuel T . Hidalgo .. .. ... . 538 Dapitan, Ika-l0 ng Marso, 1894 192. Buhat kay Rizal para kay Manuel T. Hidalgo ..... . ... . 540 Dapitan, Ika-13 ng Marso, 1894 193. 'Buhat kay Rizal para sa kanyang Ama ........ .. . .... . 542 Dapitan, Ika-9 ng Mayo, 1894 194. Buhat kay Rizal para kay M. T. Hidalgo ...... . .... . 543 Dapitan, Ika-5 ng Hunyo, 1894 195. Buhat kay Rizal para kay M. T. Hidalgo .... . ...... . . . 545 Dapitan, Ika-4 ng Hunyo, 1894 196. Buhat kay Rizal para kay M. T. Hidalgo . . ... . . . .. . .. . 547 Dapitan, Ika-26 ng Setyembre~ 1894 197. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Pangoy (Josefa) ......... .. .. . ... . ..... . ........ . . . ... . . . 549 Dapitan Ika-23 ng Oktubre, 1894 -XlX-

Pahina 198. Buha t kay Rizal para kay M. T. Hidalgo .. ... . . ..... Dapitan Ika-21 ng Nobyembre, 1894 199. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina ... . .. ... . . ..... Dapitan Miyerkoles, [Pebrero, 1895] 200. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria . . Dapitan Ika-12 ng Pebrero, 1895 201. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina . ........ .. . . .. . . . Dapitan Ika-14 ng Marso, 1895 202. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na .,.l J:'1arcisa Dapitan (Walang petsa), Abril, 1895 203. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan (Walang petsa), Miyerkoles 204. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-9 ng Mayo, 1895 205. Buhat kay Rizal pan sa kanyang kapatid na si Maria .. Dapitan Ika-6 ng ~unyo, 1895 206. Buhat kay Rizal ara sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-6 ng Hunyo, 1895 207. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina .. . . ... .... . .... Dapitan Ika-4 ng Hulyo, 1895 208. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria . . Dapitan Ika-31 ng Hulyo, 1895 209. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika~31 ng Hulyo, 1895 210. Buhat kay Rizal para sa kap.yang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-27 ng Agosto, 1895 211. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria . . Dapitan Ika-28 ng Agosto, 1895 212. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina . ..... . .. .. . . . ... . Dapitan Ika-25 ng Setyembre, 1895 213. Buhat kay Rizal para sa kctnyang kapatid na si Maria Dapitan Ika-25 ng Setyembre, 1895 214. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na Sl Trinidad Dapitan Ika-25 ng Setyembre, 1895

路-xx-

551 553 556 558

560 562 565 567 568 570 572 574

577 580 582 584 585

Pahina 215. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina ...... . . .. ........ Dapitan Ika-22 ng Oktubre, 1895 216. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na 51 Trining Dapitan Ika-23 ng Oktubre, 1895 217. Buhat kay Rizal para kanyang Ina ......... . .......... Ika-23 ng Oktubre, 18~5 218. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid. na, si Maria Dapitan Ika-25 ng Oktubre, 1895 219. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina . .. . .. . . . .... . ... Dapitan Ika-21 ng Nobyembre, 1895 220. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-21 ng Nobyembre, 1895 221. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na SI Maria Dapitan Ika-21 ng Nobyembre, 1895 222. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria .. Dapitan Ika,..18 ng Disyembre, 1895 223. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina ... . .............. Dapitan Ika,..18 ng D' syembre, 1895 224. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Lucia Dapitan Ika,..18 ng Disyembre, 1895 225. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina .. .. . .. ....... . . . . Dapitan Ika-15 ng Enero, 1896 226. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-15 ng Enero, 1896 227. Buhat kay Rizal para, sa kanyang kapatid na si Lucia Dapitan Ika-12 ng Pebrero, 1896 228. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-12 ng Pebrero, 1896 229. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na SI Trining Dapitan Ika-15 ng Pebrero, 1896 230. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina .. . . ........... ,.. Dapitan Ika-12 ng Marso, 1896 231. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-12 ng Marso, 1896 -XXl-

589 591

594595 597 600 602 603 605 608 609 613 61 H 620 62~

624 626

Pahina 2~2. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria

Dapitan Ika-12 ng Marso, 1896 2SS. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na S1 Trinidad Dapitan Ika-9 ng Abril, 1896 2M. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Lucia Dapitan Ika-9 ng Abril, 1896 235. Buhat kay Trinidad para sa kanyang kapatid na si J. Rizal Maynila Ika-25 ng Abril, 1896 236. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina . . ... . . . . ... .... . . Dapitan Ika-6 ng Mayo, 1896 237. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na S1 Lucia .. Dapitan Ika-12 ng Mayo, 1896 238. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad unio, 1896) 239. Buhat kay Rizal para sa kanyangkapatid na si Lucia Walang petsa [Dapita,n, taong 1896] 240. Buhat kay Rizal p ra sa kanyang kapatid na si Lucia . . Dapitan Ik~-3 ng Hunyo, 1896 241. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Trinidad Dapitan Ika-2 ng Hulyo, 1896 242 .. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina ..... ........... Kanyakaw, sa, sasakyang dagat na Castilla Ika-8 ng Agosto, 1896 243. Buhat kay Rizal para sa kanyang .Ina . . ....... . ..... . Kanyakaw, sa, sasakyang dagat na Castilla Ika-12 ng Agosto, 1896 244. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Narcisa Sa Kruserong "Castilla" Ika-12 ng Agosto, 1896 245. Buhat kay Narcisa para kay Rizal .. . .. . . . . .. .. . . .. . . . Maynila Ika-13 ng Agosto, 1896 246. Buhat kay Narcisa at pamangking si Angelica para kay Rizal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. Estraude 2, Holo Ika-17 ng Agosto, 1896 247. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Narcisa Sa Kruserong "Castilla" Opisyales Ika-19 ng Agosto, 1896

-XXll-

629 630

633

635

636

638

640 642

644

646

648 650

652

654

655

657

Pahtnti l 248. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Narcisa Sa Kruserong "Castilla" Ika-25 ng Agosto, 1896 249. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina .. . .. ... ,. . .. . . . Sa Kruserong "Castilla" Ika-2 ng Setyembre, 1896 250. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga kapatid na babae Sa Look Ika-2 ng Setyembre, 1896 251. Buhat ~ay Rizal para sa kanyang Ina . ..... .. . . ... . .... Sa Kruserong "Castilla" Ika-2 ng Setyembre, 1896 252. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina . ... ........... . .. lka.-8 ng gabi Sa sasakyang-dagat "Isla de Panay" lka-7 ng Setyembre, 1896 253. Buhat kay Riza.l para sa kanyang Ina ................ Sa sasakyang-dagat "Isla de Panay" Ika~21 ng Setyembre, 1896 254. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na Sl Paciano Real Fuerza ni Santiago Ika-29 ng Disyembre, 1896 255. Mga kahuli-hulihang kataga sa kanyang Ama at Ina .. Ika-6 ng Umaga, Ika30 ng Disyembre, 1896 256. Buhat kay Rizal Pilra sa kanyang mga magulang at mga kapatid ... . .. . ... .. ... .. . . . ... . .. . .. .... / .... .. . , 1896 257. Buhat kay Rizal para sa kanyang kaanak . ...... . ... . . . 1896

-XX11l-

659 661 66~

665 667

668 670 672 67~

674

I. Buhat kay Rizal para kay Impong Ilyang

Kalarnba, Ika-26 ng Marso, 187lJ lVlrNAMAHAL

KONG

IMPONG

ILYANG:

Pagkatapos, ng isang paglalakbay 2 na nakapagsisikip ng l~ob ay durnating karni sa Kalarnba nang ika-II ng gabi. Upang inyong rnalarnan kung gaano kasama ang paglalakbay ko, ay hindi karni nakaalis sa Napindan 3 hanggang ika-6 ng hapon. Tanggapin ninyo kay Jose4 ang dalawang basta ng kakaw na katirnbang ng 25 salop, alalaong baga'y isang kaban. 5 Sakaling ipakita sa inyo ang rnuwestra ng rnga larawan6 ay kayo na ang purnili yarnang rnarunong narnan kayong rnagtangi ng rnasarna sa rnabuti, at sakaling kayo'y nag-aalinlangan ay rnaaaring ipadala ninyo sa akin. Ipinakikiusap ng kapatid kong si Sa路 turnina 7 na ipadala ninyo sa kanya ang "cotejo"8 ng rnga nanalong tiket sa loteriya ng buwan ng Disyernbre ng taong 76. RIZAL

1 Ang tinatawag niyang Impo 0 Lola Ilyang ay si Donya Basilia Bauzon de Leyva. ina ni Concepcion Leyva. 2 Tinutukoy ang paglalakbay niya sa isang munting bapor sa Ilog Pasig hang-gang sa Kalamba. 3 Napindan ang tawag sa bunganga ng I10g Pasig na papalabas sa Laguna de Bay. Sa loob ng p a nahon g kati ang tub:g. ang mga b apor na nagyayao't dito sa Laguna ay mada las na suma ~ ayad at nababara sa iba't ibang d a kong mababaw ng ilog, kaya't ang nangyayari'y hindi makaalis-alis sa pagkakabara at madalas na ipinaghihintay na lamang ng paglaki ng tubig. Ang gayo'y nangyayari sa kapabayaang ipahukay ang mababa baw na bahagi ng ilog. 4 Si Jose ay isang batang utusan na siyang nagdadala at tumatanggap ng mga ipinagbibilin. 5 Ang tinatawag na kaban ay siyang karaniwang sukat sa pagtakal ng palay 0 bigas 0 anumang butil. Ito'y katimbang ng dalawampu't limang salop, at ang isang salop naman ay katumbas ng walong gatang. 6 Ang mga parisan ng mga larawang kinuha sa isang kapatid ni Riza!. 7 Si Saturnina ay siyang kapatid na matanda ni Rizal, at asawa ni G. Manuel Timoteo Hidalgo. 8 Ang tinatawag na cotejo ay isang talaang opisyal ng mga bilang na nagwagi sa buwanang "loteria" na idinaraos sa Maynila.

-1-

Wala ng iha pa, kumusta sa inyo at sa mga minamahal kong tiya 9 at mag-utos kayo sa inyong maihigin at magiliwing apo na nagmamahal sa inyo. 9 Ang ale 0 tiyang tinutukoy ay sina Gng. Vicenta at Concepcion, na kapwa anak ni Donya Ba01ilia.

}

-2-

2. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga kapatid

Maynila, Ika-2 ng Hulyo, 1876 MINAMAHAL KONG MGA KAPATID NA BABAE AT KAPATID NA LALAKI:

Tinanggap ko ang mga sinelas na may abaloriyo na ipinagkaloob ninyo sa akin sa kaarawan ng kapanganakan ko; iyo'y ikinalugod ko nang gayon na lamang sa dahilang kayo ang may gawa at sa dahilang may pangalan at apelyido ko pa. Ang mga pinag-aaralan ko ngayo'i Pilosopiya, Pisika, Kimika, Kasaysayan ng Kalikasan, pagdidibuho at pagpapalakas. Akala ko'y makapagdjdibuho na ako sa tubig,2 alalaong baga'y may kulay, datapwa't nagkamali ako; gayon ma'y gumuguhit ako ng isang marikit na larawan, isang '''Cornetero a caballo" o "Mangungurniting nakasakay sa ~abayo" at binabalak kong magdibuho sa langis kapag ako'y nag-aral sa Santo Tomas. 3 Mabuti ako, datapuwa't si Pantaleon,4 upang malaman ng kaanak niya, ay labingwalong araw nang may sakit. Ang mga nota 5 ko'y tatanggapin ninyo sa susunod na sulat ko. Sabihin ninyo sa ating ama at ina na hinihingi ko ang kanilang banal na bendisyon, at sa aking maliliit na kapatid na babae 6 na magsikap sila sa pag-aaral. 1 Ito ang ikalimang taong ipinag-aaral ni Rizal sa Ateneo, Munisipal ng Maynila; noo'y "interno" siya, 0 kaya'y mag-aaral na nakatira sa Kolehiyo. 2 Ang sinasabing nakapagdidibuho ng tubig ay nakapagpipinta sa pamamagitan ng "acuarela" 0 walang halong langis. 3 Ang Santo Tomas ay tumutukoy sa Unibersidad 0 Pamantasan ng Santo Tomas, na kanyang pinasukan nang taong 1878. 4 Ang sinasabing Pantaleon dito ay Pantaleon Quinte1-0 . isang bin At a ng taga-Kalamba, na pagkatapos ay naging bayaw ni Rizal dahil sa paldkipagisang-dibdib sa batang kapatid niya. 5 Ang salitang "nota" ay tumutukoy sa mga marka sa p a g-aa ral at nauukol sa mga natamo ni Rizal nang sinundang panahon 0 kurso ng pag-aaral. 6 Tumutukoy sa kanyang mga kapatid na batang sina Josefa , Trinidad at Soledad.

-3-

Kumusta sa buong kaanak, sa dalawa ko pang kapatid na babae,7 sa minamahal kong bayaw na si Ranit08 at sa maliit na si Emilio. 9 Inaasahan kong babalitaan ako ng kapatid kong lalaki 10 tungkol sa pista. Ang inyong kapatid, JOSE lUZAL

7 Ang dalawa pang kapatid na binabanggit ay ang mga may asawa nang sina Narcisa at Lucia , na tumitira nan g hiwalay sa kanilang angkan. 8 Ang Ranito ay siyang palayaw na itinatawag sa kanyang bayaw ne si Mariano Herbosa, asawa ni Lucia. 9 Ang maliit na si Emilio ay siyang panganay na anak ng kanyang kapatid na si N arcisa. 10 Ang tinutukoy na kapatid na lalaki ay ang tangi niyang kapatid na lalaking si Paciano.

-4-

3. Buhat kay M. T. Hidalgo para kay Rizal

Si Rizal ay magtatapos ng pag-aaral. ~

Ika-lO ng Pebrero, 1877 Tanawan, Batangan .

JOSE RIZAL MERCADO

MINAMAHAL KONG JOSE:

Sa hangad na batiin kita buhat dito sa bahay, bukod sa alamin kung kaila!l ka rnagtatapos ng pag-aaral, ay rninarapat kong sulatan ka ng rnga talatang ito, at iparnanhik na rnangyaring sabihin rno sa akin kung ikaw ay n gbabalak na rnaghanda para sa bagay na ito, upan kahit na paano'y rnakapag-abuloy ako bilang pagpapakilala ng aking pagrnarnahaI. Sarnantala, at sa paniniwalang ikaw ay aking rninarnahaI, ay rnag-utos ka sa iyong lingkod sa anurnang rnaitutulong sa iyo. Libu-libong alaala. NagrnarnahaI sa iyo, MANUEL

-5-

T IMOTEO

DE HIDALGO

4. Buhat kay Rizal para kay Basilia Bauzon

GINANG BASILIA BAUZON DE LEYVA,

San Jose, bilang 3 MINAMAHAL

KONG

IMPONG

ILYANG:

Tanggapin ninyo sa may dala nita ang walong salop at kalahati C() 1/ 2) ng kakaw na ang halaga ay 14 na piso at 7 sikapat. Wala pang naaani ang ina ko hangga ngayon l kundi ito at nagpabili siya sa bundok, alalaong baga'y sa mga nammrahan sa bundok2 upang makapagpadala pa sa inyo. Tinanggap namin ang lan~ape3 ni matandang Teang datapuwa't sira na. Sinasabing an~ larawan ay may kapintasan 0 mga kapintasan at aywan ko kuFtg nararapat tayong kumuha niyon. Kung hindi tututol ang tagakuha ng larawan, sa palagay ko'y isang dusena lamang ang nararapat nating kunin. Mag-utos kayo sa inyong napakamagiliwing apong buong pusong nagmamahal sa inyo.

RIZAL

lAng tinutukoy na kakaw ay ang inani sa bakuran ng kanilang angkan na nasa : 'likuran ng kanilang bahay. Halos lahat ng bahay sa Kalamba ay may mga bakuran 0 loobang natatamnan ng mga punung-kahoy na namumunga, bukod sa isang munting bahaging iniuukol nilang taniman ng mga bulaklaking halaman. 2 Ang tinutukoy na mga naninirahan sa bundok ay ang mga nasa mga bayang bundukin sa Batangan na minsan sa sanlinggo'y nagdadala sa Kalamba ng kanilang mga ani at kalakal. 3 A'ng tinata~g na "lankape" ay isang uri ng hihigan, gaya ng papag na yari sa pawang kawayan 0 kaya'y sinahigan ng patpat na kawayan, nguni't 'ang mga paa at kabalangkasan ay mga kahoy.

-6-

5. Buhat kay Rizal para kay Ginang Basilia

Bauzon~

Kalamba, Mayo, 1877. GINANG BASILIA BAusON, MINAMAHAL

KONG

IMPONG

ILYANG:

Tangapin po nino ang labing dalawang salop na cacao na ayon sa sabi ni Nanay ay ang halaga ay totoong mataas sa pagcat mahirap na po at tila pinag tubuan: ang aming pong ibinayad ay 21$ 4 es, dalauang pung isa piso at isang salapl. Ang cacao na nauna at ito ay mayroon na pu atang dalauang pung salop ang bilan. Yto na po lamang at cayo'i m g-utos sa myong apo na tumatalaga sa macacayanan. RIZAL

Habol: Ang halaga ng nauuna na . ay 14$ 7 es at ito'i 21$ 4 es. ang kabuoan ay 36$ 3 es. PAALAM

Binayaran kay Saturnina nang araw ng Martes, ika-22 ng Mayo, 1877.

Tagalog ang unang bahagi ng sulat na ito na di namin binago ang pagkakasulat. 1 Ito ay nuno ni Rizal. Si Gng. Basilia Bauzon ni Leyva ay siyang ina ng ale 0 tiya ni Rizal, na si Concepcion Leyva , na lagi na niyang nakakasulatan.

-7-

6. Buhat kay Saturnina para sa kanyang kapatid na si Rizal

Alaala kay Leonor Rivera

Kabrnba, [Laguna, K.P.] Ika-10 ng Oktubre, 1879

l C.

JOSE RIZAL]

MAHAL KONG KA ATIlJ:

Huwag rnong kalilirnutall ang tarnbol at isang paruparong ipinagbibili sa Eskolra. Sabihin rno kay itay na ipadala agad sa akin ang aking "argoneo"* na ipinag~gawa ko sa kanila at tingnan 1110 rin kung nagkakaayos ang arning kuwenta. Hanggang dito na larnang at kalakip nito ang aking pagrnarnahal sa tiya Betang, sa tiyo Antonio, kay Leonor at sabihin rno larnang kay tiya Betang na hanguin agad sa buslo ang mga dalandan upang huwag rnabulok. SATUHNINA [RIZALJ

Habol: I pinahahatid ko ang aking alaala sa rnga l<ornedyante at rnga sirkero, sa rnga Apacible at Alberto.

* argoneo -

palawit ng Kuwintas.

-8-

7. Buhat kay Rizal para kay Paciano

[Maynila,] Ika-27 ng Hulyo, 1880

G. PACIANO

RIZAL,

Kalamba. MINAMAHAL KONG KAPATID.

Tinanggap ko ang sulat rno at natanto ang nilalarn~n.l Nararapat na si Anastacio'y2 nasa dalubhasaan, sa dahilang hindi naman siya rnalikot; bukod dito'y hindi pinahihintulutang lurnabas ng Pare Rehor ang sinuman. Ang unan ko'y hindi na magamit halos. Tingnan natin kung ako'y padadalhan ninyo ng dalawang bago, at sinasabi kong dalawa, sa dahilamg ku~g pumarito ang sinuman sa inyo, ay mayroon siyang isang magagamit na. Ninanais ko rin sanang ang mga iyo'y magkaroon ng sariling punda, at ilang kumot. Binigyan ko ng dalawang piso ang mga Rubio;3 at ninanais ko sanang ipadala ninya sa akin ang gugulin ko para sa buwan ng Agosto gaya ng napagkayarian naming dalawa ni Nanay. Ikagagalak kong gayon na lamang kung magagawa ninyo ang dakilang kaloob na ito. Wala nang iba, pagmamahal sa lahat at mag-utos ka sa iyong kapatid. JOSE RIZAL

Ang sulat na binabanggit ay wala sa alin mang akl a t 0 kasulatan. Ang sinasabing Anasta sio ay isang binatang taga-Kalamba na madalas banggitin sa mga sulat ni Rizal sa palayaw na Tasio. Ang apelyido nito'y Banatin, at anak ng isang tinatawag na Juan na naging Kapitan Munisipal ng bayan ng Kalamba sa loob ng dalawang taon - 1867-1868 .. 3 Ang salitang "mga Rubio" ay tumutukoy sa dalawang b inatang magkapatid na sina Vicente at isang tila nagngangalang Cipriano. 1

-9-

8. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Isang ahas para sa mga Paring Heswita.

Kalamba, [Laguna] 1ka-30 ng Hulyo, 1880

[G.

JOSE RIZAL]

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Sa himpilang i p ay tinanggap ang isang patalastas na galing sa obserbatoryo na sinasabing magkakaroon ng baha; alamin mo ito sa mga pare kung ~nay katotohanan, at sakaling totoo nga ay nararaDat kang umuwi agad, sapagka't sa pan ahong iyan ay wala ka na rin lamang maaaring gawin diyan, bukod sa ito ang ninanais ng ating mga magulang. Ang mga bagay na hinihingi mo sa akin sa iyong sulat ay ipadadala ko sa Lunes sa pamamagitan ni Kapitan Juan, na magdadala ng isang ahas pa di-karaniwan at ihahandog niya sa museo ng mga paring heswita. Kung bagaman si D<l;maso ang tumutol sa pagbabayad kay tiyo Ramon, gay a ng sinabi ko sa iyo sa una kong sulat, ngayon ay nagpapamalas na siya ng isang anyong tungo sa pakikipagkasundo, upang mailagan, marahil, ang paki~ipag足 usapin. Ang iyong kapatid,

PACIANO

-10-

RIZAL

MERCADO

9. Buhat kay Rizal para sa kanyang

Ina~

Maynila GINANG TEODORA ALONSO, PINAKAMAMAHAL

KONG

INA:

Kahapon, nang ika-3: lOng hapon, ay dumating ako sa Maynila nang walang anumang kapansanan at may napakagandang panahon. Natagpuan ko ang bayaw kong si Antonino 1 at si Dandoy sa bahay ng kapatid niyang babae/ at kinumusta kayong nanr.lyan. Nagsisimula na ng aking mga pag-aaral; binabalak kong hUII}ingi ng ilang ara ng pagliHwaliw upang magparaan sa pi~(1g ninyo sa dahilang diyan lamang ako nasisiyahan. Wala ng iba, magiliwing kumusta sa mababait kong mga kapatid at mga bayaw, gayon din sa aking mga kaakit-akit na kapatid na babae. Ako nawa'y basbasan ninyong dalawa ill Ama. Ang inyong anak na nagmamahal sa inyo ng buong puso. JOSE

RIZAL

Ipinakukumusta kayo ni Tiyo Antonio. 3

Ang sulat na ito'y di-malayong ginawa sa Maynila, gaya ng nasasaad sa unang talataan, sa loob ng buwan ng Hunyo, 1879 0 1880, sapagka't tumutukoy na sa kanyang mga bayaw, bagay na nagpapakilalang nang panahong iyon ay may mga asawa na ang kanyang mga kapatid na sina Narcisa at Lucia. 1 Ang tinutukoy na bayaw niyang si Antonino ay dili iba kundi si Antonio Lopez, na naging asawa ng kanyang kapatid na si Narcisa noong 1875; ang Dandoy ay s1 Leandro Lopez, na kapatid ng kanyang bayaw, na noo'y nag-aaral din sa Maynila. 2 Ang binabanggit na kapatid na babae, ay ang kapatid na babae ni Antonino na nagngangalang Filomena, asawa ng isang mangangalakal sa Maynita na nagngangalang Mariano Buenaventura. 3 Ang sinasabing "Tiyo Antonio" ay dili iba kundi si G. Antonio Rivera, na ama ni Leonor.

-11-

10. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Isang bayawak na puti para sa Museo ng mga Heswit21.

Kalamba, Laguna Ika-2 ng Agosto, ] 880

JOSE RrzAL

MrN .'\ MARAL KONG KAPATID:

Ang may-dala ni 0 ay aLlg may taglay na bayawak na pud, na ihahandog ng ama ni Anastacio sa Museo ng mga Heswita; kaya't pagdating niya riyan ay samaha11 mo lamang sa nasabing museo. Ang iyong kapatid, PACIANO

Habol: Ang may-dala nito ay may taglay na 12 piso, dalawang unan at mga bungang-kahoy. Ang dalawang pisong ibinigay mo kay Gregorio Rivera ay tinanggap namin.

-12-

11. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Masama ang 100b ni Soledad

[MaynilaJ Ika-9 ng Nobyembre, 1880

l GNG .

TEODORA ALONzo]

MrNAMAHAL KONG INA:

Ang sanhi ng ulat na ito ay ibig kong kunin na ninyo ako rito sa kalahatia~ ng buwangl lumalakad, sapagka't hindi na ako makapagtiis dito, dahil sa ako'y pinapalo nang gayon na lamang, at saka ako'y hinihiyang palagi pagka' t ako raw ay walang ginagawa kundi kumain lamang nang kumain, kaya ako'y nahihiya nang labis-labis. Ito na lamang at hinihintay ko kayo, kung ako'y kukunin ninyo 0 hindi. Ang iyong anak na naghihintay ng inyong bendisyon.

S.D.Q. MAP.IA SOLEDAD MERCADO

[RrZALJ

Habol: Huwag ninyong ipakikita ito kahit kanino, ni sa kanila; huwag ninyong sasabihing sumulat ako riyan, sapagka't magagalit sila sa akin. Mga alaala sa aking mga kapatid; huwag ninyo lamang sasabihin sa kanila na ako'y sumu]at diyan. Padalhan ninyo ako ng damit. PAALAM.

-13 -

[G.

JOSE RIZAL]

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Alarnin rno lamang kung may katotohanan ang sinasabi sa sulat na ito, at sakaling totoo nga, gaya ng inaakala ko, ay gawin mo na ang nararapat, at dahilanin mong mayroong maysakit ~ito, na siyang sanhi ng inyong pag-uwi nang ilang araw. Kalabisan nang itagubilin ko sa iyo ang paggamit ng katalinuhan. Ang iyong kapatid,

PACIANO

[RIZAL ]

Habol: Ang sobre ay hindi rnabasa. Kung ang mga gawain mo'y hindi magpahintulot na harapin ito sa 100b ng ilang araw, ay isulat mo agad sa amino PAALAM

)

-14-

12.

GINOONG

Buhat kay Rizal para kay

PACIANO

Paciano~

MERCADO

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Ang pagsukat ng lupang kinakailangan kong gawin 1 ay totoong walang katiyakan, gay a rin ng maraming pagkakasukat na sinasabi at binabalak nang hindi sinusunod ang kalakaran; sa anu't anuman ay diriyan ako upang magparaan ng dalawang araw. Ako'y may katibayan ayon sa batas, na nilagdaan ng Tanggapan ng Tagasiyasat ng mga Bundok. 2

I) *

Ang iyong kapatid, ].

RIZAL

Ang ~ulat na ito'y nauukol sa pagsukat ng isang lagay na lupa. Si Rizal, gaya ng maaalaala, ay nag-aral ng pagsukat ng lupa at ng pagsasaka sa Ateneo Municipal sa Maynila, at pinagkalooban siya ng kapahintulang ito noong buwan ng Setyembre, 1881. 1 Ang pagsukat na binabanggit ay ang pagsukat ng isang lupa ng kanilang angkan. 2 Ang Tagasiyasat ng mga Bundukm 0 Pangkalahatang Tagasiyasat ng mga Bundukin sa Pilipinas, gaya ng talagang tawag na pampamahalaan, na tinutukoy dito, ay isang kawanihan ng Pamahalaang natatatag sa bisa ng isang Kautusan ng Hari nang ika-23 ng Marso, 1855. Gayuman, sa kakulangan ng mga tauhang bihasa , ay hindi naitatag kara-karaka ng tanggapan. Sa pamamagitan naman ng isang Kautusan ng Hari nang ika-17 ng Hunyo, 1862 ay pinaparito ang isang Punong Inhinyero, nguni't ang kawaniha'y hindi naitatag agad kundi nang ika-26 ng Hunyo, 1866. Gayunman, ang palingkuran ng mga bundukin ay hindi nagkaroon ni ng mga tuntunin kundi noon 1873, na sa bisa ng mga tuntuning iyon ay itinatag ang mga tauhang binubuo ng isang pangkalahatang tagasiyasat, punong inhinyerong pang-unang-uri, dalawang punong inhinyerong pampurok, ang isa'y pang-unang-uri at ang isa pa'y pangalawa at labindalawang katulong sa bundok. Si Rizal ay tumanggap ng titulong pagka-agrimensor sa Tagasiyasat ng mga Bundukin nang taong 1881.

-15-

13.

Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Si Rizal ay umalis nang walang paalam. - Dalamhati ng kanyang mga magulang. - Mga kuru-kuro ng mga may saya.Ang Diariong Tagalog. - Ang tunay na layon ng pag-alis ni Rizal.

Maynila, 1ka-26 ng Mayo, 1882

C. Mr

JOSE RrZAL A iAHAL KONG KA~ATID:

Kahapon ay tinaFlggap ko sa tribunal sa Kalamba, sa pamamagitan ni Maneng, ang iyong sulat na may petsa sa Singapore, at sapagka't ako'y patungo sa Maynila, matapos kong basahin ay ipinadala ko sa bahay; dahil dito'y hindi ko masabi sa iyo kung ano ang kanilang isinaloob pagkabasa niyon; tungkol sa akin, ay ikinalulugod kong naging maluwalhati ang inyong paglalakbay hanggang sa unang tinigilan ng bapor, at lalo na ang pangyayaring hindi ipin3.gpatuloy ng iyong mga kasakay ang pagwawalang-bahala sa iyo, at ang dinaramdam ko lamang ay ang hindi pagkakapagpakilala sa Alkaldeng iyan ng kanyang pagkakamali, sa dahilang ikaw ay makapaparoon sa Italva sa iyong sari ling gugol. Nang tanggapin sa Kalamba ang pahatid-kawad na nagbabalita sa amin ng iyong pag-alis, gaya ng sukat mahintay ay nalungkot ang ating mga magulang, nguni't higit sa lahat ang matanda nating lalaki, na naging walang kibo, nasa higaan tuwina at kung gabi'y umiiyak nang di mapatighaw ng pag-aliw ng ating pamilya, ng Kura at iba pang tao. Inutusan akong pasaMaynila upang alamin kung paano ka nakapaglakbay at nang sa gayo'y mabayaran kung kanino man ang iyong ginugol; sa pagbalik ko'y tiniyak ko sa kanilang pinaggugulan ka ng ilang

-16-

kaihigan mo sa Maynila, sa pag-asang sa gayo'y mapatatahimik ko ang kanilang kalooban; datapuwa't gayunma'y nama mal as ko rin siyang malungkot; nang mamalas ko ito at sa takot na haka ang di niya pag-imik ay kanyang ipagkasakit ay ipinagtapat ko na ang lahat, nguni't sa kanya lamang naman, at ipinamanhik kong pakaingatan lamang ang lihim, bagay na kanya namang inayunan; buhat lamang noon namalas kong siya'y masaya-saya na at nagbalik sa dati niyang pinagk9ugalian. Ito ang nangyari sa loob ng ating angkan. T ungkol sa mga kaibigan, kakilala 0 hindi man sa ating bayan at sa mga karatig ay marami ring araw na ang iyong pag-alis ang siya na lamang naging sanhi ng usapan; marami ang humuhula at may mga tumitiyak pa, nguni't walang sinumang tumatama sa tunay na katotohanan. Kahapon ay nakaumpok ko ang mga "nakasaya" [prayle1; ang ilayly nagbibigay-matuwid sa iyong pag-alis, ang iba nama'y hindi, at sa dahilang pinagtibay natin ang ganitong kaparaanan Csapagka't sa ganang aki'y siyang pinakamabutO ay nararapat nating panatilihin. Kahapon ay dumating sa hahay ang kapatid ni B. T eodoro na humahanap ng mga ibig magpadala ng Diariong Tagalog, at marami siyang dalan~ mga sipi ng patalastas tungkol sa nasabing pahayagan; tinulunga.q. ko siya nang buong magagawa ko, at inaakala kong ang ating bayan ay hindi mapapahuli sa alin man sa kanyang lalawigan, alinsunod din sa kanyang patotoo; dito'y mapagkikilala mo ang tunay na katotohanan ng talagang nangyan. May dalawang linggo na ngayong si Tasyo ay may lagnat na tipus at ang medikong si Lucino na siyang gumagamot sa kanya ay tila nawawalan ng pag-asang siya'y mailigtas; makalawa nang pinaparoon sa hahay ang kanyang utusan upang ikaw ay tawagi~, at tiniyak niyang ikaw ay bumalik na buhat sa paglalakbay. Gaya ng sinabi ko na sa unahan, ako'y napasa Maynila pagkaalis mo. Doo'y ibinigay sa akin ang mga sulat mo na ipinadala ko naman sa .mga kinauukulan. Ang mga kasangkapan mo rito sa Maynila ay hindi ko muna iuuwi sa Kalamba, kundi sa dakong huli, ayon sa pinagkasunduan namin ni tiyo Antonio; hinggil sa ibang ipinagbibilin mo ay wala akong makitang kadahilanan upang huwag gawin ang gayon. Ibinigay ko kay tiyo Antonio ang isang halaga upang ipadala sa iyo sa pamarnagitan ng "letra de cambio", na kalakip nita; alamin mo ang nilalaman ng kanyang suI at na kalakip nito.

-17 -

â&#x20AC;˘ Tiniyak sa aking tinanggap mo ang isang "carta de credito" ng ilang tao rito. Tungkol dito'y wala kang sinasabl sa akin sa alin man sa iyong mga sulat. Nababalitaan namin dito na tatapusin mo ang iyong pagaaral ng panggagamot sa Barselona at hindi sa Madrid; sa pagkaalam ko, ang tunay na dahilan ng iyong paglalakbay ay hindi ang pagpapakarunong 0 pagiging lalong dalubhasa sa karerang ito kundi sa ibang mga bagay na lalong pakikinabangan 0 kaya'y doon sa lalong kinahihiligan mo. Dahil dito'y ipinalalagay ko na dapat mong ipagpatuloy ang iyong pag-aaral sa Madrid, na siyang pinakapusod ng lahat ng lalawigan, sapagka't kung tunay mang sa Barselona ay may lalong malaking kilusan, lalong maraming gawain at pagsusumakit sa pagtuturo, ikaw naman ay hindi pumariyan upang makilahok sa gayong kilusan, ni lalo na sa gayong mga gawain, tungkol sa mabuting pagtuturo, sakali mang ito'y hindi masusunduan sa Madrid, mapupunan na iyon ng kasipagan ng nag-aaral; makabubuti nga sa iyo ang doon magtungo sa piling ng ating mga kababayan, na siyang makapag-aakay sa iyo habang wala ka pang kaalaman sa mga bagay-bagay doon. Ewan ko kung nababagay nga sa iyo ito; sa ganang akin av minamabuti ko na iyon; sa anu't anuman ay huwag mong lilimuting sagutin ako tungkol sa bagay na ito, sapagka't malaki ang aking pagnanais diyan. Nakatapos na ako ng pagtatabas ng tubo noong ika-22 nito, at ang inani ay kulang pa sa kalahati ng inani nang taong nakaraan, nguni't inaasahang maipagbibili naman ng ibayo ng halaga, samakatuwid ay wala rin tayong ipangungulugi. Kahapon ay iniwan kong lahat sa Kalamba ang ating pamilya, na nasa-mabuti namang kalagayan at nagsislpaghanda para sa nalalapit na pista ng ating bayan; at ako'y narito sa bahay ni tiyo Antonio; dito ko ginawa ang sulat na ito. Ang nagmamahal mong kapatid na nasa-mabuti ring kalagayan. PACIANO

Habol: Nang umalis ako kahapon sa ating bayan ay dalawang inhinyero ang nagsusukat ng daang-bakal sa Timog, at kung saanf!1an nila ibig paraanin ay sinasabing walang igagalang na bahay ni pananim; ewan ko lamang kung ang ating kamalig at mga pananim sa Real ay isa sa mapipiJ?sala; wala rin akong balita kung babayaran nila ang mga kasiraang mangyayari.

-18-

14. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang

Kanal ng Suwes, Ika-7 ng Hunyo, 1882 l\IINAMAHAL KONG MGA MAGULANG:

Ang kahuli-hulihang sulat ko sa inyo ay huh at sa Aden 1 bago dumaong. Isasaysay nito ang nalalabi. Umahon ako sa Aden,2 na gay a ng nasabi ko na marahil, ay isang bayang may maliit na kabuluhan sa kanyang sarili datapuwa't mahalaga sa mga bapor na kumukuha doon ng uling na bato. Ang bayan ay binubuo ng napakaraming gulod at talampas, na ang lahat ay pawang hubad at tuyo, wala ni isang halaman, na kinatatayuan ng ilang bahay na nangungulila at mapanglaw, nakukulayan nga ng puti, datapuwa't parang mga libingan. Ang lupa niya, gay a rin ng araw niya, ay nagbabaga at matigas; ang hanging pinainit ng buhanging nakapapaso ay nakabubulahaw na paminsan-minsan sa katahimikan ng mga lansangang mahuhusay ang pagkakagawa, bagaman walang mga tao. Sa patlang-patlang at parang nagpupumilit magbigay-buhay sa mga dakong iyon, ay namamalas ang ilang kamelvong maharlikatt mabagal kung lumakad, matatangkad at malalaki at kaibangkaiba sa maliliit na asno na ang ilan ay kasinlaki lamang ng baboy at matulin kung lumakad at payagyag halos. Sa lahat ng dako'y mamamasid ang kamatayan, wala ni isang ugat, ni isang dahon. Tanging ang tao lamang, rnarahil upang mag路 bigay ng isang tanda ng kanyang kapangyarihan, ang tumitira sa pook na iyon na hindi tubuan ng halaman, datapuwa't ay! upang maipahayag lamang ang kanyang karalitaa't pag1 Ang binabanggit na sulat na ito buhat sa Aden ay wala sa mga su'lat na nalathala na 0 hindi man nalalathalang iniingatan namin. 2 Aden. Ito'y isang daungan sa dagat sa timog-kanluran ng Arabya. Isa itong tangway na nauugnay sa lupalop S'B pamamagitan ng isang mabuhanging dalahikan. Isang daungang halos sapilitang daraanan ng mga bapor upang maglulan ng uling at tinitigilan ng lahat ng sasakyang bumabagtas sa Kanal ng Suwes.

-19-

kaaba, palibhasa'y nakikiagaw siya sa bato ng ikabubuhay. Datapuwa't ang kapangyarihang Ingles ay nakikilalang karapatdapat sa kabantugan at doo'y nagbukas ng dalawang tunel na ang isa'y napakahaba, ang agwat marahi] ay buhat sa bahay ni Kapitang Danday 3 hanggang sa bahay ng bayaw kong si Mariano, at ang isa pa'y kalahati niyon ang haba. Ang mga ito'y naglalagos sa mga batong buha y, at kap?g ang isang tao' y nasagitna ng naunang tunel ay nakukubkob siya ng lubos na karimIan. Sakaling magkataong may mamalas na bahagi ng lupang sinlaki ng isang pinggan, na may tumutubong ilang damo, yao'y isang kababalaghan at nakatatawag ng pans in ng lahat. Sa loob ng kabayanan ay may namamalas na ilang sangang payat at nangangalirang, na ang pinakamataas ay hindi lalampas sa tatlong dipa. Datapuwa't bukod sa mga tunel ay may ilan pang bagay na nakatatawag ng pansin ng mga manlalakbay at ito'y ang mga "sisterna" 0 imbakan ng tubig. Ang mga ito'y mga hukay, malalaki, nilitsadah:m ng yeso at binubuo ng bundok at ng isang pader na pati ng batong-buhay na nagiging sisidIan. Isipin ninyo ang limang padaluyan ng tubig, na ang pader, sa halip n bato, gaya ng naririyan, ay batong granitong napakatigas, na dit 'y sagana, nguni't ang lahat ay yari sa mapuputing putol na b to at may hagdan pang granito na napabuti ang pagkakayari. Sa tabi nito, sa halip ng mga punong abaka na karaniwang natatagpuan diyan, ay may ilang halamang ang mga dahon ay maaaring mabilang at ilang babalang nagbabawal ng pagkitil ng bulaklak at dahan. Sa halip ng tubig at ng nakaaakit at malagaslas na mga talon, ay wala maliban sa lubos na katuyuan, ni isang patak man lamang ng tubig at isang araw na napakainit. Doon sa isang pook ay may isang bal6ng ang lalim ay sandaang dipa halos at ang pinakailalim ay hindi matanaw, at sinasalukan ng limang negro ng tubig na upang maiakyat buhat sa ilalim hanggang sa ita as ay tumatagal ng mga dalawang sandall. Sa mga tindahan ay may mga katad ng leon, tigre, pantera, leopardo, mga itlog at bagwis ng abestrus at may ilang batang lalaking ang ginagawa'y magpaypay sa mga manlalakbay. Buhat sa Aden, bay an ng mga magagaling na boso at manlalangoy na sumisisid ng isang pera sa tubig, ay naglayag 3 Kapitan Danday. Ito ang asawa ni Kapitan Estanislao Herbosa, na nagngangalang Fernanda Casanas, ina ni Mariano Herbosa na bayaw -n i Rizat. Ang mga bahay ng mga ito ay nasa-dakong kanluran ng bayan at nagkakalayo ang isa't isa ng may 500 metro humigit-kumulang.

- -20-

kami. na patungong SUVves 4 na ang daan ay sa Dagat na Pula. Nang unang araw ay napakaalinsangan at dahil dito'y marami ang nawalan ng malay-tao at kabilang sa mga ito ang isang batang tauhan ng bapor. Sa mga sumusunod na araw ay naging malamig ang panahon at ang paglalayag ay naging m~.足 buti. Namalas namin ang bundok ng Sinai, Ehipto, at iba pa. Marami ring bapor ang nasalubong namin. Noong ika-2 ng Hunyo'y dumating kami sa Suwes. Lumapit ang isang maliit na bapor at ikinuwarentenas kami sa loob ng 24 na oras. Kami'y -naging tanyag. Ang sanhi nito'y ang mga Olandes na nanggaling sa Java. Noong ika3 ng Hunyo ay dumating ang manggagamot na Turko upang siyasatin ang bapor at ang mga maysakit at upang paasuhan at desimpektahin kami. Ibinalita sa amin ng taong ito ang kaguluhan sa Ehipto na ang may kagagawan ay si Aari Ben, 6 kagawad-bansa ng . . . ikinulong nito ang Khedive sa kanyang palasyo. Tila nagkaroon ng isang marahas na dagok upang maagaw ang kapangyarihan. Siya'y ka,big ng kagawad-bansa, gaya rin ng buong hukbong dagat. Kinausap ko siya sa wikang Pranses, at napagalaman kong siya'y nag-aral sa Pari ; dito siya nag-aral ng panggagamot, naglakbay sa Londres, Italya at Alemanya. Ang mga kaisipan niya'y makabago at tuwing nasasagot ko ang mga tanong niya, ang ibinubulalas niya'y "bravo", "mabuti". Tinanong ako kung ana ang kalagayan ng Hapan, sa paniniwala niyang ako'y isang Hapones. - Sa wakas ay umalis kami sa Suwes at pumasok sa Kanal, datapuwa't bago ito'y niyamot muna kami ng mga naglalakong taga-Suwes na nangagtitinda ng mga igo, datiles, at iba pang mga bagay, gaya ng mga larawan ng mga tanawin, kuwintas, at' iba pa. Ang kanal na bfnuksan sa gitna ng pang na iyong taganas na buhangin at bato ay may 85 kilometrong haba at mga "80 dipang luwang marahil. Isang sasakyang-dagat ang nabara sa gitna at nakahadlang sa daraanan namin kay a nabalam kami ng tatlong araw, mga araw ng pagkamuhi at pagmumura. Sa wakas ay makapagpapatuloy na kami ngayong umaga at ina4 Ang Suwes ay isang daungang nasa-gawmg Timog ng kana I na may ganito ring pangalan. 5 Aari-Ben 0 Hari Bey - gaya ng sabi niya sa kanyang tala sa paglalakbay nang 1882. Marahil ay nagkariringgan si Rizal sa kanyang pakikipagusap sa mediko ng kuwarentenas na siyang nagsalaysay sa kanya ng pangyayari; nararapat na tumukoy kay Arabi Pasha na siyang noo'y gumawa ng malakas na dagok ng paghabagsak ng kapangyarihan sa Kairo.

-21-

akala kong kami'y darating sa Port Said. 6 Malamang na kami'y hindi darating sa Marselya hanggang sa ika-15. Napakalusog ang katawan ko at ang matinding lamig buhat nang kami'y dumating sa Suwes, na may limang araw na ang nakalilipas ngayon, ay nakapagpataba sa akin. Sa palagay ko'y ako'y puputok. Wala akong ginagawa kundi magpasiyal nang magpasiyal sapagka't hindi maaaring umupo ang isang tao nang mahabang panahon. Ilalarawan ko nang pahapyaw sa inyo ang kanaI. Ito'y hindi tuwid sa buong kahabaan niya; may mga liko bagama't bahagya lamang, at paminsan-minsan ay bumabagtas sa ,isang look na ipinalalagay na dinaanan ni Moyses at pagkatapos ay pumapasok na muli sa ilang. Tatlong lawa ang binabagtas. Sa magkabilang pampang, n!l pawang dilaw at pUtl, at tunay na isang hiyas ang isang damo, ay may mga nakatayong ilang himpilan ng pahatirang-kawad na patlang-patlang. Namalas namin ang isang binatang pulubing tumatakbo sa buhanginan at sumusubaybay sa bapor upang pumulot ng isang putol ng tinapay na baka sa,kaling ihagis sa kanya. Isang manlalakbl!Y na nakasakay sa isa g kamelyo a dalawang makisig na kabayong Arabe. Ang is sa mga ito, na sinasakyan ng isang tauhan ng Aduwana ay nakatatawag ng pansin ng lahat. Dito'y nakatikim ako ng sereso, albarikoke, at almendras. Namalas namin ang kakatwang panooring parang malikmata, alalaong baga'y ang pagkakakita sa gitna ng ilang, ng mga dagat, ng tila mga pulong naaaninag sa mga ito at gayunma'y wala namang talaga niyon. Umaasa akong tatanggap ng sulat ninyo bago matapos ang buwang ito sa Barselona. Inuulit kong malusog ako, gayundin ang ninanasa ko sa inyo. Ang mga dayuhan, na sa kanilang mga bayang sakop ay umaapi nang gayon na lamang sa mga . . . . ay ayaw maniwalang ako'y isang indiyo, ang akala ng iba'y isa akong Hapones. Mahirap na mapaniwala sila sa katotohanan. 6 Port Said. Ito'y isang daungan ng Ehipto sa dakong Mediterraneo sa gawing Hilaga ng Kanal ng Suwes, na itinatag noong 1859. Sa daungang ito natanggap ni Rizal pagkaraan ng labing-apat na taon, sa kanyang ikatlo't huling paglalakbay sa Europa, at sa bapor na lm?yang kinasasakyan, ang malungkot na balite ng pagkakabaril kay G. Francisco Roxas, kay G. Francisco Osorio, kapatid ang una 'n i G. Pedro Roxas, at ang ikalawa'y isang mayamang manga- , pgalakal na mestisong insik sa Kabite, at si Genato, Ramon (?) na isa namang mangangalakal sa Maynila. Tila itong huli'y hindi binaril, na gaya ng dalawang nauna

-22-

Bendisyunan ninyo ang inyong anak na kailanma' y hindi nakalilimot sa inyo. RIZAL.

Habol: Ipakisabi ninyo sa mga kapatid kong babae na ikalulugod kong rnakatanggap ng sulat nila, gayon din sa mga bayaw ko. Kurnusta sa kanilang lahat, gayon din sa rnga kaibigan at kakilala riyan at ipagpaumanhin nila ang hindi ko pagsulat sa kanila ngayon; kapag ako'y nasa-Barselona na ay magsasawa sila sa akin. N inanais kong rnagsalita ng Tagalog. Mayisang buwan nang hindi ako nakapagsasalita ni isang kataga nito. Natututo ako ng Peanses.

)

~23-

15. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Barselona, Ika-23 ng Hunyo, 1882 l'v1rNAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Ikinalulugod kong sumulat sa inyo ngayon, disperas ng pista riyan, araw na batbat ng alaala para sa akin, l bagaman ang pag-alis ng koreo ay sa ika-4 pa ng Hulyo. Ang kahulihulihan kong sulat,2 na ang petsa ay sa Kanal ng Suwes 3 ay nagbalita sa inyo ng iba't ibang pangyayari sa paglalakbay ko. Ang hindi ko na lamang naibabalita sa inyo'y kung ana ang nangyari pagkatapos iyon. Dumating kami sa mahalagang pook na ito, Port Said, na pinagtatagpuan ng maraming bagay na galing sa Aprika at sa Europa, sagana sa kalakal, masaya't kaakit-akit, datapuwa't sa kabilang dako'y marumi at masama. Sa inuman ng kape ay may mga mang-aawit at may isang orkestang tumutugtog ng mga pambansang awit ng iba't ibang bansa sa Europa, gaya ng "'La Marsellesa", "Dios Salve a la Reina", at iba pa. Ang mga tao rito'y may iba't ibang kanansan n : mga taga-Europa, taga-Turkiya, taga-Gresiya, taga-Ehipto, at mga Negro. Sarisaring mga bungang-kahoy, lalong lalo na ang datiles, magagarang mga tindahang ang mga babala'y nasusulat sa wikang Pranses, Italyano, Griyego, at iba pa; mga marurumi't madidilim na tindahan ang palamuti ng mga .mataong lansangan. Tumigil kami rito nang may tatlong oras. Nararapat banggiting hindi kami nakakita ni kalahating . . . . ng Europa . - Sa simula'y mabuti ang paglalakbay; duma an kami nang malapit sa Gresiya, sa pulo ng Candia nang ika-10, .. _--- - -

1 A raw ng mga ala ala para kay Rizal sapagka't siyang kaarawan Jua n Bautista, pintakasi ng bayan ng Kalamba, at dahil dito'y pista ng 2 Ang 3ulllt ne tinutukoy ay ang may petsa Hunyo 7, 1882, na naKta ta glay n g big . 7 ng "Sandaang Sulat ni Rizal". 3 Kan a I ng Suwes - Samantalang si Rizal ay dumaraan sa kanal ~a k!1nyan g unang paglalakbay sa Europa.

ni San bayan. siyang na ito

sa tulong ng mabuting panahon, ay natanaw namin ang baybayin ng Italya; ang kauna-unahang bayang nakita namin ay . . . . Cmalamang na ito'y ang bayan ng Melito na nasa-dakong timog ng pagpasok sa Kipot ng Mesina.) isang kaakitakit na bayan sa baybayin na sa mga sandaling iyon ay binabagtas ng isang tren. Buhat noon, ang paglalakbay ay naging kalugud-Iugod, dahil sa magagandang bayb~yin ng Italya, na matao at linang na mabuti, at nagpapamalas ng isang tanawing makulay, puno ng buhay at tulain. Iyo'y parang Belen' dahil sa karamihan ng mga bahay at maliliit na punungkahoy. Nang ika-IO, ng hapon ding iyon, ay dumaan kami sa Kipot ng Mesina at ang dagat ay walang kaalun-alon; namalas namin ang mga bulkan ng Stromboli, Etna at iba pang pula. Ang Sisilya at ang Napoles, bagaman hindi pa kami nakapapasok sa mga iyon, ay humarap na sa mga mata namin na naliligo sa kaakit-akit na silahis ng araw sa hapon. Nang madaling araw kinabukasan ay namalas narnin ang Napoles, isang bayang malaki na sinasabing natutulog sa piling ng Vesubio, isang bulkang parang nagtatanod sa kahanga-hangang lungsod na ito. Ang laki niya, buhat sa Pausilipo6 hanggang sa kabilang dulo, na pawang tinitirhan ng tao, ay kasinlaki marahil ng buhat sa Kalamba hanggang la~pas ng Los IBanyos. 6 Maraming malalaking gusali, gaya ng Falasyo Real;7 ang Kastilyo ng Santelmo o San Telmo/ maraming mga otel, ang tore ng Masaniyeloi 4 Ang tinutukoy dito'y ang Belen na karaniwang gawin sa bahay nK mga maririwasa ang kabuhayan sa Pilipinas, na nagpapakilala ng panganganak kay Hesus, sa loob ng panahon ng Pasko. 6 Ana Pausilipo (galing sa Pausilyon) ay siyang tugatog 0 taluktok na hanggahan ng Napoles sa dakong Kanlumn sa kanyang mga nayon at kaparangan. Isa ring tangos na humahati sa look ng NapOles sa dalawang lalong maliit na lawa. Madaling marating iyon kung magdaraan sa abenida Victor Manuel. 6 !sang layong humigit-kumulang sa walong kilometro. 7 Ang "Palasyo Real" ng Napoles ay itinayo nang mga simula ng danta6ng XVII at iginuhit ni Fontana ng Roma. Dahil sa pagkasunog ay muling itinayo noong 1837-41; sa dakong harapan ay may mga estatwang marmol na walo sa kanyang mga hari: sina Roger ng Normandia, emperador Federico II, Carlos I ng Anjon, Alfonso I, Carlos III ng Borbon, Joaquin Murat at Victor Manuel. 8 Ang kastilyong ito ay itinayo sa karangalan ni Santelmo 0 San Telmo. Siya ang kinikilalang pintakasi ng mga marino 0 mga magdaragat, at ang kastilyo'y itinayo noong 1343 at pinalaki nang dantaong XVI at XVII. Ang kastilyo'y pinapagtibay sa paglalagay ng mga muog at mga lagusan sa ilalim ng lupang hinukay sa mga batong-buhaYi isa itong kuta na nang dakong huli'y naging bilangguang militar, at mararating lamang sa pagdaraan sa gawing Silanganan sa dakong kinadoroonan ng matandang monasteryo ng mga "Cortuj05" ni S. Martin. 9 Ang tore ni Masaniyelo ay ginawa sa karangalan ng bantog na Puno ng himagsikan 0 pagbabangon ng mga napolitano upang iguho ang kapangyarihan ng mga kastila nang 1647, na diIi iba't si Tomas Anielo (1620.1647). Ang pinunong ito'y l5ang binatang mangiugisda lli:nang na nagtamo ng gayong

-25-

at ang malagim na bilangguan ng Estado. Isang oras lamang ang ipinagkaloob sa amin, at sinam::}ntala ko iyon kahit na. nanganib akong maiwan upang dumalaw sa Napoles. Apat kaming umahon, at kasama ng isang patnubay, ay nilibot namin ang lungsod. lyon ang kauna-unahang lupa sa Europa na natuntungan ko. Sakbibi ng kasiyahan, ng paghanga, sa kay ng isang magarang karwaheng pinapatnubayan ng isang taong nagsasalita ng Pranses, ay nilibot ko ang mga daang iyong maingat na nilatagan ng malalapad na baldosang itim at makikinis na binabagtas ng mga trambiya.Mga estatuwa, tulay, bantayog, mga balantok na nakatayo dito't doon, napakatataas na mga bahay, mga tanghalan at mga tindahan, na kumikislap sa pagkakulay ng ginto na pinaggngulan ng malaki at sa mga salamin, ang nakatatawag ng pansin ng naglalakbay, lalo na kung ito'y gaHng sa mga bayang sakop. Maraming mga taong ang sinasalita'y isang mahimig na wika ang walang tigil na payao't dito, mga magagarang ginang at mga ginoo ang naglalakad sa mga daan. Sa mga panulukan ng daan ay mga babala o patalastas sa mga mason sa buong daigdig tungkol sa pagkamatay ni Garibaldi. 10 - Tumungo ako sa himpilan . . . . Sa loob ng dalawam'ptmg sandall ay nalibot namin ang bayan, ang Pausilipo, iba't ibang simbahap na punung-puno ng. . . . mga liwasang ang isa ay may matatandang estatwang11 yan sa marmol 0 mga sipi ng mga iyon, gaya ng kay Apolo, Fauvio, Herkules; mga estatwa ng mga tao~g nakakabayo, ang bukal ng apat na bansa 12 na ang sagisag ay apat na mababangis na leon, isang museo ng mga bagay sa una buhat pa sa panahon kabantugan at siyang nanguna sa pagbabangon nang Mayo, 1647. Dahit sa tinamo niyang mga tagumpay ay umakyat ang hangin sa ulo at noong Hulyo, 1647 ay pinatay siya ng kanya ring mga kakampi. 10 Giuseppe Garibaldi ang tunay na pangalan nito (1807-1882). Isa siyang heneral at makabayang italyano na itinuturing at tinatawag na ta/lapagligtas. Dahil sa siya'y napadawit sa maraming paghihimagsik upang iligtas ang Italya, ay napilitan siyang tumakas sa kanyang lupang kinamulatan. Pagkatapos ay. nagbalik upang magtipon ng mga kusang-Ioob para sa hukbo ng haring Alberto ng Serdenya. Natamo n,ya para kay Victor Manuel ang isang Italyang nagkakaisa nang 1861, matapos na maging diktador ng Sisilya. Ipinanganak siya sa Nisa nang 1807 at namatay siya sa Pulo ng Kapri (Caprera) nang 1882. 11 Mga estatwang nagbubunyag ng mga tanyag na taong "mitolohiko" at mga estatwang nakakabayo, kiabilang dito sina Victor Man~el II na gawa ni Franceschi, sa liwasan ng Munisipyo, at ang kina C8II'los III at Funando. IV ng Napoles, na gawa ni Canova at Ant. Cali (1803) sa liwasan ng Plebiscito. 12 Ang luente de las cuatro naciones (bukal ng apat na bansa) ay dimalayong tumutukoy sa haligi ng Tagumpey (columna de la Victoria) na binsbantayan ng apat na mala laking leon, na itinayo sa karangalan ng mga magigiting na nasawi nang 1799, 1820, 1848 at 1860 sa loob ng panahon ng paghiliimagsik laban sa mga Borbon. Ang haliging ito'y makikita sa liwasan ng mg& Pinagpala (Martires) .

-26-

ni Herkulano at Pornpeya. 13 - Kay laki ng sarna ng aking loob nang -hindi ako rnakatigil upang rnapanood, rnapag-aralan, masuri ang rnga iyon nang lalong rnalapit at buong sikhay. Kung nabalarn ako nang isa pang sandali'y naiwan sana ako ng bapor. - Datapuwa't ang lahat ng din gal na ito'y nagkahalaga sa 'akin nang rnalaki, sapagka't dinaya ako ng kutsero, at ng patnubay at siningil ako nang makaapat na ibayo sa halagang pinagkasunduan. - Sa sasakyang-dagat ay natagpuan ko ang rnaraming naglalako ng magagarang relikaryo at mga hiyas na yari sa putik ng Vesubio, mga tanawin sa Napoles, at sa tagiliran ng bapor, doon sa tubig ay may dalawang maninisid 0 manlalangoy, na daig sa kamahalan ng mga Negro sa Aden, ay nasisiyahan sa ragsisid ng perang tansong rnaliliit ang halaga, na ipinupuko nang malayo sa tubig. Nang itulad ko ang dalawang malusog na binatang itong Italyano sa mga Negro sa Aden na kulot ang buhok, ay hindi ko naiwasan ang pagmumuni-muni nang malalim Dalawang babaing Italyana at dalawang lalaki ang tumabi sa bapor na sakay ng isang maliit na bangka, ang mga nauna~y may gitara at mandolin at ang mga nahuhuli'y may biyolin upang kami'y tugtugan, at inawit sa matamis at mahimig na tinig ang ilang bahagi ng mga opera at ang "Addio a N~poles" ("Paalam sa Napoles"). Sinahod nila sa isang payong a nakabukas ang lahat ng uri ng perang Pagkaraan ng ipinagkaloob sa kani.la ng mga sakay ng bapor. rnga apat 0 limang sagIit pagkarating ko sa b~por, ay turnulak na kami buhat sa Napoles at ako'y naging tudlaan ng mga tanong ng mga kasama kong nanghinayang sa hindi nil a pagkakaahon. Dito'y nalaman namin sa mga pahayagan ang rnga nangyari sa Alehandriya at Kairo,14 gaya ng pagkakapatay sa mg~ Eumpeo na ginawa noong kami'y nasa Kanal. Sa nau15 nang sulat k0 marahil ay naibalita ko na sa inyo ang ilang 13 Ang mga bagay-bagay na una sa panahon nina Herkulano at Pompeyo ay nasa isang museo na kilala sa pamagat na Museo Nazionale, na sa simula, noong 1586, ay mga kuwartel at nang 1615 ay ginawang unibersidad 0 pamantasan; nang 1790 ay binago ang ayos nito at ginawang isang Museo upang pa'g tipunan ng mga bagay-bagay sa una at ng mga likha ng sining, na pinagdalhan, pagkatapolS, ng mga kayamanang nahukay sa mga guho ng Herkulano, Pompeya, Cumas, atbp. Ang Herkulano ay isang matandang siyudad ng Compania, na nasa paanan ng bulkang VE!5ubio, sa layong 7 kilometro sa Napoles; ang Herkulano ay natabunan nang pumutok at sumabog ang bulkang nasabi nang taong 79 bago ipanganak ' si Hesukristo. Ang J;>ompeya ay isa ring matandang siyudad na nasa-Iayong 24 na kilometro sa Napoles, at natabunan din ng mga kumuiong putik ng Vesubio. kasabay ng Herkulanv. H ,Ang mga pangyayari sa Alehandriya at sa Kairo - Ito'y kanyang binabanggit sa kanyang Talaarawan sa Paglalakbay buhat sa Pilipinas hang~ang Europa ng 1882, na iniulat sa kanya ng isang doktor na turko na lurnapit la V / Djemnan sa kanal ng Suwes, at binabanggit din sa kanyang sulat DOODg ika-7 ng Hunyo. 15Ang binabanggit na sulat ay ang may petsa Hunyo 7, 1882 na may tandang big. 7 ng "Sandaang Sulat".

-27-

hagay tungkol sa pakikipag-usap ko sa isang manggagamot na kabig ni Arabi-Bey,16 na malamang ay nakaaalam ng binabalak sa mga sandaling iyon. Datapuwa't ang ginoong iyon ay walang ipinahiwatig na anuman at noong kami'y nasa-Kana I ay inakala naming doo'y payapa't tahimik. - Buhat sa Napoles ay naglakbay kami nang maghapon at lagi na naming natatanaw ang !talya, datapuwa't ang dagat ay binulabog ng hanging tinatawag na "mistral" at ang sasakyan ay gumiwang-giwang nang gayon na lamang. Kinabukasan, nang ika-12, ay dumaan kami nang malapit sa Corcega, ang bayang sinilangan ni Napoleon; ang mga baybayin ay di lubhang matao, lalong bulubundukin at magaspang, at malaki ang dapat ikainggit sa kalinangan ng lupa ng mga Italyano. Kinagabihan at pagkatapos na ako'y sumuray-suray, maginaw pa naman noon, kaya napilitang tanggapin ko ang balabal ng maybahay ni Salazar17 bagaman ako'y naka-tsaleko at amerikana, ay natanaw namin ang mga tanglaw-dagat ng Marselya. Sa panahong ito, ang araw ay lumulubog sa ika-7 at sapagka't ang dapit-hapon ay napakaluwat, hanggang ika-8: 30 ay maliwanag pa. - Kinagabihan, nang mag-iika-IO:OO 0 ika-ll :00 ay tumigil kami, sapagka't ipinagbabawal ang pumasok, at nasa-harap namin, bukod pa sa ibang mga pula ang Kastilyo ng Ips A~g isang lungsod na namamalas kung gabi, may ga tanglaw na iba't ibang kulay at mga ilaw dagitab, na parang nagyayao't dito, ay tila isang dambuhalang may sanlibong mata, di mapakali at mapagliinala. Kaya, ipinagpaumaga na namin ang aming pananabik. 16 Arabi-Bey - (1841-1911) na siyang namuno sa pagbabagsak sa kapangyarihan at umagaw sa "khedive" ng Ehipto, at .pumayag, kung di man siyang nag-utos, na patayin ang mga europeo. Ang kilusang ito'y madaling nasugpo ni Heneral Wolseley nang taon ding ito sa labanan 0 digmean sa Te1-elKebir. 17 Maria ni Salazar, ang tunay na pangalan nito. Siya'y kabiyak ng dibdib ni C. Salazar, na naging Gobernador sa Antike, at kasama ni Rizal na naglalak bay nang 1882. Sa malas, ang mag-asawang Salazar ay kabilang sa iilang kastilang nagtira sa Pilipinas na hindi nahawa ng masamang hangin ng pagtatangi-tangi at masamang pagpapalagay na naghahari noon. Ang wika ni Rizal sa kanyang Talaarawan sa Paglalakbay tungkol sa kanila: "Tunay ngang natagpuan ko ang mag-asawang magiliwin, na sa aki'y tumanggap ng buong giliw at lugod na pinagkaugalian na nila. Si G. Salazar, na isang tunay na larawan ng kagandahang-Ioob at kasiglahan ay nagtanong sa akin ng maraming bagay, hanggang sa siya'y nag-abalang samahan ako sa bahay ng isang mananahi, at sapagka't hindi pa ako nag-asgahan, ay sinamahan niya ako sa asensor hanggang sa kakanan sa ibaba at ako'y itinagubilin pa sa tagapaglingkod. At matapos na humingi sa akin ng paumanhin ay nagtungo na sa kanyang mga hanap-buhay. Ang ginoong ito'y karapat-dapat- sa pagpuri ng lahat ng makakilala 8a kanya." 18 Ang "Castillo de If" ay isang kuta a muog na ipinagawa ni Francisco I. Nasa-ibabaw ng isang bundok na batong buhay sa Pulo ng If, dalawang milya ang layo sa timog-kanluran ng daungin; pinapaging bantog ito ni Alejandro Dumas sa kanyang nobelang "Conde de Montecristo". Ang nobelang ito, na isa sa mga kauna-unahang binasa ni Rizal noong kanyang kasikatan, ay nakatulong ng malaki sa ugali't kaasalan at sa buong buhay ni RUat.

-28-

Kasamaang-palad ko na yata ang makakita ng mga lungsod kung sumisikat ang araw, bagay na ikinahahanga ng naglalakbay na nakamamalas nang bU~ ng isang bagay na kaayaaya at hindi unti-unti. Ipagpaumanhin ninyong ilarawan ko ang Marselya, sa dahilang lahat ng masasabi ko tungkol sa napakalalaking mga bapo~, mga albor na wafi' y isang gubat sa karamihan at mga pausukan, tungkol sa maliliit na mga bangka, mga gusali, mga templo, at iba pa ay magiging pawang mapusyaw at malamig, lalo p~ng malamig kaysa aming dinaramdam doon. Ako'y nasa-kubiyerta, nakaamerikana at nakaguwantes, at inip na inip na sa pag-aantay ng pahintulot na bumaba. - Dito, ang mga paalaman, pagsalubong, mga iyakan, mga pulis na Pranses na nagkalat sa lahat ng dako, mga mamamangka, mga tagapasan, na nangagsisibati nang buong pitagan, ay nag-aalok at naghahandog ng kanilang paglilingkod. Imbing salapi! - Sa wakas ay dumating ang sandaling nararapat kong ipagpaalam sa mga naging bagong kaibigan at kakilal:l. ko, mga taga-ibang lupa't mga kastilang nagbigay sa akin ng kanilang mga tarheta at larawan; at sinusundan ng isang mamamangka'y umahon ako sa Aduwana. Ang paggalang ng mga Pranses ay nahahayag kahit na sa mga opisyal sa aduwana na humingi muna ng aking paumanhin bago ako tinawag nang buong pagpipitagang magagawa nila; at sumakay ako sa isang karwahe at nagtuloy sa Gran Otel Noailles19 na nasa Cannebiere. 20 Ito'y isa sa lalong mabubuting otel sa Marselya, kundi man siyang pinakamabuti, at may lahat ng kaginhawahan; ang mga hagdang yari sa marmol ay nalalatagan ng alpombra, mga asensor na idraulikong ginagamit sa pag-akyat 0 pagpanaog nang hindi kailangang ita as kahit na isang paa sa lahat ng palapag, mga tagapaglingkod na nakasuot ng prak, putfng kurbata, at malilinis at magagarang mga silid na may mga aparador; mga luklukang may tresiyopelo at nayuyutyot, mga kuliling na elektriko, mga hihigang maharlika, sa madaling sabi'y paglilingkod na walang maipipintas. Sa halagang apat na prangko isang araw nguni't walang pagkain ay tumigil ako sa isa sa mga silid niyon. Datapuwa't kailangang isaalang-alang na dito, kahit na ang ilaw dagitab ay bukod na binabayaran. Ang silid ko'y puno ng mga kurtinang 19 Ang otel na ito ay isa sa mga lalong mabubuti nang dumating si Rual sa Marselya. Sinasabing ang naturang otel ay isa sa mga lalong matatanda na roon at nagsimula noon pang 1679, at kung mamas dan ang nakalagay na eskudo ay tita itinayo ng isang obispo. Ang otel na ito'y buhay pa hangga ngayon sa ayos na katulad din noong si Rizal ay tumuloy doon nang taong 1882. Si Rizal ay tumira sa isang silid sa unang palapag ng otel. 20 Ang "Cannebiere" na kaagapay ng daang Neusilles, ay siyang masasabing pinakamahalaga't pangunahing ugat na daanan ng daungan ng Marselya.

-29-

binurdahan, nalalatagan ng alpombra, atbp. Napilitan akong panatilihing laging nakapinid iyon dahil sa malabis na lamig na nanunuot sa lahat ng panig. - Tumigil ako sa Marselya nang dalawa't kalahating araw datapuwa't ako'y nainip sa pag-iisa sa aking silid, s~pagka't ako'y nahirati sa maraming tao. Marami sa mga sakay ng bapor ang tumuloy sa otel. Nagpasiyal ako sa mga maluluwang at malilinis na daang iyon, na nalalatagan ng bato, gaya ng sa Maynila, puno ng tao at nakatatawag ako ng pansin ng lahat. l\1ay ilang tumatawag sa aking insik, hapon,l1 amerikano, at iba pa, datapuwa't walang tumawag sa akin ng pilipino! Kahabag-habag na bansa, walang sinumang nakarinig ng tungkol sa iyo! - Ito ang bayang pinakamabikas at may magagarang bahay na nakita ko. Ang marami sa mga ito'y napapalamutihan ng mga estatwa, mga h~liging anyong babae at mga tangkay ng mga bulaklak, ng mga espinghe, mga busto, at maraming iba pa; malalaki at kahanga-hanga dahil sa kasaganaan sa mannol at bubog na marikit ang pagkakasalit-salit. Mapapansing walang sinumang dumurungaw dahil sa maginaw; nag-iisa ako 11alos na matatanaw sa balkon. Ang mga pintong bubog ng mga tindahan ay nakapinid upang huwag makapasok ang lamig, at noong una'y hindi ~ko pumapasok sa mga iyon sapagka't akala ko'y ipinagbabawal ang pagpasok. Halos lahat ng mga panindang nakatanghal sa madla ay may halagang nakatakda sa tabi at mapapansing lahat ay mura. - Datapuwa't maraming taong naglisaw, mga nagtitinda ng mga bungang-kahoy, pahayagan, bulaklak, mga tindahan ng halaan, talaba at hipon. Ang mga bangketa ng mga daan sa Cannebiere ay kasinluwang ng isang karaniwang lansangan, at kinamanghaan ko ang mga magagarang babalang yad sa bubog na ang titik ay ginintuan, sapagka't wala nito sa Maynila; pagpasok dito'y matatagpuan ang isang mabuting inuman ng kape. Napanood ko ang museo ng 'mga larawan; doo'y may napakagagandang larawan at mga estatwa; ang hardin ng mga hayop na may mga le6n, oso, pantera, elepante, at isang kalabaw. Hindi ko napanood ang maraming hayoE, sapagka't ang hardin ay malaki nang gayon na lamaI)g at ako'y napagod. May isang sangay na kinaroroonan ng lahat ng uri ng unggoy sa daigdig; may isang parang tao, na iniaabot ang kamay upang kumustahin ka. Hindi nakalig~as sa aking pagkamausisa ang museo ng kasaysayan ng kalikasan. - Napanood ko rin ang isang magandang 21 Hindi kataka-takang Sl Rizal ay ipagkamali sa isang insik, hapon 0 iba pang mamamayan, nguni't hindi pilipino, sapagka't maging ngayon man, sa sikat ng araw ng dantaong XX at gayong ang Pilipinas ay nananagano na sa kanyang kalayaan at kasaritllan, ay hindi pa nakikilala ang kapamayanan ng pi1il,ino sa maraming dako ng daigdig.

-~o-

tanawin at ito'y isang gusaling bilog; pumasok ka at makakikita ka ng mga patay na kawal sa tabi ng isang kanyon, na. ang anyo'y nilalik; pagkatapos ay darating ka sa isang pook at dito'y mamamalas sa lahat ng dako ang isang tunay na paglusob, may mga kawal na nagsusuko ng kanilang mga sandata, pagsasagupaan, at iba pa. l\1adaraya kayo ng lahat ng napapanood doon; aakalain ninyong ang kabayong iyon ay gumagalaw, ang patay sa dako roon ay kumikisay, ang usok ng dupong ay pumapailanl'ang, ang yelo ay nasa-malayong bundok, ang bala ng kanyon, ang Iantaka; mga malalayong tumpahin, ang yelo, ang pinunong sumisigaw, kaya kami'y nagtalo kung ang lahat ng ito'y iginuhit 0 nilalik. Kung kayo'y naroroon ay hindi na kailangang gumamit ng kosmorama, kayo'y parang nasa gitna ng larangan ng labanan. Sa lahat ng dako'y isang malawak na kampamento at an~ mga bata' y nag-aalok pa ng kanilang mga latgabista upang makamalas na mabuti. - Umalis ako sa Marselya, sakay ng isang treng matuJin, sa pang-unang klase, nang hapon ng ika-15; lahat nK treng umaalis sa Marselya patungong Barselona ay matutulin. Ang tiket ay napakamura at nagkakahalaga ng 12 pi so at 3 peseta sa pang-unang klase; maglalakbay kayo na ang tulin ay buhat sa lima hanggang anim na legwa isang oras. Ang paglalakbay sa bapor ax halos gayon din ang bayad at hindi pa maginhawa. N apakat lin ang takbo namin na kapag nakakasalubong kami ng mga tren ay hindi kami makatingin sapagka't nakaliliyo. Ito'y kasindak-sindak na parang isang lintik, isang dambuhala, isang taing-bituin. Dumaan kami sa mga tunel 0 mga bundok, at ang jsa'y napakahaba na sa kabila ng tulin ng aming takbo ay limang minuto pa, sa palagay ko, ang kinailangan upang mabagtas. - Sa isang bmpilan ay kinabahan ako nang gayon na lamang; ipinahayag na titigil ng 30 mihuto. Bumaba ako dahil sa isang pangangailangan at pagkaraan ng limang sandali ay napansin kong lumalakad na ang tren, tangay ang aking dala-dalahan at ang aking pera. Hinabol ko nang takbo, hindi ko inabutan; salamat at sinabi sa akin ng isang pulis na iyon daw ay babalik agad at ilalagay lamang sa ibang daang b~kal. Buhat noon ay hindi na ako bumaba ng tren. Ang mga hayan at mga parang na dinaanan namin ay magaganda; bawa't dan ng lupa'y binungkal na mabuti at natatamnan ng ubas at oliba, at ang mga bukid ay nata tam nan ng trigo at sebada. Napakaraming tao sa Pransiya, kaya't ang mga bahay ay dikit-dikit halos h~nggang sa dumating sa hangganan ng Espanya. Dinaanan namin ang mga sumusunod na baya't lungsod: Pasde-Gmur, RegisaI, San Charmas, Miramas, Tarascon, la ... Ai-

-31-

margues, Porllon, Montpeller, Cette, Narbone, Perpinan22 â&#x20AC;˘ Pinaraan namin ang gabi sa Pransiya; nang madaling' araw ay dumating kami sa hangganan ng Espanya, Port-Bon. 23 Kinailangang magpalit kami ng tren. Bago iyon, ay itinala kami sa aduwana ng mga karabinerong kastila. Ang paggalang at pagpapakundangang pranses ay wala, datapuwa't sa kabilang dako'y nagganang hilamusan sa ibabaw ng apat na putol ng bakal, ako, na isang maginhawa't marikit na bulwagan. Ang mga babala rito'y nasusulat sa kastila at pranses; para bagang ako'y nasa-Maynila sapagka't nakamamalas ako ng mga salitang kastila at naririnig kong sinasalita ang kastila. Buhat dito, sakay ng ibang tren, ay dumating kami sa Barselona, at nagdaan din kami sa dalawa 0 limang tunel, na ang isa'y may kahabaan. Malaking paggawa ang ginugol dito, at sang-ayon sa komandante ng hukbong dagat, ang daang ito ng kastila na patungong Pransiya ang siyang pinakarnabuti. Ang bansa, kahit na nilinang at binungkal nang mabuti, ay hindi gaanong matao na gaya ng Pransiya. Sa hangganan ay may narnalas kaming isang batang nakatira. Nakasuot siya ng damit na kalahati'y pranses, kalahati'y kastila, isang gora at mga sapatos na vrari sa abakang katalan. Ang katuturan ng kasuutang iyon ay nakalulugod, maliwanag, at makahulugan! Ang mga bayang dinaanan namin ay: Port-Bon, Llansa, Vilajuiga, Parerada, Figueras, Vilam'llla, Tomja, San Miguel, San Jordi, Jilassa, Bordilo, Celra, Gerona, Forna, Bendillats, Caldas, San Felin, Tordera, Blanes, Malgras, Catolla, Aren . . . . Caldetas, Mataro, Remia, Masnon, Mongat, Badalona hanggang Barselona, at dumating kami rito nang mag-iika-12. Ang damdaming pinukaw sa akin ng Barselona noong una'y hindi lubhang kasiya-siya. Namalas ko ang Napoles at Marselya at inakala kong mahirap at pangkaraniwan ang bayang ito. Namamalas na marurumi ang mga daan, ang mga bahay ay hindi rnarikit ang pagkakayad, sa madaling sabi, ang lahat ay nakikita kong pangit, liban sa mga babae na para sa akin ay higit na magaganda kaysa mga babae sa Marselya. Nabigo ako nang gayon na lamang, lalung-lalo na nang kami'y dumating sa otel. "Fonda de Espana" na ang paglilingkod at mga silid ay masasama, kaya ang kasama kong si Ginoong Buil,2' pinuno ng tanggapan ng pahatirangkawad) ay nakapagwika: "Manggaling sa otel Noailles at human tong sa otel na ito!" Totoo akong nalungkot, lalo na no22 Mga himpiiang hintuan ng tren na buhat sa Marseiya ay umaakyat ng bahagya sa dakong hilaga upang bumaba at mamaybay sa look ng Lyon hanggang sa dumating sa Port Bou, _ang unang himpilan sa hanggahang kastila. 23 Mga himpilan ng tren sa iupaing kastila. 24 Buil Emilio C. - Ita'y isang pangalawang opisyal sa "Vigias y Telegrafos" sa Pilipinas na patutungo sa Espanya.

-32-

ong hanapin ko yaong mga taong pinagtagubilinan sa akin at hindi ko nasumpungan. Hindi ako nakakita ng kahit isang kababayan; at sa malaking gugol na ginawa sa aking pagkakalakbay, ng maraming kabiguang tiniis ko, ay higit lamang nang kaunti sa 12 duro ang nalalabi sa akin! Sa wakas, ay natagpuan ko ang mga Paring Hesuwita26 na tumanggap sa akin nang mabuti at nagturo sa akin ng isang mura't Kristiyanong bahay 26 na sa halagang 21 piso isang buwan ay may pagkain na. Dumating ako sa otel, ang kasama ko'y nagmamadaling umalis, dahil sa isang pahatid-kawad; dinala niya ang aking amerikanang kinalalagyan ng aking pasaporte at mga guwantes at aywan ko kung ana pa, at bilang kapalit ay iniwan sa akin ang maraming bagay na kanya. Naunawaan ko noong mabasa ko ang kanyang sulat sa ibabaw ng mesa, na may ipinagbigay-alam sa kanyang isang mapanganib na bagay. Sa gayon ay umalis din ako nang madalian sa otel, at sa kulang na isang oras, ay natamo ng tagapagbantay ng pinto na bawasan ang kaunti kong salapi sa isang magdarayang paraan. Lumipat ako sa bahay na itinuro sa akin ng mga Paring Hesuwita at nang malaman nila kung gaano ang nagugol ko at ibinayad sa mga walang pinag-aralang iyon, ay napabulalas sila: "Ikaw ay dinaya nang napakalaki". Siya nga, nadaya ako dahil sa kakulangan ng karanasan. Pipitong duro na lamang ang natitira'n g pera ko. Nang mamalas ko ang bahay na nilipatan ko, dukha, mahalumigmig, madilim at kulang sa hangin, na nakatayo sa San Severo, isang daang marumi at matanda, nang mamalas ko ang sahig na laryo ng aking silid, ang mga upuang yari sa dayami, ang mati gas at hindi malinis na hihigan, walang salamin, ang isang matanda at pingas na palangganang hilamusan sa ibabaw ng apat na putol ng bakal, ako, na nahirati noong nagdaang apatnapung araw sa karangyaan at kaginhawahan, ay nalugmok sa isang malalim na panlulupaypay at kalungkutan, at higit sa lahat ng panahon at taglay ang malaking sakit ay nagunita 1m ang aming bahay na sanlibong ibayo ang kabutihan kaysa tinitirhan kong ito. Sa gayon ay isang libong mapanglaw na kaisipan ang sumalakay sa aking isip sa pagkahalatang nasa-gitna ako ng isang daigdig na hindi kilala, w~足 lang mga kaibigan ni mga kamag-anak, lalung-Ialo na nang dumating ang nagmamay-aring lalaki Csapagka't hanggang noon, 26 S'i Rizal ay may taglay na mga sulat ng mga hesuwita sa Pilipinas na itinatagubilin siya sa mga hesuwita sa Barseiona. 26 Ayon sa mgapagsisiyasat ni Dr. J. P. Bantug, ang bahay na binabanggit ni Riza} ay eng bahay -na kilaia sa pangalang "La Verdad" s~ daang maikli at makipot ng S. S'evero BIg. 3, pagliko ng S. Felipe Neri na siyang tirahang minamabuti ng mga kura. Ang tahanang ito'y iJiininid pagkatapos nang huling "guerra civil" 8a Espanya (1936).

-33-

ang nakatagpo ko ay ang nagmamay-aring baba.e lamang, isang babaing butihin at malumanay ang ugali) na ang ugali ay magaspang at bastos, masama ang bihis, at nang makita kong sa lahat ng silid ay mga pare ang labas-masok, at sa lahat ng dako, ang naririni& ko'y isang matigas na wika ang sinasalita, na dili iba kundi ang wikang Katalan. Sa hapunan ay walang inihain kundi isang pinggang gulay at isa pang pinggang isda. Tinawagan ko ng pansin ang mga pare, na siyang mga tanging nanunuluyan sa bahay; at napag-alaman kong sa ilalim ng magaspang na ugali, ay may natatagong mabuting kalooban. Untiunting naparam ang maliliit na pag-aalinlangang iyon, at sinimulan nilang ako'y pakitunguhan nang may malaking pag-aalang-alang, lalo na ang isang prayleng nanggaling sa Kuba. A! Nakalimutan ko palang sabihin, na noong ibalita sa akin sa Dalubhasaan ng mga Heswita na si Cuesta27 ay tumitira raw sa bahay ding iyon, ay nagmadali akong pumaroon upang makita ang kababayang ito, datapuwa't hindi ko siya nasundan sa dahilang pumaroon siya sa Manresa. Kaya, ako'y tumigil sa bahay na iyon upang siya'y antabayanan, bukod pa sa mga kadahilanang ukol sa salapi na pumilit sa aking tumigil doon. Kinabukasan, sa tulong ng isang mapa, ay sinimulan kong maglakad sa mga daang itong sala-salabat upang hanapin ang mga kababayan ko. Ang Han ay natutulog pa. T umungo ako sa pagamutan 28 upang doon sila antabayanan, at pagkaraan ng mahabang panahon ng pag-aantay, ay itinuro sa akin ang bahay ng isang kababayan. Nakita ko si Cabangis,29 at buhat noon ay nagkaroon ako ng lalong mabuting araw. Sunud-sunod kong natagpuan ang mga iba pa na pawang nangagsitanggap sa akin nang mabuti at inihanap nila ako ng bahay na lalong malinis at mura; nakita ko si Cuesta na nagbalik buhat sa Manresa; sa anu't anuman, buhat noon hangga ngayon ay nawiwili.ako sa Barselona at ako'y nabibighani niya nang higit. Ngayon ay tumitira ako sa ikatlong palapag ng bilang 3, Daang Sitjes,sO kasama ni Cabangis at iba pang mabubuting mga mag-aaral na mapipitagan at magagalang, pinaglilingkurang mabuti ng babaing pinangangaserahan na nagngangalang Senyora Silvestra na lagi nang nagtataFlong sa akin: "Don Pepe, may nais ba kayong anuman? May 27 Maximo Cuesta ang tuney na pangelan ng hesuwitang ito. Siya'y tagaPangasinan, na nag~al ng dereteo. 28 Ang tinutukoy na ospital na ito ay inaakalang nasa-Barcelona. 29 Si Tomas Cabangis ay isang binatang taga-Tundo Maynila, na kebilang sa isang angkang mayaman, at nasa-Barcelona noon upang mag-aral ng medisina. 30 Ang Daang Sitjes ay isang daang maikli at makipot sa Barselona, na siyang nilipatan ni Rizal buhat sa kanyang dating tinitirhang bahay 8a daang S. Severo, sa tahanang kilala sa tawag na ''La Verdad".

-34-

gana ba kayong kumain?" at maraming iba pa. Nagpakalawig ako sa pagsasaysay ng ilang bagay upang mailarawan sa inyo ang mga damdamin at rnga kalagayan ng isang baguhan. Ngayo'y tila kilala ko na ang Barselona at sa akin ay parang malaki at maganda siya, at nagugunita ko ang Marselya at Napoles na parang isang panagimpang maningning at naparam. Natutuklasan ko sa bayang ito ang ilang hiyas at mahahalagang bagay, maririkit at magagarang bahay na iba't ibang anyo ang pagkakayari, na ang arkitektura ay Arabe 0 Griego Romano. Nahihiyang na ako, at pinanonood .ko siya na taglay ang kasiyahan. Pinahiram ako ng pera ng mga Paring Hesuwita at baka raw ako kinakapos 0 may mangyaring anumang bagay sa akin. Nalibot ko na ang kanilang DaJubhasaan, at pinag-aaralan ko ang iba't ibang bagay na magagamit diyan pagbalik kO. 31 Dumalaw ako sa isang pagawaan ng porselana na ikinalugod ko nang gayon na lamang, at binabalak kong pumaroon sa isa pang pagawaan ng sa1amin, mga bagay na yarl sa luwad, at iha pa. Dito'y may nakikitang . . . na maaaring gawin diyan. Kapag nais ninyong sumulat sa akin, na inaasahan kong inyong gagawin tuwing koreo, ay ganito ang isulat ninyo: Ginoong Jose Rlzal Daang Sitjes, Bilang ~ p. 3 Barselona, Espanya. Kung ipadadala ninyo ng sertipikado, sa susunod na koreo, ang katibayan ng aking kapanganakan at isang patotoong ang mga magulang ko't kaanak ay naririyan, ay maaaring pakinabangan ko ang rnga iyon. Aywan ko kung nakatanggap na kayo ng mga sulat kO;32 lumiham ako nang ako' y nasa-Singgapur, Tangos ng Gales, Aden, Suwes) at ngayon. Umaasa akong tatanggap sa susunod na koreo ng mga sulat para kay Pare Ramon Villalta. 33 Sa bawa't sandali ay hinahagap ko kung ana marahil ang ginagawa ninyo sa oras na ito; ang orasan dito'y huli nang wa31 Nang dumating si RlzaI sa Barselona ay panahon ng pamamahinga ng mga nag-aaral. Samantalang hinihintay niya ang pal!bubukas ng mga klase ay walang hinaharap si RizaI kundi ang maglibot at kilalanin ang siyudad, at upang tingnan at siyasatin ang iba't ibang industriya doon upang, ang wika nga niya'y maitatag ruunan sa Pilipinas. Hindi niya naisip bahagya man na lubhang maraming iba't ibang pangyayari ang n:aghihintay sa kanya upang siya'y itaboy sa ibang landas ng kapalaran! 32 Sa mga sulat na binabanggiJt ay walang nakikilala kundi ang kanyang ginawa sa Kanal ng Suwes nang ika-7 ng Hunyo, 1882, at nalathala sa katipunang ito ng mga liham na may tandang BIg. 7 ng Sandaang Sulat. 33 Si Padre Ramon Villalta ay isang paring heswita sa Barselona, na siyang pinagtagubilinan kay Rizal.

-35-

long oras sa inyo, kaya't karaniwang kayo'y natutlilog kapag kami'y nakagising. - Urnaasa akong kayo'y rnabubuting gaya ko rin; napapansin kong ako'y turnataba. Pinaaabot ko ang lalong rnagiliw na kurnusta sa inyong lahat at sa lahat ng rnga karnag-anak, at kapag surnulat kayo sa akin ay balitaan ako tungkol sa rnga parnangkin at rnga kaibigan. - Ipakikurnusta ninyo ako sa Kura,34 kay Kapitang Juan35 at sa iba pa. At bendisyunan ninyo ang inyong anak na walang ninanasa rnaliban sa inyong kaligayalian. JOSE RIZAL

Barselona, Ika-29 ng H unyo 86

N gayon, na rnalarnang ay pista sa baybayin,37 ay winawakasan ko ang rnga sulat na ito, taglay ang hinanakit na hindi ako nakakatanggap kahit isang sulat na galing sa inyo sa koreong nanggaling diyan. Sulatan nga ninyo ako at huwag kayong rnagrnatarnad. Inaakala kong rnagiging lalong mabuti kung may isang bahay kalakal dito na A rnagbibigay sa akin ng pera sa simula ng bawa't buwan. Ito'y rnagagawa sa parnarnagitan ng isang sulat-utos ng isang bahay kalakal diyan. 38 Ang kaanak ni Cabangis sa Tundo, na nakikilala ng kapatid kong lalaki ay .... 34 Ang

kurang tinutukoy ay ang kura sa Kalamba, na si P. Leoncio Lo-

pez.

35 Ang binabanggit na Kapitan Juan, ay ang naging Kapitan Muntsipal ng Kalamba sa loob ng dalawang taol1 (1.867-1868), si G. Juan Banatin, at ang bahay ay nasa-tapat ng bahay ng mga magulang ni Rizal. " 36 Ang bahaging ito ng sulat na may ibang petsa, na marahil ay kay Rizal din, bagaman walang lagda, ay ipinadalang kasabay ng sulat na may petsa 23 ng Hunyo. 87 Ang binabanggit na pista sa tabing-dagat ay ang sa nayong n&sa-baybayin ng lawa ng Kalamba, na ang pintakasi ay sina San Pedro at San Pablo. 38 Ang hangad na ito ni Rizal ay hindi mangyari sanhi sa kasalatang inabot ng kanvang angkan. bukod sa pangyayaring si "Rizal ay nagtungo sa Madrid sa halip nB lumagi sa Barcelona, bagaman ang kanvang kapatid na si Paciano ay nahahandang magbigay-Ioob sa kanya, gaya ng mamamalas sa sulat nita nang ika-12 ng Nobyembre, 1882.

-86-

16. Buhat kay S. Ubaldo para kay

Rizal~

Patuloy na malungkot ang mga magulang ni Riza1 dahil sa pagkaaJis niya. •

•

Bulakan Ika-26 ng Hunyo, 1882 GINOONG JOSE RrZAL MINAMAHAL KONG JOSE:

Pinasasalarnatan co ang recornendacion rno sa aquin at gayon din narnan pinasasalarnatan co ang pag aala ala rno sa amen at ipinasasalarnat narneng mag asaua ang pag dating rnong rnalualhati dian sa lupang yan, sa . . . Ybinabalita ko sa iyo na si tatay ay totoong mi luluncot Cnaluluncot) sa tuing rna aala ala ca, cayat huala acong sinasabing palagui cundi icao ay rnadaling babalec dito at huag cang pag ala lahanin at sa rnadaling panahon ay mag quiquita rin cayo, a.t ang gaua na larnang ay palagui nang na sa tindahan ni Olirnpia at don Cdoon) nag lilibang. Si nanay ay ayao na sino man ay mag padala sa yo nang cuarta cundi sila, caya cung gano man ang rnaguiguing cailafigan rno ay sa canila ca susulat. Aco'i, na rito ngayon sa Bulacan destinado, encargado, mula pa nang fecha 23 nitong buwan antevispera nang pista sa Calarnba; cung bagat rnagagauan rno aco nang bien dian para ma balec sa Calarnba na mag encargado ay yrecornendar aco sa arneng Inspector Gral. de Cornunicaciones, na si Illrno. Sor. Dn. Andres de Capua, at segurong susulatan ca rin ni Sr. Paciano

Ang orihinal nito ay sadyang nasa-wikang tagalog at hindi namin binago ang pagkakasulat.

-37-

dahil sa aquln. Si Sr. Hui! ay segurong hindi paqulquingan elito sa Mainila, caya icao na ang bah ala dian sa Ministerio, cung rna aari, at ito'i, siang ibig nilang lahat na came ay huag rna ales don (doon) sa Calarnba. Sa hangang dito, cumusta ca nang rnararning rnararne ?it mag utos ca dito sa yong cunado na turnatalaga sa bauat oras.

SIL VESTRE UBALDO.

)

-38-

17. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Han pang balici tungkol sa pista sa Kalamba. Mga balita tungkol sa mga kaanak. Ang pensyion ni Rizal.

â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ Kalamba, [Laguna] Ika-24 ng Hulyo, 1882

[G.

JOSE

fuzAL]

MINAMAHAL KONG KAPATlD:

. T ungkol sa nangyari sa nakaraang pista ay hindi ko naisulat sa iyo nang nakaraang koreo, sapagka't natitiyak kong isusulat na sa iyo ni tiyo Antonio, at sa dahilang ako'y nagkaroon ng kaunting kapansanan nang kaarawan ng pista na siyang naging sanhi ng di ko pagkaalam ng alis ng koreo; ngayong nalalaman ko na ay ibabalita ko sa iyo sa ilang salim ang nangyan. Hang araw pa muna bago dumating ang pista, halos lahat ng pahayagan sa Maynila ay tumukoy na sa pista rito, at gayon na lamang ang pagbabalita na ang EI Comercio ay nakasugat sa kaselanan ng Tinyente ng Guwardiya Sibil ng bayang ito sa pamamagitan ng isang babala, na ang pinakabuod ay nagsasabing magkakaroon ng maraming pasabong at iba pang bagay; at wala namang dahilan upang dibdibin ng ginoong Tinyente ang gayon, sapagka't kung siya ma'y pinupulaan sa isang dako, sa kabilang dako nama'y pinupuri siya nang buong kasaganaan; samantala'y dumaraan ang mga araw ng paghahanda ng mga entablado, mga arkong kawayan at iba pang bagay at dumarating ang sinusundang araw ng bisperas at nagdaratingan ang mga taong galing sa iba't ibang bayan; anupa't ang lahat ay humuhulang ang pista'y mag!ging masigla at dakila; binibigyan ko ng m~tuwid ang El Comercio sapagka't

-39-

siya niyang binabanggit sa kanyang mga lathala. Nang dumating ang bisperas ay umulan nang malakas, bagay na siyang nakapigil sa maraming taga-jbang hayang sadyang magsisidalo sa pista, at dahil dito'y walang masasabing napapatangi; sa ganang akin, nang unang araw, maliban sa kinagabihan sa bakuran ng dulaan na ipinagkaroon ng kaunting kasiglahan kahit na malamlam 0 madilim ang langit, palibhasa'y nagkatipon doon ang lahat ng mga kaibigan at mga litaw na ta0I?-g nabibilang sa mga masasaya, gay a ng sa Kuria, alalaong baga'y mga pareng prayle at di-prayle at ang Gobernador Sibil; sila'y may sadyang pook na upuan sa tagiliran ng telon, upang marahil ay huwag makalahok ang kagalang-galang na kapormahm nil a sa mga karaniwang tao sa loob ng bakuran, 0 kaya'y upang mapanood na mabuti ang mga sarsuwelang itinatanghal, at sa katotohana'y nang magsialis sila roon ay ika-4 na pagkatapos ng palabas. Sumunod ang una at ikalawang araw ng pag-ulit ng palabas, na ang tanging naging kaibhan ay ang pagbagsak kinagabihan ng napakalakas na ulan habang inilalakad ang prusisyon, na anupa't iniuwing naliligo ang Birhen at iba pang mga Santo; pagkatapos ay sinimulan ang mga pagsisindi hg mga kuwitis at mga pailaw, at lalo nang kuma pal ang taong nagsipanood ng palabas, na masasabing walang masiksikan sa buong bakuran; ito ang pistang maibabalita ko sa iyo. Kakaunti ang naging panauhin namin dito sa bahay, gayundin sa iba; sukat ang sabihin ko sa iyong waH kaming naging panauhin kundi sina tiyo Antonio, Ferrer at Cella, at makukuro mo na kung paano nakaraan sa amin ang pista. Gayunma'y hindi ko malalaktawang ibalita sa iyo ang kainan namin nang ikalawang araw na naging masaya at tumagal ng dalawang oras; doo'y marami kaming napag-usapan, at isa sa mga napag-usapan ay ang kaibhan ng oras natin sa oras sa dakong iyang kinaroroonan mo; ang iba pang pinag-usapan ay tungkol kay Donya Basilia. T ungkol sa akin, ang masasabi ko sa iyo'y buhat pa nang bisperas ay inub6 na ako at sinaktan ng ulo, at sa nangyari nang gabing ya6n ay nilagnat ako kinabukasan; nagpapawis ako at nakabuti naman sa akin, nguni't ang napalit ay ang pagkakaroon ko ng mga pantal na pula sa buong katawan, na umano'y tigdas daw; tatIong araw itong tumagal bago naalis; gayunma'y naaliw din ako nang bahagya sa pagkakamalas sa iba; pagkatapos ay tinabangan ako ng pagkain na tumagal-tagal din naman; nguni't ngayon ay mabuti na akong gaya ng dati.

-40-

Si Silvestre ay inilipat sa Bulakan; umalis siya rito nang malungkot na malungkot nang araw na sinundan ng hisperas ng pista; talaga nga namang napakahapdi sa looh ang umalis sa harap ng mga paghahanda sa pista, mawalay sa kanyang ba~ gorig pamilya upang makubli sa isang bayang hindi niya naii~ higan. Sinahi niya sa aking isusulat daw sa iyo ang hagay na ito; ewan kung natanggap mo na; tungkol dito'y sumulat aka kay Basilio, sapagka't noong naririto ang kanyang kapatid ay human dog para sa mga hagay na iyan; hangga ngayon ay hindi pa ako tumatanggap ng kanyang kasagutan, nguni't sa halip nito ay tumanggap ako ng isang sulat ni tiyo Antonio, na sa aki'y nagsasabing hagaman may sakit si Teodoro, ay nagsisikap itong tumulo~g sa kanya. T ungkol sa sakit: lumalaganap ang kolera sa Maynila, at sinasabing pinakaiingatang ito'y mailihim, upang huwag ipalagay sa mga ibang bansa na marumi itong Maynila, at dahil dito'y magkaroon ng salabid ang ating kalakal na ipinadadala sa labas. Sa looh ng isang buwan, ay nagkaroon dito sa ating bayan ng tatlong nagk.lsakit at sila'y namatay. Si Lucia ay nagsilang ng isang malusog na sanggol na lalaki, na pinangarlan ng katulad ng pangalan mo; nagkaroon ng handa sa pagbibinyag. Si Tasyo ay magaling nang luhos sa kanyang pagkakasakit. Ito ang ikalawang suI at na ipinadadala ko sa iyo; marahil ay hindi ako makasusulat sa iyo sa lahat ng koreo; waIa akong maisusulat kung gayon ang aking gagawin sa kawalan ng maibabalita dahil sa walang nababago sa buhay dito sa lalawigan; ang isang araw ay walang pinagibhan sa lahat ng araw sa buong santa6n, .nguni't kung may mangyayaring anuman ay walang salang isusulat ko sa iyo. Aog huling suI at mong tinanggap namin ay may petsa sa Suwes, na tinanggap namin noong ika-20. Napakatagal dumating ng mga sulat. Ang iyong pensiyon ay nasa pangangasiwa ni tiyo AntoÂˇ nio, na katatanggapan mo ng tatlumpu't limang piso buwanbuwan; ang mga nauna sa padalang ito ay limampung piso isang buwan. *Cung icao ay tatanggap ng ana pamang mapapabago ay. huag mong pagtatachan sapagka't walang ibang paraan; ang lalong mahalagang bagay na ipagcatiuala dito ay di nating masasarinlang pagaari, palibhasa' y siyang lac ad fig panahon. â&#x20AC;˘ Orihinal 8a Tagalog.

-41-

N<!lalaman kong hindi tayo dapat manghimasok sa buhay ng iba, nguni't sa dahilang ibig kong punuin ahg walang sulat na papel na nalalabi pa sa akin ay magkukulang ako sa aking tungkulin kung di ko ipatalastas sa iyo ang isang bagay na nangyari sa isang dalaga rito, na nang araw na ikaw ay umalis ay pinanunuyuan ng isang matandang lalaki, nguni't ngayon, sa pagkaIP51tay ni Mena, ay pinanunuyuan naman ng isang masugid na matanda rin, na halos hindi siya pinahihingahan at di malayong mapahipuhod, gaya ng karaniwang nangyayari sa mga hindi kumakalingang mabuti sa sarili. Paalam na, kailan kami tatanggap ng sulat mong may petsa sa pangulong bayan? Ang iyong kapatid, PACIANO

Ngayong ika-25, ika-6: 15 ng umaga ay namamalas ang pangkaraniwang kilusan, sa ika-6: 30 av may bago namang kilusan.

:-42 -

18. Buhat kay N arcisa at Antonino Lopez para kay Rizal

Binabalitaan siya tungkol sa kaanak

• • • Kalamba 1 [Laguna] Ika-24 ng Agosto, 1882 GINOONG JOSE RIZAL MERCADO. MAHAL KONG JOSE:

Tinangap namin ang sulat mong iniuan sa tio Antonio, nang icao ay umalis sa Maynila at natanto naming lahat ang iyong sinasaysay na ito'i, ang boong cagalifigan at magandang nais sa amin; gaion din naman ang masagana mong ala-ala na pacumusta sa amin at sa manga bata sa iyong mafiga nahuling tinangap dine; sa lahat nang ito'i, cami ay nagpapasalamat fig uafang hangan, sa Dios ang una, at ang icalua ay sa iyo. Ninanasa rin naman namin dine sa tulong at aua fig mag Yna nang mahal na Virgen, na pacacamtan at susucuban nang caniang mahalagang biyaya, ang laguing pinipita 6 nilalaman nang iyong calooban, sa madaling salita, ay ang boong taglay nang iyong puso na icagagaling mo at nang lahat. Bagamat huli na ay minarapat co ring ibalita sa iyo ang mafiga calumbayan sumapit sa boong familia nang tangapin ang balitang icao ay lumayag na patungo dian sa Europa, na ang lahat ay halus di nacaquibo nafigatilihan ang calooban sabiglaan nang tinangap na pasabi, na ito'i, alin nanga baga, cundi ang mataroc na nangyari, caauaan at mafiga ibang quinailafigan na nararapat sa isang paris mo figa na umalis na ualang dalang ~no man: gaion may ang lahat nang ito'i, pauang binihisan nang may Capal nang camuntin caaliuan nang mapag unauna at malaman at ang mafiga quinailafigay di salat at capus.

-43-

Ang caunaunahang ibinabalita co sa iyo, ay ang Tatay at ang Nanay at sila nafigang lahat sa bahay, ang rnga asaua fig Sra. Neneng, si na Lucia at cami sampu nang mafiga bata ay pauang mabubuting lahat aua fig P. Dios na hindi nag cacaToon fig anomang caramdaman; caparis din ang ninanasa naming lahat dine sa iyo'i, ipagcaloob. Si Lucia ay nafiganac na fig buan fig Junio at ang ibinufiga ay isang lalaqui na ang ipinafigalan ay Jose; ang inaama ay ang Sr. Paciano, at ang Sra. Neneng ay marahil sa buang ito'i, hindi sasala na manganac. Si Ypia ay nang maca S, Pedro S. Pablo, ay napatungo sa Bulacan sapagcat si Ubaldo ay doon destino na siyang Encargado nang Estacion telegrafica. Nang icalabing isa nang buang ito ay ang Nanay at si Maria ay dumalao sa mag asaua at naquipamiesta naman tuloy, alinsunod sa anyaya rin nila, na guinaua fig a 15 nito ring buang ito. Dito sa Calamba, gabi-gabi ay may lotrina gaion din sa lahat fig Nayon at nananalafigin iligtas ang bayan sa hampas fig Dios, na ito'i, ang "Peste." Ypinagbabaual na lahat ang macacaing masasama, gaion din ang may casamaang amo'i, caparis ng tuyo, alamang at ibat ibapa; sa macatuid malin is na mali nis ang bayan fig Calamba. Cami ay ualang sucat rna iala-ala sa iyo cundi ang ualang catapusang cumusta at mahigpit na yacap. Ang mafiga pamanquin mo ay humahalic sa iyo fig camay, tuloy mag utos ca sa boong macacayanan dine sa iyong bayao na laguing nag aantay fig boong puso. 4

A. LOPEZ. Ha.bol: Cung sacaling may naliligpit ca sa calooban mo na cailafigan mo dian at nag dadalacang cahihian sa mafiga Tatay at Nanay caparis baga fig cuarta ay cami'i, tumatalagao CAng bagay na ito, huag cang magsisinalooban fig anoman) Cat) bucal (buhat sa puso ang pagcacaloob, na aming inihahandog ang boo naming macacayanan sa iyo; bUfiga fig magandang pag sasamahan. PAALAM. MINAMAHAL KONG KAPATID: Natapus fig lahat sa amin figayon ang mga calumbayan~ tinangap fig una, at ang humalill ay ang ualang catapusang tua at caligayahan sa aming mga puso, na sa tuwing tatanggap cami fig mga sulat mo ay cami'i,

-44-

nag papasalamat sa cumapal sa atin at ualang ana mang nangyayari sa iyo sa maaguat nating pag cacahiualay; ayon sa sabi mo sa yong mga sulat. Huag mong isama fig loob ang di namin pag sulat sa yo fig mga nag daang correo; at bagaman, at di cami na suI at sa yo ay hindi ca namin nalilimutan sumandali man lamang, lalu na sa mga caunti naming mga panalafigin sa P. D. at sa mahal na Virgen; gayon din ang mga bata lagui cang pinag uusapan sa canilang mga pag lalar6; ay madalas cong marifiig na icao ay pi nag tatalunan fig tat16 si E. A. Antonio; at sa aming mga pag sasalitaan bagay sa yo ay pag narinig ang yong figalan , ay agad fig maquiquilahoc at agad cang itatanong cun icao ay uui na at cun saan ca na roroong lugar, mabuti si Ycang at nasasabi na sa Barcelona, si E. ay Colombo, si Antonio ay Pafia, caya malimit mag tatalo ang tatl6; bagay sa yo, di, magca isa isa. Si Marfa, Pangoy at Trining ay hindi na rao muna sila susulat sa yo figayon at uala na silang maibalita sa yo at aming na ubus na, talastas mo na naman dini sa atin ay culang sa sasalitaan, caya salat ang aming sulat sa iyo sa mga balita na mapapahiualay sa ating mga familia; figuni't ang pesteng ibinabalita sa Maynila ay hindi pa sumasapit dine sa aua fig P. D., uala pang namamatay sa mga caquilala, si T. Luis ay mahirap ang saquit, nag pagamot sa Maynila ay hindi rin ~umaling. Si Ycang ay hindi tumataba buhat fig iuan mo, si Chabeng ay p~ Cparang) Me16n. Cumusta sayo fig ating mga camag anac, caquilala at lalu na caming mga capatid mo na hindi nacalilimut ~a yo: ang Tatay at NamlY ay binebendicionan ca sa lahat ng horas, huag mong hanapang macasulat sa yo at malalabo na ang mata caya huag mo silang lilimutin isasama sa iyong mga panalafigin na ihifigl fig aua sa P. D. na pagcalooban fig mahabang buhay at lacas na sa pag balic moy cam tan mo rin ang mahigpit na yacap at bendici6n fig ating minumutiang Ma..gulang. Ang kapatid mong nagmamahal sa iyo nang boong puso, NARCISA RIZAL.

-45-

19. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Maraming pinupuksa ang kolera ~

[Kalamba, Laguna] Ika-25 ng Agosto, 1882

[G.

JOSE llizAL]

M INAMAHAL KONG KAPATIn:

Sa dahilang ang Kura at si Antonino ay magsisisulat sa iyo, ay sasamantalahin ko ang pagkakataong ito upang magbalita ng kaunti. Ang hull mong sulat na tinanggap dito ay may petsa sa Barselona; ewan ko kung may nawawaIa; kava kinakailangang buhat ngayon ay lagyan mo ng bilang ang mga sulat mo. Sa naturang huH mong sulat ay sinasabi mong ako'y makipagkasundo sa isang banyagang bahay-kalakal upang ikaw ay pagkakalooban ng isang "carta orden" hinggil sa iyong pensiyon; mabuti nga ito, at iya'y gagawin ko, nguni't hindi ngayon sapagka't hindi pa ako makaluluwas dahil sa karamihan ng aking ginagawa at sa iba pang mga bagay; karakarakang akO'y makapagsadya sa Maynila ay walang salang sisikapin kong magawa ito. Sapagka't nariyan ka ay lalo mong natatalos kaysa amin ang kinakailangan ng isang buhay na maalwan, kaya't inaasahan kong isusulat mo sa akin ang pensiyong dapat ipadala sa iyo. Marami akong bagay na sasabihin sa iva, nguni't ipagpapaliban ko na sa susunod na koreo. Ang tanging masasabi ko sa iyo'y ang Kalamba 0 sa lalong maliwanag, ang Biga ay isang tunay na tore ni Babel; lahat ng mga estudyante at di man estudyante, mga koIehiyala at di man kolehiyala, ay nangaroon at sila'y minamatyagan kung sila'y may salot sa 路katawan; sa-

-46-

pagka't lahat-Iahat na'y umuuwi sa kani-kanilang bahay dahil sa pagkakapinid ng lahat ng mga bahay-paaralan, maging sa babai't maging sa lalaki. Bawa't lalawigan <\-y hindi maaaring makipagtalastasan sa iba. Gayon na 路 lamang ang takot na ibinubunga ng kolera; dahil sa kanya'y pinapawisan ng malapot ang Katarungan, ang Guwardiya Sibil at ang mga taga-pahatirang-kawad. Mabuti a~ kalagayan namm. Ang iyong kapatid, PACIANO

)

-47-

20. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Mga sinawi pa ng kolera. Mga lindo!. Ang gawain sa Pan so!. Mga balita ukol sa pamilya. :(.

:(.

[Kalamba, Laguna] Ika-15 ng Setyembre, 1882

[G. JOSE RrZAL] Ang sulat mong may petsang ika-31 ng Hulyo sa Barselona ay siyang huling tinanggap namin dito noong ika-12 ng Setyembre; samakatuwid ay may apatnapu hanggang apatnapu't limang araw ang itinatagal ng mga sulat. Gaanong mga bagay ang maaaring mangyari sa loob ng panahong iyan! Sa hull kong sulat ay binanggit ko sa iyo ang kolerang naghahari rito; ngayon ay iuulat ko sa iyo nang mahaba. Nang ang salot na ito'y ipahayag ng pamahalaan na naghahari sa Maynila ay pinutol agad ang pagyayao't dito at pagtatalastasan, maging sa dagat at maging sa lupa; ipinagbawal ang pagdaong at paghimpil ng mga sasakyang nagbubuhat sa maruruming pook; ang mga bapor na nanggagaling sa Maynila ay tuluy-tuloy na tumutungo sa Sta. Cruz, upang paasuhan ng gamot at ikuwarentenas nang mga labindalawang oras, at sa lupa naman ay hindi maaaring makalipat ng bayan ang isang tao kung walang katibayang galing sa Tribunal 0 kaya' y hindi siya pinag-uukulan ng malaking pag-aalang-alang; ito ang nangyayari sa ganang pakikipagtunguhan ng isa't isang bayan. Tungkol sa ginagawa sa dating kalakaran ng buhay ng ating bayaJ?,. buhat sa umaga'y makikita ng maraming tao ang nagsisidalo sa simbahan upang makisama sa araw-araw na pagdalangin ng madIa, gaya ng itF natakda sa kalatas ng Arsobispo; walang hulaw ang pagyayao't dito ng mga taong may dalang mga bote ng gamot; ang mga pari ay lagi nang nasa mga kalesa upang sumaklolo sa mga maysakit

-48-

na nangangailangan ng kanilang tulong sa kaluluwa; kinahapunan ay makikita ang pagsisiga sa lahat ng dako bilang desinpektante at ang mga tao:y muling nagsisiparoon sa simbahan upang makipagnobena kay San Roque; at kinagabihan ay inilalabas ang mga "lutrina", n,a ang k:iuntian ay tatlo, na inililibot sa mga lansangan hanggang hatinggabi, at pagkatapos, ang mga nagsisiilaw ay nagsisikain sa bahay ng "hermano mayor", na siyang naghahanda ng pagkain at ~g mga kuwitis hanggang sa abot ng kanyang kaya. Sa mga nangyayaring ito'y ikinamamangha ko ang pagkakasalungatan ng mga nagkakalabang damdamin ng mga bata at matatanda; ang mga ito'y nangalulungkot gayong dapat mangatuwa, sapagka't ipinamamalas sa kanila ng salot na malapit na ang kanilang hanggahan; at ang mga nauna 0 ang mga bata ay nangatutuwa naman, gayong nararapat malungkot, sapagka't sila'y nanganganib na di-maisakatuparan ang layuning kanilang ipinarito. Ngayong nasa kasagsagan ang salot, humigit-kumulang ay umaabot sa 15 ang namamatay rito; buhat sa gabi hanggang llmaga, ang mga taong malalakas a~ walang sakit ay nagiging bangkay 0 kung hindi man ay halos hindi makilala at nangamamarak ang mukha na nag-aagaw buhay. Karapat-dapat kainggitan ang mga nama atay sa ibang sakit, sapagka't sila'y naaaIagaan sa kanilang bclhay, nadadala sa simbahan at naililibing sa talagang libingan; nguni't ang mga sinasawi ng salot na ito ay hindi man lamang magkaroon ng panahong sila'y maalagaan nang gayon; nagsisilyo sa knnila ang mga kamag-anak, pati na ang lalong malapit; hindi sila inaalagaan, at kung sakaling sila'y alagaan man, ay nagiging mabigat na pasanin ng. mga kasama sa bahay sa takot na mangahawa; hindi sila dinadala sa simbahan ni hindi inililibing sa talagang Iibi~gan, kundi doon dinadala sa "lecheria" at doon ibinaba6ng kasama ng mga Insik. Napakalungkot mamatay sa ganitong pangyayari at sa ganitong sakit; at laging nan ganga nib na ang bangkay ay hukayin at ngatngatin ng mga aso; ewan kung ang mga hukay ay may lalim na dalawang dangkal man lamang, at doo'y lagi nang maraming aso. Kung tayo lamang ay nabibilang sa lah1 ng mga "Bramanes", ang ganitong paglipat ng kaluluwa sa ibang- nilikha ay magiging isang bagay na lalong ayon sa katalagahan, nguni't sa dahilang tayo'y mga kat6liko, kung kaya ang nais nati'y igalang ang ating mga ab6. Gayunma'y panahon na upang simulan ang mga gawain sa Pansol; ipagpapaliban ko sa ibang araw, upang huwag akong malayo sa ating kaanak sa panahon pa namang ito; tunay ngang

-49-

lahat sila'y may mabubuting pangangatawan, lalo pa aâ&#x20AC;˘ .:; ating matatahda, nguni't hindi dahil dito'y hindi pag-iibay hm ang pag-iingat. Ang kaparusahang ito'y tila mag-iiwan l ' uga t sa bayang ito; may isang buwan nang ganito ang d!' laranas namin. Maraming tao ang matatagpuan mong nanga~ ala na pagbalik mo rito. Dito sa bahay ay kapisan namin sina ItlSJora" Neneng at Sisang kasama ng kani-kanilang anak; sila'y nagsialis sa kanikanilang bahay dahil sa may mga inabot ng salot na kolera, at natatakot silang mangahawa. Ang k3fatid nating matanda ay nagsilang kahapon ng isang sanggo na lalaki, mapulang parang kama tis at binaba1ak nilang pangalanan ng Porfirio; ito'y hindi ko naiibigan sapagka't mahirap na bigkasin; sa palagay ko'y hindi nagbibigay dangal ang p;mgalan sa pagkatao, kundi ito ang nagpaparangal sa pangalan. Ang pangalang Bruto ay siyang pinakapangit na masasabi natin, nguni't dahil sa mga ginawa ng may pangala~ ang pangalang -iya'y binibigkas nang buong galang at paghanga. T ungkol sa bagay na iya'y wala akong sinabing anuman sa kanila. Kasabay ng salot na dumating ang mga lindol, ibayong parusa sa mga nakatira sa isang bahay na katulad ng sa atin at may nakatirang maaaring masawl. Ang suliranin ni Quintero ay natapos nang katulad ng suliranin mo 0 marahil ay lalong mabuti kaysa iyo sapagka't nalutas kinabukasan sa kasiyahang-Ioob ng lalong may kakayahan; alalaong baga'y tinakalan ng palo, avon sa sabi, ang may kasalanan sa loob ng kanyang bahay; walang kabuluhang asahan, sa bagay na ito ang isang ganap na pagbabangong-puri sang-aVon sa mga simulain ng katarungan, samantalang ... naririto tayo sa daigdig na ito. Magaling oa si Tasyo sa kanyang mabigat na pagkakasakit. Ang kanyang manggagamot na si Lutino ay nabantog nang gayon na lamang sa pagkakapagaling sa kanya at sa ibinayad sa kanyang anim-na-raang piso. Sa dahilang hindi ako makaluwas sa Maynila ngayon, aug Itcarta orden", na katulad ng kay Cabangis na ipinangako ko sa iyo ay hindi ko maipadadala sa iyo kundi sa dakong Nobyembre 0 Disyembre pa. Kupg ang mga bagay-bagay na inilahad ko sa sulat na ito ay maputla at malungkot ay huwag mo akong sisihin ni tawaging madilim ang paningin; sapagka't sa gayong paningin

-50-

lamang nakikita ko ang mga bagay-bagay; ewan ko kung ito'y isang sa kit, nguni't ang totoo'y hindi isang bisyo at masasabi pa ngang Ialong malapit sa katotohanan. PACIANO

Nang tanggapin namin ang pahatid-kawad na humihingi ka ng sandaang piso, at wala ka namang sulat ni walang anumang paliwanag, ay nagu-Iat kami nang gayon na lamang sa pag-aakalang baka kung ana na ang nangyari sa iyo. Tingnan mo nga kung may magagawa ka riyan sa kabutihan ni Silvestre. Dahil sa hindi ito umabot sa koreong nakaraan, sapagka't hindi nagsipagdaan dito ang mga bapor, ang sulat na ito'y ipadadala ko ngayong ika-27 ng Setyembre. Kagabi'y tinanggap narnin ang iyong sulat na may kasamang isa pang sulat na padala mo kay Ubaldo. Ngayo'y bihira na ang dinarapuan ng kolera, maliban sa mga nayon. Ang buong kaanak natin ay pawang mabubuti, salamat sa awa ng Diyos.

}

-51-

21. Buhat kay M. de Hidalgo para sa kanyang bayaw na si Rizal

Mga balitang pangmag-aanak

• • • [Kalamba, Laguna,] Ika-24 ng Setyembre, 1882

JOSE RIZAL

MINAMAHAL KONG BAYAW:

Sinisimulan ko ang sulat na ito sa pagbabalita ng isang mahalagang pangyayari sa ating pamilya. Ang iyong kapatid na babae ay nagluwa sa sangmaliwanag ng isang sanggol na lalaki kaninang 15 mihuto bago mag-ika-2 ng umaga, doon sa bahay ng mga magulang natin. Naghirap siya ng pagluluwal sa loob ng 24 na oras. Kanina ring ika-IO ng umaga ay bininyagan, na ang ipinangalan ay Alfredo Porfirio, at ang nagsi· hawak ay sina Paciano at Narcisa, sa ngalan at bilang kinata· wan ng mag-asawang Narciso Paterno at Emilia Venegas na mga taga-Sta. Cruz, Maynila. Hindi nagkaroon ng ana mang din gal sa pagbibinyag maliban sa tugtog ng kampana (hindi eskila) na siyang tanging maibibigay ng ating mga kampana, gaya ng talos mo na; ilang tugtog ng bagong orkesta ni Antonino habang ginagawa ang pagbibinyag at inihahatid sa bahay ang batao kaunting paputok ng malalaki't maliliit na rebentador. Ang mga kasama lamang sa pagbibinyag ay sina Pangoy, T rining, ang mga pamangkin mong sina Antonito, Emilio at Ikang, datapuwa't hindi mo makukuro ang kaguluhan nila, na pinangungunahan ng bantog na si Emilio. ' Sa bahay (ng ating mga magulang) ay nagkaroon lamang ng isang munting agahan ng sopas na tinapay para sa orkesta at mga kaanak at wala na. Babalitaan kita ng kaunti at hindi marami, sapagka't sinabi sa akin ni Paciano na totoong marami na siyang na-52~

ibalita sa iyo, hinggil sa kolera, na marami ring sinawi rito. Ang iyong sisiwang si Ina, si Munda, ang asawa nito at isang anak na babae ay para-parang namatay nang walang pagitan kundi tig-iilang araw lamang; bukod sa marami pang mga magaanak sa hinaba-haba ng daan natin~ kay a ang kapatid mo, gayundin ang buong mag-aanak ni Antonino ay nagsilipat sa bahay ng ating mga magulang. Sa bahay ay dinapuan din ang ating mga utusan na sina Flaviano at Evaristo, nguni't salam at sa mga gamot na dahun-dahon at ugat-ugat ng halaman, gaya ng sambong, pepita, b2wang at iba pa, ay nangakaligtas sila; ang alila ni Narcisa na si AHonso ay hindi nakaligtas. Humigit-kumulang ay 16 ang namamatay sa araw-araw. Salamat sa Diyos at ngayon ay nagbabawa na sa kabayanan; sa mga nayon lalong namumuksa ang salot, gayunma'y hindi gaanong marami ang namamatay na tulad sa kabayanan. Marahil, sa loob lamang ng ilang araw ay !naipahahayag nang malinis at ligtas ang bayang ito. Nalimutan ko nga palang sabihin sa iyo na sa mga taong tanyag at kilala sa bay an ay maihihilang na nangasawi sa kolera ang Hukom Saturnino, si Aligi, ang anak niyang si Gregoria at ang kuya Tisyo. Si Narcisa at si Antonino at kaanak ay nagsilipat ngayon sa kumhento dahil sa may kabigatang sakit ng kura. Angaw-angaw na ' hati at mahihigpit a yakap sa iyo, at alam mo nang minamahal ka nang gayon na lamang ng pinakamaliit mong bayaw. Buhat dito'y pinahahatdan ka ng .iyong kapatid na babae ng magiliw na alaala. MANUEL DE HIDALGU

-53 -:

22. Buhat kay Saturnina at M. T. Hidalgo para kay Rizal

Hinihingi ru Rizal na siya'y sulatan sa Tagalog

[Kalamba, Laguna,] Ika-26 ng Setyembre, [1882]

[G. JOSE RrZAL] PINAKAMAMAHAL KONG KAPATID:

Sapagcat nabasa cong ibig mong macanmg ng uicang tagalog 6 uica natin at ng huag mong malimutan ang ating pinanggalifigan sampung earning mga capatid mo. Lagui na lamang na sabisabi ng Tatay, cailan pamang pagusapan ca namin, na marahil dao ay totoong malalaon ca rian ay baca hinde na cayo magquita bago sila maalis sa Mundo. Malaon na quitay susulatan; datapuat inisip cong mauuna pa ang sulat co sa pagdating mo sa Barcelona; baqui~ tuing hauacan co ang mga sulat mo ay di co mapiguilan ang mga luha sa mata co, lalo na ang sulat mong primero ng umalis ca, na dumaan ca rao dine ng lunes ng umaga, paluas ca, ay natutulog aco, ay di na quita naquita. At saea eaunti rao lamang ang euartang dala mo sabe sa aquin ng Nanay caya sia eong laguing alaala na cung paano ca, eaya ibig qui tang padalhan ng singsing na brillante ay isulat mo cung canino co mabuteng ipadala para dumating sa iyo dian. Cami ay mabute aua ng Dios, uala aeong dinadamdam na ana man, ang di co masaeop ay cung macatatauid aco sa pagdadaanang cong hirap. T ungeol sa pista, ang maibabalita co sa iyo, ay matagal dine si na Sra. Julia, dalauang lingo buong familia pati ibang taga Sta. Cruz; si na da Betang ay hinde naparine at may visita rao

-54-

na hinde rnaiuan. ang portador.

Saca na aco susulat fig rnahaba at apurado

Ang capatid rna na lubhang nagrnarnahal sa yo. SATURNINA RIZAL. MINAMAHAL KONG BAYAW AT PILING KAIBIGAN:

Upang rnaawasan ka ng isang ipaghihirap ng 100b ay hindi ko na isusulat sa iyo ang dinamdarn namin ng iyong rnga rnagulang, rnga kapatid rno't bayaw sa iyong biglaang pag-alis; wala akong sasabihin sa iyo kundi sa payo ng rnararni ay n~ sisang-ayon na sila. Mainarn na kaparaanan ang naisip rnong huwag nang rnagpaalarn sa arnin, sapagka't sa gayo'y naibsan rno karni ng rnalaki at walang katulad na dalarnhati sa ating paghihiwalay, na di rnaaaring di rnaging napakahapdi. Sa paniniwalang sina tiyo Antonio at Paciano ay nagbalita na sa iyo ng rnga nangyayari sa bayang ito, at sa dahilang natatalos rno nang dito' y kapos 11a kapos sa rnga balita, ay hindi na ako tutukay ng anuman. Sa rnga hinaharap na araw ay babalitaan kita ng lalong rnahahalagang bagay na nangyayari rito. Sikapin ong rnakauwi pagkaraan ng ilang panahon, na inaakala kong rnaikli larnang. Tairntirn na alaala at libu-libong pagrnarnahal. MANUEL TIMOTEO DE HIDALGO

.",...55-

23. Buhat kay S. Ubaldo para sa

kanyang bayaw na si Rizal

Ang mga sinawi ng kolera. - Ang pinagmulan niyaon.

• • • Bulakan Ika-5 ng Oktubre, 1882 GINOONG JOSE RIZAL. MINAMAHAL KONG BAYAW:

Tinanggap co ang sulat mo niong 1Q nito fecha 17 de Agosto, na tantu co ang lahat nang do'i, na tititic. Salamat cung aco''i, recomendaHo que Sr. Costa, pero segurong cung cauan fig Dios ay mababalic aco sa Calamba dahil sa nilalacad aco fig aquing tio, tila may caseguruhan, malalaman rno .rin at isusulat co sa iyo ang resultado. Si Olirnpia ay narito na figayon sa Bulacan mula pa nang 4.de Julio. Salamat nafiga cung ang lagay rno dian ay mabuteat hindi ca nagcacasaquit. · Ito ang sia naming nina nasa at hinihingi sa

P. D. Ybinabalita co sa iyo na ang capatid cong si Maria ay namatay sa Mainila niong Setiembre, ang naguing saquit ay kolera, rnabute na sana, ay sa ica labing isang arao ay na binat, siang iquina matay; itong saquit na ito'i, siang lumalacad sa Mainila at nag pahirap na totoo, buhat nang 20 de Agosto, nang mula sa Sn. Nicolas, sumunod sa Tondo at cung malJlatay ang tauo bauat isa sa bayang yon ay 30 6 40 sa arao arao, apat 6 lima sa isang bahay ay namamatayan; ang pinag mula an nang saquit na ito ay ang dalauang grorneteng nangaleng sa Zamboanga sa Vapor "Eolus" porque do'i, nagcaca pidemiahan; pagsalta sa Sn. Nicolas nang mafiga sinasabing grometes ay lumura sa isang

-56-

bahay na maliit, quinabucasan namatay lahat nang tauo don pati nang grometes; segun sa nangyaring huntas sanitarias ay ipina sunog ang bahay na yon mula na nion ay cumalat na sa bung Mainila pero hindi totoong nagcacamatay na paris sa S. Nicolas at Tondo, tumauid naman dito sa provincia nang Bulacan, dito sa cabecera na mamatayan arao arao hangang 25; pati Promotor Fiscal dito si Mufiiz ay nadala, inabot fig saquit sa umaga a las 3, quina tanghalian ay namatay; buhat naman sa Baliuag, Quifigua at Malolos sia namang totoong castigado nitong saquit na ito, bauat isa dito sa bayang ito'i, na mamatayan nang 30 sa arao arao; halos sa buong Filipinas ay cumalat na itong epidemia, cayat ang General ay nag bilin sa Kong-Kong (Hong-Kong) fig maraming cumot na franela at ang lahat nang provincias ay pinadalhan nito at mafiga gamot para y-socmro sa nag cacasaquit, at ang General ay halos arao arao ay lumilibot sa mafiga mercados sa Mainila at nag vivisita, ipinatatapon ang mafiga bUfiga nang cahonCcahoy) at carne 6 istang may ca samaan na, at bauat bayan may Hospital na pinag iipunan nang atacados fig epidemia ang Universidad, Sn. Lazaro, bahay ni Doctor Marti sa Meisic ay guinauang Hospitales at dito sa mafiga provincia ay ang maiiga visita; dahil sa saquit na ito'i, ang lahat nang Botica ay na ubusan fig Flor de Manzanilla at ang Almacenes fig alac ay quinapus naman nang Cofiac at ang halaga nito ay doble, huala pang maquita. Ang lahat fig colegio ay sinaran pati ordenandos ay pina ui sa canicanilang bayan; pero ang de medicina, mula sa 3er. afio, ay ipinag destino sa mafiga Hospitales, mai gratificacion, at cung icao ay naririto obligado ca rin. Ang lahat nang patay ay hindi na dinadala sa simbahan cahit sino masque castila agat dinadala sa bundoc, hualang derechos at ang mafiga Justicia ay lumilibot sa bayan, nag papalinis at cung may patay agat quinucuha, may sadiang carre ton at camilla, ang carreton para sa patay, ang camilla para sa may saquit; cung ayao namang ibigay nang may bahay ay pina bibiaan, pero ang patay ay agat ipina papanaog at hindi na nilalaguian ng ataud cahit mayaman. ~gayon ay tumitiguil na; dito sa Bulacan mula pa fig dia 4 nito ay tiguil na. Carne ay mabute sa aua fig Dios, gayon din silang lahat sa Calamba, segun sa sulat nil a sa amino Carne dito ay manzanilla at cha ang ameng agua de tiempo at alaga sa suub at linis ang bahay. Casama nito ang sulat ni Olimpia na may balita naman. Mag utos. Ang bayaw mo,

S. -57-

UBALDO.

24. Buhat kay Olimpia para sa kanyang kapatid na si Rizal

Tungkol pa rin sa mga pinuksa ng kolera. Sinasabi kay Rizal na umuwi.

'" '" '"

Bulakan Ika-S ng Oktubre, l882.

GlNOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinangap namin ang yong sulat at na tantu namin ang doo'i, nalalaman. Aco ay nandito figayon at encargado dito si Silvestre. Nang acoy dumating dito sa Cabeccera a 4 fig Julio at hangan figayon aco'i, nandito pa, hindi pa aco umuwi sa atin mag buhat fig aco'i~ mapaparito. Si Nanay at si Marla aco'i, canilang dinalau na ~ito casama nila si Pomuceno, at na qui pamiesta sila dito noong a IS fig Agosto, Asunci6n, at yon ang patrona nitong bayan ito; nat ira dito sina Nanay sa estacion na merong apat na araw. Aquin naman ibinabalita sayo, si Sra. Neneng ay nafiganac na noong a 15 fig Setiembre, nag hirap fig me mafiga 24 oras bago lumabas ang bata at fig rna bifiagan fecha 24 na, ang nag hauac dao ay si Sor. Paciano, at si Sra. Sisa sa pafigalan fig mag asaua ni Dn. Narciso Paterno at ni Da. Emilia Venegras sa Santa Cruz. Si Lucia naman ay nafiganac na din nong buan fig Julio, hindi co malaman cung isinulat na nila dian sa iyo. Jose ang pafigalan at ang ina ama ay si Sor. Paciano, ang figalan naman fig anac ni Sra. Neneng ay si Alfredo Porfirio. Bagay naman sa aming balita dine na isinulat nila sa amin ayon sa saquit na Epidemia na cumacalat dito sa

-58-

provincia ng Bulacan at Laguna, ay ang namamatay araO arao sa ating bayan humigit cumulang sa labing animo At si Yna naman ay namatay na, pati fig caniang anac na si Munda, pati fig asaua nia at isa pa mang anac; gayon din naman ang alila ni Sra. Sisa na si Punzo ~t ang ating camaganac na si Sra. Victoria sa Meisic. Sa aua naman fig P. Dios ay tayong mag cacapatid ay hindi nag cacasaquit nitong c6lera pati naman fig ating mafiga magulang ay hindi pa dinadapuan nitong saquit na ito; at cia co naman laguing hinihifigi sa mahal na Virgen sa arao at gabi na cung mangyayari ay huag muna tayong babauasan hangan hindi tayo nagquiquita. Caya pag pilitan mong mabalic cang madali at talastas mo na man matatanda na ang ating mafiga magulang at icao ay siang laguininaala-ala at gayon din naman earning mafiga capatid mo. Yto na lamang at uala nang iba, quinucumusta co 'ang lagay mo di~n, at cung cami naman ang yong maitatanong ay mabuti aua fig P. D. at hindi nag cacasaquit at paris din fig dati. Ybinabalita co naman sayo na si na Millong at si na Yqmg, pati ni Chabeng, ay matataba at si T rining naman ay dalaga mi.

)

-59-

Ang iyong kapatid, OLL'1PIA RIZAL.

25. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Madrid, Ika-10 ng Oktubre, [1882] MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Bagaman wala akong natatanggap na sulat na galing sa inyol na kailangang sagutin, at kahit wala naman akong maibabalita, gayunma'y lumiliham ako upang balitaan kayo tungkol sa aking sarili at upang magkaroon naman ako ng kasiyahang kayo'y makausap kahit na sa pamamagitan lamang ng sulat, yamang walang ibang paraang lalong mabuti at lalong tuwiran na ito'y aking magawa. Noong Lunes, ika-2 ng buwan, ay sinimulan na nang totohanan ang aming mga klase. Mahigit sa isang daang mag-aaraI ang pumapasok sa bawa't klase. Kabilang sa aking mga propesor sa Medisina ang Markes ng Busto na nagturo sa Klinika ng Pagpapaanak, isang taong napakarunong, datapuwa't sa kasaliwaang palad ay may sakit na piyo Cgota), sakit itong karaniwan sa mga matataas na tao. Siya'y pumapasok na paminsan-minsan at kapag pumasok ay may kasamang mga utusan. Napakalusog ako, bagama't hikahos na hikahos sa kuwalta. 2 Sa sulat kong sinundan nito (ika-28 ng Setyembre) ay nabatid ninyo marahil ang mga ginugol ko na kinuha sa kuwaltang ipinadala ninyo sa akin para sa tatlong buwan. Bi1

Kararating lamang ni Rizal sa Madrid, at hindi kataka-takang hindi

pa siya nakakatanggap ng sui at sa kanyang mga kaanakj gayunman, siya'y

sinulatan na ng kanyang kapatid na si Paciano noong ika-2S ng Agosto, sulat na marahil ay hindi pa niya natatanggap sapagka't ang huling tirahan ni Rizal By sa Barselona. 1sa pang sulat ng kanyang kapatid na si Paciano ay ipinedala sa kanya noong ika-1S ng Setyembre at isa namang sulat ng kanyang bayaw n~ si M. T. IUdalgo, ay ipinadala sa kanya noong ika-24 ng Setyembre,. na hindi sasalang hindi rin niya nangatanggap, sapagka't noon, ang su1at na ipinadad ala buhat sa Maynila para sa Espanya ay tumatagal ng 40 hanggang 4S araw. 2 Gayon na lamang ang pananalat niya sa salapi, na napilitan tuloy Da magpahatid ng isang telegrama upang humingi ng 100 piso sa kanyang mla kaanak.

-60-

nayaran ko ang tatlong buwang nabanggit at may utang pa akong 25 pi so (duro) sa mga Paring Hesuwita. 3 Tangi sa kaisaisang bagay na ito ay mabuti ako at tumataba. N aniniwala akong nakabubuti sa akin ang lamig, lalo na sa bahay na tinitirhan ko, na bagaman hindi masarap ang kinakain ko, gaya noong ako' y naririyan sa 路 ating bahay, ay sapat naman, at higit sa lahat ay malinis ang pagkain, ang silid ko at lahat ng mga kagamitan. Ito ang lalong mahalaga, at sa ganito'y naiiwasan ang mga surot at pulgas na sagana sa ibang bahaypanuluyan. Nagiging malamig nang ilang araw at pagkatapos ay hindi na. May dalawa 0 tatlong araw na kung lumakad ako'y patakbo at nakadukot sa bulsa. ang kamay, datapuwa't ngayo'y mabuti na ako. Nagtatamasa ako ng panahong lubhang kasiya-siya. Naparoon ako sa Sirkulo Ispano-Pilipino路 noong Sabadong nakaraan; maraming bagay na may kinalaman sa ating bansa ang pinag-usapan. . Patuloy ang aming pagpupulong tuwing araw ng Linggo sa bahay ni Ginoong Ortiga,6 ang Pangalawang Pangulo ng Sanggunian ng Pilipinas; sa palagay ko'y nabanggit ko na ito sa inyo sa una kong sulat.

. Si Sanciangco,6 ~ng may-akdl ng Progreso de Filipinas, 7 flY paririyan at binabalak na bumalik agad dito. Sakaling ninanais ninyong ipakidala sa kanya upang ibigay sa akin ang anumang bagay, iyo'y maaari ninyong gawin, gaya ng mga hiyas, matarnis, halaya, bagoong, burong mangga, tarnarindo, nguni't ang lahat ng ito'y nararapat ilagay nang rnaayos sa isang 3 Siya'y pinau~apg ng m&a paring besuwita sa Barselona, nang aiya'y dumating doon nang Hunyo, sapagka't si Rual ay dumating sa siyudad n. yaon na walang laman ang bulsa kundi labindalawang piso laman路g. 4 Ang "CirculQ-Hispano-Filipino" ay binubuo ng mga elltudyanteng pilipino at ng mga kastilang nagigiliw at may pagmamasakit sa mga suliranin ng Pilipinas; itinatag nang mga nang araw lamani bago dum~ting si Rizal, ay itinayo muna sa daang Salud at pagkatapos ay sa deang "Bano". Ang "Circulo" ay may iiang PAAayaglln, na ang pinaka-kaluluwa at tagataneJdl,k ay isang kastilang ipinanganak sa Maynila, komandante ng impanteriya na nagngangalang Juan Atayde. Ii Si G. Pablo Ortiga y Rey sa Sanggunian nr PUipinas. 6 Si G. Gregorio Sanciangco y Gozon (1852-1891) ay tuho sa Malahon, Rizal, kila1ang "economista", at pantas sa mga bagay-bagay na nauukol _ pangasiwBan at sa politika. Siya'y abogado, doktor sa "Dereoho Civil at Canonico" at "Licenciad,b sa Derecho Administrativo". Nakisama siya sa layuning niyakap nina PP. Burgos, Pelaez, Gomez, atbp; tumulong sa Kabataang nagsilipag-aral noong 1868, at umalis upang patungo sa Espanya pagkatapos IlK bguluhang nangyari sa Kabite noong 1872. 7"EI Progreso de Filipinas" (Ang Pagkakasulong ng Pilipinas), isang peg-earal ttungkol sa kabuhayan, sa pangasiwaan at ,sa poilitika; akda ni Dr. Sanc:iangeo at ,inilatbala sa Madrid noong 1881. Sa akdang ito ay ang babaging nauukol lamang sa kabuhayan ang inilathala, na anupa't hindi binancgit anc nauukol sa pangaliwaan at sa politika.

-61-

kahon lamang upang huwag makaabala nang malaki, at bigyan ninyo ng ibabayad sa bapor sapagka't napakapangit na siya'y gumugol bukod pa sa gawing tagapagdala nang wala namang mapapala. Sakaling liliham kayo ay sabihin ninyo sa akin kung anuanong bagay ang ipinakikidala 0 ipakikidala ninyo. Hindi ko ibig sabihing nararapat ninyong ipadala ang lahat ng aking binanggit sa unahan, yamang hindi naman kailangan ang lahat nang iyon. Naniniwala akong ang tamarindo at ang halayang bayabas 0 mangga ay siyang pinakamabubuti, bagaman hindi panahon ngayon ng mangga. Ang binurong mangga ay hindi maaaring imbaking matagal at nasisira agad. Sa anu't anuman, alam ninyo nang higit sa akin kung ana ang ninanais ninyong ipadala 0 maipadadala sa akin. Kung maaari, yamang maraming sinsing diyan ay padalhan ninyo ako ng isang malaki ang halaga, at ito'y pakikinabangan ko nang gayon na lamang sa anumang paraan. 1I Dinaramdam kong hindi ko maharap sa mga araw na ito ang mga kinawiwilihan kong pag-aralan, gaya ng mga wika, paglalarawan, paglilok at panitikan, sapagka't ang pag-aaral ng panggagamot at batas 9 ay umuubos ng buong panahon ko. Sa mga susunod na taon, ay maaari kong matutuhan ang dalawa 0 tatIo pang wika, sapagka't ninanais kong makaalam ng mga lima 0 anim na wika bago umuwi. Pumarito si Vicente Gonzales10 kaninang umaga at ipinagunita niya sa akin ang mga pagliliwaliw namin diyan, pati ng ungguyang l l nilaro namin noong araw na karni'y maligo sa "Real", ang mga awit ni Sula,12 ang kudyapi, at iba pa. Tti;na8 Nang dakong huli'y pinadalhan siya ng kanyang kapatid na si Saturnina ng isang singsing ne. brilYlUlte, na nang dakong huli"y nagligtas sa kagipitan kay Rizal at sa marami niyang kaibigan. 9 Nang 1882 ay sinimulan ni Rizal ang pag-aaral ng Deretso, kasabay ng Medisina, nguni't nang dakong huli'y iniwan din iyon upang magpatuloy ng pag-aaral ng "Filosofia y Letras", na kanyang natapos nang 1885. 10 Si Vicente Gonzalez ay kilala sa Maynila sa pamagat na Markes de Pagong, isa siyang mestisong kastila, na kaibigan na ni Rizal noon pa mang ito'y nasa-Maynila pa. Siya'y ilang araw ding natira sa bahay ng mga Rizal nang mamahinga siya sa Kalamba. 11 Ang Ungguyan ay isang salitang tagalog na galing sa unggoy. ItinataW8g iyon sa isang laro sa bar aha na karaniwan nang paglaruan ng mga binata't dalaga. Inaalis ang isang kart a sa isang balasa ng baralj.a, at saka ipamimigay ito sa mga kasali. Ang gagawin ng mga ito'y ibababa ang lahat ng "pares" o magkaparis na baraha, at ang kasaling matirhan ng isang barahang kaparis ng inaHs ay siyang ipalalagay na "unggoy" 0 talunan, at dahit dito'y magkakamit ng kaparusahan. 12 Si Sula ay isa sa mga kapatid ng kanyang bayaw na si Mariano Herbo18; ang tunay na pengalan ay Ursula, marunong tumugtog ng alpa at mainam aawit.

-62-

nong niya kung kailan kami Imakababalik sa mga po ok na iyon. Nagpapahaba ng balbas si Vicente, datapuwa't siya'y hindi nagbabago. Kayong lahat ay ipinakukumusta niya at ako naman ay ikukumusta raw niya sa kanyang kaanak. Umaasa akong tatanggap ng mga sulat at tulong na galing sa inyo sa susunod na koreo, datapuwa't matagal pa iyon, at mag-aantay pa ako ng 15 araw. Huwag ninyo akong padalhan ng kuwalta 0 ng anumang b~gay kundi sa pamamagitan ni Sanciangco, Paterno, Anacleto, Locsin at iba pang gaya nila, pagka't baka mangyari sa akin iyong nangyari sa isang Bisayang pinadalhan ng kaanak ng 300 piso sa pamamagitan ng isang kawani, at ang 300 pisong iyo'y hindi pa lumilitaw hangga ngayon, at hindi ako umaasang lilitaw pa kailan man. Magpakaingat nga kayo sa bagay na ito, sa dahilang dito'y ipinalalagay na lalong mabuti ang huwag magbayad ng mga utang kaysa magbayad. Malulunok ba ninyo ito? Hindi ko pa nakakatagpo ni si Nena ni si Arang. Ninanais kong sila'y makita, makatagpo at makausap upang makapagpagunita ng isang bagay. Sa tuwina'y nakagagalak ang makatagpo ng isang taong tumid sa sariling bayan. Sa una kong sulae 3 ay lumiham ako kay Maneng, kay Senyora Neneng,14 sa aking kapatid na lalaki at sa inyo. Ibalita ninyo sa akin kung ana :1ng nangyari kay Silvestre,16 kung siya'y umuwi na sa ating bayan 0 hindi pa. Lalong mabuti na ang kasulatan sa pagpapalitan ng kuwalta ay ipadala ninyo sa akin sa pamamagitan ng bapor n? Pranses, sa dahilang ang mga bapor na Kastila ay nababalam nang napakatagal at dito'y pauna ang bayad sa lahat ng bagay. Magiging lalong mabuti rin kung kayo'y makikipagkasundo sa isang bahay kalakaI, yaong kay Tuason/ 6 halimbawa, upang sa unang araw ng buwanbuwan, ang kabalitaan niya sa Madrid ay magbigay sa akin ng isang halaga. Sa ganitong paraa'y hindi na ako aasa sa pagdating 0 pag-alis ng mga ' bapor. Kung kailan Iamang ninyo ninanais magpadala sa akin ng isang kaloob, kung Pasko ha18 Hindi makita ang sulat na itong binabanggit sa mga naiingatan at nakilrilalang wlat niya. Ang tanging sulat na nakikilala na mliY petsang una rito ay ang galing sa Barselona nang Hunyo 23, 1882. 14 Sina Maneng at Neneng ay dili iba kundi sina Manuel T. Hidalgo at Saturnina Rizal. 15 Ang sinasabing Silvestre ay dili iba kundi ang bayaw ni Rizal na si S.ilvestre Ubaldo, na kasama ng kanyang asawang si Olimpia sa Bulakan, dahil la kanyang katungkulan doon. 16 Ang bahay-kalakal ni Tuason 0 "J. M. Tuason y Cia". Ang mga ito'y mga mangangalakal sa Maynila, na ang tanggapan ar nasa-daang San Gabriel,

bIg. 2.

-63-

limhawa ay saka na lamang ipadala ninyo sa akin sa pamamagitan ng isang kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta. Kahimanawari'y hindi kayo nagkasakit noong mga huwang naririyan ang kakila-kilabot na panauhin, ang kolera. Isinasamo ko sa aking mga minamahal na magulang na bendisyunan nilang lagi itong kanilang anak, upang kailan man ay hindi makalimot sa mga pagtitiis na ginagawa nila alangalang sa kanya, ni sa mga utang na loob niya sa kanila. Umaasa akong sa loob ng madaling panahon ay sasaakin ang kaligayahang mayakap kayo upang kailanman ay hindi na malayo sa inyong piling, mabuhay na kapiling ninyo, makatulong sa inyo sa lahat ng hagay at makatulong sa ikabubuti ng lahat. Niyayakap ko rin ang mga kapatid kong babae, at ipinapayo ko kina Pangoy at T rining17 na mag-aral at sumulat, lalunglalo na dito sa huli, sa dahilang dito'y nakamamalas ako ng mga nakalulunos na halimbawa. lsang hapon ay nakakita ako ng isang dalagita na may 15 0 16 ng taong gulang; namumutla, maysakit, malu~gkot, gulanit ang damit, na nakahilig sa puwang ng isang pader sa isang madilim na lansangan, na humihingi ng limos. Napakahina niya, napakapayat at napakamasakitin na hindi makapagsalita halos, at iniunat lamang ang isang yayat na kamay. Hindi malayong siya'y naEakaganda noong una sapagka~t malalald at mapupungay ang kanyang mga mata. Noon ay malam~g at siya'y nangangatal. Sapagka't wala akong dalang kuwalta, ay hindi ko siva nabigyan ng anuman. 11 Kumusta s~ lahat ng ating mga kamag-anak, mga kaihigan, at mga kakilala; mga halil< sa mga pamangking lalaki at habae.

RIZAL

17 Pangoy at Trining. Ang mga ito'y ang kanyang mga kapatid na sina Josefa at Trinidad. 18 Gaanong pagkahabag ang gumigising sa puso ni Rizal ng karalitaa't paghihikahos ng mga tao I

-64-

26. Buhat kay Paciano para kay Rizal

Hindi nagkakasiya ang pensiyon.

[Kalarnba, Laguna] Ika-12 ng Nobyernbre, 1882 [GINOONG JOSE RIZAL,] MAHAL NA KAPATID:

Tinanggap ko ang iyong sulat; sinabi rnong hindi nagkakasiya ang pensiyong ipinadadala sa iyo; sa rnula't mula pa'y nakini-kinita ko nang sa halagang ito'y rnagigipit ka, datapuwa't ginawa ko larnang ang gaY0t;l dahil sa hindi pa nabibili ang ating asukal; ngayong durnarating na ang rnga narnirnili ay tatanggapin rno ang iyong hinihingi. Hanggang Mayo 0 Hunyo ay huwag kang rnaghintay ng mahahabang sulat na rnanggagaling sa akin b~garnan gayon ang aking ninanais; hindi ako nakapagtitigll sa bahay rnaliban sa rnga araw ng Linggo upang rnakipagtu6s sa rnga tao; sa mga ibang araw ay nasa-bundok ako. Sa tuwi-tuwinang may panahon ka ay huwag mong kaliligtaang surnulat. Hangga ngayon ay hindi pa ako nakaluluwas sa Maynila upang magpadala sa iyo ng isang sulat-utos sang-ayon sa sinahi rno sa akin; hindi rnaglulllwat at ako'y paroroon. Patul~y na mahuti ang arning kalagayan, bihirang-bihira ang dinarapuan ng kolera. Si Olirnpia ay nasa-Bulakan pa. Ang iyong kapatid,

PACIANO

-65-

[RIZAL MERCADO]

27. Buhat kay Josefa at Maria para kay Rizal

Lumcilabo ang mata ng mga magulang niya. Pinadalhan siya ng tsinelas at sandalyas na may abaloriyo.

• • • [Kalarnba, Laguna] Ika-13 ng Nobyernbre. 1882 rGINOONG JOSE IUZAL] M IN",MAHAL KONG KAPATID:

Caya larnang figayon carni surnulat sayo ay totoong huala earning rnaibabalita at ang arning sasabihin, ay na sa sulat na ni Sor. Paciano. Bagay sa baguiong nag daan dito sa atin, ay hualang nasisirang ano rnang cun hindi ang tubig na lurnaqui, na halos ang lahat fig taga dagat, ay nafigag si ui dito sa bayan at ang lalirn ay hangan leeg sa tapat fig bahay nila Pio. Dito sa atin ilog ay nacacapasoc na ang Casco at tctoong rnararni ang na rnirniwas na rnga dalagang nag sisiparnanca. Gayon din narnang nahasa narnin ang rnga bilin rno sa sulat na asahan rnong tatangapin rno sa carnay ni Paterno. Ninanasa narnin icao ay purnuti .at tum aha at mag muchang castila. Carni ay curnaeain na sa rnesang Ipmagawa mo. JOSEFA RIZAL.

Yhinabalita co sa iyo na si Nanay at si Tatay ay totoong rnalaho na ang rnata at segurong hindi na rnacasusulat sa iyo ni ang suI at rno ay ni hindi na rnabasa, palagi larnang binabalot ni Tatay sa tapi nila at pal aging dinadala quina KJora Neneng at ipinahahasa. Si Yna, si Munda, si Juan ay nadala nang Colera. Que Paterno tatanggapin rno ang chinelas at sandalyas na abalo~ riyo pati fig iba pang bilin mo. Si Lucio lurnipat na sa Bifiang pati fig caniang tinda. I pinatatanong sa iyo ni Tatay cun uala ea rao naquitang corneta dian na pares fig arning naquiquita dine

-66-

huhat fig mag ca Colera, na cun aming maquita ay cun a las cuatro fig umaga. Si Andeng ay nasasa-atin na ule. Si Yllo at si T urninong Bastian at si Lucas ay nafiga preso dahil sa pag lilibing fig batang patay na napulot sa ilog. Ipinasasabi ni Millong ay cumusta sa aquin Tio Jose. Si Delfina at si Ycang, si TOfiong palagi cang itinatanong cun cailan caraw uuue. Mag utos ca nang macacayanan dito sa iyong capat~d na nagmamahal sa iyo.

MARIA

l\.1ERCADO.

Sina Loleng, Sulo, Victoria, Marcosa ay nag papacumusta sa iyo nang maraming marami.

-67-

28. Buhat sa iba't ibang tao para kay Rizal

Ang llog sa Kalamba.

Kamatayan ng Diariong Tagalog.

[GINOONG JOSE llizAL,] MAHAL KONG BAYAW:

Icalaua conang suI at sa iyo ito, ang una ay ibinabalita co sa iyo na icao ay may pamanquing isang magandang lalaque na buhat figayo'i, cun mangyayari ay ihanap mo na diyan ng recomendacion at segurong di ca man abutin diyan ay bacas mo man lamang ay matunton, caya Jose rin ang aming itinauag; figayo'i, mataba, malacas at ualapg saquit palibhasa'i, mag lalacbay sa malayong lugar. Dine ay maicalauang bumaguio di lubhang malalacas noong 20 nang Octubre at 5 nang Nov. datapuat ang tubig ay totoong lumaque, ang mafiga bahay namin ay hinde nasisira, ang sa fiora Neneng ay napanitan nang caunting bubong, gayon din ang cay bilas na Antonino, ang ating ilog ay totoong masaya dahil sa sulong nang tubig totoong napacalaqui, ang sabi nang manga matatanda ay hinde rao lumaqui nang ganito ang tubig cailan man cundi ngayon lamang caya figa't, sa calzada patufigo sa dagat, ay namamanca na buhat sa may puno nang talisay at ang mafiga bahay sa tabi nang dagat ay iguiniba na nang tubig, ang mafiga camalig nang azucal ay pinasoc nang tubig at marami ang natutunaw na azucal nang taga Tanauan. Sa caramihan nang tauong naliligo at nafigifigista sa ilog, isang arao, si T umino, anac ni cabesang Bastian, si Lucas na anac ni cabesang Moyses Ustar. . . at ang Ccai)bigan mong si Basilio Salgado, ay nacacuha nang isang bata Cng bagong anac,) lalaqui at hinde pa napuput-Ian nang pusod Cdatapuat patay), ay ang guinaua ay ibinaon noon din sa tabi nang ilog at hinde nagbigay tanto sa Justicia, caya't, nang malaman sa Tribunal ay sila'i, napreso at guinnaua ang diligencia de "inbuma路路

--68-

cion" at sila; i, ipinadala sa Cabecera, at hanggang ngayon ay sinisiyazat cun sino ang ina nang nasabing batao Ang c6lera ay lumilipas na dine at bagaman may namamatay ay isa isa na lamang, marahil, ay ang nagpalipas ay manga baguiong nag daan sa balac n:lng iba ay ang namatay dine lamang sa ating bayan ay mahiguit sa limang daan pati manga hinde taga rine, hindi co totoong na seseguro ang bilang ng tauong nanga matay. Yto at ang baguiong dumaan ang siyang dinadahilan nang pag tiguil nang Diariong Tagalog na totoong dinadamdarn co na di umano'i, ang sabi sa canilang despedida ay sila'i, quinacapos nang personal. Hinde co na isusulat dito ang balita co sa nangyad sa Maynila tuncol sa baguio at sa calera at segurong may tinangap canang balita, baquit cami ay hinde napapaluas, cundi noong icao ay bago caaalis lamang, ang iyong pag alis dine, aco lamang yata ang pinalad na nacaquita sa iyo caya pala gayo'i, si Lucia ay mag aanac nang isang magandang lalaqui na cun macacausap co lamang ang Dios ay hihingin cong huag munang cunin at hin'di pa natatapus ang gagauin. Buhat na nang lumipas ang pag cacamatay nang tauo ay earning dalaua ni Paciano ay palagui nang nasasabundoc at doon na cami natutulog nang, cun sabado lamang cami umuui at cun lunes cami umaahon, dahilang si Paciano ay nag papagaua nang camalig napipihitan, ito pa ang dahilang hinde aco macasulat sa iyo, cun mausisa co'i, nacalacad na ang correo patungo diyan. Malaqui sana ang gusto co na sa tuing correo ay aco'i, macasulat sa iyo at sa catunayan ay ang manga sulat mo ay hindi na halos mapalagay dine pate ang Cura ay naquiquibasa. Nang sinusulat co ito ay dumating dine ang sulat nang Tio Aben sa Binan na doon dao sa canila ay tototoong malaqui rin ang tubig na umabot hanggang sa loob nang Simbahan caya nga't, sa canilang pintuan nang solar ay hangang tuhod.

Yto 11a lamang, inuulit ,ko sa iyo na icao ay may bayao dine na nag mamahal sa iyo. at cahimanauari ay tayo mag quiquita rin at mag utos. MARIANO

-69-

HERvosA

MAHAl.

KONG JOSE:

Ng arau na icau ay umalis dine narinig co ang uica mong icau ay tatanghalien, ng aeoy mag -bangon uala na aeong naquita (eu) ng (hindi) ang lieod lamang fig ealesa. Caya at ng (dumating ang) sulat ni Tio Antonio na icau ay sumacay na sa vapor "Salvadora" ay totoong dinamdam co ang hindi natin pag eaeausap 1alu pa figa at itoy may pag-itan mahabang pa(na)hon, baquet ang isa pa ay noon na aeoy nasa-talaga ng P. D. na eabuntisan co que Jose, salamat na lama\ng at aeo'i, nacaraang mahusay sa pafiganib na yon, ang aquin na lamang pinag lilibafigan ay ang taenga ni Jose, nacaparis fig taenga mo, at aquing ibinabalita sayo na totoong eaparis at harinafigang huag lamang ang matularan eundi pati ang iyong ugali at iyong eabaitan at easipagan sa manga gauang magagaling. Aeoy (tulungan) mong humifige ng aua sa Dios na tayo ay mag quiquita rin at huag tayong mag earamdam at lurnifigap fig maeaeayanan fig iyong eapatid na nag mamahal sayo. Ang sulat na ito ay huag monang ipaquiquita sa iba at totoong aeoy nag aantoc na fig aquing sulaten. LUCIA

)

-70-

MERCADO.

29. Buhat sa ibaJt ibang tao para kay Rizal

Ibinabalita ang pagsilang ng isang bagong pamangkin, si Alfredo. - Balta sa Kalamba.

[Kalamba, Laguna,] Ika-14 nil Disvembre. 1882. [GINOONG JOSE llizAL,] YNIIBIG CONG CAPATID:

Tinangap na~n angpinacamamahal cong sui at mo ica 29 fig Septiembre, lubos cong pinasasalamatan ang mabubute mong nasa sa aquin, lila sigurong nat~lufigan mo aco sa yong mga aalafigin ray a nacatauid acong malualhati, las ocho fig gab-i fig acoy magdamdam hangang alas dos menos cuarto fig umaga, fig acoy mafiganac fecha IS, fig bifiagan ay fig 25, caya ang gusto mong ipafigalan ay hinde napalagay ay nahule ang sulat mo, ang pangalan ay Alfredo Porfirio; Narciso Paterno ang padrino, ang hichura ay . . . (parte carcomida pOT el anay) sa salita at hinde aco marunong fig dibujo, mahauas ang catauan, mataba, mabilog ang mucha, rna': tafigos ang ilong, maliit ang baba, gayon din ang mata, ang ulo ay tala pia, calvo ang buhoc sa bandang caliua, pagluas namin ay pacucunan co fig retrato pati aco at ipadadala co rian, acoy mataba figayon que sa date; datapuat may caunting dinadamdam aco paris figayon fig pagsulat co masaquit ang brazo cong canan. Si Ypia ay narine na niong Noviemhre; datapuat bumalic ule at hinde yata naconsegui ni Ubaldo ang destino rine, si Ypia ay naagasan niong Mayo mangaling sa pista sa Bifiang, at 20 de Octubre naagasan na naman sa Bulacan. Si na Sisa ay lumipat sa silong na quinalalaguian fig botica, si Lucio ay na sa Bifiang na at ang bahay nila dine ay si na Poroso ang tumitira at magmula niong 20 de Octubre, lumaqui ang tubig hangan

-71-

iigayon, na maraming nasirang bahay sa salpoc ng alon at nacapamanca sa carsada sa aplaya hangan sa tapat fig camalig ni Cpo n Quico ngayon, datapuat niong isang buan ay hangang sa primerong talisay sumulong ang tubig. Ytinatanong mo ar.g Padrino ni Jose, ay si Paciano; may saquit ngayon ang bata nilalagnat at nanlalameg ang mga paa at camay, tinutubeg ni Coya Aben. Uala acong padala sa iyo cundi yang isang singsing na solong brillante, sapatillang abaloryo, may caluncutan ang dibujo at color, ay pagdamutan rno na, at hinde maasicaso fig taga Bifiang ang pagaua; sa saquit na lumalacad, figayon dine, ay hinde rin nauauala ang isaisa na tinatamaan; si compadreng Ysidoro, catapat naming si Loleng, Geno Ugoc, Faustino, ama ni Tiloy, Dimo asaua ni [Margarita, si Acia; ngayon fechang ito malubha si T emo [teo, at si . . . Ju] ancho; si Pedro na inaanac mo ay naglubha rin, figayon ay mabute na. , Ang balita niong nagaane pa, ay magcacagutom dao dahil sa lumubog ang mga palayan at ang naane na ay naanod naman, aua fig Dios ay ang ating buquid ay hinde naanoran, may buquid na ualang natira anoman, mabute at may dumating ditong mga bigas na galing sa Saygon, at ibatibang lugar, caya hinde masiadong namahal dine ang bigas. Marami naman ang mga asucal fig taga B ndoc na natunao sa aplaya, si Cpo n Paulino ay isa sa bilang, sigurong humiguit cumulang sa 3,000 ang natunao, si Maneng ay sigurong 100$ lamang ang natunao sa caniang asucal. Dito'i may saquit na bagong lumalacad na namamaga muna ang mga paa hangang tuhod, bago hahapoin at dalauang horas lamang ay patay na; si T oneng na ina ni Pan goy ay namatay na sa saquit na ito, si comadreng Gefia Pafio ay malubha dito sa saquit na ito rin. Ang compadre mo si Cp.n Andres ay siang nacabile fig bahay ni Toneng caya narine na sa aming calle. Cami ay dine na natitira sa ibaba, lumipat cami niong 5 fig Octubre. Mabute na ang aquing bianan at nag papacumusta sa iyo. Dalauang anac ni tIa Tomasa ang namatay, si ate Ave ang isa, hinde co malaman cung sino ang isa; si tIO Bindoy namatay; sigurong hinde mo totoong gusto itong mga ~alitang ito at map lumbay, datapuat ibeg cong malaman mong lahat. N gayon ang mga dalaga naman [ang iba] balita co sa iyo: si Ursula at si Victoria, anac fig aling Pangoy ay nag aaral fig misa para sa noche buena, si Antonino ang maestro cung tauaguin ni Padre Domingo ay si na Boema at T rafol. Si Loleng

-'12-

ay masipag na ngayon, nagbibibinca ipin~gbibile sa nagrerevecino, hinde na nag papano sa liig~ cung mag sirnba, cunru Lingo larnang, iba na ngayon si Loleng. Si Antonio ay napasisilid sa loob ng cahong ipadadala dian sa iyo rnasqui rao sia pacuan, gusto rao niang purnarian sa iyo, ngayon ay salat dine sa rnga bunga ng cahoy na rnagauang rnatarnis caya ualang rnaipadala sa iyo cundi jalea, saca cana padalhan cung gusto rno pa. Acoy nag bilen fig rnga pano na habi sa Lipa at ipadadala co rian sa huleng aalis para dian. Ybabalita rno dine cung mahusay na darating diang rnagaling ang rnga rnatarnis na padala nila dian sa iyo at cung paano ang rnabuteng pagdadala dian. Ang ibang balita co sa iyo ay sa ibang sulat na at totoong rnahaba na ito. Nag papacurnusta sa iyo si Freding, uala pang tatlong buan ay ibeg ng rnaquipagpulong. Ang iyong capatid na lubhang nagmarnanal sa iyo. SATURNINA RIZAL.

---000--MINAMAHAL KONG BAYAW:

. Lahat ng Iilaibab~lita ko sa iyo ay ang kapatid rnong babae ang siya na raw rnagbabalita. Dahil dito'y hindi na ako rnagbabalita. Ipakisulat rno sa akin kapag natapos na ang rnga pagbabagong ginagawa sa rnga kodigo sibil, krirninal, adrninistratibo, sa pangangalakal, at ang kani-kanilang rnga batas ukol sa prosedirniyento. Alarn rno nang rninarnahal kita kaya rnaaari rnong pagutusan ang aking pagkatao at ang aking kaanak nang walang anurnang pasubali. Angaw angaw na pagmarnahal. Laki ng pagnanasa kong rnakita ka at rnayapos ka! Ang iyong bayaw, MANUEL TIMOTEO DE HIDALGO.

-73-

30. Buhat kay Rizal para sa kanyang bayaw na si Hidalgo~

Madrid Ika-27 ng Nohiyemhre, 1882

MANUEL

HIDALGO

MINAMAHAL KONG BAYAW:

Tinanggap ko ang sulat ninyo nang ika-19 ng kasalukuyan, na sa aki' y nagpapatalastas ng rnaligayang halitang lahis kong ikinalulugod, at dinararndarn kong sa papaano rnang paraa'y hindi ko rnaaaring rnadaluhan at rnapakilahukan ang inyong kasayahan. Lubhang kakaunti ang rnga halitang maihihigay ko sa iyo, sapagka't ang nauukol sa akin ay ipinadala ko na sa sulat sa ating rnga rnagulang. T ungkol sa mga bali tang nauukoI sa pulitika, ay rnahabasa ang kararnihan sa Diariong tagalog na pinagpadalhan ko ng isang lathala. Gayunrna'y ibabalita ko sa iyo ang isang pangyayaring nakatawag ng kaloohan ng mararni dahil sa sariling-sarili at rnaliwanag na naglalarawan ng ugali ng isang hansa. Noong una'y rnayroon ditong isang lih6t na italyano, na nagngangalang Barghosi, na tinatawag na isang rnakina ng tren. Nagtungo sa Saragosa at sinasahing siya'y tinalo ng isang taga-Aragon, na nagngangalang Bielsa.. Nagharnunang rnuli sa lunsod na ito at si Barghosi narnan ang nanalo; sa gayon, ang bayang galit na galit dahil sa pagkatalo ng kanilang kahahayang si Bielsa ay pinag-apuyan ng gayon na larnang poot sa italyano, na pinagtulung-tulungan itong pukulin ng rnga hate, sapatos, tinapay at iha't iba pa. An6 ang sasabihin ng italyano sa gay6n? Mangyaring ihatid larnang ninyo ang akiIl:g pakikidalamhati sa rnga angkang narnatayan ng kamag-anak at iha pang â&#x20AC;˘ AnK orihinal ay nasa-wikang tagalog.

-74-

kahinlog, samakatuwid baga'y sa mga angkang nakauunawa at naghihintay ng mga ganiganitong kaugalian sa pagsasamahan. Sa lahat ay ipinahahatid ko ang mabuting hangad at mahigpjt pa yakap, at isang halik kay Alfredito, na ninanais kong alagaan ninyong mabuti upang siya'y lumaking walang sakit at malakas. Ang iyong kapatid, RIZAL

-75-

31. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Kolerang tuyo. - Masamang pagkabyaw. - Pista ni San Francisco. Ang ban tog na kabayo ni Rizal. - Isang panaginip. Kaunting nagay tungkol sa pulitika.

[Kalamba, Laguna] Ika-29 ng Disyembre, 1882

JOSE RIzAL

MAHAL KONG KAPATID:

Kahapo'y nakatanggap kami ng isang sulat mong may petsa 31 ng Agosto. Doo'y dumaraing ka sa hindi pagtanggap ng anumang liham ng ating mga magulang, na hindi nagsisisulat sa iyo, hindi sapagka't talagang ayaw su~ulat, kundi sa dahilang sa kanilang taglay na gulang ay hindi na makasulat, at akong naririto ay paniwalaan mong ang hindi nila pagkibo ay lalong mahalaga kaysa lalong rnainam na sulat; sa halip ng ating rnga magulang ay inaakala kong ang ating mga kapatid na babai'y nagsisisulat sa iyong palagi palibhasa'y hindi sila gaanong nararamihan ng gawain; tungkol sa akin, ang masasabi ko sa iyo'y labis-Iabis ang aking mga gawain at wala akong mga kadahilanan, gaya ng nangyayari sa akin sa sulat na ito, na hindi ko rnalaman kung ana ang aki~g ilalagay na, makagig.ising sa kalooban mo 0 may kabuluhan sa IyO; datapuwa t sa dahIlang naiibigan rno pati mga bagay na lalong walang katuturan dito sa ating bayan, ay rnagbabalita ako sa iyo ng kaunting maaari kong sabihin. . Nabawasan nang malaki ang bilang ng mga dinarapuan ng kolera nguni't sa ibang ayos naman umiiral, na tinatawag ditong kolerang tuyo, hindi pinangungunahan ng l'agdumi at pagsusuka, ang palatandaan ay ang malabis na pagkapagod at

-76-

panlalata at ang pangingiki na nagwawakas sa pagkakalagmak ng dinarapuan pagkaraan ng Hang oras lamang; sinasabing napakahirap bakahin ang sakit na ito, at tunay nga, sapagka't sa lahat ng dinapuan, ang naging hangga'y ang pagkasawi. Salamat at mangilan-ngilan lamang ang nagkakasakit. May mga kamag-anak tayo sa Binyang at sa San Pedro, Makati na nangasawi sa sakit na ito. Kakaunting mag-aanak ang hindi nakaluksa sa kasalukuyan, maging sa mga kamag-anakan nilang malalapit 0 malalayo. Sa 100b ng simbahan, ang kulay ng damit ng marami ay itim, gaya nang noong araw ay puti. Sa pagsisimba ko kung Linggo ay parang dumadalo ako sa pag-aalaala sa mga patay kung buwan ng Nobyembre, na walang ikinaiiba kundi ang mga tumba at ang mga kandila; ang katahimikan at ang anyong puspos ng kalumbayan ay walang pagkakaiba. Walang ipinagkaibang ang Pasko'y dumaan ditong 路katulad nang mga nakaraang taon, at ang tanging kaibhan lamang ay ang mga umawit na tiple sa misa sa taong ito ay sina Victoria, Ursula at Pangoy, na nagsilabas namang mabubuti sa ginawang pagsasanay, nguni't masama sa oras ng misa. Si Ursula ay siyang Haguer ng Kalamba; nang taong ito ay lumaki rin ang tubig at nagbawas ang kasiglahan sanhi sa pangyayaring ang asukal ay indi pa naipagbibili, at sa katotohana'y nararapat ngang ikalungkot. Ang kagyat na bunga ng salot na ito ay ang kawalan ng mga bisig na aani ng palay; kakaunti ang naparoroon sa bukid; ang karamihan sa mga tao'y namamalagi sa kani-kanilang bahay, dahil sa takot na magkasakit at upang mag-alaga sa maysakit; samantala'y dumaraan ang mga araw at ang palay ay nabubulok sa bukid. Ano ang katuturang magkaroon ng mabuting ani kung ang lahat 0 isang bahagi nito'y nabubulok lamang sa lupa? Huwag sanang mangyari sa tub6 ang gaya ng nangyayari sa palay, sapagka't kung magkakagayo'y maib~buntunghininga natin yaong '\nabuti ang pagdating ng sarna, kung nag-iisang dumara. " tmg. Ang malalakas at panay na uIang bumuhos nang ta6ng ito ay nakapinsala nang gayon na lamang sa mga tubuhan, kaya~t kulang pa sa kalahati ng dating ani ang ating matatabas. Linggu-linggo'y bumabaha ang mga ilog na bumubuhos sa lawa at digagaano-ng tubig na nanggagaling sa iba't ibang pook ang umaapaw, na sa kawalan ng matatakbuhan maliban sa ilog-Pasig, kung kaya lumalaki nang labis-Iabis at ikinalulubog ng mga baybayin hanggang sa mapilitang magsialis ang mga naninirahan.

-77-

~lan mang panahoI;l ay hindi namalas ang ganito kalaking

apaw ng tubig sa tabing-dagat, na anupa't umabot hanggang sa talisay na patungo sa pula. Noong ika-4 ng buwang ito, kaarawan ng pista ni San Francisco, ang mga kasapi sa "orden tercera", mga babai't lalaki, ay nangagdaos ng pista, may misa at prusisiyon sa patyo, at pagkatapos ay na,ghandog ang "celadora" ng isang agahan at tanghalian sa bahay, na dinaluhan ng maraming mga kapatid na babae, ng ilang mga tanyag sa bayan at ni P. Domingo; ang mga babai'y tumangging kuma in sa loob at ninais nila sa kusinaan, at sa dahilang doo'y walang anumang nakahanda, ang bawa't isa sa kanila'y nagkani-kaniyang kuha ng pinggan at kumain, sangayon sa kanilang maibigan, nguni't ang totoo'y naghari noon ang di-gagaanong kaguluhan. Pagkatapos ng agahan, ang mga lalong matatakutin ay nagsiupo sa paligid ng isang bumabasa ng buhay at mga himala ng kanilang amang San Francisco; ang hindi naman gaanong matatakutin ay nag-umpuk-umpukan at doo'y naari silang magbiruan ng mga bagay na labas sa kanilang pagkamanang. Nang matapos ang pagbasa at nang wala nang mapag-usapan ay kinuha ko ang orakulo ni N. (Napoleon), ang kapalaran at mga larawan ng mga Diyoses sa G. at R.; ang mga mapaniwalain at mga pormal ay sumangguni tungkol sa kanilang kapalaran sa hinaharap, ang mga di-mapaniwalain, na ang karamiha'y mga matatandang wala namang maisasangguni, ay nangagkasiya na lamang sa pagnganga ng hitso, samantalang buong pananabik na pinagmamalas ng mga kabataan ang mga larawan. Sa panClJ1glialian ay namalas ang lalong malaking kaayusan, sapagka't naglagay na ng isang mesa sa labas para sa mga ayaw magsidulog sa loob. Pagkatapos ng pananghalian ay llagpa~lam na ang mga manang sa "celadora", at sa ganito'y natapos na ang pista. Sa pis tang ito'y umabuloy kami nang kaunti sa nanay upang siya'y magkaroon ng kasiyahan. Ang liham na ito'y sinulat noong Setyembre nguni't hindi natapos, at aking .nalimutan sa aking mga damit, ngayong makita ko ay ipinadadala ko sa iyong may kasamang mga balitang hull sa nasabing petsa. Buhat nang magbawa ang bagsik ng kolera ay nakapaparoon na ako sa bundok upang maihanda ang pagkabyaw at sa mga araw na ito'y halos tapos ko na; sa aking pagparoo't parito ay hindi ko sinasakyan ang iyong kabayo sapagka't palibhasa'y lumalagi ako roon ng linggu-lingguhan at saka wala namang silungan 0 kuwadra, ay nag-aalaala akong baka manga-

-78-

yayat; sa kabilang dako'y naging mabagsik at matapang ang kabayong ito, kaya't sadyang iniiwan ko na sa bahay. Tungkol sa kabayong ito ay maibabalita ko sa iyong isang hapon ng araw ng Linggo'y sinubok na sakyan ni Dandoy, noong nagkataong naririto ang kabayong pinakamatulin sa Lipa; nang ang dalawa'y tumatakbo na nang buong tulin, ang kabayo mo'y sumipa nang sumipa, gaya ng karaniwang ginagawa, kaya't si Dandoy, bagaman isang sanay at magaling mangabayo ay nahulog sa siya at gumugulong na bumagsak sa lupa sa gitna ng liwasan. Ito'y nagpapagunita sa akin nang ako'y ihulog ng kanyang kabayo, at ngayo'y siya naman ang inihulog ni kastanyo, kaya't kami'y patas na. Kung mauuna ang pag-alis ni Gregorio kaysa iba, ay sa kanya mo na matatanggap, marahil, ang kahang kinalalamnan ng aywan ko kung anu-anong bagay, ang singsing. at sapatilyang padala ni senyora Neneng, ang mga panyo ni Olimpia at limampung piso ni Antonino, bilang bahagi ng iyong pensiyon na ibinigay nito kay tiyo Antonio. Dinala sa akin ang unang bilang ng C.S.; hindi ako magtatakang padalhan ako nito palibhasa'y naroroon ka; datapuwa't dito'y nakapagpapaalingasngas sa tao ang ana mang bagay na walang halaga, at ipinalalagay na isang napakalaking bagay ang wala kundi anino lamang; dahil diya'y hindi nababagay sa akin dito ang pahayagang iyan; gayunman, kung nagpipilit kang ako'y maging suskritor ay ikaw ang bahala, nguni't hayaan mo nang matago riyan ang mga bilang ng pahayagan. Sino ang Pagong na iyan? Sa dahilang maaaring malimutan mo ang tagalog, na siyang wika mong kinamulatan, ay magtatapos ako sa paggamit ng wikang ito. <!Na aala mo pa ba yong sinabi mo sa aquin, fig isang madaling arao, macatapos ang simbangabi, na napanaginip mo na ang ating familia magdadaan sa isang malaquing caguluhan, figuni't dimo mapapagsia cung [iyayaman 1 0 ipaghihirap fig ating buhay, palibhasay bUfiga fig isang panaginip lamang? Itoy naalaala co pa at figayo'y parang nanariuang muli dahil sa aquing bagong na pafigarap, na di miminsan cundi macalaua, na cahauig fig iyo, ang caibhan lamang fig aquin ay me caonting calinauan sa paghihirap: gayon man palibhasay acoy di mapaniualin bucod sa rito ang mga panaginip ay fig yayari doon sa cadiliman fig pagtulog, caya di lubos ang aquing pa路

-79-

niniuala Cb~gaman at ang lahat fig ito ay di malayon mangyari) , ifigatan fig Dios tayong lahat at lalong la10 si S. at P. Ytong dalauang quinasusuutan ay di dapat gawing uliran fig isang nacacaibig mag saoli sa pinang galifigan sa pag cat ualang aasahan catiuasayan ang alin mang daan ay papatUfigo sa Roma, figunit cung dina na iisipan ang mag saoli ay macapipili ang lalong magaHng, ang lalong magaling sa napagaabot co ay ang mina maga1ing fig caramihan.

PACIANO

RIZAL MERCADO.

Ba1itaan mo aco cung cayong taga rian ay pulos na labasa na cung ipaparis dini ay caramihan dulos cami, sa pagcat cung mag caganoon ay ualang lunas para sa atin.

)

-80-

32. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Paciano

Madrid Ika-30 ng Disyembre, 1882

G. PACIANO

RIZAL

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinanggap ko ang iyong sulat ng ika-12 ng Nobyembre1 at nabatid ang doo'y nalalaman. Nakatanggap ako kay Tiyo Antonio2 ng P50, na hindi ko inaakalang sa atin galing, at gayunman ay napanahon ang pagkakarating sapagka't hinihintay ko ang buwanang pensiyon ng Disyembre; hangga ngayon ang paniwala ko'y ang kahuli-hulihang PIOO na tinanggap ko ay ukol sa aking mga gamit sa taglamig at matrikula. Ikinagagalak ko nang di sapala ang iyong pagkakaunawang nakagawian mong ipadala s.a akin, na sapat at may labis pa sa Barselona, ay hindi nagkakasiya rito na ang mga gugol ay dalawang ibayo. Apatnapung duro ay makasasapat kung mamumuhay nang matipid at hindi gugugol sa damit. Sa halagang ito ay makapapasok nang minsan sanlinggo sa dulaan nguni't hindi na hihigit pa sa minsan lamang. Marahil ay may malalabi pang isang duro 0 dalawa isang buwan sakaling hindi magkaroon ng di-pangkaraniwang mga gugol. Isa sa mga bagay na lubhang nakapagpapapayat sa bulsa ay ang labada, mga sikulate at mga kape, sapagka't yamang ako'y nakatira sa isang bahay na lubhang maginhawa ang aking kalagayan, at kumakain at iba pa, ay 1 Ang sulat na itong binabanggit ay naiathalang kasama ng Mga Sulat sa kanyang mga Kaanak, na may bIg.. 26, Nobyembre 12. 2 Ang tinutulroy na Tiyo Antonio ay si Antonio Rivera, ama ni Leonor Rivera. Ang binabanggit na 50 piso ay nanggaling sa kanyang bayaw na si Antonino Lopez at ng asawa nitong si Narcisa, halagang ipinadala kay Rizal sa pamarnagitan ng kanyang tiyo Antonio Rivera, bUang bahagi ng kanyanl1; pensiyon sa buwan ng Disyembre. (Tingnan ang mlat tii Paciano ng ika-29 ng Disyembre, 1882).

-81-

napipilitan akong mag-agahan sa ibang pook sapagka't walang agahan sa kinakainan ko. Sa halagang P50 ay maluwag na maluwag na ang buhay ng isang tao at maaari pang makapagtipid sa panahong gipit. Inaari kong isang dakilang biyaya ng Tadhana ang hindi natin paJ11umulubi sa napakaraming sakunang nangyari riyan.Umaasa akong pakikinabangan at maaani mo ang asukal, taglay ang kasanayan at kapalarang gaya ng dati, sapagka't sa gayon ay maaaring matupad ang isa sa mga hangarin ko, na dili iba kundi ang makita kita rito sa loob ng isa 0 dalawang taon' at si Marianito, Maneng6 , at iba pa na maghahali-halinhinan. Kinakailangang maglakbay. Binabalak kong sa Hunyo'y paroon sa Pari~ 0 sa Roma,s hindi ko pa napasisjyahan, kung magpapakalubos ako sa pagaaral ng pranses, na may malaki na akong kaalaman, 0 kung tutungo ako sa Roma upang malasin ang bantayog at matuto ng italyano. Lalo sanang mabuting bago kayo pari to ay mamnong na akong magsalita ng planses, ingles, at aleman upang sa gayon ay hindi tayo malinlang sa ating mga paglalakbay. Kapag walang nalal'amang wika ay malaki ang nagugugol, at rna sarna ang nagigfug paglalakbay. Hindi ko nalalaman kung nakatanggap ka na ng isang sulat ni Ginoong Alberto Croates., mangangalakal ng mga makinang pinatatakbo ng singaw Cbapar), para sa isang kasunduang lalabas na lalong mura para sa iyo.7 Alamin mo ang ibang mga suI at ko. Sabihin mo sa iyong mga kaibigan, sa mga maykaya, na inaanyayahan ko ang kani-kanilang mga anak na parito sa mga pook na ito. Ninanais ko sanang ang susunod na salin ng lahi, 3 Ang mga kapahamaka't kapinsalaang binabanggit ay diU iba kundi ang salot na kolera, bagyo, at bahang nangyari noong Olrtubl路e, at bilang bunga nito'y ang mga kaliraang tinamo ng mga pananim at ang pagkukulang ng mga billig na gagawa, dahil sa kiaramihan ng mga sinawi ng salot. "Inaasahan at nilalamuyot ni Rizal ang kanyang kapatid na si Paciano at ang bayaw niyang si Mariano Herbosa, na magsiparoon sa Espanya kahit na la loob ng maikling panahon, upang sila'y magkasamasama. 6 Ang Maneng, ay siyang palayaw sa mag-aanak ng kanyang bayaw na si Manuel Hidalgo. 6 Hindi nakaparoon si Rizal sa Roma, kundi lIa Paris lamang, gaya ng kanyang binalak nang tag-araw nang 1883. 7 Binabalak ng klapatid na lalaki ni Rizal na bumili ng isang "motor" na pinakikilos ng lingaw 0 "bapor", upang magamit sa kanyang kabyawan nc tubo.

-82-

ang sa sirnula ng dantaong 20 na siya nang rnarnarnahala at aakay sa Kalarnba, ay rnaging isang salin ng lahi ng liwanag, maningning, rnatalino at rnakapagpapaunlad. 8 Ang iyong kapatid, lliZAL.

8 Kaiba sa ibang mga kabataang kasinggulang niya, si Rizal ay nagiilip at nabubuhay alang-alang sa kapakanan ng hinaharap ng kanyang bayan at sa gayon siya nabuhay hanggang kanyang kamatayan.

)

-83-

33. Buhat kay Rizal para kay Maria

Rizal~

Madrid~

Ika-30 ng Disyernbre, 1882 BINIBINING MARIA RxzAL MINAMAHAL CONG CAPATID:

Tinangap co ang iyong rnaicli, figunit rnasaganang sulat,l puno ng rnasasaya at nacacatuang balita. Hindi co na inaantayang aco'i rnasulatan pa ni tatay at ni nanay, lalong lalo na si nanay sa calabuan ng canilang rnata; rnatang pinagiisipan cong garnutin cung aco'i rnauwi. Iquinalulungcot co larnang ay uala acong tinagong sulat ni tatay na aquing rnababasa. Lahat sana ng aquing sulat sa castila na may sirnulang: Mis queridos padres y hermanos ay inyong itago, dahil sa siya cong pinagsusulatan nang lahat na nangyayari. Cung aco'i rnauwi dian, aquing titipunin at paglilinauin. 2 Alarnin rno cung ana ang calagayan nila . . .3 at ang rnga bilin ng caauaauang nag alaga sa atin. Sa rnabait rnong calooban inaasahan cong hindi nagcagayon-gayon. Sabihin rno sa tatay na aquing naquita ang cornetang rnahaba ang bun tot ng isang gabing carni nila Sanciangco, Paâ&#x20AC;˘ Ang orihinal ng sulat na ito'y nasusulat sa tagalog. 1 Ang bi08banggit na sulat ay ang kay Maria na pinetsahan sa Kalamba. Laguna, nang ika-13 ng Nobyembre ng 1882, kasabay ng sa kanyang kapatid na Josefa. na kapuwa inilathala sa Epistolario. 2 Ang hangaring ito ni Rizal ay nagpapakilala ng kanyang kaasalang mahiligin sa pag-aayol, na bata pa halos ay kanyang ipinakilala 08, sa pamamagitan ng pagsulat ng kanyang mga ala-ala at itinatala ang lahat ng nangyayari. 3 Ang salitang hindi mabasa ay di malayong Ina 0 Aquilina Alquitran na naging tagapag-alaga kay Rizal at nag-alaga rin naman sa lamyang iban~ mga kapatid na babae. Ang Inang ito, gayundin naman sina Munds at Juan, na pawang tagapaglingkod sa mag-aanak nina Rizal, ay pawang nangamatay sa salot na kolera nang 1882, gay'a ng ibinabalita sa sulat ni Maria.

-84-

terno at aco'i nangaling sa bahay ni Dn. Pablo! Ang buntot ay mahaba at cung nasipot ay magmula sa a la 1 hanggang a las 6 ng umaga. Mabuti at si Andeng6 ang narian sa atin paanot-paano ma'y dating caquilala. Sina Tibusi ay tila manding aquing naiuan kina Sidra . . . Acala co'i cayo'i sauang saua sa pamimiuas at pamamangca sa ilog; gabi't arao ay namamayati. 6 Cung aco sana'i narian ay tayo'i mangingisda parati. Lumalim ba sa datihan ang ating ilog? Pagbalic co'i aco'i magsasaua ng paliligo. Di ca maniniuala'i aco'i mula pa ng calahatian ng Agosto hindi aco naliligo at hindi naman ako nagpapauis. Ganoon dito. T otoong maguinao at totoong ,mahal ang pagpaligo. Tatlong bahagui 7 ang bayad ng bawat isa. Sabihin mo kay Milo'i 8 comusta ng maraming marami (cung hindi na duling) ganon din cay Teang, Delfina at Tonio. Uala aco sa Culambo, ni Paila, ni Barcelona,9 cundi sa Madrid. Ang casama co sa bahai ay si Vicente Gonzales; cami lamang dalawa. Atao arao ay nahuhulugan ng ngipin, at palaguing sinasactan.. Ang aming tinitirahan ay ganito ang pag . . . 10 4 Ang binabanggit na S'anciangco ay dili iba lrundi si Gregorio Sanciangco y Gozon; ang Paterno ay si Maximino Paterno; ang D. Pablo ay si Pablo Ortiga y Rey. Ang balitang ito'y ibinibigay ni Rizal bilang kasagutan sa tanong ng kanyang ama na ginawa sa pamamagitan ng sulat ni Mariang kanyang kapatid. 6 Si Andeng ay isang dating tagapaglingkod ng mag-aanak ni Rizal, na nagbalikl uli. 6 Ang kahulugan ng "namamayati" ay nanghuhuli ng isda sa pamamagitan ng "bayati" 0 lagtang. Ang "bayati" ay isang uri ng halaman, na SDIt bunga pag dinurog 0 dinikdik ay nakalalason 0 nakahihilo sa isda, kaya't ito'y madaling mahuli. 7 Ang tinatawag na tatlonA bahag; noong araw ay katumbas ng tatlumpu't pitong sentimos at kalahati ng ating kuwalta ngayon. Si Rizal ay nagtitipid ng gayon na lamang kailan ma't hindi gaanong kailangan at hindi makasasama sa 1canyang katawan; kaya't hindi naliligong madalas sa Madrid katulad nit kanyang ginagawa sa Pilipinas. 8 long tinatawag na Milo ay si Emilio, ang lkang ay si Angelica, ang Tonio ay si Antonio, tatlong anak ni Antonino Lopez at ng kanyang kapatid na si Narcisa; si Delfina ay ang anak na babae ng kanyang kapatid na si Lucia, na asawa ni Mariano Herbosa. Si Emilio ay duling pagsilang nB sa maliwanag at ito'y tinistis ni Rizal sa Kalamba nang bumalik sa Pilipinas noong 1887. 9Wala ako sa Kulambo, n; Panya, ni Barselona. Ang mga pagagong aalitang ito'y iniuukol sa kanyang mga pamanglcin na laging nagtatanong kung ai Rizal ay nasa Kolombo, sa Espanya 0 sa Barselona. 10 Sang-ayon sa dibuhong nakaguhit sa sulat, ang bahay na tinitirhan nil. ni Vicente Gonzalez ay may dalawang silid, ang isa'y siya nilang nagiging tulugan,g dalawa at bihistln' pa rin na may dalawang lCatre para ,sa iJcanilang dalawa.

-85-

(Larawang guhit sa kamay) Cami'i may apat na malalaquing salamin. Ipagcumusta ~o aco cay Sra. Ipial l at cay Baldo. .Gaion din naman cay Loleng, Sula, Marcosa at Victoria, huag ding icamong 路macalilimot. }. IUzAL

11 Ang Sra. Ipia ay ang kanyang kapatid na ang kanyang bayaw na si Ubaldo; ang Loleng ay dalagang taga-Kalambaj si Sula, Ursula, Marcosa apelyidong Herbosa ay pawang kapatid ng kanyang

-86-

si Olimpiaj ang Baldo ay si Dolores Habaiia, isang at Victoria na may mga bayaw na si Mariano.

34. Buhat kay Rizal para kay Josefa Rizal짜

Madrid, Ika-30 ng Disyernbre, 1882 BINIBINING JOSEFA RrZAL MINAMAHAL KONG

PANGGOY:

Tinangap co cahapon ang inyong sulat1 na dalawa ni Sra. Maria. Nang huwag cayong rnagsabi na hindi co cayo sinasagot, ay susulatan quita cahirnat aco'i cacapusin yata ng panahon. Labing a,pat na sulat2 na ang aquing natatapos at ang rnaicli sa lahat ay a,ng iyo dahilan sa naubos na ang aquing sasabihin. Inaantayan cong aco'i datnan fig rnga jaleang bayabas na acala co'i gaua ni tatay 0 ni Sra. Neneng3 dahilang may nag iirnpoc sa aquin dine. Huag ninyo acong hiyain. Sa Carnaval na daratin ay isosoot co ang aquing barong gasa cung naito sana ang salacot cong sungay ay acala co'i sila'i magugulat. Sayang at hindi co nahingi. Si T rining4 ay hindi sumusulat sa aquin; anhin co si Cho5 leng na uala sa bahay, baca ayao pasulatin 0 hindi .pinasusulat. Gayon ma'i cayo 0 icau ay sulatan rno acong lagui at ng icau ay mabihasa. Inyong pagpisanpisanin ang lahat na

* Ang

orihinal ng sulat na ito ay nasusulat sa tagalog. Ang sulat na binabaggit na kasama ng sa kanyang kap~tid na si Maria ay may petsa 13 ng Nobyembre ng taon ding iyon. 2 Sa labing-apat na sulat na itong tinutukoy ay wala kaming nakikilala ~ndi ang mga ipinadala sa kanyang kapatid na lalaking si Paciano, sa kanyang mKa kapatid na babaing sin a losefa at Maria at kay Leandro Lopez. Inaakala naming ang iba pang sulat ay pawang ipinadala sa kanyang mga magulang. sa ibang mga kapatid na babae at mga bayaw at sa iba pa ring mga kaibigan sa Kalamba at Maynila, n~ hindi nanga ita go. 3 Ang Neneng ay si Saturnina, na kapatid niyang babae. 4 Ani Trining ay ang kapatid niyang babaing si Trinidad. 5 Ang Choleng ay ang kapatid niyang babaing si Soledad, na noo'y nasaMaynila at nag-aaral at nakatira sa kanyang impo na si Gng. BasiJia Bauzon oj Leyva. 1

-87-

suI at sa isang sobre at inyong timbangin, cung ualang 15 gramos, 0 alin ay di pa lampas sa isang sello. Caya ganito ang s~bi co, a~ .tila cayo natatac~t baca bumigat ang sulat. Gayon dm ang b11m co kay Sra. Slsa. I> Acala co'i palagui cayong caifigay dian sa bahay cung napaparian ang mga caliliitan. Hindi man din cayo magcamayao sa mesang ipil, ibig co sana cayong maquita sa isang butas ng cosmorama. Huag mong antaying aco'i pumuti at magmuchang castila. 7 Narian na si Sra. Ipia?8 Cung tumataua ba'y naliit din ang mata? Cumusta cay Trining. Ang iyong capatid, RIZAI.

Sra. Sisa ay ang kanyang kapatid na si Narci!!a. Sinasabi ito ni Rizal sa kanyang sulat, sapaglca't ipinahayag sa kanya ang hangad nit kapatid niyang si losefa na siya'y bumalik sanang maputi at mukhang kastila. 8 Ang tinatawag na Sra. lpia ay dili iba kundi ang kapatid niyang Ii OUmpia, na sa dahilang mamba ay lumiliit eng mga mata kung tumawa. 6 Ang sinalabing 7

}

-88-

35. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Madrid, Ika-17 ng Enero, 1883 MINAMAHAL KONG MGA MAGl1LANG AT GINIGILIW NA MGA K.-\PATID:

Buhat ng kahuli-hulihang sulat ko nang ika-30 ng Disyembre ng taong nagdaan 1 hanggang sa araw na ito, ay nakamalas ako ng mga bagay na karapat-dapat ibalita sa inyo, upang kayo'y mabigyang unti-unti at walang pagmamayabang ng isang kaalaman tungkol sa pangulong bayang ito at ng kanyang mga tao. Noong bagong taon, ang lahat ay nagdadalawan, nagpapadalahan ng mga tarheta, mga pagbati, mga kaloob, at maraming iba pa. Noong ika-6, kaarawan ng Tatlong Hari, ang pagdiriwang ay nauwi sa paglilibot sa mga daan, at dito'y sumisigaw sila, nanggugulo, at hinahanap umano .ang mga Hari, at sa ganito'y nakagagambala sa mga naglalakad; salam at at iyon ay ipinagbawal ng Konde ng Figuerra, na siyang Gobernador sa Madrid, kaya hindi nagkaroon ng marami at malaswang alingasngas. Nang lumagpak ang Kagawarang-Bansa2 at magbitiw sa 1 An.g sulat na binabanggit ay ang may bIg. 10 sa "Sandaang Sulat ni Rizal". 2 Ang tinutukoy na Kagawarang-Bansang lumagpak ay ang Kagawaran ni Sagasta, bHang pangulo, at bilang mga Ministro naman ay ang mga sumusunod: Vega de Armijo, sa Estado; Alonao Martinez, sa "Gracia at Justicia"; Martinez Campos, sa Digma; Pavia at Pavia, sa Hukbong Dagat; Venancio Gonzalez, sa "Gobernacion"; Alboreda, sa "Fomento"; Francisco Camacho. sa Pananalapi at Leon y Castillo, sa "Ultramar" 0 Kabilang-ibayo ng mga Dagat. Ang paglagpak ng Kagawarang-Bansang ito'y dinamdam nang gayon na lamang ng mga Filipino sa Madrid, sanhi sa kanyang politika 0 pamamalakad sa maluwag; palibhasa'y isa sa mga unang hakbang na ginawa nito ay ang pangkalahatang pagpapatawad sa mga pahayagan, ang pagbibigay-Iaya sa mga nandarayuhang mga politiko, ang pagbawi ng utos na nagbabawal ng pagdaraos ng mga piging 0 bangkete at ng mga pagtitipon 0 kapulungang may uring

-89-

tungkulin si De Leon at Castillo, 3 bagay na dinamdam nang gayon na lamang, ang Lupon ng mga Patnugot ng Sirkulo Ispano-Pilipino ay nagsadya sa kanya upang makipagpaalam at ipahayag ang aming pagdaramdam. nang araw pagkatapos niyon, ay pumaroon kami sa Kagawarang-Bansa ng mga Suliraning Panlabas upang batiin ang bagong Kagawad-Bansa, si Ginoong Munoz de Arce! Sa gayo'y namatay ang Hari! Mga karahupan ng buhay! Tinanggap ko ang su]at ni Silvestre6 at dinaramdam ko nang gayon na lamang na siya'y hindi ko matulungan ngayon. Ako'y totoong baguhan pa rito at wala pa akong sapat na kaalaman upang makapagsimula; bukod sa rito'y IOnakailangan ang salapi at katungkulan. Kahit na ang hari, na nagtagubilin ng isang militar sa Kagawad-Bansa ng Digrnang si Martinez Campos6 para sa isang tungkulin sa PiJipinas ay tila nag-aantay ring siya'y pagbigyan. Pagtitiis at pag-asa. Noong ika-8 ay muling binuksan ang mga klase at kami'y bumalik sa nauntol na pag-aaral namin. Nagsimulang umulan, bagay mi ikinasiya ko, datapuwa't mahina lamang, tikatik, gaya ng sinasabi natin diyan at tumagal ng buong sanlinggo. Ang mga daan ay napuno ng marumi't malagkit na putik, ang lupa'y naging maHulas, at sa mga butas ng matanda't ukaukang batong nakalatag ay nagkaroon ng mga lubak at burak na parang lubluban ng mga kalabaw. Pagkatapos ay isang lamig na nanunuot sa kaibuturan ng mga buto, hindi na maaaring maging higit na malamig pa kaysa roon. Kay pangit noon ng Madrid. Ang mga bangketa at mga daan ay puno ng mga payong na ang mga mahabaging dulo'y nakabulag sa marami. Kung magkaminsa'y nababaligtad ang kulang palad na payong dahil sa hihip ng hangin at ang may-ari ng gayQng mahinang kagamitan ay nalalagay sa isang katawa-tawa't rnarepublikano, atbp., bagay na siyang naging dahit na makapagdaos ng. pamaheyag ang mga republikano, nn napanood at iniulat ni Rizal 98 isa 98 kanyang mga sulat, na nangyari sa Madrid. 3 ltong ai Leon y Castillo ay naging Ministro de Ultraroar' sa KagawarangBansa 路 0 Ministerio ni Sagaste, at sa kapanal;lUnan nito inilagda ang pagpapatigil ng pag-iimbak na tabako at pagpapaluwag sa pagtatanim nita sa Pilipinas; siya'y nagbitiw ng tungkulin dahil sa pagkakasumangang nangyari sa kagawaran. 4 Si Gaspar de Nunez de Arce ay isang bantog na manunulat na kastila, na humalili kay Leon y Castillo sa pagka "Ministro ng Ultramar". 6 Ang binabanggit na Silvestre ay ang kanyang bayaw na si Silvestre Ubaldo. Ito'y sumulat sa bnya upang gawin ang magag,wang paglakad sa kanyang mga kaibigen, sa Madrid, na si Ubaldo ay mabigyan ng isang kalalagyan bilang "Telegrapista ng Vigias y Telegrafos" sa Pilipinas. 6 Si Martinez Campos ay naging Heneral ng Hukbong Kastila na aiyang pinagkakautangan ng pagkakatatag na muli ng kapangyarihan ng Had sa EapaIl)'a.

-90-

higat na kagipitan. Kapag umulan diyan, ay umuulan nang malakas na nalcalilinis ng mga daan at ang mga bahay ay may mga pasibi upang masilungan, datapuwa't ang ulan dito'y napakaliliit ng patak na parang matang Europa. Pagkatapos ay sasabihin ng mga pahayagan na nagkaroon ng unos. Datapuwa't Diyos ko, anong unos! Noong Lunes, ika-IS, ay nagkaroon kami ng isang maliit na pagdiriwang sa bahay ni Ginoong Pablo Ortiga 7 dahil sa noon ay kaarawan niya; kaming nangagtipon doon, na parang isang pamilya, ay mga Pilipino ang karamihan: sina Calero8 , Ripoll, Figueroa, Lete, ang mga Paterno, sina Villanueva, Gonzales at ako: apat lamang ang hindi taga-Pilipinas. Kagabi'y nagkaroon sa Alhambra9 ng isang sayawang may maskara at ako'y pumaroon, kasama ng ilang kababayan. Ooo'y namalas namin Cat ang hagay na ito'y nakatawag ng pansin ng lahat ng nasa-dulaan) ang tatlong dalagang magarang nakasuot ng baro't sayang Pilipina;lo ang isa'y nakatapis at ang dala~a'y wala; bagaman inaakala kong hindi sila mainam gumayak niyon gaya ng mga tunay na anak na babae ng Maalat, Ermita, Santa Krus, at Binundok, sa katunaya'y dalawa lamang sa mga iyon ang mg Pilipina, gayunma'y sa paningin namin ay malabathala at napakaganda ng bikas nila. Kinakaladkad nila ang mga sayang nagtitingkaran ang kulay, pulang-pula at puti, dilaw at puti, kulay ubi at puti, barong yari sa pinya at alampay na yari rin sa pinyal l at ang lahat ng tao'y nakatingin 7 Si D. Pablo Ortiga y ~ey ay siyang pangalawang pangulo ng Sanggunian ng Pilipinas at arna ni Consuelo, na ipinalalagay na tinangkang ligawan ni Rizal, nguni't hindi natuloy. Sa bahay ni D. Pablo lagi nang nagkalaitipon o nagpupulong ang mga pilipino. 8 Si Federico Calero y Ortiz ay taga-Cadiz, Espanya, na sa Pilipinas lumaki; si Ripoll ay isang mestisong kastilaj si Melecio Figueroa ay isang pilipinong nag-aaral ng "grabado" sa gugol ng pamahalaan ng Pilipinas; si Eduardo de Lete ay isa ring mestisong kastila: at ang magkakapatid na Antonio, Maximino at Pedro Paterno; Esteban Villanueva at Vicente Gonzalez, na pinalalayawang "Marquez de Pagong", silang lahat ay pawang Pilipino. 9 Ang sinasabing "Alhambra" ay dili iba kundi ang Dulaang may gamtong pangalan. 10 Ang barong tinutukoy dito ay ang barong husi, na isang uri ng hima:v.may na nagbubuhat sa Tsina, makintab at pinung-pino. Ayon kay Jagor, ang busi ay hindi nalalabhan at ginagamit na isang suot lamang; nguni't ang tototoo'y nalalabhan nguni't sa paglalaba'y bukod sa nawawala ang lrinang at ang ganda ay pumupula pa. Ito, marahil, ang ibig sabihin ni Jagor. 11 Ang tinutukoy ditong pinya (baro at alampay na pinya) ay dili iba kundi ang mga habi sa Kalibo, Aklan, na kuha sa himaymay ng pinya. Ang kayong ito'y napakaniPis at napakapino rin, bukod '9a matibay kaysa hUM. Nang panahon ng kastila, ang barong pinya, maging sa babae at maging barong tagalog 0 barong insik na mga lalaki ay siyang pangmakisig na gayak, bukod sa may karnahalan. Hindi ito ginagawa sa makina kundi sa habihan lamang ng kamay, sa pamamagitan ng mga kasangkapan at kaparaananl larili ng mp taga-Kalibo.

-91-

sa kanila. Walang pag-aalinlangang marami ang hindi nakaaalam kung anong damit iyon, lung Ruso ba 0 Kanada. N gayo' y kapistahan ni San Antonio Abad at ang mga buro, mula, kabayo at ,iba pang hayop na may dalawa 0 apat na paa ay naparoon sa kinaroroonan ng larawan ng Santo upang dumalaw at sila'y basbasan. Ang mga iyo'y magarang napapalamutihan: aywan ko kung aho ang mahihita ng mga buro sa mga bendisyon at mga indulhensiya, kung totoo, gaya ng sinasabi nila, na ang mga ito'y walang kaluIuwa at hindi maaaring magkasala 0 magtanggol sa Diyos. Sa anu't anuman, darating ang isang mapa lad na araw na kahit ang mga batdy magkakaroon ng isang pintakasing tatangkilik sa kanila. Magpakabihasa kayo riyan at humanap ng isang santo para sa mga kalabaw na magliligtas sa mga ito sa mga pagkukulang at mga buwis. T ularan natin ang mga maka-kabihasnang gawing ito. Naihabilin sa demonyo ng mga tao rito ang kanilang sarili, laiung-lalo na ang mga babae ay mabuti, dahil doon ay mga tao sila at mga hari ng sangnilikha; ang mga hayop ay patatangkilik sa Diyos pagka't mga hayop sila.12 Ngayon ely kaarawan ni Antonio Paterno lS at nagbigay siya ng isang maliit na hapunan. Magkakaroon tayo ng isang tanyag sa paggigitara, si Canon; ilang taon pa marahil ay siya na ang magiging pinakamabuti sa Madrid. T umanggap ako ng limampung piso pa na galing kay tiyo Antoni0 16 para sa buwan ng Enero. Aywan ko kung ito'y alam ninyo. Ang aking ama't ina ay nararapat magpakuha ng larawan at ipadala sa akin; sa ganitong paraan man lamang ay lagi nang mahaharap sa akin ang larawan nila at hindi ma12Isang penlilibakJ ni Rual tun~kol sa mga gawaing likha ng bulag na pananampalataya 0 kaya'y sadyang pinababayaan ng mga nakikinabang 18 gayon. 18 Si Antonio Paterno ay kapatid nina Don Pedro A. Paterno at ni Don Maximino, na nag-aaral sa Madrid. 14 Si ' Fernando Canon ay isang Pilipinong taga-Binyang, Laguna, kaibigan at kasama ni Rizal sa Ateneo, at eyon dito'y isa Sa mga mag-aaral doon na magaling sa panitikan. Nag-aral ng "ingenieria electrica" at nagtapol. nito. Siya ang pinagkakautangan ng pagpasok ng Noli Me Tanfere IS Espanya, Nag-asawa siya sa Barselona sa isang espanyolang anak n, isang may pagawaan. Bukod sa siya'y isang magaling na gitarista, ay bantog din namang manlalaro ng aheckes. pagbalik niya sa Pilipinas ay naging henersl sa loob ng panahon ng Himagsikan laban sa mga kastila. 16 Si tio Antonio Rivera ay amain ni Rizal, at siyang lagi nang nagpapedala sa kanya ng kuwalta 0 "pension" na nagbubuhat sa mga maJUlaDg at mga kapatid ni Rual, DB nangagtitira sa Kalamba.

-92-

papawi sa aking alaala. Nararapat ninyong ingatan ang bustong yari sa luwad na ginawa ko upang pagbalik ko'y makita ko kung gaano nagbago ang mukha ng minamahal kong ama. 16 Basbasan nawa nila ako at maniwala silang hindi ko sila nalilimot .kailanman: isang yakap sa lahat ng aking mga bayaw at mga kapatid, mga halik sa libong maliliit na pamangking lalaki at babae, mga alaala at kumusta sa lahat ng mga kaibigan, kakilala at iba pang tao. Sumasainyo, JOSE 16 Ang busto~g itong luwad ng ama ni Rizal ay hindi nakikilala ni hindi man lamang nabanggit maliban sa sulat na ito. Kung -1)agaman. ang nalrilala ay ang bustong inukit 0 ni1ilok sa kahoy noong 14 na taong gulang pa lamang si Rizal, nguni't ito'y hindi natapos, sapagka't pinanga.hasan ng bnyang ameng ayusin ang ilong, bagay na siyang nakasira. "Ang "bustong" ito'v naingatan nang mahabang panabon ha~ sa masunog nang iligtas ang M8ynila ng mga amerikano noong 1945.

}

-93-

36. Buhat kay Rizal para kay Silvestre UbaldoÂĽ

Madrid, Ika-17 ng Enero, 1883

MINAMAHAL KONG BAYAW:

Tinangap co ang iyong sulat2 ng icadalawang puot tatlo fig Diciernbre at natanto co ang dooi nilalarnan. Nagpapasalarnat aco sa catiagaan rno ng pagsulat sa aquin nguni't ipinatatanto co sa iyo a sinagot co ang iyong dalawang rninarnahal cong sulat, sa tanto co Iarnang ay hindi rno pa tinatanggap ang kasagutan danga ng calayuan ng rnga pagitan. Dinararndarn cong labis ang hindi rno pa pagcabalic sa ating bayan3 at ng cayoi rnagcatipon-tipon, isa sa rnga nasa co at pag-iisip. Cas iraan ng rnga tungcol ng hari. Natua aco sa ibinalita rno sa aquin na si Sra. Ipia~ ay urnui sa Calarnba niaong rnagpapasco dala ng aquing rnasasayang alaala, sa rnga caarauang yaon. Di co na sasabihin sa iyo ang rnga ibang nangyayari sa aquin sapagcat nasabi co na sa rnga sulat sa bahay cung sacalit lcaU ay rnauui ay iyong rnahihifigi. â&#x20AC;˘ Ang orihinal nito ay nasusulat sa tagalog. 1 Si Silvestre Ubaldo ay bayaw ni Rual, at asawa ng kapatid nitOll& si Olimpia; isa siyang telegrapistang nakasulit sa tanggapan ng Telegrapo at noo'y kawani sa "Inspeccion General de Comunicaciones". 2 Ang sulat ne binabanggit ay wala sa mga lathalang nakikilala 0 nabayag na. 3 Si Ubaldo, kasama ng kanyang asawa, ay nanungkulan sa lalawigan ng Bulakan bilang telegrapista sa "Inspeccion General de Comunicaciones", buhat nang ika-23 fig Hunyo, 1882. 4 Sanyora lpia ang itinatawag nj' Rual sa kanyang kapatid na matandang si Olimpia. Ayon sa sulat ni Saturnina, iyon ay bumalik na sa Kalamba noong Nobyembre, 1882 buhat sa Bulakan, na kanilang tinirhan sapul noong ika-4 ng Hulyo ng nasabing taon.

-94-

Sa mlDlsterio tltmgnan m cung icau ay magagauan co ng magaling: figunit cacaunti pa ang aquing mga caquilala. 6 Hindi sana rnalaqui ang iyong pagasa sa iyong sinimulang catungkulan,6 ay inacala cong rnalaqui ang cabutihan cung icau ay rnagpatanim sa lupa. Nguni't sayang narnang iuan ang isang bagay na sucat rnong ipagcapuri. Mabuti at uala na acong sucat hilingin sa aquing calagayan gayondin narnan sa buti fig catauan; siya co ring ninanasa sa iyong rnagasaua. Ipagcurnusta rno aco sa iyong mga capatid, cay Sra. Ipia na to too fig acala cong rnataba. Huwag icarnong humirol-hirol. Ito na lamang RIZAL

5 Hinihingi kay Ri1!al ng kanyang bayaw na si Silvestre na sa pamamagitan ng mga kaibigan niyon ay lakaring siya'y mali pat sa Kalamba. 6 Tinutukoy ang pinag-aralang sin imulan ng kanyang bayaw na si Silvestre.

)

-95-

37. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal

Napopoot kay Rizal ang nakamahabang barong puti.

Bulacan, Pilipinas Ika-19 ng Enero, 1883. GINOONG JOSE RIZAL, MINAMAHAL KONG BAYAW:

Dalauang sulat co ang hindi mo sinasagot, euan co cung tinangap mo 0 hindi, dahil sa ang rnafiga direcci6n nion ay calle Sauco, segun sa sulat sa aquin niong icao ay nasa Barcelona, figayon naman, ang sabi nila sa bahay ay hindi mo rao tinatangap ang sulat co, pues mula noon at hanggang figayon ay huala acong tinatangap na sulat mo.

tr0

Yto pafigatlo na ang sulat co; hanga ngayon narito _pa carne sa Buladn, tangapin ang sampung pafiong maliliit na habing Baliuag at purong sutla ay padias nameng magasaua sa fiesta mong darateng, hindi co lamang malaman que cufiado Paciano cung canino na ipadala, ang sulat nila sa aquen ay na ipadala na rao sayo. Ybinabalita co naman sayo na acoy nagca saquit nang colera niong 1 de Diciernbre, sa talaga at aua nang Dios ay gumaleng aco agad. Ang balita co sa yo ay tila icao dao ay quina popootan fig rpafiga maputeng baro dahil sa guinaua mo niong icao ay na sa Barcelona na inencerta sa Diariong Tagalog, caya icao ay bahala dian, mabute ren ang icao ay mag ifigat at tila icao ay na sa listahan nila. Came ay balitaan mo naman dian sa calagayan mo.

Ang dalauang sulat co sa yo ay averiguahin mo sa calle Sauco at baca na roon porque don ang direcd6n co sa yo. Ang nagmamahaI mong bayaw,

UBALDO.

P.D.: Cung sacali ay gauan mo came fig bien p~ mabalee sa Calamba. P.D.Q. PAALAM.

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Ybinabalita co sayo na aco ay nandito sa Bulacln, sa aua fig P. D. aco'i, mataba at tila cacahiangco. Cami ay me sulat sayo buan fig Octubre ay hindi mo eami sinasagot cung yong tinangap 6 hindi at tuloy naman ibinabalita co sayo ang manga namatay sa at in manga camaganac, ang anac ni Coya Tido na si Gregoria at ang anac ni ate Culasa na si Pedro.

)

-97-

Paalam OLIMPIA RIZAL.

38. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Madrid, lka-29 ng Enero, 1883 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Nakayari na ako ng apat na sulat na mahaba 1 at bagaman ako'y pagod na, ay napakalaki ang aking lugod at kasiya han sa pagsulat sa inyo na nararamdaman kong til a gumagaan ang panulat at nagiging sariwa't masigla ang kaisipan ko. J

N agtatamasa kami ng isang panahong kasiya-siya nang gayon na lamang; ang langit ay walang u1ap at bughaw, halos katu1ad ng langit sa Pilipinas; ang buwan ay maliwanag, hindi gaanong malamig, at ang singaw ng panahon ay totoong kawiliwili na ako' y nagpasiya1 tuloy Dang walang balaba1, at a cuerpo gaya ng sinasabi nila rito. Mabuti ang pangangatawan ko, at sinasabing ako raw ay tumataba, wala akong sakit liban sa isang magaang sipon. Aywan ko kung ako'y 1umalaki, datapuwa't ang mukha ko'y dapat na nagbago nang bahagya. Sinabi ni Felix2 na dumating kagabi buhat sa Rendondila (Galisya), at dito'y gumuhit siya ng maraming larawan, na gagawin daw niya ang aking larawan; ipadadala ko iyon sa inyo, sakaling magkatotoo. Siya'y hindi nagbabago sa anyo, sa taba, at sa lahat ng bagay, sa kalahat-Iahatang bagay. 1 Marahil ay tumutuimy sa mga sulat na nauukol para kay Leandro Lopez, na may petsa 30 ng Disyembre, 1882, ang isa'y kay Paciano, ang iss pa'y sa kanyang kapatid na si Saturnina, ang isa pa rin ay sa kanyang bayaw ns si M. T. Hidalgo na pawang may petsa ring 30 ng Disyembre, 1882 at ang huli'y para sa kanyang mga magulang at mga kapatid na may petsa 17 ng Enero, 1883. . 2 Ang tinutukoy na Felix ay si Felix Resurrecion Hidalgo. Ang tarawang guhit sa oleo oa ginawa nang 1883 ay naiingatan pa rin hangga ngayon, at natatago sa bulwagan ng mga bagay-bagay na ukol kay Rizal sa naging Muog ni Santiago. Ang nasa bing larawan ay ipinadala sa Pilipinas ni Resurreccion Hidalgo at tinanggap ni G. Antonio Rivera. Sa bahay nito natagpuan ni Paciano, na siyang nag-uwi sa Kalamba.

-98-

Ang aming "Circulo"3 ay namatay na. Iminungkahi ko ang . pagpatay hagaman ako ang siyang pinakamasugid na tagatangkilik niyon. Kagabi, 0 sa lalong maliwanag na sabi, kahapon, samantalang ang isang balong aerostatiko na sinasakyan ni Kapitang Maret at ng isang mangangalakal 0 mamamakyaw ng mga yan ay bumababa, ang buslo njyon ay nasa bit sa isang pausukan, at si Kapitang M~yet, upang mailj~as ang kanyang kasama, ay nahulog sa daan buhat sa ikalimang palapag, at namatay sa loob ng ilang oras. Si ,Kapitang Mayet na isang Pranses ay madalas na pumaitaas sa ikasisiya ng mga hindi makapasok sa 'dulaan; siya'y isang mabuting tao, at kinagagaanan ng loob . ng mga taga-Madrid. Kamakailan lamang siya ikinasal sa isang babaing Italyana. Dinamdam nang gayon na lamang ang pagkamatay niya sapagka't ang gayo'y siyang naging bunga ' ng kanyang kagandahang-loob. Ang kasama niya'y nakaligtas nang hindi man nas'aktan; siya'y isa sa maraming sumasama sa Kapitan upang masij ahan sa panonood sa lupa buhat sa itaas. Narinig kong paqadalhan ako ng 50 pi so bilang pamasko , ni Tonino" at ni Sepyora Sisali ; pinasasalamatan ko sila nang marami, datapuwa't humanap kayo ng paraan kung paano maisasauli iyon, sapagka't ang gayonJ pakitang giliw ay baka makapilit sa biang mga bayaw na pagsimundan, at ayokong mangyari ang gayon. s Umaasa akong kayo'y nagkaroon ng maligayang Pasko, Bagong Ta6n at kaarawan ng Tatlong Had, na kapiling ang lahat ng mga pamangking lalaki at habae na ang dami ay 'nais kong makitang nag-ibayo nang makaitlo sa aking pagbabalik, upang makapagtayo ng isang paaralan para sa kanila Iamang. 8 Ang tinutukoy ay ang "Circulo Hispano-Filipino", isang samaha~g itinatag sa Madrid nang 1882 ng mga kastila't pilipino. Ang sirkulong ito ay nag'lraroon ng tagapamansag na liili iba't ang "Revitlta ' de Circulo HispanoFilipino" Da sasandali ang naging buhay. Doo'y nagslllUlat an~ m!lraming kastilang nasa-Fitipinas at mga pilipino, gays ni Lopez Jaena, at! ang pinakakaluluwa' ng pahayagan ay eng kastileng ipinanganak sa Pilipinas na tli G. Juan Atayde, komandante ng impanteriya na noo'y nasa-Madrid'. Ang unang bUang ng rebistang ito'y lumabas nang ika-29 ng Oktubre, 1882. "Ang sinasabing Tonino ay dili iba kundi ang bayaw ni Rizal na tli Antonino Lopez. Ii S;'8. Sisa. Ito ang kapatid niyang si Narcisa. Sa mag-aanak nl Rizal. ang matatandang ~apatid ay karaniwang tawagin ng mga bata sa pamamagitan nc pagpapauna sa kani-kanyang pangalan ng katagang Senyor 0 Senyora. 8 Sang-ayon aa kaugalian ni Rizal ay mahihinuha nang kahit sa kanyan~ mga Ic:apatid ay hindi niya ibig na makasugat ng kalooban at damdamin kahit pa may mabubuting dabilan.

-99-

Ako'y nag-aaml ngayon ng wikang Italyano at pumusta akong makapagsasalita niyon sa loob ng dalawang buwan. 7 Napakadali iyon. Umaasa akong sa tag-araw ay pahihintulutan ninyo akong makaparoon sa Paris upang tapusin ang pag-aaral ng wikang Pranses; pagkatapos ay tutungo ako sa Roma, at umaasa aKong makatitigil din ako ng ilang panahon sa Londres at Berlin upang mag-amI ng Ingles at Aleman. s Binabalak kong umuwi pagkaraan ng tatlo 0 apat na taon. 9 Dito sa Espanya ay napakamali ang kaalaman tungkol sa Pilipinas at njlpakaraming taong walang kamuwa!lg-muwang tungkol sa bayang iyan, na hindi nararapat pagtakhan kung tayo'y pinagkakamalang mga Insik, Amerikano, 0 Mulato, at marami ring mga binatang nag-aaral na hindi nakaaalam kung ang Pilipinas ay sakop ng mga Ingles 0 ng mga Kastila. 10 Isang amw ay tinanong nila ang isa sa ating mga kababayan kung ang Pilipinas ay malayung-malayo sa Maynila, at marami pang may gayong hugis. Ang isa'y nagsabi sa aking siya raw ay nakaparoon na sa alting bayan . . . 7 Si Rizal ay nakipagpustahan sa pagbkilala sa kanyang kalooban at sa kanyang kakayahan 'hfang matutb ng mga wika. 8 Binigyang kasiyahan ni Rizal ang hangad niyang ito, pagka't sa katotohanan ay nagtungo siya sa Berlin at sa Londres, bagaman sa pangalawllng liyudad na ito'y hindi siya naparoon kundi nang ikalawang paglalakbav na lamang niya Sll Europa noong 1883. 9 Hindi liya nagbalik sa Pilipinas kundi pagkaraan ng limanK tson. 10 Hindi nga kataka-takang hindi makUala ng karamihan sa mga kastila ang mra pilipino, at sita'y maniwala't lukat sa balang labihin sa kanila ng mga kastilang naninlrahan sa PiUpinsl.

-100-

39. Buhat kay Rizal para sa kanyang~ kapatid na si Saturnina

Madrid Ika-29 ng Enero, 1883 INIIBIG CONG CAPATID:-

Aquing tinangap ang minamahal ninyong sulat fig icalabingapat fig Diciembre 1 at pinasasalamatan co cayo sa lahat fig dooi inyong sinasabi at pinadadala. 2 Inaantayan ang retrato ni Freding3 (ang palayao na ito ay tila aleman 6 ingles at pinagaacalaan co pang maquita na batang sanggol. Malaqui ang tacot cong hindi na abutan nitong aquing sulat na buhay pa si Joseng anac ni Marianito;' ayon sa inyong balitang malalamig na ang caniyang paa at camay. Sa acala co'i ang tubig ay hindi dapat gamiting lagui sa sa quit fig mga batang sangol at gayon din naman ang sinasabi fig mga marurunong; sa pagcat cung sa cahinaan fig canilang aandap na buhay, ilao na bagong panifigas, ay icacapit ang gamot na pangpahina lalo na't cung tatagalan, ay di malayong ang cagamuta'i hucay. Cami'i caraniuan din naming gamitin ang tubig, figunit sa mga

* Tagalog

ang sulat na ito, at di namin binago ang pagkakasulat. ang sulat bIg. 30 ng Mga Sulat sa Kanyang mga kaanak. na may petsa 14 ng Disyembre, 1882. 2 Ang mga bagay-bagay na ipinadala kay Rizal ng kanyang kapatid na ai Saturn ina .ay isang singsing na may brityanteng "solitario", na hindi nadala ni Rual nang siya'y umalis sa Pilipinas, sapagka't hindi naaring makipegkita sa kanyang kapatid na babae bago siya umalis, dalawang sapatilyang "aOOIorio" na yari sa Binyang, Laguna at mga panyong maliliit. Ang mga aapatilyang ito'y naiingatan pa hangga ngayon. 3 Tinutukoy ang larawan ng kapanganganak pa lamang na anak na lalaa ng kanyang kapatid na si Saturn ina. na ipinangako sa kanyang ipadadala nitong hulL 4 Tinutukoy si Jose Herbosa, anak na lalaki ng kanyang kapatid Da ai Lucia na naglubha ng gayon na lamang dahit sa malakas na lagnat na dumapo. at sa kabutihang-palad ay nakaligtas din. Si Lucia ay alawa ni Mariano (Marianito) Herbosa. 1 Tinutukoy

-101-

cagulangan na fig caunti, sa mga saquit fig babai at ibat ibapa, at hindi totoong niluluatan. Ang camatayang nangagaling sa panghihina sa tubig ay ualang malaquing calayuan sa nagbobuhat sa lamig, ito ang ualang infigay, ualang hirap parang nauupos na candila. Ibiguin naua fig Dios na macaligtas at macatauid, at ang tubig ay macadilig huag macalunod. Maano na nga bagang ang aquing mga pangamba ay mauwi sa panaguinip. Pinasasalamatan co ang inyong mga padala sa aquin paris fig sinsing pano at sandalias. 5 Huwag cayong mag antay fig ganti cung gayon. Padalhan ninyo aco fig isang lista ng mga caibigan at caquilalang namatay sa salot at beri-beri. 6 Nabasa co sa sulat ninyo na cayo'i natitini sa ibaba,7 dahilan na ang bahay ay na bili ng compareng Andres. 8 Saan bahay sa ibaba? Sabihin ninyo cay Ursula at cay Victoria9 yaon salitang anhin Fa ang sacati cung patay na ang cabayo. Cumanta man sila niaon pasc6 sa simbahan ay aco'i naghihinaquit dahilang ngaion lamang uala lila aco rian na isipan nilang gauin. Ibig co sanang pasalamatan sila, nguni hindi sa bagay na ito. Matamis pa sa 100b co yaong nagdaang panahong lumipas fig siyay napipilit pang pacantahin at patugtugin fig arpa, dangan haliguing sucat pangapitan, paris na figa baga cung sa sayao. Ang ngalan inilagay ni pari Ing6 (Boema, Traford) ay hindi co inaasahan sa gayon pari. 0 labis 6 culang. 5

Ang mga bagay-bagay na ito ang binabanggit sa talang (2) ng IIUlat

oa ito. G Ibig ni Rizal na magkaraon ng talaan ng mga kaibiga't mga kakilalang nangamatay sa salot na kolera at beriberi. Aog sa lot na kolera'y tumighaw at nagbawa salamat sa malakas na bagyong dumaan at ipinagkarooo ng malaking baha sa iba't ibang dako ng kapwluan, pati na sa Maynila. Sa kabUang dako, ang baha ay ikinabasa at ikinalubog ng maraming bangan ng palay at ang napasang bigas, na siyang kinakain ng karamihan, a짜 siyang ipinalalagay oa pinagil:asanhian ng sakit na beriberi. 7 Ang tinutukoy ditong lbaba ay ang daang kaagapay ng ilog, sa dakong hilaga ng Kalamba. 8 Tinutukoy si Andres Herbosa, kapatid ng kanyang bayaw na si Mariano. 9 Sina Ursula at Victoria ay mga kapatid na dalaga ng kanyang bayaw oa si Mariano Herbasa. 10 Tinutukoy ang paring koadhutor sa Kalamba, na nagngangalang Domingo Ananuevo. Ang paring ito ang nagpalayaw sa magkapatid na daiagang Ursula at Victoria, Da siyang nagsiawit sa misa ng Pasko, ng pangalan ng mga kilalang artistang sin a Boema at Traford.

-102-

Gayon din pinupuri co ang casipagan bago ni Loleng,ll iba sa dating sipag na quilala. Hindi co lamang matalastas, cung haquit niaong unang acoy narian, fig cami'i naglalar6 fig revesino ay hindi niya naisipan ang magbibinca. Nagtatalo talo ang mga bali tang aquing tinatangap, ngunit mayron isang napaiibabao at di nababago. Ang acala co lamang ay ang mga magagandang ayos at pananamit na caraniuan niyang gamitin ay totoong nababagay sa culay na azul na may guhit na guinto. Ito ang iyong paquisabisabihin sa caniya. Nag aaral aco ngayon fig uicang italiano, at nasasalita co na fig unt! unti. Lubhang matamis at calugod lugod at napipili tang auitin ang mga salita. Cung aco'i tuturuan co si lcang12 ng lumambot ang dila. Cung cayo sana'i marunong ay tayoy macapagsulatan, dahilan sa ang tagalog ay totoong mahirap ayusin, baquit mabagal na acong sumulat, nacalilimot pa at nasisini sa mga cauaauang pananalita fig mga casama. Ang aquing Florante13 ay naiuan co sa Barcelona; uala aco sucat pagcunan at causapin fig uasto; ang inyong sulat ay muli't muli cong binabasa. Aco'i sami na sa uicang castiIa. Aco'i nagpapasalamat fig maraming marami sa ipinadala sa aquing salapi ni Tonino at Sra. Sisa. H Nguni't cung aco'i cailan may paniniualaan, ay paniualaan din naman aco ngayong hinihingi cong huag acong padalhan fig anomang salapi. Ang bagay na itoy mabuti ang pinagbubuhatan ngunit malungcot ang quinauuian. Yaong iba cong Capatid na hindi macapagpadala sa aquin ay nagdadamdam sa canilang loob dahilan sa canilang calagayan. Cung sacaH namat pagdadala at tumulad, ay hindi co matatangap cung di maycasamang pait, ala ala sa iyoy naguin caculangan sacanilang pamumuhay. Hindi co natatanto cung naquiquita nila ang ibig cong sabihin 6 nasasabi co caya fig tiua11 Si Loleng (Dolores Habaiia) ay isang dalagang taga-Kalamba, na pagkaraan ng ilang buwang makaalis si Rizal ay nakipag-isang dibdib sa isanl mestisong kastila sa Maynila, na nagngangalang Juan Cordoba. Matapos makapag-asav'a, si Loleng ay naging isang babaing masipag at masikhay, at ane: hinarap ay ang pagluluto ng bibingkang ipinagbibili sa madla. 12 Si Ikang (Angelica Lopez) ay anak ng kanyang kapatid na si Narcisang asawa ni Antonino Lopez. Si Angelica ay garil kung magsalita. 13 Ang binabanggit ay ang aleda ni Francisco Balagtas 0 Baltazar, na kilala 8a buong Pilipinas sa pamagat na "Florante at Laura", at nilimbag sa Limbagan ng Sto. Tomas sa Maynila nang 1838. Maraming paulit-ulit na pagpapalimbag ang ginawa sa aklat na ito, at isinalin sa Kastila at sa Ingles. 14 Sina ronino at SenyorB Sisa, ay dili iba kundi ang kanyang bayaw na si Antonino Lopez at ang kanyang kapatid na si Narcisa. Ang mga ito'y nagpadala sa kanya ng sandaang pi so upang magugol niya sa panahon I:lg Pasko.

-103-

say; cayo na ang bahalang magpaliwanag. Ang isa pai ang sa aquing buan ay caunti may, nagcacasia rin, baquit caya sila magbabauas fig ibinibigay sa aquin? Cung aco'i may cailangan ay aco'i hihingi. Sa paris nating magcacapatid, hindi cailangan sabihin ang mga ninanasa; natalastas na natin ang canicaniyang pag-iisip. Caraniua'y di lahat fig mabuting nasa at magandang loob ay nagbubunga fig matamis. Sucat na lamang ang inyong pagmamahal na lahat sa aquin. 16 Mag ingat cayo't fig tayo'i magcaquita quita muli, paris niyaong unang panahon fig tayoy namamayati, naliligo sa Panso1,16 PrinSa,17 nagpapasial, nainom fig tuba, 0 namamaclad 0 napapasa Mainit. 18 Di co maalaman cung baquit ang lahat fig ito'i aquing naaalaala. Aco namay nag iingat fig maraming marami, at di co na ibig may isama pa fig loob si tatay at si nanay. Cahapon fig aco'i mangaling sa Peluqueria, aco'i hinaharang fig isang taong ibig acong pagnacauan. Huala acong guinaua cundi lamang uahiin at itulac. Cung sa dati dati ay di co masabi ang aquing guinaua, baquit acoy maydalang tungCOd.

111

Ihalic ninyo aco fig camay cay Tatay at cay Nanay, gayon din iyacap sa mga capatid. Halic cay Millong ( cung hindi na duling) leang, Tofio, Delfina, Chaveng, Jose at Freding. 20 Magandang lalaqui <> matang de Europa? 16 Ipinahayag ni Rizal ang kanyang kuru-kuro at pala-palagay tungkol sa pagpapadalang ito sa kanya ng lruwalta ng kanyang bayaw at kapatid. Ibig iwasan ni Rizal na ma.gkaroon ng anumang sama ng loob ang iba niyang mga kapatid at mga binayaw, na dahil sa kawalan ay hindi makapagpadala sa kanya ng kuwalta. 16 Ang Pansol ay isang pook na paliguan, na hangga ngayo'y kilala't bantog na bantog dahil sa iba't ibang init ng tubig na napapaliguan, at ipina(alagay na nakagagaling sa ilang sakit, buhat sa bundok ng Makiling. Ang Pansol ay isang nayon ng Kalamba, na binabanggit ni Rizal sa kanyang Noli Me TanAere. May limang kilometro ang layo sa kabayanan ng Kalamba. 17 Ang Prinsa ay isang pook na pinagdara.yo upang maging liwa-liwan at paliguan din sa dakong labas ng bayan ng Kalamba., sa daang patungong Sto. Tomas, Batangan. Sa pook na ito'y may mga lupain ang mga kaanak ni Rizal, nguni't nang dakong huli'y binawi sa nnila ng Asyenda. 18 Ang tinatawag na M ainit ay siyang dating pangalan ng tinatawag ngayong bayan ng Los Banyos, sa lalawigan ng Laguna. . 19 Dito'y nagpapakilalang si Rizal ay naging mahina-hinahon at mapanghawak sa sarili: nakapagpipigil sa mainit na silakbo ng dugo. 20 Si Millong ay si Emilio; si Ikang ay si Angelica; si Tonyo ay si ~ tonio; si Chabeng ay si Isabel na pawang anak ng kapatid niyang ni Nafcisa; sina Delfina at Jose ay kapuwa anak ni Lucia; si Freding, Alfredo Hidalgo ay anak ni Saturnina.

-104-

Cumusta sa ating ibang camag-anac, sa lahat fig dalagang caquilala lalo na cay Loleng, Sulci at iba pa, cay Dandoy,21 sa Cura,22 cay Pari Ingo,23 cay ate Colasa,24 coya Sinforoso. 25 Ito na lamang cayoy niyayacap fig inyong capatid.

RIzAL.lI21 Si Loleng ay si Dolores Habana; Sf Sula ay si Ursula Herbosa; sl Dandoy ay si Leandro Lopez, kapatid ng kanyang bayaw na 9i Antonino. 22 Ang binabanggit na kura ay 9i P. Leoncio Lopez. 28 Si P. Inggo ay si P. Domingo Anonuevo, koadhutor sa Kalamba. 24 Ang sinasabing Ate Colasa, ay si Nicola9a Mercado, pinsan ni RizaL 26 Ang binabanggit na Kuya Sinforoso ay pinsan din ni Rizal na nagtitira sa dakong Silanganan ng Kalamba sa tsbi ng dagat.

}

-10.5 -

40. Buhat kay Rizal para sa kanyang bayaw Da si Hidalgo路

Madrid Ika-29 ng Enero, 1883

MANUEL

HIDALGO

MINAMAHAL KONG BAYAW:

Nabasa ko ang inyong nakalulugod na sulat, na blakip ng sa aking kapatid, at ako'y nasisiyahang lubos sa inyong pagkakaalaala sa akin matapos na ako'y sulatan ng inyong ginang. Ako ma'y naubusan na ng mina ng pananalita at ng mga balita. na pawang naibuhos ko na sa sulat sa ating mga magulang at sa mabuti kong kapa 路d na Neneng; gayunma'y inaakala kong makakakita ako ng ilang maiibigan ninyo. Ang 芦ministeriong禄 pranses ay tumatawid ngayon sa malaking kaguluhan at pagdarahop, at dahil dito'y naghihiwatig ng kamatayan 0 pagbabagong-Iakas; ipinangangamba kong baka maulit ang kalagim-iagim na araw ng 93; naghahari ang pagpupuy6s ng mga damdamin at mga pagmamalabfs, na hindi kataka-takang ang mga ito'y magbunga ng malungkot na wakas. Ang kasalukuyang ministeryo ay hindi rin nakapagbibigay ng malalaking pananag6t sa kapanatagan. Ang ministro ng mga Suliranin sa kabilang dagat CUltramar) na si Nunez de Arce, ay mayroong malalaking layunin. Huwag sanang magfng as6ng walang kabuluhan, at hanging nagdaraan lamang. Ang paririyang heneral ay si Jovellar; ayon sa sabi, siya'y mabuti uman6, datapuwa't may jsang kalihim na . . . Ang mga pagbabagong iyan sa mga K6digo, ayon sa sabi sa akin ng isang abogado, ay hindi matutul6y kailanman, una'y sa dahilang mga pagbabago nga; ikalawa'y sapagka't narito kaml sa Espanya, at nakalipas na ang panahon ni Alfonso X at ikat-

* Ang

orihinal ay nasa wikang tagalog.

-106-

lo'y sa dahilang walang nakapupuno sa ulo ng lahat kundj ang politika. Sa hinaba-haba ng araw, ang dakilang pag-asang iyan ng mga mapagpaumanhin at mga tamad ay magkakamit ng gayong pagbabago, at bukod sa rito'y sa dahilang tayo'y umuunlad sa araw-araw, ang mangyayari'y magkakaroon ng mga pagbabago. Ang singaw dito ng lupa ay kalugud-Iugod; katulad din ng singaw diyan kung panahon ng Pasko; may dalawang araw nang nananaog ako sa bahay nang walang balabal. Hanggang dit<? na lamang, magiliw na bati sa mga kaibigang taga-Batangan, halik kay Freding, mabuting pag-aalaga sa katawan, tumpak at makatuwiran. Ang bayaw ninyong nagmamahal, JOSE RIZAL.)(.

-)07-

41. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Ang lupa sa Pansol. - Huwag bigyan ng :iaIDa ng loob ang mga pari. - "Bellas Artes" sa halip ng Abogasiya, ayon sa Paring Kura. :to

:to

Kalamba, Laguna 1883

JOSE RIZAL:

Sapagka't napipigil ako ÂŁa bahay ng pag-uuIan na di magtulot sa aking mapasi'mulan ko ang paggawa sa tubuhan, ay sasamantalahin ko ang mga araw na ito ng taon sa pagsulat sa iyo, at hindi na ako susulat' na muli habang napapanahon ang pagkabyaw. Ang pakay ng sulat na ito ay kausapin ka nang kaunti tungkol sa mga kapakanan ng ating kaanak at iba pang kaunti ukol sa iyo namang kapakanang sarili; magsisimula ako sa nauna. Ang lupa sa Pansol ay nagkakaroon ng pagkakasulong at sa hinaharap ay maaasahan nang malaki, sanhi sa mabuti ang pangangatawan ko at ang lupa'y mabuti at malawak. Ang lupang ito, na di natin binayaran ng anuman at sadyang ipinagkaloo~ sa .atin, at hindi sa iba, ng ~orporasyon, ay karapat-dapat natmg .lpagpasalamat nang kauntI doon sa mga taong, gayong hindi nagkakautang sa atin ng anuma'y naghahangad ng ikabubuti ng ating kaanak; walang sa lang sasabihin mo sa akin na di ko pinahahalagahan ang pagod na aking ginugol at ang buwis na babayaran; naroon na ako, ~guni't papayag ka naman sa akin na ang mga paring ito'y walang pananagutang anuman sa atin upang sa atin lamang magbigay ng lupa .sa Pansol, na di inalumana ang mga ibang sa lupang iyo'y humihingi nang buong pagpu'pumilit; tila baga sa wari ko, ang mga ito'y handang magtulot sa ating kaanak ng lahat ng tulong na

-108-

maaaring ipagkalooh; kung iisiping mabuti, tayo'y may tungkuling umiwas sa kasamaan ng loob dahil sa kawalang saysay ng ating paglilingkod; kung makakausap mo minsan man lamang si P. Martines ay tiyakin mo sa kanya na ang mga ito'y siyang damdaming sa ati'y nagbihigay-sigla. Alang-alang sa pagtingin, lalo na sa mga kamag-anak mo, ay may palagay akong hind~ nararapat sa iyo ang pag-aaral ng pag-aahugado kundi ng "Bellas Artes" (Magagandang Sinin~); sa ganito'y sinusunod ko ang palagay ng Paring Kura, at sa katunayan, ang isang abugado rito'y gumaganap ng tungkulin ng kasero (tagapamahala ng tahanan), ng 'pagka-guro, ng pagkamagsasaka at ng pagka-kuntratista, alalaong baga'y ng lahat ng propesyon, matangi ang sa pagka-ahugado; sa kabilang dako, ang mga ito'y naniningil ng kaupahan (honorarios) sa pagtatanggol sa isang usapin, may katuwiran man 0 wala, na di kailanman matatangap ng iyong budhi; samantalang ang sa panggagamot at ang sa IIBellas Artes" ay bihira ang mga propesyonal, kaya nangagsisiunlad at nahubuhay dito nang huong kapayapaan, tanging hagay na dapat nating mahangad sa daigdig na ito. Ito'y isang payo lamang, at hindi ko iniisip na ikaw ay gamitan ng pamimilit ~a anuman, nguni't daramdamin kong di ka mag-angkin ng gayon kong palagay. Marahil ay mabahatay rito ang kaligayahan ng ating mga magulang. Ang iyong kapatid, PAC~O FUZAL MERCADu

-109-

42. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Paciano

Madrid, lka-13 ng Pebrero, 1883 GINOONG

PACIANO

MERCADO:

Tinanggap ko kamakatlo ang sulat mol ng ika-20 ng Disyembre, isang araw pagkatapos na tanggapin ko ang liham ni Tiyo Antonio2 na umalis diyan nang araw rin ng sakuna ng Lipa.3 Ang takot at panimdiming pinukaw sa amin ng balita ay napakarahas at binubuku-buko namin ang libong pala-palagay; datapuwa't pinatahimik ako nang bahagya ng iyong sulat sapagka't nang sinulat iyon ay ika-20 ng Disyembre at doo'y wala kang binabanggit na pagluwas sa Maynila ng sinuman sa ating kaanak, bukod sa noon ay ika-2 ng Enero, kaya't maraming mga mag-aanak ang hindi magsisialis ng bahay. Kung ako'y nariyan, maaaring nangyari marahil, na, sapagka't ako ang pinaghabilinan kay Tasio 4 ay samahan ko ito sa Maynila at umuwi agad upang magtamasa ng ilang araw pa sa bahay; ang gayon sana'y nagkahalaga sa akin ng napakamahal. Kapag iniisip ko ito ay nakaaalaala aka ng maraming pangyayari sa buhay ko, nakapagpapaniwala sa aking may isang Diyos na tumatanod sa akin. Gayunman, itong nauukol kay T asio ay hindi nararapat makaligalig sa akin dahil kay Kapitang Juan,6 sapagka't may kaugaliang tumigil nang ilang araw sa Maynila upang mamili, 1 Ang sulat ng kanyang kapatid na binabanggit dito ay ang may bIg. 31 ng Mga Sulat niya sa kanyang mga kaanak, at may petsa 29 ng Disyembre, 1882. 2 Ang binabanggit na sulat ng kanyang amaing si G. Antonio Rivera ay wala sa katipunan ng mga sui at. . 3 Tumutulroy .sa pagputok at pagsabog ng bapor "Lipa" na nagyayao't dito sa Maynila at mga bayan ng Laguna, na nangyari noong ika-2 ng Enero, 1883, sa Ilog Pasig, sa mala pit sa Pulo ng San Gabriel 0 Pulo ng "Convalescencia" na nasa-tabi ng Tulay ng Ayala. "Tasio 0 Anastacio, anak ni Kapitan Juan Banarin ng Kalamba, Laguna. 5 Tinutukoy si Kapitan Juan Banatin.

-110-

lalung-Ialo na ngayon ria matahi! ay malapit nang rnatapos an~ kanyang bahay.6 Ikinalugod kong di sapala ang iyong sulat dahi! sa mga ibinalita mo, mga balitang ang ibinubunga'y hindi maging lubos ang aking kusang-Ioob na pagkakatapon, sapagka't habang umaabot sa ating pandinig ang mga balitang may kinalaman sa ba.yang iyan, habang namamatyagan natin ang kanyang mga kaligayahan kahit na nanggagaling sa napakalayong pook, ay hindi nararapat ipalagay na tayo'y mga takwil at patay sa bayan. Ito nga ang dahilan, kung bakit ako'y labis nang nananabik na -makabalita ng mga pangyayari sa bayan natin, na siya kong kaisa-isang paraan upang mailipat ang sarili, sa pamamagitan ng mga haka-haka at guniguni, 路sa sinapupunan niya upang habang maaari ay huwag maparam ang mga dating kaiga-igayang damdamin. Sabihin mo kay Nanay na sikapin niya, na parang isang totoong seladora, 7 na sa pagpana-panaog ng bahay ng mga leapatid nating babae upang hanapin ang Diyos, ay hindi mga Pransisleano ang kanilang masumpungan. Ang lahat ng mga prayle, ang mga Hesuwita at mga Klerigo rito'y iisa ang damit na isinusuot nila; ~t ito'y ang itim 0 ang sutana, at alinmang ibang kasuota'y ipi~gbabawal sa kanila at sila'y pinagbabatuhan. Tungkol sa kapistahan ni San Francisco, kung ako'y nariyan, marahil ay nakap,agsaya rin ako. Hinggil sa. mga diyusdiyusan ng Gresiya at Roma, aywan ko kung ipinagpatu10y mo ang suskrisyong ipinahinto ko sa kalagitnaan; sayang kung iyon ay hindi naipagpatuloy!-Ang ibinalita mo sa akin tungkol sa kabayo at sa nangyari kay Dandoy, 8 ay hindi ko ipinagtaka kahit bahagya, sapagka't ang kabayong gaya niyon na nasa-kabalyerisa ng Hari ay ipinalalagay roon na siyang pinakamabilis at pinakamailap. Bakit kava ang mga kabayo ay may higit na talino kaysa . . . . . ? Natuto akong sumakay sa Barselona sa mga kahavo ng bayang ito at sa ikadong araw ay sinasakvan ko na nang walang siva at pinalulundag ko pa sa mga hadlang. Matagal nang hindi ako nakapangangabayo; bagay na ipinangangamba kong baka hindi na ako marunong umupo sa siVa. Ang lalong taos pusong pagbati ko sa mga nangagsiawit no6 Ang bahay ni Kapitan Juan Banatin ay ang bahay na bato na hangga ngayo'y makikita pa ang mga guho sa tapat ng bahay ng mga Rizal na muling ipinatayo. 7 Ang ina ni. Rizal ay siyang seladora ng mga "hermanas terceras" ni San Francisco sa Kalamba. Sa sulat na ito'y itinatagubilin ni Rizal sa kanyang ina, bilang isane; mabuting seladora. na Tlane:alagBang mabuti 8ng kanyang mga nasasakop upang huwag ipagkamali ang Diyos sa mga pransiskano. 8 Tinutukoy niya ang nangyaring pagkahulog ni Leandro Lopez (Dandoy) sa bbayong kastanyo ni RizaI, nang pangahasang sakyan yaon.

-111-

ong Pasko at lalung-Ialo na kay Raguer;i ang sinisimpan ko'y mga kalugud-Iugod na gunitang binubuhay sa aking isip ng kudyapi, ng awit at ng buwang ang sinag ay madalas na pumasok sa durungawan. Dito, ang buwan ay napakalamlam, mahiyain, kulang na kulang sa mga halaman at tulain na pumipilit sa aking hanapin ang mga iyon sa langit at hindi ko naman rnasumpungan. Ako'y naiinip na sa Madrid at sakaling matapos ko ang pag-aaral sa taong ito, ay tutungo ako sa Paris 0 kaya'y sa Roma, marahil, at hindi na ako babalik kailanman sa Espanya, bagaman dito' y may mga mag-aanak na nagmamahal sa akin, ayon sa kanilang sariling paraan. Nagpadala ako sa iyo ng kauna-unahang kuwaderno ng Sirkulo Ispano-Pilipino, gaya rin ng ikalawa, sapagka't kasapi na ako; datapuwa't gaya ng sinabi ko na sa iyo sa nakaraang sulat, iyon ay patay na; hindi ka na tatanggap ng anumang bilang. Si Pagong, alalaong baga'y ang Markes ng Pagong, ay si Vicente Gonzales10 na ngayo'y kasama ko sa bahay, iyong kasama ko riyan pati ni Aguado,11 iyong nagsukat ng iyong damit mahometano. Inaasam-asaI1'\ ko ang araw na ikaw ay paririto upang maglakbay sa Europa bfgo ako umuwi: pakikinabangan mo nang malaki kung marunong ka ng wil~ang Pranses. N gayon ay nakasusulat na ako nang matuwid ng Pranses. Kapag ito'y natutuhan ko nang ganap, ay sisimulaÂŁ ko ang Ingles 0 kaya'y ang Aleman. Unti-unti kong natututuhan ang wikang Italyano. Sa kabutihang-palad ay nakapagsasalita 1'a akong mabuti ng Tagalog at sang-ayon sa mga kasamahan ko, ako raw ay hindi nila maunawaan sa maraming pagkakataon. At upang mamalas mo ay naito ang isang talataan: HBagay sa sinasabi mo sa aquin na mga panaEinip, sa ating pinagusapan niyaong una, isang simbangabi ay di co nalilimu9 Ang tinutukoy ay Ii Elisea Raguer, isang bantog na mang~aawit na artistang espanyola, na lumabas sa mga dulaan lIa Maynila. Sa pagbanggit \ray Raguer lIa sulat na ito, ay hindi niya ibig na tukuyin ang artistang espanyola na gayon ang pangalan, kundi ang isang dalagang taga-Kalamba. na nagngangalang Ursula Herbosa, na pinalalayawang si "Raguer", na kasama ng ibang umawit la misa ng simbang-gabi ng Pasko lIa simbahan ng Kalamba. An, artistang ellpanyolang si Raguer ay naparito sa Pilipinas nang 1880 sa gulang na 40 taon, na angkin din ang kahali-halinang kagandahan, katamisan at pangakit. 10 Ang pinamamagatang Markell de Pagong ay Ii Vicente Gonzalez, na kabilang sa mataall na 'lipunan sa Maynila. ba siyang abogado, ama ng naging pangalawang inhinyero ng lIiyudad ng Maynila, na si G. Jose Gonzales at ni Dra. Eva Gonzalel. Siya'y taga-San Sebastian, Maynila, at nang panahong yao'y nag-aaral ,Ia Madrid. 11 lnaakalang ang binabanggit ditong Aguado ay si Ricardo Aguado na nakapanahon ni 'Rizal sa Ateneo. Dabit sa sakit ng kanyang ama ay napasaEspanya, at nagbalik sa Pilipinas nang 1890. Naparoong minsan sa Kalamba Ii Al\Uldo dabil 18 pista ng bayang ito.

-112-

tan at siya na larriang nagaayos ng aquin mga hacbang. Mararni sa rnga naninira dine ay quinuculang na lagui ng dugo at quinacapos ng hininga, nguni't di co rnatanto cung baquit walang capanatilihan ang canilang rnga nasa. 12 Ang cabataan cava o sapagcat di sila nasusugatan sa canilang laman; may ilan ding camukha ni F. R.,I3 -ni B. V.u na mga may tinatagong init na nahahalata rin, anhin mo'i ang usoc ng bundoc na may tinagong apoy. Mayroon ditong dulos na dulos, pangal na pan gal na siva larnang catatauanan ng iba at hia ng casamahan. (Baquit caVa pinabayaang maglacbay bayan? Ang capangalan ay sumusuco dahilan sa arao arao yaong carapatan bagang italas ay ipinupurol at nagpapaquita ng capangalan. Uwi ng culang ang rnga rnagagandang ugali ng ating rnga bayan ay rnalilirnutan at ang napupulot ay ang mga basahan ng raza rito." Padalhan mo ako ng tala an ng rnga nasawi sa Lipa: ninanais ko na sa aking pag-uwi, ang mga bagay ay rnaging parang kahapon lamang ako umalis; ayokong rnaging isang dayuhan sa sariling lupang tinubuan. Aywan ko kung ang mga balitang maibibigay ko Sa iyo buhat sa Madrid ay pananabikan rno, ikaw na hindi naman mapag-usisa ni hindi nakakikilala ng sinurnan sa mga pook na ito, hlatapuwa't bilang kapalit ng mga balita rno'y babalitaan kita ng mga alingasnga sa Ulumbayan, rnga alingasngas na tiyak na hindi ilalathala ng mga pahayagang Maynila, na buhay pa'y ginawa ng santo. Iii Ang Duke ng La Torre, alalaong baga'y si Heneral Serrano; Puna ng lapiang tinawag na Izquerda Dinastica, na nagkaroon ng mainit na pakikipagtalo sa kagawarang-bansa ni Sagasta, isang taong bantog at ipinalalagay noong una na siyang taong lalong rnalakas sa hukbo, ay dinatnan ng isang dagok na sinlakas ng kulog: isang polyeto. Ang polyetong ito, na inilathala sa Paris ni Carreras, ay nagbunyag sa buong daigdig ng lahat 12 Tinutukoy ni Rizal ang pag-uusap nilang dalawang magkapatid tungkol sa kuJang-palad na kalagayan ng Pilipinas at Qg pangangailangang magsikap upang ito'y matubos. Kaya't ~iya'y dumaraing sa pangyayaring ang karamihan sa mga nasa-Madrid ay kulang ng dugoat sigla at walang tiyaga sa kanilang mga mithiin. 13Ang F. R. ay maaaring Felix Resurreccion, bantog na pintor na pilipino, na kasama ni Juan Luna na nagtamo ng mga kapurihan at karangalan sa pagkapintor sa Europa. Maaari rin namang ang F. R. ay pangalan ni Francisco Rodriguez, na isang may mala yang kaisipan. HindI matiyak kung alin sa dalawang iyon ang tinutukoy. 14 Ang B. V. ay maaaring si Balbino Ventura, tanyag 11a taga-Kapampangan. Gayunma'y marami ang nagpapalagay na hindi ito ang tinutukoy nj Rizal. lEi Sa mga talatang ito'y maliwanag na mahihiwatigan kung paano pinaguukulan ni RizaI ang bagay na nauukoI sa kamunduhan, at kung paano niya pinagkakaabalahan ang lIuliraniri ng kanyang bayan.

-113-

ng kasalanan ng pamumuhay ng angkan ng nasabing duke, at may mga katibayan at pagpapatotoo. Ipinakasal daw ng duke (sang-ayon sa polyeto) ang kanyang anpk na binabae kay binibining de Santo Semia na may bigay-kayang isang angaw na duro, at sa bagay na ito'y gumamit ng mga panghuhuwad at panlilinlang. Ipinagtapat ng lalaki sa asawa noon pang unang ~abi, na siya'y walang kakayahang maging isang asawang lalaki . . . hanggang sa wakas, ang babae'y humingi ng isang diborsiyo sa mga duke. Tila sinagot siya ng dukesang huwag siyang magsahangal, na siya'y maaaring humanap ng isang mangingibig. Ipiriangako ng dukeng ang kasal ay pawawalang-bisa sa loob ng tatlong taon. . . Sa wakas ay may isang usa ping Europeo sa Paris, sapagka't ang duke'y nanalo sa Espanya: inilathal a ni Carreras ang polyeto; inulit ng maraming pahayagan ang kuwento; ang duke'y nasiraan ng puri ng gayon na lamang; walang sinumang nagnanais na dumalo sa kanyang mga pasayaw at bawa't isa'y nagsisibak ng panggatong sa isang nabuwal na punung-kahoy; sinasabing sa Kongreso'y tinatawag siyang mahalay, at si Carreras ay nagbahalak na maglathala ng isa pang polyeto tungkol sa pagkamatay ni Prim at dito'y ibubunvag niya sa liwanag ang malalaking bagay. Sinasabi sa bulungbulungan ngayon na isang taang may malaking kapangyarihan sa panahong ito, isang kaaway sa pulitika ng duke, ang Jihim na nagsulsol sa paglalathala ng polyeto. Kaabaan at katiwalian sa ilalim. Dito, ang lahat ay nakikisayaw at lahat ay nagkukunwari dahil sa salapi't hanapbuhay. Hinggil sa Kanilang Kamaharlikaan, ay walang gaanong sigla para sa kanila ang bayan; sa maraming pagkakataong sila'y humaharap sa madIa, ay wala ni isang "mabuhay" na narinig. Lahat ng tao'y naghahangad na maging kagawadbansa at ang mga mananalurnpati't rnga mapagnukala ay totoong nagkalat na hindi m'lkahahakbang ng kahit isang hakbang halos nang hindi sila masasalubong. Lalo pang maratni ang rnga babae, at isang malungkot na pangyayari na sa maraming dako'y sila ang urnaabot sa mga lalaki, gayong hindi naman sila mga pangit. T ungkol sa kasanlingan, ay mayroon din ng mga uliran sa kabaitan at kawalang-malay sa kasalanan at mayroon namang ibn na walang-walang nauukol sa babae Iiban sa kanilang damit at kung hindi nama'y bukod sa kanilang pagkababae. May rnatuwid ang kasabihang ang mga babaing tagaEuropang Tirnog ay may apo)' sa kanilang mga ugat. Gayun-1l4-

man, ang pagbibili ng laman ay lalong tagorito kaysa Barselona, bagaman hindi naman lalong napipigil. Aywan ko kung ano ang kinahinatnan ng pakikipagsapalaran sa pag-aasawa ng isang batang babae riyan at ng isang matandang lalaki,16 na ibinalita rno sa akin sa isa sa mga sulat mo. Nabigo ha iyon? Kataka-taka, na gayong kakaunti lamang ang rnga dalaga riyan sa hayan ay hindi ko pa makilala kung sino ang tinutukoy. Tinatapos ko ang sui at na ito sa pagtataguhilin sa iyo ng mararning kaihigang malamang na durnalaw sa iyo. Aywan ko kung dumalaw na sa iyo si Santiago Carillo,t7 sapagka't iyon ang ipinangako niya sa akin noong siya'y naririto pa. Pagsumulat ka sa akin, ay halitaan mo ako ng tungkol sa kanya at tungkol sa pagkakatanggap na iSinaluhong sa isang nag-asawa rito sa Espanya. Wala nang iha, mga kumusta at alaala sa lahat ng mga kaihigan rno at kaihigan ko, sa mga kamag-anak at iha pang mga taong ninanais kong mapanatili ang dating pakikipagkaihigan. Ikaw na ang hahalang rnagpasiya sa hagay na ito, ayon sa iyong matuwid na pagkukuro. Ang kapatid mong nagmamahal sa

lyO,

JOSE RIZAL

Noong Martes ng Karnabal ay nagkaroon ng pananghaHan at hapunang Pilipino sa hahay nina Paterno/ 8 at bawa't isa'y umabuloy ng piso. Nagkamay kami sa pagkain ng kanin, nilagang manok, adoho, piniritong isda at litson. Kami'y sina Felix Resurreccion, Emilio at Estevan Villanueva, ang dalawang Paterno, ang dalawang Llorente,19 Figueroa, Vicente Gonza16 Tumutukoy sa isang dalagang nagngangalang Damasa Alcala na nakipag-isang dibdib sa isang baong Kapitan Juan Banatin. 17 Binabanggit si Santiago Carrillo, na taga-Binyang, Laguna, na nag-aral ng medisina sa Madrid. Sa katotohana'y duma law nga iyon sa mga kaanak ni RizaJ nang ika-12 ng Enero, 1883, karaka-rakang dumating sa Pilipinas na galing ,sa Espanya. 18 Tinutukoy ang mga magkakapatid na Pedro, Maximino at Antonio Paterno. Ang mga ito'y nangakatira sa daang Sauco. 19 Hindi malaman kung sino ang isa pang Llorenteng tinutukoy. Ang isa sa dalawang ito fly si Julio. Ang sinasabing Figueroa ay si Melecio Figueroa, isang artistang pensiyonado ng pamahalaan; ang dalawang Paterno ay sin a Pedro at Maximino. Si V . Gonzalez ay nabanggit na sa sinundang tala. Si R. de Perio ay isang estudyanteng pilipino. Si Federico Calero y Ortiz ay ipinanganak sa Cadiz, dumating sa Pilipinas sa gulang na anim na taon, kapanahon ni Rizal sa Unibersidad ng Sto. Tomas at sa Unibersidad Central ng Madrid, at nag-aaral din ng Medisina, nguni't hindi nagpatuloy. Namatay sa Maynila nang 1902. Si Valentin Ventura, na makailan nang mabanggit sa iba't ibang tala rito.

-115-

les, Raymundo Perio, Manuel de Iriarte Cang nagmungkahi), Eduardo Lete, Juan Fernandez, Federico Calero, at ako. Si Iriarte'y nalasing; lahat kami'y nakakaing mabuti, datapuwa't sapagka't humilab ang kanin, kaming lahat ay maghapong sinumpong 1,0 buli-buli. Pagkahain ng bawa't ulam ay lumalakad-Iakad kami, at kung may dumating na nagtatanong sa mga may-ari ng bahay, ang isinasagot namin ay wala sila roon upang huwag maabala ang kainan. Labing-apat na librang bigas ang naubos, limang manok, at apat na librang karneng baboy. Walang natira kahit isang buto sa nilitsong biik na nagkahalaga sa amin ng isang duro't kalahati. Ang ingay na naghari ay hindi mailarawan. Si Valentin Ventura ay kasama rin na~in, kaya labing-anim kaming Pilipino. Ang kawalan ng sinigang ay kapansin-pansin. Ang tagapagluto'y si Estevan Villanueva. Tagalog ang usapan namin habang kumakain. Ito'y nakapagpagunita sa akin ng Pan sol habang kumakain at si Marianito'to 路 nagpapamalas ng kanyang mga kababalaghan. 20 Ang Marianito ay dili iba kundi si Mariano Herbosa, na kanyang bayaw at asawa ng kanyang kapatid na si Lucia. Si Marianito ay mahilig sa pagluluto.

)

-116-

43. Buhat kay Mariano Herbosa at Lucia para sa kanyang kapatid na si Rizal.

Ang kabavong kulay kastanyo'y kinalulugdan ni Rizal.Hinihingan siya ng gamot para sa galis.

•• • Calamba, [Laguna] Ika-14 ng Marso, 1883 GINOONG JOSE RIZAL ,

Madrid. l\1INAMAHAL NA JOSE :

Bagama't, malaon ng hindi <1:0 nasagot ang sulat mo, ay inaasahan cong aco'i patatauarin mo at inaacala cong talastas mo ang trabajo ngayon dine, ang isa pa ay uala acong maibalita sa iyo ngayon, cundi ang catahimican at cabutil1an nang aming calagayan, si Jose ay bagama't nagca saquit noon Febrero ay ngayo'i, totoong mataba, ang Tatay at ang Nanay ay mabuti aua fig P. Dios. Ang catapustapusang maibabalita co sa iyo, ay ang cabayo mong si castano, ay aco ang nagaalaga at figayo'i, siyang pangulo sa mga cabayo dine sa Calamba, totoong matulin sa caleza at hangang figayo'i, ay uala pang tumatalo. Tinangap namin ang iyong suI at at natanto namin ang sinaysay; aco'i, Han nang correong gayac nang pag sulat sa iyo, ay nangyayari ay nacacalampas ang correo ay hindi cami nacasusulat. Maraming comusta at inuulit cong aco'i, lincod mong tumatalaga Ang iyong lingkod na humahalik ng iyong kamay, MARIANO

-117-

HERBOSA.

MINAMAHAL KONG JOSE:

Tinangap narnin ang sulat rno at natanto narnin ang rnafiga balita rno at rnagagandang hatol, tuloy, acoy nagpapasalarnat sayong pag sisicap sa arning icagagaling. Aquing ibinabalita sayo na narnatay na si Tia Gena, at tininteng Bunaque, si Leoncia Albares; dito ay totoong nag cacarnatay dahil sa gales, halos ataeado earning lahat .fig saquit na ito, eaya earni ay padalhan rno, ng rnabuting reseta. Si Mareosa ay nagpapaeurnusta sayo at nagpapasalarnat sa iyo silang lahat at hindi carau nacalilimot. Si Mareosa ay nag lulubha ngayon, si Antonio at si Delfin ay rnalirnit rnagcagalet at ieau ay pinagpapangagauan. Mararning eurnusta nitong capatid rnong hindi nacalilirnot. LuciA MERCADO.

P.D.: Ang pageaeasaquit at pag lulubha ni Jose ay hinde co naisulat sa iyo, sapagcat nang totoong siyang nag lulubha ay ayao nang garnutin ni coya Aben, ay hinde eona sabihin sa iyo ang nangyayari sa aquing ealooban, caya ngat nauiea cong cung siya'i ayao patungo sa Espana, ay sa langit siya paroon, at palibhasa'i, patungo nga yata diyan ay biglang biglang gurnaling. Marahil ay hindi co rnasasapat ang nararating nang Tatay nang ieao ay urnalis, sapagka't nga on pa'i, unti unti conang binibihasa ang aquing calooban, baquit ang isa pa'i, si Jose ay arao arao ay nag rnurnue-hang lalaqui at rnue-hang hindi paaapi sa capua. PAALAM

-118-

44. Buhat kay Josefa Trinidad para sa kanilang kapatid na si Jose Rizal

Mga panyong habing Bulakan. - Mga sapatilyang may abaloryo. - Halayang bayabas, atbp.

Calamba, [Laguna] Ika-14 ng Marso, 1883. GINOONG JOSE RIZAL: MINAMAHAL KONG I\AP ATID:

Tinangap namin ang sulat 1jl16 at na tantu namin ang doo'i, nalalaman. Caya hindi namin nasagot agad ay palagui llCi earning nalilibang, at cung aming maalaala'i, cung naca alis na ang correo. Ang aquin ibabalita sa iyo na si Loleng at iyong nagngangalan C., na may damit na azul, na may bordang guinto, alY tila matutuloy ngayon maca pista ng bayan at lihim ang mangyayari. Ang mga panong tinangap mo dian na hlbing Buladn, ang may padala nian sa iyo ay ang ating bayao na Ubaldo at si Sra. Ypia, at ang sapatilyang abaloryo, sa Sra. Neneng, ang jaleang bayabas, si Hilario ang may gawa at may casama pang bagoong juchiqueng itlog ng banac. Cami dito'i, mabuti ang aming lagay, ualang nag cacasaquit at palagui cang pinag papangagauan ng mga bata, na cung sabihen aquin ang Tio Jose, at mag sisigauan na ang apat, ana part totoong masaya capag nagcacagulo na, nguni't hindi rin paparis sa mga nag daan panahon ng icao ay dirito pa. Maraming cumusta sa iyo, tuloy mag utos. TOSEFA RIZAL. GINOONG JOSE RIZAL,

-119-

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinangap namin ang sulat mong fecha 29 de Enero, nang fecha 10 nitong buan nang Marzo at na pag intindihan namin ang lahat nang dooi nalalaman. Salarnat sa lahat nang mafiga balita at nasa mong rnagaling, at gayon din narnan ang pagsasalita rno nang uican Ytaliano sa loob ng dalauang buan. Loobin nafiga fig P.D. na macuha rno sa taning na buan para icao ay manalo at ito na maging capurihan at adelanto mo. At ang pag aaral co ay huag mong asahan porgue, mula nang rnagca saquit~n nang c6lera, pinatigil aco nang pag pasoc sa escuela ni nanay at gayon din hindi aco pumapasoc. [TRINIDAD RIZAL.]

}

-120-

45. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

Humihingi ng pahintulot si Rizal na makatungo sa Paris. lsang larawan niya sa bahay ni Leonor na ipininta ni Resurreccion Hidalgo. - Pagkamatay ng Kura sa Kalamba. Pista ng Binyang. - Ang Buwis. (Sira-sira ang orihinal)

â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ [G.

JOSE RIZAL]

[Kalamha, Laguna] Ika-26 ng Mayo, 1883

Kahapo'y natapos kong kabyawin ang 1,350 pilon ng asukal na siyang katamtamang bunga ng unang pagsubok sa Pansol, at ngayo'y kara-karakang sinusulatan kita sa pag-aalaalang ikaw ay naiinip na marahil sa di pagtanggap ng anumang balita rito, sa looh ng tatlo 0 apat na huwang itinagal ng pagkahyaw. Tila ang huling sulat na galing dito ay ang tinanggap rno kay Zamora, .nang panahong sulatin iyon ay sinasabing hindi pinag-uukulan ng malaking paggalang ang lihim, kaya't matapos na sulatin ay ipinadala agad sa Maynila upang ihulog sa huson, nguni't doo'y inakalang luhhang kailangang makarating agad diyan, gayong ~umbalik pa nga ang kahulugan, gaya ng mauunawa rna agad sa ayos ng lagda. Bilang kapalit noon, ay tinanggap namm ang lahat ng sulat mo, 0 kaya'y sa hawa't dating ng koreo ay isang sulat mo, at sa karamihan ng mga sulat mo'y ipinahahayag mo ang iyong nais na paroon sa Paris, at daMI dito'y .humihingi ka ng pahintulot at karagdagan sa ating mga magulang, na tungkol dito'y nangagsasawalang-kiho naman, pagsasawalang-kihong pinakakahuluganan kong isang pagtangging nahahatay sa mga taya-

-121-

hin at pag-uuwi-uwing maaaring may katuwiran sa ngayon; sa ganang akin, ay inaakala kong maaari kang paroon pagkatapos ng iyong karera sa pagmemediko, sapagka't matapos na gumawa ng isang hakbang ay hindi nararapat umurong sa harap ng mga kadahilanang walang gaanon& halaga. Ang isipan mong its> ngayon ay siya ring isipan ko sa mula't mula pa, at gayundin ngayon, ang isipang iya'y ipinahayag ko sa iyo pagkatapos na makakuha ako ng mga balitang kinakailangan; nguni't nagpilit kang pasa-Barselona, kaya't ako'y nagwalangkibo na sa Pl!g-aakalang maaaring may katuwiran ka sa gayon, datapuwa't ngayo'y nakikilala nating tayo'y nagkamali sapagka't hindi natin naisaalang-alang ang kawalan ng paggiliw at ang pagkakaiba ng kaugalian. Kaya't kung sa pagkatanggap rno ng sulat na ito'y patuloy ka pa rin sa layuning iyan, ay sagutin rno ako pagbabalik ng koreo kung kailan matatapos ang iyong karera sa pagrnemediko upang maibigay sa iyo ang iyong kinakailangan ; at balitaan rno rin ako kung paano nabubuhay sa Paris ang mga nagsisitanggap ng pensiyong kaparis ng tinatanggap rno, kung lalong rnabuti, katulad 0 masama kaysa Madrid : sapagka't diya'y lalong rnakakapagtamo ng lalong mabuting balita kaysa rito. Kinuha ko sa M ynila ang lima mong larawang kuha sa potograpiya, at ibiniga sa bawa't isang kinauukulan; ang larawan mo sa langis ay iniwan ko roon, upang sila na ang rnagdala sa araw ng pista rito. T ungkol sa larawang ito: nang una'y hindi ko nakilala agad, kaya naman ni hindi ko pinansin; nguni't sa dahilang naging isang bagong palamuti sa bahay ni tiyo Antonio ay nilapitan kong parang isang p;:tg-uusisa, at nakita ko ang lagda ng maygawa. Sa gayo'y ipinalagay kong iyon nga ang larawan mong ibinabalita sa iyong sulat, at saka pinatunayan nila sa aking sa malayu-Iayong tanaw ay makikilala ang pagkakahawig sa iyo; hindi ko gaanong napagsiyang mabuti sanhi .sa ako'y nagrnarnadali, gayunrna'y pinahahalagahan ]<0 dahil sa lagda ng maygawa at sa rnakasining na pagkakaguhit na nakukubli pa sa mata ng isang walang rnuwang sa sining. Sa loob ng tatIo 0 apat na buwang hindi ko pagkakasulat sa iyo, ay rnararning bagay na rnahahalaga ang nangyari sa ating bayan, rnga bagay na pinananabikan rnong rnatalos, gaya ng sinasabi rno sa iyong huling sulat na tinanggap namin kahapon. Magsisirnula ako sa pagbabalita sa iyo ng pagkamatay sa Maynila ng ating Kura, na dinarndarn nang gayon na lamang ng

-122-

la1at ng nakakilala sa kanya, lalo na ng kanyang angkan; at gayon na lamang ang pagdaramdam na ito na, nang matalos ng Ayuntamiyento ang kanyang pagkamatay ay dali-daling naghandog ng isang nito sa libingan ng mga mahal na tao sa Maynila, isang pagtatanging bihirang-bihirang gawin ng nasabing korporasyon sa kaninurnan. Sa kawalan ng naghahawak ng tupgkol sa Simbahan dahil s6 paglagi sa Maynila ng Kura, ay ipinasiya ng Bikariyo ng J}urok na tayo'y bigyan ng isang pansamantalang Kura, na dili iha't ang koadhutoI-. sa Binyang, na, pabulong na sasabih.in ko sa iyong ni hindi man lamang anino ng namatay na Kura, sapagka't ikalfl'Wang araw Pel lamang ng pagkakatira sa kumhento ify walang puno't dulong nagsimula na ng pagtuligsa sa mga tagarito sa kabila ng malahis na pagpuri sa mga taga-Binyang; na nakaaalam na lalo ng mga bagayhagay sa bayan kaysa mga bagay-bagay ng Simbahan, kaya't umalis dito, pagkatapos gawan ng mga kabulastugan -ang m.ga aklat ng simbahan; dito'y humalili si P. Domingo Cna kilala na natin) sa loob ng ilang linggo, at ngayo'y mayroon tayong isang "economo" na inihalal ng Arsobispo, isang taong karapat-dapat itagubilin sa dahilang nag-aangkin ng mga katangian ni P. Leoncio, na dili iba't ang di pakikialam sa mga bagay na walang kinalamaQ. sa Simbah~p. Nang matalos ang pagkainatay nitong huli, ay kara-karak/ang naparito ang Bikariyong si Pray Ie Villafranca upang kunin ang mga naiipong salapi ng Simbahan, na natatala sa mga aklat, nguni't sa dahilang nataunang ang kahang lalagyan ng salapi ay nakapinid at ang susi ay nasa-Maynila, ay iniutos sa bisa ng susi ni San Pedro, na paharapin sa kanya sa bahay-Hacienda ang ating ama, at doon ay pinilit siyang magpaluwal sa halagang nakatago sa kaha, at sa gayong pagpilit ay kinasangkapan ang pananakot na ipagbibigay-alf\m sa Arsobispo ang mga lihim ng namatay, na ikararamay, sa papa-ano mang paraan, ng isa nating kamaganak; dahildito, ang ating ama'y napilitang magpaluwal ng kanyang salaping ginto na papalitan pagkatapos sa atin ng saJaping pilak pagkaraan ng tatlong linggo. Iyang takutin ang isang matanda at hukayin ang mga lihim, na marahil ay siva .ang nagtataglay, ay isang kaasalang tunay na tunay na kamuhi-muhi at kahalay-halay. Nang mangyari ito'y wala pa naman ako sa ating bahay. Kung paanong nagkaroon ng pagpapalit ng tauhan sa Simhahan, ay nagkaroon din ng pagpapalit ng tauhan sa kuwartel. Ang tanging kaibhan ay hindi nagkaroon sa pagpapalit ng tao sa kuwartel ng maraming kasaysayang gaya ng sa simbahan,

-123-

maliban sa tila ~ya\lV magpahalata ang Tinyente na siya'y hinahalinhan at sinabi niyang siya'y aalis nang mga ilang araw lamang, nguni't sa katotohana'y patuluyan na ang pagkakaalis sa kanya at dinala niya ang tatlong aklat natin, na ang isa sa mga ito'y mahalaga. Noong ika-15 ng buwang ito ay nagpista sa Binyang; wala akong masasabi sa iyong mahalaga, maliban sa dalawang pangkaraniwang banda ng musika at mga pailaw; walang pinagiwan sa isang araw lamang ng Linggo; sa ganang amin ninaAntonino at Dandoy, gayundin sa ibang sinamang-palad na dumalo sa nasabing pista, kami'y hinanapan ng sedula ng Guwardiya Sibil, at ito'y sinagot naming hindi namin ugaling magdala noon, nguni't tumatalagang sumunod saanman nila ibig kaming dalhin, at sa paliwanag na ito'y pinawalan na kami; dali-dali kaming umalis na sinusumpa ang naisip naming pagparoon sa nasabing bayan. Kamakalawa' y idinaos ang pagdiriwang sa "Corpus" na naging lalong maningning kaysa mga ta6ng nakaraan dahil sa 路 pangyayaring lalong magaganda ang mga kapilya, palibhasa'y inihanda ng mga babaing kasapi sa mga samahang dominiko, pransiskano at ewan ko kung ana pang mga samahan, na magdamag na nangag-ukol ng buong pagsisikap upang palamutihan ang mga kapilva, at nang pagkat~pos ng misa kinabukasan ay sirain at iwasak. Nalalapit na ang pista ng ating bayan; naririnig na ang p.angingilak IlR mga abuloy, na ang ikatlong bahagi ay gugugulin sa mga "misa de gracia", sa ibabaw ng pagtutol ng marami, sa labinlimang misteryong katulad ng ginagawa sa Binyang, sa mga bagong limos sa mga kapatirang nasa paghihikahos, at walang iniuukol sa mga kasayahang-bayan; anupa't tila pinaparisan natin ang lahat sa Binyang, bayang sa palagay ng ilan ay siyang uliran. Napapanahon kami ngayon sa pagbabayad ng buwis sa Asyenda, at laban sa pinagkaugaliang tin{ltanggap ng madIa, ay kinukuha nila ang bayad nang walang ibinibigay na resibo. May kinalaman kaya ito sa mahahalagang pagbabago ng Heneral 0 isa lamang kagagawan ng Administrador? Lalo kong pinanjniwalaan itong huli, bagaman ibig kong ang una ang maging sanhi. Hinggil sa mahahalagang balita sa pangulong-bayan CMaynila) ay wala akong masasabi sa iyo, sapagka't Ialong mabuting hulaan mo na lamang kaysa basahin sa lllga pahayagan, at sa-

-124-

kaling buhat .ngayo'y magkaroon ako ng hangad na makatalos ng mga bagay na labas sa mga gawain ng Simbahan, pagkakahuli sa mga manunugal 0 walang katibayan sa pagka-tao; pagbababag ng mga insik 0 iba pang kawangki nito, ay ikaw ang susulatan ko upang ikaw ang makapagbalita sa akin. Masamang tubig a1.1g naii1.1om sa Maynila; ang mabuting tubig ay natatago sa mga tangke. Sang-ayon sa palagay ng marami, ang bayang lalong nagpapasan ng maraming buwis ay ang Pilipinas, maging sa butaw, na may katangiang lalQ pang pagpapabuwis sa bawa't ulo kaysa pagbibili ng karapatang makapaningil ng buwis, gayundin sa pamamaraang ginagawa sa paniningil sa mga lalawigan, na sa ilang pangyayari'y nagiging ibayong halaga sa isang mamumuwisan dahil sa gugol sa paglalakbay at sa panahong sinasayang sa gavong paglalakbay. Kuner ang paniningil ng buwis ay ipagkakatiwala sa gobernadorsilyo 0 sa nagbibigay ng mga papel na may timbre, mga taong karapat-dapat pagkatiwalaan, ay rnahabawasan nang malaki nang bigat ng pasaning ito. Sa parnamagitan ng kaunting pagtitiwala at kaunti ring pagkaawa sa mga mamumuwisan ay rnakapagtitipid ng mga gugol at panahong ginagarnit nang walang kapararakan. Si Anastacio ay pinaalis sa Kolehiyo; kinausap ako ng kanyang ama upang amahan siy sa paglakad; purnayag ako bagaman walang pag-asang matamo ang ipakikiusap, katulad nga ng nangyari. May nagsabi sa aking si Del Rosario ay lubhang mahal sa mga pare. Naparoon ako sa kanyang bahay at sinabi ko sa kanyang ipinagbilin mo sa akin na sakaling may mangyaring anurnan kay Tasyo, na nasa-ilalim ng iyong pagkakalinga noong araw, ay dumulog ako sa kanya; natuwa naman siya at nangakong gagawin niya ang buong rnangagawa upang si Tasyo'y mabalik sa kolehiyo. Ipinagbilin niya sa aking ipahayag ko sa sulat ko sa iyo ang kanyang matapat na pakikipagkilala at ang nais na ikaw ay kanyang mapaglingkuran. Si Kapitan Juan ay ikinasal kay Darnasa. Ito ang sinasabi ko sa iyo sa aking sulat na noong dalaga pa ay kinulong nina Banatin at Buenaventura. PACIANO RIZAL.

-125-

46. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Paris, Ika-21 ng Hunyo, 18fB MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Gaya ng ipinagbigay-alam ko sa inyo sa aking nakaraang iiham na sinulat sa Madrid, isang araw bago ako umalis doon,l ay naririto ako ngayon sa Paris, bilang 37, Daang Maubeuge, Otel ng Paris- buhat pa noong kinaumagahan ng araw ng Linggo, ika-17. Ang pagkakalakbay ko'y naging isa sa pinakamaginhawa't pinakamatulin, sapagka't buhat sa Madrid hanggang dito ay 36 na 0 as lamang naming nilakbay sa isang treng matulin at walang pahintu-hinto. Dinaanan ko ang Avila,! Valladolid,8 Irun. 4 Hanggang sa kahuli-hulihang bayang nabanggit, ang paglalakbay ay sa lupang Espanya pa. Ang mga tanawin sa l'vlatandaI1g Kastilya/ kung matatawag na gayon ang mga hubad na lupang binubuo ng mga nakababagot na mga guhit, na walang mga punung-kahoy 0 mga palatandaan, ay sumusubaybay sa manlalakbay hanggang sa dumating siya sa mga Lalawigang Basko. Dito, ang mga bundok ay lalong maraming halaman, na lalong mayayabong at lalong linang, bagaman walang maraming naninirahan, bagay na siyang ikinatatangi ng mga lalawigang ito. Ang mga taong Basko ay kara1 Ang sulat na itong binabanggit ay di-malayong ang may petsa 14 ng Hunyo ng taong 1883; hindi makita sa alinmang lathalang nakikilala. 2 Ang Avila ay pangulong-bayan ng lalawigang kastilang may ganito ring pangalan, na siyang kinakitaan ng -unang liwanag ni Sta. Teresa. de Jesus. 3 Ang Valladolid ay siyang pangulong-bayan ng lalawigang may ganito ring pangalan at nasa-dakong loob ng Espanya. "Ang Inm ay isang bayan sa lalawigan ng GuiPw:coa, na siyang kinaroroonan ng aduwana sa hanggahan ng Pransya at Espanya. Ang nayong ito'y napabantog sa digmaang laban sa mga pranses at mga aleman na ipinagningning ng hukbong kastila nang mga dantaong XVI at simula ng dantaong XIX. 6 Ang Matandang Kastilya (Castilla la Vieja) ay isang purok na mataba ang lupa sa buong Espanya at surnasaklaw sa mga lalawigang Avila, Burgos, Logronyo, Salamanca, atbp. nang panahong iyon.

-126-

niwang matatangkad, at tal~gang mukhang lalaki; karaniwang inaahitan ang kanilang mukha, na ang anyo'y higit na pahaba kaysa pabilog-haba, maliliit ang mga mata, matangos ang ilong at ang kabuuang pagkakaharap ay nagpapakilala ng karangaIan, kalakasan at tapat na pagkamagiliw. Ang mga babai'y Iabis ng kasipagan; sila'y totoong napakasipag na hi~di bihirang makamalas ng mga babaing siyang nag-aararo't humihila ng mga kariton. Ang isang tulay na yari sa bato 0 bakal ay siyang naghihiwalay sa Espanya at Pransya, gaya ng sa Santa Rosa at Kabuyaw;6 at ang kauna-unahang bayang Pranses na namamalas ay ang Hendaye7 na karaniwang hinihintuan upang makapag-agahan ang mga sakay. Buhat dito'y makapapansin ng isang malaking pagkakaiba: ang mga tanawin ay kawili-wili; hindi mabilang na mga tsalet 0 mga bahay-bukid na may mga ubas, at mga bulaklak ang pumapalamuti sa daan; ang rnga puno ng pi no at mga punong oliba ay nag-aagawan sa bawa't dali ng lupa; bawa't dangkal ng lupa'y natatamnan, ang buong lupa'y pinakikinabangan. Gaya ng sa Espanya ay naging kasama ko sa paglalakbay ang isang Ingles at.. dalawang Pranses, na ane p~kikisama'y ikinalugod ko, lalo na ang sa Ingles na naglalakbay upang matuto ng wikang Kastila; sa Pransya naman, ang mga kasama ko'y dalawang Kastila na tutungo sa Londres upang mag-aral ng Ingles. Dinaanan namin ang Bordeaux, Poitiers,8 Tours, Blois, Orleans at iba pa hanggang sa Paris. Hindi ko binang~it dito kundi ang mga bayang pang-unang uri lamang. Maraming mga gunita ang napukaw sa aking alaala nang mamslas ko ang mga bayang itong batbat ng kasaysayan 0 kaya'y pumuno sa kasaysayan, lalo n~ ang mga bayani ng mga nobela na ipinalalagay 11a nanirahan sa mga pook na ito, gaya ng tatlong moskitero,e at maraming iba pa. Ang mga paligid-ligid ng Paris ay napa"kagaganda at. napakamakukulay. Ang mga iyon ay binubuo .ng ilang maliliit na bahay na may mga halamanan, at ng mga simbahan, katulad ng lahat ng namalas namin sa daan, at ang ~ama ng mga tanawin ay nagiging kabigha-bighani sa paningin ng mga naglalakbay. Mula pa sa Hendaye ay mapapansin na 'Sa mga tao ang pagpipitagan at kabutihang-asal; kung sila'y 6 Ang Santa Rosa at }\abuyaw ay dalawang bayan sa lalawigan ng Laguna na unang dinaratnan sa Kalamba kung nanggagaling sa Maynila. 7 Ang Rendaya at isang bayang nasa-baybay ng look ng Vizcaya, Es-panya, sa dakong timog-kanluran ng Pransya, sa kababaan ng Pirineos. 8 Ang Bordeaux, Poitiers at iba pa, ay pawang mga siyudad ng Pransya na binabagtas ng perokaril na patungo sa Hilaga sa dakong Paris. 9 Tinutukoy ,ina Athos, Porthos at Aramis, mga bantog na tau han ng nobel a ni A. Dumas. na pinamagatang "Los Tres Mosketeros".

-127 -

kinakausap ay sumasagot ng magiliw at iniaangat ang kanilang sambalilo; at tuwing magbabayad ka 0 magbibigay ng anuman sa kanila ay nagpapasalamat; gayundin, ang pinakabahagyang pagkakadaiti 0 pagkakatisod ay nagiging sapat na dahilan upang humingi sila ng tawad at humingi ng paumanhin. Sa Paris ay ibayo pa roon. Ang sinabi ni Grant na ang mga Ingles kung ihahambing sa mga Pranses ay mga bastos, ay maiuukol ko sa aking sarili; ako'y nahirati nang maraming buwan sa isang tanging gawi, ngayong ako'y nasa-Paris, ay nasusundan ko't ipinalalagay ang sarili na halos bastos. Ito'y totoo sa karamihang tao. Ngayon nga, gaya ng sinabi ko, ay dumating ako sa Paris nang kinaumagahan ng araw ng Lingg010 at tumungo sa otel na karaniwang tinutuluyan ng mga Pilipino at ngayon ay siY~J1g tinitigilan ni Zamora. l l Ang silid ko'y nagkakahalaga ng pi tong piso (duro) isang buwan, walang pagkain at walang ilaw, sapagka't dito'y mahal ang lahat ng bagay. Ang mga kauna-unahang oras ko rito'y pinaraan ko sa paglilibot at sa kalawakan ng nalakad ko at kaliitan ng nalibot ay mahahagap ko na kung gaano kalaki itong tinatawag nilang Babilonya. Pu uin ninyo ang buong lupang sakop ng Kalamba, Kabuyaw at Santa Rosa12 ng mga naglalakihang bahay at magkakaroon ~ayo, humigit kumulang, ng Paris; at gayon ang hinahaka ko, sapagka't upang ito'y mabagtas buhat sa isang dulo hanggang sa kabila na sakay ng karwahe, ay kinakailangan ang mahigit sa isang oras at kalahati. Dito'y talagang isang langgam lamang ang tao; may mga lansangang ang dulo'y hindi matanaw, gayong ang mga iyo'y matuwid, maluluwang at mabuti ang pagkakayari; may mga gawaan at mga tindahan sa lahat ng dako; ang mga karwaheng paupahan ay sinasabing higit sa 25,000. Ang mga naglalakad ay nagpapasigla't umaagos sa mga daan, gay a rin ng sa mga tindahan, restauran, inuman ng kape, karihan, inuman ng ser10 Ang binabanggit na araw ng Linggo ay pumapatak ng petsa 17 ng Hunyo, 1883. 11 Tinutukoy si Dr. Felipe Zamora, isa sa mga unang medikong pilipino na nagtungo sa Paris upang magkaroon ng lalong karanasan pagkatapos ng pag-aaral sa Madrid. Nang bumalik sa Pilipinas nang mga huling taon ng dantaong XIX ay hinarap ang panggagamot ng iba't ibang sakit, lalung-Ialo na ang sa pagpapanganak. Matagal ding nagtira sa Saigon, at doo'y nanggamot din at nagkaroon ng maraminlt ari-arian. Nanirahan liya la "Hotel de Paris" na tinirhan din ni Rizal. 12 Ang mga bayang ito'y nangasa-baybayin ng look ng Laguna. Ito'y bin abanggit din sa talang 6 nl 8ulat na ito.

-128-

besa at mga halamanan at mga bantayog.18 Sa bawa't daan, kahit na ito'y napakaliit, ay makatatagpo kahit isang otel, at ang lahat ng mga otel na ito'y puna ng tao sa dahilang ang mga naglalakbay ay walang tigil ng pag-alis at pagdating buhat sa lahat ng sulok ng daigdig, kaya lagi nang nakakamalas ng mga bagong mukha, mga baol, at mga mal eta saanmang dako, ng iba't ibang mga ka5uutan, mga hugis tagaibang lupa, at sa mga ito'y kabilang kami. Dito'y tinatawag kaming mga Hapon, sa dahilang marami ritong Hap6n. Nang mga unang araw ay wala akong ginawa kundi maglakad nang maglakad: nakita ko ang Campos Eliseos, 14 ang Haligi ng Vendome na sa ituktok ay naroon ang estatwa ni Napoleon 1. Ang Opera House buhat sa labas, ang Liwasan ng Concordia, ang Obclisko ng Luqsor, ang T emplo ni Magdalena at iba't iba pang gusali na di gaanong bantog. Ang Campos Eliseos ay mga halamanang ang kinaroro6nan ay huhat sa liwasan ng Concordia hanggang sa Balantok ng Carrousel;15 8 malawak at mahaba, natatamnan ng mga punungkahoy may maliliit na dulaan sa magkabilang tabi na pinagtatanghalan ng mga konsiyerto at mga palabas kung gabi, at may mga inum~ ng kape, mga tanghalan, mga bulaklak at mga halaman. M\raming tao ang naparoroon upang manahi sa . ilalim ng mga pU\1ong-kahoy, at upang magbasa; dinadala roon ng mga yaya ang mga sanggol na kanilang inaalagaan at maraming iba pa. Ang Campos Eliseos ay napakasaya kung gabi. Ang Haligi ng Vendome15b ay mataas at malaki 1 puna ng mga inukit na mga larawan ng mga pakikidigma ni Napoleon sa Alemanya/ 6 ang estatwa niya'y naroroon paP may hawak na isang palma at isang daigdig. Nakasuot Emperador siya. I

13 Ito'y mga kainan 0 restaurang pambayan na tinatawag sa pranses na BouiIlons. Makikita sa mga daang Montmartre, Bul, Saint Marthe, Rivoli, Sartine, Besuregard, atbp. 14 Ang Campos Eliseos ay ngalan ng parke at abenida na nasa-tapat ng "Jardin de las Tulleri!is", malapit sa liwasan ng Concordia. Siyang kinagigiliwang pagpasyalan ng mga taga-Paris. 15n Ang Balantok 0 Arko ng Carrousel ay nasa-pagitan ng liwasan ng Carrousel at ng patyo ng Tullerias, at binubuo ng isang Balantok ng mga bakod na naghihiwalay dOOll, at may mga haliging magaganda at mga estatwang yeso. 15b Ang haligi ng Vendome ay gawa nina Danou, Gondouin at Lepere; ginawa ang pagsisinaya nang 1810; may 44 metro at 75 sentimetro ang taas. na maaaring akyatan. 16 Ang mga larawang itong inukit at pinaumbok ay pawang tanso na ang ayos ay piHpit at may 275 metro ang haba. Nagpapakilala ng mga tagumpay ni NapoleOn nang 1805. Sinese.bing ang mga tansong ginamit 9Q mga larawang itong pinaumbok ay buhat sa mga kanyong austrlyako. 17 Ang eSlatwang ito ni Napoleon r ay ginawa ni G. Dumont at itinayo noong 1863.

-129-

Ang Gusali ng Opera'is namalas ko buhat sa labas lamang; iyo' y malaki at magar3 at karapat-dapat sa Paris. Kung ninanais ninyo ang iba pang mga kaugnayan nito, ay tingnan ang larawan sa sipi ng Ilustraci6n 19 na naririyan sa atin. Napuputungan ito ng mga magagarang pulutong ng mga kulay gintong estatwang matalinghaga. 20 Ang liwasan ng Concordia21 ay isang bilog na maluwang at malawak at sa loob ay naroroon ng Obelisko ng LuqsOr. 22 Ang mga pangunahing lungsod sa Pninsya'y kinakatawan ng mga babaing nakaupo sa paligid. 23 Ang Lungsod ng Strasburgo, na noong una'y sakop ng Pransya at ngayo'y ng Alemanya, ay may kinatawan din datapuwa't nakaluksa at may koronang siempreviva at ang gayak ay panlibing. Ang Simbahan ni Magdalena 2 â&#x20AC;˘ ay dakila, marikit, at ang arkitektura ay wagas na Griyego. Ito'y isang gusaling napakalaki at nakabibighani sa tingin. Ito'y bukas sa pagsamba. Upang makapflgtipid, ang karamihan sa mga tao sa Paris ay kumakain sa mga restauran 0 rnga huillona. Ang mga kainang Duval, na pag-aari ng mangangatay na si Duval, ay ma18 Ang binabanggit ditong Gusali ng Opera ay iba kay sa "opera comica" na itinayo sa mga daang Peletier at Douot, malapit sa Boulevard ng mga Italyano. Sinimulang itayo nang unang araw ng Agosto, 1861 sa pamamagitan ng guguling kulang-kulang s 20 angaw na prangko. Ipinalalagay na siyang dulaang pinakamalaki sa buong daigdig, na sumasaklaw sa lawak na 11,226 metJrong parisukat, at may 1950 tao ang nagkasiyang pumasok nang gawin anc pagsisinaya. 19 Tinutukoy ang rebistang "La Ilustracion Espanola y Americana", no nauukol sa mga sining, panitikan at agham, na it ina tag ng Kgg. Abelardo de Carlos at inilathala sa Madrid sapul nang 1858. Ang mga mag-aanak ni Rizal ay nagpapadllla ng Rebistang ito. Maaari rin namang tumukoy sa ''La Ilustracion Filipina" na inilalathala sa Maynila, at may mga larawang gawa ng iJ!gles na tagagawa ng mga larawan na Si C.W. Andrewsj ang unang bilang ay lumabas nang Marso, 1858. 20 Tinutukoy ang mga arte llriko at mga busto't mga medalyon ng mga dllkilang manggagawa ng mga ito, &tbp. 21 Ang Liwasan ng la Concordia ay nasa-kanang bay bay in ng Sena, malapit sa halamanan ng "Tullerias" at ng Campos Eliseos. Ang liwasang ito sa kanang Paris ay katulad ng Bagumbayan sa M.aynila, sapagka't siyang pook na pinagdarausan ng mga pagpatay sa loob ng panahon ng Lagim. 22 Ang Obelisko og Luxor (Luqsor). Ito'y nasa-kalagitnaan ng Liwasan ng la Concordia, isang bantayog na granitong pula na buhat sa mga guho ng Tebas, puno ng mga matatalinghagang sulat at itinayo nang 1836. Sinasabing ito'y inihandog sa naghahawak ng pamahalaang si Luis Felipe ng "vice-rey" ng Ehipto na si Mohammed Ali. May 25 metro at 85 sentimetro ang taas. 23 Tinutukoy ni Rizal ang mga estatwa ng mga babaing napakalalaki na sumasagisag sa mga pang~{'at ng mga siyudad og Pransya, gaya ng Lyon at Marselya, Burdeos at Nantes, Lile at Estrasburgo, atbp., walo sa kabuuan. 24 Ang Templo oj Magdalena 0 Simbahan 11.i Magdalena ay nasa-Liwasan at Boulebard na may ganito ring pangalanj ang uri ay griv~go at ginawa ng mga arkitektong sina Contaut d'Ivry, Couture P. Vignon, at Huvej ang &yos ay apat na sulok, na naliligid ng mga haliging korintiyo sa dakong labas, ang haba'y 38.35 metro, ang luwang ay 7.15 metro at ang ~aas ay 15 metro. Napapalamutihan ng 34 na larawan ng mga santo sa mga pintuang tan so na may mga paumbok na larawang yari ni M. de Triquet, na nagpapakilala ng Sam-

-130-

tatagpuan sa lahat ng dako; ang kainan dito' y may masinop at malinis na kapaligiran, at sa halagang dalawang peseta't kalahati ay makakakain na nang mabuti. Ang mga naglilingkod ay mga babae at ang pagkain ay masarap at mura. Madalas kaming pumaroon. Kinagabihan ng kauna-unahang araw ko rito ay pumaroon kami sa . . . Dulaan. 25 - Ito ang pinakamagara sa tanang gusaling bayan na namalas ko hangga ngayon. Ang arkitektura ay I ndiya, parang malikmata sa kalakhan, puna ng mga salamin at naliliwanagan ng ilaw dagitab, napapalamutihan ng malalaking estatwang Indiya rin, ng mga ulo ng elepante, at niyong rnga mahumaling sa palamuting kulay ay salit-salit na ginintuan. pula at bughaw at ang kabuuan ay katangi-tangi kaya maliwanag na matatandaan. Ang napakalalaking mga salamin, tumpak ang pagkakalagay, ay totoong nakapagpapahaba sa hanay ng mga haligi; inaakala ng ilang tao na sila'y nasa-Ioob ng isang napakalq.king templo sa Ellora 26 0 sa Mahabalipur. Ang palut ng ng mga mananayaw na lumalabas do on ay umaabot sa tat1o~g daan katao ~t ang mga matalinghagang mga sayaw, gaya ng (~xcelsior", na naglalarawan ng pagwawa路 ging Pag-unlad sa nilisamang wami, at ginagamitan ng lahal ng pagkakasulong sa pagguhit ng mga larawan, mga kagamitang yad sa palara, mga kasuuran at mga ilaw dagitab, pati ng mahiya, ay inilalabas gabi-gabi sa ikahahanga ng mga taga-Pari~ at tagaibang lupa. Ang mga bahay rito , gaya rin ng bahay riyan ay may mga sahig na yari sa tablang pinapahiran ng pagkit, hindi ka路 tulad ng sa Madrid na ang mga sahig ay yad sa mga laryo 0 iosa. Ang pinakamalijt na magugugol dito araw-araw ng lsang tao para sa pagkain at tulugan ay 7 peseta. pung Utos. lisa lamang balangkas at apat na galerya sa dakong ita as , at sa loob, ang mga dambana at simboryo ay napapalamutihang mabuti ng mga eltatwa at haliging uring "jonico". 25 Ipinalalagay .ng nagpalathala ng "Sandaang Sulat ni Rizal" na ang Dulaang binabanggit dito ni Rizal ay ang Odoon na nasa-Liwasang may ganito ring pangalan. malapit sa Luksemburgo. Gayunma'y nag-aalinlangan kaming iyon nga, sanhi sa ulat na ginawa ni Rizal sa nabanggit na dulaan. 26 Templo ng Ellora 0 Mahabalipur. Sa Ellora, isang nayon ng purok ng Aurangabad, Hyderabad, Indiya, ay may mga templong niyari sa tinapyas na batong buhay. Ilan sa mga templong ito'y mga monolltict.) at ang Jalong bantog sa kanila'y ang nasa-Kailasanath, na ang pangala'y kinuha sa Bundok ng Kailalla, na ipinalalagay na siyang Olimpong himalayo sa Siva.

- ]31-

Kinabukasan, ika-18, dinalaw namin nina Zamora, Cunanan 27 at ako ang Pagamutang Laennec29 at pinanood ang paggagamot ni Doktor Nicaise. 29 Namangha ako sa pagkakamal as sa pagkakasulong at kaginhawahang masusumpungan sa maliit na pagamutang ito, daig pa ang sa San Carlos sa Madrid. so Yamang dito'y pinagkakamalan kaming mga Hapon, ay sinahi sa aming kami raw ay ipakikilala kay Ginoong Saint Remiz81 na tumira nang mahabang panahon sa Hap6n. Ako ang siyang nagpabulaan niyon. Nakita naming madalian ang gusaling tinatawag na Bon MarcheS2 (mura) , isa sa mga apat 0 limang malalaking narito na tinatawag na El Louvre, Le printemps, La Belle Jardiniere, at iba pa. Sa mga gusaling ito'y ipinaghihili ang lahat ng uri ng mga paninda liban sa pagkain, hagaman tila namataan ko roon ang isang inuman ng kape at isang restauran. Ang tindahang ito'y pumupuno sa isang lagay ng lupa at ng lahat ng mga palapag ng gusali na kasinlaki ng agwat na mamamagitan sa bahay natin at sa tanggapan ng koreo. Upang mapagunawa ninyo kung 'gaano kalaki ito, ay inaalagaan sa loob ang 150 kabayong Normando at Ingles na walang ibang gawa kundi maghatid ng mga panlnda sa mga bahay ng mga mamimili, at ang mga kabayong . itdy pumupuno sa isang buong gusali. Tungkol sa mga kabayong Normando, ang akin ay kamukha ng mga iyon bagaman may kaliitan, sa dahilang ang mga iyon ay may malalapad na puwit at malalaking kalamnan. Sila'y nagagamit lamang sa paghila at napakalalakas; may ilang tila elepante. 27 Zamora, Cunansn - Si Dr. Felipe Zamora ang tinutukoy. na pumapasok sa mga kllnika sa Paris (tingnan ang taIling 11 ng sulat na ito) at si G. Mariano Cunanan, isang mayamang taga-Kapampangan na siyang naghandog kay Rizal na mamumuhunan sa pagtatayo ng isang Makabagong Ko1ehiyo na b:nabalak itayo nito sa Hongkong, at n.:lO'y nag-aaral ng Pagsasaka sa Paris. 28 Ang Ospital Laennec ay itinatag nang mga unang araw ng huling ikatlong bahagi ng dantaong XIX sa karangalan ng dakilang medikong si Laennec, bantog sa panggagamot sa mga sakit sa loob, may-likha ng "estetoscope" nang 1819 at ipinalalagay na siyang ama ng "cardiologia". 29 SI Dr. Nicaise ay isa sa mga propesor sa Medisina sa Unibersidad ng Sorbona na gumagawa 0 naglilingkod sa Ospital Laennec. 30 Ang Ospital ng San Carlos sa Madrid ay siyang ospital na kinaroroonan ng mga klinika ng Medisina ng "Unibersidad Central" sa Madrid, noong si Rizal ay nag-aaral doon. 81 Si Mr. Saint Remiz ay hindi mapag-aalinlanganang isang pranses na maglalagay sa kahihiyan sa tatlong magkakasama kung sita'y magpapatuloy sa pagpapakilalang ,ila'y mga Hapon. 32 Ang Bon Marche ay isang kawing ng mga almasen 0 mga basar na ang mga itinitinda'y pinagbibili ng napakamura.

-- 132-

Namalas din namin ang Simbahan ng Nuestra Senora de Paris.33 Dito'y ipinakita sa amin, sa halagang 50 sentimos, ang mga kayamanan, relikiya, iba't ibang banal na handog ng iba't ibang Hari, mga kasuutan ng tnga lalong bantog na kardinal at arsobispo. Umakyat kami sa tore, na nakapagpagunita sa akin ng nobela ni Victor Hugo (Notre Dame de Pads) nang mamalas ko ang mga estatwang wari'y dambuhala sa laki na nagsisilbing mga palamuti. Doon ay ipinamamalas ang batingaw na tinatawag nilang bourdon at isa pang sinamsam sa Sebastopol. 34 Namalas ko rin buhat sa labas ang maraming gusali bukod sa mga iyon, datapuwa't sa dahilang binabalak ko silang dalawin pagkatapos ay saka ko na kayo babalitaan ng tungkol sa kanila. Noong ika-19, ay nagsadya kami upang manood ng pagtistis ni Doktor Nicaise at umalis kami roong lubos na nasisiyahan. Pagkatapos ay tumungo kami sa Museo Dupuytren. 86 Noong ika-20 ay dinalaw namin ang Pagamutang Lariboisiere. 36 Dito naglilingkod, bilang naglalabas-masok na mag-aanil si Pardo (Felix)3 at pinanood namin ang pagsuri ng iba't ibang sakit ng babae. S3 Ang Simbahan nt Nuestra Senora de Paris, na kilala sa pamagat na "Notre Dame" na kasama ng Simbahan ni "San German de los Prados" ay maipalalagay na siyang lalong pinakamatanda sa mga simbahan sa Paris. Sinimulang ita yo nang mga unang araw ng ikalawang kalahatian ng dantaong XII, at natapos nang kalahatian ng dantaong XIII. Ang s:mbahang ito'y makailang baguhin at itayo hanggang sa magkaroon ng ayos na katulad Ilgayon. Kitalang-kilala di la.mang sa nohela si Victor hugo, Jrunal gayundin sa kanyang arkitektura, sa kanyang mga laJrawang pinaumbok, sa kanyang kampenang tinatawag na "bourdon" ng Nuestra Senora, na eng blgat ay may 16 na libong kilo, eng luwang ay may 2 metro at 60 sentimetro, at !alo't higit sa mga relikiyang iniingatan na isang tunay na kayamanan. 34 Ang batingaw na nakuha sa Sebastopol, na kasama rin sa mga kayamanan ng Simbahan ng "Notre Dame", ay kinuha sa Sebastopol ng magkatulong na ingles at pranses nang pasukin ito, noong panahon ng digmaan sa Krimea nang 1854-55. 36 Ang Mus&o Dupuytren ay nakalagay sa tinatawag na "Escuela Practica de Medicina", na noo'y gumagamit sa dating komhento ng q a Fransillosno, daang Ecola-de-Medicine, big. ~5. Ang Museong ito'y isang mayamang kati路 punan ng mga nauukol sa pagkilala ng mga sakit, mga huwarang pagkit 0 karton. Hindi tinatanggap doon kundi mga estudyante at mga mediko lamango 36 Ang Ospital nil Lariboisiere ay nasa-daang Ambroise Pare, mala pit sa daang-bakal ng tren sa Hilagaj itinatag noong 1866, may 432 higaan sa medi!;ina at 204 sa pagtitistis. 37 Si Felix Pardo ay kapatid ni Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera. Bukod 88 siya'y isang mediko ay 1st. pa ring bantog na eskultor, na ikinapagtamo ng mga papuri para sa kenya at sa kanyang lupang kinamulatanj nagtira at nagpakabihaaa lIa Europa at pagkatap08 ay lurnipat at nagtira sa Timog ng Amerika.

-133 -

Nang ika-21, pagkatapos na panoorin ang pagtistis ni Doktor Duplay,38 ay tumungo kami sa Jardin d'Acclimatation 39 na nasa-Iabas ng Paris, sa kagubatan ng Bologna40 (Bois de Boulogne). Doo'y namalas namin ang mga halamang may iba't ibang uri at mga ibong lalong bihira at maganda. Lahat ng sukat maisip hinggil sa anyo at kulay ay matatagpuan doon; sa mga maya, buhat sa laking hanggang sa may sari-saring kulay na iba't ibang tingka ; lahat ng uri ng kalapati, mga manok n~ lalong bihira, mga loro, at marami pang iba, mga abestrus, kandungaok, kasuwariyo, elepante.. lobong dagat, usa, baka, gasela, hirapa, sebra, kabayo, at maraming iba pa, at pati ng mga tao buhat sa iba't ibang lupa sampu ng kanilang mga kagamitan at kaugalian ay itinatanghal sa madla. Mayroon ding mga akuwariyum na kinakikitaan ng mga isda sa likod ng mga bubog, mga palos, bulaklak ng bato at mga espongha, buhat sa isdang pula, luntian at bughaw hanggang sa itim. Mayroon ding isang pook na mali it na itinalaga sa pag-aalaga 0 pagpapapisang artipisyal ng mga sisiw; ang mga itlog ay inilalagay sa mga kahong ang init ay 399 Ang paraang ginagamit upang patabain agad ang mga iyon ay ang kulungin sila sa kahong makikipot upang hindi lubhang makapaggagalaw at sila'y pinakakain, sa pamamagi tan ng isang tubong yad sa lata na umaabot hanggang sa butsi, ng mais na hindi dumaraan sa bibig; sa loob ng 15 araw ay nagiging napakataba na sila na hindi na maaaring l'lasaing tumaba pa. Sa loob ng halamanang ito ay may mga trambiyang naghahatid sa iba't ibang dako. ng mga manlalakbay.o nag-uusisa; may mga inuman ng kape, restauran, isang pook na pinagdarausan ng tugtugan, isang paaralan ng pangangabayo, isang palakasan at mga rosas, na iba't iba ang mga kulay at hugis. Hanggang ngayo'y wala pa akong namamalas kundi ito. 38 Simeon Enunanuel Duplay ang buong pangalan nito. Isa siyang bantog na maninistis na pranses, na nang siya'y malrita ni Rual ay may 48 taong gulang lamang. 39 An8 Jardin de aclim.atacion 0 Jardin~ zoolo~ico de aclimatacion ay itinatag nang 1854 at pinasinayaan nang 1866. Natatayo sa Kagubetan ng Botonya (Bois de Boulogne) sa pagitan ng pintuang des Sablens at ng Madrid sa hinaba-haba ng' boulevard Maillot. Naglalaman ng isang mayamang katipunan ng mga halaman at mga hayop na buhat sa iba't ibang bansa, ka88ma na 路rito nang mga uod na sutls, mga ibon, mga iada, atbp., katulad ng iainasaysay ni Rizal. Sa isang pook ng halamanan ay nakatayo ang iseng estatwa ng "naturalistang" !Ii Daubenton. 40 Ang kagubatan ng Bolonya (Boulogne) ay siyang labl ng kagubatan ng Rouveret sa dalrong kanan ng baybayin ng Sena, na lubhang kilala at kinagigiliwang paglimayunan sa Paris, na karaniwan nang sinasaysay at inilalarawan _ panitikang pranses. Ang 11lwak ay may isang libong ektarea, at may mga abenida, mga lawa, mga talon ng tubig na sadyang ginawa, atbp.

-134-

Sa ibang araw, habang dumarami ang napapanood ko ay isusulat ko naman sa inyo. Kailangan lamang na gumugol upang ang mga iyon ay mapanood, sapagka't kailangan ang mga sasakyan, tiket, pabuya, at bukod dito'y napakalaki at nagsala-5alabat ang mga daan sa Paris ~a madaling ikaligaw sa alin mang lansangan. l\1alamang na ang sulat na ito'y makasabay ng isa pang sinulat ko sa Madrid;41 samakatuwid, ito'y magsisilbing paglalarawan lamang. Sa unang araw ng Hulyo ay binabalak kong lurnipat sa purok ng mga Latino sapagka't ang pamumuhay roon ay may kamurahan nang bah~gya. Walang .. . . . . ~2 ,

41 Ang suI at sa Madrid na binabanggit ay hindi makita sa mga lathalang kilala ne, walang nakaaalam. 42 Ang sulat na ito'y putol at hindi namin makita ang karugtong.

)

-135 -

47. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Rue de Rennes 1241 Quartier Latin, Paris, Ika-5 ng Hulyo, 1883 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATlD:

Sa kahuli-hulihang sulat ko noong ika-21 0 ika-22 ng Hunyo, ay binigyan ko kayo ng ilang pahapyaw na balita tungkol sa maraming gusali't mga bantayog na namalas ko sa malaking lungsod na ito. Dahil sa aalis bukas ang isang koreo para sa mga dakong iyan, ay sinusulat ko ito upanQ maipaQPatuloy ang yagbibigay sa inyo ng kahit ilang pangmadaliang balita tungkol sa lahat ng namalas ko pagkatapos niyon. Tila sa sinundan kong liham2 ay nagtapos ako sa pagdalaw sa Halamanan ng Pagpapahiyang. Dahil dito'y magsisimula ako sa Sirko ng Tag-init. s Ito'y isang dulaan 0 sirko, gaya ng lahat ng ibang inilalaan sa pagpapalabas ng kalakasan 0 ng ukol sa kabayo, na naroroon sa dulo halos ng Campos Eliseos. Ang mga tauhang lumaJabas doon ay kauri ni Chiarini 4 bagaman hindi kapantay sa kakayahan at sa bi]ang ng tauhan no1 Gaya ng ibinabala sa kanyang sinundang sulat, si Rizal ay lunripat buhat sa Otel sa Paris sa nayong ito, na lalong mura ang kanyang bayad sa pagtira. 2 Binabanggit ang kanyang sulat nang ika-21 ng Hunyo. 3 Tumutukoy si Rizal sa isang Sirko. nA Ts~init; wala kaming nalalamang isang sirko na may ganitong pangalan. Sinasabi ng naglathala ng "Sandaang Sulat ni Rizal" na ~g sirkong iyon ay ang Nouveu Cirque. gayunmay'y maaaring tinutukoy ang Sirko ng Emperatr.iz na nasa Campos Eliseos, at nagpapalabas lamang buhat sa unang araw ng Mayo hanggang ika-31 ng Oktubre. 4 Si ClUsrini ay siyang pangalan ng isang nagpapalabas 0 may-ari ng isang samahan ng sirko na makalawang naparito sa Pilipinas; ang una'y nang bago umalis si Rizal sa Pilipinas nang 1882 at ang ikalawa ay nang taong 1890 o 189l. Si Chiarini ay iaang italyano, na siyang nagdadala ng kanyang mga tauhang binubuo ng mga babai't lalaki, mga sirkero. mga mangangabayo,. mga payaso, mga kabayo, leon, tigre, unggoy, aao at iba pang mga hayop na turuan, na sadyang ginagamit sa sirko.

-136-

ong tagap~glabas na Italyano. Gayunman, kahit ang Paris ay isang ulumbayang may di-m~bi]ang na mga liwaliwan, kahit mababa ang uri at halaga ng panooring ito, ay lagi nang punung-puno ng nanonood ang dulaan, at walang pag-aalinlangang ang sanhi nito'y ang maraming taga-ibang bayang dumaragsa roon at sa maraming lalaki't babaing nakikipagsapalara.n, na sa wari'y doon nakikipagtipanan. Ang Tanawing Pambansa5 ay katulad din ng lahat ng ibang may gayong uri. Kung natatandaan ninyo yaong sa Marselya at lV1adrid na inilarawan ko sa inyo nang nagdaang panahon, ay maaaring kayo'y makabuo ng isang hagap na nalalapit doon, ang kaibhan lamang ay ang namamalas sa naririto sa Paris, ay ang sa panahon ng digmaang Pranses-Prusiyano. 6 Iyo'y ang labanan sa Champigny at ang pagkasindak sa loob ng siyudad ng Paris. Ang tanawing ito, gaya ng Sirko ng Tagaraw at gaya ng Palasyo ng Industriya'l ay pawang nasa-Campos Eliseos ni Monte Kristo. Ang Palasyo ng Industriya ay isang gusaling napakalaki na itinayo noong 1855 at itinalaga sa iba't ibang pagtatanghal ng sining at hanap,buhay. Ang halaga ng pagpasok ay karaniwang 2 prangko 0 50 sentimos kung mga araw ng Linggo at H,:\webes. Doo'y nanood ako ng isang pagtatanghal ng mga larawang Hap6n, at maraming lalalJd at babae, lalo na ang mga mahiligin sa sining na taga-ibang lupa, ang dahil sa ako'y pinagkamalan nilang isang Hap6n, ay nangagsilapit sa akin at hiningan ako ng paliwanag tungkol sa mga lara wang iyon. Pinaunlakan ko sila at sinabi ang lahat ng nalalaman ko, at tuwing magagawa ko'y umiiwas ako sa kasaysayan ng Hap6n, at sa kanyang dati't makabagong saligang-batas. Nagsalita ako ng bahagya tungkol sa mga Hap6ng makasining, na ang mga talambuhay .ay nalalaman 10, gaya ni Tetsugen, Senko, Nampo, at iba pa. Tinanong ako tungkol sa mga kaparaanan at sila'y namangha. Datapuwa't isa sa mga dalagang iyon ang 5 Ang tinatawag na TlJ11aWing Pambansa (Panorama Nacional) ay isang istitusyong natatayo sa Campos Eliseos, malapit sa Palasyo ng Industriya. Dito itinatanghal ang mga tagumpay ng hukbong pranses sa iba't ibang digmaang sinagasa. Ito'y itinatag nang 1859 at ang una sa mga tanawing itinanghal ay ang digmaan sa Solferino na pinagtagumpayan ng mga pranses laban sa mga austriyako noong Hunyo, 1859, sa digmaan ng Pransy.a at Serdenya laban sa Austriya. Ang labanan sa Champigni na tinutukoy ni Rizal ay nangyari nang mga huling dalawang buwan ng 1870. 6 Tinutukoy ang digmaan ng Pransya at Prusya nang 1870. 7 Ang tinatawag na Palasyo ng Industriya, ay sadyang ginawa noong una para sa Pandaigdig na Tanghalan sa "Carrera Morigny" ng Campos Eliseol; pagkatapos ay ginamit para sa mga taunang tanghalan at para sa pelagiang Tanghalan ng rnga yari at gawa sa mga bayang sakop. Iyo'y iginuhit ng mga arkitektong sin a Viel at Barrault at itinayo nang 1852-55.

-- 137 -

nakaisip magtanong sa akin kung ana ang kahulugan niyong mga titik na nasa-ibaba ng mga kuwadro, at ako'y totoong nagipit, sapagka't baka sa maraming nanonood ay may isang nakaaalam ng mga titik Hapan, ay maaaring mahuli ako't matutop sa gawan!) pagbubulaan; sa gayo'y sinabi kong sa dahilang binalak ng Mikado na itulad sa Europa ang Hapan, ay ipinadala kami noong kami'y batang-bata pa sa Europa at kami'y pinalaking parang mga Europeo, bagay na kung iaaragdag sa kahirapan ng katitikang Hapan, na di kasindali ng sa Europa, ay hindi namin ni1inang ang mga wika ng bayang tinubuan. Sa Europa 0 sa lalong tumpak na sabi, sa Pransya, ang lahat ng nagtataglay ng tindig natin at nakasuot ng gaya ng mga Hapan, ay mga Hap6n Cmga Insik sa Espanya), gaya rin diyan ay ipinalalagay na Kastila ang lahat ng may balbas. Sa pagtatanghal na ito'y nakakita rin ako ng napakaririkit na mga kuwadro at mga eskultura ng mga pintor na Europeo, ng mga mahahalagang bata, mga bagay sa una, mga kasangkapang ginamit sa iba't ibang panahon, mga sandata, mga aklat na indiyo, musulman, ebreo, mga lalagyang porselana at maraming iba pa. Doo'y tumagal ako nang may tatlong oras gayong madalian pa ang pagkakapanood ko. Kinamanghaan kong 1a10 ang lara wan ng isang diwatang natutulog sa liwanag ng buwan at naliligid ng mga ulap at panganorin. 8 Ang Ote! Dieu 9 ay isang malaking Pagamutaog may tatlong palapag, ang pagkakayari ay magara at malinis, may mga liwasan at mga halamanan, at nasa-puM ng Cite sa Sena. May limang pulutong ng mga gusali sa bawa't dulo. Kami'y pinagkamalang mga kawani ng Embahada Cat hindi naman namin sinabi ito), at ipinakita sa amin ang lahat ng naroroon pati ng mga lutuan; ang paglilingkod dito ay ginagawa sa pamamagitan ng maliliit na trambiya. Ma1inis na malinis, at kung hindi nagkakamali sa pagamutan ay may 300 maysakit na maginhawa ang kalagayan. Sa loob ay mapapansin ang malaking katahimikan at kasinupan. Iyq'y tunay na isang ampunan para sa mga maysakit. May mga maluluwang na lagusan upang mapagpasiyahan ng mga nagpapalakas. 8 Sa huling talataang ito, gayondin sa ilang bahagi ng mga sulat niya, ay namamalas ang pag-aangkin ni Rizal ng kaluluwang makata at artista. 9 Ang Ote! Dieu ay isa sa mga ospital na JDIlrahil ay pinaka-matanda sa buong Europa, nakatayo sa Liwasan ng patyo ng "Notre Dame" at itinatag nang taong 660, na Iloong una'y bilang isang monasteryo; pagkatapos ay naging isang ospital na may 834 hihigan para sa mga may karamdamang iba't ibang suit, sa mga kailangang tistisin at sa mga nanganganak; may dalawang klase ng "clinica medica" at dalawa rill sa pagtistis. Dito nagsisipagsanay ang mga nag-aaral ng medisina. Nang panahong dalawin iyon ni Rual ay nagkaroon na ng kaunting kabaguhan. .

-138-

Ang Museo ng Orpila 10 ay mahalaga ng gayon na lamang para sa mga nag-aaral ng Paggagamot. Doo'y maaaring magsadya ang balana upang mag-aral ng iba't ibang bahagi ng katawan ng tao at paghahambing ng mga ito sa katawan ng hayop pati ng pinakaliblib na lihim nila, buhat sa taong pinakapandak hanggang sa pinakamatangkad, buhat sa isda hanggang sa tao, buhat sa seluia hanggang sa bahagi ng katawang kinasasangkapan nito. Doo'y may isang hapag na ginawa ng isang Italyano, at ibinigay bHang isang handog, ayon sa palagay ko, kay Napoleon III. Ang hapag na ito'y binubuo ng mga atay, bituka, utak, laman, baga at taynga ng tao. Ang mga sangkap na ito'y pinatigas na mabuti ng paham na Italyano at ang hapag ay parang yaIl sa marmol at ang iba't ibang sangkap na iyon ng katawan ng tao ay siyang tanging pinakapalamuti; gayunman, inaakala kong mabibilang ang mga taong mangangahas na kumain sa hapag na iyon. Ang kaparaanang ginamit sa pagpapatigas ay hindi nalalaman; ang lihim niyon ay tila nawala. Naroroon din ang isa~g larawan ng isang bantog na enanong may dugong mahal na ang suot na damit ay iyon ding suot niya no()ng siya'y nabubuha pa, at wala pang tatlong dangkal halos .ang taas. Datapuwa't may katangian ang enanong ito: hindi masama ang hugis ng kanyang katawan, hindi siya hukot at hindi malaki ang ulo, gaya ng iba; manapa'y mabuti ang pagkakaayaw-ayaw ng mga sangkap ng katawan, isang ulong sinlaki ng isang dalandan, maliliit ang mga kamay at ang mga binti ay nagkakaayaw-ayaw at nakalulugod at nakawiwili ang pagmumukha niya. Sinasabing siya'y napakarunong, kasiyaslya kung makipagkapwa at nabuhay nang 30 taon 0 higit pa. Doon, sa rnaraming mga binhi'y nakakita ako ng kasuy 11 10

Ang Museo de Orfila ay tinatawag din namang "Museo ng Anatomia"

na itinayo sa kapakinabangan ng mga nag-aaral ng Medisina; sa araw-araw .ay bukas sa mga ito gayundin sa mga mediko, buhat sa ika-ll ng umaga hanggang ika-4 ng hapon, maliban kung panahon ng pamamahinga.

Nalalagay

sa palapag ng dakong harapan, kanang pakpak ng gusali ng Paaralan ng Medisina, na ginawa nang 1769-76. 11 Ang kasuy ay tinatawag din sa ibang dako ng katagalugan bad". Ang punungkahoy na ito'y nagbuhat sa main it na pock ng at ngayo'y laganap na taganap na sa buong Pilipinas. Bukod sa lalong kinalulugdang kanin ang buto. at marami ang nagsasama nito late.

-139-

na "baluAmerika, bunga ay sa tso!C'ci-

(acajou - binibigkas na acachu), tangan~tangan,I2 tuba18 at Iumbang. 14 Ang pagpasok ay walang bayad araw-araw. Hardin ng mga Halaman 16 ang itinatawag nil a sa isang malaking lagay ng lupang malapit na malapit sa Sena, puno ng mga halamang may iba't ibang uri, may mga museo ng Soolohiya, Heolohiya at isa pa, na ang nilalaman ay pulos na kaIansay lamang. Mayroon din doon ng hindi mabibilang na mga hayop. Wala akong nalibot liban ~ iba't ibang taniman, nakita ko ang mga pato, gansa, usa, anim 0 pitong tigre, gayon din karaming leon (isang Ieong babaing nakakulong, kasarna ng isang asong ~aliit), mga oso, pantera, bab()y ramo, mga baboy, aso, baka, onsa, haguwar, ahas, sawa, pagong, walo o siyam na buwayang nakahilata sa araw, mga isda at maraming iba pa. Ang lahat ng ito' y pinakakain 0 inaalagaan sa iba't ibang kainitan, gaya ng mga sawa at ahas na may mga kumot na yad sa lana, mga buwayang may sariling look na maliit, at mga pagong na mayroon ding look, at iba pa. Doo'y may mga propesor na inuupahan ng pamahalaan, na nagtuturo ng mga aralin tungkol sa mga halaman, sa mga hayop, sa lupa, nang walang bayad at maaaring pakinggan ng madla. Doo'y mayroon ding napakalalaking mga kalansay ng mga balyena, katsalote at iba pang mga hayoR. Binabalak kong bumalik doon nang makapitong ulit upang mapanood ang mga museo. Ang pagpasok para sa madla ay walang bayad. Aywan ko kung nasabi ko na ito, kung hindi ay sasabihin ko ngayon.

Dito, ang taong baya'y pumaparoon sa lahat ng hardin at mga pasyalang bayan nang walang bay ad : ang mga lalaki'y upang magpasyal 0 mag-aral at mayroon ding ilang babae. Di12 Ang t~an-tangan ay isang maliit na punungkahoy na halos 4 na metro 1!)mang ang pinakamataas. Sa halamang ito kinukuha .ang tinatawag na "aceitJe de castor", na karaniwang ginaganrit na purga, lalo nB sa mga batao 13 Ang "tuba" ay isang munting halamang sagana sa Pilipinas. Ang bUnga nitong magulang nB ay dinudurog at karaniwang ginagamit ng mga tagalalawigan upang ipanghilo sa mga isda at sa ganito'y madaling nahuhuli ang mga ito. HAng lumbang ay isang malaking punungkahoy na kung minsa'y nagkak!aroon ng 80 sentimetro hanggang isang metro't kalahati ang laki 0 bi'og ng puno. Sagana ito sa Pilipinas, mapuputi ang bulaklak at ang bunga'y malaman. Ang buto ng lumbang ay karaniwang ginagawang langis, langis ng lumbang, at marami itong pinaggagamitan, gaya -ng pagpapatibay sa mga bangka 0 mga kasangkapang kahoy na nabababad sa tubig at ginagawa rin namang sabon. 11; Ang Hardin ng mga Halaznan ay isang halamanang panglahat, na binuk路 san noong 1650, at dahit sa madalas na pagkakapaluwang ay umabot sa lawak na 31 elrtarea; ito'y nasa pagitan ng pampangin ng Saint Bernard at ng Liwasang Walhubert. Hindi lamang iyong isang halam!lnan kundi nagtataglay din naman ng heolohiya, mga mina at mga punungkahoy, bukod pa sa mga pook na ukol sa. mga hayop. Doom natatayo ang bahay na tinirhan ng bantog nR naturaJistani si Lui. Buffon buhat nang 1773 hanggang sa siya'y mamatay (1788).

-140-

nadala roon ng mga babae ang kanilang tahiin, umuupo sa mga luklukang nalililiman ng mga punungkahoy at doo'y nakagagawa sila nang lalong mabuti kay sa kani-kanilang bahay at walang sinumang gumagambala sa kanila; ang mga bata'y nangaglalaro at nagtatakbuhan at hindi gumagambala kaninuman. Dito ko kauna-unahang namalas ang bagay na ito, at gayon nila pinararaan ang maghapon sa Campos Eliseos. PalaisRoyal/ 6 Luxemburg,I7 Hardin ng Luxemburgo/ 8 at maraming iba pa. Dito'y may mga palikuran (Cabinet d'Aisance) din sa mga daan; sa halagang 15 perang prangko ay mairaraos ang pangangailangan, at binibigyan pa ng sabon. Sa mga ito'y mapapansin ang labis na kalinisan. Totoong maginhawa ang mga ito sa malalaking bayan gaya ng maraming ihiang nasa-Iahat ng dako, na matatagpuan din sa Madrid, at walang bayad. . Bahagi lamang ng Halamanan ng Luxemburgo ang nakikita ko pa; kapag ito'y nalibot ko nang lalong mabuti ay saka ko na kayo babalitaan. Sa Palasyo ng Luxemburgo, ang napanood ko pa lam'ang ay ang Museo ng mga pintura at eskultura at eskultura ng mga pintor na buhay pa. Doo' y may mga maririlag na kuwadrong nakita ko na sa mga larawan ng Mundo Ilustrado, 19 mga napakagagandang estatwang- yari sa marmol na hindi maaaring isa-isahing isaysay. Ang mga pangunahin ay yaong kay Sulambo, San Juan Bautista, yaong kinaTiziano, Rafael, Da Vinci,20 at iba pa. Ang paaralang Pranses 16 Ang Palais-Royal 0 Palasyo Real ay ginawa nang 1629-1634 para sa Kardenal Richelieu ng arkitekto Lemercier. Ang palasyong ito, bukod sa bulw~gan ng trono. sa mga bulwagang tanggapan, sa mga galerya ng Orleans, ng Valois, Montpensier, atbp. ay -puno ng di-mabilang na kayamanan ng mga eskultura. 17 Ang Palasyo nil LuksemburAa (Palsis Lwc:em-burgo) By sinimulang itayo nang 1615 ni Debrosse at natapos pagkaraan ng limang taon: nagkaroon ng mga pagbabago bulood sa pinalaki sa iba't ibang panahon. Naging isang bahaykuta ng hari, bilangguan nang panahon ng himagsikan, palasyo ng Patnugutan at ng Konsulado, naging palasyo ng Senado sa loob ng panahon ng unang imperyo. kapulungan ng mga Pares sa pagpapanauli at sa loob ng paghahari ni Luis Felipe. 18 Nang una, ang Hardin ng LuksembUlgO ay isang pasyalang kilala sa pamagat na "Paseo ~el Observatorio": ginawa ni Jacques Debrosse. Ito'y isang magandang harding napapalamutihan ng maraming hukal, mga pulutong ng ml!:a estatwang matalinghaga at pangkasaysayang yari sa marmol, estatwa ng maririlag na babae sa Pransya, na ginawa ng mga bantog na eskultor sa iba't ibang panahon, gaya ni Mat:garita de Provenza, Ana de Austria, Margarita de Valois, Valentina de Milan, Maria de Medicis, Juana de Area, atbp. 19 Ang Mundo Ilustrado ay isang rebista ng sining, panitikan at kasaysayan: nagpapadaia nito ang mga kaanak ni Rizal. 20 Si Tizisno, na ang tunay na pangalan ay Tiziano Vicidio (1477-1576) ay isang pintar na ipinalalagay na siyang lalong magaling sa mga taga-Venecia; nabantog siya buhat nang 1578 dahil sa kanyang kuwadrong pinamaga-

-141-

ay kinakatawan ng lahat ng mga pintor buhat kay Clouel.21 hanggang sa pintor ng ating kapanahunan, at doo'y maaaring pag-aralan nang hakbang-hakbang ang sining. N akatatawag ng pansin ang dalawang kuwadro ni Lethiere: 22 ang isa'y naglalarawan sa kanyang dalawang anak na lalaki. Ang ama'y nakaupo, bilang konsul, sa piling ng isa pang taong tinatakpan ang mukha ng kanyang balabal; sa paanan ni Bruto'y naroroon ang ulo ng kanyang anak na lalaki na ang katawan ay binubuhat ng ilang tao; ang mamumugot ng ulo'y nakatayo; ang isa pang anak ay nakahandang mamatay: ito'y ipinagmamakaawa ng mga tao at kanilang isinasamo sa ama na patawarin ang buhay ng kanyang anak. Si Bruto'y hindi mapahinuhod, mapanglaw, walang kibo at nag-iisip nang malalim, hindi makatingin sa kanyang anak, nakasuntok ang kamao at namumutla. Ang kuwadrong ito'y dakila. Ang mga Pakikipagbaka ni Napoleon na ginawa ni Gros, isang Eudimiong23 nahihirnlay sa liwanag ng buwan, at ang dakilang larawan ni Cain at ni Abel na gawa ni Prudhon. 2â&#x20AC;˘ Sa palapag na ito'y naroroon din ang tinatawag na Galeriya ni Apolo26 dahil sa isang laratang "Asuncion de la Virgen". Puminta ng rnarami pang iba't ibang kuwadro na nagiging palarnuti sa madlang rnuseo sa Europa. Si Rafael ay isang pintor na italyano na nagngangalang Rafael Santi o Raffaelo Sanzio (1483-1520). at ipinalalagay na siyang lalong dAkilang pintor sa Ginintuang Gulang ng sining ng Italya. Siya ang, sa utos ng Papa Julio II, ay muting nagpalamuti sa iba't ibang silid na tulugan ng Batikano sa pamarnagitan ng kanyang rnga sariwang pinta sa rnga dinding. Si Leonardo Da Vinci (1452-1519) ay isang bantog na pintor na italyano na tangi sa rito'y eskultor pa, arkitekto, inbinyero, rnaternatiko at siyenti.pik.o.; siya ang tao ng pagpapanibagong-panahon na lubhang rnaraming nalalaman at kinukupkop ni Lorenzo de Medicis; bilang arkitekto ay siyang gurnuhit, kasarna ni Brarnante, ng Katedral ng Milan; ang kanyang pintura ay siyaDg nagsirnula ng uring rnalinaw Da malamlarn (c1aro-oscuro) Da siyang ikinapopatangi ng kanyang mga kuwadro. Itinuturing siyaDg guro 118 pagbibigay-liwanag, sa ayos, kulay, rnalayong-tanaw at pagbibigay-buhay. 21 Si Clouet ay nabibilang sa isang angkan ng rnga pintor na pranse. na buhat sa lahing Flandes. Sila'y mga pintor ng rnaliliit na bagay larnang at ng mga larawan, na nagsiunlad ng dantaong XV at XVI. Si Juan ay isang pintor ng rnga larawan at ng mga bagay na rnakasaysayan; ang anak naman niyang Juan din ang pangalan ay nabantog sa maliliit na pintura, at naging abay 0 utusan ng Haring Francisco I ng Pransya; at ang anale nitong huli, na nagngangalang Francisco ay naging pintor ng Kaharian ni Francisco I at ng tatlong sunud-sunod na Daghari. 22 Si LETHIERE ay isang pintor na pranses na natanyag simula ng dantaong XIX. 23 Ang binabanggit na Eudimion ay isang pastol ng "mitolohiya griyega". na iniibig ni Diana, na pinQpaging walang kamatayan ni Jupiter sa pamarnagitan ng mga rnago niyon. 24 Si Pierre Pau1 Proudhon (1758-1823) ay isa ring pintor na pranses, arna ng bantog na sosyalistang si Pierre Joseph. Siyang rnay gawa ng kitalang kuwadrong La jullticia y la ven~anza pertJi,uiendo a1 crimen na nakatanchal sa Louvre. 26 Ang Galeria de Apolo ay isa la mga galeriyan& nasa Palasyo ng Industriya, caya rin naman ng galeriya ng mga "bulto" (kalahating katawan).

-142-

wan ng diyus-diyusang ito sa langit-Iangitan: ang hindi pa nakakikita sa galeriyang ito'y hindi makahahaka kung ana ang nararapat tawaging isang palasyo. Masagana ang palamuti, ang pagkakakulay ng ginto, ang mga pintura, eskultura, at ang mga batong mahahalaga ay nag-aagawan sa pagrnamatyag ng nalilitong dalaw. Hindi ko mailalarawan iyon sa inyo. May isang bulwagang pinagtatanghalan ng mga hiyas ng mga hari at mga reyna gaya ng mga setro, korona, sinsing, panliig, at iba pa. Isa pang bulwagang puna ng mga dibuho ng mga dakilang pintor, na ang ginamit ay lapis, tinta at ku1ay na hinahaluan ng tubig. May ibang mga bulwagang puna ng mga saro at bangang Griyego, Romano, Etrusko, na kinuha sa Pompeya at iba pang mga pook na hinukay. Ang mga ito'y napakarami na sapat nang pumuna sa buong lalawigan ' ng Laguna. Sa ikatlong palapag ay may lUga pintura rin, ang Museo ng Hukbong-Dagat, ang sa Tsina, at ang kay Lesseps. Inaakala kong upang mapag-aralang mabuti ang Museong ito ay hindi sasapat ang isang ta6n na pumaparoon araw-araw; 'Sa paraang ginagawa ko na pahapyaw lamang ay sapat na ang tatlo 0 apat na araw. Bubis sa madIa, liban kung Lunes, at walang bayad ang pagpasok. Doo'y namalas ko ang bulwagan at silid na kinamatayan ni Enrique IV. 26 Malamang na nilibot din ni Catalina de Medicis27 ang mga pook na iyong nilibot namin. Sa wakas ay namalas ko ang Otd ng mga Salanta28 na kinaroroonan ng mga sumusunod: 26 Si Enrique IV ng Navarra (1553-1610) ay siyang unang hari ng ang.kan ng mga Borbon na naghari sa Pransya buhat nang 1589 hang gang 1610. 27 Si Catalina de Medicis (1519-1589) ay asawa ni Enrique II ng Pransya. 28 Ang Hotel de los Invalidos (Otel ng mga Salanta) ay kilala noong una sa pamagat na Kuwartel ng mga Salanta. Sinimulang ipagawa nang 1671 .at natapos nang 1674 ni Luis XIV, pagkatapos ay muling binuo at inayos nang panahon ni Napoleon I at Napoleon III. 19inuhit ang Otel na ito ng arkitektong Liberal na si Bruant, at maglululan ng 7,000 tao. Sa pa~sukan at sa mhabaan ng mga salanta ay may isang katipunan ng mga kanyon at mga "'obus" na naagaw sa mga kaaway sa iba't ibang labanan, at sa balkon sa harapan ng gusali ay may isang balantok na inaalalayan ng mga haliging 路'jonico" na kinamamasdan ng maraming kasangkapan sa digma; at, sa malapit ay may isang estatwang pinumbok ni Luis XIX na nakakabayo, at naliligid ng Katarunllan at Kabaitan. Kara-karakang rnakapasok ay mamamalaa aog limang patyo, na sa kalagitnaan ng mga ito'y mamamalas ang estatwa ni Napoleon.

-143-

1. Ang libingan ni Napoleon J29 (sa Simbahan ni San Luis) sa ilalim ng langit-Iangitan. Ang libingan ay yano, malaki, nakamamangha, karapat-dapat sa talino ng darakilang ta~ ong iyon, at pakalagay sa ibabaw ng isang hukay na bilog na may 10 0 15 metrong bantod, ang libingang nakalimbutod sa ibabaw ng lupa, na yari sa batong puIang mabuti ang pagkakakinis, walang anumang dibuho, at yad sa isang putol na batong may apat na metro ang haba at dalawa ang lapad; nasa100b nito ang 3bo niya. Naliligid ito ng isang koronang laurel na may mga batong iba't ibang kulay at ng labindalawang malalaking estatwang yari sa marmol na put! na kumakatawan sa mga panalo niyang lalong napabantog. Ang bawa't bagay doo'y makabuluhan at dakila at aug liwanag na nanggagaling sa langit-Iangitan ay lalong nakapagpapatingkad sa damdaming pinupukaw niyon. Ang mga tagaibang lupa at kahit na ang mga Ingles ay tila napapatda roon dahil sa paggalang at pagpipitagan. Sa likod ng pangunahing dambana ay naroroon ang pasukan sa puntod na itong yad sa itim na marmol at may dalawang malalaking estatwa ng babae na siyang nagsisilbing pinakahaligi at may hawak na putong, setro. tabak, at daigdig na nakapatong sa dalawang unan. Tila sila'y mga Janod na namamanglaw: dalawang higante1[lg nagbabantay sa libingan ng kanilang mala-Diyo. Sa itaas ay nababasa ang mga kataga ng kanyang huling pati. Si Napoleon ay naliligid ng mga libingan nina Bertrand, Durok, Turenna, Vauban, Geronimo at Bonaparte. 3o 29 Ang libingan ni Napoleon I ay nasa isang taluktok na mararating sa pamamagitan ng isang hagdanang marmol sa Kuwartel ng mga Salanta; nakapatong sa isang patungang granitong luntian sa Vosgos; ang Iibingan lamang ay may 4 na metrong haba, 2 metro ang luwang at 4 na metro't kalahati ang taas, at naliligid ~ isang galeriyang nakapaumbok at labindalawang estatwang kumakatawan sa 12 lalong rnalalakting tagumpay ng Emperador. Upang makapaaok doon ay kailangang ibaluktot ang leeg at iyuko ang ulo. 30 Si Henri Gr8tien Bertrand (1773-1844) ay isang konde, kaibigan at katapatang loob ni Napoleon, isa siyang dakilang Heneral na pranses. Sinimulan ang kanyang paktikibaka sa Ehipto, at doo'y inihalal siyang Koronel ni Napoleon at pagkatapos ay Brigadyer Heneral. Pagkatapos ng labanan sa Austerlitz ay hinirang siya ni Napoleon upang maging "ayudante de campo". Gayon na lamang katapat ito na surnama kay Napoleon sa pagkakatapon nito sa Pulo ng Elba, at kasama rin nitong nagbalik sa Paris nang 1815; si Bertrand din naman ang naghatid sa Pransya ng mga labi ni Napoleon nang 1840. Si Duroc, Garand Christophe Michel (1772-1813) ay kilala sa pamagat na Duke de Friuli, isa siyang dakilang heneral na pranses. Kapitan pa lamang siya ay naging "ayudante de campo" na ni Napoleon nang 1796; n,a patangi sa mga digmaang.. laban sa Italya nang 1790-97; naglingla:>d sa pakikibaka sa Ehipto at sa iba pang pakikipagbaka ng Emperador. Nang 1808 ay ginawa siyang Duke ng Friuli. Sa labanan sa Bautzen, Sahoniya ay nasugatan sil'a nang napakalubha, at dahll dito'y nematay siya nang 1813. Si Turenne, Enrique de 18 Tour ay taga-Auvernia, Biskonde Mariskal nK Pransya, ipinanganak sa Sedan at Prinsipe ng Orange (1611-1675). ltinu-

-144-

Buhat doo'y dinadalaw ang Museo ng mga Kagamitang Pandigma,31 ang museo ng mga kasuutang pandigma,32 na kinaroroonan ng sa mga haring ban tog, ng mga baril ng mga Luis, Enrique at sampu ng kay Napole6n; naroroon ang mga tabak buhat noong mga kauna-unahang panahon, na yari sa bato hanggang sa mga tabak ng mga Heneral ng Republika at ng Imperiyo at ng Pag-uuli; mga watawat, m~ panalunang nasamsam, mga kanyon, mga sandatang Hap6n at Insik, mga kasuutan ng iba't ibang mandirigma ng mga lupain sa Asya, Aprika at Amerika; mga kasuutang pandigma ng mga Galo, Gdyego at Romano; ang lahat ng ito'y nakasuot sa mga estatwang maliliit. Parang hindi mapaniniwalaang doo'y nakikita ang mga damit ng mga taong gubat ng pul6ng maliliit ng Borneo, datapuwa't ang sa Pilipinas ay hindi man lamang naaalaala. May isang kasuutan din ng Emperador ng Tsina na batbat ng ginto't brilyante na nasamsam sa digmaan. Ang Otel ng mga Salanta ay isang malaking gusaling iplnagawa ni Luis XIV upang pangalagaan ang buhay ng mga kahabag-habag na mga kawal; doo'y may mga silid para sa 5,000 turing siyang isang dakitang kapitan ng dantaong XVII, namatay sa labanan sa Saltzbaeh nang ika-27 ng Hulyo ng taong 1675. Si Vauban, Sebastian la Pre8tre de- (1633-1707) ay isang bantog na Mariskal na pranses. Nagsimula siya ng paglilingkod sa hukbo sa gulang ns 17 taon sa rehimiyento ng dakilang Konde sa digmaen sa Fronda. Dahit sa kabantugang natemo niya sa kanyang tatlong kaparaanan sa paggawa ng tanggulan ay hinirang siyang maging Pangkalahatang Komisaryo ng mga Tanggulan. Siyang namatnugot sa maraming pook ng mahahalagang tanggulan at ang kahuli-hulihan ay ang sa Dating Breisaeh nang 1703. BOlUlparte, Gerome (Geronimo) - 1773-1844). Ito ang kapatid na bata ni Napoleon I, ipinanganak sa Ajaecio, Coreega. Nang 1806 ay pinapamuno liya sa issng dibisyon ng hukbong pranses at ginawa siyang Prinsipe ng Pran.ya. Sa isang pagdalaw na ginawa sa Estados Un idol ay napakasal .iya sa isang taga-Baltimore, na nong dakong huli'y niwalang halaga ni Napoleon upang siya'y ipakasal kay Catalina de Wurttenberg. Sang-ayon sa mga tadhana ng kasunduan sa Tilsit, siya'y kinoronahan, bilang han ng Westfalia nang ika-7 ng Hulyo, 1807. Bonaparte, Jo:se- (1768-1844) . Ito'y kapa~d na matanda ni Napoleon I. Nang ito'y umakyat sa kapangyarihan ay pinagkatiwalaan siya ng marami at mahahalagang tungkuling diplomatikQj sumama rin kay Napoleon sa pakikibaka nito sa Italya nang 1796. Sa bisa ng kautusang lagda ng ika-30 ng Marso, 1806 ay ginawa siyang han ng Napoles. Doo'y binago niya ang mgs "ordenes monastieas" (kapisanan ng mga pare), nitansag ang "feudalismo", binago anc ayos ng pagkakatatag ng mga hukuman, atbp. Nang dakong huli, nang 1808, ay hinirang siyang maging hari ng Espanya. 81 Ang Museo ng mga kaAamitanA pandiAma 0 nA ~a hukbonA lakad ay nala Liwallan ng Sto. Tomas de Aquino, malapit sa simbahang may ganito ring pangalan, sa dating kumbento ng mga paring dominiko, na lIiyang Jrinaroroonan at kinatatanghalan ng lahat ng sandatang panlusob at pananggol buhat nang unang panahon hanggang sa mga makabagong pumuputok, gayundin naman ang mga nasamsam na kasangkapan sa digma, gaya ng inilalahad ni Rizal sa kanyang sulat. U Ito'y dili iba . kundi ang pinakamahalagang bulwagan ng Museo ng mga nasabi nang mg. nsangkapang pandigma sa talang bIg. 31 ng lulat na ito.

-145-

tao, datapuwa't ang tumitira doon ay mga 600 lamang. Sa lahat ng bagay na nar.oroon ay nalalanghap ang pamumuhay sangayon sa isang alituntunin at may namamala!l na mga milital na matatanda, walang mga binti, kamay at iba pa. Ang diwa ni Napole6n ay nabubuhay roon at ang damdaming ibinubunga ng pagkakita sa kabuuan ay katangi-tangi. Masasabing yao'y tahanan ng gunita, sapagka't aywan ko kung anong pagiisa mayroon din, gaya ng lahat ng tinatahanan ng kamatayan, ng katandaan at ng kasawian. Mayroon ding isang estatwa ng isang Mariskal ni Napole6n na putol ang isang binti. Iyo'y ang ampunan ng mga matatanda, na sinawi ng dahas ng iba. Ito ang lahat nang nakita ko hanggang ngayon. Gaya ng marahil ay napansin ninyo, ako ngayo'y tumitira sa nayong Latino, sapagka't sa dati kong tinitirhan ay sinisingil ako ng mahal at dito'y maaari akong mamuhay sa halagang kulang pa sa anim na peseta araw-araw, at bukod sa rito'y higit na mabuti ang bahay. Walang pag-aalinlangan, sabihin na ang nais nilang sabihin, ang pakikitungo ng mga Pranses ay mahinahon, sa lab as man lamang, at ito'y napapansin, hindi lamang sa mga matataas na tao kundi sa mga dukha at pangkaraniwan ding tao. Gaya, ng sinabi ko na, ako'y nag-iisa ngayon sa dahilang sina Zamora at Cunanan ay naparoon sa Londres. Ang may-ari ng bahay, si Ginang Desjardins ay isang taong nakaririwasa. gay a ng sinasabi natin diyan tungkol kay Kumareng Juliana. ss Kung gayon, noong kauna-unahang araw nang kami'y kumain . . . ss Si

Kumareng Juliana ay isang kapit-bahay Qg mga Rizal sa Kalamba.

-146-

48. Buhat kay Rizal para sa kanyang~ mga magulang at mga kapatid

Hulyo, 1883 .........................................

batang lalaki, malakas at masigla, hindi gaya ng mga nariyan sa atin na mahihina at matatamlay, isang Eva, Sibila de Cumas, l Abel, at iba pa. Sa mga kuwadro, ang lalong kapansin- ' pansin ay isang kainan at lasingang Romano noong panahon ng Panghihina sa harap ng mga estatwa ng mga mababait at mahal na taong Patrisiyo na nabuhay noong panahon ng Republika at ng Konsulado. Tila nagngingitngit ang mga estatwa kung aalagatain ang kanilang tinging nanlilisik sa pagkakakita ng gayong ka~alay-halay na paglalasingan. Ang "Kamatayan ni Julio Cesar" ay isang dakilang larawan na ang sipi ay makikita sa aklat ni Cantu. 2 Ang "Mga Huling Araw ng Korinto"3 at ang "Paglagpak ng Herusalem" ay nakapagpapahiwatig ng mga kasindakang I<aakibat ng pananamsam sa balang

* (Ang sulat na ito'y masasabing puta-putaking . bahagi ng isang IUlat na walang kinauukulan, bagaman, kung susuriin ay padala sa kanyang mga magulang at mga kapatid. Wala ring lagda, nguni't hindi mapag-aalinlanganang tala gang kay Rizal. Ang sulat ay walang simula, ni walang k atapusan.) 1 Sibila de Cwnas. Ito. ang "sacerdotisa" (pare) sa Cumas, na itinuturing na isang dakilang manghuhulang pinagmulan ng mga aklat na lmraniwang pagsanggunian ng mga mahistradong romano hinggil sa kanilang mga luliranin at mga kagipitang inaabot. Ang Cumas ay isang matandang siyudad sa Italya sa look ng Napoles, na, sa mga huling paghukay na ginawa ay kinatuklasan ng isang malaking templo ni Diana, isang munting siyudad, isang palabasang-dula, atbp. 2 Si Cesar Cantu ay isang bantog na mananalaysay na italyano, mayakda ng Historia Universal na may sampung akla.t 0 bolumen. Nang si Rizal ay may 13 taong gulang pa lamang at nag-aaral sa Ateneo ay nagpilit na ibili siya ng kanyang ama ng alclat na ito. Ang kuwadro ni Julio Cesar na tinutukoy sa sulat na ito ay nasa-simula ng Ikalawang Tomo ng aklat na nasabi. 3 Ang Corinto ay isang siyudad ng Gresya, bantog nang unang panahon, pagka't siyang pinagtitipunan ng mga kalakal at mahalagang daungan nang ika-VI na dantaon, bago ipanganak si Hesukristo, at iniwasak ng mga romano nang taong 146 bago isilang si Kristo. Sa mga paghukay na ginawa nang magtapo! ang dantaong XIX ay nak'8tagpo ng mga gusali, isa na rito ang "tempo dorico" ni Apolo. -147-

masumpungan, kung digrna. /\.ng "Virginia"4 na naglalarawan ng isang namatay sa dalampnsigan ay isang lara wang matulain at malungkot; ang kay Cain na tumatakas sa kaanak niya ay nakasisindak; ang "Kapanganakan ni Venus" ni Bouguereau 5 ay parang yari sa lamang buhay at gurnagalaw at iba pang mga kuwadrong napakaririkit. Ang BulIier 6 ay isang sayawang dinadaluhan ng lahat ng mga nag-aaral at kahit hindi nag-aaral; iyo'y sinasadya nila upang sumaya\\' nn parang mga haling at bagaman ang pook ay napakalaki 8y napupuno ng mga babai't lalaki. Ang sayaw Pranses ay pawang pabaling-baling at paikut-ikut; ang quadrille ay isang sayaw na ang mga lalaki'y namimilipit na parang mga manika; wala akong maapuhap na sanhi nito kundi ang sigabo ng lcaIasingan at kabaIiwan. Doo'y dinatnan namin ang iIang tauhan ng ibat' ibang embahada at palibhasa kami'y tatlo, sina Zamora, Cunanan,7 at ako, paanas nilang sinabing kami raw marahiI ay ang embahada ng Tonkin na makikipag-unawaan tungkol sa suliranin ng digmaan. 8 Isang peseta ang bayad sa pagpasok. Ang l\1useo ng Gremin 9 ay pag-aaring sarili ng isang tao, at dalawang pranko ang ibinabayad sa pagpasok. Doo'y napapanood ang mga tau-tauhang yad sa pagkit na kamukhangkamukha ng mabubunying taong kaniIang kinakatawan at na4 Si Virllinia, ay siyang masasabing bayaning rna ala mat sa mga pag-ibig ni Pablo. Sila ang mga pangunang tauhan sa nobelang "Pablo y Virginia". 6 Si Boulluereau, Adolph Williaiz (1825-1905) ay isang pintor na pranses. Nag-aral sa Paacalan ng "Bellas Artes" (Magandang Sining), nagtamo ng isang "pension" sa Roma dahil sa isa niyang kuwadroj nahikayat sa pagpipinta ng mga sariwa at mga pintura sa mga dinding ng Pompeys at Herkulano, at sa kanyang mga bantog na kuwadro ay ipininta ang Idilio, ana TriunJo de/ Martir, ang TriunJo de Venus, atbp. 6 Ang tinatawag na Bullier ay isang hayag na bulwagan ng sayawan, kabilang sa maraming mga sayawan sa Paris, na gaya ng Mabille. Asnieres, Chateau Rouge, atbp. 7 Si Cunanan, Mariano, ay isang mayamang maraming ari-arian sa Kapampangan, na nagtungo sa Espanya dahil sa isang usa ping kanyang pinagtagumpayan. Nag-alok na kanyang pamumuhunanan ang pagtatayo ng isang Makabagong Kolehiyo, na binabalangkas ni Rizal. (Tingnan din naman ang talang big. 29 sa sulat big. 17 ng SBndaBng Su/at ni RizBI) 8 Ang sinasabing "suliranin ng digmaan' ay tumutukoy sa digmaan sa Kotsintsinang pranses (Tonkin) na sinakop ng Pransya nang 1883. Upang tulungan ang Pransya sa digmaang ito, ay isang hukbo ng mga tropang pilipino ang ipinadala roon, na buong kabayanihang nagpamalas sa pakikilaban, kaya't sila'y tina wag na mga kawal na matatapang at matatapat sa pagsunod. 9 Ang tinatawag na Museo de GBviB ay ang pansariling museo ng bantog na mandidibuhc.ng may ganitong pangalan.

-148 -

pakabuti f"Jng pagkakayari na paraIlg tunay at makaciaraya S3 kaninuman. Naroon sina Bismarck, Garibaldi, Arabi,I째 ang mga Sar Alejandro II at IIIll noong sila'y kinoronahan; sina Lesseps, Victor Hugo, Shobelef, Sarah Bernhardt, Gambetta, Emilio Zola, Alfonso Daudet, Gounod,12 at maraming iba pa. Dinalaw ko rin ang Museo ng Louvre13 at upang iyo'y mapanood nang madalian ay gumugol ako nang tatlong araw, buhat sa ika-IO ng umaga hanggang ika-5 ng hapon nang wa10 Si Bismarck ay dili iba kundi ang Prinsipe Von Otto Bismarck (18151898), isang dakilang estadistang aleman at naging Unang Kansilyer ng Imperyong Aleman. Si Giuseppe Garibaldi (1807-188:l ) ay isang Hener-a! at magiting na italyano, na itinuturing na isang "Tagapagligtas" at naging dilatador na Sisilya nang 1860. Nang dumating si Rizal sa Napoles ay napansin niya ang isang babala sa mga mason na ipinagbibigay -alam ang pagkamatay ng dakilang magiting na ito. Arabi Pasha (1841-1911); isang taga-Ehipto na nanguna sa isang kilusan sa paghihimagsik nang 1882, na madaling nasugpo nang 1882 rin ni Heneral Wolseley sa Tel-el-Kabir. Bahagyang binanggit ni Rizal ang himagsikang ito sa kanyang talaarawan ng paglalakbay buhat sa Pilipinas hanggang sa Europa noong 1882. 11 Si Alejandro II, Nicolaivich ( 1818-1881) ay naging Czar sa Rusya buhat nang 1855 hanggang sa siya'y mamatay. Si Alejandro III, Alexandrovich ( 1845-1894) ay naging Czar sa Rusya buhat nang 1881 hanggang 1894. 12 Si Vizconde Fern..ando de Lesseps (1805-1894) ay isang diplomatikong pranses, inhinyero na siya'ng nagbalak at gumawa. ng Kanal ng Suwes, na pinasillayaan nang taong 1869. Si Victor Hugo (180~-1885) ay isang bantog at mabungangang makatang pranses, nol:>eIista at mandudula, may-akda j ng maraming aklat na sa mga ito'y mababanggit ang "Los Misel'ables", Nue stra Senora de Paris", atbp. Si Sarah Bernhardt (t844-1923) ay isang tanyag at kinikilalang artistang pranses na nabantog nang gayon na lamang sa buong Europa at Amerika. at nagpatuloy na lumabas sa dulaan nang buong tagumpay maging nang siya'y mawalan ng isang paa sa isang kapahamakang inabot noong 1914. Si Gambetta, [.eon (1838-1882) ay isang kilalang estadista, mananalumpati, dakilang magitin~, at isa sa mga nagtatag ng ikatlong republika ng Pransya. Si Emilio Zola (1840-1902) bantog na nobelistang pranses, ay siyeng tagapagtanggol ni Dreyfus, bagay na siyang ipinag-usig sa kanya sa Pransya. Sumulat siya ng maraming akda, gay a ng "Nana", "Ge rminal", atbp. Si Alphonso Daudet (1840-1897) ay isa ring bantog na nobelistang pranses sa Provenza, na lubhang kilala sa kanyang maraming sinulat na aklat, gaya ng "Tartaria de Tarascon", "Tartaria de los Alpes". mga maiiicling kasaysayan, mga sulat, atbp. Si Gounod, Carlos Francisco (1818-1893) ay isang bantog na musiko. manunulat ng mga tugtugin, may.!!:atha ng operang "Fausto", "Romeo at Julieta", atbp. 13 Ang tinatawag na "Museo de Louvre" ay lalong dapat tawaging Palesyo ng Louvre, na ipinagawa ng haring Francisco I nang dantaong XVI, at pagkatapos ay pinalaki at pinaganda pang laiD ng ibang mga naghari, kabilang sa kanila si Enrique IV at Luis XIV, biIang isang tahanan ng mga hari; pagkatapos ay ginawang isang museD 0 sa lalong maliwanag ay maraming museo. Ang mga natitipong bagay-bagay doop ay napakarami at iba't iba, kaya't ang ginawa'y pinaghati-hati at pinagbukud- bukod sa Museo ng mga Pintull'a, Muser ng mga disenyo 0 dibuho, Museo ng mga grabado, Museo ng mga matatandang eskultura, Museo ng mga eskultura ng kalahatiang panahon (edad media) at ng "Renacimiento", Museo ng mga makabagong eskultura, Museo ng mga matatanda sa unang asiryo, Museo ng mga matatanda sa unang ehipsyo, Museo ng matatanda sa unang griyego at etrusko, Museong ehipsyo, Museong arheUno, Museong asyatiko at amerikano, Museong pandagat, Museo ng mga had at ang Museo ni Napoleon III 0 Museong Kampana.

-149-

lang kapahi-pahinga. 14 Iyo'y punung-puno ng mga tagaibanglupa. Ang Louvre, iyong matandang palasyo ni Francisco 1,16 na pinaganda ng mga haring sumunod sa kanya, hindi nagiba ng maraming dantaon, digmaan, at panghihimagsik, tanghalan ng mga dula't hiwaga ng mga Valois, Medicis, at Borbon,16 ay ang gusaling marahil ay siyang pinakamahalaga sa Paris. Nakatayo sa dalampasigan ng Sena; ang anyong panlabas ay mabagsik, mapanglaw, at maharlika, bagaman maraming estatwa, mga larawang nakaungos at iba pang mga palamuti, na nakikintalan ng tatak ng iba't ibang mga liping manggagapi. Isang bahagi nito'y sinilaban ng Comune. J7 Ito'y napakalaki at kasinghaba marnhil ng agwat buhat sa bantayang malapit kay Kapitang Dandoy hanggang sa kay Kapitang Basio/ 8 0 higit pa. Ang mga patY9 ay napakalu]uV\'ang at maaaring vagpasyalan ng dalawampung taong nakakabayo at nagpapatakbo nang -buong tulin. M~raming-marami ang mga pinto. Sa panonood ko niyo'y nagugunita ko ang napakaraming mga kasaysayan, nap akaraming mga pangyayari, napakaraming mga kasalanan na naganap doon gaya rin naman ng napakaraming kaluwalhatian, 14 Ang panahong ginugol ni Rizal sa pagdalaw sa iba't ibang museong nasa-Ioob ng Louvre, bagaman sinasabi niyang "mad ali" 0 "mabilis" ay nag路 papakilala ng kanyang hangad na maluto, lalong maliwanagan ang isip at magkaroon ng lubos na kalinangan. 158i Francisco I (1494-1547) ay naging Hari ng Pransya, siyang umusig sa mga gumagawa 0 umiisip ng han sa Pransya na nangaghari buhat nang 1328 hanggang 1589 at nagsapul kay Felipe VI hang gang kay Luis de Orleans 0 Luis XII. 168ina Valois, Medicis at Borbon ay mga angkang hari na kilala sa kasaysayan. Si Valois, ay angkan ng hari sa Pransya na nangaghari buhat nang 1328 hanggang 1589 at nagsapul kay Felipe VI hanggang kay Luis de Orleans 0 Luis XII. Ang Medicis ay angkang taga-Florencia ng Italya na yumaman sa pangagalakal at naging "dictador" halos sa kanyang bayan, sa loob ng mga dantaong XIV at XV. Maipalalagay na si Juan de Medicis (1360-1429) ang siyang nagtatag, at kabilang sa kanyang mga naging angkan ang maraming papa at mga kardenal at ang dakitang Lorenzo de Medicis na pinalalayawang "EI Magnifico", tagatangkilik ng mga sining at mga artista. I!llI sa mga apo nitong huH ay si Catalina, na naging reyna ng Pransya. Ang mga Borbon ay isang angkang itinatag ni Luis I, duke ng Borbon, na siyang pinagmulan ng mga haring nagsibuo ng angkang pranses buhat nang 1589 hanggang 1792 at buhat nang 1814 hang gang 1848 at nagsipaghan sa Espanya buhat ng dantaong XVIII hanggang bahagi ng dantaong XX; at sa Napoles at sa Parma ng mga dantaong XVIII at XIX. 17 Ang tinutukoy ni Rizal na La Comune ay ang Comune sa Paris at hindi ang iba't dbang kapisanang pambayang nagtataglay ng pangalang ito. Ang Comuneng ito ay ang itinatag sa Paris nang ang siyudad na nasabi, dahit sa pagbabanta ng hukbong prusyano noong 1871, ay magtatag ng isang lupong sosyalistang republikano na siyang humikayat sa mga taong-bayan upang maghimagsikJ at umagaw sa siyudad, nang Marso ng taon ding iyon at ipinahayag ang Comune sa Paris. 18 Tinutukoy dito ang mga po ok na kinahihimpitan ng mga tanod sa tinatawag na bantayan. Hindi namin makilala kung sino ang tinutukoy na Kapitan Dandoy sa Kalamba, nguni't tungkol kay Kapitan Basio, ay di sasalang tinutukoy si G. Gervasio Alviar (anak) na naging Kapitan Munisipal nang taong 1883.

-150-

at parang nakikita ko sa bawa't sand2Ji ang isang mukhang makasaysayan na dumurungaw sa mga balkon. Datapuwa't nagbago na ang mga panahon at sa mga maluluwang na lusutan niyo'y hindi na lumalakad ni si Francisco I, ni si Enrique 11 19 upang makipagtagpo kay Gabriel de Montgomery, ni si Francisco 1120 na maysakit, kay Estu3.rdo, ni si Carlos IX,21 ang walang kibo at palaisip, kulang palad sa kanyang kabinataan; ni ang salaring si Enrique III, ni si Enrique IV 22 kasama ng mga abay; sinuman sa mga ito'y hindi na namamalas ngayon; sa halip ng mga babaing abay ng reyna, ang namamalas ay ang mga kawaI, muskitero, mga utusang lalaki, at mga taong may dugong mahal; sa halip ng mga Guisa, Buei, at Bayardo23 ay walang mamamalas kundi m.ga mapag-usisang Ingles, Aleman, na itim ang damit; gayunma'y ang mga pook ay iyon din, ang mga hagdang ginasgas ng napakaraming salin ng lahi ng tao ay iyon din, ang mga silid ay iyon din at sampung mga larawan ay iyon din. Ang buong ibabang palapag ay saklaw ng Museo Ehipsiyo Asiriyo, larawang lalik ng mga Griyego at mga Romano, at Kristivano, ng Muling Pagsilang, at ng makabago at ng mga 19 Si Enrique II ay di m8flayong ang tinutukoy ni Rizal ay 8i Enrique ng Pransya, na iba sa mga Enrique sa A:lemanya, sa Kastilya, sa Inglatera, ni 5i Enrique II, emperado ng Santo Imp erio, atbp. Si Enrique II ng Pransya (1519-1559) na siyang humalili kay Francisco I, ay nagsirrlula ng paghahari sa Pransya, isang taon muna 'bago. mamatay ito nang 1547. Sa kanya napakasal ang anak ni Lorenzo de Medicis ng Florencia, na nagngangalang Catalina. 20 Si Gabriel Montgomery, (1530-1574) ay isang kakampi ng mga reformista", na naligtas sa mga pagpatay na ginawa ng kaarawan ni San Bartolome. Hindi kinukusa'y siyang nakapatay kay Enrique II sa isang paglalaban nang 1559. 5i Montgomery ay pinatay sa Paris nang 1574 8a pamamagitan ng pagpugot sa kanyang ulo. Si Francisco II (1544-1560) ay hari sa Pransya, asawa ni Maria Estuardo na nang dakong huli'y naging reyna ng mga eskoses. Si Francisco ay sasandaling nabuhay, at siya'y namatay pagka tapos ng isang taong maakyat sa tIrono. 21 Si Carl.os II (1550-1574) ay naging hari sa P ransya, anak ni Enrique II at ni Catalina de M.edicis; siyang nagpahintulot at nagpatibay sa bantog at kilala ng lahat sa pangalang gabi 0 paglipol ni San Bartolome. 22 Si Enrique 111 (1551-1589) ay naging hari rin sa Pranlya, ikadong anak ni Enrique II, ang kahuH-hulihan sa mga Valois, pinakamamahal ng reyna Catalina, at tinawag ni Rizal na salarin, sapagka't lIiyang nag-udyok lIa kanyang kspatid na si Carlos II na pagtibayin nito ang pagpatay 0 pagpuba lIa mga "hugonote" ng gabi ni San Bartolome. Nahalal lIiyang han ng Polonya nang 1573 at pagkatapos ay humalili sa kanyang kapatid na Ii Carlos bHang hari ng Pransya nang 1575. Si Enrique IV, na deti'y tinatawag na Enrique de Navarra (1553-1610) bagaman isang protestante ay tumitira sa tahanan ng hari ng Pransya, at doon siya inabot ng gabi ng pagpuksa s!l mga protestante. Siya ang unang hari ng Pransya ng angkan ni Borron, at siya'y urnakyat sa trono nang 1589, at lIa loob ng kenyang paghahari ay buong higpit na bin aka ni Catalina de Medicis, na tinulungan ng Espanya. Siya'y nenumbalik sa katolisismo nang 1593. 5iya'y pinatay ng isang hesuwiteng may bulag na pananampalataya. 23 Ang mga Gui~a ay isang marangal na angicang pransell sa Pransya na nagsimula sa unang Caludio de Lorena (1496-1550) at nagtapot'J lIa ikalimang Enrique de Lorena (1614-1664). Ang kanilang "dukado" 0 lupain ng duke ay

-151-

sinaunang bagay ng Asya Menor. 24 Sa Museo Ehipsiyo sa ibaibang palapag ay makikita ang rnga espingheng napakalalaki, sin a Isis, Osiris, at Apis;26 mga kapilyang niyad sa iisang putol na bato, alalaong baga'y batong tinatawag na monolita at estela, mga libingan ng mga taga-Ehipto na yad rin sa monolita; mga papirong may mga titik, mga larawan, mga sarong banal, at pagpanhik sa ikalawang palapag ay mamamalas ang mga bagaybagay ng Ehipto na may kinalaman sa pagsamba, sa pamumuhay panlipunan ng mga tao, sa libingan, mga momiya, diyusdiyusan, buwaya, pusa, aso at ibong tinuyong lahat, buong isang daigdig, buong isang pamurnuhay panlipunan, pampulitiko, sibil, at pampananampalataya, bangkay na sa wad ay pipi datapuwa't nakapagsasaysay sa atin nang mabuti at maliwanag ng mga panahong lumipas, mga kadakilaan ng panahong nagdaan, rnga pagtitiis, at sampu marahil, ng mga kasalanan. Ang panimdirn na pinupukaw sa dumadalaw, ng mga bagay na ito ay malungkot, dakila at nananaig; sa panonood sa kanila'y til a nalilipat ang nanonood doon sa mga templo sa Karnak, sa Philoe,26 0 sa mga piramideng itinayo ng napakaraming lipi ng mga Paraon. Datapuwa't napapansing ang relihiyon ay ang lalong madalas na tatak ng pamumuhay sa Ehipto, bagay na hindi nangyayari sa Museo ng mga Asiryo; dito'y may malalalaki't mabibigat na putol ng mga batong may malalaking larawang nakalutang27 (tingnan kay Cantu) ng mga taong may napawi nang 1688. Ang pangatlong duke na nagngangalan ding Enrique, na ang mukha'y 'Sapat, ay isa rin sa mga nag-udyok ng pamumuksa nang gabi ni San Bartolome. Si Bayardo, na pinalayawang "Maginoong walang takot at walang kapintasan" at bantog na kapitang pranses, ay ipinanganak nang 1476 at napatay sa labanan sa Grenoble nang 1524. 24 Gaanong kaligayahan ang tinamo ni Rizal sa pagmamalas sa mga lik路 hang ito ng !lining, kung isasaalang-alang na siya ma'y isa ring manlililok! 25 Sa "mitologia" ng mga taga-Ehipto, ang Iri, ay isang diyosang kuma路 katawan sa kapangyarihan ng lakas ng pagdadalang-tao at pagdami . ng mga supling. Ang Osiris ay isa ring kadiyusan sa "mitologia" ng mga taga-Ehipto na 5umasagisag ng simulang lumilikha at nagkakawanggawa, na nabubuhay sa araw, na parati nang nakikipaglaban kay Set (bagyo) na siyang simula ng sama at ng karimlan. Kung minsan ay ipinakikilala siyang parang apo ng unang tao, nagtatag at tagapagbatas ng Tebas. Ang Api, ay isa sa mga lalong bantog na kadiyusan ng "mitologia" ng mga taga-Ehipto na sinasamba sa Memphis at ipinakikilala sa pamamagitan ng ulo ng isang baka. 26 Ang templo ng Karnac at ng Philas ay nauukol ang una sa mga ternl'lrmg ginawa sa kataasan ng Ehipto, sa pook ng dating Tebas; at ang sa Pili/as ay ang mga durug-durog na ngayon sa pulong ito ng Nilo na noong anJW ay isang pookJ na pinagdarayo ng mga ehipsyo, griyego at romano. 27 Ang mga lllrawang kahawig ng mga ito ay makikita sa bahaging nauukol ~ a "Arkitektura at Bellas Artes" ng Tomo VII ng "Historia Universal" oi Cesar Cantu . gays ng sabi ni Rizal.

152 -

katawang baka at pakpak, mga estatwa ni Herkules ng Asirya na pumapatay nang parang walang anuman sa mga leon, may mga priso at kapitel ang mga haligi, mga nakalutang na larawan ng pangangaso, mga hayop at mga paghahandog, na nakuha sa mga palasyo sa Nfneve at Babilonya, sa Khorzabad 28 na ipinatayo ni Senakerib, Sardanapalo,29 at iba pa. Mayroon ding mga libingang yad sa mannol ng mga Penisiyo. Hindi ko maunawaan kung bakit ang Museong ito'y lagi nang walang tao at hindi madalas dalawin gaya ng mga ibang museo, marahil, ang dahilan ay sapagka't nakapagpapagunita ng mga panahong napakatatagal na, ng mga lungsod na nababaon sa alikabok ng mga guho at pagkakawasak, datapuwa't ang totoo'y nakapanlulumo iyon at nakagigising sa gunita ng mga piging nina Bahasar, Semiramis, Nino Ciro at ng mga Dario.30 Parang nakikit? ko ang mahiwagang kamay na sumusulat ng ftMane,

Thecel, Phares". 28 Ninive, Babilonia at Khorsabad - Ang Babilonia ay siyang pangulongbayan ng Imperio ng Nemrod, siyudad na inaakalang siyang pinakamatanda sa daigdig; ang tanging nalalaman namin sa kanya ay ang mga guho ng kanyang mga palasyo at mga titik na hindi na mabasa. Ninive - Ito ang pangulong-bayan ng dating imperyo asiryo, malapit sa Babilonia, at nasa-ibabaw ng Tigris. Nadurog na i10 noon pang may 625 taon bago ipanganak si Kristo. Natatalos lamang natin ang kanyang mga guhong nahukay noong 1842-1845, na kinatuklasan ng mga palasyo ni Senaguerib, Ashurbanipal at Sargon; sa ga titik na siniyasat ay matatalos, humigit-kumulang, ang kasaysayan ng siyudad na ito. Khorsabad - Isang kabayanan itong malapit sa Mossul, Persya, sa mga baybayin ng ilog Tigris. Ang mga arkeologong pranses na nagsihukay nang 1834 at 1851 ay nangakatuklas ng mga guho ng pa'l asyo ni Sargon II na maraming mga eskulturang nagpapakilala ng mga pangyayari sa kanyang paghahari roon. 29 Senacherib (705-680 bago ipanganak si Hesukristo) - Ito'y hari ng Asirya, anak ni Sargon II. Sa kanya'y sinasabing nadurog niya ang hukbo ng hari sa Huda, sa pamamagitan ng mga kaparaanang hindi likha ng kalikasan. Sardanapalo - Isa pa rin itong hari sa Asirya na lubhang mahiligin sa pagdaraos ng mga pistang mariringal at puspos ng kahalayan. Ang mga makabagong palaaral ng mga bagay-bagay sa Asirya ay nagpapalagay na siya'y isang maalamat na tauhan. 30 Si Baltasar ay isang tauhang hango sa Bibliya, katapusang hari sa BabiIonia (554-538 bago si Hesukristo), haring napabantog sa kanyang mga pistang puno ng mga kahalayan at kalaswaan, haring nakakita sa mga dinding ng kanyang palasyo ng nakapanlulumong mga katagang Mane, Thecel, Phares. Semiramis - bang maalamat na tau han na sinasabing naghari sa Asirya 2,000 taon muna bago ipanganak si Kristo, bantog na bantog sa kanyang kagandahan at kayamanan. Inakalang siya'y anak ng isang diyosa at inalagaang parang anak ng isane: pastol sa isang ilang. Napakasal siya kay Nino eiro. isa ring tau han ng "mitologia". Nino Ciro - Isang tauhang mitolohiko, asawa ni Semiramis. Dario - Ang mga Dario ay siyang mga hari sa matandang Persya. Tatlong Dario ang nakikilala: ang una, ay pinalayawang Ang Daki1a 0 Dario I (521485 bago ipinanganak si Kristo), na siylmg tagumpay sa panunuklas, at siyang gumawa ng palasyo ng Persepolis. Dario II - (424-405 bago si Kristo) anak sa ligaw ni Artajerjes I (46!j425 bago si Kristo) hari ng Persya. Dario III - Siyang katapusang Dario, hari ng Persya, ns tinalo ni Alejandro Magno at sadyang pinatay.

153 -

Ang mga sinaunang bagay sa Asia (Asia Menor) ay nagpapakilal~ ng duyan ng sining Griyego; doo'y makikita ang

mga estatwang napakatatanda, kung paanong nagsimula sa anyong tuwid at matigas na naging tuntunin ng mga sagisag na ukol sa relihiyon, at unti-unting humantong sa anyong mapanghalina at makisig ng mga estatwang Griyego. Datapuwa't kapansin-pansin ang dalawang napakalalaking putol ng mga inukitang haligi na galing sa isang templong Griyego (Apolo DidimeoYl na ang bantod ay dalawang metro't kalahati. Kung hahakain ang laki ng templong pinagkunan ng mga haliging binanggit ko, at kung aalagatain ang magarang pagkakaayawayaw ng sining Griyego, ang templong ito, sa palagay ko ay nararapat na maging napakalaki at lalo pang malaki kaysa alin mang templong nakikilala. Mga larawan ng pakikipagbaka ng mga babaing Amazona sa mga mandirigma, a~ makikita sa mga ito na ang unang ginagawa ng mga nahuli'y sabunutan ang mga nauna. Ang Museo ng mga sinaunang hagay na yari sa marmol,s2 alalaong baga'y ng mg<l larawang hhk ng mga Griyego at Romano, ay siyang pinakamaraming katipunang nakita ko ng mga gawang napakagaganda, bagaman sinasabing ito'y hindi makahihigit 0 makakasindap1i ng nasa-Italya. Doo'y mapag-aaralang ganap sa pamamagitan ng panonood lamang sa mga larawan at sa pagkakabukud-bukod ng mga ito, ang mitolohiya; mapagaaralan din ang kasaysayan ng Roma sa panonood sa mga busto ng mga konsul at mga emperador, gaya rin ng sa pam amagi tan ng mga estatwa nila; naroroon ang napakabantog na Venus ni Milo na kinikilalang pinakamabuti sa lahat, kahit walang mga kamay; isang malaking Melpomene na may apat na metrong taas. Ang mgil estatwang nakita ko sa larawan lamang ay naroroong lahat at mauubos ang tatlong oras sa paglibot at panonood ng mga iyon kahit pahapyaw lamang, at buhat doon ang nanood ay lalabas na lito ang gunita. Ang eskulturang Kristiyano ay kaibang-kaiba sa mga pagano at bagaman musmos pa ang sining ay napapansin na ang isang bagay na naiiba sa kagandahan at pang-akit; nakapupukaw ng 31 Si Apolo ay isang tauhan ng "mitologia griega". Bilang diyos ng araw, ng kabataan, ng tula, atbp., ay ipinakilcilala tuwina siya na parang isang binatang aakdal kagandahan at kahali-halinang tindig. Ang kanyang galit ay naghahasik ng kamatayan at sa lot sa sangkatauhan. 82 Ang museo ng mga matatandang marmol na tinatawag ni Rizal ay dimalayong ang Museo ng mga matatandang eskultura sa Palasyo ng Louvre, sapagka't sa katotohana'y doon naroroon ang est~twa ng Venus de Milo ne tuldlas noong 1820 at iba pang mga Venus gaya ng "Gentrix", ang "trapea'da o embozada", ang "Venus libertine". ang kay Aries na natuklas sa siyudad na ito noong 1621.

-154-

isang damdamin ng pagkamahiwaga, isang bagay na nangungusap tungkol sa langit at sa kaluluwa. Ang eskultura ng Muling Pagsilang at ng Panahong Kasalukuyan ay nakikipagkamay sa eskultura ng mga pagano at ni hindi man lamang nagtapon ng isang tingin sa eskplturang Kristiyano. Yao'y maganda, siyanga, sunod sa katotohanan, makisig, dakila at manaka-naka'y nakamamangha. Nakatatawag ng pansin Ang Dalawang Alipin ni Miguel Angel,33 ang Diana ni Goujon,34 at maraming gawa ni Pudget35 at CoustoU. 36 Ang ikalawang palapag ay iniukol sa mga pintuta at mga sinaunang bagay ng mga Griyego, Romano, at Etrusko, at sa mga hiyas ng mga Hari ng Pransya. Doo'y may mga kinatawan ang iba't ibang pamamaraan ng paglalarawan: ang Italyano na Jinakatawan ng mga gawa nina Leonardo da Vinci, Rafael, Tiziano at Corregio 37 na ang pinakamagandang Madona ay naroroon; ang sa Olandes ay kinakatawan ng mga tanawing ginawa nina Ruisd.1el,38 Berghaim at iba pa; ang sa 33Miguel Angel Bonarreti (1475- 1564) -Ito'y isang artistang italyano na kirukilala ng buong daigdig na isang pintor dahil sa kanyang mga sari wang ipininta sa "Capilla Sistina" ; bUang isang eskultor, dahil sa kanyang mga estatwa ni David at ni Moises sa Roma, bilang arkitekto dahil sa ginawa niyang kupula 0 simboriyo ng Simbahan ni San Pedro. Itinuturing din naman s'yang makata. Sapagka't siya'y ipi nangan~ sa Florencia ay kinukkop siya ni Lorenzo Medicis at sa Roma, pagkat apos, ay sumailalim ng pagtatangkilik ng mga Papa Julio II, Leon X. Paulo ill -at Julio III. 34 Si Jean Goujon (1510-1566) ay isang arkitekto at lalo nang kinikilalang isang eskultor na tulad ng pranses na si Fidias; may katha ng "Diana, la Caza-dora", na ipinalalagay na isang katangi-tanging eskulturang sumusunod sa kainaman sa "Venus de Milo", sa Louvre; nakatulong nang di gagaano sa maraming lIimbahan at mga kastilyo, bilang isang arkitekto, at sa Louvre ay marami siyang gawang nakatanghal. 36 Si Puget 0 PucJAet ay isang bantog na eskultor na pranses. Sa Louvre .a y may isang tinatawag na "Sala de Puget" na kinatatanghalan ng marami 路niyang gawa. Bilang isang artista ay pinanganlan siyang "Rubens" de la escultura", at "Miguel Angle Frances". Ilan sa kanyang m ga yari sa Louvre ay .ang "Persas librando a Andromeda", "Hercules eu Reposo", " Alejandro Ven-cedor", atbp. 36 Coustou - May dalawang eskultor na nagngangalang Coustou na may mga gawang nakatanghal sa bulwagan ng mga makabagong eskultor sa Louvre: Nicolas at Guillermo. Sa mga gawa ng una ay mababanggit ang Apolo presentando a Is Francia Is imagen de Luis XIV, Luis XV, atbp., at sa ikalawa ay ang Hercules en la pira, Maria Luzinska, atbpi ang bulwagang kinaroonan ng mga ito ay tinatawag na "Sala de los Coustou". 37 Si Leonardo Da Vinci, Rafael, Tiziano - Tingnan ang talang 20 ng sulat bIg. 18. Corregio, Antonio Allegris (1494-1534). Ito'y isang bantog na pintor ns italyano, puno ang "Escuela Lombarda". Ang mga magagaling na gawa niya ay ang mga ipininta sa mga dinding ng simboryo ng Simbahan ng San Juan de Parma at lalung-lalo na ang sa katedral ng naturang siyudad. Isa sa mga gawa niyang nasa-Louvre ay ang may pamagat na "Matrimonio mistico de Sta. Catalina". 38 Ruisdsel 0 Ruysdae/, Jacobo von (1628-1682), isang bantog itong pintor na olandes dahil sa kanyang ipinintang mga tanawin. Matagal na panahong nagtira sa Amsterdam at maraming nilakbay sa iba't ibang dako ng Olanda .at Alemanya upang humanap ng magagawang parisan 0 batayan ng kanyang

-155-

mga Aleman nina Sebald Beham at mga Plamengko nina Rubens at Van nina Murillo, Velasquez, at Ribera;41 "Inmaculada Concepcion" ni Murillo sa mga guru . . . . . .

Holbeimster;39 ang sa Dyck;40 ang sa Kastila doo'y mamamalas ang piling ng mga gawa ng

kuwadro. Natatangi siya sa pag-Rangkin ng tulain ng kanyang mga pinturang batay sa mga tanawin ng mga bukid at kaparangan at sa mga pagsusuyuan ng magsing-ibig. Sa Louvre ay iniingatan ang kanyang mga kuwadrong "Selva" ''La Tempestad en las Playas de Holan da", "Estudio de Luz", atbp. 39 Sibold - Maaaring ang ibig tukuyin ni Rizal ay si Seibo1d (Ccistina) ieang pintor na aleman, na may sari ling larawan sa Louvre. Holbein (Hans) 0 Juan (1496-1554), isang pintor na aleman ng mga larawan na gayong walang mabubuting guro ay hinangaan sa pagkakapinta ng kanyang "Danza de los muertos", na ipininta sa libingan ng Basilea, bayang kanyang sinilangan. Siya'y humarap sa Irorte ni Enrique VIII ng Inglatera, na lubhang bantog dahil sa maraming_ pakikipaghiwalay sa asawa. Sa korte ng haring ito'y inilara,짜an niya ang mga maginoo ng kaharian gayon din naman ang mga babae ng hari, na matapos hiwalayan at lisanin ay pinapupugutan ng ulo. Sa Louvre ay maraming larawang ipininta ni Holbein. 40 Rubens, Pedro Pablo (1577-1604) Ito'y isang pintor na plamengko na taga-Kolonya, nasa gulang na 21, taon ay nabantog sa pagpipinta Illg mga lanlwan. Nagtungo sa Italya at doo'y nag-aara! ng sining ni Ticiano, ni Miguel Angel at ng Veronos; lumipat sa Madrid at doo'y puminta rin ng mga larawan. Naiingatan sa Louvre ang kanyang mga kuwadrong "La fuga de Lot", ''La Virgen y los santos inocentes", "Historia de Maria de Medicis" (dalawang kuwadro) at marami pa. Si Van Dyck, Antonio (1599-1641) ay isa ring pintor na plamengko sa Antwerp, na kanyang kinabantugan bilang isang magaling na tagakuhang-larawan. Naging katulong ni Rubens, at siya'y nahawahan nito sa pamamaraan: nang tawagin siya sa ~orte ng Inglatera ay ginawa siyang Kabalyero (Maginoo) nang 1632, at maraming larawan ng kanyang ipininta, kabHang na rito ang Ie mga kahinlog ng angkan ng hari at ang mga maharlika. Humarap din sa mga bagay na may kinalaman sa reJ.ihiyon, gaya ng "Virgen de los Donadores", "La Virgen y los Angeles llorando a Jesus". Maraming larawan& gawa niya, pati na ang kanyang sarHing larawan ay nangasa-Louvre. 41 Murillo, Bartolome Esteban (1617-1682). Ito'y isa sa mga lalonJe kilalang pintor na kastila. Siya'y taga-Sevilla, na gay a rin ni Velasquez, na una niyang pinag-aralan ng karunungan sa pagpipinta; nagsimula siya sa pagpipinta ng mga kuwadrong relihiyoso, na maraming naipagbili sa mga bayang sakop ng Amerika. Ang mga kuwadro niya sa Louvre ay ang "Jesus en el jardin de los olivos", "Jesus en la columna", "El piojoso", "La cocina de los angeles". atbp. Vela/Kluez, Diego Rodriguez de Silva (1599-1660). Isa itong pintor na kastila na ang kabantugan ay laganap sa buong daigdig, nag-aral sa matandang Herrera at kay Pacheco. Nagtungo siya sa Madrid nang 1622 at l doo'y hinangaan ang kanyang mga gawa. Siya ang kinalugdang pintor ng haring Felipe, na ang larawa'y ipininta niya, gayundin ang sa mga kaanak nito. Ang karamihan sa kanyang mga yaring kuwadro ay iniingatan sa mga museo at mga palasyo 8a Madrid; sa Louvre ay makikita ang larawan ng ikalawang anak ni Felipe II na ginawa ni Velasquez. Ribera, Jose (1588-1656). Isa rin itong pintor na kastila at nauuna pa kay Velasquez, kilala sa buong Europa at lalo ha 8a buong Espanya at Italya na kinakilanlan sa kanya sa pamagat na "El Spagnoletto". Nagtira 88 Napoles at doo'y nakilala siya sa pagiging pangunahin 0 Puno ng likas na paaralan 0 paaralang makakalikasan; bantog siya sa pagiging magaling IIQ pagkukulay at naging pintor sa silid ng "viceroy" ng Napoles.

-156-

49. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid

Rue de Rennes l24, Paris lka-20 ng Hulyo, 1883 MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinanggap ko ang sulat mo, l nabasa ko, at pinasasalamatan kita sa sinabi mo sa akin sa maraming dahilan. - Binalak kong talakayin sa sulat na ito ang paglalarawan sa Paris, datapuwa't sapagka't ako'y walang panahon at kinakailangang sagutin muna ang liha mo, ay gagawin ko ang magagawa ko ngayon, at ipagpapaliba ang iba para sa susunod na koreo, sakaling hindi ko matapos. Ewan ko kung ang .kinalabasan ng iyong ani ay nakasisi))a sa iyo at ipinalalagay mong sapat sa iyong mga paggawa at kapagalan, datapuwa't inaakala kong iyo'y hindi nararapat ipanglupaypay gaya ng tila nahihiwatigan ko sa sinabi mong "maliit na kinalabasan." - l\1inamadali ko ang pagtapos ng aking karera upang makauwi riyan at maging kapaki-pakinabang sa kaanak at sa iba pa; huwag rnong akalaing ito'y sinasabi ko upang bigyang matuwid ang aking mga gugol, iyo'y taos-pusong uinanais. ko - Gaya ng namalas mo ay nagpauna ako sa pahintulot na hinihingi sa ating pamilya at ang dahilan nito'y sapagka't wala akong panahong hintayin pa iyon, datapuwa't sapagka't inaakala kong lagi rno nang nahuhulaan ang mabuting pinagbabatayan ng aking mga binabalak, ay natitiyak kong ikaw, unang-una, at ang kaanak natin, pagkatapos, ay sasang-ayon sa aking balak. 2 Narito ako sa Paris at nagaaral ng Pranses, na isang wikang napakahirap, may isang buwan na ako rito at binabalak kong tumigil dito hanggang Setyembre. Isang taon pa sa Madrid, at marahil ay matutupad na 1 Ang sulat na tinutukoy ay di-malaycmg ang may bIg. 5'6, Aklat I ng Epistolario, na may petea 26 ng Mayo, 1883. 2 Tinutukoy niya ang kapahintulutang hinihingi upang siya'y makatungo sa Paris.

-157-

ang hinahangad mo. 3 Sa hahgang 50 pi so ay maaaring mabuhay ang isang tao sa Paris datapuwa't hindi hihitit, hindi iinom ng kape, hindi papasok sa dulaan, ni magpapatahi ng bagong damit. Ang bahay na tinitirhan ko'y nasa nayong Latino路 at ang iniuupa ko'y sampung duro Cpiso), ang ilaw ay nagkakahalaga ng apat na piseta, ang pagk2.in ay tatlumpu't dalawa at ilang sentimos; at ang pagpapalaba ng nalalabi, at gayong ang tinitirhan ko ay nasa-ikapat na palapag. Ang Paris ay siyang pangulong-bayang pinakamagugol sa buong Europa; ako'y makatitira rito kapag hindi na ako nag-aaral at makapag-uukol ng panahon sa isang gawaing pagkakakitaan ng ikabubuh~y; sa ibang paraan, sa halagang 50 piso ay hindi ako makatitira rito. Magtanong ka sa mga dayuhang nanggagaling sa Europa sa panahong ito, at iyon din ang sasabihin sa iyo. Maaaring mabuhay nang lalong mura, datapuwa't ang kakanin ay karne ng kabayo 0 pusa sa halip ng karne ng koneho, at ang paroroo- , nan ay iyong mga tindahan ng alak na makakanan sa halagang I piseta at 50 sentimos. Ang kayabangang itong ginawa ko sa pagparito ay aking ipinagpap~tuloy dahil sa pag-ibig sa sarili, baka masabing pinapatay ko ang sarili sa halagang apatnapung duro. Nalalaman ng Diyos kung ilang buwan ang kinakailangan kong itira sa Madrid upang makabawi ng mga paunang gugol na ginagawa ko rito.5 - Nanghiram ako kay Zamora6 Cnoong may kuwalta pa siya at hindi niya kinakailangan) ng 100 duro, baka may mangyaring annrnang. 'sakuna dito at ako'y kapusin; inaasahan kong siya'y inyong babayaran at ang halaga'y kukunin sa dalawang buwang pensiyon ko, na sa halip na ipadala sa akin ay ibigay na ninyong buo sa kanya. Ang kauuwian nito'y ang pagpapauna sa akin ng pensiyong ukol sa isang buwan lamang. Ipahihiro sana niya ang salaping iyon sapagka't kalabisan sa kanya; sa gayo'y sinabi ko sa kanyang iyo'y maaaring singilin sa bahay at sumang-ayon siyang tuwang-tuwa sapagka't hindi na siya gugugol kahit isang pera sa pagpapadala niyon. 8 Ang ibig ng bnyang kapatid na Ii Paciano ay magpatuloy si Rizal ng pag-aaral sa Paris. "Ang tinatawag na Barrio Latino ay ang purok na tahanan ng mga artista at mga estudyante. na ang kabuhayan doon ay mura. Sa una niyang sulat ay sinabi nang siya'y lilipat doon sapagka't totoong namamahalan siya sa pagtira sa "Hotel Paris". 6 Ang mga paunang gugol na kanyang tinutukoy ay nauukol sa mga gipugol niya sa Parill, na ang gina mit ay ang kuwaltang iniingatan niya bilang "pension" para sa mga buwang darating. 6 Tumutukoy kay Dr. Felipe Zamora. (Tingnan ang mga unang tala)

-158-

Dinamdam ko nang gayon na lamang ang pagkamatay ng Pari Kura,7 hindi dahil sa siya'y isang kaibigan, kundi dahil sa siya'y isang mabuting kura, bagay na bihirang-bihira, gaya ng iyong namamalas, yao'y isang rara avis Cisang ibong bihira). Sumusulak ang aking dugo tuwing mababasa ko ang iyong sinabi tungkol kay Pari Villafranca,8 gayunma'y nasisivahan din ako sapagka't pinatotohanan niya't binibigyang-matuwid ang lahat ng pag-agap ko laban sa kanya; kung hindi gayon ang aking ginawa, marahil ay mapipilitan akong umaming ako'y nagkamali. Kahit na isang paring Budista 0 isang Brahman ay hindi makagagawa ng higit pa sa roon; kung silang mga pari, mga banal na kinatawan ng Diyos na pumipilit sa ibang ipaalam sa kanila ang mga lihim at umiiwas sa alingasngas; na nagbibitiw ng magaganda't matataas na pangungusap; sila, na ipinalalagay na mga tapat gaya ng mga kalapati at mahinahong gay a ng mga ahas, sila na nagsasalita tungkol sa paggalang sa mga matatanda at pagpipitagan sa libingan, sila, na lagi nang nagsasalita tungkol sa pag-aayuno, sa pananalangin at sa misa, na pinamumutawi sa kanilang mga labi ang Diyos, samantalang nagnanakaw sa dukha kahit isang sikapat upang magpayaman, ay nagbabalang magbunyag ng mga kasalanang nagawa noong kabinataan upang ham kin ang maningning na gunita ng isang rnatandang marunong, na ang mga kam~lian ay kaipala'y tinangisan na niya at hindi naging lalong mapagkunwari kaysa mga nangangahas humatol sa kanya. Datapuwa' t hindi maaaring mag-antay ng ibang bagay sa isang kabig ng mga prayle, at ang bagay na iyo'y nagpapakilalang ako'y naging makakatarungan sa aking mga pala-paldgay. Kung' nagkataong ako'y naririyan, ay hinamon ko sana siyang ibunyag ang mga kalmlangan ng nasirang kura, at titingnan ko kung hindi siya ang uwang na umuubos ng panahon sa paghalukay ng mga .dumi at kasalaulaan. Titipgnan leo kung sino ang mangangahas dumampot ng kauna-unahang batong ipupukol sa yumaong Pari Leoncio at natitiyak kong buhat sa Arsobi spo9 hanggang kay Pari Ambrosio ay walang makapangangahas na guma\'va niyon. Ah! ang mga taong walang maiabuloy sa karunu7 Ang salitang Pari Kura ay tumutukoy kay Pari Leoncio Lopez, kura sa Kalamba nang panahong iyon. 8 Ang binabanggit na Pari Villafranca ay dili iba kundi si Pari Ambrosio Villafranca, kura sa Binyang, na nang ipadala sa Kalamba ng arsobispo ay nanghimasok sa mga bagay na hindi niya nararapat pakialaman upang g",mbalain lamang ang mga kaanak ni Rizal. 9 Nang panahong iyon, eng arsobispo ay si P. Pedro Payo, na isang donliniko.

-159-

ngan at sa kabaitan liban sa isang rnangmang na dogmatismo at isang rnagaspang na pagbabalatkayo! Inaakala kong nahuhulaan ko ang rnga harnak na pagkapoot ng rnga irnbi. - Mabuti, rnalaking kabutihan ang napapala ng rnga kurang iyon sa rnga misa de grasya; hindi ko malaman kung tatakpan nila ang kanilang pandinig sa langit kung sila'y iakyat doong dala ng kasakiman at karnangrnangan. T uwing rnakamarnalas ako ng gayon kalaking kabulagan sa pananarnpalataya na nalalakipan ng rnga irnbing sirnbuyo, kapag nakarnarnalas ako ng gayon kalaking kaabaan sa rnga taong . . . . . . . . .

-160-

50. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang

Rue des Rennes 124, Pari~,

Ika-2 ng Agosto, 1883 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG:

Napilitan akong wakasan ang huling sulat ko sa inyo nang hindi taposl sapagka't kinapos ako ng panahon upang iyo'y tapusin nang ayon sa aking nais. Buhat noon hangga ngayon ay walang anumang bagong pangyayari kaya wala akong sasabihin sa sulat na Ito maliban sa ninais kong isulat noon: upang kayo' y balitaall tung <01 sa ilang bantayog sa Paris at mga paligid-ligi~ na nadalaw ko at ng ilang mga puna: at magsisimula ako sa Pantheon. 2 Ito'y tumanggap ng dalawang ngalan; ang isa'y Santa Cenoveva, alang-alang sa santang pinagtalagahan, at ang isa pa'y Panteheon sapagka't naroroon ang mga libingan ng lahat ng mga dakilang tao ng Pransya. Ang plano ay ginawa ni Soufflot at sinimulan ang pagpapagawa sa ilalim ni Louis XV. Sinasabing ito raw ay totoong kahanga-hanga at siyanga naman; ang loob ay siyang kauna-unahang nakita kong may ganitong hugis na krus; ang kanyang magagarang mga haligi, ang matayog na bubong na pabalantok, ang maningning na liwanag na doo'y nagdaraan ay nakapagbibigay sa kanya ng isang anyong wari'y dulaan, bantayog, ng isang gusaling napakagara, datapuwa't wa路 1 Tinutukoy ni Rual ang kanyang huling sulat na may petla sa Pari. noong ika-20 ng Hulyo, 1883 sa loob ng panahon ng kenyang pemamahinla nang tag-araw. 2 Ang Pantheon 0 5imbahan n; Sta. BaTbara ay nasa-Liwaaan ng Panteon; isang gulaling ipinalalagay na isang bantayog na hawig "greco-romano" at ang plano'y ginawa ng bantog na arkitektong si Soufflot. Tinawag na "Panteon" (libingan) lapagka't iyo'v iniukol ng "Asamblea Constituyente" bHang alaala sa mga daki1ang tao sa Pransya. Bukod sa mga libingan nina Voltaire, Rousseau, Lannes, Soufflot, na binabanggit ni Rizal la dakong hull ng sulat na ito. ay may mga estatuwa rin naman at mga larawan nina Malesherbes, Mirabeau, Laplace, Couvier, La Fayette, Fouchon, atbp., bukod pa sa mg. pangkat-pangkat na mga eskultutang marmo!.

-161-

lang anyo ng simbahang Kristiyano na kaparis ng karaniwang namamalas. Inaakala kong l1akatutulong sa bagay na ito ang clalawang palapag sa bawa't tabi, ang kawalan ng koro at ng mga palamuti, bagaman may mga pinturang walang maipipintas. Sa katagang sabi iyo'y maringal. Sa halagang 16 na kuwarta ay maaaring pumanaog sa mga pook na hinukay sa ilalim ng lupa na kinaroroonan ng mga puntod ng mga dakilang tao. Ang hukay na ito sa ilalim ng Iupa ay malawak, malamlam na naliliwanagan ng banaag nn lumulusot sa ilang maliliit na durungawan sa bubong. Ang patnubay na sumama sa amin ay may dalang isang parol. Naroroon ang mga libingan ng mga pilo30pong sina Voltaire3 at Rousseau,4 mga ama ng mga makabagong kaisipan. Si Voltaire ay may isang maringal na estatwang yari ni Houdon; ang libingan ni Rousseau ay katapat ng Iibingan ni Voltaire. Isang kamay na may hawak na suIt> ang nakaungos sa puntod. Ang mga taong nagsasabing ang bagay na ito'y hindi angkop ay may matuwid; bukod sa rito'y maIamang na mapagkamaIan, sapagka't maaaring sabihing sinilaban o niliwanagan niya ang daigdig. - Naroroon din ang mga Ii bingan nina Mariskal Lannas,ll Soufflot,6 at ng iba pa. May isang pook na ang alingawnga",.. ay nagsasali-salimbayan sa isang paraang nakagigitla; hinahampas ang isang parang tambol at ang maririnig ay tila mga putok ng kanyon na gayon na Ia3 Voltaire - Ang pangalang ito'y siyang ginamit ni Jean Francois Marie Aroct (1694-1778) noong 1718. Isa siyang manunulat at pilosopong pranses, nag-aral sa mga hesuwita at maagang nabantog dahil sa kanyang mga sinulat na panunudyo't panunuya, na siya tuloy naging dahil ng pagkakapatapon sa kanya. Napagtibay ang kanyang kabantugan san hi sa mga sinulat na Honriada, Edipo, Mariana, atbp. at pagkatapos ay inilathala ang kanyang mga napabantog na "Mga Sulat na pilosopiko" at ang kanyang "Talatinigang Pilosopiko". 4Juan Jacobe, Rousseau (1712-1778). Ito, nang una'y isang manunulat na hindi kilala at nabubuhay lamang sa kanyang pagiging musiko. Siya'y isang pranses, bagaman ipinanganak sa Hinebra. Silang dalawa ni Voltaire ay kilala sa pagiging tagapagtanim ng himagsikan. Ang una-unang ikinatanyag niya ay nang magtamo ng gantimpala sa isang timpalak na binuksan ng Akademya ng Dijon sa pamamagitan ng kanyang akdang "Ang pagpapasok ba ng agham at ng sining ay nakatulong sa pagsama 0 sa pagbuti ng kaugalian?". Ang mahahalaga niyang akda ay ang Eloisa, Emilio, Proyecto de paz perpetua, EI contrato social, Conlesiones, atbp. 6 Lannes, Jean (1769-1809). Ito'y Duke ng Montebello at Mariskal ng Pransya. Bagaman bahagya nang nag-aral, ay pumasolc sa hukbo at nagtamo ng tungkuling Puno ng brigada sa pakikidigma laban sa Espanya nang 1793-04; pagkatapos, sa pakikidigma laban sa Italya nang 1796 ay naging Heneral ng Brigada. Nakasama ni Napoleon sa paglusob nito sa Ehipto, sa Austerlitz at sa iba pa, at siya'y hinirang ni Napoleon na maging Duke ng Montebello at Mariskal ng Pransya. Bilang Mariskal ay ipinalalagay na siya, gaya rin nina Davout at Massena, ay isa sa tatlong mariskal ni Napoleon na lalong magaling at lalong sanay. 6 Soulllot - Ito'y isang dakilang arkitektong pranses, siyang gumawa ng Gran Hospital, ng Dulaan ng Lyon at higit sa lahat ay ng Simbahan ni Santa Genoveva, na itinuturing na isang dakilang bantayog na pranses nang dantaong XVIII.

-162-

mang karami't kalakas na walang iniwan sa ingay ng isang labanan. - Sa Hardin ng mga Halaman,7 ay may isang museD ng kasaysayan ng kalikasan, tila naibalita ko na ito. Doo'y namalas ko ang isang itlog ng Epyornis8 na kasinlaki ng kalahating pilon ng asukal, alalaong baga'y kasinlaki ng isang langka 0 kaya'y lalo pang malaki. Marahil ito'y itlog ng rok. Kung itatabi sa kanya ang itlog ng avestrus, ito'y tila itlog lamang ng isang kalapati. - l'v1ayroon doon ng isang buong daigdig ng mga unggoy, buhat sa isang mukhang aso 0 ng cynocefalo hanggang sa gorilla. Hindi ko pa nalalaman hangga ngayon kung ang haka ni Darwin 10 ay maaaring tanggapin, mabuting pag-aralan iyon upang malaman kung ana ang nararapat panghawakan hinggil sa pagkakalalang sa tao. Doo'y nakakita rin ako ng mga toro at iba pang malalaking hayop. Ang "aurach" ay siyang pinakamalaking torong nakita ko hangga ngayon bagaman hindi malaki ang pagkakahawig sa torong nakikilala natin diyan, ang bisonte; at nakakita ako ng isang bakang galing sa Normandiya na ang balikat ay mataas pa sa akin nang mga apat na dali. Naroroon din ang ating kalabaw at iba pang mga h:ryop, datapuwa't naghirap ako sa paghanap ng hayop na ito na di a'y baboy lamang sa tabi ng iba, tila napalcaliit niyon gayong isa sa lalong malalaking hayop na nanggaling diyan. Hindi na ako magbabalita tungkol sa mga leon, tigre, pantera, osong J?inatuyo't pinalamnan, na hindi mabibilang sa dami ang naroroon; hindi na ako magsasaysay tungkol sa mg.a buway.ang may lahat ng uri, buhat sa isang ang ulo'y gaya nito hanggang sa uring mayroon diyan; hindi na rin ako magsasalita tungkol sa iba't ibang pagong buhat sa isang ang haba'y isang metro't kalahati at ang taas ay isang metro hanggang sa pinakamaliit na parang dalawang cuarto: may isang mainam na nagkakaantas-antas; hindi ako matatapos sa pagsasalaysay ng lahat ng mga hayop na iyon, mga isda, balyenang may palaman na pumupuno sa tatlong palapag ng 7 Jardin des Plantes - Ang harding ito ng mga halaman ay nasa-liwasang Walhubert, sa harap ng tulay ng Austerlitz, na ang laki'y umaabot sa 31 elrtarea. Binuksan ito nang 1650. 8 Ang Museo ng Historia Natural (Likas na Kasaysayan), ay siyang kina. roroonan ng mga bulwagang ukol sa mga hayop, sa mga mina, sa paglulupa, sa mga kahoy, bahay ng mga ahas, lungga ng mga ganid, atbp. 9Itlog ng Epyornis. Ito'y itlog ng isang ibon na kilala sa tawag na epyornis na namumugad sa Madagaskar. Ang ibong ito'y unti-unti nang nawala buhat nang ang Madagaskar ay pamayanan ng mga tao. Ang naturang ibon ay nakakahawig ng avestru% sa laki at tindig, maliban sa laki ng mga paa at sa di-karaniwang laki ng itlog, gaya ng isinasaysay ni Rizal. 10 Darwin, Carlos Roberto - (1809-1882). Si Darwin ay isang "naturalistang" ingles, siyang ama ng palagay na tungo sa pag-unlad at sa "Darwinismo", bukod sa lIiyang may-akda ng OriAen de las especies (Pinagmulan ng mga bagay-bagay) at ng Descp.nfJO del hombre. (Pagbasa ng tao).

-163-

isang malaking gusali. Sinasabi ng isang Aleman na ang Museong ito'y kasimbuti ng sa Londres, hagaman hindi lalong mabuti ang pagkakaayos. Datapuwa't siyanga, babalitaan ko kayo tungkol sa dalawang lalagyang malalaki na puna ng mga maliliit na ibon na may iba't ibang kulay buhat sa isang kasinlaki ng isang langaw hanggang sa ang laki ay kalahating pipit. May mga luntian, bughaw, pula, ginintuan, kulay ubi, itim, dilaw, datapuwa't lahat ay makintab; ang mga tuka nila'y parang karayom at makikintab na parang binarnisan. 1\lay lnak~pagpapa足 ngarap kina Emilio at AntonioU sa huong sanlinggo. Ako'y tila napatda sa harap ng gayong rnga kababalag"han, sa harap ng gayong mga pula't dilaw na balahibo. At tungkol sa mga paruparo, ay hindi ko namataan doon ang mga dilaw at puting gaya riyan sa atin, at kahit gayon, sila'y pumupuno sa isang malaking pangkat at hindi sila magkakasiya sa lahat ng dinding ng kaida ng ating bahay. May napakaliliit at mayroon namang napakalalaki: may mga lubos na bughaw, kulay balat, pula, dila",." itim, haluang kulay, at may mga nakakahawig ng bahag-hari. Ang mg;l 1bon sa Pi]ipinas, na marami roon, ay ang mga kalo at taliktik: hindi kuklliangin sa walo ang bilang ng naroroon; ang isa'y .guling sa Timog Luson. marahil sa Laguna. - Ang pangkat ng Heolohiya! iyo'v isang kababalaghan: lahat ng uri ng metal, kristal, mahahalagang bata, lupa, rnga isdang nabuhay noon pang magdilubyo at una pa kay Adan. Doo'y nakakita ako ng mga batong esmeraldang pula, dilaw at put!, mga topasiyong luntian at bughaw, mga rubing may lahat ng kulay, rnga brilyante at diyamanteng gayundin ang kulay, isang huwaran ng Rehente. Libutin larnang iyon nang hindi rnatamang nanonood ay lllauubos ang apat na oras. Ang isang tao'y lumalabas doon na nagsisikip ang dibdib at nalulungkot dahil sa hindi niya nalalaman ang mga pangalan at mga katangian ng gayong buaming mga bagay at likha. GaYllnman, ako'y may nakita roong isang dalagita na kasama ng propesor niya, at pinag-aarala,n ang lahat ng mga mineral na iyon, ang kanilang ngalan at ang pag-uuri-uri sa kanila, at mararni naman siyang natututuhan! Sa Halamanan ay may mga rosas na may lahat ng kulay at lahat ng dahon. Doo'y nakakita ako ng isang puna ng sedro ng Libano. Pagkatapos ko ng karera, kung maaari, ay babalik ako sa Paris upang mag-aral pg mga agham at ng pagsasaka. 11 Ang tinutukoy na Emilio at Antonio ay kanyang mga pamangking anak nina Antonino Lopez, na kanyang bayaw, at ni Narcisa na kanyang kapatid.

-164-

Isang kababayan natin, si Cunanan,12 ay nag-aaral ng agham na ito sa Paris sa mga paaralan ng Pamahalaan. Dito, ang magsasaka ay higit na marunong, marahil, kaysa maraming obispo diyan at mga manananggol. Pinag-aaralan iyon nang napakalalim na ako'y namangha nang makatagpo ko ang isang maghahalaman sa isang bayan na nag-uri-uri sa akin ng lahat ng mga halaman. Ang lahat ng tao rito'y nagsasalita tungkol sa termometro, barometro, arcometro, kasaysayan, pisika, gaya rin diyan ay nagsasalita tayo tungkol sa mga kababalaghan ni S:m Agustin at ni San Procopio na nalalaman natin nang higit pa sa pagkakaalam niyong mga santong gumawa ng kababalaghan . Dinalaw ko rin ang matandang aba.diya ng Cluny,18 isang rnatandang gusaling g6tiko na inalagaang mabuti, dating Otel ng mga Kagalang-galang na mga l'.10nghe. na kanilang tinitirh an kapag sila'y pumaparoon sa Paris. Iyo'y napakalaki at napakarikit, at doon namamahinga ang mga maralitang monghe. Iyo'y isang museD ngayon ng mga bagay sa una ng Edad M ediya at ng Panahong Makabago. M araming bagay na katangitanging nauukol sa mga masambahing salin ng mga lahi ng tao, na pinakapupuri nang gayon na lamang, dahi] umano sa kanilang mga kabaitang Krist iyano niyong rnga taong ang pagkakaalam ay gaya ng pagkaka~ lam ng isang walang rnuwang sa kasaysayan. Doo'y namalas ko ang mga kandadong inibbgay ng mga asawang lalaki sa ilang b::jhagi ng katawan ng kan ilang maybahay upang ang mga ito,)- hindi makagawa ng ka<;(lIan an laban sa kanila; ang mga kasangkapang ginamit ng Inkisisiyon; ang mga pintura, mga larawang nakaumbok u]<ol S:l relihiyon na nasa tabi ng mga larawang mahahalay, na inibgay ng mga pinagpalang mga monghe sa pook na pinagdarasaIan ni]a nang sabay-sabay. Inaakala kong noong rnga panahong iyon, ang mga panday-kaban ay nararapat na maging napabhangal 0 kaya'y ang mga asawang lalaki ay napalcaulo] ; na kailangang ilagay nilang lagi a~g diyahlo sa tabi ~g DiJ0J;.:;~Âˇ pang mapagsama ang mapapakmabangan sa na'~U:llol~~'Jil ng hinihingi ng isang marunong na kautu$an. Sa ta'bi fif'. 12 M.arisno Cunanan. (Tingnan ang mga unang tala ) 13 Ang Abadia de Cluny ay siya rin,g tinatawag na Pala sy' , PI!. C luny n â&#x20AC;˘â&#x20AC;˘ itineyo nang kalahatian ng dantaong XV ng mga monghe sa Cl u ny, sa lupa n~ kinatatayuan noong araw ng dating palasyo ng mga maiinit na pal:gmln . Sago naging isang gusa1ing gaya ngayon, ay naging tahanan mu n o 01 M a ria tl \~ Inglatera, ng Kardenal ng Lorena, ng Duke ng Guisa , atbp ,

-165-

diya ay naroroon ang mga paliguang mainit ni Juliano,14 alai aong baga'y ang mga paliguang Romano ng mga Emperador. Ang gusali'y yano datapuwa't malaki, matibay at maharlika; may mga estatuwang Romano, mga dambana, at iba pa. Sinasabing doan daw kinoronahan si Juliano, ang Ap6stata/ 5 hindi ko ito mapaniwalaan. Dito rin sa Otel ng Cluny ay may isang sangay na mapag-aaralan ng lahat ng uri ng sapin sa paa na ginagamit sa buong daigdig. Upang malaman ninyo kung gaano kalubos iyon, ay nakakita ako roon ng mga tsinelas na yari sa isang putol na tinatawag na eskarping pula, na ginawa at binurdahan ng mga insik sa Daang Rosario,t6 mga tsinelas na yari sa dayami gaya ng tigdadalawampung pera at iba pang gamit na. Tanging doon lamang mapag-aaralan kung sa alinaling mga bayan matatagpuan ang mga taong may talagang pinakamaliliit na paa. Ang mga babae natin ay hindi huli. Sa pagbaba sa Otel Cluny, ay nakakita ako ng isang babaing akala ko noong una'y isang mestisang pilipina: nakasaya ng bughaw, may panyong puti sa dibdib at ang pagkakasuklay ng buhok ay kaisang-kaisa halos ng sa isang pilipina, ang pagkakaiba lamang ay ang mga manggas niya na napakakikipot at hugis Europeo. Kung hindi lamang dahil sa ayos ng mukha niya na tila taga-Hilaga at ang matuwid na pagsasalita niya ng Pranses, ay napagkamalan ko sana siya. Nagtanong ako kung tagasaan siya, datapuwa' t walang sinumang makapagsabi sa akin. Ang ika-14 ng Hulyo ay isang pambansang kapistahan dito, ang kaarawan ng paglagpak ng Bastilya. 17 Ang lahat ng bahay, tangi ang sa mga kabig ng hari, ay pawang nagwawagayway ng watawat na may tatlong kulay; nangakapinid ang lahat ng mga tindahan at ang lahat ng mga tanggapan; may mga tali14 Ang mainit ne pali guan ni Juliano ay dili iba't ang gusali ng maiinit na paliguang umano'y ipinagawa ni Juliano, ang tumalikod sa pananampalataya, nang magtatapos ang dantaong IV. Nang ito'y dalawin ni Rizal ay naglalaman ng isang katipunan ng mga bagay-bagay na galing sa Roma, katulad ng mga dambana, mga urna, mga putul-putol na eskultura at arkitektura, atbp. 15 Si Juliano, ang tumekwil- Ito'y isang Emperador na romano (331-363 B. si V.), at tinatawag siyang gayon (tumakwil), sapagka't gayong siya'y pamangkin nJ Constantino I at iminulat ang mata sa kristiyanismo, ay nagbalik sa "paganismo". 16 Ang Daang Rosario noong araw ay lalo nang pugad na tirahan ng mga mangangalakal na insik; walang tindahan do on na di insik ang may-ari na di gaya ngayong may mangisa-ngisa nang b a hay-kalakal na hindi insik ang may-ari. 17 Ane: tinatawag na Bal1tiJla ay isang kuta 0 muog sa Pari s, na .tinayo nang 1309 at png ka tapos ay nagmg. bilangguang politiko na kinapiitan ng lalong matataas nt tanyag na po litiko sa Pransya, gaya nina V o ltaire, Richelie'J, ang taong m ay halatkayonJ; bakal. atbp. Ang kutang ito'y nilusoh at iginiba J3 1000 ng po.nahon ng himagsikang pranses nang Ika-14 ng Hulyo, 1789.

-- 166 -

muwang na mga ilaw at mga paputok; itinigil ang pagtakbo ng mga sasakyan; dumagsa ang mga tao sa mga lansangan at mga pasya1an, at ang Paris nang gabing iyon ay parang isang karong isinasama sa isang prusisiyon ng santo-santo. Sa gubat ng Bolonya18 ay may parada ng hukbo: 40,000 kawal. Napakarami ang mga taong pumaroon, gayong umuulan-ulan. Sina Zamora, Cunanan19 at ako'y bumayad ng 3 piseta upang makataya sa ilang bangkong mahihina; ang iba'y bumayad ng lalong malaki. Mava-maya'y may nagigibang bangko, at ang mga lalaki, babae, matatanda't bata'y nahuhulog na gumugulong sa lupa, bagay na ikinatuwa ng lahat. Pagkatapos, sila'y sasampa uli at mahuhulog na naman uli. Nasa-tabi namin ang isang Ingles na walang kaimik-imi~ nakataya sa ibabaw ng isang malaking bariles na puna ng tubig, at sapagka't ang kahabag-habag na Ingles ay natatakot na baka umuho ang takip at siya'y malublob at maligo, ay gumawa siya ng isang pagsasanay sa paninimbang upang makatuntong sa tagiliran ng kanyang inupahan ng 3 prangko. At pati siya ay natatawa rm. Sa wakas ay nagsimula ang parada nang ganap na ika-2 ng hapon. Ang Pangu10 ng Republika at mga kagawad-bansa'y nangagsidating sampung sandali bago nagsimula upang huwag mahuli sa alinmang bahagi ng palatuntunan. Nagtaka ako nang makita kong silang lahat ay nakasakay sa mga karwaheng hinihila ng dalawang kabayo lamang at kaunti ko na silang abahin nang itulad ko sa ating mga Gobernador Heneral, mga Arsobispo, na lagi nang nagkaroon ng katinuang sumakay sa mga karwaheng hinihila ng apat na kabayo, gaya ng ginawa ring minsan ni Ginoong Iriarte. 2o Habang dumarami ang mga kabayong numihila sa karwahe ng isang tao ay 1a10 siyang mahalaga't ipinalalagay na marunong. Ito'y lagi ko nang pinaniwalaan at walang prayleng makap<l:gpapaniwala sa aking hindi gayon, kahit na ang pinakamagagaling na mangara1 sa Mayni1a. La1aktawan ko na ang pagsasaysay ng panooring idinulot ng hukbong ivo1l; ang kabinataan sa Saint 18 Ang Bosque de Boloiia (Kagubatan ng Bolonya) ay siyang kinagfgl' Hwang paglimayunan ng mga taga-Paris, at lagi nang dinadaluha't pinagdarayo ng maraming tao sa dahilang kanugnog ng Campos Eliseos sa p ? mamagitan ng mga maluluwang at mahahabang abenidang angkop na pagdaanan ng mga karwahe, mga nangangabayo at ng iba't iba pang sasakyan. 19 Sina Zamora, Felipe; Paterno, Maximino; at Mariano Cunan :m - Ang dalawang una'y kapwa mediko 0 doktor sa Medisina at ang huli'y magsasaka o industriyal. 20lriarte. Don Francisco - Ito'y naging Alkalde Mayor ng lalawigan ng La~na.

-167-

Cyr,21 na, ayon sa sinabi nila, ay pawang matatalino at maykaya; ang mga Puno ng Hukbo, ang mga inhinyero, ang kalalakihang iyon na ang pinakatungkulin ay ang paghihiganti at ang pinakayaman ay isang utang na nararapat bayaran, walang bahid at walang hinan::lkit, ay nakatawag ng aking pansin; pagkatapos ay ang hukbong lakad, isang gubat ng mga bayoneta; sumunod ang hukbong nakakabayo na ang mga sambalilong metal ay kumikislap at may plumaheng Iulutang-Iutang na nagbibigay sa kanila ng anyong makikipagdigma at pormal; hukbong manganganyon at ang mga kawal na nababalutihan na nakakabayong lahat at nakasuot ng mga kasuutang pandigmang kumikislap kapag nagagalaw. Apatnapung libong tao, makapitong ibayo ng bilang ng mga tao sa Kalamba. Ang mga ibang bansa'y nagpadala roon ng kanilang mga taong militar upang manood ng paradang iyon. Pagkatapos ay pumaroon kami sa Palasyo ng Versalles,22 na siyang dating tirahan ng mga Borbon at ng mga Bonaparte, at ngayo'y isang malaking museong pangkasaysayan. Ang layo ng Palasyong ito'y hindi hihigit sa isang oras sa tren buhat sa Paris. Iyo'y isang maganda at dakilang palasyo, na itinayo sa ilalim ni Luis XIV, Pflti ng halarnanan, patyo, at dalawang triyanon 28 0 kaya'y dalatvang palasyong pambukid, kung ang mga ito'y matatawag na gayon. Bagaman mabilisan ang pagkakapanood ko niyon, gayunma'y namasdan kong mabuti ang tulugan ni Napoleon I, ang kanyang silid-aralan, ang bulwagang 21 Kabinataan sa Saint eye - Tinutukoy ang mga kadete sa Paaralang Militar na may ganitong pengalan, na itinatag upang mapag-aralan ng mga kabat aan sa pagiging opisyal ng impanteriya, kabayuhan, estado mayor at impanteriya sa dagat, sa ilalim ng pamamatnugot ng isang hen.eral. Ang pagpasok sa Paaralang ito'y ginagawa sa pamamagitan ng pagsubok at pagpapaligsahan. 22 Palasyo ng Vecsalles - Ito'y isang palasyo sa bayang may ganito ring pangalan. na may 14 na milyang layo sa Timog-Silanganan ng Paris. Ang palasyong ito'y natatayo sa isang lupang binili ni Luis XIII nang 1632: pagkatapos. nang 1661 ay itinatag rito ni Luis XIV ang kanyang Korte at itinayo ang palasyo at mga halamanan, ang malaki at maliit na Trianon, ang k a pilya, dulaan, atbp. Buhat nang 1681 ay siya nang naging tahanan ng hari. Sa loob ng panahon ng himagsikang pranses ay siyang lagi nang sinasalakay

n (!

t>~l yan .

2:: Ang dalawang Trianon ay tumutukoy sa dalawang kastilyo 0 palasyo; i:w'y t i nflt. " W tl ~ na malaking Trianon, na itinayo nang panahon ni Luis X rv nn 'It~ t ~17() p :\ra kay Madame Maintenon at pagkatapos ay ginagamit P l (\/ :11)(>11'0 11 I1t ni Lui ~ F e lipe: at ang mali it na Trianon, na itinayo nang 1762hH IIi L ui:; XV " y par:! kay Madame Du Barry at pagkatapos my ipinagl(nloob nanl : .1 7 7,' ni Lui s XVI kay Maria Antonieta upang tirhan nito kung n nl:

1u g- itllt.

- 168 -

pinaglitisan kay Mariskal Bazine,24 ang mga tulugan nina Luis

XIV, XV, XVI,25 at ang sa mga reynang maybahay nila; ito ang mga tirahan sa malaking Trianon; doon sa maliit, ang buhay lamang ni Maria Antonieta26 ang namamayani sa kapaligiran; may dakilang kawalan ng karangyaan kahit sa mga kagamitan niya sa pagpapaganda at sa mga silid na pinaggagawan niya. May isang mapa, isang hemisperiyo na ginawa, ayon sa sabi ni Luis XVI. May isa ring tungkos ng mga bulaklak na ang nakatali sa kanila ay isang orasan. Ang mga silid ni Napole6n I ay dilaw ang kulay. Tinitiyak nila sa aking hindi nakaugalian ni Napole6n lang tumira sa mga palasyong ito. Sa garahe ay namalas namin ang maraming karwahe at kapansin-pansin ang pinakamalaki at ang pinakamaganda, yari sa ginto, na minsan lamang ginamit, noong koronahan si Carlos X, 27 at nagkakahalaga ng hindi kukulangin sa isang angaw na piso. Napakaganda ang halamanan at ang pat yo; sa pook na iyon noong una'y walang lumilibot kundi isang kabataang sagana sa ginto at isang mapagmarangyang Korte, na ang tanging hinarap ay mga walang kabuluhang kaabalahan, at marahil 3y naglalatang sa simbuyo; kaimbih8.n marahil, 0 kaya nama'y kapahamakan marahiI; ngayon doo'y walang tao at walang nakikita halos . . . 28 J

24 Bazaine, AquiIes Francisco - (1811-1888). Ito'y Manskal ng Pransya, Da ipinanganak sa Versalles. Nagsimula ng paglilingkod sa hukbo bilang kawal at dahil sa kanyang katapangan at katangian ay nataas nang nata as hanggang sa matamo ang mataas na katungkulan sa pakikibaka sa Algeria, Krimea, Lombardia, Mehico, at pagkatapos ay naging Manskal ng Pransya nang 1864. 'Gayunma'y nakatagpo ng maraming mabibigat na kasaliwaang-palad sa digmaan ng Pransya, at Prusya nang 1870, na siyang ipinaging dahilan ng pagaalinlangan sa kanyang katapatan at sa kanyang mga pamamalakad, kaya't ~iya'y binuhatan ng maraming paratang na ipinagtamo ng hatol na mababa sa tungkulin hanggang sa siya'y mahatulan ng kamatayan, hatol na nang dakong huli'y nabago at ginawa na lamang na pagkabilanggo ng 20 taon. 25 Luis XIV, Luis XV at Luis XVI - Ang mga ito'y pawang Hari ng Pransya: ang una'y nang taong 1638-1715; ang ikalawa'y nang 1710-1774 at ang ikatio'y nang 1754\1793. 26 Si MaTia Antonieta (1755-1793) ay reyna ng Pransya, asawa ni Luis XVI na kinapootan ng bayan dahil sa kanyang walang patumanggang panghihimasok sa mga suliranin ng bayan; kaya't sa loob ng panahon ng himagsikang pranses ay dinakip siya at nilitis, hanggang sa parusahang bitayin nang Oktubre, 1793. 27Carlos X (1757-1836) -Ito'y hari rin ng Pransya, kapatid ni Luis XVI, masamang tagapangasiwa, na siyang nagbaon sa mala king pagkakautang ng bayan, bukod sa isang poIitikong hindi kinakatigan ng bayan at nakatagpo ng maraming pagtutol ng madla; dahil dito'y napilitan siyang magbitiw ng tungkulin nang taong 1830. 28 Ang sulat na ito ay isa pa ring walang katapusan ni walang logda ni Rizal

- J69 - -

51. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang

San Miguel, bilang 7-1 Sentro, Madrid Ika-II ng Setyembre, 1883 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG:

Buhat sa aking kahuli-hulihang sulat nang ika-31 ng Agosto hangga ngayon ay kakaunti ang mga pangyayaring naganap dito na karapat-dapat banggitin. Sapul noong ika-6 ng buwang ito, ay lumipat ako sa bahay na ito na ang mga palatandaan ay inilagay ko sa bungad nitong liham. Dito'y bumabayad ako ng 16 na sikapat isang araw, 0 kaya'y 2.pat na peseta walang ilaw na ako rin ang bumabayad. Gayunman, sapagka't hindi ako maginhawa sa tinitirhan kong ito ay binabalak kong humanap ng iba at baka sa halaga ring ito'y makakita ako ng ibang lalong mabuti ang kalagayan. Nag-uurung-sulong akong humarap sa pagsusulit sa "Derecho Romano"2 upang makapagpatuloy ng karera ng pagkamanananggol na tumatagal dito ng pitong taon, nguni't hindi ako humarap at kumuha na lamang ng pagsusulit sa panitikan 0 kasaysayan upang makapagtapos ng Pilosopiya at Letras, 3 isang karerang hindi nakikilala riyan, at t!.lmatagal ng tatlong taon; bukod sa ito'y isailg paghahanda sa pagpopropesor. Nabasa ko ang mga kalagim-lagim na pangyayari sa Haba, isang pul6ng napakalapit sa ating bayan, na nakapagpangilabot sa amin: umaasa akong makaririnig ng lalong maliliwanag na balita tungkol sa bagay l

1 Sa palagay namin, ang sulat na itong binabanggut ay dili iba kundi parang kaputol ng sui at big. 19 sa "Sandaang Sulat ni Rizal sa kanyang mga kaanak). 2'Walang katunayang nagpapakilala na si Rizal ay nag-aaral ng deretso sa Madrid. Ang binabanggit niyang araling "Derecho Romano" ay maaaring isang hiwalay na aklat na kanyang pinag-aaralan upang matalos niya noong siya'y nag-aaral ng "Filosofia y Letras". 3 Natapos ni Rizal ang pag-saral ng "Filollofia y Letras" nang 1885, kasebay ng mga pinag-aaralan niya sa pagdodoktor ng Medisina. an~

-170-

na ItO. Ang init na umiiral dito ngayon ay nakasisiya at ang lamig na paminsan-minsa'y dumarating ay totoong kapansinpansm. Sapagka't hindi ko natitiyak kung ako'y lalagi sa tirahang ito, ay ninanais kong ipagpatuloy ninyong ipadala ang mga sulat sa bahay sa Daang Barkilyo, Bilang 34, 49 , na tinitirhan ni Esteban Villanueva. 4 Si Vicente Gonzalez6 ay paroroon sa unang araw ng Oktubre; magiging magaling na siya na ang magdala ng mga sulat ko sa mga araw na iyon. Ang tag-init dito ay naging masama sa ~atawan ko, at dahil dito'y namayat ako, bagaman hindi napinsala ang kalusugan ng aking katawan kahit bahagya. U maasa akong ang taglamig ay makapagpapanumbalik ng aking dating pangangatawan. Ang kaanak ni Villa-Abrille6 ay naririto; ang anak na lalaki'y kadadalaw pa lamang sa ammo Sapagka't masasagot ninyo ang sulat na ito sa mga huling araw na ng Oktubre 0 sa mga unang araw ng Nobyembre, at tatanggapin ko naman nang hindi lalampas sa mga huling araw ng Disyembre ay mag-aantay ako sa mga araw na iyon ng iIang balita tungkoL sa Pasko. Ewan ko kung ana ang nangyari kay Tasio: 7kung siya'y itiniwalag sa paaralan ng mga pani:qg Hesuwita 0 hindi; kung siya'y itiniwalag, ay inaakala kong siya'y maaaring ipadala ni Kapitang Juan 8 sa isang Dalubhasaan sa ibang bansa, sapagka't hindi naman kapos sa kakayahan si Tasio, wala nga lamang hilig at walang mabuting pamamatnubay. Inaakala kong ang 4 Ang tinutukoy niya'y ang bahay na kanyang tinirhang pansamantala na kasama ng isang estudyanteng pilipino na nagngangal~g Esteban Villanueva. Tila ito'y isang ilokano na nag-aaral sa Madrid ng deretso. Ito'y nasaMadrid na nang dumating doon si Rizal nang 1882. I) Si Vicente Gonzalez ay isang pilipinong nag-aaral sa Madrid ng deretso. Nakikilala siya sa palayaw na "Markes de Pagong". Siya'y kakilala ng mga kaanak ni Rizal sanhi sa naparoong minsan sa Kalamba upang mamahinga, kasama ng kanyang kaibigang si Ricardo Aguado, at sa bahay nina Rizal tumuloy. 6 Hindi namin mati yak kung ana ang tunay na pangalan ng V ilIa-AbriIle na tinutukoy ni Rizal; bagaman tila Federico. Ito'y isang mestisong kastila na matagal nang tumitira sa Pilipinas. Ang kanyang mga magulang ay kabilang sa pangkat ng Guwardiya Sibil na binabanggit na sa mga sinulat ni P. Burgos; at nang kapanahunan ni Rizal ay may isang tenyente ng Guwardiya Sibil na gayon din ang apelyido na nanungkulan sa Kalamba, Laguna, at pagkatapos ay nalipat sa Lipa, Batangan. 7 Ang tinutukoy ditong Tasio ay si Anastacio Banatin, anak ni Kapitan Juan ng bayan ng Kalamba. Dahil sa isang mabigat na kasalanan, si Anastacio ay pinalayas sa paaralan ng mga hesuwita, kaya't si Paciano Riza! ay napilitang lumapit kay Anacleto del Rosario upang lakaring mapabalik sa paaralan ,i Tasio, matapos na mabigo ang kanyang sariling paglakad. 85'i Kapitan Juan ay naging Kapitan munisipal 0 gobernador-silyo ng Kalamba. Ito ang ikalawang Juan na naging kapitan ng bayan, at makalawa ~iyang magkapitan: nang taong 1867 at 1868.

- 171 -

kanyang kalooban ay bubuti sa malalayong pook. Gayunman, hindi ko inaakalang nararapat siyang mag-aral sa Madrid. Sakaling ninanais ng ama niya na si Tasio'y mag-aral ng isang karerang naiibigan niya, inaakala kong wala nang bubuti sa Inglatera upang ang anak niya'y maging isang taong kapakipakinabang at pormal. Ang Inglatera ay may katangiang ganap na agpang sa paraan ng pag-iisip ni Kapitang Juan. Ewan ko kung ana ang nangyad kay Dandoy;9 ngayong ang pinakamalaking salabid na humahadlang sa kanya noong una, sa kasawiang palad ay w<1Ia na;10 sakaling binabalak niyang pumarito upang mag-aral ng musika ay maaaring samantalahin niya ang pagkakataong ito upang tumungo sa Italya, isang bansang napakamura ang pamumuhay, 0 sa Alemanya, at dito'v maaari ring mabuhay sa kaunting gugol, upang maHnang at mapagiging ganap ang sarili sa mga sining, bagay na pinagpapakilalanan niya ng malaking kakayahan. Si Luna ll ay nasa路 Roma ngayon, isa na siyang dakilang pintor, at kumikita ng ikabubuhay. Kaya hindi ako nawawalan ng pag-asang makita si Dandoy sa mga dakong ito, na nagsasalita nang magaralgal na wikang Italyano 0 pautal-utal na wikang Aleman. 12 Maraming Pilip'no rito: may mga mangangalakal, nagIalakbay, turista, kawani, kawaI, mag-aaral, makasining, manananggol, manggagamot, nag-aahente, utusan, kutsero, mga babae, mga bata, at I)lga matatanda; hindi ko mataya ang kahihinatnan nito pagkaraan ng sampung taon. Angkop nang gayon na Iamang na tayo'y huwag mahuli. Bagaman hindi Iahat ng itinatanim ay aanihin, gayunman, naniniwala akong ang aani路 hin ay hihigit sa binhing ipinunla. Umaasa kaming ang ilang kababayan ay paririto upang mag-aral ng mga industriya, gaya ng paggawa ng papeI, bubog, porselana, k<lyo at ibang industriyang pakikinabangan nang gayon na Iamang diyan. Ang karami han ng mga Hap6ng nasa Paris ay nag-aaral ng artilyeriya at ng pag-iinhinyero, habang kami naman, ay nag-aaral ng batas at panggagamot; bakit hindi tayo mag-aral ng mga sining at 9 Ang binabanggit na Dandoy ay si Leandro Lopez, kapatid ng kanyang bayaw na :Ii Antonino Lopez. Yao'y binata at noo'y nag-aaral sa Maynila. 10 Ang tinutukoy ni Rizal na "salabid na 118 kasamaang-palad ay nawala na" ay tumutukoy sa pagkamatay ni P. Leoncio Lopez, na noone nabubuhay ay tumututol na pasamahin si Leandro kay Rizal 98 Europa upsng magpatuloy doon ng peg-aaral, gaya ng talagang ninanais niyon. Si Leandro ay lubhang mahilig sa musika, at nang PQnahong nasabi'y nakatutugtog na nang buong husay ng biyolin. J 1 Tinutukoy ang pintor na !Ii Juan Luna. 12 Ang wika ni Rizal na "magaralgal na italyano at p8utal-utal na aleman", ay tumutukoy sa hawig ng pagsasalita ng italyano't aleman.

- 172-

kapamuhayan? Mayroon tayong isang kababayang ang hinaharap ay ang pag~asaka;13 sa kasawiang palad ay iisa lamang siya. Umaasa akong sa koreong ito'y tatanggap ako ng ilang sulat .na galing sa inyo; malaon nang wala akong liham na tinatanggap na galing diyan, 0 sa kaanak. Sa ganap na kawalan ng balita tungkol sa mga bagay at pangyayari sa bayang iyan, na hindi nababanggit halos ng mga pahayagan dito, ay nananabik at nag-aantay kami sa pagdating ng mga koreo, datapuwa't lalong madalas kaysa hindi, ay nabibigo kami. Tila lalagpak ang kasal ukuyang Kagawarang-Bansa at hihirangin sa Kagawarang-Bansa ng mga Suliraning Panlabas si Ginoong Co_nde de Xiquerra, isang taong may napakabuting kaisipan at kapuri-puring hangarin. May bihira siyang katangian na dili iba't ang hindi pagpapasuhol, ayon sa balita, at siya'y may pagkamalaya. Bukod sa roo'y masipag at sagana sa kabutihang loob.14 Higit sa lahat, ay hiridi siya tumutula. 16 Wala nang iba, ako nawa'y bendisyunan ninyo. Niyaya路 kap ko ang lahat ng mga kapatid at mga bayaw, hinahagkan ko ang mga pamangkin. Kailan ako tatanggap ng sulat ni Emi-lio 16 0 kaninuman sa kanila? Mga kumusta sa mga kaibigan at mga kamag-anak, gayon din kay Kapitang Jualil Banatin.

RlZAL

13 Sa gulang na 22 taon ni Rizal at sa gitna ng kaguluhan at ingay ng pimgulong bayan ng Espanya ay hindi niya nalilimot ang hinaharap ng kanyang bayen, gaya ng mapa pans in sa tala tang ito. Si Rizal ay nagmamalas, nagsusuri, at nagpaparis at pagkatapos ay sinasabi ang nararapat gawin. Ang sinasabing estudyanteng nag-aarai ng !Pagsasaka ay si Mariano Cunanan. 14 Tinutukoy ni Rizal ang Kagawarang-bansa ni S agasta Martinez Campos, na umakyat sa kapangyarihan sapul ng ika-8 ng Pebrero ng 1881 hanggang Oktubre 13, '1883, at pagkatapos ay hinaHnhan ng Kagawarang-bansa ni Jose Posada Herrera, na itinatag nito bilang Pangulong walang kalupi at ng mga Ministrong sutmlsunod: "Gracia y Justicia", Aureliano Linares Rivas; "Estado", Servando Ruiz Gomez; "Guerra". Jose Lopez Dominguez; "Marina", Carlos VaJcareel; "Hacienda", Jose Gallostra y Frau; "Gobemaeion", Segismundo Moretj "Fomento", ang Markes de Sardoalj at "Ultramar", Estanislao Suarez lndan. Ang Gobernador sa Madrid nang dumating doon si Rizal nang 1882 ay eng Konde Xiquena. Nang mga unang araw ay isa siyang mahinahon at malumanay, nguni't nang dakong huli'y naging isang konserbador. Siya'y marangal at may mati gas na pasiya, na sa pag-uusig sa mga bahay-sugalan sa Madrid ay ipirulpinid ang mga pasugalan Ilang wolang anumang pagtatangi. 15 Ang ibig sabihin ni Rizal na "hindi tu m utula " , ay di namin matiyak o mllliwanagang mabutij marahil ay tumutukoy sa pangy ayaring ang karamihan sa mga hinihirang na Ministro ng Ultramar nang mga nakaraang panahon, gaya nina Rodriguez Rubi, Ayala, BiI!aguer at Nunez de Aree ay mga litera to 0 mga pant as sa panitikan, nguni't hindi mga politiko. 16 Ang binabanggit na Emilio ay ang kanyang pamangkin . anak ng kanyang kapatid na si Narciss, na nang panahong iyon ay na g-aaa-a! na at may 8 taoDg gulang.

-173-

52. Buhat kay Rizal para sa kanyang rnga rnagulang

Banyo 15 Gral, Madrid Ika-28 ng Oktubre, 1883 GINOOl'iG FRANCISCO RIZAL l\1ERCADO MINAMAHAL KONG MCA MAGULANG:

Bagaman wala akong tinatanggap na sulat na galing sa inyo na nagbabalita ng inyong kalagayan, naunawa ko rin, buhat sa ibang tao, na mabuti ang inyong kalagayan, bagay na ikinagagalak ko nang labis at labis. Kung ako naman ang inyong rna itatanong, ay mabutl akong lubos, walang anumang idinaraing na sakit, salamat sa Diyos. Ang larnjg ay nabalam ng pagdating; noong isang ta6n, nang ika-15 0 ika-20 ng Oktubre, lahat halos ng rnga tao sa Madrid ay nangakasuot na ng kanilang pangginaw na amerikanang rnahaba at ang mga alipunga' y nagsimula nang sumingaw sa mga taynga at rnga daliri. Hangga ngayon, ay lumalabas pa ako nang hindi nakasuot ng pangginaw, at gumagamit ako nito kung gabi lamang, bagaman kung minsa'y napapabayaan ko pa rin ang gayon, datapuwa't pinaglubak nang karima-rimarim na ulan ang Madrid. K".sama ko ngayon sa bahay si Lete at ang dalawang Llorente. l Inupahan naming apat ang pangunahing palapag ng bahay sa bilang 15, Daang Banyo at dito na ninyo maaaring ipadala ang inyong mga liham buhat ngayon. Inupahan namin ang mga kasangkapan ng 72 piso sa dalawang taon at ang bahay ay inuupahan namin ng 19 na piso isang buwan; at kung isasama ang gugol sa ilaw, utusang babae, tubig, at rnarami pang iba, ay umaabot sa 8 1/2 piso isang buwan para sa bawa't isa sa amino Idagdag dito ang pagkain, na nagkakahalaga ng 10 real fuerte araw-araw, 0 kaya'y 15 piso isang buwan, at naka1 Si Rizal ay bumago ng bahaYi ngayo'y tumitirang kasama ni Eduardo de Lete at ng dalawang Llorente, Julio ang ngalan ng isa, at ang isa pa ay hindi namin malaman kung ano. Ang pamumuhay na ito'y tinatawai ni Ruat na mabuhay na parang isang republika.

-174-

pagtitipid pa kami ng I 1/2 piso sapagka't noong una'y bumabayad kami ng 24 na piso isang buwan at ang kalagayan namin noon ay hindi mabuti, masama na ang tinitirhan ay masarna pa ang kinakain. Iginuguhit ko rito ang bahagi ng bahay. (T unghayan ang orihinal). Sa ganitong paraa'y naiiwasan naming kami'y sipsipin ng mga linta, at kami'y nakapamumuhay nang lalong maginhawa, at lalong kapita-pitagan man lamang, sapagka't hindi kami masikip at hindi parang nabibilanggo, ni inaapi ng babae 0 lalaking nagmamay-ari ng bahay. l\1agara nn naman ang aming tinitirhan, lalo na ang bulwagan at mga aparador, na ang mga papel na idinikit ay napakaririkit. Natatandaan kong sinabi ko sa inyo sa aking lih<Jm na sinundan nito, na buhat sa ika-8 ng umaga hanggang ika-8: 15 ng gabi ay may klase ako, tangi sa kalahating oras na ginagamit ko sa panananghali, alalaong baga'y buhat sa ika-2: 30 hanggang ika3: 00 ng hapon; ang pagpapalakas ay nakabubuti sa akin. Pumaparoon sa palakasan ang mga taong may iba't ibang gulang, lalaki't babae, nagbubuhat sa lahat ng uri ng lipunan, gayong ang palakasan ay hindi kasimbuti ng mga naririyan sa Maynila sa mga kagamitan at kinaroroonan. Mga batang babaing may apat hanggang limang taolilg gulang, at mga dalagitang may 17 taong gulang; mga binata, mga ginoo at mga matatandang lalaking may 60 taong gulang ay nagpapalakas sa loob ng isang oras at kalahati. . .. Namalas naming naiwawasto ng mga hukot, mga pilay at mga komang ang kanilang mga kapangitan. Kung marami ang nagsisiparoon, mga anim 0 pito, halimbawa, ang ibinabayad ay 2 piso lamang bawa't isa; datapuwa't sa dahilang maraming kababayan ang nagsialis na, kaming naiiwan dito ay kinakailangang magbayad ng 3 piso isang buwan. An~ mga klase ko sa pagdidihuho sa Akademiya2 ay tuma-

tagal ng limang oras: ang pagguhit ng mga tanawin, ng naaabot ng tingin, at ng alinsunod sa matandang pamamaraan. Ang propesor ko sa tanawin ay isang Belga, si Ginoong Saez,s ang pinakamabuti sa uring ito. Ninanais kong matutuhan ang sangay na ito ng magandang sining sapagka't ang Pilipinas ay isang bansa ng mga tanawin at ang mga huwaran sa pagguhit 0 pag-didibuho ng mga anyo ay bihira riyan. Pagkatapos na mamalas ang Paaralan ng Magagandng Sining sa Pads, ang paaralan sa bayang ito'y nakawawalang-gana, at kung hindi lamang sa gu2

Ang AkadenTYa ng San Fernando af isang paaralan ng Magandang

Sining. 3

Si G . Agustin Saez ay siyang guro ni Rizal sa pagpipinta.

-175-

saling kinaroroonan ay masasabiIlg halos kaparis lamaog ng nasaMaynila; ang kaibhan lamang ay hindi nagbibigay rito ng lapis, ni papel, ni krayola, ni mga pangulay gaya ng sa San Agustin. Sapagka't malamang na ang sulat na ito'y hindi darating diyan kundi sa mga ika-15 0 ika-20 ng Disyembre, dahil sa kuwarentenas at mabagal na takbo ng mga bapor, ay binabati ko na kayo ng isang Paskong maligaya at matulain dahil sa mga simbang gabi, sa puto-bumbong ~t salabat na nararapat ikatuwa ng mga maliliit na pamangking lalaki at babae. T ungkol sa bagay na ito, ay hinihintay kong mabalitaan ang ngalan ng bagong pamangking ibibigay sa atin ng kapatid kong babaing si Olimpia. 4 Ang mga tiyo, tiya, ingkong at impo ay nararapat maghanda ng mga maliliit na pamasko. Sa kakulangang palad nila'y malayo ako, bagaman totoo rin naman na noong ako'y nariyan ay wala naman akong naipapapasko sa kanila. Ewan ko kung paano namin pararaanin ang Pasko rito. Sakaling, gaya ng inaakala ko. ay makakahawig, ng mga ta6ng nagdaan, ay titipirin ko ang pagaabala : lahat ng tao buhat sa utusang babae, tagapaghatid ng sulat, batang nagbibili ng pahayagan, manggugupit ng buhok, tagapaglinis ng sapatos, tagapagbukas ng pinto, naglilingkod sa inuman ng kape, tagapagmasid sa Pamantasan, mananahi, hanggang sa gumagawa ng sapatos, ang lahat ay pawang nanghihingi ng pamasko bagaman nalalaman nilang ang taong hinihingan ay malini~ ang bulsa. Sa kawalan, samakatuwid, ng mga pamangkin at mga inaanak, ay mayroon naman kami rito ng isang daigdig ng mga taong palahingi. Ang karamihan, gaya ng mga tanod sa gabi, ay nag-uul<o1 ng masamang tula; ang iba, gaya Ilg mga tagapagturo ng upuan sa mga dulaan ay nag-uukol ng maliliit na larawan at mga estampa, at ang iba pa, gaya ng mga tagapamalantsa n~ damit ay walang-walang iniuukol. Sa bagay na ito'y mahihinuhang ang nangyayari rito'y ganap na kabaligtaran ng nangyayari riyan; ang magsasapatos na insik, ang tagapag-igib na insik at bawa't singki ay siyang nagbibigay ng pamasko sa mga suki nila. Ikinagalak kong malamang ang saIaping ninakaw sa kapatid kong si NeneÂˇng ay natagpuan na ng mga Guwardiya Sibil; ito'y isinulat sa akin buhat sa Maynila; hindi ko natitivak iyon; totoo ngang hindi sa bahay nagbuhat ang balita, datapuwa't sa anu't anuman, kung iyon ay totoo, walang kailangan kahit ibang tao ang magbalita sa akin. Sakaling maisipan ninyong sumulat sa akin, ay balitaan ninyo ako tungkol sa mga bagay-bagay na may kinalaman sa pamilya; bagaman wala akong magagawa sa ikabubuti ninyo, ay â&#x20AC;˘ Ang bagong pamangking anak ni Olimpia ay nagngangalang Aristeo.

-176-

kinasasabikan ko ring malaman ang nangyayari sa inya. lkagagalak ko, na walang kapinsalaang nangyayari sa inyo hangga ngayon buhat noong kahuli-hulihang sulat ng buwan ng Mayor; na tinanggap kong galing diyan. Bagay sa mga balitang pangkalahatan sa Madrid, ay walang anumang bagong nangyayari buhat nang maganap ang kahuli-hulihang pangyayari sa Paris; ang pagpapalit sa Kagawarang-Bansa,6 na ang karamihan sa mga napalit ay kilalang-kilala sa loob ng kanilang sariling tahanan: bilang patotoo nito ay si Ginoong Suarez lnclan ng Suliraning Panlabas, na isang taong ban tog sa karimlan niva. Ang Europa ay laging pinagbabantaan ng isang kakila-kilabot na kapahamakan;7 ang korona ng daigdig na unti-unting dumudulas sa nanginginig na kamay ng nanghihinang Pransya; ang mga bansa sa Hilaga ay naghahanda upang iyon ay agawin; ang Rusya na sa itaas ng ulo ng kanyang Emperador ay may nakabiting isang tabak ng Nihilismo, gaya ng tabak ng matandang Damokles.- ito ang Europa, ang bihasa. 8 Ang piging sa karangalan ni Kolombo aY' idinaos dito; upang makadalo, ay kinakailangang magbayad ng 8 piso at upang makapagtalumpati, ay tila 1Q na piso. Ang Amerikanong si Ginoong Calcano 9 ay sumikat doon dahil sa kanyang mabuting pagkakabigkas, na parang akata 0 dahil sa mabuti niyang tulang binigkas; at si Ginoong Romero Robledo,I째 dahil sa kanyang talumpating matatas at dinaramdam. lsang kababayan nating taga-Bisaya, si Ginoong Graciano Lopez,Il ay bumigkas doon ng isang talumpati, idinaing ang pangasiwaan sa Maynila datapuwa't hinaluan niya ng napakaraming papuri at napakalaking 5 Ang bmabanggit na sulat nang buwan ng Mayo ay di-malayong anlt sa kanyang kapatid na Paciano, na may petsa 28 ng Mayo, 1883 at nalathala sa Epistolario, Torno I. 6 Ang binabanggit na pagbabago ng Ministeryo ay tumutukoy sa Ministeryo ni Sagasta-Martinez Campos na naghawak ng kapangyarihan buhat nanp' ika-8 ng Pebrero, 1881 hanggang ika-13 ng Oktubre, 1883. Ang Ministeryong humalili ay ang kay Posada Herrera. 7 Sa pagsasalita ng gayon ay isinasaisip, marahil, ni Rizal ang pagkakatatag ng "Triple Alianza" na binubuo ng ltalya, Alemanya at Austr;ya. at ang di-maiilagang pagdirigma ng Pransya at Prusya. 8 Bagaman siya'y mura pa at abalang-abala sa kanyang pag-aaral (dalawang karera ang kanyang pinag-aaralan, bukod sa pag-aaral ng pintura) ay p inagkakaabalahan na niya ang mga suliraning pandaigdig, bagay na bihirangbihirang makita sa isang binatang may gulang na katu!ad ng k'mya (22 taon). 9 Si G, Caleano ay isang estudyanteng taga-timog ng Amerika, 10 Si G, Francisco Romero Robledo ay isang kastilang estadistang politiko, at kagawad ng Kongreso. 11 Si Graciano Lopez ]aena ay is,ang pilipinong nag-aaral ng Medisina, taga-Jaro, Iloilo, at ipinalalagay na siyang pinaka-magaling na mananalumpating pilip'no sa kanyang kapanahunan. Naging kasapi ng "Circulo HispanoFilipino" at ng Partido Republikano sa Espanya. Ipinalalagay na siyang nagtatag ng panlabinlimang-araw na pahayagang "La S'olidaridad", tagapamansag ng Samah:mg may ganito ring pangalan. Siya'y kasangguni nito.

-177-

pagmamahal sa Espanya, na madalas siyang pinalakpakan at pinag-uukulan ng mga bravo ng mga Arnerikano at mga Kastila. Kahina-hinayang na ang isang piging na idinaos sa ilalim ng gayon kasayang kapaligiran ay magwakas sa isang paglalaban ng isang Arnerikano at isang Kastila. Hanggang dito na lamang, mga kumusta sa lahat ng mga kakilala at mga kaibigan, mga halik sa mga pamangkin, mga yakap sa mga kapatid na babae at mga bayaw. Bendisyunan ninyo ang inyong anak na taimtim na nagmamahal sa inyo. ]. RIZAL

Ang mga bagay-bagay na ipinakidala ninyo kay Patemol l para sa akin ay dumating, datapuwa't ang lalagyan ng halaya at bagoong ay nabasag at tumapon ang laman. 12 Ang binabanggit na Paterno ay dill iba kundi si G. Antonio, bpatid nina GG. Pedro at Maximino na nanga sa Madrid na noon.

-178-

53. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Banyo 15 Cral., Madrid Ika-2I ng Nobyembre, 1883 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Bagaman tila kakatwa, ang pagtira sa isang lungsod ay nakababagot din, kahit na ang lungsod na ito'y tawagin pang Madrid, datapuwa't ang totoo'y kahit ang pamumuhay ko'y isinusunod sa isang alituntllnin at hindi ako nanghihimasok sa buhay ng iba, ay nagkakaroon din ako ng mga araw na nakaiinip at ako'y sal at sa anumang maibabalita sa inyo tungkol sa aking sarili. l Ako'y mabuti, malusog na malusog kahit na ang panahon ay malamig, at ito'y nagiging sanhi ng alipunga. Ang ating kababayang si Figueroa, na lumahok sa paligsahan ng mga naghahangad na magturo ng paglililok sa Akademya ng San Fernando, ay nagkaroon ng kasawiang palad na ginawan din ng gaya ng ginawa sa isa pa, at ng napakadalas mangyari, na ang hinirang ay isang taong ang mga gawa'y pangatlo lamang. Marami ang mga pagtutol na iniharap ng ibang 1 Bagaman maaasabi nating si Rizal ay hindi nag-aangkin ng isang bubay na ganap na nananahimik, ay namumuhay naman aiya nang maayos at nanununton sa mga sadyang tuntunin, na anupa't hindi nagkakaroon ng mga pagkakataong makatisod ng mga ba,litang karapat-<iapat ibalita. Bukod sa rito'y kararating pa lamang niya sa Madrid buhat sa Barselona. 2 Si Fi~ueroa, Melecio ay isang artistang pilipinong tuho sa Iloilo na pagkatapos makapagsimula sa Pilip in as ng kanyang mga pag-aaral tungkol sa sining ay napa sa Espanya upang magpatuloy ng psg-earal sa Akademya ng San Fernando sa Madrid. Ipinalalagay siyang isa sa mga lalong mabubuti kung di man siyang pinakamabuti sa mga "grabador" na pilipino. Naging pensyonado sa Roma at nakatamo ng maraming gantimpala at mga "diploma" sa madlang mga tanghalan sa Europa at Amerika. Umuwi siya sa Pilipinas dahit sa kinasundo upang gumawa sa Lirrtbagm ni Ramirez at mga Kapatid. Siya ang gumuhit 0 dumibuho ng ating kuwalta ngayon, na nang una'y kilala sa pamagat na "Conant", sapagka't ang salaping ito'y pinalabas at ginamit sa bisa ng isang batas ng Kongreso amerikano, na iniharap ng Kongresista Conant.

-179-

nagsilahoh sa p:..d igsahan at ng mga pahayagan; ang tungkulin ay ipinClgkaloob bago pa gawin :lng paligsahan. Ewan ko kung ano ang gagcl\vin ng binatang ito.

Ang Pri nsipeng mJgm:llnana ng korona ng Alemanya ay darating dito sa makala\lva;:> malaking kabuluhan ang iniuukol sa pangyayaring ito. na maaaring magbunga ng pagkakampihang Kastila-Aleman () Aleman-Kastila. 4 Sinasabing hindi maiiwasan ang digmaan ng Pransiya at Alemanya. 5 Inaakala kong kami'y magiging saksi ng mga bagay at pangyayaring kagila-gilalas. Sa H unyong darating, pagtatapos ng pag-aaral, ay inaasahan kong ma katatapos ako ng panggagamot6 kung ninanais ninyong ako'y humuha ng katibayan ng pagkadoktor ay isulat ninyo sa akin; ito'y mangangahulugan ng isang- taon pa at ilang daang duro bilan~ kabavaran sa pa~lralan. Sa mga bagay-bagay na ipinadala ninyo sa akin, ay dumating na may mabuting kalagayan ang halayang bayabas, ang dalawaI?g boteng bagoong, at ang bot~ ng mangga ::ty katamtaman ang 1 alagayan. r\ng sotanghon. miki, bihon ay mabubuti, at ang ibn ay nabasag 0 nasira . Hindi rnasama ang aming kalagayan sa maliit na bahay na ito; wala kaming maidaraing liban sa tila ninanakaw ng mga utusan ang aming gas upang gamitin sa ilawan nila. Datapuwa't ito'y hindi matiwasan. Nahuli ang pagpasok ng taglamig, datapuwa't sagana ang alipunga. Malamang na tatanggapin ninyo ang sulat na ito kung matatapos na ang taon: kava ngayon pa'y ninanais ko nang kayo'y magkaroon ng isang Bagong Taong lalong maligaya at manigo kaysa nakaraan; paabutin ninyo ito sa mga bayaw at iba pang kamag-anak. Sa mga armN na iyon ay umaasa akong tatanggap 3 Ang tinutukoy na Prinsipeng Tagapagmana (Principe Heredero) av dili iba kundi ang prinsipe Federico Guillermo ng Alemanya, na napasa Espanya upang gantihin ang pagdalaw na ginawa ng haring Alfonso sa matandang haring Guillermo ng Alemenya. Tinatanggap siya ng gaya ng nararapat sa Valencia, Barselona at Maddd . Sa huling siyudad na ito ay pinarangalan siya ng isang parada militar, mga piging, mga pagtanggap at sayawan sa Palasyo at sa Ayuntamiyento, mga parangal ng Sugong aleman, na dinaluhan ng hari na nakasuot ng Koronel ng mga "Hulano". 4 Walang naging hangga ang pagdalaw na ito, bagaman gayon na lamang ang mga naging bulung-bulungan, ni hindi rin nagkaroon ng "alianza" 0 pagtutulungang kastila-aleman. 5 Ang pagdalaw ng Prinsipeng Tagapagmana ng Alemanya ay nagpainit nang gayon na lamang sa mga pahayagang kastila hanggang sa umalingawngaw ang balitang maaaring magkarqon ng digmaan ang Pransya at Alemanya, la10 na nang itong huli'y makipagkasundo sa tinatawag na "triple alianza" ng Italya, Austriya at Alemanya. 6Inaasahan ni Rizal na siya'y makapagtatapos ng pagka "Licenciado" sa l'vledisina nang H'unyo. 1884, gay a nga ng mmgyari, bagaman hindi niya k inuha ang kanyang diploma .

- l80 -

ng Hang liham na galing sa inyo, sapagka't limang buwan na ngayong hindi ako nakatatanggap kahit isang talatang galing sa pamilya; nangangamba akong baka hinaharang ang mga sulat at hindi ninyo tinatanggap ang aking mga ipinadadala; dahil dito'y binabalak kong huwag munang sumulat hanggang hindi ninyo naibabalita sa akin kung ana ang nangyari sa mga iyon. T 0toong kakaunti ang balitang tinatanggap ko tungkol sa nangyayari diyan kaya hindi ko nalalaman kung ang kapatid kong si Olimpia 7 ay nakatira diyan sa bahay 0 sa kabayanan 0 sa Taal,8 gayondin tungkol kina Senyora Neneng at Senyora Sisa.9 Tila nakahihiya kung ako'y humingi ng balita sa ibang tao at hindi gaanong malapit sa atin tungkol sa mga bagay na ito. Hanggang dito na lam:mg: ninanais kong kayong lahat ay maging mabubuti at walang anumang karamdaman. Mga kumusta sa mga kapatid , mga baymN, sa mga kaibigan at sa mga kamag-anak. Ang inyong anak na nagmamahal sa inyong lahat, RIZAL

HABOL: Noong isa ~ rnga nagdaflng araw ng Linggo, ay nagkaroon dito ng pamamahayag na Republikano, apat na bbong tao ang nagsadya sa libingan ni Figueras~o Cang unang Pangulo ng Republika) upang maghandog ng mga parangal sa kanya. Bumigkas sila ng mga talumpati, bumasa ng mga liham, naghayag ng mga pagtutol. Ang lahat nang ito'y nangyari samanAng mga samahang ito'y talang nagpupulong ang Kortes. napakita rin ng mga gawaing katulad myon. 7 Ang kanyang kapatid ns si Otimpia at ang asawa nitong si Silvestre Ubaldo, na kawani sa Kawanihan ng Pahatirang-kawad, ay nagIiIingkod noon sa Bulakan. Nap8sa-Kalamba nang mga ilang araw tnUna bago dumating ang Pasko upang magparaan sa piling ng kanyang mga magulang. 8 Ang Taal na tinutukoy ay isa sa mga mahahalagang bayan sa lalawigan ng Batangan. 9 Sina Senyora Neneng at Seillyora Sisa ay kapuwa klllpatid na matatanda ni Rizal, na nagngangalang Saturnina at Narcisa; kapwa may asawa na rin at may kani-kaniyang bahay na santi sa Kalamba. 10 Si Figuerc.s ay siyang nahalal na unang Pangulo ng Republikang Kastil a matapos na bitiwan ang tungkulin ng haring Amadeo 1. Ang Republikang Kastila ay ipinahayag at itinanghal ng S e nado n a ng ika-ll ng Pebrero ng 1873 at nang Kapulungang Pambansa. Nahalal na Ministro ng Estado si Castelar; Ministro de Gobernacion si Pi y MargaJ ; Ministro de Gracia at Justicia si Nicolas Salmeron; Ministro de Ultramar si Sorni, atbp.

-181-

54. Buhat sa kanyang ina at mga kapatid na babae para kay Rizal

Humihingl si Rizal ng mga lara wan ng kaanak. - Ang pagkalinga ng ina. - Si Rizal ay nawawalan ng pananampalataya. - Iba pang balita tungkol sa pamilya .

Calamba, Ika-27 ng Nobyembre, 1883. GINOONC JOSE lliZAL. MINAMAHAL CONG ANAC:

Nang 13 nang buan ding ito cami ay cumain nang tanghallan sa bahay nina tia Betang mo, at nang a 14, doon carne natulog dahil sa napag salitaan namin na totoong ibig rnong maquita ang aming manga retrato. Came'i nag gropo tatIo at maipadala sa yo at icau lamang ay huag malumbay. Sa dimo pag~ tanggap nang aming manga sulat, na misqui mahirap sa aquin mata'i quita sinusulatan ngayon. Totoong caylangan cong sabihin sa yo na icau sana, cung hualang guinagaua, ay pagbalican mong alalahanin ang panahon nang icau ay musmus pang bagong natutung bumasa, pahbhasa ay sinabayan mo nang pag dedevoci6n sa mahal na Virgen, it'ong mauain Senora; pinatnubayan ca nang caniang calinga, hangan sa parang himala ang yong pagcatuto; ang manga naabot mong dunong ay quiniquilala cong utang na loob sa manga Rosariong dinasal mo, nang sa tuituinay huag natin sa nang lilimutin. Baquit baga sa isa mong sulat, sinabi mo, anaquin ay hindi magaling sa iyo ang arning ,mafiga pagdalangin sa simbahan. Sasabihin co sayo, mula ng icau ay umalis dito, bucod sa mga \ailgi cong panata patungcol sa yo, inulutan co nang lahis ang paghahabilin sa tanquilic at ampon nang aquin maflga dinada-

--- 182 - -

langinan. Ngayon, babayhayin co isa isa ang manga utang cong Lago sa Panginoong Dios. A 6 de Junio de 1882 nanganac si Lucia ng isang lalaque, pinangalan ay Jose; IS de Septiembre de 1882 nanganac si Neneng, ang ipinangalan ay Alfredo; 14 de Junio de 1883 nanganac si Sisa ng babae, ang ipinangalan Marfa Consolaci6n; Septiembre 3 de 1883 si Olimpia naman, nang lalaque, ang ibininag ay Aristeo; Noviembre 24 de 1883 si Lucia naman nang isang babae; a 26 nito rin buang ito si Neneng, isa ring babae, capua hindi pa binagan at sa Lingo pa bibinagan. Dito maraming manganganac ang nangamatav sa pafiganganac, datapuat sila ay itumauid (itinauid) na malualhati. nag daan dito ang mabangis na c6lera, sumunod ang beri beri, &ng manga masasal na baguio, figunit cami, aua fig P. D., ay parang tinabingan at sinuhayan nia. Napagnacauan ang senora Neneng, nacuha rin muli sa manga magnanacau ang nillacau sa cantidad na mahiguit na 4000 ay marahil conti lamang ang hindi nacucuha pa. Tignan mo lamang cong hindi ang bagay ay cayong manga anac co, ay paraparang mag si tulong sa aquin sa daquilang manga utang natin ito at sa catapusan tayoy capautanguin pa na mag quiquita at samasama; mag pasa]amat. Ang yong Yna na agnanasa fig cagalingan fig yong Ca-Iulua.

T EODORA

ALONSO.

P.D.: Acoy nag bigay sa ti~ Antonio mo ng 25 pesos para aguinaldo sa yo sa Pasco.

GINOONG JOSE RIZAL. PINACAMAMAHAL CONG CAPATID:

Ualin mong bahala sa 100b mo ang dico pag sulat sa iyo at huag mong ipaghihinaquit sa aquin; at ito'y di sa caculangan fig pag aalaala sa yio (iyo); ang naguing sanhi nitong mga bagay na ito, ay sa mga sakit na nag dadaan sa amino Una una ay mula fig dumaan na ang c6lera ay lumipat cami dito sa bahay, capisan caming lahat fig ating minamahal na magulang at capatid; at mula fig panahong yon at mag pa hangang ngayon sa fechang ito, ay na rito pa cami, at ang aming bahay sa tabi ni Sra. Neneng ay nasira ng baguiong nag daan clini. Ang icalaua ay ang pag cacasaquit ng Pari, at pag camatay; ay mahiguit na dalawang buan; na aming nalimutan ang panahong clapat gamitin fig tao, cun na sa tinuasay at tahimik na cala-

-183-

gayan. At figayon naman ay casalucuyan na si Dandoy ay nadadatay na sa banig, na mayroon fig mahiguit na isang buan na at ang dinaramdam na saquit ay lagnat, na paris fig qui Tacio, anac ni Capitan Juan. Sa auci ng P. D. ay ang ating sariling familia ay ualang anomang sacuml na pinag dadaanang mahigpit, na paris na figa fig sinasabi ng Nanay sa canilang sulat, at ito figa ay dapat nating ipag pasalamat sa cumapaI sa atin fig ualang hangan; sa mga pag cacalifigang ito sa atin. Ang Tatay ay sa catandaan na ay manaca naca, nadaing fig saquit fig catauan, datapua't malacas pa namang cumain. Ang yong capatid na nagmamahal sa yo, at ang mga pamanquin mo ay niyayacap ca mula que Emilio, Angelica, Antonio, Ysabel at Consuelo.

N ARCISA

RIZAL

GINOONG JOSE RIZAL. PINACAMAMAHAL G::ONG CAPATID:

Huag mong ipaghihinanaquit ang hindi namin pag ganti agad sa iyo, dahilan sa caculafigan fig rnaibabalita. Si Manolo ay patai na, at si Loleng ay nacasal na nag (nang) acuatro fig Noviembre at na deposito dine na apat na buan, at si Cirilo ay malubha , si Policarpio nandine rin sa atin ay totoong tam ad na mag aral. Bago cona isulat sa iyo ang ibapang figiayari que L. Mag utos ca fig sucat macaya nitong iyong capatid na di lumilimot sa iyo bagamat malayo.

GINOONG JOSE RIZAL. PINACAGUIGUILIO CONG CAPATID:

Bagarna't hindi ca namin nasusulatan fig mahabang panahon, ay hindi ca rin nalilimutan at sa tuituinay, icao ang aming na-aalaala figuni't ang aquin lamang na maibabalita sa iyo ay palagui na earning may conci~rto tuing Lingo, cami nila Chopengo Marahil ay tatangapin mo sa correong darating ang rnga pafiong habing Lipa, padala sa iyo ni Catigbac, anim Iamang na panong dilao at ang anim ay na iuan dito sa bahay

- 184 -

at Iabing dalauang rosas. Bagay sa quinuha mong cuarta cay Zamora, ay binayaran na ni tatay, pati fig sa TIO Antonio. Quinucumusta d nila Ursula at ni Victoria at huag ca rao macalilimot. T uloy ang hinihifige mong condiman ay ualang mabuti ang pagcacatagalog. Mag utos d sa iyong capatid na l1indi lumilimot cailan man . JOSEFA RIZAL

GINOONG JOSE RIZAL. MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinangap namin ang sulat mofig buan ng Julio; fig aco'j Jatnin ng sulat mo'i aco'i may saquit na lagnat, na ang figala'y Calentura intermitente, na halos ay limang buana (buan na), acong dumatay sa banig, mag mula fig Abril hangan Agosto, aco'i totoong nalulumbay na bad tayo'i hindi na mag quiquita, fig aco'i gumagaling galing ay sumimba cami sa Antipolo, ang casama co'i sina sefiora Neneng at si cufiado Mameng. Don aco tumaba.

TRINIDAD RIZAL

GINOONG JOSE RIZAL . NhNAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ypinatatanto co sa iyo na cami ay narito sa mo, at si Dandoy ay maluat fig may saquit, caya sa manga ninanasa mong marinig si Dandoy na humuni fig Ytaliano at umub6 fig Aleman ay pari to ca at fig maquita mo na ang pag ubong ualan catulad, na daig pa ang ubong ibig mong matutuhan nia. Ano ba? Sino sino na ba ang pajarita mo? Ysulat mo sa aming cun marami ng canan. . . . Sigurong totoon macapal ang pajarita mo dian. Ay caauaaua ang dati mong quilaZan si Leonor. Cumusta ca na dian at mag utos fig caya. SOFiA L6PEZ

-185-

GINOONG JOSE RIZAL. l\lINAMAHAL KONG KAPATID:

Sa catagalan fig di co pag sulat sa iyo, ay huag mong dadamdamin at dahil lamang sa aquing manga atenciones. Ngayo'i ibinabalita co sa iyo na nag cameron ca fig bagong pamanquin malaguin malaqui at inaantay cang madali. Marahi! cung icao ay dumating dine marami canang hindi maqUlquilala. Paalam. OLIMPIA RIZAL.

)

-186-

55. Buhat sa kapatid na si Paciano para kay Rizal

Kuwaltang kailangan sa pagdodoktor. Mungkahing patala si Rizal bilang medikong Pilipino sakaling magkadigmaan ang Pransiya at Prusiya. Hindi dapat ipagmakahiya ng kahit sino ang kanyang kapamayanan. ~

If.

Kapuluang Pilipinas Ika-l 0 n~ pebrero. 1884 GINOONG JOSE RIZAL.

Hindi ko sana iniisip na sulatan kita buhat nang ikaw ay pasa Paris, nguni't sa dahilang nakaraan na iyon, at sapagka't hindi rnaaaring rnags~walang-kibo sa rnahabang panahon nang di rnapababayaan ang ilang kapakanan, ay sinusulatan kita uli ngayon, bagarnan hindi na rnagiging rnadalas, gaya ng aking ninanais, sanhi sa kararnihan ng hinaharap kong gawain. Sa rnga bagay na sinasabi rno sa iyong rnga sulat, ang unang dapat kong sagutin ay ang nauukol sa pag-aaral rno upang magtamo ng katibayan ng pagiging doktor. Gaano ang halagang kinakailangan rno sa bagay na ito? Kailangang tugunin rno ako sa pagbalik ng koreo upang maipadala sa iyo ang halaga para sa kaukulang panahon. Sa isa rno pang sulat ay sinasabi mong hindi maiiwasan ang pagdirigma ng Pransiya at Prusiya. Sakaling mataon ang pagtatapos rno ng karera sa rnga unang yugto ng paglalabanan, at kung totoo ang sinasa bing sa larangan ng digrnaan ay lalong rnararning natututuhan sa pagtistis, ay inaakala kong nararapat kang paroon, kahit na bilang kabalitaan ng isang pahayagang hindi na lumalabas, 0 kaya'y kahit ka na pumasok 路sa pangkat ng sanidad at kung maaari'y lalong mabuti sa Estado Mayor; sapagka't hindi kalabisang makaalarn ng iba't ibang bagay at rnasasabi pa ngang ito'y kailangan; nguni't kinakailangang hurnarap kang bilang isang Pilipino at hindi bilang isanQ

-187- ,

Hapon . Walang matuwid upang ipagrnakahiya ng kahit sino ang kanyang kapamayanan; ikinararangal natin ang pagiging indi) 0 , palibhasa ang rnga ito'y dumararndarn at urniisip na gaya ng ibang rnga tao. Gayunrnan , at sapagka't rnalayo tayo sa larangan ng rnga pangyayari, ay hindi ko natatalos ang rnga tunay na panganib na rnaaaring suungin ng rnakikilahok 0 rnakikisama; sapagka't ikaw ay nariyan ay rnaaari mong rnasukat ang magiging bunga ng gayong hakbang, at kung tunay na rnasusuong ka sa rnalubhang kapanganiban, ako ang una-unang tututol sapagka't hindi ko ibig na sa aking payo ay rnagdanas ng hirap ang maraming tao. Inaakala kong naunawaan rno na akong rnabuti; kung minarnabuti mo ang mungkahi kong ito ay padadalhan kita ng 200 piso, bukod pa sa iyong pensiyon, at higit pa kung rnatatarno rno ang isang katungkuIan sa hukbo, ay lalong rnabuti, gaya ng n~sabi ko na sa itaas. Dito'y may ilang bagay na nangyayari, na nakasisiya sa pagkamausisa ng isang tao, na higit sa pangangailangang rnalaman iyon ; hindi ko sasabihin sa iyo, sapagka't kapos na ako sa panahon , at sa dahilang ako'y nagiging napakaliwanag sa pagsasaysay at aY0lkong rnalantad ang aking sarili; nararapat katakutan ang mga taong itong mapakialarn at rnapangarapin na nanga kamamalas g rnga bag:jty na wala naman.

-188-

PACIANO

56. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Madrid, Ika-28 ng Hunyo, 1884 i'vlINAl\1AHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Pagkatapos ng napakahabang panahong hindi ako nakasulat sa in yo dahil sa marami akong kinaaabalahan, ay sabik na sabik kong hinawakan ang panulat upang paabutin sa inyo ang ilang balita ~ungkol sa akin, mga balitang inaakala kong hindi ninyo wawaling bahala. Magdadalawang buwan na ngayong hindi ako nakasusulat sa inyo, at ang panahong ito'y tila napakatagal na para sa akin, anupa't madalas kong itanong sa sarili kung hindi isang pagkukula~g sa tungkulin ang hindi pagliham sa inyo upang huwag lamang mapabayaan ang aking mga pag-aaral.! T angi sa rito, hindi ako naniniwalang kailanma'y aakalain ninyong nanlamig ang aking pag-ibig sa inyo. Kung sa mga dahilan, ay m3.rami akong maibibigay; bukod sa rito'y nag-iisa ako kaya wala akong mapakiusapang lumiham para sa akin, samantalang ako'y nag-aaral. Ngayong ako'y walang maraming ginagawa; ay inuulit kong malaking kasiyahan <;a akin ang humawak ng panulat, bagaman ewan ko kung ang mga panimdim ko'y makagigising ng l<atugon sa iba. 2 Sa wakas, ay isang manggagamot na ako. 3 Dalawa 0 tatlong kaibigan ang yumapos sa abn nang buong kagalakan, taglay ang tunay 1 Sa mga sulat ni Rizar na nakikilala narmn, ang kahuli-hulihan ay ang may bilang 24 ng "Sandaang Sulat" na may petsa 21 ng Nobyembre, 1883 . at di mapag-aalinlanganang hindi siyang tinutukoy nj Riza!, gaya ng mapapansin sa dakong huH ng sulat na ito. 2 Natapos na ang mga pagsusulit, at ngayo'y namamahinga na siya. 3 Nagtapos siya ng pagka-Lisensyado sa Medisina nang ika-21 ng Hunyo ng 1884 sa pamamagitan ng no tang "aprobado" (katamtaman), nguni't ang titulo'y ibinigay lamang sa kanya nang buwan ng Hunyo, 1887 sapagka't nOOI1 lamang nabayaran ang nauukol sa pagbibigay noon, bukod sa dahilang sanhi sa pagkakapalit sa dating dekano ng isang bagong kinapopootan ng mga lIag-aaral, ay hindi niya ibig na kunin ang kanyang titulo nB ang lalagda ay ung bag'mg dekano.

-- 189 -

na kasiyahang pangmagkakapatid. Sinulatan din ako Il:g isang kaibigan, at buong pusong ninanais niyang patnubayan ako ng mabuting kapalaran sa panggagamot. Ipinamahagi kq ang tatlong durong hiniram ko sa isa sa mga kaibigang ito sa mga tagapagbantay sa San Carlos, na nagbibigay ng maligayang bati sa lahat ng mga mag-aaral. Ito ang buong pagdiriwang sa pinakadakilang pangyayari sa buhay kong mag-aaral, at gayong ang Hunyo'y siyang naging buwang lalong maraming pangyay~ri para sa akin. Iisa-isahin kong sunud-sunod ang mga pangyayaring ito: Noong ika-5 ng Hunyo ay nagsulit ako sa Klinika Medika, ikalawang kurso, mabuti (bueno); noong ika-6, sa Klinika Kirurhika, ikalawang kurso, mabuting-mabuti (notable); noong ika-9 ay ginawa ko ang kahilingan para sa grado; noong ika-ll ay nagsulit ako sa wikang Griyego, unang kurso, ganap (sobresalyente); noong ika-13, sa Panitikang Griyego at Latino, ganap (sobresalyente); noong ika-17, sapagka't wala akong tinanggap sa koreo kahit anumang bagay, at sapagka't kailangan kong magbayad ng takdang kabayaran para sa grado' ay isinanla ko ang sinsing; noong ika-19 (araw ng kapanganakan ko), ay ipinagbigay-.alam sa akin ang mga pagsasanay para sa paglilisensiyado; noong ika-20, ang unang pagsasanay; noong ika-21, ang ikalawa at kahuli-hulihang pagsasanay para sa paglilisensyado, katamtaman (aprobado); noong ika-25 ay pinanalunan ko ang unang gantimpala sa wikang Griyego sa Pamantasan; sa 200 nag-aaral ay isa ako sa apat na nagtamo ng gantimpala; at kinagabihan ay bumigkas ako ng isang talumpating ibabalita ko sa inyo pagkatapos; noong ika-26, rnga pagsusulit sa Kasavsayan ng Daigdig, ikalawang kurso, ganap ( sobresalyente) ; kabuuan: 3 ganap; 1 gantimpala; I Cmahuting-mabuti; I mabuti; at isang kat am taman para sa grado. Umaasa akong hindi ako masusumbatang nag-aksaya ng panahon. at magiging karapat-dapat sa pagsasaalang-alang ng ilang tao, gaya nang pagkakatamo ko ng pagpapahalaga ng rnga tagaibang lupang naririto. Gaya ng ibinalita ko na sa inyo, buhat pa noong buwan ng Pebrero, ay pumasok ako sa isang klase ng pagbabalik-aral, bumayad ako ng 6 na piso buwan-buwan, upang matutuhan ko ang lalong makabagong kaisipan sa medisina na nagbuhat sa mga Aleman; ang mga bungang-isip na natutuhan ko sa Maynila ay mabubuti, totoo nga, nguni't ang mga iyon ay naaayon sa paaralang Pranses at halos lahat ng rnga propesor dito â&#x20AC;˘ Ang binabanggit na bayad ay hindi ang nauukol sa titulong ibibigay sa kanya, kundi ang sa pagkakapagsulit sa pangkatapusang pag-aaral.

-190-

ay sumusunod sa makabagong pag-iisip. Dumating ang Hunyo at ako' y kumuha ng pagsusulit sa mga pinag-aaralan ko upang matapos ang grado sa lalong madaling panahon at nang sa gayo'y makapagpahinga sa tag-init. Inaakala .kong ang isang mabuting pagpapahinga ay pakikinabangan ko nang kaunti. Sa San Carlos ay nabigo ako, gay a rin ng mga taong nakakikilala sa akin, palibhasa, sa. pagsasabi ng katotohanan, ay inaasahan ko ang lalong matataas na nota; sa kasawiang palad ko'y kabilang sa Lupon ng mga Tagapagsulit sa Lisensiyado ang isang ginoong nagngangalang Tomas Santero na nangungunyarit sa mga matatandang aral tungkol sa panggagamot, at dahi sa halagang ikinakapit niya sa mga aral na ito, kahit na ang isang napakabuting pagkakasulit sa mga aral na makabago ay walang halaga para sa kanya. Ito ang dahilan kung bakit ang ibinigay na nota sa akin ay katamtaman Caprobado) lamang na siyang ikalawang nota. Ito'y hindi pagdadahilan -lamang; tahimik ang budhi ko sapagka't ginawa ko ang tanang makakaya ko. Sa kabilang dako, sa "Universidad Central" , ay hinigyan ako ng "sobresalyente" sa Kasaysayan, ikalawang kurso; ang notang ito'y inaakala kong hindi nararapat sa akin. Narinig ako ng propesor na bumibigkas ng isang talumpati sa piging6 at siya'y nasiyahan nang gayon na lamang at nagtalumpati tuloy siya,6 a ang mga Pilipino'y kanyang tinawag na kaluwalhatian ng mga pamantasan} at sinabi sa aking kumuha raw ako ng pagsusulit sa sumusunod na araw. Sinagot ko sa kanyang wala akong nalalaman kaya kailangang ipagpaliban iyon sa Setyembre. Itinugon niyang kung sa Setyembre ako magsusulit ay ilalagpak niya ako, kaya humarap ako sa pagsusulit at sa kabutihang palad, ang itinanong sa akin ay magsalaysay tungkol kay Carlomagno, at ako'y nakasulit nang walang panganib. 6 Ang talumpating binigkas nang ika-25 ng Hunyo ay ang kanyang binasa sa karangalan ng mga pintor na sina Juan Luna at Novicio at' Felix Resurreccion Hidalgo sa Restaurang Ingles, sanhi lIa kanilang tinamong mga 路tagumpay. Tungkol sa talumpating ito'y sumulat si Rizal sa kanyang tala路arawan nang ika-25 ng Hunyo ng gaya ng mga sumusunod: "Ngayon ay bumigleas ako ng isang maikling talumpati-Pagkatapos na magawa ang mga "oposicion", at pagkatapos ay idinugtong ito: lamoe h"eubsa y mi letnoll mede que vinas me domasi, na matapos liwanagin ni G. M. de Unamuno, ay nangangahulugan ng Nallullutom ako at wala akong anumang makain, ni wala akan" kuwalta", sapagka't sa katotohanan, si Rizal ay hindi kumakain sa buong maghapon noon, maliban sa piging na nasabi. Sa wakas ng suI at na ito ay tumutukoy sa piging na iyon, nguni't sa kasamaang palad ay naputol ang sulat. 6 Ang propesor na tinutukoy ay si G. Miguel Morayta, propesor sa Kasaysayan sa Paaralan ng "Filosofia y Ll'tras" ng Unibersidad. Si G. Morayta, na isang liberal at magiliwin sa mga pilipino, ay dumalo sa piging na inihandog sa karangalan nina Luna at Hidalgo, gaya rin ng mga maririlag na kastilang sina Labra, Correa, Moret, Nin at Tudo, Fernandez Bremon, Manuel ~e 路 Azcarraga, Govantes at iba pang mga rnanunulat at mga mamamahayag.

-191-

Pinag-uusapan ang paghahandog ng isang piging kina Luna at Hidalgo dahil sa tinalo nila ang lahat ng mga pintor na Kastila, at ninanais nilang . . . . 7 7 Putol ang sulat na ito at hindi namin makita ang karugtong; dahil dito kaya walang lagda, nguni't hindi mapag-aalinlanganang ang sulat na ito'y kay Rua!.

-192-

57.

Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Madrid, Ika-29 ng Agosto, 1884 MrnAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Ako'y nasa isang kalagayang totoong nag-aalanganin kung ana ang aking gagawin sa taong ito, sapagka't ang sui at na tinanggap ko noong mga huling araw ng Abril, na inaakala kong galing sa aking kaEatid na lalaki, l ay nagpahimatong sa akin ng nais na ako'y umalis sa Madrid at tumungo sa Europa, alalaong baga'y sa ibang bansa. Sinagot2 ko agad ang ipinahiwatig $a akin, at isinaysay ko ang mga kapakinabangan at mga kagipitang maaaring maging ibunga niyon, at hinihintay ko ang kanyang pasiya. Hanggang sa araw na ito'y hindi pa ako nakatatanggap kahit ng pinakamalayong pahiwatig kung ana ang akin~ gagawin: datapuwa't talagang nalalaman kong hindi ako nararapat mag-antay ng ~mumang liham na galing diyan. Gayunman, ang pagpapatala sa pag-aaral para sa buong ta6ng pag-aaral ay magsisimula na sa buwan ng Setyembre. Kung ako'y magpapatala para sa pagdodoktor sa Madrid, ay gugugol ako ng 33 piso, sapagka't bawa t kurso ay nagkakahalaga ng 11 piso, at hindi pa kasama sa halagang ito ang mga selyo . . . at iba pang kakailanganin na magiging totoong napakalaki ang gugol para sa akin, ngayon pa namang bukod sa mga iyon ay kinakailangan kong magpagawa ng bagong dam it 11a pantaglamig. Tangi sa rito'y kinakailangang ako'y lumipat ng bahay upang mapalapit sa l

1 Ang sulat ng kanyang kapatid na lalaki noong Abril ay hindi makita sa mga nalathala na. Ang tanging sulat na nakikilala hangga ngayon ay ang sulat na walang lagda na inaakalang kay Paciano na may petsa 10 ng Pebrero, 1884. 2 Hindi rin nakikilala ang sulat na binabanggit dito ni Rizal, bilang kasagutan sa sulat ng kanyang kapatid na lalaki nang buwan ng Abril. Sa mga sulat na nakikilala namin ay mababangit lamang ang sulat sa kanyang mga magulang at mga kapatid nang ika-28 ng Hunyo ng taong ito, na maliwanag na hindi siya niyang tinutukoy.

-193-

Pamantasan , sa dahilang kakaunti na lamang ang kinakailangan kong gawin sa San Carlos, at kinakailangan kong iwan ang bahay na ito at kumuha ng iba sa Daang Pizarro, 13, ikalawa sa dakong kanan. Hindi ko nga malaman kung ana ang gagawin. Hindi ko inaakalang nawaglit an~ suI at na iyon; sakaling nawala nga, ay nararapat damdamin nang gayon na lamang. Pumarito ang isang binatang taga-Nagkarlan,3 na nagngangalang Pedro Tobino. Sang-avon sa sinabi niya, siya raw ay pumarito sa Europa upang maglibang, at ang dala niya'y 1150 piso. Sapagka't ang binatang ito'y hindi naman matalino, hindi siya maunawaan halos kung magsalita ng Kastila, at hindi naman niya pinag-aralan iyon, at isa siya sa mga taong lumalaki ang ulo kapag may dalang isang tagubiling galing sa isang Kastila; pinakinggan niyang lalo ang isang Kastila k~ysa kanyang mga kababayan, at siya'y tumira sa isang masamang daan sa Madrid, nguni't sa kasamaang pal ad ay napag-alamang siya'y may salapi. Pagkaraan ng isa 0 dalawang araw na pagkakatira sa daang iyon, ay nilinlang siya't nilimas ang lahat ng kanyang salapi, lahat-lahat, na walang natira sa kanya kahit isang kuwalta. Dito'y sinasabi nilang tim ar, sa h alip na pagnanakaw, ang panlilinlang sa walang muwang. Ang paraang ginamit nila kay Tobino ay isa sa lalong karaniwan at magaspang. Nararapat na ang isang tao'y maging .. . upang malinlang nang gayon. Naglalakad siyang kasunod ng isang taong naglaglag ng isang kalupi; isang bata ang nagtangkang dumampot niyon, datapuwa't ipinasauli ni Tobino sa may-ari. Sinabi nito, na nagpasalamat nang gayon na lamang, na siya'y taga-ibang bayan at sakaling nakuha ang kalupi niya, disin sana'y walang naiwan sa kanya kahit isang sentimos, at sa katunaya'y ipinakita pa ang kalupi niyang puno ng mga papel de bangko. Sila'y nagpatuloy sa pag-uusap. Sa ganito'y isang Ingles ang lumapit sa kanila na nagsabing kung siya raw ay sasamahan sa Konsulado, bawa't isa sa kanila'y bibigyan ng tiglilimang piso. Sinagot ni Tobinong sasamahan niya sa konsulado, datapuwa't hindi niya tataI).ggapin ang limang piso:-dalawang di-kilala ang sasama sa isang Ingles! Samantalang sila'y naglalakad, inalok ang Ingles ng di-kilalang Kastila na silang dalawa raw ni Tobino ang siyang magtuturo sa Ingles ng mga dapat makita sa Madrid, sapagka't silang dalawa ay lubos na nakakikilala sa lungsod na ito. U pang huwag maghinala sa kanya ay ipinakita niya sa Ingles ang kalupi niyang puno ng papel de bangko, at hiniling kay 3

Ang Nagkarlang ay isang bayan sa lalawigan ng Laguna.

-194-

Tobinong ipakita rin nito ang kanyang kalupi; inilabas ng napakahangal na ito ang kanyang 750 piso na siya na lamang natitira. Inilagay ng Kastila sa kanyang sariling kalupi ang mga papel de bangko ni Tobino at pagkatapos ay iniabot niya iyon kay Tobino upang ito'y huwag manganib. Sinabi ng Ingles na ibig niyang ipalit ang mga 500 durong ginto na dala niya, ng rnga papel de bangko, at ipinakita sa kanila ang mar.aming bilot; hiningi nila ang p<;lnyo ni T obino at inilagay rito ang mga bilot pati ang kalupi, at ibinigay uli ang mga ito kay Tobino. Sinabi ng Kastila kay Tobino na siya raw ay pumaroon sa tagapagpalit ng salapi, habang siya at ang Ingles ay rnag-aantay sa kanya sa isang inuman ng kape, at siya'y hiningan pa nila ng isang duro. Noong magpapalit na si Tobmo ay nakita niyang wala ang kanyang kalupi, datapuwa't naroroon ang mga bilot, na nang kanyang buksan ay walang laman kundi mga perdigones :;1t mustasa. Ngayon, si Tobino'y wala kahit isang pera, lalaboy-Iaboy sa mga lansangan ng Madrid, kakatwa ang darnit na may malaking bituing pilak at batong huwad sa kurbata at isang kayrel na ginagamit ng mga mar,jno. Ipinayo ko sa kanyang umuwi agad sa Maynila,4 datapuwa'\ ayaw siya at nagpupumilit na humanap ng isang mapapasukang anapbuhay lllpang makapaglibang. 6 "Ang payong ito ni Rizal ay di-sasalang sa kanyang hangad na maiwasan sa paano mang paraan na mala gay sa masamang katayuan ang pilipino at ang Pilipinas sa Espanya. 6 Ang sulat na ito'y walang katapusan at walang lagda, nguni't hindi mapag-aalinlanganang sadyang kay Rua!.

-195-

58. Buhat kay Paciano para sa kanyang

kapatid na si Rizal

Mababa ang halaga ng asukal. Ang talurnpati ni Rizal ay nagbunga ng rnararning kaaway. Hindi nararapat na siya'y burnalik sa Pilipinas. Mga kapaharnakan. Hinihingi ni Rizal na siya'y patunguhin sa Alernanya. 짜

Kalamba, Laguna Ika-5 ng Nobyembre, 1884 GINOONG JOSE RIZAL . M INAMAHAL KONG KAPATID :

Inaakala kong naghihinanakit ka sa amin sa dahilang hindi ka nakakatanggap ng mga sulat na galing dito at dahil sa pagkabalam ng pagpapadala sa iyo ng pensiyon. Ikaw ay may lubos na matuwid palibhasa'y hindi mo nalalaman ang aming pinagdaraanan. Akalain mong dahil sa kababaan ng halaga ng asukal ay nangalugi kami ng higit sa tatlong libo sa puhunan, at nagkautang ng apat na libo dahil sa bagong makina; buhat nang buwan ng Hunyo hanggang ngayon ay wala kami, kung minsan, kahit na isang peseta, idagdag mo rito ang pagkakasakit ng ating ina, na sa simula'y inakala kong isang di-pagkatunaw lamang ng pagkain kaya siya'y binigyan ko ng isang pamurga sa pag-asang ang gamot na ito'y makapagpapagaling na sa kanya, datapuwa't hindi ganito ang nangyari bagkus nagpatuloy siya sa pagka~ahiga, nanghihina at hindi makakain 0 mapagkatulog; pagkatapos ng isang linggo ay namayat siya. Ako'y nababahala nang gayon na lamang sa kanyang kalusug:m ,nang mapansin kong siya'y manaka-nakang nagbubuntung-hininga, at sa gayon ay ina kala kong yaon ay higit na 1<aramdaman ng kalooban kaysa sakit ng katawan; dahil dito'y sinabi ko b y Ni yora Neneng na dalhin ang Nanay sa bahay na

- 196-

ginawa niya. at ang Nanay ay gumaling. Ikaw ang sanhi ng pagkakasakit na ito, at sasabihin ko sa iyo kung bakit. Noong mga araw na iyon ay pinag-uusapan ang talumpating binigkas mo sa piging na ipinarangal sa mga pintor na mga Pilipino at sa pag-uusap-usapan tungkol sa bagay na iyon ay may taong tumiyak na hindi ka na raw makauuwi pa rito; ang ilan naman ay nakapagsabing ikaw raw ay nararapat nang maglumagi riyan, at ayon sa ilan pa'y nagkaroon ka raw ng maraming kaaway, at sa anu't anuman ay hindi kinulang ng nakapagsabing ikaw di-umano'y nawalan ng mga kaibigan, datapuwa't lahat ay nagkakaayong hindi nararapat sa iyo ang bumalik; ang mga palagay na itong haka-haka lamang ay siyang nakapagpadalamhati nang gayon na lamang sa ating ina at naging dahilan ng pagkakasakit niya; sa bagay na ito, gaya rin ng nauukol sa asukal ay ako rin ang sinisisi, para bagang ang iyong pag-alis ay maaari kong pigilin buhat sa isang bundok na pinaggagawan ko upang pabutihin ang lupaing pag-aari ng iba. Ang lahat ng ito'y nakayayamot sa akin, at isa pang naging dahilan ng pagkabalam ng pensiyon ay ang kawalang-hilig kong sumulat. Datapuwa't ngayong naipagbili na ang asukal, bagaman sa napakababang halaga at nabayaran na ang mga utang at ang mga kal00ban ay lalong masasaya, sa dahilang hindi na lalong nagigipit ay umaasa akong hindi ka na daraing tungkol sa pensiyon mo, bagaman maaari ka pa ring dumaing tungkol sa mga sulat. Huwag mong akalaing sa kaanak lamang natin nangyayari ang mga bagay na ito; marami rin ang dumaraing dahil sa paghihikahos nila sa salapi at ang iba naman ay tungkol sa ibang bagay, gay a ni Kapitang Juan na totoong naghihikahos buhat nang mamatayan ng kaisa-isang tagapagmana niya; si Eusebio, na anak ni Kapitang Kiko, ay pinanlabuan ng mata, sang-ayon sa pagkakasuri I'!g Okulistang si Gonzales; si Narcisa ay namatayan ng kanyang si Isabel; si Lucia ng kanyang si Jose, at maramj ang nakabingit sa malaking pangungulugi; ikaw nang iyan na nagtitiis ng kagipitan at ako naman ay nangulugi dahil sa mababang halaga ng ani ng taong ito, na siyang tangi kong inaasahan: tila tayong lahat ay nararapat maghagis sa dagat ng isang singsing, gaya ng kay Polikrates, upang makaiwas sa lalong malalaking kapahamakan; at ang nagiging tanging pagkakaiba ay nagtamasa siya ng mga biyaya ng kapalaran samantalang tayo'y nagtamasa ng buong kabaligtaran niyon.

-197-

Noong buwan ng Setycmbre, isang hatinggabi ay gmlsing kami ng ating ina na nagsabing may apoy sa taguan ng pagkain; bumangon ako at namalas ko ngang ang apoy buhat sa lankapeng nakabitin ay dumidila na sa bubong; hindi kami naghirap sa pagpatay ng apoy, at naging totoong madaling hindi man lamang napansin ng mga kapitbahay. Ang apoy ay nanggaling sa pailaw na hindi nasindihin noong kaarawan ni San Juan at itinago roon at tila kusang nagsindi gaya ng sinasabi ng mga piroteknikong tagarito, sa dahilang kaming lahat sa bahay ay nangakatulog. Kung nasunog disin ang bahay at ~ng kalapit na kamalig, ay hindi na maaaring maging lalong ganap pa ang kapistahan. Sinabi mo sa iyong sulat na ninanais mong magpakapantas sa paggagamot sa mga dalubhasaan sa Alemanya; bU~ ang pagsang-ayon ko sa bagay na ito, datapuwa't hindi makapagpahintulot ng pagdaragdag ng pensiyon ang gipit nating kalagayan; kung hindi lamang tayo dumaraan sa masasamang panahong ito, ang pagmumungkahi sa bagay na iyon ay dito sana nanggaling. Ang kurang naririto ay isang klerigo, datapuwa't hanggang ngayon ay ekonomo lamang siya. Siya'y l"asimbuti 0 kaya'y la10 pang mabuti kaysa hinalinhan niya, bagaman hindi siya sindunong njyon. Isang araw ay tinanong siya ng mga kapatid sa orden tersera kung anong damit ang isusuot nila dahil sa isang pagdiriwang, kung ang abito baga ni San Francisco, o ang lam bong 0 ang kay Santo Dominggo; ang isinagot niya, ay maaari nilang magamit ang kasuutang ninanais nila, huwag lamang yaong kay Eva. Nagsilang sa sangmaliwanag si Olimpia ng isang sanggol na lalaki, Il]-ataba at malaki gaya ng panganay niya, marahil dahil dito'y hindi naging totoong maluwalhati ang pagkapa路路 nganak gaya ng ninanais nila. K.ami'y patuloy na mabubuti. Ang iyong kapatid, PACL,~NO RIZAL AT MERCADO.

Habol: Ngayo'y ihinalita sa aking namatay samantalang naglalakbay ang manugang ni Donya Basilya.

-198-

59. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Pizarro 13 - 29 kanan, IVladrid I1.3-16 ng Nobyernbre, 1884 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Kalakip ng sulat ni tiyo Antonio nang unang araw ng Ok路 tubre/ ay tinanggap ko ang halagang 50 piso na nauukol, kung hindi narnamali ang pagtaya ko, sa buwan ng Setyernbre. 2 Walong aralin ang aking pinag-aaralan, sinisikap kong tupdin ang rnga kahingian ng rnga iyon sa buong kaya ko. Malusog ako at harinawang ka%'y gayon din. Ang rnga balita tungkol sa polltika at pangangalakal na urnaabot dito buhat sa rnahal na bayang iyan ay nakapanlulurno nang gayon na larnang, at ito'y nag-uudyok sa aking mag-ukol sa inyo ng rnga sumusunod na pagsasaalang-alang. Ang hinaharap ng asukal ng Pilipinas ay rnagiging pasarna nang pasama. May ilang araw na ang nakararaan na nagtungo ako sa bahay ni Ginoong P. Ortiga, na kasalukuyang nagsisikap, ayon sa sabi niya, upang tingnan kung ang Kagawadbansa ng mga Bayang Sakop sa Kabilang lbayo ng Dagat3 ay rnahihirnok na sikaping bawahan hanggang maaari ang kapinsalaan sa ating pangangalakal. Natatalos ninyo, hurnigit kumulang, na bilang pinakabunga ng kasalukuyang kalagayan o kahilingan ng Kuba, ang Parnahalaang Kastila, na lagi nang kurnakalinga sa ikabubuti ng mga bclVang sakop, ay nagsusumakit na makipagkasundo sa Estados U nidos tungkol sa rnalayang pagpapasok ng asukal na galing sa Kuba at PUvverto Ri1 Hindi malayong nawata ang sular ng kanyang tiyo Antonio Rivera na binabanggit ni Rizal; hindi ito makita sa mga sulat na nalathala 11a. 2 Ito ang pensyong ipinadala sa kanya ni Paciano. 3 Ang Ministro de Ultramar ay dili iba kundi si G. Suarez lndan. na binanggit na ni Rizal sa kanyang sinundang sulat.

-199-

ko sa pamilihan ng Nuweba York. Ito'y nabalitaan ng Inglatera, kaya siya'y nagsisikap na maipagkaloob din ang gayong karapatan sa asukal ng kanynng mga bayang sakop. Hindi lingid sa inyong kaalaman na ang mga tanging pamilihang pinagpapadalhan ng asukal Pilipino ay Londres, Nuweba York at Espanya lamang na kanyang napapasok, salamat sa isang ma-路 taas na buwis. Sakaling matamo ng Inglatera ang kasunduang iyon, ang asukal na galing sa Kuba at Puwerto Riko ay makapapasok din sa Londres, at ang kalalabasan nito ay ang asukal Pilipino, pagkatapos ng isang malayong paglalakbay at pagbabayad ng malaki sa sasakyan at ng matataas na buwis, ay malalagay sa isang malaking kasahulan at hindi gaanong mabibili sa mga pamilihan ng Espanya, Amerika at Inglatera, at ito'y mangangahulugan ng kanyang lubos na pagkasira. 4 Ito ang sinabi sa akin ni Don Pablo,r> na sumusulat ng isang kasulatang ihaharap sa marunong na Kagawad-bansa ng mga Bayang Sakop sa Kabilang Ibayo ng Dagat sa pagbabaka-sakaling matamong bawasan ng kahit kalahati man lamang ang buwis na ibinabayad ng Pilipinas, at nang mabigyan ng lubos na kasiyahan ang Kuba, upang sa ganito'y maiwasan ang matuling pagkasira ng mahal na bayang sakop na ivan sa Silangan ng Espanya, at kung hindi gayon ang gagawin, ay masisirang lubos sa loob ng tatlong taon. Ito'y totoong masakit, datapwa't salamat sa mabuting kaparaanang ito, ang kabuuan ng ating bayan ay maililigtas, bagay na para sa atin ay siyang pinakamahalaga na nararapat adhikain; at salamat sa kaparaanang iyon, ang Kuba'y hindi na muling mag-aanyong mapagbala na bagaman masagana sa ibinubunga, sa kabilang dako nama'y nakahahapis sa ating ang mga sinisimpang panimdim ay ibang-iba at sa puso'y nag-iingat ng hindi mapaparam na fllaala ng mga kabutihang tinanggap. Gayunman, bahagya lamang ang pag-asa ni Don Pablo na magtat2:gumpay ang mga pagsusumakit niya at nangangamba siyang ang mga 4 Sa ibabaw ng maraming gawain ni RiEal ay may panahon din siya upang harapin ang mga kapakanan ng kanyang mga kaanak, kaya't siya'y tumutukoy sa kapalarang hinaharap ng asukal na pilipino. Ang mga pangamba ni Rizal ay napahupa ng kanyang kapatid na si Paciano sa sulat nito nang unang araw ng Enero, 1885, na sa kanya'y nagsabing "walang gaanong dapat aa idaing, sapagka't bago ilagda ang kautusang ito, ang mga asukal kubano ay nagbabayad sa mga daungan ng Espanya ng higit sa apat na ikalimang bahagi ng ibinabayad ng mga asukal dito sa Pilipinas. at mangyari pang nararapat tayong magbayad ng katumbas na ganti; kaya't sa 15 piseta, humigit kumulang, sa bawa't tonelada na sa palagay ko'y siyang sisingilin 8a aduwana sa asukal na pilipino, ay hindi naman ipaghifiirap ni iyayaman ng magsasaka". 5 Ang binabanggit na Don Pablo, ay dili iba kundi si Don Pablo Ortiga y Rey, pangalawang pangulo ng Sanggunian sa Pilipinas.

-200-

bagay-bagay ay mananatiling gaya ngayon. Sa pagtaya kong rnasusi ng mga kabagayang ito, ay ninanais ko nang bumalik sa aking bayan sa lalong madaling panahon upang maiwasan ang marami pang pagpapakasakit ng ating kaanak na hindi naman mayaman, mga pagpapakasakit na kung bagaman noong una'y inyong tinanggap ay sapagka't nakangiti sa atin noon ang kinabukasan, datapuwa't ngayong nagbago ang mga pangyayari, ay inaakala kong tungkulin ko nang umuwi at magsikap, sa pamamagitan ng paggawa't pagtitipid, na makatulong sa buong makakaya ko sa ating kabuhayan at pamumuhay. Inaakala kong sapat na ang napag-aralan ko upang mabuhay sa isang bayang gaya ng Kalamba, at natitiyak kong hindi na ako maibibilang sa lalong pan gal ang isip. Ang mga mithiin ko'y walang pagsalang naging napakatataas at nakabibighani nang gayon na lamang, datapuwa't higit pa sa mithiing iyo'y mga pangarap ng aking kabataan, at ang pagsasagawa ng mga iyon ay magiging isang kabaliwan kundi man isang kapulapulang labis na pag-ibig sa sarili. Sa katotohanan ay hindi ko inakala kailanman na ako'y walang kakayahan sa pagsasagawa ng ganito 0 gayong kaisipan 0 gawain, at nananalig ako nang gayon na lamang sa mga kakayahang ipinagkaloob sa akin ng kalikasan, datapuwa't ito'y hindi isang gawaing . . . G (; Ang 9ulat na ito'y wala ring katapusan ni lagda.

-201-

60.

Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Pizarro, 13-29 kanan, Madrid Ika-26 ng Nobyembre, 1884 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Sa sinundang sulat ko nang ika-19 1 ay ipinahayag ko sa inyo ang pagnanasa kong umuwi sa lalong madaling panahon, dahil sa napagwari-wari ko ang tayo ng ating kabuhayan at nang maagapan ang anumang maaaring mangyari. Inuulit ko ngayon ang nasang iyon; at inuulit ko rito, sakaling ang sulat ay nawaglit, na ibig kong umuwi sa lalong madaling panahon sa bayang iyan upang makibahagi sa mga gawain sa buhay, sapagka't mahaba nang panahon ang pinaraan ko sa paggugugol nang hindi naman kumikita ng anuman. Salamat sa Diyos at natapos ko na ang karera upang maging manggagamot; ang pagdodoktor ay hindi ko na pakikinabangang lubos ngayon, sa dahilang bagama't iyo'y magagamit ko upang maging propesor ay nanirtiwala akong hindi ako hihirangin kailanmang propesor sa Pamantasan ng Santo Tomas. lyon din ang sinasabi ko tungkol sa Piloc;opiya at Letras na maaari ring panghawakan upang magpropesor, datapuwa't nag-aalinlangan ako kung iyo'y ipagkakaloob sa akin ng mga paring Dominiko. 2 Tangi sa rito'y may mabibigat na mga pangyayaring na1 Hindi namin .malaman ang sulat nang ika-19 ng Setyembre na kanyang binabanggit, inaakala naming tinutukoy ni Rizal ang sulat big. 27 ng "Sandaang Sulat" na may pets a 16 ng Nobyembre. Dapat ding alaming buhat sa ika-16 hanggang ika-26 ay sampung araw lamang ang pagitan at sa pagitang ito'y hindi sumulat ng iba si Rizal. 2 Sa sulat niya nang ika-16 ng Nobyembre, sanhi sa mga pangyayaring kanyang binablinggit na maaaring mak~sama sa pamilihan ng asukal pilipino sa Europa, ay ipinagpauna na niya ang hangad na umuwi sa Pilipinas, at sa sulat na ito'y inuulit ang balak na ito dahil sa kanyang palagay na dumating na ang panahong dapat siyang makatulong sa kanyang mga kaanak sa halip na maging isang pasanin.

-202-

saksihan dito at aking isasaysay sa inyo ngayon din. a Dahil dito'y inaakala kong sa pamamagitan ng aking napag-aralan, ng aking karera, sampu ng isang maikling paglalakbay sa Inglatera at Italya, na maaaring gawin ko, sakaling ito'y maaari, nang walang malaking kapinsalaan, ay darating ako riyan sa mga buwan ng Mayo 0 Hulyo ng taong 1885. Sa paglalakbay na itong ninanais kong gawin sa Londres at sa Italya: ay binabalak kong mag-aral at magmasid ng ilang bagay, makatungo sa ilang pagawaan, gumawa upang matuto ng isang hanapbuhay, at kasabay nito'y makadalaw sa ilang ban tog na klinika ng panggagamot sa mga sakit ng mata, na siya kong binabalak harapin. Mga dalawang buwan ay sasapat na sa bagay na ito, at gugugol ako ng hindi hihigit sa 200 piso. 6 . Buhat doon ay tutungo ako sa Napoles at dito ako sasakay ng bapor upang umuwi sa Pilipinas. Ito'y sakaling maluwag na magagawa, at kung hindi naman ay tutulak ako buhat dito, daraan sa !taIya, at sasakay ng bapor buhat sa Napoles, bagay na magkakahalaga ng mga 50 pisong higit sa aking pensyon; ang halagang ito lamang ang binabalak kong gugulin sa paglalakbay na ito~ Ito sana ang ninanais kong gawin datapuwa't kung ito'y magugol pa rin, ay binabalak kong tumulak sa Marselya, suma~ay sa isang bapor ng Mensagerias6 na patungong Pilipinas; hindi ako sasakay sa bapor na Kastila upang makaiwas sa mabibigat na kagusutang mangyayari. 7 Hindi ako sasakay nang pauwi sa sasakyang ito: kailangang ako'y makauwing malusog at payapa. Ipinakikiusap ko lamang na sapagka't aka'y may utang sa isang kaibigang kababayang 3 Sa sulat ding ito'y ibinabalita ni Rizal ang ma lulubhang pangyayaring kanyang binabanggit hinggil sa talumpati ni Dr. Morayta na nagbunga ng isang aklasan ng mga nag-aaral sa Unibersidad. 4 Sa pagbalik sa Pilipinas ay naaring makita ni Rizal ang Hang siyudad ng I.talya sa loob ng ilang araw, nguni't ang nais niyang makarating sa Inglatera ay hindi nangyari. 6 Ang $200 na ito ay hi ndi dolar kundi piso. Buong pagtitipid na glOagawa ni Rizal ang kanyang paggugugol sapagka't isinasaalang-alang niya eng abot at kaye ng kanyang mga magulang. 6 Tinutukoy nto ang sarna han ng bapor na kilala sa parnagat na "Mensagerias Maritimas Francesas". 7 Upang makaiwas sa mabibigat na kagusutang mangyayari. Ipinagta路 tapat naming hindi namin nasasakyan ang smasabing mabibigat na kagusutang mangyayari. H ;ndi pa nailalathala noon ni Rizal ang kanyang Nolij gayunma'y maipalalagay na sa pagkakalathala sa Diariong Tagalog ng kanyallg "Amor Pat rio" (Pag-ibig sa lupang Tinubuan) at sa kanyang maikling talumpating binigkas sa piging kina Luna at Hidalgo na nalathala sa maraming pahayagan at mga rebistang kastilang binabasa sa Maynila. ay napukaw ang kalooban ng marami hinggil sa mg.. isipang makabayan ni Rizal, at dahit dito'y pinagpapakuan na siya ng tin gin ng kanyang mga kaaway.

- 203-

nagtiwala sa akin ng halagang 100 piSO,8 palibhasa'y hindi ninyo ako pinadalhan ng pensyon para sa dalawang buwan at kinakailangan kong magrnatrikula, ay ipadala ninyo sa akin ang halagang iyon upang makabayad ng aking utang. Kapag ako'y naririyan na ay sisikapin kong gumawa nang buong makakayanan, upang mapapaghilom ang malalim na "sugat" na ito. Walang pag-aalinlangang ang balak ko noong una ay napakabuti at nakaaakit; na pagkakuha ko ng katibayang pagkadoktor, ay maglalakbay sa Alemanya, Inglatera, Italya, Pransya, upang matutuhan ang mga wika ng mga bansang ito, pagaralan ang pagkakaun!ad nila, at maraming iba pa. 9 Datapuwa't ngayon ay di lamang hindi maaaring gawin iyon, kundi makapipinsala pa nang malaki at magiging isang kahangalan kung aalagatain ang kasalukuyan at ang hinaharap. Masisiyahan na ako sa bagay na ito, Diyos na ang bahala sa iba. Hinihintay ko, samakatuwid, ang inyong sagot. Ang mga pangyayaring binanggit ko nang pahapyaw sa simula ng liham na ito ay ang mga sumusunod: 10 Isang propesor kO' rito, si Doktor Morayta,ll ay bumasa sa pagbubukas ng taunang pag-aaral ng isang talumpati, na 8 Ang kababayang n~gpautang sa kanya ng halagllng 100 piso ay dili iba kundi si Dr. Felipe Zarilora, na, sa dah,lang may labis na kuwalta at malapit nang umuwi, ay nagbigay sa kanya ng naturang halaga upang bayaran pagdating sa Maynila. 9 Maraming bagay ang nangyari na kung di man ang lahat ay isang bahagi man lamang ang nakatulong sa pagkakatuloy ng balak na ito ni Rizal na makapaglakbay, sapagk'a't maliban sa Inglatera, ay nakapaglakbay siya sa Pransya, Alemanya, Austriya, Suwisa at Italya. 10 Iniuulat dito ni Rizal ang malulubhang pangyayaring binabanggit niya sa simula ng sulat na ito. 11 Ang talumpating ito ni Dr. Miguel Morayta, propesor sa Kasaysayan sa Paaralan ng "Filosofia y Letras", na kanyang binigkas sa harap ng "Ministro de Fomento" na si G. Pidal, ay may bahaging nagsasaad ng ganito: "Isang pantas na dominiko na ang kanyang pangala'y sandaling pumuno sa pangkasalukuyang paglalaban ng katalinuhan, ay nananawagan sa mga Pamantasang aleman at nagsabing sa mga iyon "Ang Agham ay malaya, ang mga kaparaanan ay malaya, ang pagpili ng mga suliranin ay malaya, eng propesor ay malaya. na anupa't ang nangyari, sa gayon, By pinasisigla ang kalayaan at ang lahat ay binubuhay". Kung siya'y nakadalo sa ating mga Universidad ay nasabi sana niya, humigit kumulang, ang gayundin. Ang pTopeSOT sa kanyang klase at bilang propeSOT ay malaya, luqus-lubusang malaya, at walang hanggahan kundi ang kanyang budhi. Wala ni kahit isa na nag-aatang sa kanya ng aral rui dapat sundin, ni ng agham na dapat panaligan; ni ang kaparaanang dapat ituro; ni hindi siya tinatakdaan ng mga tuntunin at hanggahan ng kanyang panuntunan. Walang hinihingi sa kanya ang Pamahalaan, na nagkakasiya sa loob ng kanyang sariling tungkulin, kundi ang mahigpit na pagtupad sa kagandahang-asal, malalim na kaalaman at sining sa pagtuturo ... " Ang talumpating ito'y lumikha ng di gagaanong alingasngas at ang damdaming-bayan ay nahati sa dalawang pangkat: ang isa'y sang-ayon at ang isa nama'y kalaban. Ang mga kabilang dito sa huli ay nangagsabing ang talumpating iyon" ay isang katampalasanan sa Diyos, isang pagtatakwil sa banal na utos, isang kamangmangan 0 kawalang-bait, at hinihingi nila ang kagyat na psg-alis sa tungkulin sa naturang propes or.

-204-

pinagpahayagan niya ng kalayaan ng agham at ng guro; ang aral na ito'y pinarusahan ng ekskomunyon ng mga obispo at nagkaroon pa ng isang nag-aaral na nagtangkang sumu.nod sa ekskomunyon ng mga obispo/2 sa gayon, ang mga nag-aaral na may mala yang pagkukuro ay gumawa ng isang pamamahayag laban sa ekskomunyon 13 at sa dahilang ang nakararami ay ang mga may malayang pagkukuro ay maraming lumahok sa pamamahayag. Habang sila'y lumilibot sa mga lansangan ay nagsisigawan ng "mabuhay" at "mamatay ang mga obispO"14 at ito'y naging sapat na dahilan upang ang mga nagaaral ay tugisin ng mga pulis; may mga nasugatan at mga ibinilanggo. Kinabukasan, ang mga nag-aaral ay lalong nagngalit at nangagkaisa ang mga nag-aaral sa medisina, batas, at pilosopiya at letras, at mga iba pa. 16 Noon ginawa ng mga pulis, sa utos ng Gobernador/ 6 ang isang makahayop na paglapastangang walang makakapantay sa kasaysayan ng alin mang bansa: nilooban ang Pamantasan ng 200 pulis, na may sable at rebolber sa kamay, at hindi nila pinak.undanganan ang Rektor na sumasansala sa kanila. Maraming nasugatan, ang dugo'y dumanak sa hagdau,\n at lagusan ng Pamantasan, pinagbuhatan ng kamay ang Re~or,17 dinakip ang Kalihim,18 hinamak ang mga propesor, at sinugatan ang mga batang maliliit, at nagkaroon ng putukan. Ako noo'y nasa-Pamantasan, datapuwa't nasa-Ioob ng silid-aralan. Nang ako'y lumabas, ang pangyayari'y nagkaroon na ng ibang hugis. Ito'y nangyari noong ika20 ng Nobyembre, ika-12 ganap ng tanghali. Pagkatapos ng mga pangyayaring humigit kumulang ay malinggal, ay pina12 S'i G. Morayta ay ineslrumulga dahil sa kanyang talumpating sinasabing puno ng mga' lrurong labag sa mga tuntunin ng simbahan at puno ng mga kamalian. Ang unang obispong lumagda ng eskomunyon ay ang obispo ng Avila, na sinundan pagkatapos ng "Vicario capitular" ng Toledo, at pagkatapos ay ng mga obispo Orense nang Disyembre 9, ng Urgell nang Disyembre 10; ng Terazona ng Disyembre 12, gayundin ng obispo ng Vich. Hindi pa sapat ito, pagkatapos ng limang buwan 0 kaya'y nang ika-31 ng Marso, 1885, ay inilagda naman ng obispo ng Osma ang isang ekskomunyon na umarv.>'y siyang la:ong mahayap at mabagsik, mapangahas at napakasagwa. Ang mga ekskomunyong ito'y umaabot sa apatnapung lahat. 13 Pamahayag na pinangunahan ni G. Manuel Ortiz de Pinedo at ni G. Manuel Labra, kapwa mga estudyante pa. 14 Mangilan-ngilang nag.uaral ang nang una'y mga kalaban ng talumpati ni Dr. Morayta, nguni't pagkatapos ay nagsiurong sa lakas ng napakararning nagsikatig sa nabanggit na propesor. 15 Tumagal ng maraming araw ang kaguluhang itong nata.pos sa pag-aak!as, na ang naging bunga'y ang pagmamalupit sa mga estudyante, na pinagsasaktan at sinugatan ng rnga alagad ng kaayusan, at rnarami pa sa kanila ang ibinilanggo. 16 Ang Gobernador Sibil sa Madrid ay si G. Raymundo Fernandez Villaverde. 17 Ang Rektor ng U nibersidad ay si G. Francisco de la Pisa Pajares, na kumatig at nakiisa kay Dr. Morayta. 18 Ang Kalihim na dinakip ay si G. Leopoldo Solier.

-205-

hintulutan kaming lumabas nang isa-isa sa pagitan ng dalawang hanay ng mga pulis; ang Pamantasan ay ipininid, at kinahapunan, ang lahat ng lansangan at mga lusutan ay tinanuran ng maraming pulis at guwardiya sibil; hindi kukulangin sa pito 0 walo ang nasa-bawa't panulukulan ng daan. Nang araw ring iyon ay nagkaroon din ng maraming sagupaan sa Dalubhasaan ng Medisina, maraming nasugatan, at sa mga ito'y apat 0 lima ang talagang malubha,19 at isang propesor ang dinakip.20 Kinagabihan ay tahimik na tahimik ang Madrid at parang walang tao: nangangambang baka magkaroon ng isang panghihimagsik. Ang mga bilangguan ay napuno ng mga nagaaral, at ang mga pagamutan ay ng mga sugatan. Nagngingitngit ang mga taong bayan. Ang Rehor, na minamahal nang gayon na lamang ng maraming tao, ay buong tapang na tumutol at nagbitiw ng tungkulin, datapuwa't ang Kagawad-bansa ng Pagpapaunlad ay humirang, bilang isang pagwawastong nakapagngingitngit, na kahalili niyon, ng isang baguhan (Creus),21 na kinamumuhian ng balana, at walang sinumang nalulugod. . . Kinabukasan nang ang bagong Rehor ay magsisimula na ng panunungkulan ay patuloy na nagngingitngit pa ang mga kalooban at namamalas pa ang dugo; kay a binalak na huwag bumalik sa mga klase hanggang hindi kami binibigyan ng kasiyahan at inaalis ang Rehor. Paulit-ulit na isinisigaw ang "mamatay si Creus". Ako'y naroroon din. Sa araw na ito'y nagkaroon ng mga bagong pagsasagupaan, mga bagong paglalabanan, mga nasugatan, mga paghambalos ng tungkod, pagbibilanggo, at maraming iba pa. Nang araw ding ito, ika-21 kaming dalawa ni Ventura'y pinagtangkaang dakpin ng isang tinyente ng pulis at isang tihik, datapuwa't kami'y nakatalilis. Dalawang Pilipino ang ibinilanggo. 22 Nang ikatlong araw, Sabado, ika-22, tinawag ng bagong Rehor ang mga pulis upang mamusisyon sa Pamantasan. Ito'y 19 Ang mga guwardiya sibil, sa ilalim ng pamumuno ni Koronel Oliver ay nanakit at nanugat sa pamamagitan ng kanilang mga sable sa mga nagaaral, pati na sa mga bata. Ang mga propesor na sinaktan ay sina G. Vicente Lafuente, Andres Mellado, si G. Gomez, G. Garagarze, ang Markes ng Badillo, at si G. Tomas Aguilar. 20 Si G. San Martin, Propes or sa Medisina, na bukod sa sinaktan ay dinala pa sa bilangguan. 21 Si G. Creus, na isang pus aka I na kat6liko na. bagaman may sapat na karilagan ay marami namang nagagalit bukod sa lubhang bulag 53 pananampalataya, isang medikong ayon sa sabi, at dahit nga sa kanyang kabulagang pananampalataya, "ay nagbalak na gamutin ang obispo sa Madrid, na sinugatan ng kura Caleote, sa pamamagitan ng langis sa lampara ng malaking dambana ng simbahan ng San Isidro, sa paniniwalang ang langis na iyon ay may tan~ing bisa". 22 Hindi namin malaman kung sinu-sino ang dalawang pilipinong iyong ibinilanggo.

-206-

lpmagngitngit ng mga propesor at ikinapoot nang malaki ng mga nag-aaral. Nang araw na ito, sa dahilang lagi akong sinusubaybayan ng tingin ng mga alagad ng batas,23 at hindi ko malaman kung bakit, ay makaitlo akong magbalatkayo. Walang pumasok sa klase. Lalo pang maraming bigwas, sugatan, at iba pa. Higit sa 80 tanod ang tumigil sa Pamantasan, sa itaas at ibaba; ang kanilang mga baril at trompeta ay nasabulwagan ng panayam. Ang pasyalang Del Pardo ay puno ng mga kawal na nakakabayo, mga kanyon at iba pang mga kawal. Sa gayon, nang araw ring iyo'y isinumpa naming hindi na kami babalik sa Pamantasang nawalan ng karangalan, dahil sa ang kanyang Rektor ay pumipilit, sa pamamagitan ng lakas, na siya'y sundin, nagbabala, at nakikitungo sa am in na para bagang kami'y mga taong walang dangal; at isinumpa naming hindi babalik habang hindi kami binibigyan ng ganap na kasiyahan, at ibalik ang dating Rektor sa kanyang _katungkulan, alisin si Creus, na isang kahihiyan sa mga manggagamot na nagbabalak magtiwalag sa kanya sa Surian, sapagka't nagkulang siya sa kanyang karangalan at kaselanan sa pagtanggap ng isang tungkuling iniwan ng ibang may malaking karangalan at kaselanan. Ang Rektor na ito, upang maIwasan ang mga paswit at mga pag,pamak ng mga nag-aaral, ay lumalabas at pumapasok sa Pamantasan na ang daan ay sa isang lihim na pintong nasa-halamanan. Ang lahat ng mga pahayagan sa Madrid at sa mga lalawigan, tangi yaong sa Kagawarang-bansa, ay kampi sa amin, at mahayap na sinusumbatan ang Pamahalaan; ang mga taong bayan ay kakampi rin namin, at ang mga nag-aaral sa mga lalawigan ay nakiisa sa amin. 24 May isang mayamang bangkerong nag-alok sa dating Rehor ng sampung libong duro upang gamitin sa pansamantalang pagpapalaya sa mga nabibilanggong nag-aaral; ang ama ng isang bata ay nagbigay ng 50 piso upang gugulin sa pagsusuplong; ang pamahalaan na rin ng lungsod at ang lahat 23 Lagi akong sinusubaybayan ng tingin - Kaya gayon marahil ay sapagka't nakatawag ng kalooban si Rizal dahit sa kanyang talumpati sa p iging na inihandog sa karangalan ng mga pintor na sina Juan Luna at Resurreccion Hidalgo, talumpating tmukoy at inilathala ng mga pahayagan sa Madrid. 24 Ang pamahayag na binalak ng mga nag-aaral ng Deretso ay naging isang pangkalahatang aklasan ng lahat ng estudyante sa Unibersidad Central sa Madrid, aklasang pinakiisahan naman ng mga nagsisipag-aral sa mga Unibersidad ng Sevilla, Barselona, Granada, Valladolid. Oviedo, Zaragoza at Valencia, gayundin naman ng mga paaralang pansarili. Pagkatapos ay nagsirating ang mga pahatid ng pakikiisa't pagkagiliw at pagkatig ng mga nagsis:pagaral sa iba't ibang Unibersidad sa Europa, gaya ng sa Olanda, Roma, Pisa, Vipna. Paris, Lisbao. Coimbra. at sa iba't ibang bayan at siyudad ng Alemanya. bukod pa sa mga binabangl;:it ni Rizal sa kanyang sulat na sumusunod.

-207-

ng mga propesor ay kakampi ng mga nag-aaral, at gayon na lamang ang kanilang pagkampi na inaaring sarili nila ang aming adhikain. Pinalad akong hindi nakatanggap kahit na isang hampas ng tungkod, hindi nadakip at hindi napiit sa bilangguan, gayong sapagka't ako'y nag-aaral sa dalawang kolehiyo ng panggagamot at ng pilosopiya at letras,26 ay kinailangan kong dumalaw sa maraming kaibigan upang magtanong kung ano ang nangyayari. Kapalaran man 0 hindi, ang nangyari'y gayong may matatandang lalaki, babae, mga bata, mga kawaI, at mga dayuhang nasugatan, ay hindi man kinailangang ako'y tumakbo. Ito ang dahilan kung bakit sinabi kong ako'y nagkamali sa pag-aaral sa Madrid; ngayo'y hindi na karangalang maituturing ninuman ang pagkakapag-aral sa nawalan ng dan gal, hinamak, inaglahi, inapi at siniphayong pusod na ito ng karunungan. Ang agham ay nararapat na maging malaya, at gayon din naman ang propesor. Hindi ko kukunin ang katibayan ng pagkadoktor habang si Creus ang Rektor;26 hindi ko ibig na ang lumagda sa pinakamahalagang katibayan ko'y isang taong kinamumuhian ng lahat, itiniwalag sa Surian ng Medisina at Pagtistis, dahil sa walang pagpapahalaga sa sarili, walang dan gal bagaman siya'y marul)ong, napakarunong. Kapag siya ang lumagda sa katibayan ay pupunitin ko iyon. Sakaling siya'y manatili sa kapangyarihan, ay sapilitang hindi na ako magpapatuloy sa pagdodoktor at sa pilosopiya at letras, sapagka't hindi na ako makatitigil sa Pamantasan. Sisikapin kong makapagpadala sa inyo ng isang pahayagan. Ang mga Senador, kinatawan, ang lahat ng mga nagtuturo sa Pamantasan, mga mamamahayag, mga mangangalakal na dinakip at sinaktan ng mga kagawad ng kaguluhan, ay magsisitutol. Walang nakaaalam kung paano magwawalas ang suliraning ito. May isang Pilipinont7 pinagpalo at hinambalos ng isang sable. Walang Pilipinong nasugatan, datapuwa't maraming mga Kubano at Kastl路l a . . . 28 25 Si Rizal ay nag-aaral noon sa mga Paaralan ng Medisina at ng "Filosofia y Letras". 26 bang katotohanang hindi kinuha ni Rizal ang kanyang "diploma" ng pagka-Lisensyado nang 1884 ni ang titulong pagka-Doktor nang 1885. Ang kahilingan niya upang sa kanya'y ipagkaloob ang titulo ay pinetsahan sa Hinebra nang Hunyo, 1887. 72 Hindi namin malaman kung sino eng pilipinong binabanggit ni Rizal. 28 Ang sulat na ito'y hindi tapos kaya't dahil dito'y walang lagdaj gayunma'y hindi mapag-aalinlanganang ito'y kay Riza!.

-208-

61. Buhat kay Teodora Alonzo para sa kanyang anak na si Rizal

"Huwag kang makialam sa mga hagay na makapagbibigay sa a~ng puso ng alapaap," anang ina; "huwag kang rnagkukulang sa katungkulan ng tunay na kristiyano; ang karunungan, kung minsan, ay siyang nakaaakay sa kapaharnakan." Balita tungkol kay Leonor.

Manila, Ika-ll ng Disyembre, 1884. GINOONG JOSE IUill. MINAMAHAL KONG ANAK:

Narito aco at si Marfa dito sa bajay na ating minumutia, at sia ang tumitingin cong gumuguhit ang aquing pluma dala nang cahirapan nang aking mata. Binasa sa aquin nang do Antonio ang dalawa mong sulat sa cania, at natantu co na icao ay naghihinanaquit sa dimo pag tangap nang sulat namin. Huwag rno na sana cami paghanapan na icao ay rnapagsulatan, tantu rno na ang dalita co sa bagay na ito. Hindi mo lamang nalalamang ang luncot na dinadamdam co sa tuing rnarinig sa bibig nang aquing manga nacacausap tuncol sa y6, caya ang bilin co sa y6 ulit-ulit na icao huag rnaquialam sa rnanga bagay na rnacapagbibigay sa aquing puso nang alapaap. Bueno, icao na ang bahalang rnaaua sa aquin. earning lahat natua nang labis sa quinamtan mong licenciatura, at tuloy aquing pinasalamatan sa panginoong Dios na binahaguinan ca nang isip na sa iba ay higuit. Noon pa sanay quitay susulatan, datapuay sa caramihan nang arning gaua 0 abala sa manga batang nagcasaquit at tuloy ~angamatay na rnanga pamanquin rno, na isinulat na sayo nang tla Betang mo.

- 209 -

Ngayon, ang totoong hinihiling co say6, anac co, una sa la-

hat, huwag cang magcuculang sa manga catunculan nang tunay na cristiano, na ito minamatamis co pa que sa icao ay dumunong na lubha, sapagcat ang carunungan, cong minsan siang nagaacay sa atin sa lalong capahamacan. Yto na seguro ang huli cong sulat sayo, caya tandaan mong mabuti at sia cong totoong ninanasang lubos.

T EODORA

ALONSO DE

RIZAL. If.

CPaliwanag.)-Ito'y sipi ng liham ng iyong ina na kinopya ko baka hindi mo mawatasan ang ilang salita sa sulat niya, hagaman hindi rin mahusay ang aking titik ni mabuti ang pagkakasulat. Sa malaking bahagi ng sulat ay hindi ko rnapagsiyang mabuti ang mga salita at hindi ko rin maunawaan ang ibig sabihin. FAIMIS.

Ginoong Jose Rizal at Mercado. Liham ng iyong mahal na inang si Ginang T eodora

Alonw.

)

- 210-

62. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Pizarro 13-2 kanan, Madrid Ika-I7 ng Disyembre, 1884 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Bagaman ang lalong pinakamahalagang sasabihin ko sa inyo, na dili iba kundi ang pag-uwi ko sa Kapuluan, ay DClsaad na sa dalawa kong huling liham/ ay pinadalhan ko pa rin kayo ng ikatlong liham na ito sa pangambang baka ang mga iyon ay nangawaglit dahil sa mga di-pangkaraniwang kalagayan ng pahatiran ng mga sulat diyan, at sa gayo'y hindi ninyo maisaalang-alang ang mga balak ko. Tangi sa rito, sapagka't magtatapos na ang taon at nalalapit na ang maliligayang pagdiriwang ng Pasko at Bagong Taon, ay ninanais kong inyong ipagdiwang ang mga ito sa sinapupunan ng angkan, kasama ang lahat ng aking mga kapatid na babae, mga bayaw at mga pamangkin, katulad noong ako'y naririyan pa, at ang pagtitipong ito'y makapagdudulot ng lahat ng kaligayahang naidudulot ng lalong magara at masaganang hapag ng mga panginoong Ingles. Sinasabing ang kapistahang ito ay siyang lalong mahal sa pusong Ingles, at tinatawag nilang Christmas, kung tama ang pagkakaalaala ko. Napansin ko sa sipi ng kasulatan ng pagkakabinyag sa akin na may isang bagong kura riyan (si Gabino de los Reyes); ewan ko kung siya'y pray Ie () hindi, datapuwa't kung ang pagbabatayan ng palagay ay ang apelyido, nararapat na siya'y maging Pilipino sapagka't ang apelyidong iyon ay hindi ginagamit dito at wala akong nakikilala ritong nagtataglay ng apelyidong iyon. Kung ang mga pala-palagay ko'y totoo, ay lalong mabuti, sa gayo'y magkakaroon ng lalong kaunting dahiIan sa mga isasama ng loob. 1 Ang dalawang sulat na binabanggit ay ang mga bIg. 27 at 28 ng "Saodaang Sulat" oa may mga petsang 16 at 26 ng Nobyembre, 1884.

- 211 -

Ang kalagayan sa paaralan ay sumasama. Sina Castelar, Moret, Sagasta, Martos, Labra, Moyano, Comas, at Silvela ay mapilit na hihingi ng paliwanag sa pamahalaan2 tungkol sa mga pangyayaring itong nagbunga ng gayong napakalaking kapinsalaan. Limang binata, mga anak ng mabubuting angkan, ang pinarusahan ng pagkakatiwalag sa paaralan, at dahil dito, ang mga magulang nila ay gagawa ng isang dibdibang pagtutol laban sa pamahalaang itong kapos ng bait, at ipinalalagay na lalagpak ang pamahalaan. Hindi pa kami bumabalik sa mga klase at aayon din ang ginawa ng mga nag-aaral sa Rorna, Parma at Turin (Italya), ng mga nag-aaral sa Liege (Belhika), ng sa Coimbra (Portugal) at ng Vienna sa Austria. 3 Ewan ko kung saan hahantong ito. Nawala ang hindi pagbaba路 yad sa pag-aaral sa aming lahat na pinagkalooban niyon; na路 wala sa akin ang hindi pagbabayad sa dalawang kurso, alalaong baga'y sa Panitikang Arabe at Kastila at walang matwid para sa lahat ng pagkawalang ito sapagka't ang hindi pagbabayad na ito ay natamo sa pamamagitan ng paligsahan at hindi isang kaloob lamang. Marami rin akoog sasabihin tungkol sa bagay na ito. Sinabi ko sa in yo sa dalawa kong kahuli-kahulihang sulat na dahil sa kalagayan at hinaharap ng maliit nating hanapbuhay, ay hindi ko ninanais palawigin pa ang pagtigil sa Europa, gaya ng ninais ko, sapagka't inaakala kong iyo'y magiging isang napakabigat na pasanin para sa angkan. Isinailalim ko iyon sa inyong kapasiyahan; sinabi ko sa inyong ako'y nakahandang umuwi sa lalong madaling panahon kung iyon ang inyong loobin. Ang mga pangyayari'y nagbago nang gayon na lamang na humihinging baguhin din naman natin ang ating mga balak sapagka't kung hindi'y maaaring magbunga ng kapahamakang hindi malulunasan. 4 Sinabi ko sa inyong dahil sa isang kamaliang pampamahalaan, ang pagluluwas ng asukal Pilipino ay walang pagsalang mamamatay sa loob ng tatIo 0 dalawang taon, sapagka't ang matalinong Kagawad-bansa sa mga Bayang Sakop sa Kabilang Ibayo ng Dagat6 ay hindi pa natatagalang nakipagkayari sa Estados Unidos; ang kasundu2 Ang paghadlang ay nangyari nang muling magpulong ang Senado nang ika-27 ng Disyembre, 1884. 3 Tingnan din naman ang talang big. 24, sulat na may petsa 26 ng Nobyembre, 1884. 4 Bagaman binabalak ni Rizal ay hindi siya umuwi karaka-raka, sapagka't nagpatuloy siya sa pag-aaral ng mga aralin sa pagdodoktor sa loob ng panahon ng pag-aaral nang 1884-85; at pagkatapos niya'y naglakbay sa Pransya, Alemanya, Austriya, Suwisa at Italya bago umuwi sa Pilipinas. 6 Ang Ministeryo de Ultra mar ay hinahawakan noon ni Tejada Valdesera, na siyang humalili kay Suarez Inc1an.

路- 212 --

ang iyo'y isang hatol na kamatayan sa mga Pilipino. 6 Hindi na maaaring maging lalo pang mabubuting kamay ang ating kalagpakan. Kung si Sagasta 0 ibang lapian, huwag lamang ang lao piang ito, ang maakyat sa kapangyarihan, isang lapiang hindI gaanong narimlan ng isip at hindi gaanong mangmang, marahil ay malulunasan nang bahagya ang kasamaang ito. Kung tayo'y may mga kinatawan, pahayagan 0 mga kagawad na Pilipino sa Sanggunian ng Pilipinas,7 ay maaaring makapagtamo tayo kahit maliit na bagay, at nahadlangan man lamang sana nila ang mga walang-pakundangang hakbang ng Kagawad-bansa ng mga Bayang Sakop sa Kabilang Ibayo ng Dagat, na si Gi路noong Tejada de Valderosa. Ipakisabi ninyo sa kapatid kong si Narcisa na ang kanyang kaibigang si Maria Lecaroz8 ay nag-asawa na sa Patnugot ng mga Kawanggawa, si Ginoong Ordonez, at sa Madrid sila naninirahan ngayon. Sinasabing si Maria Lecaroz daw ay nagsasalita ng Pranses, Ingles, Aleman at Italyano. Namumuhay siya ayon sa paraang makabago. Salamat sa Diyos at ako'y mabuti naman at ninanais kong kayo rin sana ay gaya ko 0 mabuti pa kay sa akin. Sang-ayon sa isang sulat na tinanggap ko noong buwan ng Hunyo,9 ang kapatid kong si Olim'1?ia ay buntis noon. Inaakala kong ngayon ay nanganak na siya. 10 Kung hindi ako nagkakamali, ito ang panganay niya 0 ang ikalawa;l1 totoong kakaunti ang nababalitaan ko tungkol sa nangyayari riyan at inaasahan kong ito'y hindi niya ipagtataka 0 isasama ng loob na hindi ko man lamang nalalaman kung siya'y isa nang ina 0 hindi pa. Kung 6 Tinutukoy ang kasunduan tungkol sa pagpapasok ng asukal ng Kuba sa Estados Unidos, kasunduang gumising ng pag-iimbot ng Inglatera, na ibig din namang magkaroon ng gayong kasunduan, bagay n a makapipinsala nang malaki sa pagluluwas ng asukal ng Pilipinas. 7 Ang Sanggunian sa Pilipinas ay isang lupong itinatag upang mag-aral at magpayo hinggil sa mga suliranin ng Pilipinas, na binubuo ng Ministro ng Ultramar bilang Pangulo, isang Pangalawang Pangulo, labindalawang kasangguni, na pawang kastila at isang kalihim. Ang Pangalawang Pangulo ng Sanggunian, nang nasa-Madrid si Rizal, ay si G . Pablo Ortiga y Rey, isang magiliwin at mahilig sa mga pilipino, at sa kanyang bahay ay lagi nang nai[pupulong ang mga pilipinong nasa-Madrid. Sa tala an ng mga alaala ng kanyang anak na si Consuelo, ay ipinahihiwatig nito ang pag-ibig niya kay Rizal. 8 Si Maria Lecaroz ay buhat sa angkang kastila, na nakasama ni Narcisa Rizal sa Kolehiyo ng "La Concordia", at naging matalik na kaibigan nito. 9 Ang sulat na tinutukoy ay hindi makita, ni sa mga sulat na nalathala na, ni sa ibang, hindi pa nailalathala. 10 Hindi pa, sapagka't si Olimpia ay nanganak nang buwan ng Nobyembre. 11 Ang pangalawang anak ni Olimpia ay si Cesareo. Tinutukoy ni Rizal ang kawalan ng balitang dapat niyang tanggapin tungkol sa kanyang kapatid na si Olimpia, palibhasa'y ito, sapul nang mag-asawa ay palipat-Iipa.t ng pagtira sa iba't ibang lalawigan, sanhi sa gawain ng kanyang kabiyak, na siyang pumipilit sa kanyang tumira nang malayo sa piling ng kanyang mga magulang at mga kapatid.

-213 -

ang rnga gawi niya' y hindi pa nababago, ay ikinatatakot kong lubha ang balat ng batang iyan; kay darning kurot ang tatang"' gapin niya sa kanyang ina. 12 Isinulat din sa akin, bagaman hindi ko natitiyak ang pagkatotoo ng balita, na si Jose raw, na anak ni Marianito, at si Angelica, ay namatay;13 ito'y lubhang kahina-hinayang at dinaramdaman ko sa kaibuturan ng aking puso. Ninanais kong ako'y inyong sagutin kahit rnaikli lamang, upang maiayon ko ang aking binabalak na gawm sa anuman~ . . IpaslSlya nmyo. Nalimutan kong idugtong na sa dahilang hindi ninyo ipinadadala sa akin ang gugulin para sa tatlong buwan ng Oktubre, Nobyembre at Disyembre, ay isang kaibigan ko ang tumutulong sa akin sa buong panahong ito, hindi lamang upang makapagmatrikula, kundi upang makabayad sa bahay at pagkain, sapagka't sa halagang 50 piso isang buwan ay hindi makagagawa ang isang tao ng maraming himala sa Madrid. Pasasalamatan ko kayo, samakatuwid, sakaling ako'y dapat urnuwi, na ipadala ninyo sa akin ang halagang iyon upang rnaalpasan ko ang aking ga pagkakautang sa mabuting kaibigang ito, at nang huwag siyang magkaroon ng anumang pagkakataong makapagsabi ng anurnan. Sa ilang pagkakataon ay natulungan ko siya at ang rnga ito'y tinatanaw niyang malaking utang na loob, kaya umaagap tuwing ako'y kinakapos. Yarnang sa Europa ay kinakailangang nakabihis sa buong rnaghapon sapul sa paggising hanggang rnatulog, yamang rnakakapal at sapin-saping mga darnit ang kinakailangang isuot dahil sa ito ang hinihingi ng larnig, ay kinakailangang kami'y rnagpatahi ng damit taun-taon at tuwing magbabago ang panahon. Dito'y walang ginagawang anurnan alang-alang sa pagkakawanggawa 0 sa pagnanais na makatulong; kinakailangang bayaran ang lahat. May isang kuwento rito tungkol sa isang ginoong nakatagpo ng isang hapung-hapong Galyego na hindi rnakalakad ni makahakbang man larnang; ito'y kinahabagan niya, at inanyayahang umangkas sa kanyang kabayo. Ang Gal .. yego ay napahinuhod at pagkaraan ng ilang saglit ay sinabi niya sa butihing ginoo: Senorito cuantu vuy gandudu. 12 Tinutukoy ang ugali 13 Walang katotohanan

ni Olimpia sa lagi nang pangungurot. ang sinasabing pagkamatay ni Jose, na anak niLucia, at ni Angelica na anak ni Narcis.a.

-214-

Ninanais kong kayo'y lagi nang maging mabuti at malusog, kapiling ng kaanak, at nClgtatamasang lahat ng kaligayahan at nagsasaya sa mga pagdiriwang na ito. Ang. inyong anak at kapatid na yumayakap sa myo, RlZAL

}

- .215-

63. Buhat kay Rizal para sa kanyang~ kapatid na si Paciano

Disyernbre, 1884 . . . . .. at ako'y hindi n~gbigay ng anurnang dahilan; rnatakot nang dahil sa aking sarili, ay wala akong gagawin kundi akitin ang pansin sa akin, bagay na rnakasasarna/ sapagka't ang tanging iniisip ko'y magpagaling at mag-aral ng mga sakit. Naniniwala akong nararapat magpamalas ng isang tahimik na pananalig, na siyang kaakibat ng kawalang-kasalanan at ng pagasa, sapagka't hindi kukulangin ng panahon upang tumangis. At tangi sa rito, ang ating ina'y nararapat mag-angkin ng higit na pananalig sa Diyos na iyaI).g tinatagurian nilang makakatarungan, at dili-dihhin ding may mga lwsaliwaang-palad na nakapagpapaligaya sa mga tao. 2 Dahil dito'y ninanais ko ring umuwi upang maipakilalang ako'y walang sukat ikatakot kaninuman, at walang kadahi-dahilan kung bakit ako'y nararapat matakot; na sa ngayo't ngayo'y hindi pa ako isang ipinatapon at naniniwala akong ang mga pamahalaang Kastila, na natuto na, ay hindi na magpaparusa sa pagkakataong ito sa

* Ang sulat na ito'y baha-bahagi't putul-putol lamang ng isang liham na walang lagda, walang simula, ni ""alang katapusan, at di tinitiyak kung kanino ipinadadala, bagaman sa pagsusuring ginawa'y napagkilalang ito'y hindi mapag-aalinlanganang pahatid ni Rizal sa kanyang kapatid na si Paciano, at sinulat sa Madrid noong Disyembra, 1884 () nang mga unang araw ng taong 1885. Mahihinuha pa ring ang sulat na ito'y bilang kasagutan sa sulat ni Paciano noong ika-S ng Nobyembre, 1884 na bumabanggit sa sulat ng kanyang ina noong ika-14 ng Disyembre ng nasabing taon, na sinipi ni Taimis (Leonor Rivera) . 1 .â&#x20AC;˘.. at ako'y hindi naAbigay ng anumang kadahilananj matakot nang dahil sa aking sarili ay wala akong gagawin kundi akitin ang pansin sa akin, bagay na makasasama â&#x20AC;˘.â&#x20AC;˘ - Ang binabanggit na ito ni Rizal ay tumutukoy sa pangamba ng kanyang ina tungkol sa kapanatagan ng kanyang anak, na buhat sa mga bulung-bulungan sa Pilipinas, lalo na sa mga kastila rito, nang malathala at mabasa ang talumpati ni Rizal na binigkas sa piging na parangal sa mga pintor na pilipinong sina Luna at Resurreccion Hidalgo. 2 Na may mga kasaliwaang-palad na nakapagpapaligaya sa mga tao, ay pinatunayan ni Rizal sa kanyang sariling buhay at sa kanyang mga kababayang nakapagtamo ng kaligayahan sa pamamagitan ng kanilang sariling kapahamakan. -216 -

isang walang kasalanan, sa dahilang ang mga sinawi ng may masamang nilalayon sa pamamagitan ng paggunita sa kanila at pumapatay sa habang panahon sa mga maykapangyarihang lalong malalakas. 3 Kung hindi kayo magpapasiya ng ibang bagay, halimbawa, na ako'y tumungo sa Inglatera at tumigil doon ng Hang buwan upang rnag-aral ng pagsasanay sa mga makina (3 buwan), sa Alemanya (upang mag-aral ng medisina at agham), at ang pensiyon ko rin ngayon, sakaling ito'y hindi maaaring maragdagan, ay uuwi na ako upang matamasa ko ang kaligayahang sumainyong piling at huwag nang mawalay uli. Kahit na magiging kapaki-pakinabang ang pagparoon ko sa ibang bansa, iyon marahil ay hindi gaanong napakalaki na sukat maging sapat na gantimpala sa mga pagpapakasakit na ginawa ninyo alang-alang sa akin. Masagana sa mga kaisipang ito ang aking mga nakaraang liham at kinakailangan ko ang inyong tugon. N abanggit rno sa akin ang tungkol sa sunog diyan sa bahay.4 Ang pagdidili-dili sa apoy na ito na maaaring maipaliwanag ng lmwitis, I) ay umakay sa akin sa isang kaisipang napakalayo at ito'y dili iba kundi inaakala kong nararapat nating sikaping mabagong ~mti-unti ang ating mga pinagkaugalian upang maging lalong apaki-pakinabang. Ikaw, halimbawa, sapagka't ikaw ay pinakukundungan n ng mga taong bayan diyan, ay siyang maaaring manguna sa pagpapahiwatig nang buong tapang na ihinto na ang mga pagpipista't iba pang bagay na hindi nagbubunga ng madaliang pakinabang, gaya ng mga misa de grasiya at marami pang ibang bagay na may gayong uri. Ang salaping napapasok sa ilang kaban 6 ay hindi na muling nagpapaikit-ikit at ang salaping hindi nagpapaikit-ikit ay nakapagbubunga ng karalitaan ng bayan. T angi sa rito, namamalas nating tayo'y sinisipsip diyan sa lahat ng paraan at ito'y kailangan nating panghinawaan. Naiisip ko kung ang 3 Ang mga sinawi ng may masamang rtilaJayon lia pamamagitan ng paggunita sa kanila at pumapatay sa habang panahon sa mga maykapangyarihang lalong malalakas - At ano? Hindi ba namalas sa kasaysayan ng Pilipinas ang naging bunga ng pagkakapatay kay Rizal? 4 Ang sunog na tinutukoy rito ay ang simula ng sunog na nangyari nang Setyembre ng taong 1884, sa paminggalan ng bahay ng mga kaanak ni Rizal sa Kalamba, na 路sa kabutihang palad ay nasugpo rin. Ang sunog na ito ang ibinalita ni Paciano sa kanyang sulat noong ika-5 ng Nobyembre, bagay na nagpapakilalang ang sulat na it;(} ni Rizal ay siyang kasagutan sa liham ng kanyang kapatid na lalaki. 5 M aipaliwanag ng kuwitis Tumutukoy sa pangyayaring eng sunog ay gawa ng isang "'pailaw" 0 "luz de bengala" na iniingatan sa paminggalan, at dahil sa pag-iinit ay nagningas nang nag-Usa. 6 Ang salaping napapasok sa ilang kaban - Ito'y tumutukoy sa salaping nagugugol sa mga pagpipista na humahangga sa pagdaralita ng bayan.

,-217-

saIaping nilulustay sa isang kapistahan ay ginagar.lit sa mga bagay na kinakailangan ng taong bayan ay mapapakinabangan sana iyon nang malaki. Sa panghahawak sa salita mo'y naniniwala akong mabuti ang kura riyan,7 at binabati ko siya buhat dito datapuwa't may isang kaisipang sumusurot sa akin. Kung ang mga babae sa Kalamba, na may isang kurang hindi bulag ang pananampalataya, ay totoong mahiligin, sa sariling kaibigan nila, sa mga kandila at mga larawan, ana kaya ang mangyayari sa kanila kapag napariyan ang isang kurang hindi matatawaran ang pagkabulag ng pananampalataya at mapagsamantala, na magiging parang isang gabing makapagpapabigat sa kanilang budhi, at titiris sa kanila na parang isang hapitan? Sasang-ayon ka kung ang mga lalaki man diyan ay bahagya ang pagkakamulat, gayunma'y higit na mabuti sila kaysa mga babae na ang kinikilusan at pinamumuhayan ay ang kapaligirang iyang nahahangganan ng kumpisalan at sakristiya at nakahihila sa mala king pagkakamali. Sa kasalukuyan ay may dalawang Pilipino rito, sina Ginoong Andres at Arcadio del Rosario,s na kabilang sa salin ng lahing namamaalam na, datapuwa't mapawi man ang salitang ito ng lahi, ay nan'niwala akong nababanaagan na nila kahit man lamang ang malalamlam na liwanag na nagsisimulang sumikat. 9 Si Don Andres ay kausap ko noong isang araw at hindi na niya pinanindigan, gaya noong una, ang ilang simulain; hindi na niya tinatanggap ang ilang ipinangangalandakang nangyari, at sa isang handaan ay ipinahayag niyang siya'y nasa panig ng mga kabataan, at nagtalumpati pa ng papuri sa mga ito. Pinasasakitan kaming lubha ng malamig na panahon dito, datapuwa't wala pa akong alipunga, bagay na ipinagtataka ko, sa dahilang lalong malamig ngayon kaysa noong mga nakaraang taon. Nagkaroon at mayroon pang mga lindol dito, datapuwa't bagaman ang mga ito'y mahihina kung ihahalintulad sa mga lindol sa atin, ay nakahihigit naman sila sa mga kasiraang ibinubunga, sapagka'e O • • • • • • • • • • • • kumbento ng 7 Sa pagkamatay ng kura ng Kalamba na si P. Leoncio Lopez, ay humalili sa kanya ang isang paring nagngangalang Gabino de los Reyes, na hindi bulag ang pananampalataya. S Sina GG. Andres at Arcadio del Rosario ay kabilang sa mga tanyag at kilalang angkang mayayaman sa Maynila. 9 Ipinahihiwatig dito ni Rizal na ayon sa kanyang pagkakamalas sa dalawang Del Rosariong nasabi, ang unang salin ng tao'y unti-unting nagbabago ng kaugalian at ng kanilang inaangking isipan. 10 Maaaring dito'y may kakulangang ilang salita na pumapawi ng kahulugan ng mga kasunod na talataan.

-218-

mga monghe noong Edad Medya, apat na nag-aaral Hg wikang Latin at limang natatangi, iyon lamang. Ito'y totoong-totoo, at sa kasalukuya'y naririto ang apat nating manananggol, na nagtapos nang may matataas na nota sa "Unibersidad Real y Pontificia" sa Maynila; ang isa sa mga ito'y bamog at kilala sapagka't ginamit ang kanyang pagkamanananggol nang mahabang panahon at namuhay nang alinsunod sa mga makabagong lakad ng panahon; gay unman, sila'y walang iniwan sa Pitong Nahihimbing dahil sa pagkamatapating loob at pagkahuli at masasabing sila'y mga tagabukid sa isang bulwagan ng sayawan. Kung ito ang siyang nangyayari sa kanila sa Madrid, na hindi naman gaanong natatangi sa kamulatan at karunungan, ana kaya ang magiging palagay sa kanila sa Pransiya, Inglatera at Alemanya, mga bansang ang lahat ng tao'y bumabasa ng mga pahayagan, ang karaniwang tao'y may pinag-aralang hindi naaabot ng mga mahal na tao sa Maynila, ni kahit na sa kalingkingan nila? Kung sasariwain natin sa gunita ang sinabi ko sa inyo tungkol sa babaing pinangaserahan ko sa Paris, iyong si Ginang Lejardinel l na may kabilugan at katabaan at ang asawa niyang lalaki na nakaaalam na mabuti ng kasaysayang pangkalahatan, lalo na ng kasaysayan ng sariling baxan niya, heQgrapiya, matematika, at nagsasalita't sumusulat n\mg matuwiH ng kanyang wika, ilan sa mga dakilang maginoong humahawak ng matataas na tungkulin ang makapagsasabing sila rna'y nakaaalam din ng gayon? At tiniyak nila sa aking nakahihigit pa raw ang mga Aleman at gayon din naman ang mga Ingles. Kaya, kapag sinasabi namin dito sa isang di-kilala kung ipinakikilala ang isang kaibigan na; (lAng ginoo ay isang manananggol, naging hukom, notaryo, at maraming iba pa", ay natitigilan sila at tinititigan kaming may pagtataka, at itinatanong kung paano maaaring tumibok ang mga batas at magkaroon ng buhay ang katarungan sa ilalim ng gayong nakasisindak na kalagayan. At hindi na tayo pakalalayo pa, sa ating mga kababayan ay inaari akong isa na sa lalong palaaral at may malaking kakayahan: datapuwa't kung ihahambing ko ang aking sarili sa maraming binatang nakilala ko sa iba't ibang bansa, ay ipinagtatapat kong napapansin ko ang sariling nasa isang bay tang na napakababa~ at dito'y aking nahuhulo na upang ako'y makapantay nila, ay nangangailangan ako ng maraming taong pag-aaral, malaking kabutihang palad at lalo pang malaking kakayahan, at gayun11 Ang kaserang pransesa ni Rizal sa loob ng panahon ng kanyang pamamahinga sa Parts nang 1883 ay siya niyang tinutukoy dito.

-219-

man ang mga binatang ito' y lalo pang bata -kaysa akin. Hindi ko tinutukoy ang mga binata sa bayang ito; sa mga ito'y nakikilala ko . . . . . . . . . . . . . . . . talagang magaling at ito'y hindi sapagka't kapos sila sa kakayahan; hindi, matatalino sila, nagsisimpan ng mala king katibayan ng loob, datapuwa't ang mga kasamaan sa pagtuturo ay nagiging dahilan kung bakit sila'y nangangailangang lalong magpakapagal at maging kakaunti ang matutuhan, gay a rin ng nangyayari riyan sa atin; ang buhay na kanilang tinutunton ay ang mga restauran at mga bilyar; ang mga halimbawang namamalas nila sa mga matatanda at may matataas na katungkulan ay katamaran at walang kabuluhang usapan; ang bahagyang pampasiglang ibinihigay ng pamahalaan sa mga mag-aaral, gaya rin diyan, na ang tanging kaibhan ay hinahangad natin diyan na huwag manghimasok ang mga maykapangyarihan sa mga hagay na pinag-aaralan bagkus pabayaan sila't huwag gambalain; sa pagkakamalas na ang isang tao'y nakaaakyat sa kapangyarihan sa pamamagi tan ng pagkamadaldal at mga pakana, sa pagkakaanih sa ganito 0 gayong lapian, ang lahat ng mga ito'y pawang nakatutulong sa pagk unsiyami ng maraming napakamaligayang mga kakayahan; napakarami ang mga binatang walang pagsalang magtatagumpay saka ing maging iiba ang mga kaparaanan. Ang lalong isinasakit ng loob ko ay marami tayong mga kahabayan, na sapagka't nalason na ng ganitong kapaligiran, ay umaanib sa mga samahang tinututulan ng kanilang budhi; hinahanap nila ang kaluwalhatian kahit ito'y paggugulan ng salapi at pagkaaglahi, at hindi alang-alang sa sariling karapatan nila kundi sa pamamagitan ng mga piging at mga pakana; hindi nila iniisip na ang gayong uri ng kaluwalhatian ay isang ningas-kugon na walang ibang kinahihinatnan kundi abong nakarurungis at nawawalan ng kabuluhan pagkatapos.12 Sa dahilang ito, sakaling paririto ang mga pamangkin ko, ay hindi ko ninanais na sila'y pumarito sa Madrid, tangi na lamang kung mag-aaral sila ng batas, bagay na totoong kailangan at napapanahon pa, sapagka't ang pinakamagagaling na mga propesor ng batas na maaaring matagpuan sa Espanya ay naririto at sapagka't ito'y isang karerang ang wika nga'y isang pangunahing pangangai1angan; inaal~ala kong ang Madrid ay siyang pinakamabuting paaralan para sa layuning ito, kung aalagatain ang tanging kakanyahan ng bayall sa lahat ng mga ginagawa niya. 12 Sa pagbasa sa mahabang talatang Ito'y hindi ba maipalalagay ng isang makakabasa na ang tinutukoy ni Rizal ay ang Pilipinas?

-220-

kasalukuyang

nangyayari

Sa kasalukuyan, si Doktor Franco,13 ang rnanggagamot na nagsanay riyan ng rnahabang panahon, ay karnag-aaral ko. Siya'y naging propesor ko, at naging katangi-tangi, lalo na sa paglalagpak sa rnga rnag-aaral, at sa pagkakapahayag niya, sa sirnula pa lamang ng aking karera, na karning lahat ng rnga rnag-aaral ay ihuhulog niya. Si Dandoy14 na ang rnagsabi, noong16 . . . . . . . . . 13 Si Jose Franco ay isang "Lisensiado sa Anatomia at Histologia, Anatomia Descriptiva y sa Unibersidad ng Sto. Tomas - (1880-1881). 14 Si Dandoy ay dili iba kundi si Leandco Lopez na kanyang bayaw. 16 Dito natapos ang putol ns sulat ns ito

}

-Z21~

Medicina", na naging guro sa Diseccion, pangalawang kurso, Lopez,

kapatid

ni Rizal.

Ant'onino

64. BOOat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

lbig nang bumalik ni Rizal. - Nag-iisip sa kanyang pananahanan sa Hongkong. - Nakikibalita si Paciano tungkol sa asukal ng remolatsa sa Europa. - "Sumulat ka sa ating mga magulang ng mga bagay na makalulugod sa kanila", ang payo kay Rizal. ~

Kalamba, Laguna Unang araw n~ Enero, 1885 G.

JOSE RrzAL

1\lINAMAHAL KONG KA ATID:

Natanggap namin ang sulat mong may petsang ika-16 ng Nobyembre; doo'y iyong sinasabi, tangi sa iba't ibang bagay, na iniisip mo nang urnuwi alang-alang sa kapakanan ng kaanak; sapagka't ito'y may kaselanan, ay kinakailangang pag-isip-isiping mabuti upang lutasin; sa ganang akin, kung hihingin mo ang aking pasiya, ay may palagay akong dahil sa walang makapananagot na sinurnan sa atin na ang iyong pagbalik ay di makalilikha sa hinaharap ng sarna ng loob sa ating mga rnagulang, at sapagka't lalong madali pa sa aking makaipon ng iyong buwanang gugulin kaysa pagpaunahan nang biglaan ang halaga ng iyong pasahe, at sa dahilang sa wakas ay di pa ako tinatalikdan ng pag-asang darating sa atin ang lalong rnabubuting panahon, ay iniisip kong kailangan rnong ipagpatuloy ang iyong pagaaral, upang rnatapos rno man lamang ang iyong karera bago maubos ang ating mapagkukunan; at sa gayo'y titingnan ko kung mapahihintulutang makadalaw sa iyo ang ating mga rnagulang sa Hongkong, at sinasabi kong sa Hongkong, sapagka't nakapag.. sasalita ka ng Ingles 0 kaya'y hindi rno paghihirapan nang rnalaki ang pagkakatuto nito at magiging magaan sa iyo ang pans am antalang pananahanan doon: sakaling magkaroon ka ng isang pag-222 -

kakataon Chalimbawa'y sa pagsusulat) na mapasok ka sa isang gawaing marangal na di makapipinsala sa iyong pag-aaral, ay dapat mong samantalahin; una, sapagka't yao'y naaagpang sa ating mga kapakanan at pagkatapos ay dahil sa maaaring mangyari, ito'y mahirap na matagpuan, higit sa mahirap ay hindi maaari; subali't dapat na mabuhay sa mga pangarap, pagka't kung di gayon, ang tunay na buhay ay sapat na makautas -sa isang tao, at sinasabi ko ito pagka't ako'y nabubuhay sa mga hinagap bagaman gayon na lamang ang takbo ng hanap-buhay; sa paraan lamang na sa halip ng magaganda at malalaking pangarap na gaya ng inaangkin ko noong una, ay pinapagkakasya ko na ngayon sa was tong pangangailangan, huwag lamang mahulog sa pagkakautang na gay a ng nangyayari sa maraming kahabag-habag na kababayan natin. Kung iniisip mong sumulat sa amin, ay ibig kong balitaan mo kami nang kaunti, matapos makakuha ng mabubuting ulat, tungkol sa remolatsang inaani sa Europa upang malaman namin kung ana ang dapat gawin. Sapagka't iyon lamang ang nakakalaban ng asukal ng tubo, kung ang mga mangangabyaw na tagariyan ay makapagpapatuloy sa loob ng dalawang taon 0 mahigit pa, ay wala na kaming magagawa rito kundi ang patalo; datapuwa't kung, ayon sa mga sabi-sapi, ay marami nang nagpapabay a sa kalakal na ito, sapagka't wala nang halaga at sila'y nangungulugi ay sa amin, kung gayon, nauukol ang pagtatakda ng dapat sundin: dahil dito'y kailangan ngang ang mga ulat mo'y maging lalong tiyak at tumpak hangga't maaari. Hinggil sa kagahulang kinasadlakan ng asukal-pilipino, da-路 hil sa bagong kapasyahan ng Ministro ng Ultramar, ay walang gaanong dapat idaing, una'y sapagka't bago dumating ang utos na ito, ang mga asukal-kubano ay nagbabayad sa mga daungan ng Peninsula (Espanya) ng apat sa limang bahaging higit sa mga asukal natin, at tumpak na tayo'y mabigaran ngayon sa batas ng katumbasan (compensacion), samakatuwid, ang 15 piseta, humigit kumulang (3 piso) sa bawa't tonelada ( na sa aking palagay ay siyang kabayaran sa Aduwana na ipinapataw sa asukalpilipino), ay hindi ipaghihirap ni iyayaman ng magsasaka; at sa wakas, ay sapagka't utus-hari, hindi mababali. Ang tunay na kapahamakan natin ay ang ating- kalayuang disapala sa malalaking pusod ng kalakalan. Itinatagubilin ko sa iyong sulatan 1110 ang ating mga magulang ng mga bagay na makapagpapaligaya sa kanila, kahit na laban nang kaunti sa ]{araniwang uga]ing iyan, kung hindi man nababagay sa gayon, nang sa paraang ito'y rnalunasan rno kahit

-- 223 -

kaunti ang kanilang damdamin sa pagkakalayo mong lubhang dinidibdib ng matatandang ito. Katungkulan nating patamisin hanggang maaari ang maigsing panahong nalalabi sa kanilang buhay. Pagkatapos ng Tatlong Hari ay magsisimula na ako ng pagkabyaw, na maaaring tumagal nang hanggang Mayo, sa loob ng panahong ito'y hindi ako maninirahan sa bahay, mali ban sa mga araw ng Linggo, kaya't dahil doon marahil ay hindi kita masusulatan. Marami tayong tuba, samakatuwid ay maraming ani, ngunilt sa dahilang ang mga ani'y nangangahulugan ng mga pangulugi, alinsunod sa kasalukuyang lakad ng pangangalakal, ang pangulugi'y lumalaki habang lumalaki ang ani. Patuloy kaming lahat sa pagkakaroon ng mabuting kalusugan. Ang iyong kapatid,

PACIANO

- 224 -

RIZAL MERCADO

65. Bahagi ng Isang

Sulat~

. . . . . na maaaring makabalisa sa inyo tungkol sa akin, ang masasabi ko'y ginagawa ko ang buong makakaya ko upang kayo'y malugod. Isang taon na ngayong sa pagsunod sa pahiwatig ng ama ko, hanggang maaari ay ikinukubli ko ang aking pagkatao, at sinisikap na huwag makatawag ng pans in ninuman ang aking katauhan. Sinabi ninyo sa aking huwag na akong susulat; kaya nga, binitiwan ko na ang panulat na siyang kaisaisang kasangkapang magagamit ko, at sinimulan kong gamitin sa isang paraang hindi naman gaanong masama, at kung bagaman hinahawakan kong paminsan-minsan, ito'y sapagka't may mabibigat na kadahilanang pumilit sa akin, at kahit na sa gayong pagk~kataon ay inilingid kG) ang aJing pangalan, alang-alang sa pagmamahal sa pagku~ubling kinattailangan ko. Kung Sa kabila nito'y magkaroon pa aklo ng mga kaaway, ay bayaan natin silang maging kaaway.l Mahirap mabuhay rtang walang anumang sarna ng loob sa buhay; datapuwa't ang kapahamakan ay hindi nangangahulugan ng kawalang puri, at masaya kong tatanggapin ang kapahamakan kung ito'y makapagtataboy ng kaimbihan at pagiging hamak. Habang tayo'y nagiging karapat-dapat sa pagpapahalaga ng mga taong nakakikilala sa atin, habang ang budhi nati'y isang kaibigan sa ating mga pagninilay-nilay, ana ang kabuluhan ng ibang bagay? Tayo'y ipinanganak sa gitna ng isang lipunang ang bu,

* Sa

bahaging ito ng suJat na di mapag-aalinlanganang kay Rizal, ay wala ring sinasabing pinadadalhan, walang petsa, walang katapusan at walang lagda. Gayunma'y maaakalang sinulat sa Madrid nang mga unang araw ng taong 1885 bHang kasagutan sa sulat ng kanyang ina nDong ika-14 ng Disyembre, 1884. 1 Sa sulat ng kanyang inang binabanggit sa sinundang tala, na sinulat sa Maynila, sa bahay ni Leonor Rivera, ay buong higpit na itinatagubilin sa kanyang huwag nang susulat ng mga bagay na maaaring isama ng loob niya (ng ina) 0 ipagdamdam (gaya ng talumpati _ni Rizal sa piging kina Luna at Hidalgo). ::pinagugunita rin naman sa kanya na eng pagiging napakarunong ay naghahatid sa tao sa maraming kapahamakan. Ang sulat ng kanyang ina'y sinulat ng sariling kamay nita, at halos hindi mab'lsa sa kalabuan. liaya sinipi ni Leonor at ang siping ito ang ipinadala kay Rizal.

- 225 -

hay na pampulitiko ay napakakakatuwa na walang nalalabing pag-asa sa atin kundi ang mangayupapa 0 mamatay: kung alin sa mga ito ang nararapat piliin, ang budhi'y siyang nararapat magpasiya. Kaya magsimpan tayo ng pagtitiwala sa Diyos at sa katapatan ng ating mga balak; kung ang pagkakaroon ng isang nasa at ang pagkakanasa ng kabutihan ay nagdadala ng kapahamakan bilang ganti, ay ano ang ating magagawa? Ang pinakamahalagang pamanang maiiwan ng mga magulang sa kanilang mga anak ay ang katwiran sa mga hatol, kagandahang loob sa mga karapatan at ang pagkamasigasig sa gitna ng kahirapan; ang pinakadakilang karangalang maigaganti ng isang anak sa kanyang mga magulang ay ang karangalan at ang mabuting ngalan: na ang mga gawa ng anak ay hindi kailan man makapagpanginig sa galit 0 sa kahihiyan sa kanyang mga magulang, at Diyos ang magkakaloob ng iba pa: ang mga kalungkutan at mga kahirapan ay natatapos na kasabay ng buhay at ng tao; ang gunita ay minamana ng kaanak na nagpapala 0 sumusumpa sa yumao. Gayon sana ang ninanasa ko upang ako'y maka . . . . . Maaari kong ulitin at sabihing malakas na ako'y anak ng pinakamarangal na lalaki at ng pinakamabait na babae sa aking bayan, na walang sukat ikalungkot ang aking mga magulang sa pagkakasilang sa akin sa maliwanag at kung sakali'y nasisiyahan pa nga sila, sapagka't ngayon ay hindi ko inaakalang isang pagmamayahang ang pagbanggit sa aking sarili. 2 Hagay sa sinabi ninyo hinggil sa aking mga tungkulin bilang isang Kristiyano, ay ikinasisiya kong sabihin sa inyo na kahit isang sandali man lamang ay hindi ako nawalan ng pananampalataya sa mga simulaing pinagbabatayan ng ating relihiyon ; ang sinampalatayanan ko noong ako'y bata ay nahalinhan ng mga pananalig sa aking pagbibinata, na inaasahan kong maguugat nang malalim sa akin, ang pananampalatayang ito'y hindi nararapat mabago kahit na suriin at kahit magdaan ang mahabang ranahon, at nararapat na maging suliranin ng pag-iisip sa ha]ip na suliranin ng puso; hmvag tayong magsumakit na mahuhay sa mga pafaya at mga kabulaanan. Kung ana man ang ~ina sampalatayanan ko ngayon ay sinasampalatayanan ko dahil sa napagkuru-kuro ko , at ito'y sapagka't hindi matatanggap ng aking budhi kundi iyon lamang naaayon sa matwid na pagkukuro. iVlaaaring itungo lw ang aking lllo sa isang mahiwagang :! Sa ibabaw ng ml':9 payo't tagubilin ng kanyang ina na ilagan ang a numang ipagiging s9nhi ng kapahamakan, ay napagmamalas na hindi pinahahalagahan ni Rizal ang pagkakaroon ng kapahamakan, kung dahil dito'y matatamo niya ang karangalan at paggalang sa kanya; kaya't sinikap na ipaliwanag at papalllw::llain ang kanyang ina sa mga sumtlsunod na talataan. sa pam<lm!lgit:.n ng paglaJahad ng k a nyang mga kuro at paJagay.

-- 226 ---

bagay, tuwing ito'y nagbubuhat sa isang tunay na pangyayari, nguni't hindi kailanman sa isang bagay na baligho, ni sa isang maaarin~ mangyari lamang. Ang relihiyon, sa ganang akin, ay siyang pinakabanal na bagay, pinakawagas, pinakamahiwaga, lcaya't walang anumang kamaliang inihalo ng tao, at inaakala kong ako'y magkukulang sa aking tungkulin, maging taong nag-iisip, kung tatalikdan ko ang aking pangangatwiran at tatanggapin ang kabalighuan. Naniniwala akong hindi ako parurusahan ng Diyos kung sa pagsisikap kong siya'y makilala ay kinakasangkapan ko ang aking katwiran at pang-unawa, na siyang mga pinakamahahalagang mga biyaya Niya; naniniwala akong upang siya'y lalong maparangalan) ang tanging magagawa ko'y humandog sa Kanya at gamitin sa Ialong mabuting paraan ang pinakamahalagang bagay na ipinagkaloob N iya sa akin, katulad din nang kapag ako'y humahandog sa mga magulang ko, ay isinusuot ko ang pinakamagandang damit na ibinigay nil a sa akin. s Sakaling dumating ang panahon na magkamit ako, kahit na katiting, niyong liwanag na makadiyos na tinatawag na agham, ay hindi ako magaatubiling gamitin iyon sa paglilingkod sa Diyos, at sakaling sa pangangatwiran ko'y makagawa ako ng isang pagkakamali, mahulog ako sa isang pagkakabiso, ay hindi ako parurusahan ng

路 DIVOS J

. . . . . . . .

3 Pinagpapayuhan din siya ng kanyang ina sa sulat na iyon, na nasa路 wikang Tagalog, na "bago ang lahat ay huwag kang magkukulang sa iyong mga tungkulin sa pagka-kristiyano, sapagka't sa ganang akin, iyon ay lalong kalugud-lugod kaysa ikaw ay maging marunong, sapagka't kung minsan, ang karunungan ay naghahatid sa atin sa rnalabis na kapahamakan", kaya't sa mga pangaral na ito sinasagot ang kanyang ina sa pamamagitan ng paglalahad ng kanyang mga simulain humigit-kumulang ay siya ring inulit sa kanyang mga sulat kay P. Pastells nang siya'y nasa Dapitan. 4 Sayang at hindi natin nakita ang karugtong ng sulat na ito, at naputol sa kalagitnaan ang paglalahad ng kanyang mga paniniwala at mga simulain hinggil sa relihiyon.

- 227 --

66. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal

Hinihiling kay Rizal na sulatan si Pari Faura :to

:to

Albay Ika-25 ng Abril, 1885 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG JOSE:

Ibinabalita ko sa iyong noong ika-23 ng Marso ay umalis kami sa Kalamba patungong Maynila at noong ika-25 ay umalis kami sa Maynila para sa Ulumbayang ito ng Albay na siyang bagong pinagdalhan sa akin. Kasama ko si Olimpia at ang batang maliit na si Cesario. Kami'y maligayang dumating dito, datapuwa't ang panganay na si Aristeo ay iniwan namin sa Kalamba, sa kanila. Ako'y ipinadala rito dahil sa suliranin ng meteorolohiya at pagmamatyag sa Bulkan; dahil dito'y pumarito si P. Faura noong ika-23 ng Abril upang ituro sa akin ang gagawin at itayo ang lahat ng mga kagamitan ukol sa meteorolohiya; kasama si P. Badlo, at silang lahat ay nagpapakumusta sa iyo. Sila'y umalis noong ika-25 ng buwang nabanggit at tumungo sa Atimonan, Tayabas, dahil sa layong nauukol din sa meteorolohiya. Sa mga gawaing itong meteorolohiko ay binabayaran ako ng 12'50 piso, sa mga gawaing ukol sa Koreo ng 12.50 at ang sinasahod ko sa pahatiran-kawad na 41 '00 ay siyang nauukol sa katungkulan kong pangalawang telegrapista at panlimang 0pisyal sa Pangasiwaan. Sa harap ng lahat ng ito" sakaling ik~w ay susulat kay P. Faura, ay ipakiusap mong kung -maaari ay ilipat ako sa Kalamba, yamang ang paring ito'y malakas sa Inspektor Heneral ng T elegrapo at sa Pangkalahatang Patnugot ng Pangasi-

,._- 228 --

waang Sibil, sa Inspektor Heneral na si Ginoong Jose Costa at sa Patnugot na si Ginoong Barrantes; inaakala kong kapag hiniling ng Paring iyon ay hindi makatatanggi ang mga ginoong ito dahil sa pag-aalang-alang ng mga ito sa kanya. Ninanais naming ikaw sana ay malusog at umuwi sa loob ng madaling panahon sa Kapuluang ito. Hanggang dito, at batid mo nang ikaw ay may isang bayaw na sa iyo'y nagmamahal at maaari mong pag-utusan sa lahat ng sandali. SILVESTRE

U BALDO

Habol: Kaming nannto sa Albay ay mabubuti; tungkol sa mga nasa Kalamba ay hindi namin nalalaman sapagka't wala pa kaming tinatanggap na sulat nila.

67.

Buhat kay Olimpia para sa kanyang kapatid na si Rizal

Sumulat uli kay P. Faura

.. ..

Albay, Ika-12 ng Hunyo. 1885 GINOONG JOSE RIZAL l\1INAMAHAL KONG KAPATID:

Bagarnan at dirno aco sinusulatan ay aco'i, surnulat din sayo; natatalastas cong rnasarna ang loob rno, at me sentirniento ca at icao ay di naaalaala, itoy huag rnong acalain at sa tuing susulat sayo si Silvestre, ay acoy casarna nia sa sulat na ipinadadala dian sayo; cay a larnang hindi rno rnaquita ang tunay na letra co ay dahilan sa aquing rnanga guinagawa, daladalaua ang bata na parejong rnalicot. Caya aco'i, didispensahin mona dito sa rnanga bagay na ito. Cami figayon ay nandito sa Albay rneron na earning tatlong buan dito, ang casarna narnin dining alila ay si Sinforosa capatid ni Policarpio na sia naming na cacasarnasarna saan man carni maparoon. May, cung ibig mo at magagauan rno nang rnagaleng na para came ay rnagpirrne na sa Calarnba, ay totoong rnadali, que P. Faura, ca lamang sumulat at ipagbilen rnong, cung caelan man at carney rnagca gus tong urnalis dine ay susulat larnang came sa cania, at sa ganoang buan. Came ay gauan ng rnagaling para rnailipat came sa Calamba ito ay sia rnong isusulat sa cania sapagcat ang puno fig telegrafos hindi rnahia sa malaquing pag tifigin dito sa Pareng ito. Cay a totoong malaque ang cagustuhan narnin carni ay rnabalic sa atin av dahilan que

- 230 -

na tatay at nanay na sa sam a ang loob dahil sa arr:ing pag alis o Caya gauin rno ang totoong rnagaling at itong si Padre Faura ay yong sulatang rnabuti at rnarahil ay rnacoconsigue. Casarna dito ang rnararning cornusta sayo nitong yong capatid na nag nanasa na icao ay rnaquita agad. OLIMPIA RIZAL

- 231 -

• 68. Buhat kay M. T. Hidalgo at Saturnina para sa kapatid nitong si Rizal

Naghihinanakit si Rizal sa dahilang hindi nakatatanggap ng sulat buhat sa mga kapatid niya. Pinadalhan siya ng 100 piso para sa pagdodoktor.

• • • Kalarnba, Laguna, K.P. Ika-16 ng Hulyo, 1885. GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG BAYAW:

Ikaw ay naghihinanakit nang gayon na larnang sa dahilang ako karni'y rnatagal nang hindi surnusulat sa iyo, at ikaw ay may rnatwid upang rnaghinanakit; sa dahilang palibhasa tayo'y nagkakabuklud-buklod pa ng rnahihigpit na tali ng angkan, sa ikasisiya ng kalooban natin ay kinakailangang rnalarnan ng bawa't isa ang kalagayan ng iba sa ilalirn ng lahat ng paraan ng pagtingin, datapuwa't iyo'y hindi narnin ginawa, sa dahilang tuwing dumarating ang iyong rnga sulat sa rnga rninarnahal na rnagulang natin at sa kapatid na Paci~no, ay nababatid narnin ang rnga nilalarnan doon, at ikinagagalak naming ikaw ay rnabuti, napag-alaman narnin ang pagsulong rno sa pag-aaral at sa lipunang iyan, gaya rin ng rnga parnamagitan ng rnga sulat nila sa iyo na hindi naman nila kinaliligtaang karni'y banggitin, ay napag-alaman rno ang kalagayan namin sa tuwi-tuwina; dahil dito'y ipagpapaurnanhin rno iyon sa arnin yarnang lahat ng pagl<ul<ulang, libal1 sa ilang napakabihirang kataliwasan ay laging pinagpapaurnanhinan sa 100b ng angkan. Bagay sa rnga balita ay wala aI<Ol1g rnasasabi sa iyo sapagka't inuubos na lahat ni Paciano sa sulat niya, at tungkol sa rnga rnaliliit na parnangkin rno sa panig narnin ay gayon din, ang kapatid rnong babae

- 232 -

ang siyang magbabalita sa iyo. Ang tanging masasabi ko sa iyo ay dito 0 sa Maynila, ayon sa sabi-sabi, ay may mangilanngilang nagkakasakit ng kolerang mahina, at sinabi kong ayon sa pala-palagay, sa dahilang hindi ko natitiyak ang bagay na ito at ang pamahalaan man ay hindi pa kumikilalang iyon ay gayon ngang sakit. T ungkol sa bagay na ito, ana ba ang masasabi mo hinggil sa birus na Ferran na nakapagliligtas sa sakit na iyon? Kahimanawari'y maging to too at mabawasan man lamang niyon ang ibinubunga ng kakila-kilabot na hampas na ito sa sangkatauhan. Kung makasumpong ka riyan sa wikang kastila ng aklat ni Emilio na sinulat ni Roussaeu, ay ninanais ko sanang magkaroon, dito'y wala akong makita sa alin mang aklatan. Angaw-angaw na paggiliw ang ipinaaabot namin sa iyo at alam mo ang kalakhan ng pagmamahal. sa iyo nitong iyong bayaw. Mag-aanim na buwan nang si Silvestre ay nasa-Albay, may balita kaming ibabalik siya rito, datapuwa't doo'y nasisiyahan siya - kumikita siya ng mga 90 pisong pinakasahod at iba pang upa. MANUEL TIMOTEO DE HIDALGO

Habol: Nalimutan kong sabihin sa iyo ang pinakamahalaga. K~ming naririto ay mabubuti, gayon din ang minamahal nating mga magulang at mga kapatid. PAALAM GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Huwag mong dadamdamin ang di mo pagtanggap fig sulat co, at laguing nababasa co ang mga sulat mo dine sa Tatay na pagquiquita co ang lagay mo dian, na mabute ang lagay mo. Tangapin mo ang $100 na para mago:lsta sa pag dodoctor ITlO pad ala namin ni cufiado Maneng mo. Ybinabalita co sa yo na dalaua na ang anac co, ang pafiganay si Alfredo, sumunod ay si Adela, figa-yoi, bunt is aco ng ualong buan, pagaralan mong mabute ang pag asiste sa paris narnin, at sigurong sa caramihan narnin ay di rnauaualan fig rnaghihirap sa saquit n'a ito.

-233-

Sacaling mag cacapanahon ca na mapagaralan ang mga ingrediente sa pag pipinta fig dajon, ay ibile aco ng cortante at mol de para sa dajon fig bulaclac cung alin ang pinaca mabute. Pag cami'y napatungo sa Maynila ay pacucunan co fig retrato sina Alfredo at ipadadala co sa yo at fig maquita ang hichura nitong malilicot na ito. Cahimanauaring acoy macatauid din at tayo'i magquiquita pa. Cumusta at saca na aco susulat ule at nag mamadali nang aalis nalalaman mo na ang laguing nagmamahal sa jyo tuina sa lahat fig horas . SATURNINA RIZAL .

)

- 234 --

69. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal

Idinaraing ni Rizal na hindi ipinadadala sa kanya sa kaukulang panahon ang pensiyon. Sa Alemanya 0 Inglatera upang magaral ng paggagamot sa mga sakit sa mata. Hang balitCl tungkol sa pangangasiwa sa Asiyenda sa Kalamba. Paghihikahos at gutom, datapuwa't patuloy ang ningning at mga prusisyon.

( Malabo ang orihinal) ~

Kalamba, Laguna lka-16 ng Hulyo, 1885

)

GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Ngayo'y tinanggap naming sabay ang dalawang sulat mo na ang mga petsa ay ika-IO at ika-30 ng nagdaang Marso. Hindi ko mawari kung bakit nabalam nang gayong katagal ang mga ito, dahil sa ang karaniwang itinatagal ay 45 araw lamang. Kung ito'y nangyayari sa mga sulat mo, ay ito rin 0 kaya'y rnasahol pa sa rito marahil ang nangyayari sa rnga sulat narnin. Ito'y nagiging dahilan ng pagkakaudlot at ng paimbabaw 11a panlalarnig ng pakikipagsulatan, bukod pa ng pagkarnuhing pinupukaw sa akin ng panulat at papel, sa paniniwala lwng ang rnga ito'y hindi nakapagpapabago halos sa rnga damdarning tinataglay ng rnag-aanak, at bilang patotoo nito'y ang mga magulang natin ang siyang rnagsabi. Sa harap ng ganitong rnga paliwanag ay nararapat nating bawasan sa panahong hinaharap ang ating pananabik sapagka't gayon ang kanilang ninanais. Malaki ang matuwid rno sa pagsasabing hindi ipinadadala sa iyo ang pensiyon. Ito'y hindi dahi1 sa katabangan ng loob,

-235 --

manapa' y dahil marahil sa paghihikahos sa kabuhayan 0 sa kawalan ng hanapbuhay, at talagang hindi nga dahil sa ayaw ipadala sa iyo. Ang tungkuling ito'y sa balikat ko lamang nakaatang buhat nang sandaling iyo'y pinagtibay ko, pagkakapagpatibay na hindi maaaring pagsisihan sa dahilang naaakma nang panahong iyon sa lakad ng ating kabuhayan, datapuwa't sa dahilang ito'y nagkaroon ng hugis na lubos na kasalungat ng mga inaasahan natin, ito't ang kagipitang dinaranas namin ay siyang dahilan ng pagkabalam ng pagpapadala ng pensiyon mo, at siyang nananaig sa kabila ng kalakhan at kabutihan ng aming kalooban. Sa kabila ng kapakinabangan ng ginawang pagtutulad ng asukal dito, sa nanggagaling sa Kuba at Puwerto Riko, na utang sa kagandahang Ioob ng Hari at ni Ginoong T. de Valdosera, ang mga pilon ng asukal dim sa Kalamba ay hindi natitigatig sa ganap na katahimikan na til a baga walang kinalaman_ sa kanila ang mahalagang kapasiyahang ito. Hindi ibig sabihin nito'y hindi nainin pinasasalamatan ang kahalagahan ng mabuting pagbabagong ito, bagama't hanggang sa mga sandaling ito'y hindi pa nak~kagawa ng mabuting bunga niya; ang bagay na ito marahil ay W{lla na sa mga kamay niya kundi nasa mga kamay ng mga umaa i ng remolatsa; sukat nang iukol sa katarungan ang nauukol sa kanya at masayang-masaya na ang lahat. Sinasabing sa buwan ng Agosto ay magkakaroon ng pagkilos ang panindang ito; magkaroon man 0 hindi, ay ipagbibili namin sa buwang iyon ang asukal at sa gayon ay maipadadala ko sa iyo sa pamamagitan ng pahatid-kawad ang lahat ng nauukol sa iyo at may dagdag pa; samantala'y iyong ipagbili ang mga hiyas mo. . Sa isa sa mga sulat mong nauna ay sinabi mong ikaw ay tutungo sa Alemanya pagkatapos na matamo mo ang pagdodoktor, upang mag-aral ng paggagamot sa mata, at ngayon sa huli mong sulat ay sinasabi mong ikaw ay sa Inglatera _tutungo, at ikaw ay humihingi ng kuru-kuro hinggil sa balak na ito; sa ganang akin, ay ganap na walang pagkakaiba ang alinPlan sa dalawa, kung pinag-aaralan din dito sa huH ang pinag-aaralan doon sa una; ang kadalubhasaan sa bagay na ito ay pakikinabangan ng g~yon na lamang ng angkan sapagka't sa bayang ito'y kakaunti lamang 0 wala pang dalubhasa sa sangay na ito. Si Choleng ay nasa kina Donya Basilia na naman; kinuha siya rito noong wala ako sa bahay; kapag si Donya Basilia .ay namatay ay saka lamang tiyak fla siya'y maaaring tumigil sa ating bahay. -236-

T ungkol sa mga bagay-bagay sa bayan, ay walang anumang mahalagang nangyari, liban sa pagkadalaw sa Asiyenda nang taong ito. Dumating ang buwan ng Hunyo at laban sa kinagawian, ang lahat ng mga namumuwisan ay lumitaw na hindi nakababayad ng kani-kanilang mga buwis, bagay na ikinagalit ng lahat ng mga Pari lalung-lalo na ng Paring Tagapangasiwa, na hindi nagtanung-tanong pa kung ana ang maaaring naging dahilan ng hindi nila pagkakabayad, kung ito ba'y dahil sa ayaw magbayad, 0 dahil kaya sa kawalan ng maibabayad, masamang ani, mababang halaga 0 ang pagtataas tuwina ng buwis, manapa'y bilang parusa sa pagkukulang sa maagap na pagbabayad, kagyat niyang ipinahayag na walang namumuwisan sa lahat rig mga lupain ng Asiyenda at kaalinsabay ng pahayag na iyon ay inanyayahan ang mga taga-ibang bayan na kumuha ng mga lupang ipinahayag na walang tao. Ang ilang namumuwisan ay nangatakot at nangagbayad ng bahagi ng pagkakautang nila. Ang ibinayad nila'y ang pinagbilhan sa mababang halaga ng kanilang asukal. Ang ilan nama'y lalong tumapang marahil, dahil sa namalas nilang wala 0 kakaunti ang tumutugon sa paanyaya, 0 marahil ay dahil sa sila'y magaling na )alaki ay ipinagpapaliban-liban nila ang pagpagbabayad; at laha~ ay nagbiga ng kani-kanilang dahilan sa Uldog. Nang mamalas nito na ng hindi pagbabayad ay hindi naman pinagkaisahan ay natu 0 siyang mag-ayos niyon sa isang kaparaanang nakapagpanumbalik sa dating pagpapalagayan ng Tagapangasiwa at ng mga namumuwisan. Ang ganitong pagkakalutas ng suliranin ay ikinagalak ng lahat, bukod tangi ng apat 0 limang totoong sinawi ng palabas, na sinamsaman ng lupang ipinagkaloob sa mga mabubuting maglingkod, at ng isang taong tumanggap sa Paring Visitador ng isang suntok, na magiliwing dumapo sa ulo niya, dahil sa pagkakapagtanggol sa pamamagitan ng dalawang salawikaing latin ukol sa paghihikahos ng bayang nalalahad sa paningin ng lahat. Maging paggiliw 0 pagduhagi man iyon, ang totoo'y ginanti ng napakalamig na halakhak. Ang sandaling kaguluhang itong ipinasok ng T agapangasiwa sa mga bagay-bagay sa Asiyenda at ng mga namumuwisan ay hindi minabuti kahit na ng korporasiyon, at dahil dito'y inilipat ang Tagapangasiwa sa ibang pook at humalili sa kanya ang Uldog sa Binyang; sinasabing ito'y ayaw na ayaw na siya' y paghihintayin. Ang kasalatan sa salapi rito'y hindi naman malubhangmalubha, gaya ng maaaring akalain, sa dahilang mayroon pa namang maraming salapi upang gugulin sa mga prusisiyon at

_. 237-

mga misa de grasya at sapat na salapi upang ibili ng isang magarang palamuting inilalagay sa harap ng altar, na yari sa pilak at ng dalawang kampana; totoo ngang ang karamihan ay makalawa na lamang kumakain isang araw kung hindi man sila sapilitang nangingilin at lagi nang nahuhuli sa pagbibigay ng maliliit na ambag, datapuwa't huwag namang akalaing dahil sa bagay na ito, kami'y kulang palad sa lahat ng bagay, sa dahilang bagaman may paghihikahos sa isang panig, ay may labis namang ingay at ningning sa kabila, at iyon ay nababayaran nito. Gumaganap na sa kani-kanilang tungkulin ang mga bagong Gubernadorsilyo; pinagtibay ang karamihan ng mga nangunguna sa hanay ng tigtatatlong .taong iminungkahi, kakaunti sa mga nasa-pangalawa 0 pangatIo sa hanay, tatIo 0 apat na hindi kasa~a sa tatlong iminungkahi ang mga na~sitang~ ~ap ng tungkulm na parang ulan sa buwan ng Mayo, at smasabl kong parang ulan sa buwan ng Mayo, sa Clahilang pati mga taga-Kalamba (at hindi naman sila kakaunti) na noong unang panahon ay umiiwas sa tungkuling ito, ay naglulunggati at nagpapakapawis ngayon upang matamo ang tungkuling iyon; ang susi ng talinghagang ito marahil ay ang "palyas" 0 ang buwis na babayaran ng indiyo sa halip ng paglilingkod na sarili at sa dahilang tayo'y pumapasok sa lanClas ng mga pagbabago ay umaasa kaming ito'y mawawala. Sinasabing sa loob ng napakadaling panahon ay maglalagay ng mga Hukom Pamayapa sa mga ulumbayan no mga lalawigan at sa mga pangunahing bayan ng mga purot nararapat ikagalak ito ng mga naninirahan sa mga bayang iyon, sa dahilang sa bisa ng pagbabagong ito'y mababawasan ang paglapit nila sa mga "opisyal de mesa"; samantala, kami'y magpapatuloy na gaya ng dati, sakaling hindi paabutin ang pagbahagong iyon sa mga bayang may kaunting halaga. Salamat sa Diyos at ang mga magulang natin ay matitipuno't malalakas pa at sila'y umaasang lalawig pa ang buhay nila ng maraming taon at sakaling ninanais mong tumigil diyan nang apat 0 limang taon pa bago umuwi, malamang na sila'y makita mong mabubuti pang gaya nang iwan mo. Ang iyong kapatid,

PACIANO

- 238-

RIZAL

70. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang

Madrid, lka-30 ng Hulyo, 1885 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG:

Wala akong tinatanggap na sulat na galing sa inyo m sa kaninumang kaanak, at sa ganap na kawalan ng balita ay mangangahas akong gumawa ng isang mungkahi. 1 Sa harap ng pangyayaring may kolera sa Espanya at dito man sa Madrid,2 na sa kabutihang palad ay hindi lumalampas sa 34 ang mg~ nagkakasakit araw-araw, kung sa susunod na koreo ay hindi ako makatalIlggap ng suI at 0 ng anumang pasiya ninyo kung ana ang nararapat kong gawin, ay ihahandog ko ang aking pagliiingkod upang mag-alaga ng mga dinarapuan ng kolera sa mga bayang walang manggagamot, sapagka't sang-ayon sa balita, ang upa raw ay 12 piso isang araw, walang pagkain ni tirahan; at sakaling ito'y totoo, ay kikita ako sa isang buwan ng 250 piso, sapat na ikabuhay ko ng limang buwan, at hindi maliit na pagtitipid. Sa anu't anuman, kung ako'y magkakasakit ng sakit na ito sa Madrid, at ako'y mamatay rin ay lalong mabuting mamatay na gumagawa ng isang bagay na kapuri-puri; at kung hindi naman, ay hindi maliliit na bagay ang kumita ng 250 piso, sa dahilang doon sa mga bayang dinapuan ng sakit, ang lahat ng bagay ay mahal ngayon, at ang tirahan at pagkain, sakaling ako'y pumaroon, ay magkakahalaga ng 4 piso isang buwan. 2a Inaakala kong ito'y nababagay sa akin, sapagka't sa ganitong paraan, ay makapagsi1 Nakapagtatakang lubha ang pagdaing ni Rizal sa hindi niya pagtanggap ng sulat sa kanyang mga magulang ni sa sinuman niyang kaanak, gayong ang kapatid niyang si Olimpia at ang kanyang bayaw na si Silvestre Ubaldo ay nagsisulat sa kanya noong ika-12 ng Hunya ang una at nang ika-25 ng Abril ang ikalawa. Walang tanging masasabing dahilan kundi ang di niva pagkakatanggap, sa ano mang kadahilanan, ng mga sulat na iyon. , 2 Dinalaw rin ng salot na kolera ang Espanya noong tag-araw nang 1884 . . 2" Marahil ang ibig sabihin ni Rizal ay isang araw.

-239-

sirnula akong kurnita ng sariling ikabubuhay at turnulong kahit bahagya sa kaanak. Hindi ko inaakalang rnalaki ang panganib na rnahawa, sapagka't sa rnga rnanggagamot na nangagsiparoon sa mga bayang iyon ay iilan lamang ang nagkasakit at ang mga nasawi ay tila hindi hihigit sa apat. Ako'y may rnabuting pangangatawan, bata, at hindi ako natatakot sa kolera; ang bagay na ito'y totoong mahalaga. s Maaari akong umalis sa Espanya at tumungo sa ibang bansa; ito'y iminungkahi sa akin ng ilang kaibigan, at sila pa raw ang magbabayad ng aking pasaheng balikan, hindi ako gugugol ng anuman sa pagtigil ko sa Pransya, Suwisa 0 Olanda; datapuwa't tinanggihan ko ang alok at ipinaliwanag ko ang dahilan kina P. Paterno, Luna at iba pa; unang-una, sapagka't ayokong rnagkautang ng ganitong utang na loob, na rnaaari namang rnaipagkaloob sa akin ng aking mga rnagulang, at ikalawa, sapagka't ayokong maulit ang nangyari sa akin noong ako'y tumungo sa Paris nang hindi nag-antay ng inyong pahintulot;' ang paglalakbay na iyon, sakaling pinakinabangan ko nang rnalaki, ay nagbunga naman sa akin ng rnaraming sarna ng loob, kay a ipinasiya ko路 tuloy na hindi na muling gagawa ng isang hakbang na maaaring isukal ng inyong loob, kung wala rin lama g napakabigat na dahilan 0 napakahigpit na pangangailangan. Ang isa sa rnga kasambahay ko, si Julio Llorente, ay nag-asawa nali at ngayon ay kasama na ng kanyang maybahav; ang isa pa, si Ceferino de Leon,s ay napasa-Galisya . . . . ' S Hindi natuloy ang balak ni Rizal na pagpapatala bilang manggagamot ng mga dinarapuan ng kolera, saoagka't nang dakong huH. gaya ng mamamalas sa huH niyang Hham, ay naniwala siyang hindi makatutulong sa kanyang pananalat sa kabuhayan ang pagpapatalang iyon, sanhi sa kaliitan ng ibin. bayad, at ito'y kung mababayaran pa. Bukod sa rito, sa Bulat noong unang Brew ng Setyembre ng kanyang kapatid na si Paciano ay tinutulan nito ang gayong balak. 'Ang mga sl;lma ng loob ni Rizal ay tumutukoy sa kanyang mga tinanggap noong 1883, nang siya'y paroon sa Parts nang di muna hinintay ang pagsang-ayon ng kanyang mga kaanak. Sumama ang loob ng kanyang kapatid na si Paciano sa ginawa niyang iyon, sanhi sa tinatawid nilang pagdarahop路 'sa kabuhayan. na di ikaaaring gumugol ng gayong di-karaniwang gugulin. Ii Ang kabiyak ng dibdib ni Llorente ay isang espanyola at nagngangalang Donya .T esusa. 6 Ang tinutukoy na Ceferino de Leon ay isang binatang tagg-Bulakan na nagtungo sa Espanya ng kalahatian ng taong 1884. Ito'y kakilala na ni Rizal buhat pa nang siya'y nasa-Pilipinas, palibhasa'y naging kamag-aaral niya sa Metapisika sa Unibersidad ng Sto. Tomas. Si De Leon ay nagtungo sa Espanya upang ipagpatuloy ang pag-aaral ng Deretso. rAng lIulat na ito'y wala ring katapusan flt walang lagda.

-240-

71. Buhat kay S. Ubaldo para kay Rizal

Dumating ang mga sulat ng pagtatagubilin para kay Barrantes at P. Faura

.. .. ..

Albay Ika-26 ng Agosto, 1885 GINOONG JOSE RIzAL MINAMAHAL KONG JOSE:

Tinanggap ko ang sulat mo ng ika-2~ ng Hunyong nakaraan kasama ang para kay G. Barrantes at P. Faura at ang mga ito'y ipinadala ko sa ~ani-kanilang kinauukulan noong ika-15 ng buwang ito; ang pa'ra kay G. Barrantes ay sertipikado upang maiwasan ang pagkaligaw; datapuwa't hangga ngayon ay wala pa akong balita tungkol sa kinahinatnan ng rnga iyon; ana man ang kalabasan ay isusulat ko sa iyo. Salarnat sa matinding panamibik at nais rnong tayo'y magkatipun-tipon sa Kalarnba sa araw ng iyong pagdating. Binabati ka narnin sa iyong tagurnpay at pagsulong sa pinag-aaralan; gayon din sa rnabuting kalagayan ng iyong kalusugan at ikinagagalak kong ang nagkakasakit ng kolera riyan ay urnuunti. . Sinabi ko na ang pakumusta rno sa kaanak ni tiyo Rufino at ikaw ay pinasasalarnatan nila; totoo, siya ay may dalawang anak na dalagang kaakit-akit; ang Nena ay siyang lalong rnaganda, datapuwa't hindi rnagtatagal at pakakasal siya sa isang nangangalang Pedro Villanueva na taga-Tabaco sa lalawigang ito ng Albay; at ang ikalawa ay nangangalang Eugenia; ang kanilang kapatid na lalaking si Sergio ay nagpapatuloy . sa pag-aaral ng pagka-tenedor de libros, datapuwa't iyong isa pang binanggit mo sa akin sa iyong sulat ay narnarnayapa na; gayon din ang kaibigan mong si Glicerio Anson. Dito'y may isa ka pang karnag-anak, si tiyo Honorio, taga-Binondo, kasarna ng tatlong anak niyang dalaga, na ang kagandahan ay 'katarntarnan;

-241-

siya'y tagapag-ingat ng mga kalakal ng Munoz Hennanos sa bayan ng Legaspi; lagi kaming tumutungo sa bahay nila upang magliwaliw at sinus undo kami ng karwahe nila at ang mga dalaga'y mahilig na mahilig sa sayaw. Si Tinyente Juandio ay sinawi ng kolera ng 83; maaari mo siyang itagubilin sa Diyos bilang mabuting kaibigan mo, kaya nga wala ka nang makakatalo. Sang-ayon sa sulat na galing sa Kalamba, silang lahat ay mabubuti, at si Narcisa'y nagsilang sa maliwanag noong ika- ... ng Hulyo ng isang sanggol na lalaking nginalanang Leoncio. Cayon na lamang ang pagnanais kong makarating sa Kalamba upang makita si Aristeo at sakaling ako'y ilipat doon, sa araw na ipadala ako sa ibang pook, ay magbibitiw ako ng tungkuhn; sa dahilang ngayo'y nararanasan kong mahirap pala at nakasasakit ng loob ang mahiwalay sa mga anak, gay a ng pagkakahiwalay sa amin ni Aristeo bagaman ito'y nasa-mabuting kalagayan, datapuwa't ipinaghihirap ng loob ko ang pagkakawalay niya sa piling ko. Si Loleng ay nag-asawa kay Cordova at may isang anak na babae, nguni't ito'y inaakala kong naisulat ko na sa iyo noon pang una. Sa ngayo'y wala akong maibabalita sa iyong mga tanging pangyayari, ako'y nasa isang sulok at tahimik sa Himpilan, at ang mga kaisipan ko'y nahihinggil sa pagbalik sa Kalamba. Hanggang sa susunod, tanggapin mo ang mga yakap ng bayaw mong nagmamahal sa iyo, SILVESTRE

- 242-

UBALDO

72. Buhat kay Rizal para sa isa sa kanyang mga kapatid

Setyembre, 1885 .. . . . malaking pagsasamantala sa paggiliw ng mga kapatid, lalo na kung matagal na silang hindi nagkikita at nagkab.layo nang gayon na lamang; talagang maaaring gumugol ng isang sandali tuwing anim na buwan. 1 Malaki ang aking pangangamba na baka hindi mo mabutihin itong sinasabi ko, at baka isipin mong ako'y hindi marunong magtiis sa gulang kong ito, gayong ikaw, buhat sa gulang na lalo pang bata, ay nakatutuiong na sa kaanak natin: 2 ako rin ay nagtiis dito nang gayon na lamang, at buhat nang ako'y turnirf sa Europa ay nakatikim na ako ng dalawang araw na hindi pagkain sa buong maghapon, sa dahilang waia ako ni sikapat; ako'y nagsawalang kibo: binata ko ang lamig at ang ulan at hindi ako sumakay sa trambiya sapagka't wala akong ibayad, kahit na ang mga paa ko noo'y namamaga at masasakit. Hindi ko nililimot kahit sandali ang mga pagpapakasakit ng ating pamilya, na ako ang siyang nagiging dahilan, at kung gaano ko inuubos ang maliit nating kayamanan; kaya't mauunawaan mo na kung bakit ninanais kong kumita ng ikabubuhay upang huwag maging isang pasanin. Sa l\1adrid, gaya rin sa ibang bayan, ay may mga ilang bagay na nakagawian, na kailangang pamarisan ng isang tao kahit na ito'y napakamapagsarili. Upang ako'y kumita ng ikabubuhay rito, sa aking kalagayan at sa isang paraang hindi makapagbibi-

* Ang sulat na ito na walang takdang pinadadalhan, walang petsa, walang lagda at wala ring katapusan ay di mapag-aalinlanganang kay Rizal, at sa malas ay ipinadadala sa kanyang kapatid na si Paciano. Sa mga sinasabi ay mahihinuha na ring sinulat ito sa loob ng panahon ng tag-araw nang 1885. 1 Dahil sa pakulang-kulang ay hindi namin masabi kung ana ang ibig tukuyin ni Rizal dito. Ipinalalagay lamang namin na siya'y dumaraing S9 kanyang kapatid sa kawalan ng balita ng mga kaanak at sa di pagkakdtanggap ng kanyang pensyon. 2 Isang katotohanang hindi maitatanggi na si Paciano, sa gulang pa larnang na napakamura, ay siya nang nagpapasan ng bigat ng pasanin ng rnga kaanak, sa pamamagitan ng pagharap sa mga kapakanaan at hanap-buhay nila. -243-

gay ng pagkakataon sa mga bulung-bulungan, ay kinakailangan kong purnasok sa isang hanap-buhay, paampon sa politika; nguni't tapatan kong sinasabi na wala akong lakas ng loob upang kaladkarin ang sarili sa tanggapan ng mga kagawad-bansa at doo'y magpalirnos, sa parnarnagitan ng aking rnga pagbati't ragpuri, ng isang sahod na ikahihiya ko at ikahihiya rno rin. Dito, ang politika ay .:jyang kaluluwa ng lahat ng bagay, ito'y nanghihirnasok hanggang sa mga hanap-buhay, sa rnga sining, karunungan, at mga agham; pati ng mga torero, rnga rnakata at yaong walang kabuluhan ay kinakailangang makisayaw sa politika. Ang rnarunong na hindi lurnalahok sa politika ay talagang hindi rnarunong; pati ang kolera'y naging paksa ng politika, at sarnpu ng mikrobiyo na rin, na pinagbubuhatan ng sakit. Kung ikaw ay hindi pa nakatitira rito, ay mahahaka rno na larnang kung paano nabubuhay sa pook na ito. Ako, na lagi ko nang ipinalagay ang sarili na tagaibanglupa rit'), at gayon nga ang pagkakatawag ko sa sarili, at hindi ko inilingid ang pagwawalan o bah ala sa rnga taong nagmungkahing ako'y urnanib sa rnga lapiang politiko, ay hindi ako maaaring patangkilik sa politika nang hindi mahuhulog sa isang kabalintunaan; tang' sa rito, sa Lawa't isang tungkuling nababanaagan sa abot ng tingin ay may rnga labinlirna 0 labingapat na naghahangad 0 mga tinanggal na mga kawaning nagbababad sa rnga pintuan ng mga tanggapan ng mga kagawadbansa na napipilitang rnagtago sa kanila." T uwing darating ang panahon ng pagsusulit 0 pagrnamatrikula, ay nag-iibayo ang laki ng ginugugol ko, sapagka't dalawang karera ang sabay kong kinukuha, at ang rnga anim o pitong aralin sa bawa't isa'y karaniwang nagkakahalaga sa mga kagusutan, at tangi sa rito't higit sa lahat ng salabid ay para sa pagdodoktor, gaya ng nangyari sa taong ito, ang ibinabayad ay dalawang ibayo. Sa taon pa narnang ito nagdaan ang tatlong buwan, gaya ng nangyari ngayon, na hindi ko tinatanggap ang aking pensiyon, salamat na larnang at noon ay narito si Valentin6 na nagpautang sa akin ng aking pangangailangan sa buhay. Nang ta6ng ito, dahil sa paglilisensiyado sa Pilosopiya at Letras at mga pagsusulit para sa pagdodoktor,6 ay napilitan akong gurnugol nang malaki, at sapagka't naba3 Basahin ang mga talaarawan at mga sulat ni Rizal at mamamalal na pawang katotohanan ang mga paghihirap at pagtitiis niya habang nav路 aaral sa Madrid. "Walang pinag-iwan sa nangyayari ngayon sa ating bayan. 6 Tinutukoy si Valentin Ventura, na nang dakong huli'y naJbigay din sa kanya ng gugulin upang maipalimbag at mailathala ang El Filibusterismo. 8 Tinutukoy ang pagdodoktor sa medisina.

-244-

wasan ang pensiyon ko't at wala namang ipinadala sa akin para sa mga guguling iyon, ay napilitan along manghiram kay Valentin bago siya tumungo sa Paris; ang balak ko'y bayaran siya sa aking matltipid sakaling iuli ang dating pensiyon kong 50 piso; sa kakulangang palad ay hindi nangyari ang gayon. Noong dumating ang kolera ay kumalat ang sabi-sabihanang binabayaran ng malaki ang mga manggagamot na humahandog na gumamot sa mga dinarapuan ng kolera; sinasabing babayaran daw ng 10 piso; datapuwa't nang ito'y siyasatin kong mabuti, ay napag-alaman kong ang ibinabayad ay limang duro lamang, at hindi pa rin malaman kung kailan babayaran; maraming nagpayo sa aking huwag akong sumuong sa ganitong mga kagusutan, at tangi sa rito'y higit sa lahat ng salabid ay wala pa akong katibayan noon, sapagka't ginamit ko ang salaping itinalaga sa bagay na ito sa pagbabayad kay Ventura at sa iba pang pangangailangan, palibhasa'y may utang pa ako para sa kursong nakaraan, at para sa kasalukuyang kalagayan ko'y inaakala kong lalong mabuti ang huwag ilingid sa inyo ang katotohanan, sapagka't mababalitaan mo rin lamang; datapuwa't sa ating mga magulang ay hindi ko masasabi na ako'y nagtitiis ng kahit na pinakamaliit na pagdarahop.8 Kapag walang kuwaltang dumating sa susunod na koreo, ay mapipilitan akong ipagbili ang aking sinsing pati ng mga aklat na tinipon ko sa loob ng tatlong taon,9 sa pamamagitan ng pagtitipid at pagtitiis, at ang naging halaga ay aabot sa 250 piso; sakaling ako'y babaratin ay mabuti na kung ako'y mabigyan ng 50 pi so para sa mga aklat na ito, sapagka't dito'y sinasamantala ang kagipitang kinasasadlakan ng sino mang tao. Kahina-hinayang kung ang mga aklat na ito'y mawawala, sapagka't ang marami sa kanila'y mahal; marami sa mga aklat na iyon ay nasa wikang Pranses, Ingles, Aleman at iba't ibang wika. Sa pamamagitan ng mga aklat na ito at pati ng mga naririyan ay natitiyak kong ikaw ang magkakaroon ng pinakamabuting aklatan sa lalawigan, sapagka't hindi ko inaakalang may mga aklat diyang kaparis nitong mga binili ko. Kahina-hinayang kung ang mga ito'y 7 Dahl) sa paghihikahos na tinatawid ng kanyang mga kaanak, ang pensiyon ni Rizal ay pinaliit at ginawang 30 piso na lamang sambuwan sa loob ng tat)ong buwan. 8 Buong pag-iingat na inililihim ni Rizal sa kanyang mga magulang ang dinaranas niyang pagdaralita upang huwag mabigyan ng sarna ng loob ang mga iyon. 9 Hindi naipagbili ang kanyang mga aklat sapagka't hindi lamang minabuting gawin ang gayon ni Riza) kundi nang dakong huli'y dumating din ang kanyang pensiyon.

-245~

mawawala. Titingnan ko kung may isa akong kaihigangl掳 hibili ng mga ito sa halagang 50 piso, sa ilalim ng kasunduang mahihili kong muli sa kanya, at sa ganitong paraan ay maaari mong matuhos; sakali namang ako'y tumanggap ng sapat na salapi, ako na rin ang tutuhos ng mga iyon. Inaakala kong magiging lalong madali ang pag-iipon ngayon kaysa darating na panahon ng 400 piso para sa aking paguwi, sapagka't ipinagtatapat ko sa iyong kung magpapatuloy, gaya ngayon, ang mga hagay-hagay, at ako'y narito sa ihang lupa, ay hindi magiging mahuti para sa iyo ni para sa akin; kung ako' y nariyan ay makatutulong ako sa iyo, kung hindi man malaki, ay kahit hahagya. Kung ako'y nasa-ihang lupa, sa Londres halimhawa, na ayon sa sahi'y may isang kahahayang tumutulong . . . . . . . . .

)

10 Ang kababayang tinutukoy dlto ay dili iba kundi si G. Antonio Regi路 dor na noo'y nagtitira sa Londres.

- 246 -

73. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal

Nagpapadala ng pera. Ang halaga ng asukal ay may kataasan :to

.y.

:to

Kalarnba, Laguna Ika-IO ng Setyernbre, 1885 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Pinadadalhan kita ng isang katihayan ng pagpapalitan ng salapi na ang halaga'y 200 piso; hindi ko na ipinahatid-kawad gaya ng ipinangako sa huli kong 5ulat, sapagka't ang ating ina ang purnaroon sa Maynila at siyang may dala ng katibayan, at tangi sa rito'y nabasa ko sa iyong kahuli-hulihang suI at na rnayroon ka pang rnagugugol. Yarnang hindi rno nabanggit na tinanggap rno ang halagang ipinahiro ko noong rnga unang araw ng Abril, ay ipinadadala ko sa iyo ang pangalawang sipi't baka hindi rno nga natanggap ang una. Ipinagbili na narnin ang asukal ng taong ito sa halagang 2 piso't apat na sikapat, at 3 pi so isang pilon; ang rnga halagang ito'y rnatataas na kung itutulad sa halaga ng rnga taong nagdaan, at bagarnan hindi rnakapagpapayarnan sa rnagsasaka'y hindi narnan makapagpapangulugi sa kanya. Padalhan rno ako ng lalong rnararning balita tungkol sa rernolatsa. Ang halak na rnaglingkod sa rnga taong rnagagalitin ay kinakailangang gawin kapag wala nang rnapagkukunan, datapuwa't kung kikita pa sa ibang dako ng isa 0 dalawang piso isang araw, ay dapat iwaksing luhos ang gayong balak dahil sa rnga pakundangang nauukol sa parnilya.

-247-

Sa kahuli-hulihang liham ko'y nalimutan kong ibalita sa iyo na kami'y gumagawa ng tabako sa bahay (sa isang hapag), at sa kasalukuyang kalagayang dinaranas namin, ay totoong nakatutulong sa asukal. Ang iyong kapatid, PACIANO

Ang bayaw na si Manuel ay nagpahiro sa iyo ng 100 piso noong buwan ng Agosto.

)

-248-

74. Buhat kay S. Ubaldo para kay Rizal

Hindi inaasahang- sagot ni P. Faura :to

:to

Albay ika-13 ng Setyembre, 1885 GINOONG JOSE fuzAL MINAMAHAL KONG JOSE:

N oong ika-10 ng Agosto ay ipinadala ko ang mga sulat para kay Ginoong Barrantes at para kay P. Faura gaya ng ipinagbigay-alam kos~ iyo sa sulat na sinundan nito, datapuwa't sa dahilang wala akong balita tun,gkol sa pakay na tinutungo ng mga sulat mo, ay minabuti kong magpadala sa minamahal mong si P. Faura ng isang pahatid-kawad na ang magiging sagot ay binayaran ka at ang himig ay ang sumusunod: "Kapita-pitagang P. Faura - Maynila - Ipinamamanhik ko sa inyong sabihin sa akin kung matatamo ni Rizal ang kahilingan niya. (Bayad na ang sagot.) - Ubaldo." Ang isinagot ay ang mga salitang sumusunod: "Ginoong Ubaldo, Albay - Masama ang loob ko sa inyong dalawa ni Rizal; ang bawa't isa'y manatili sa pook na ipinag-uutos sa kanya; ako'y walang hiningi at hindi hihingi ng anuman. - Faura." Pagkatanggap na pagkatanggap ko ng tugong ito'y nag-isip-isip aka sa dahilang hindi ko maunawaan ang isinama ng loob ni P. F. sa ating dalawa, 0 susulat sana ako ng dalawa 0 tatlong hanay upang mapag-alaman ko - sa harap ng bagay na ito at sa dahilang siya'y may lubos na pagtitiwala kay Ginoong Barrantes na walang salang nakiayon na sa kanya, kaya walang ibinungang anuman. Ipinasiya ko nang magbitiw sa tungkulin ko upang sa ganito'y huwag ka nang tumanggap ng sarna ng loob dahil sa akin. Kapag ipinasiya ang paghiwalay ko sa palingkuran at makabalik na ako sa Kalamba ay susulatan kita. Dito'y wala -249-

akong maibabalita sa iyong anumang may halaga, datapuwa't kapag nakabalik na kami sa Maynila at sa Kalamba ay babalitaan kita ng lalong marami. Kaming naririto'y mabubuti. Hanggang dito na lamang, magpatuloy ka nawang mabuti, at magpakaingat ka dahil sa ayon sa pahayagan, ay dumarami ang naglcakasakit diyan ng kolera. Kailan ka ba darating? Mahihigpit na yakap ng bayaw mong nagrnamahal sa iyo, SILVESTRE

)

-250-

U BALDO

75.Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magularig

Cedaceros, 11 Cra!., Madrid, Unang araw ng Oktubre, 1885 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG:

Noong unang araw ng buwang ito'y nilisan namin ang bahay na inuupahan 1 upang makapamuhay nang lalong matipid at lalong may kalayaan, at lumipat kaming tatIo mna Ceferino, Lete,~ at ako, sa bagong bahay na ito na magkakahalaga sa amin ng dalawang ibayo halos, sapagka't ang hinihingi sa amin ay dalawang pis eta araw-araw para sa tulugan lamang. Sapagka't hindi ko binabalak na tumigil dito nang higit sa 15 araw,a alalaong baga'y hanggang dumating ang koreo na binabalak kong sakyan sa pag-alis, sakaling ako'y magkakakuwalta,' ay binayaran ko na ng 6 na pisong ipinauupa sa akin. Sa dahilang ang pensiyon ko'y hindi mararagdagan marahil sa panahong ito, ay hindi na ako tutungo sa Inglatera sapagka't ang pamumuhay roon ay lalong magugol, at sa Alemanya ako tutungo. Dito raw, ayon sa tiniyak sa akin, ay maaaring mabuhay sa pensiyong tinatanggap ko ngayon; sakaling ito'y to too , ay siya kong gagawin. At kung hindi ako makatanggap ng kuwalta, ang tadhana na ang siyang magpapasiya kung ano ang mangyayari. Buhat sa Paris ay pinadalhan ako ni Val en1 Ang bahay na tinitirhan ni Rizal noong una ay nasa-Pizzaro bIg. 13, si!id bIg. 9, ikalawa sa dakong kananj sa malas ay dito siya nagbuhat ng paglipat sa daang Cedaceros. 2 Ito'y si Ceferino de Leon, na nabanggit na sa sinundang sulat, na dumating nang taong nakaraan buhat sa Pilipinas upang mag-aral ng deretso. Ang isa pang kasamang si Eduardo de Lete, ay isang kastilang-pilipino na dating nagtitira sa Madrid. 3 Hindi mapag-aalinlanganang si Rizal ay ni hindi tumagal ng 15 araw sa bahay na ito, sapagka't noong ika-9 ng Oktubre ay naSa-ParlS na siya. 4 Ang salaping binabanggit niyang hinihintay ay ipinadala sa kanya noong ika-l0 ng Setyembre sa halagang 200 piso. Ang halagang itong ipinadala sa pamamagitan ng isang "letra de cambio" ay nararapat sanang ipinahatid sa kanya nang magtatapos ang Abril na nakaraan sa pamamagitan ng hatid-kawad (giro a te>legraiico), nguni't hindi gayon ang nangyari sapagka't ang ina ni Rizal na napasa-Maynila upang ipadala nga sa pamamagitan ng hatid-kawad, ay data ring ibinalik sa Kalamba ang "!etra de cambio", at hindi naipadala hansgang

-251-

tin6 ng kuwalta, at gumugol siya sa pagpapahiro at sa iba pang bagay; iyo'y isang nakalulugod na tanda ng pagkakaibigan) datapuwa't inaakala kong hindi ko siya nararapat pa6malabisan. Ang wikang Aleman ay magiging kapaki-pakinabang sa akin sa haharapin, kapag ang pangangalakal ng Alemanya at ang pamamayani ng nasabing bansa ay umiral sa mga kalapit na pook; tangi sa rito, iyo'y isang wikang kakaunting Pilipino ang nakauunawa. Marunong na ako nang bahagya, datapuwa't dahil sa lahat ng aking nalalaman ay natutuhan ko lamang sa sariling sikap, ang nangyayari'y bagaman nakapagsasalin ako ng salitang nasusulat, sa kabilang dako'y wala naman akong nauunawaan kahit isang salita, kapag ako'y kinakausap sa wikang ito, palibhasa'y hindi pa bihasa ang aking mga pandinig kaya hindi pa makapagtangi-tangi ng mga salita. Sakaling ako'y tumanggap ng 400 piso ay paroroon ako nang walang pagkabalam sa Alemanya; sakaling tumanggap ako ng 600 piso ay mag-aaral ako upang magtamo ng katibayan ng pagkadoktor at kung hindi naman, mangyari na ang mangyayari. Tatlong buwan at kalahating pensyon na ang pagkakautang ko ngayon, sapagka't sapul nang unang araw ng Hulyo, araw na dapat sana akong tumanggap ng kuwalta, ay wala akong natatanggap at kahit sulat ay wala rin. 6 Ewan ko kung paano magwawakas ang suliranin ng Karolinas; 7 tila magrnamatigas si Bismarck sa mga hangarin niya; datapuwa't ana man ang mangyari ay kinakailangang tayo'y nakahanda upang tayo'y hindi w~pagsamantalahan nang higit sa pagsasamantala sa atin ngayon. Tuwing ako'y tinatanong dito tungkol sa aking palagay, ang isinasagot ko ay: "Naniniwala akong ang ninanais lamang ng mga Pilipino ay manatili sa Espanya 0 maging malaya't nagsasarili." Ewan ko kung tarna ang pagkakapakahulugan ko sa mga hangarin ng mga kababayan ko, datapuwa't kung hindi man, ay inaakala kong hindi ako nakapinsala sa kanila. Kapag ako'y tinatanong kung sa mga araw na ito, sapagka't ipinalalagay ni Paciano na si Rizal ay may kuwalta pang magugugol, 6 Ang binabanggit na Valentin, na nagpadala sa kanya ng kuwalta buhat 88 Paris ay dili iba kundi si Valentin Ventura, na nabanggit na sa ibang mga tala. 6 Si Rizal ay walang natanggap kundi ang 200 pisong ipinahiro sa kanya nang ika-10 ng Setyembre, nguni't nang ika-27 ng Nobyembre ay muli siyang pinadalhan ng 200 piso, na natanggap ni Rizal nang ;iya'y nasa-Parls nat 7 Tinutukoy ni Rizal ang pagsalakay ng mga aleman sa Pu16ng Karolinas, na sinakop nang mga ito, sa pagdadahilang hindi itinatag doon ng Espanya ang kanyang kapangyarihan. ~252-

tayo'y makikihamok sa ilalim ng watawat ng Espanya laban sa Alemanya, ang isinasagot ko sa kanila'y makikipaglaban tayong lagi sa pagtup2d sa ating tungkulin at sa pagsunod sa ating budhi. "Kung gayo'y ana ba ang inyong tungkulin?" ang tanong nila sa akin, at ang tugon ko naman ay "umibig sa aming bayang tinubuan, at ang aming budhi'y nag-uutos na gawin namin ang lahat ng nasasaklaw ng tungkuling ito". Sapagka't ako'y walang balitang galing diyan, ay mahirap para sa akin ang magsalita tungkol sa mga taong dating nakikilala ko, sa takot na ako'y makatukoy ng mga taong patay na 0 hindi malaman kung nasaan. Ang mga Pilipinong tumitira rito ay hindi pa nagsisibalik buhat sa kanilang pantag-araw na pagliliw~liw sa ibang pook. Noong unang araw ng buwan, ay nagsiuwi sina Valdes, Calero at Cabangis 8 , dalawang manggagamot at isang nag-aa. ral ng panggagamot. Kung masasamantala ko sana ang tag-araw upang paroon sa ibang bansa at makapag-aral ng mga wika, gaya ng ginawa ko noong unang taon ng pagdating ko rito, na ako'y tumungo sa Paris, ay nagtungo disin ako sa Alemanya 0 sa Suwisa ngayong tag-araw na ito, at sa mga araw na ito ay kumikita na sana ako ng dalawang dur~ araw~araw, bukod pa sa mga kaloob, sapagka't sa . . . . . . 8 Ang binabanggit dito ni Rizal ay sina Dr. Benito Valdes at Dr. Tomas Cabangis, na kapwa taga,.Maynila at kapwa rin medikong tapos na nang magsialis sa Madrid; at ang isa'y si Federico Calero, na nag-aaral ng medisina sa Unibersided Central, nguni't hindi nakatapos ng karera, at umuwi sa Maynila upang harapin ang pangangalakal. 9 Ito'y isa pa rin sa mga sulat ni Rizal na hindi tapos at ni walang lagda.

-253-

76. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal

Ang paglalakbay sa Paris ay hindi sinang-ayunan. Nagkaloob ng isang IGisto sa angkan niya. Isang sulat ni Rizal na nakapagpatangis nang gayon na lamang sa kanyang ina. Pagbibili ng kabayong kulay kastanyo. Masamang balita para sa asukal. Si Paciano'y lagi nang palaasa.

â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ Kalamba, Laguna Ika-27 ng Nobyembre. 1885 GINOONG JOSE RIzAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinanggap namin ang dalawa mong sulat; ang isa'y sa koreo at ang isa pa'y sa pamamagitan ni Don Basilio kala kip ang isang Kristo at isang laman ng ahedres. Kay-raming mga bagay ang sa mga iyon ay sinasabi mo sa akin, tinatanggap ko ang lahar ng pagsisi mo, na totoong matwid sa dahilang inakala kong ako'y may lakas na bumuhay sa angkan natin, gayong iyo'y isang palaJong pagmamayabang ko lamang, datapuwa't isinaalang-alang mo sana ang katamaran at pagkamuhi ko sa pagsulat, lalo na tungkol sa mga bagay na nakapagpapahirap ng loob at hindi malulunasan. Bagay sa pagsalungat na ipinamalas ko sa paglalakbay na ginawa mo sa Pransiya, iyo'y supling na ng mapanganib na kalagayang dinaranas natin nang panahong iyon, at hindi ng paghihigpit sa iyo, na sa bagay na ito ay hindi nararapat alintanahin ang isang daang piso, humigit 0 kumulang, datapuwa't kapag nakatanggap ng isang pagtanggi sa bahay Chuidian at wala namang mapagkukunan sa sarili, ay inaakala kong may matwid na huwag sang-ayunan ang paglalakbay na iyon, hindi dahil sa pakay ng gayong paglalakbay kundi dahil sa magiging gugol'; sa kabilang dako, minc;ang maipagkaloob ang kapahintulutang tumungo sa Europa, isa pang hakbang na pasulong 0

-254-

paurong ay walang kabuluhan sa sinumang hindi nakakikilala ng mga lupaing iyan; bukod sa rito'y ikaw ang kauna-unahang magdaramdam kung mangyari sa kaanak natin ang nangyayari sa lahat ng tagarito Cbukod sa apat) na ang lahat ng ari-arian ay inilit 0 pinabayaang parang isang Kristo at hindi makabayad halos sa kanilang pagkakautang. Sa lahat nang ito'y mahihinuha na ikaw na naririyan at kaming naririto ay nabubuhay pa sa panahong ito ng pagsubok na humihingi ng malaking pagtitiis at lalong malaking kabaitan, sa dahilang isang kahangalan ang hindi pagkain gayong ikaw ay may mga hiyas namang maisasanla, at inaakala kong para sa mga ganyang kagipitan kaya ipinadala sa iyo ang mga iyon. lkaw ay lubhang nakapagpaluha sa ina natin dahil sa sulat mong ito. Kasama nito'y pinadadalhan kita ng isang kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta sa halagang 200 piso, at malamang na sa Pebrero'y padadalhan kita ng 200 pi song pinagbilhan sa kahayo mong kulay kastanyo, at yamang wala akong makitang makapagdadala ng orasang kronometro na binabalak kong ipagkaloob sa iyo at nagkakahalaga ng 300 piso pati ng kairel, ay ipagbibili ko at ipadadala sa ivo ang pinagbilhan. T umanggap kami ngayon ng bali tang namatay ang Hari. Ewan ko kung ikaw ay nasa pook pang iyan; kinakailangang tiyakin ang pook na tinitirahan mo upang huwag magpabalikbalik ang mga sulat lalo na ang mga kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta. Mahabang-mababa ang halaga ng asukal, at pumapasok na kami ngayon sa pagtatabas ng tubo sa gitna ng inggit at sa karamiha'n ng mga tulisan at mga magnanakaw; sa kabila ng lahat ng ito, ay inaakala kong may lakas ako at pinaninindigan ko pa ang kamalian kong kaya kong bumuhay sa angkan. Sa bayang ito'y walang rnahalagang bagay na nangyayari, liban sa kawalang-hiyaan at mga pagnanakaw niyong taong isang araw ay tumawag sa ating dalawa; at nagtanong kung siya'y maaaring patalunin, ngayong nagbago na ang mga bagay-bagay, ay magiging mabuti ang gawang iyon. Ang iyong kapatid, PACIANO RIZAL MERCADO

-255-

77. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Paris, Boulevard Asago 65 Ika-4 ng Disyembre, 1885 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Sa aking huling sulat1 ay binanggit ko sa inyo ang pagaaral ko tungkol sa sakit ng mata sa bahay ni Doktor Wecker; naparoroon pa ako ngayon sa araw-araw at marami akong natututuhan; tuwing ako'y paroroon ay may isang bagong pagtistis, isang bagong sakit na inihaharap sa akin. Ipinatala ako ni Doktor Wecker sa ~anyang Klinika at ako'y pinabibili niya ng isang optalmoskopyo, isang aparatong ginagamit sa pagsuri ng kapinsalaan sa loob ng mata, at itdy magkakahalaga sa akin ng 12 piso. Sinabi sa akin ng propesor, na patuloy sa kanyang pagtatangi sa akin, na ako raw ay paroon sa bahay niya kung araw ng Linggo at ako'y binigyan niya ng isang tarhetang pandalaw. Sang-ayon sa mga nakakita na, ang bahay 0 ote! daw ng manggagamot ay isang palasiyo, isang kababalaghan sa karamihan ng mga hiyas at mga magagarang bagay-hagay na makasining na kanyang natipon. Ang ginoong ito ay sakdal ng yaman, maraming pag-aari sa iba't ibang bansa, at ang pag-aari niya sa . . . lamang ay tinatayang magkakahalaga ng maraming angaw-angaw na piso; sa katotohana'y siya ang kauna-unahang . . . ipinakaon ng Dukesa ng Medinacella . . . sa isang araw ay binayaran siya ng 40,000 prangko . . . nawala. Sa ganitong paraan ay maaari nang gumamot ng mga sakit at maging isang maninistis na sapat na bihasa . . . sa ikalimang bahagi niyori ay masisiyahan na ako. 1 Ang sulat na itong tinutukoy ay di malayong kung hindi -man ang di tapos na may bIg. 33 sa "Sandaang Sulat" ay isang sulat na kanyang itinitik marahil sa pagitan ng unang araw ng Oktubre at ng may petsa 4 ng Disyembre. Gayunman ito'y hindi makita sa mga nalathala na. 2 Ang klinika ni Dr. Louis de Wecker ay nasa-daang Cherche-Widi, bIg. 65, na sa kasalukuyan ay siyang klinika ni Dr. Lagnier.

-256-

Napakaginaw rito at sagana sa yelo, bagay na pumipilit na gumawa ng mga pagsasanay na pampalakas upang mag-init. Ang Hari ng Espanya'yS namatay at ngayo'y may isa kaming pansamantalang naghahari, si Donya Maria Cristina . . . na sinasabi ng kasaysayan. . Umaasa pa rin akong makatatanggap ng kuwaltang galing sa inyo, makapagsasanay sa piling ni Wecker . . . na nagkakahalaga sa akin ng malaki, datapuwa't magiging kapakipakinabang sa akin balang araw. Ang mga kagamitan at . . . sa bayan ay napakamahal, halos kasingmahal .. . kahuli-hulihang bayang ito dahil sa hindi pagkakaalam. . . Sa Alemanya; sang-ayon sa isang kaibigan . . 4 3 Tinutukoy ang Haring Alfonso XII. â&#x20AC;˘ Hanggang dito ang sulat na itong hindi tapos, kaya't walang lagda; gayunma'y hindi mapag-aalinlanganang ito'y kay Rua!.

---257 -

78. BuJtat kay Rizal para sa kanyang mga magulang

Unang araw ng Enero, 1886 Pasyalang Arago 65, Parisl MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG:

Ngayong kauna-unahang araw ng taon, na aalis ang koreo, ay sinasamantala ko ang ilang saglit na wala akong hinaharap na gawain sa klinika, at walang dadalawin, at iba pa, upang maibalita sa inyo kung paano ko pinararaan ang mga araw na ito. Sa katotohanan ay s sabihin ko sa inyong ang Pasko rito at ang Bagong Taon ay mga kapistahan lamang ng mga batang nagsisitanggap ng mga laruan, at ng mga kawaning nagsisitanggap naman ng mga aginaldo; gayunma'y nararapat iragdag na ang Bagong Taon ay kapistahan din ng mga binata't dalaga, na tumatanggap sa araw na ito ng mga handog ng kanilang mga kaibiga't kakilala. Binigyan ko, bilang handog si Binibining Pardo2 ng isang magkapaang galong na Griyego, na ako rin ang nagpinta: ang isa'y naglalarawan ng mga Pilipino samantalang naglilibang Csabong) at ang isa nama'y naglalarawan din ng mga pilipino sam~ntalang gumagawa Cmaggagatas, mga bilanggong gumagawa ng mabigat, at iba pa).3 Pinaraan ko ang Pasko sa bahay ng mag-aanak na ito; inanyayahan ako ng kapatid na lalaki;' doon ko rin pararaanin ang gabing ito. Gaya ng naibalita ko na sa inyo, ang pinag-uusapan namin doon ay lagi nang 1 Bago magpasko ng taong 1885, ay nasa-Paris na si Rizal, at gaya ng nasasabi sa sulat na ito, ay tumitira siya sa Arago Boulevard, bIg. 65, sa babay at gawaan (estudio) ng pint~r na pilipinong si Juan Luna. 2 Ang tinutukoy na si Binibing Pardo ay dili iba kundi si Bb. Paz Pardo de Tavera, kapatid ni Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera. Pagkaraan ng isang taon, si Bb. Paz ay napakasal kay Juan Luna. 3 Ang magkapaang itong galong na griyego na inihandog kay Bb. Paz Pardo de Tavera, na pinintahan ni Rizal, ay nawala, marahil, bukod sa hindi kasama sa talaan ng mga makasining na gawa ni Rizal na dumating sa aming kaalaman. 4 Ang binabanggit na kapatid na lalaki ni Paz ay si Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera.

-258-

nauukol sa Pilipinas: si Donya Juliana6 ay isang tunay na Pilipina, sa apat niyang tagiliran, gaya ng karaniwang sabihin <lito. - IBuhat noong ika-24 ng Disyembre, ang lahat ng bangketa sa mga pasyalan ay punung-puno ng mga baraques 0 mga maliliit na tindahan ng mga laruan, bungang-kahoy, at iba pa, katulad ng perya sa Kiyapo, (ang salitang baraque ay binibigkas ng barak at sa salitang ito hipango ang barraca). Napakaraming tao ang nagpapasiyal do on : mga bata, binata, dalaga at matatanda. May mga pis tang pinangangasiwaan ng pamahalaan, na inilalaan sa mga bata lamang; ang mga artistang lalaki at babae ay sumasama sa palabas nang walang bayad upang masiyahan ang mga bata; ang mga ito'y marunong namang gumanti nang mabuti sa pagsusumakit na ito, sa pamamagitan ng pagpapakabait samantalang may palabas. Hindi ako nanghihinawa sa paghanga sa mainam na pagkakaturo sa mga batang pranses; parang isang kuwento kung itutulad sa mga bata riyan, maging anak ng Kastila, 0 maging anak ng pilipino. Sa lansangan, sa trak, sa mga karwahe, sa mga pasyalan, sa bahay, sa lahat ng dako, ay mababait sila; hindi sumisigaw. hindi umiiyak, hindi nanggagambala. Kaninang umaga lamang, sa trak ay may isang "batang lalaki na may .mga li~a~g taong gulang, na nakaupo sa tuhod ng kanyang ma at slya y napakatahimik, pormal at wahng kibo. Pagkaraan ng ilang sandali, ay sumakay ang isa pang ginang na may kasamang isang batang ang gulang ay gayon din at umupo sa harapan. Ang dalawang bata'y nagtinginan nang walang kakibu-kibo, datapuwa't sapagka't matagal ang paglalakbay, ay hindi sila nagkasiya sa hindi pag-imik. Ang isa'y nagsimulang ngumiti, at ang ikalawa'y ngumiti rin; iniunat ng isa ang kanyang kamay at sinabayan ng ngiti at bahagyang pagpikit ng mata, hinawakan naman ng isa ang kamay niya at sila'y nag-usap nang usap bata at bulong lamang; pagkatapos ay kinuha ng isa ang isang maliit na tarumpo sa ilalim ng kanyang balabal at ipinagparangalang nakangiti sa ikalawa, matamang pinanood iyon, at pagkatapos ay isinauling tuwang-tuwa. Hindi sila nag-aaway, ni sumisigaw; sa malalaking basar na pinaroroonan ng mga mag-aanak upang bumili ng iba't ibang bagay, ay may malalaking hulwagang punung-puno ng mga laruan na napakaririkit; pumapasok doon ang mga bata, nanonood, nakikinig ng mga kala tog ng mga laruang kahanga-hanga ang pagkakayari, ng mga laruang kumikilos, mga kabayo, at maraming iba pa; hindi kayo makaririnig ng iyak 0 sigaw, ni isang pag-uudyok sa mga 6

Si Donya Juliana Gorricho ay ina ng mga Pardo de Tavera.

-259-

magulang na sila'y ibili ng mga laruang iyon; naniniwala silang kapag sHa' y nagpakabait sa buong taon, ay matutuklasan na lamang nila ang mga laruang iyon 路sa pag-uumaga ng ika25 ng Disyembre, at kung hindi naman sila magpakabait ay wala silang matatagpuang anuman. Ang mga anak ng mga maralita'y naparoon upang manood lamang; at wala sa kanilang nangangahas humipo 0 magsalita nang malakas kahit isang kataga, datapuwa't kung mamalas ninyo ang kanilang mga matang maliliit, ay mababasa ninyo kung ana ang nangyayari sa loob ng kanilang puso. Ang pagkakatuto ng mga batang ito ay inaakala kong isang katunayang hindi mapupuwing na lalong mabuti ang bagong pamamaraan ng paghubog sa kaluluwa; magpakabait alang-alang sa pag-ibig sa kabutihan at sa karangalan. Ang bahay ng aking propesor na si Doktor de Wecker6 ay naroroon sa 31 Daang D'Austin; iyo'y isang malaking gusaling ang tindig ay napakagara kahit na sa mga nayong iyong marami ang magagarang palasyo. Sa Espanya'y hindi ako naka1c.ita ng makakatulad niyon. Sa pasukan ay mamamalas ang isang haspeng marmol na may lahat ng kulay, na ang pagkakaayos ay napakainam, isang malaking pausukan upang gawing katamtaman ang lamig ng hangin kapag hinuhubad ang "sobretodo" sa gitna ng isang bulwagang sa biglang malas ay nagdudulot ng isang kahanga-hangang panoorin. Pagdating na pagdating ng isang tao ay sinasalubong agad ng mga utusan upang abutin ang kanyang tungkod, payong at iba pa, at dinadala siya sa unang palapag, na ang inaakyatan ay isang hagdanang nalalatagan ng alpombra at napapalamutihan ng matatandang panabing na yari sa Espanya. Habang ipinagbibigay-alam sa maybahay ang iyong pagdalaw ay doon ka naghihintay sa isang bulwagang puno ng. maririlag na larawan ng mga paaralang obndes, pranses. kastila at ital yano. Kabilang sa mga laraII Ang tunay na ngalan ni Propesor de Wecker ay Dr. Louis de Wecker (1832-1906). bantog at pantas na pranses sa panggagamot sa mata; sa kanyang klinika sa Daang Cherche-Medi bIg. 55 ay nag-aral at nagsanay si Rizal, bilang isa niyang katulong nang 1886. Si Dr. de Wecker ay ipinaialagay路 ni Rizal na siyang pinakamabuti sa kanyang mga propesor sa "Optalmologia", at may mabubuti at maraming suking nagpapagamot; kinaaiang-alanganan siya ng buong Paris, hindi lamang dahil sa kanyang . kabantugan at kadakilaan sa pagkamediko kundi dahil din naman sa kanyang kayamanan at kataasan ng kinalalagyan sa mga lipunan sa Paris; isa rin naman siya sa mga opisyal ng路 "Legion de Honor" sa Pransya. Si Rizal ay pinakamamahal ni Dr. de Wecker, at di miminsang nag-anyaya sa kanya sa bahay nito sa Abenido Chause de Auten bIg. 31. Ayon kay RizaI, ang tahanang iyon ay isang tunay na palasyong napakaganda, puspos ng kisig at gara at batbat ng .ining na wala pang kaparis sa mga nakikita niya sa buong Espanya. Nang lis an in ni Rizal ang Paris upang magIakbay sa Alemanya. Austriya at Suwisa ay sadyang may balak siyang magbalik sa klinikang iyon. sapagka't inanyayahan siyang bumalik ng kanyang propesor.

-260-

wang ito ay isang Rudisuli at isang Julio Romano, na inaaka lang ang gumawa ay si Ro~a BonheuT, isang napakahalagang Rafael. -Sa 100b ay may mga estatwang yari sa marmol at sa tanso; brawan ng isang batang mangingisd3, na kaloob ng Reyna ng Italya, mga matatandang larawan, at sa kanyang silid-tulugan ay may isang marilag na kamang portuges na ayon sa taya ng ilan ay nagkakahalaga ng dalawa 0 tatlong libong duro. Ang pangalawang palapag ay siyang bahagi ng bahay na iniIalaan sa pagtanggap ng mga panauhin at naroroon ang silidkainan na may malaking pausukan at dalawang hapag na yari sa batong tinatawag na "malakita" at tansong tinubog sa ginto; may mga larawan ng mga bulaklak at mga bungang-kahoy na nakagaganyak sa paningin. Ang mga bulwagan at mga silid, na pawang may mga kayong pana bing na yari sa sedang puti, ay may magara datapuwa't maselang na anyo at ang mga palamuti ay kulay abo, bughaw at ube at nagkakabagay-bagay ang lahat ng mga kasangkapang naroroon. Sa pamamagitan ng isang maliit na hagdan, na nalalatagan din ng mga alpombra, ay umaakyat sa ikatlong palapag na tinitirhan ng kapatid na babae at dalawang anak na lalaki nita; ang bahaging ito ng bahay ay napapalamutihan din, datapuwa't sa ibang panlasa, bagaman wala ring maipipintas; ang mga dingding ay may kulay na pula 0 rosas at ginintuan na napal{ainam ang pagkakasama-sama, ang mga luklukan ay masasaya ang kulay, at ang mga larawan ay nakangiti - ang lahat nang itdy nagpapakilalang ang nakatira roon ay isang ginang na kapiling ang kanyang rnga anak na lalaki na ang kaasalan ay sadyang sa binata; ang silid tahian, ang silid aralan, ang .silid na kinalalagyan ng piyano, ang lahat ng bagay ay nagkakatugon at akmang-akma. Matatagpuan nating ang mga laroan at ang mga manika ng mga bata ay nakaupo sa mga silya na parang sa isang araw ng pagtanggap ng mga panauhin. Ang mga taong nakakita ng bahay na ito ay nagkakaisang isa ito sa mga pinakamaganda sa Paris at hindi sila maaaring hindi humanga sa mabuting panlasa at maselang pandamdam ng may-ari, na natutong magsama-sama at magayun-ayon ng mga bagay na magara at marangal, ng mga bagay-bagay sa una at so mga makabago. Si Wecker ay nagsasalita ng aleman, pranses, ingles, at kastila. Si Luna, nang siya'y ipakilala ko noong Pasko, ay nagtaka at namangha. Napilitan siyang umamin na lahat ng bagay na sinabi sa kanya ni Pardo at lahat ng ibinalita ko sa kanya ay totoo at maaari pa ngang mapusyaw kaysa katotohanan. -261-

Sakaling magpapahiro kayo ng kuwalta sa akin, ay gawin ninyo ito sa pamamagitan ng Shanghai Banking Corporation,'7 sapagka't Ipalaki ang nawawala kung ipinadadala sa pamamagitan ng mga bahay-kalakal Kastila; sa kabilang dako) kung sa pamamagitan ng bangkong iyon ipadadala ay tutubo pa ako ng ilang piseta bawa't sandaan, palibhasa'y lalong mataas ang halaga ng salaping Ingles kaysa salaping kastila. Ika-15 ng Enero - Hindi naihulog ang sulat na ito noong nagdaang koreo sapagka't kinapos ako ng panahon. Durugtungan ko ngayon. Kamakalawa ay tinanggap ko ang isang kasulatan ng pagpapalitan ng salapi na ang halaga'y 200 piso. 8 Noong ito'y singilin ko, ang ibinigay sa akin ay 192 lamang, kaya 4 na bahagdan ang nabawas. May labis na katuwiran ako, kung gayon, na ulitin ngayon ang sinabi ko na sa inyo. Kung magpapadala kayo sa akin ng kuwalta ay ipadala ninyo sa pamamagitan ng "Chartered Bank of India, Australia at China",9 na siyang lalong mabuti. Kung ang 200 pi song iyon ay ipinadala ninyo sa akin sa pamamagitan ng bankong iyon, binayaran disin nil a ako ng 204 0 205 prangko, gaya ng lagi ng nangyayari kay Resurreccion, na ang nasisingil ay higit sa ipinadadala sa kanya. Hindi na maaaring rnaging lalo pang napapanahon ang pagkakarating ng kuwalta sa akin sapagka't ako'y nagigipit na noon; salamat na lamang at si Luna'y nakasingil ng isang libong duro sa Senad% kaya kami'y may nagugugol sa mga araw na ito. Sinabi ninyong ako'y padadalhan ng kuwalta sa buwan ng Pebrero; hindi na kinakailangang padalhan ninyo ako hanggang sa unang araw ng Abril 0 sa katapusan ng Marso,l1 sapagka't sa tulong ng kuwaltang natitira pa sa akin ngayon ay paroroon ako sa Alemanya, at ang pamumuhay daw sa bansang 7 Ang tinutukoy na "Shanghai Banking Corporation" ay dili iba kundi ang nakikilala ngayon sa pamagat na "Hongkong and Shanghai Banking Corporation" na nalalagay sa panulukan ng daang Anloague, (ngayo'y Juan Luna) at n2 Liwasang San Gabriel, Binundok. 8 Tinutukoy niya ang 200 pisong ipinadala sa kanya ng kanyang kapatid na si Paciano, sa pamamagitan ng kasulatan sa pagpapalitan, noong ika-10 ng S'etyembre, 1885. 9 Ang "Chartered Bank of India, Australia and China," ay kilala sa tawag na Bangkong ingles at natatayo sa Liwasang San Gabriel. Hangga ngayon ay ito pa rin ang pangalan ng nasabing bangko. 10 Pagkatapos ng tagumpay na natamo. ni Juan Luna, dahil sa kanyang "Spolarium", sa Pangkalahatang Tanghalan ng Magagandang Sining sa Madrid noong Mayo ng 1884, ay pinagbilinan siya ng Ministerio de Ultramar na pu. minta ng isang kuwadro para sa Ministerio, at kanya nama~ ipininta ang may pamagat na "Espanya at Pilipinas". Mahihinala nang ang binabangg~t oj Rizal ay ang pagbibili ng kuwadrong ito. H Sa Bulat nang ika-10 ng Setyembre, 1885, ay ipinangako sa kanya ni. Paciano na siya'y padadalhan uli ng 200 piso.

-262-

ito ay napakamura, sisikapin kong ang kuwaltang ito'y tumagal hanggang sa mga unang araw ng Mayo: hindi na kailangang ipagbili ang anumang bagay, ni ang orasan. 12 Totoo ngang sa Paris ay maraming natututuhan nguni't sa kabilang dako nama'y napakamahal ang pamumuhay; sa Alemanya ay labis-Iabis ang matututuhan, at kung titigil ako sa pangulong bayan ng isang lalawigan, ay doon ko na hihintaying makaraan ang kagipitan; samantala'y pag-aaralan ko ang wikang Aleman at iba pang bagay, bukod sa mga sakit sa mata. Sa Alemanya'y maraming mabubuting mga propesor. Samantala'y maaari ninyong ipagpatuloy ang pagpapadala ng sulat sa akin sa Paris, 65 Arago Bulebard. Titigil ako sa Alemanya hanggang sa buwan ng Hulyo 0 Agosto, pagkatapos ay tutungo ako sa Inglatera at pagkatapos ay babalik na ako. Kung hindi lisya o labis ang mga balitang ibinigay sa akin, ay huwag, ninyong ikabahala ang pagpapadala sa akin ng kuwalta, sapagka't may magugugol pa ako hanggang sa unang araw ng Mayo. T ungkol sa iba pang bagay ay saka na ako susulat sa inyo buhat sa Alemanya, inaakala kong darating ako roon sa unang araw ng Pebrero. 13 Ninanais kong pakinabangang mabuti ang taong ito at makabalik agad. Ako'y nakasusulat na ng pranses nang may kadalian, gaya ng ~ kastila, 0 kaya'y kasimbuti man lamang ng pagsulat ng kastila ng mga kalihim ng pamahalaang bayan divan. Mahalaga nang gayon na lamang ang wikang prans~s, datapuwa't talaga namang napaka,hirap. Nauunawaan ko nang lubos ang lahat ng sinasabi sa akin sa wikang ito; ang mga tagaParis ay mabilis magsalita, tangi na lamang kung ang sinasalita nila'y ang argot. Bagay sa pag-aaral ng mga sakit sa mata, ay marami ang aking natututuhan: marunong na akong gumawa ng lahat ng uri ng pagtistis; ang kinakailangan ko na lamang malaman ay kung ana ang nangyayari sa kaloob-Iooban ng mata, at ita'v nangangailangan ng mahabang pagsasanay. Ibinalita sa aking ito raw ay itinuturong mabuti sa Alemanya, datapuwa't kinakailangang magpatala at magbayad ng halagang 10 pi so isang buwan. Ako'y tutungo sa Alemanya na may dalang mga 100 12 Upang mapadalhan pa ng lalong malaking halaga si Rizal, ay sinabi sa kanya ni Paciano sa sinundang sulat na ipagbibili niya ang kanyang ora san at ang kanyang kabayo. 13 Iniwan ni Rizal ang Paris upang tumungo sa Alemanya sa mga unang araw ng Pebrero ng taong ito at siya'y naglakbay sa iba't ibang dako ng naturang bansa aa Austriya at Suwisa hanggang mga huling araw ng Hunyo, 1887, upang p~gkatapos ay magbaIik DB sa Pilipinas, matapos na dumaan sa Italya, nguni't hindi niya natamo ang hangad na makarating sa Inglatera. Matagal siyang nanirahan sa Berlin dahil sa pagpapalimbag ng kanyang aklat na Noli Me Tan~re.

-263-

pISO,

at malamang na walang matItlIa sa halagang ito kundi

75 piso pagl,arapos na maiawas ang mga gugol sa paglalakbay. Kung, totoo ngang doo'y mura ang pamumuhay ay patatala ako, at kung hindi naman mura, ay sisikapin kong maging sapat na ang dalawa 0 tatlong buwang pagtigil doon. Umaasa akong sa loob ng anim na buwan ay makapagsasalita na ako ng wikang aleman,u makapag-aaral ng isang hanapbuhay, at maipagpapatuloy ang aking tanging kaalaman; sa loob ng Ii"' mang buwan lamang ay natutuhan ko ang wikang pranses, gayong ang mga kasama ko sa bahay ay mga pilipino. Totoong napakaginaw rito nang buong linggong ito; pumatak ang yelo ng apat 0 limang araw na sunud-sunod at limang dali ang naging kapal ng yelo . . .15 noong ikalawang araw ay bahagya nang pumula ang araw at walang ningning. Kinakailangang talasan ang pandinig upang huwag masagasaan ng mga karwahe, sapagka't may mga daang nalalatagan ng tabla at kung dumaraan ang mga karwahe ay halos walang kaingay-ingay, kay a maaaring masagasaan ang isang tao sa pagtawid sa pasyalan 0 sa daan. Maraming magnanakaw kapag ang gabi'y maulap; pagnanakawan kanila at tatakbo at hindi na sila makikita kapag nalayo nang may limang hakbang; para bagang pumasok sila sa isang bahay. Kapag makapal ang ulap ay pinipigil kung minsan ang paggamit ng mga sasakyan. Ang isang araw na maulap sa Paris ay kaparis ng isang gabi sa ating bayan; ang kaibhan lamang ay sa halip na maging madillm ang gabi, ang kalamlaman ay maputi at walang mga guwardiya sibil na nananakit. 18 Sinasabing kung tungkol sa ulap ay hindi kalingkingan ang Paris ng Londres. Mga 50 hanggang 100 maysakit ang nagsasadya araw-araw sa klinika ni De Wecker; may mga araw na ang bilang ng mahihirap na pagtistis ay umaabot sa 10. Maraming matang dtiling ang naiwawasto; kahapon ay iniwasto namin ang mga ma14 Hindi namin matiyak kung nagkatotoo ang palagay ni Rizal na la loob ng anim na buwan ay makapagsasalita siya ng Aleman; gayunma'y nalalaman namin na ang unang suI at ni Rizal sa wikang aleman na ipinadala kay Blumentritt ay may petaang ika-31 ng Hulyo, 1886, no lumalabas ngang humigitkumulang sa anim na buwan buhat nang aiya'y umalis sa Paris noong Pebrero ng nasa bing taon. Bukod dito'y binabanggit ni Blumentritt na nang kenyang ilama Ii Rizal sa Klu1- ng mga Turista, ito'y bumigkas doon ng isang talumpati aa wagas at wastong aleman, bilang kasagutan sa mga itinalumpati roon, noong Mayo, 188 7, pagkatapos ng sampung buwang ~atuntong siya sa lupang aleman. 16 Maaaring nagkulang dito ng isa 0 dalawang talata, sapagka't gaya ng mababala'y walang kahulugan ang sumusunod. 16 Dito'y tinutukoy ni Rual ang p&kikipagkaalit niya sa tenyente nK Guwardiya Sibil na si G. Porta, sa Kalamba.

-264-

ng isang babaing tagapagluto, na ang pagkaduling ay masahoI pa kina Emilio17 at Czarj Mariano kung pagsasamahin ang dalawang ito; sa loob ng dalawang minuto ay naituwid ang mga mata niya. Kahapon din ay inalis ni De Weckerang mata ng isang batang binaril ng baron na si . . . . . . na nakatira sa L' Avenue ng L'Emperatrice. Ang baron ay nagbayad ng 18,000 prangko bilang kabayarang-pinsala; ang batang may 13 taong gulang lamang ay nawalan ng mata, datapuwa't lalagyan siya ng ibang matang bubog na hindi mapapansin sapagka't mapagagala~ .ring ga,~a ~g ~unay n.a mata. S.ama.ntalang ginagawa ang pagtlstis ay hmdi slya umiyak kundl mmsan lamang gayong napakasakit. yon. Nagsasadya din .doon upang patistis ang mga batang dulmg na may apat 0 hmang buwang gulang, mga matatandang may animnapu 0 pitumpung taong gulang, at may isa pang mat.andang babaing may 85 taong gulang: natatandaan kong may isa pang matandang lalaking nabulag nang may 65 taon na ang nakararaan; buhat nang siya'y walong taong gulang ay hindi na siya nakakita; siya'y nasiyahan nang gayon na lamang. Noong mga I1akaraang ilang araw ay naparoroon din ang isang dalagang matangkad, napakatangkad - matangkad pa kaysa akin nang mga isang dangkal- napakagara, ma-ganda, na may isang masamang matang may pilak na hindi makakakita. Pinaitim ni De vVecker ang mata niyon, bagay na hindi naman mahi~ap gawirl, bagaman nangangailangan ng panahon. Sapagka't iyo'y isang pagtistis na hindi naman kinakailangan, ay hindi siya makadaing sa sakit at napapangiti na lamang siya. Totoo ngang pinamamanhid ang mata, kay a ang pagtistis ay natatapos nang walang anumang sakit na nararamdaman ang maysakit; may mga taong hindi man nakarnamalay ng pagti !i~is sa kanila at kaya lamang nalalaman ay kung nakakakita 119' Sakaling makatanggap ako ng sapat na kuwalta, ay babayad ako ng 12 pi so isang buwan at sa gayon ay magkakaroon ako ng karapatang humarap sa lahat ng paggagamot at pagtistis na ginagawa sa pana-panahon, at ang bagay na ito'y lubhang kapaki-pakinabang. Hindi ninyo mahahaka ang karamihan ng maaaring matutuhan sa klinikang ito. Kaming mga manggagamot na naririto ay isang it.alyano, isang griyego, isang austriyako, isang taga-Hilagang Amerika, tatlong taga-Timog Amerika, dalawang kastila, apat na pranses, isang aleman, isang polako at ako; silang lahat ay nagkakaunawaan sa wikang pra~足 ses; manaka-naka'y nakikipag-usap ako sa italyano at sa amefl.ta

17 Ang binabanggit ditong Emilio ay ang kanyang pamangking anek ni Antonino Lopez. -

-'- 265 ---

kanong taga-Hilaga sa kani-kanilang sariling wika. 18 Ang griyego ay waIang-waIang pagka-griyegong hahanapin ng mga nagaral ng kasaysayan ng Gresiya; ang griyegong ito'y pandak, madalang ang balbas, kayumangging-kayumanggi, masama ang tikas, at iba pa; pagkakamalan siyang isang taga-bundok ng isang griyego nang kapanahunan ni Perikles. Hindi nagbabago ang mga nakagawian ko sa pamumuhay; si Luna at ako ay kumakain sa gawaan niya, at sapagka't maraming mga kakilala sa Paris siya'y mad alas maanyayahan ng iba't ibang mag-aanak upang paraanin ang gabi sa kani-kanilang tahanan, kay a madalas siyang kumain sa labas. Ang mag-aanak na Pardo, na dito nakatira ay nag-aanyaya ring paminsan-minsan sa akin na kumain sa kanilang bahay, kung gayo'y kami nina Luna, Resurreccion at ako ay naparoroon. Sa araw na iyon ay wala kaming ginagawa kundi magusap tungkol sa ating bayan, sa mga hilig, mga pagkain, mga kaugalian, at iba pa. Napakakaibig-ibig ang mag-aanak na iyon. Ang ina (isang balo) ay kapatid na babae ni Gorricho at nananatiling wagas na Pilipino sa lahat ng bagay; ang kanyang mga anak na sina Trinidad at Felix Pardo ay kapuwa manggagamot, mga doktor dito sa Paris; ang babaing nagngangalang Paz ay nakapagsasalita ng pranses at ingles at napakakaibigibig at napaka-pilipino rin; magara siyang manamit at sa kanyang mga kilos at ayos ng pagtingin ay nakakawangis ni Senyora Itching. Siya'y maganda at matikas ang tindig at sinasabing siya raw ay ikakasal kay Luna. Pinasulat niya ako ng anumang bagay sa kanyang album at ang inilagay ko'y ang kasaysayan ni Matsing at ni Pagong19 na may larawan. Ang mga dalaga sa Europa ay karaniwang nag-iingat ng isang album (hindi ng mga larawan) at ito'y ibinibigay sa mga kaibigan upang lagyan ng mga larawang guhit sa kamay, mga patungkol, mga tula, at maraming iba pa, at ito'y kanilang iniingatan bilang alaala. - Sa mga pilipinong naririto ay may isang lalaking lagi nang nagiging paksa ng kuwentong baligho. Ang lahat ng kahangalan, kababalaghan 0 hindi pangkaraniwan ay lagi nang kanya; kung siya'y naririyan, ay sasabihin ninyong 18 Dito'y mapapansing si Rizal ay nakapagsasalita na ng italyano at ingles. Sa kanyang mga sinulat, mga liham at kabuhayan ay mahihinuhang siya'y nag-aral ng wikang italyano samantalang nasa-Madrid, nguni't ang pagkakatuto ng ingles bago siya p8sa-Inglatera ay ngayon pa lamang. namin nalaman. 19 Sa mga akda ni Rizal ay kilalang-kilala na ang kuwentong kanyang .inulat na pinamagatang "Ang Pagong at ang Matsing", na may mga larawang siya rin ang maygawa.

-266-

siya'y taga-Palanyag,20 hagaman siya'y taga-Maynila. Tila 7 o 10 taon na siya sa Paris, gayunman ay hindi pa niya natututuhan ang wikang pranses; sa ibang bagay naman ay mabuting tao siya. Inaakala ko sa mga huling araw ng taong papas ok 0 sa simula ng '87 ay nararapat ko nang lisanin ang Europa at umuwi na riyan; ito ang pinakamatagal na nararapat kong itigil sa mga bansartg itO.21 Kung palalawigin ko ang pagtira rito ay gugugol ako nang malaki; kinakailangang ako'y . . . . . .22 20 Sa pagbanggit ni Rizal sa salitang "taga-Palanyag", ay parang ginagaya niya ang parunggit noong kapanahunan niya na ang mga tagaroon ay mahilig sa pagpuri sa sariIi, 0 ang wika nga'y mapagbuhat ng sariling bangko, gaya ng pagpaparangya nilang "maputi ang kanilang asing kinakayod sa kanilang asinan". 21 Sinabi na namin sa mga unang tala na si Rizal ay naglakbay sa Europa hanggang Hulyo, 1887, matapos na mailathala ang kanyang Noli Me Tangere. 22 Ang sulat na ito'y wala ring katapusan.

)

-267-

79. Buhat kay Marino Herbosa at Lucia para sa kapatid nitong si Jose Rizal.

Hinihiling na pag-aralan ang pagpapaanak na walang sakit. Ji.

Ji.

â&#x20AC;˘

Calamba, Laguna. Ika-2 ng Pebrero, 1886. GINOONG JOSE RIZAL

Paris. MINAMAHAL KONG BAYAW:

Tinanggap namin ang lyong sulat at natanto namm ang doo'i, sinasaysay. Ang dClhilan nang hindi namin pagsulat sa iyong malaon nang panahon, ay sa cailan pa man at aco'i gagamit fig pluma at ibabalita co sa iyo ang pagcamatay nang aming si Jose ay tila mahapding sugat na nasasalang; caya figa't sa caliliban ay nacarating ang ganitong panahon, ang gamot na aquing inilalagay sa naulit na sugat ay ÂŤSalamat at namatay si Jose, hindi na maghihirap na caparis nang aming paghihirap.Âť - Ang hirap at sarna nang panahon noong icao ay narine ay naragdagan pa nang isang gayon. -Si Delfina ay may dalawang capatid na hahae, ang sumunod cay Jose, ang pafigalan ay Concepcion, ito'i sinundan fig bahae rin ang pafigalan ay Patrocinio na siyang sanggol iigayon, at marahil cung icao ay dumating ay hindi rno matatapos yacapin ang lahat nang pamanquin mo sa mag hapong arao. - Ngayong mga panahong ito ay cami nag papapihit na, caya figa't ang Nanay casama si Pangoy ay napa ron sa trapiche fig Sor. Paciano sa Pansol, gayon din si Luda umahon sa Hagdang hato: aua fig Dios ay tila mahute ang ani sa azucal fig mga taga rine, datapuwa't ang halaga ay mataas ang balita at cung dumating ay mababa, hindi paris nang pag hahayad namin nang patente at buis sa Hacienda taon taon ay nararagdagan. - Cami

-268-

ay mabuting lahat at ualang saqtiit at segurong cung icao ay dumating dine ay para caring hindi umalis at si Lucia ay para rin fig dating icao ay lumayag. - Mag utos sa iyong nagmamahal na bayaw. MARIANO HERBOSA. MINAMAHAL KONG KAPATID:

Ang dahilan fig hindi namin pagca sulat sa iyo ay sinasaysay na sa sulat ni M. (Mariano), ang maibabalita co sa iyo ay dine sa aten ay totoong magulo marame ang nababalitang tulisan ÂŤgayon din ang mga maninita ng mga patente.Âť N gayon arao na ito, ay masaya dine sa bahay fig aquing bianan dahil sa catapusan fig novena sa Ntra. Sra de Aransasu, naialaman mona ang ugali dito sa atin, maraming handa at cantahan ng mga panauhen. Ang bilen co sayo ay mag aral ca fig aming nababalitaan dini na ang babaeng nafigafiganac ay hindi nag daramdam fig anomang hirap, at ang .paraan fig pag paparami fig gatas ay magtagal. Ito ang ami~g cailafigan. Sina Tatay at si f anay nag aala-ala na baca hindi mo na sila abuten cafia mabute ang mag isip can a fig pag ue at fig tayo ay mag quiquita naman, at fig tayo ay macapaligo sa Hagdang bato doon sa bago naming lupa na sa lahat fig napaliguan co ay ito ang aquin mina mabute sa lahat. Cumusta at mag utos dito sa yong capatid na nag iintay fig yong pag dating, na cung cailan pa. Ang iyong kapatid, LuciA RIz.u.

-U9-

80. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Maria

Pebrero "'I, 1886 BINIBINING MARIA RIzAL MINAMAHAL KONG KAPATm:

Ito ang kauna-kunahang liham na susulatin ko sa lupang aleman at inasaahan kong ito'y sasagutin mo. Ang layon ng liham na ito'y isaysay sa "iyo ang ilang katangi-tanging bagay na maaaring makatawag ng iyong pansin at maaari rin namang pakinabangan mo, gaya halimbawa, kung paano sinisinop ng mga aleman at mga pranses ang kanilang mga pamamahay. Bagaman ang panlasang pranses ay siyang umii~al sa halos lahat ng dako, gayunma'y may pagbabago ito sa bawa't pook, alinsunod sa kalagayan 0 haka ng mga tao. T ungkol, halimbawa, sa silid-kainan, ay inaakala ng lahat sa Europa na ito'y nararapat na maging marikit, kalugud-Iugod, at kawili-wili. Sa mga bahay ng mga mayayamang-mayayaman ay makamamalas ka ng mga larawan ng mga tanawin, ng bungang-kahoy at mga hayop na ang maygawa ay mga dakilang pintor. l\1amamalas mo ang mga larawan ng mga talaba, hipong suwahe, ulang, mga isda at marami pang iba. Ang ibang taong hindi makababayad ng napakaJaking halaga, ay nasisiyahan sa mga sipi, at ang mga lalong maralita ay nagkakasiya sa siping gawa sa limbagan. Sa ilang bahay sa Alemanya, at lalung-lalo na sa Olanda, namasid kong isinasabit sa mga dinding na parang larawan ang mga napakatatandang pinggan, na may iba't ibang kulay at may marami 0 kaunting dibuho. Sa ilang bahay ay ipakikita sa iyo ang mga pinggan ng ingkong 0 ng impo, isang pinggang ang gulang ay limampung taon 0 isang damaon marahil. Sa bahay ng mga Pardo sa Paris, ay nakita ko, sa tabi ng ilang pinggang porseJanang insik na dalawang dantaon na halos ang

-270-

gulang, ang maraming mala laking pinggang kulay bughaw, kahawig ng maraming pinggang galing sa T sina na gaya ng nariyan sa atin, na ginagamit na pang-araw-araw, at kung hindi nagkakamali ang aljlala ko, ay may ganitong anyo (larawan).l Ang mga pinggang itong ginagawang palamuti'y nakaaakit nang gayon na lamang, lalo na kapag ang mga dibuho ay magagaling at ang mga kulay ay matitingkad. Sa kabilang dako, sa mga dinding ng mga bahay sa Italya, ay may mga maririkit na prasko ng alak Chianti, na ang dakong ibaba ay nababalot ng dayami, ang liig ay napakakipot, at sa mga panulukan ay may mga maliliit na buslo ng mga bungang-kahoy na nakapagpapaganda rin. Sa isang bahay ay may nakabiting mga dapo na isinasalit-salit sa mga kulungan ng mga ibon, gaya ng r.lga kanaryo, hilgero, at iba pa. Wala roon ng anumang bagay na mabigat ni malungkot at baka ang ilang tao'y hindi matunawan ng pagkain; at sa katotohanan, ay may matuwid sila; kapag oras ng pagdarasal, ay nagdarasal nang mabuti. Sa ating silid-kainan diyan, alalaong baga'y sa "caida",2 ang maaaring gawin ay palamutihan ng rnga dapo at ng mga pinggan, sapagka't wala tayo ni ng mga tanawin, .ni mga larawang gawa ng mga dakilang tao. Ang mga pinggang puti ay hindi ipinapalamuti sa dahilang napagkakamalan sa dingding at hindi naman nakapagpapagabda. Naaalaala kong noong tayo'y maliHit pa, ay mayro0I! tayong mga pinggang may dibuho at tanawin sa dakong ilalim ng pinggan, nalalaman kong may bibili ngayon kahit na limang duro sa bawa't isa sa mga iyon, sa dahilang bihirang-bihira na ngayon. Ang mga pinggan ay isinasabit sa ganitong paraan: ku~ mukuha ng tatlong putol ng kawad na ang laki ay alinsunod sa bigat 0 laki ng pinggan na sasaluhin at binabaluktot ang isang dulo na gaya nito Ctingnan ang larawan sa orihinal) at sa dulong baluktot na ito'y doon iSinasalalay ang tagiliran ng pinggan, ang tatlong putol ng kawad ay pinagtatali-tali sa likod, gumagawa ng isang parang sinsing upang siyang isabit sa pako; kaya sa harapan ay ganitong anyo ang lumalabas Ctingnan ang larawan sa orihinal) at sa likod naman ay ganito ( tingnan ang larawan sa orihinal) at sa tagiliran ay ganito naman ( tunghayan ang orihinal). 1 Ang pinggang tinutukoy ni Rizal ay siyang tinatawag ng kanyang mga kaanak na "bandejado de China", na pawang mga porselanang kulay bughaVi at may sari-saring dibuho 2 Tinatawag na "caida" sa mga bahay na malalaki, b3tO at tabla sa Pilipinas nang kapanahunan ni Rizal, ay ang bahagi ng bahay na nasa-pagpanhik ng hagdanan, at sa maraming pagkakataon ay siyang nagiging kainan kung may malalaking handa 0 pista.

-271-

Ang mga dap<> - at sa bagay na ito' y tatalunin natin ang lahat ng -mga bahay sa Europ~ kung may hilig tayo - ay lalong madaling isabit. Tatlong paraan ang paglalagay ng rnga ito: nakabitin, nakasabit sa isang haligi 0 nakalagay sa isang buslong nakapatong sa hapag Ctingnan ang larawan sa orihinal). Karaniwang kawad na bakal ang ginagamit, sapagka't lalong nagiging marikit kapag kinalawang3 ang kawad. Ito' y lalong madali para sa atin, sapagka't hindi mahal ang halaga at sagana ang mga dafo sa ating bayan, lalo na sa ating lalawigan. Ang mga prasko t mga boteng pinipili ay iyong may mga hugis na kaakit-akit at kung nababalot ang mga iyon ng dayami ay Ialong mabuti. Karaniwang pinupuno ng alak na ,itim 0 may kulay. Habang ang mga boteng ito'y Ialong nababalot ng maraming agiw at iba pa sa mga sulok ay lalong mabuti; karaniwang mataas ang pinaglalagyan at nakaugaliang hindi galawin doon; at para sa bagay na ito, ang ginagamit nila ay isang putol ng tablang ganitong hugis ( tingnan ang larawan sa orihinaI). Sa hap~g ng silid-kainan ay karaniwang naglalagay sila ng mga buiaklak na pinagsasalit-salit sa mga pinggang may mga matamis, atsara at bungang-kahoy; ngayon ay hindi na kaugalian, sa Paris man lamang, rta maglagay ng malalaking lalagyan ng mga bungang-kahoy sa gitna ng hapag; ang karaniwang inilalagay ay mga huiaklak na nasa-isang maliit na pinggang yan sa bubog na may tubig upang huwag malanta ang mga iyon. Kapag taglamig, at sa panahong ito'y mahal ang mga bulaklak, ay tuyung-tuyo na 0 halos tuyo na, datapuwa"t diyan, na hindi naman binibili ang mga bulaklak na sariwa ay _magiging isang kapiiltasan ang gumamit ng mga lantang buiaklak. Marami pa ang masasabi ko sa iyo tungkol sa bagay na ito, datapuwa't magiging napakahaba ang liham na ito, bagay na hindi nararapat. Sapat na ito sa ngayon at ikinagagalak kong makatulong sa iyo kahit bahagya. Ang kapatid mong yumayakap sa iyo,

RIZAL

Ika-7 ng Pebrero, 1886, Heidelberg. 8 Ang "Kalawang" ay pangalan ng isang bayan as Laguna, nguni't sa s1,.llat na ito, ang "lrinalawang" ay nangangahulugang kinapitan ng "kalawang"

-272-

81.

Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Karlstrasse ] 6, Heidelberg, Ika-9 ng Pebrero, 1386 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Gaya ng ipinagbigay-a1am ko sa inyo sa sinundang sulat1 ay nilisan ko ang Paris at ako'y tumungo sa Alemanya noong Lunes, unang araw ng Pebrero T umigil ako nang isang araw sa Strassburg. 2 Ang Avr. . . ay ang kahuli-hulihang bayan sa hangganang Pran ya-Alemanya at pagkalampas dito'y mapapansin ng naglalakBay nq siya'y nasa-ibang bans a na, sapagka't sa lahat ng dako ay walang namamalas kundi mga uniporme, mga militar, palibhasa sa buong Alemanya, ang mga kawani ng mga daang-bakal ay pawang mga militar. Buhat sa Pransya ay sinubaybayan ako ng ' yelo sa daan, alalaong baga'y buhat sa Nancy hanggang Wilwisheim. Hanggang sa dumating ako sa Strassburg ay wala akong naunawaang mabuti sa mga nakausap ko, sapagka't bagaman halos lahat ng mga tao'y nagsasalita ng pranses at aleman, ay gayon na lamang ang kawalan ng kaibhan ng pagbigkas ng Aleman ng v at f, b at p, d at t, na ang pranses na sinasalita nila'y parang nagkukunwang aleman. Ang mga gansa ang nagbigay-alam sa aking malapit na ako sa Strassburg, ang lun1 Ang sulat na tinutukoy ay ang may petsang unang araw ng Enero, 1886 buhat sa Paris. 2 Marahil ay tumigil si Rizal ng isang araw sa Estrasburgo upang kUalarun ang siyudad na ito, na siyang dating pangulong bayan ng Alsacia, bukod sa isang siyudad ng mga industriya na napapatangi sa kanyang mga pagawaan ng serbesa, loie-~ras, ng mga balat na kinukulti, ng mga makinadya at mga kasangkapan ng anluwage. Sa bantog na katedral nito ay mamamalas ang isang orasang pinagagalaw ng panahon, ng araw at ng hangin, na sa dakong huli'y iniuulat ni Rizal.

-273-

sod ng foie-gras) isang masarap na luto na sinasangkapan ng namimintog na atay ng gansa, at marami naman nito ang nabibili. Ang Strassburg ay siyang pangulong bayan ngayon ng Alsace-Lorraine 0 ng Eissas und Lotringen) gaya ng sinasabi ng mga aleman. Ito'y malungkot kahit masagaI-la ang pangangalakal; sa magkabi-kabila'y namamalas ang mga labi ng pagkakakomba nang taong ] 870; dito'y isang punlo ng kanyon, doo'y isang pader na may bitak, sa dako pa roo'y isang gibang tore ng muog, isang butas, isang salakot na metal na natatabunan ng matigas na granito. Nalulugod ang mga naninirahan na ipakita sa akin ang bayan at ang mga naglalakbay. Gaya ng sukat asahan, dinalaw ko ang bantog na katedral at inakyat ko ang isang toreng may 142 metro ang taas, ang pang-apat, kung hindi namamali ang aking alaala, sa pinakamataas na tore sa Europa. 500 bay tang ang 2.king inakyat hanggang makarating sa tuntungan at buhat dito'y natatanaw ang halos buong kapatagan ng Rhin, ang Gubat na !tim, ang Vesges, at iba pa. Hindi kakaunti ang naging kasiraan ng toreng ito noong bombahin, datapuwa't naiuli na ngayon. May isang bagay na kapansin-pansin sa loob ng katedral, at ito'y ang makinang napakamasalimuot ng orasang ginawa upang lumakad nang mahabang panahon, sapagka't ito raw ay nakapagsususi sa sariIi; iyon ang ikalawang pag-uuli ng isang orasan nang ika-13 dantaon. Sa isang sulok ng pat yo ay may isang matandang bahay na tabla na sinasabing siyang bahay ni Guttemberg, bayang nakita ko, ay punung-puno ng mga kawal na aleman. Napansin kong maraming tao ang nagpupugay sa akin sa daan at sa bawa't sandali ay napilitan akong mag-angat ng aking sambalilo .

Bllhat sa

Stras~burg ay nagtuloy a1;:o nang tuwiran sa Hei路路

delberg,4 at bag:l1TIan dumaan ako nang malapit sa ban tog na 3 Si Gutembarg, Juan o. Johanan (1397-1468) ay isang manlilimbag ns aleman na siyang lumimbag ng "Bibliyang may 36 na talata". Ipinalalagay na siyang lumikha ng limbagang may mga tipong napagpapalit-palit. 4 HeideJber~ - Ang siyudad na ito ay tinatawag na "Ciudad Universi. taria Alemana", ang unang unibersidad na alemang pinasukan ni Rizal. Kinabukasan ng pagdating niya roon ay napatala na agad sa Ullibersidad, at siya'y pumasok sa mga panayam tungkol sa "oftal mologi a". Sa siyudad na ito'y nanatili si Rizal buhat nang ika-3 ng Pebrero hanggang mga unang araw ng Agosto. 1886. Ang siyudad na ito'y tinatawag na siyudad ng mga estudyante dahil sa kanyang Unibersidad na itinuturing na pinakamatanda, na itinayo ng EJector na si Rupert I noong 1386; at isa rin namang lunsod ng mga industriya, dahil sa kanyang pagawaan ng serbesa, mga kasangkapeng panistis, mga salamin sa mata, limbagan, atbp.

- 274 --

Baden,:> ay hindi ako tumigil doon; sapagka't sa kalagayan ng aking bulsa ay hindi nararapat gumawa ng maraming pagpapatigil-tigil: bukod sa rito, ang Baden ay para sa pagliliwaliw, lalo na kung tag-init. Sa tabi ng aking 路,jlid na pangalawang klase sa kotseng sinasakyan ko, ay mayroon din na isang pangunang klase na sinasakyan ng Prinsipeng Ruso at isang Prinsesang nangaglalakbay. Tuwing bababa sib sa kotse ay pinaguukulan ng mga karangalang panghukbo. Ang Alemanya'y isang bansa ng malaking kaayusan at pagsunod. Dumating ako sa Heidelberg nang Miyerl<oles, ika-3 ng Pebrero ng hapon. Ang kabayana'y mukhang masaya para sa akin, sa mga lansangan ay walang mamamalas kundi mga magaaral na may mga gorang pula, dilaw, luntian, puti, at bughaw na yari sa katad, at iba pa. Sinasabing ang mga magaaral na kasapi sa iba't ibang samahang may l(ani-kanilang saligang batas 6 ay naglalaban-Iaban sapagka't ito'y nagiging libangan nila. Kapag sila'y naglalaban, ay may mga baluti ang buang katawan: ang mga kamay, mukha at ang mga mata'y may baluting isang salal{1ing pinatibay ng aserong sala-sala, at sa gayon, ang lalong nalalantad ay ang ulo at mga pisngi. Ang ginagamit nila'y isang uri ng tabak na napakatalim, na ipinapalo sa ibabaw ng ulo sa pamamagitan ng pagtataas ~g bisig. Ang mag-aaral na aleman ay may makisig na tikas, matangkad at mabuti ang tindig. Nang kinagabihan ng aking pagdating, sa pagnanais kong makahalita tungkol sa isang magaling nC] propesor sa Optalmolohiya, ay ipinagtanong ko ang inuman ng serbesa na pinagtatagpuan ng mga mag-aaral, at ang itinuro sa akin ay ang Gulden Bierhrauerei. Doon nga'y natagpuan ko ang mga walo 0 siyam na gorang dilaw ng Samahang Scl~wate CSuabia). Ako'y nagpal<ilala at sa mali-maling alemang nalalaman ko ay tinanong ko sib. Kapagdaka'y kUJ:nilos sila, silasila'y nagtanungan at ibinigay c:;a akin ang lahat ng kinakailangang balita. Inanyayahan nib akong umupong kasama nila at uminom ng serbesa. Dahil sa hindi ko nakagawian ang pagsasalita at路 6 Baden - Ito'y pangulong bayan ng Karlsruhe, Alemanya, na bantog dahil sa mga paliguang ang tubig ay gating sa mga mina, na pinagdarayo ng mga maysakitj gayundin, ang Baden ay isang bayang sagana sa industriya, gaya ng pagawaan ng mga orasan, mga seramika, mga pahiyas, mga alak at mga likhang galing sa mina. 6 May limang samahan ng mga mag-aaral na tinatawag na "Sexoborussia", "Suavia", "Westfalia", "Vandalia" at "Rhenania", na n .. ngakikilala sa kanilang mga gayak at mga gorang may iba't ibang kulay: puti, dilaw, puIs, bughaw at luntian.

-275-

pakikinig ng aleman ay naging mahirap ang pakikipag-usap ko sa kanila; sa kabilang dako'y bahagyang-bahagya lamang ang pagkakaalam nila ng pranses, kaya napilitan kaming gumamit ng wikang latin at sa wikang ito kami nag-usap hanggang sa mga unang oras ng gabi at hanggang dumating ang isang marunong ng pranses. Sa karamihan ng mga naroroon, ay mga walo bawa't sampu ang tad tad ng piklat ang kaliwang pisngi, ang piklat niyong isa'y higit sa 15 at ang pranses na dumating upang makipag-usap sa akin, bukod pa sa may walo 0 sampung malalaking piklat, ay may tali pa ang ulo sapagka't iilang araw pa lamang ang nakararaan nang natuklapan siya ng bahagi ng anit . . . . Ang mag-aaral na aleman ay magiliw, mapitagan, mahinhin at hindi hambog. Kapag sila'y nagbabatian ay inaalis ang kanilang gora, na dinadala sa dakong harapan ng ulo. Nang gabing iyon ay mahigpit silang tumangging ako ang magbayad ng serbesang ininom ko, at sinabi nilang sapagka't ako'y isang taga-ibang lupang kararating Iamang sa kanilang piling ay hindi ako pinahihintulutang gumugol, at sa susunod nang pagkakataon magbabayad ako ng maiinom ko, sang-ayon sa kanilang kaugalian, na dili iba kundi bawa't isa'y siyang nagbabayad ng iniinom niya. Kapag sila'y nag-iinuman, ay kaugalian nang tumagay sa kalusugan ng isa't isa at sinasabing; prosit pro t at itinataas nang malapit sa taong tinatagayan an~ kanilang mga baso. Ako'y inanyavahan nilang sumapi sa kanilang kapisanan, datapuwa't nang malaman nilang hindi ako makapagtatagal sa piling nila, ay sinabing iyon ay mawawalan ng kapararakan, sapagka't ako'y walang mahihitang pakinabang sa pagsapi: kinakailangan ang hindi kukulangin sa anim na buwan ang tagal ng kahilingan at anim na buwan pa ang pararaanin upang maging kasapi. Kakatwa ang pagnanais ng mga binatang ito na magmukhang pangit, at sa katunayan ay marami sa kanila ang may kagandahang lalaki sa isang panig, datapuwa't sa kabilang dako'y may mga tahi ang kanilang balat. May isang maka-54 na ulit nang nakipaglaban. Hindi lahat ng mga mag-aaral ay sumasapi sa mga kapisanang ito. Ako'y nakatira ngayon sa isang kaserahan;7 ang halaga ng pamumuhay dito'y hindi gaanong mura gaya ng inaasahan ko, sapagka't ang aking tirahan, pagkain, paglilingkod, at Haw ay nagkakahalaga ng 28 duro isang buwan. Totoo ngang dito'y lalong mura kaysa Paris, datapuwa't hindi gaanong mura gaya 7 Ang bahay na panuluyan 0 "pension" ay nasa-Karlstrasse big. 16 na tinirhan ni Rizal sa loob ng 15 araw.

-276-

ng inakala ko, gaya nang ang kuwaltang inaakala kong sasapat hanggang sa katapusan ng Abril ay aabot lamang hanggang sa mga unang araw ng huwang ito. Napakaginaw, walang tantan ang pag-ulan ng yelo at dahil dito'y kinakailangang laging nag-aalab ang apoy, sapagka't kung hindi gayon ay magiging sinlamig ng yelo ang isang tao. Ang bahay na tinitirhan ko ay mabuti naman, ang maybahay ay nagngangalang Nebel; ang kasama ko'y isang ingles na pumarito upang magaral ng wikang aleman, at kami'y nag-uusap sa aming wikang kalahating aleman at kapag hindi kami magkaunawaan 3:Y ingles na ang ginagamit namin. Sa hapag ng pagkain, ay aleman aug usapan; ako'y unti-unting nakauunawa. Yamarig binabalak kong lumipat ng bahay,8 sapagka't titingnan ko kung makatatagpo ako ng iS~lllg mura-mura, ay magiging mabuti nang sa inyong mga liham ay ganito ang inyong isusulat na padadalhan : Alemanya Hern Joseph Rizal Postrestante Heidelberg Lalo pang mabuti kung ang mga sulat niny<)'y ipadala sa Paris, Arago Boulevard, 65, gawaan ni Luna, sapagka't hindi ko matiyak kung hanggang kailan ako titigil elito. Gaya ng sinabi ko na sa inyo, ay lalong magiging mabuti kung ako'y susulatan ninyo tuwing ika-15 araw, at ipadadala ang mga iyon sa pamamagitan ng bapor pranses, sapagka't ang paglalayag ay lalong maelali. Ang mga kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta ay gawm sa pamamagita n ng "Chartered Bank", at iba pa. Ang Heidelberg ay lsang la111bak sa pagitall ng daJawang bundok; sa tabi niya ay llmaagos ang Neckar na tinatawid ng dalawang tulay na bato. Kahapon at kamakala\\'3, sa dahilang ang isang lawa sa tabi ng ilog ay nagyelo, ay maraming taon g nag-isketing doon. /\ng mg~ bundok 3)' nabahalot ng yelo at kung hapon ay mamamalas ang maram.ing taong nangagp;;t 8 Gaya ng sinasabi rito, si Rizal ay lumipat ng baha y sa Ludwigsplatz bIg. 12 (ngayo'y Grabengasse) buhat ng ika-18 ng Pebrero hanggang unang linggo ng Hunyo nang 1886.

--277 --

pasi~'al sa tabi ng mga guho ng bantog na kastilyong9 natata-

naw buhat sa aking durungawan. lisa lamang ang dulaan, apar 0 limang templo ng mga katoliko at mga protestante at sinasabing ang isa sa mga ito'y ginagamit, ang kalahati ng mga katoliko, at ang kalahati nama'y ng mga protestante. Ang pamumuhay aleman ay hindi nakababagot, lamang ay puno ng patatas. Para sa lahat ng bagay, patatas; patatas na sa umaga at patatas pa rin sa gabi. Kung gabi, ang hapunan ay tsa at patatas at malamig na lamang-kati. Ang karamihan sa mga babai'y nakauunawa ng pranses at nakapagsasalita nito nang utal-utal. Sila'y karaniwang m:ltatangkad, malulusog, hindi gaanong mapula ang buhok bagaman may sapat na pagkapula. Sila'y totoong kaibig-ibig at napakatapat. Ang mga batang aleman :ly di gaanong mausisa gaya ng mga batang pranses. Sa Paris, halimbawa, ay may mangisangisang batang lalaking tumititig sa akin na tagby ang paguusisa dahi] sa aking tikas; datapuwa't dito, ang mga bata'y dumaraan nang hindi ka man lamang pansinin; kung minsa'y hinahawakan ko ang kanilang ulo at ibinabaling ko nang bahagya; sumusunod sila at pagkatapos ay umaalis nang hindi nagsasalita kahit isang kataga. Ang utusang babae sa inuman ng serbesa na pinaroroonan ko , na nagngangalang rVlina, ay nakasusulat nang wasto sa kanyang wika at tama sa katitikan; lagi na naming kinakasangkapan ang pagsulat sa aming pag-uusap, sapagka't ang mga pandinig ko'y hindi pa sanav sa diin ng mga salita, l<aya kina 路 kailangan kong makitang nakasulat ang Olga salita. Dalawang pmaan ng pagsuht ng bnyang ,,,,ika ang ginagamit niya, ayon <:a sabi rin niya, sa lateinische at det!tsch.~, alalaong baga'y sa m~a titik na latin at aleman. Halimbawa Ynseln Pl'lilippinenYnfeln Pfiliyynen. Ang mga titi~ aleman ay siyang madalas niyang ginagamit. 9 Ang kastilyong itong binabanggit ay isa sa mga lalong makasaysayan at lalong magandang guho sa Europa, na natatayo sa ibabaw ng isang taluktok na may 300 talampakan sa ibabaw ng lunsod. Unang-una itong itinayo nang Dantaong XIII bUang isang ]ruta at pagkatapos ay ginamit na tahanan ng mga Prins.peng Elektor ng Palatinado. Sa silong ng kast.lyong ito naroroon ang napakalaking bariles na may 200 taon nang gulang, at nagialaman ng 50,000 galong aIak, na anupa't sa ibabaw nito'y may isang tuntungan 0 paIapag na buong Juwag na napagsasay,awan ng marami. Binabanggit din ni Rizal ang kastilyong ito at bariles sa ibang sulat niya.

-278-

T-atapusin ko 11a ::mg subt na ito at hanggang sa susunod na koreo. t\ng inyong anak

<It

kapatid na tapat na nagmam~hal sa

myo, RIZAL

Ang kaibigan kong si Valentin Ventura, na pinagkakautangan ko ng maraming utang na 100b ay uuwi; naninirahan siya sa Daang Dulumbayan. Sakaling kayo'y pasasa Maynila ay pasasalamatan ko kayo nang gayon na lamang kung siya'y inyong dada1awin. Lalong mabuting ipagpatu10y ninyo ang pagpapada1a ng inyong mga liham sa akin sa Arago Boulevard, sapagka't hindi ako titigil dito sa Heidelberg nang mahabang panahon, at ang mga su]at ay maaaring mawala.

- 279-

82. Buhat kay Rizal para sa kanyang

mga magulang at mga kapatid

Karls Strasse 16, Heidelberg, Pebrero, 1886 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Inaasahan kong natanggap na ninyo ang huli kong sulat at kayo'y nagtatamasa ng kaginhawahang gaya ng lagi ko nang ninanasa. - l'vlay moa 13 araw na ngayong ako'y nagsasadya sa klinika ng mga sakit sa mata (Crugen KlinkO ng lungsod na ito na ang patnugot ay isang bantog na manggagamot sa mata na nagngangalang Otto Becker. Hindi siya kasintanyag ni kasindakilang maninistis na gava ni Doktor de Wecker ng Paris, Jatapuwa't sa Alemanya'y nagtatamasa siya ng malaking kabantugan at marami na ang mga aklat na kanyang sinulat. Huwag ninyo silang pagkakamalan. Noong una'y halos ilang salita lamang ang nauunawaan ko, sapagka't ang wikang aleman ay napakahirap unawain dahil sa tanging kayarian ng mga pangungusap, datapuwa't ngayon ay napa,gsisiya ko na ang mga salita at umaasa akong makapagsasalitang mabuti sa loob ng anim na buwan. Dito'y hindi kami gumagawa ng maraming pagtistis na gaya sa Paris; ang 24,000 naninirahan sa bayang ito'y hindi makapagdudulot ng napakaraming maysakit, kahit na iisa lamang ang klinika. Sinasabing ang Paris daw ay may 2,000,000 naninirahan, datapuwa't totoo namang doo'y maraming manggagamot sa mata. Kapag sapat na ang nalalaman ko tungkol sa malaking pagkakasulong ng aghamaleman at . nakapagsasalita na ako nang may kaganapan ng kanilang wika, ay binabalak kong tumungo sa Londres 0 bumalik sa Paris , nn siyang lungsod na pinakamatalino sa lahat. Sa Paris ay lagi nang mainit ang pagmamahal at mag-aaral ako nang kaunti sa piling ng aking unang propesor na nagpayo

-280-

sa aking ako'y bumalik sa piling niya, bagay na ipinangako kong gawin. Isa sa mga araw na ito, dahil sa pagdating ng isang makatang alemang minamahal nang ga'yon na lamang sa lungsod na ito, ang kastilyo'y tinanglawan ng mga pailaw. Huwag ninyong isiping ang mga ito'y katulad ng mga paputoR diyan kung araw ng pista. Dito'y 15 0 16 na mga pailaw lamang ang sinusuhan; walang paputok; at sa pamamagitan ng liwanag na pulang tumanglaw sa loob ng mga guho, sa isang paraang ang liwanag lamang ang nakikita at ang liyab ay hindi, ay naging kabigha-bighani, maging dahil sa mga anyo ng anino, at maging sa tuwirang tam a nC7 liwanag, ang mga pader, ang mga malalaking tore, ang mga lusutan, at iba pang nalalabing guho ng pagkasira. Kaakit-akit makita sa gitna ng gabi ang ilang guhong malalaki na pawang pula at 1tim; wala ni isang ningas 0 ilaw na nakikita, at ang kabuuan ay sabay-sabay na naliwanagan . . . Ang mga mag-aaral ay nangaglibot sa mga lansangan, may dalang mga sulong nagniningas dahil sa kaarawan ng Elektor; kung bakit ipinagdiriwang ivon ay hindi ko naunawaang mabuti sa mali goy na pagkakapaliwanag na kasasaysay pa lamang sa akin kaninang umaga ng utusang babae. Noong nakaraang araw ng tinggo, ay dinalaw ko ang 100b ng kastilyo; doo'y pinatnubayan ako ng isang babaing matanda, matangkad, tuwid ang tindig, pormal at may malungkot na tinig. Tila isang anino ng mga guhong iyon, 0 kaya'y isang mangkukulam na nakatira sa mga pook na iyong mapanglaw at walang tao. Ang lahat ng mga pader ay nabubuwag na, ang mga lilok 3:Y may mga pingas, ang mga langit路 langitan ay maraming bitak, at ang galamay-amo ay tumutubo sa lahat ng dako. Inuulit-ulit ng matandang babae sa tinig na malaki at naka~hahambal, sabay ng pagtuturo sa iba't ibang pook: ito ang bulwagan ng mga pahe, dito sila nangaglalaro, iyon ang silid-hintayan, sa dako pa roon ay ang aklatan, sa tabi ng silid-gawaan na may malaking pausukan na hangga ngayo'y puno pa ng mga dibuho; iyon ang bulwagang tanggapan sa mga tao, ang bulwagan ng katarungan, ang malaking silid-kainan, ang bulwagan ng mga ingles na pinagdausan ng kasal ng ilang prinsipe ng Gran Bretanya, ang kusinaang pinaglitsunan ng isang buong baka; ang malaking apuyang ginamit para sa paglilitson,. sa ilalim ng mataas at malaking pausukan, ay iniingatan pa. Ang bilangguan, ang toreng may walong gilid, at maraming iba pa. Kung minsan, ang dinaraana'y mga lusutang madidilim, makipot at mabababa;

-281-

ang inaakyatan at pinapanaugan ay makikipot na hagdang matataas; dumarating sa isang malaking bulwagan, na ang bubong ay nasasalalay sa malalaking mga balantok; manaka-:naka'y may maliit na butas .na nagpapapasok ng mga liwanag upang ibunyag ang malungkot at sirang kalagayan ng matandang palasyo ng mga Kondc ng Palatino, na ang ilan ay naging mga emperador. Paminsan-minsa'y may isang makitid na pintong nakabukas sa isang tabi ng lusutan, at patungo sa isang madilim at mahalumigmig na silid; ito'y isang bilangguan, kung minsa'y isang tulugan, marahil, ng tagapag-ingat; kung minsan ay isang hagdang suso na sa dakong itaas ay nawawala sa mga guho at sa dakong ibaba nama'y sa kadiliman ng mga silid sa ilalim ng lupa. Sa 100b ng kastilyo, ay may dalawang ta6ng napakalalaki, ang sukat ng lalong malaki ay labintatlong hakbang ang haba at labing-isa ang luwang, at naglalaman, ayon sa sinasabi rito, ng 236,000 boteng alak, bagay na para sa akin ay malamang mangyari, sa dahilang sa ibabaw ng ta6ng ay maaaring makapagsayaw kahit limang magkapareha. Sa mga museD ng mga bihinng bagay sa kastilvo, ay may mga larawan ng lahar ng kabilang sa dakilang angkan, mga babae lalaki , at mayroon ding ilang larawang kabilang sa angkan, gaya ng sa lalong mabunv\ng mamamavan na tumira 0 isinilang sa Heidelberg, gaya ni Vors CMelacubiton} Doo'y nakita ko ang Iarawan ni Lutero at ng asawa niyang si Catalina de Roca at ang sinsing na ginamit nila sa kasal na ang anyo ay ganito humigit kumulang (larawan ; tingnan ang sipi). Ang molde ng mukha ni Kotsebue pati ng sugat at ng kay Laud na pumatay sa kanya, isang mag-aaral na pinugut~n ng ulo sa Maunheim; ang mga buhok at dugo nila ay iniingatan. Nakita ko rin ang isang liham ni Mari5kal Ney, isang pasaporteng nilagdaan ni Louis XVI noong mg3 kahuli-hulihang araw ng maIungkot niyang paghahari at iba pang mga sulat-kamay na humigit kumulang ay mga bUll, humigit kumulang ay mahahalaga. Sa mga larawan ay may dalawang karapat-dapat banggitin: ang mga iyon ay sa isang babaing kabilang sa marangal na angkan na nangaglalarawan ng kanyang kadalagahan at ng kanyang katandaan. Ang larawan, nang siya'y bata, ay may mukhang tahimik, 1<aa1<it-a1<it, tapat at malambing; ang sa kanyang katandaan ay para ng sa isang mangkukulam na nakapagpagunita sa akin ng isang magaspang na pagkakalarawan ng isang rnatandang babaing ginawa ni T uason ng Pasig sa isa sa kanyang mga awit na nagsasaysay ng kasaysayan ng dalawang nagkaibigan . Mamalas din doon ang mga matatan-

- 2.82-

dang larawan, na marahil, ay tanging pinagpupugayan ng mabalasik na Elektor na nakaluhod, pagkatapos marahil na maiatas ang kamatayan ng isang sawimpalad; ngayo'y walang sinumang pagpupugay pa sa harap ng mga iyon, at ang pinakaabang anak ng bayan, na marahil ay anak ng isa sa kanilang mga naging utusan, ay dumaraan, tumitigil, mapag-usisang nanonood, at pagkatapos ay nagpapatuloy ng paglakad na kasabay ang pagpapaswit. Bukas ay lilipat ako ng tirahan at titira ako sa Ludwigsplats 12, malapit sa Parnantasan. Ang silid lamang, kasama ang paglilingkod, ilaw at pampainit ay nagkakahalaga ng 8 duro isang buwan 0 32 marko; ang bawa't isang marko'y katumbas ng 2 real fuerte; kung kami'y nasa-kalagitnaan ng taglamig, ay lalong malaki pa ang magiging bayad, sapagka't lalong malaki ang gugugulin sa pausukan. Sa restauran ako kakain kung araw, at kung gabi ay sa aking silid ako maghahapunan ng pagkaing aleman: alalaong baga'y isang tasang tsa, tinapay, at mantekilya. I naakala kong sa ganitong paraan ay maaari akong makapamuhay sa 25 duro isang buwan kasarna ang tulugan at pagkain hanggang sa katapusan ng Abril. buwang hinihintay kong darating ang buwanang pensyon ko. Kalahati ng araw ang iniuukol ko s~ pag-aaral ng aleman at ang kalahati pa ay sa mga sakit sa mata naman; makalawa isang linggo ay pumaparoon ako sa Bierbraucrei 0 inuman ng serbesa upang makipag-usap sa wikang aleman sa mga kaibigan kong mga mag-aaral. Makaitlo na akong magsadya upang manood ng paglalaban nil a sa Hirschgasse, at nakasaksi ako ng mga 20 hanggang 25; tuwing ako'y paroroon ay may 7, 8 0 9 na paglalaban at madalas na maging marugo ang pagsasagupa nila. Ang isang nakita ko ay na1<atanggap ng anim na sugat sa paglalaban; kung minsan ay hindi naman nasusugatan . Silasila lamang ang nangaglalaban , samahan laban sa ibang samahan, at walang kadahi-dahilan kung minsan, sapagka't ang mga tagatangkilik ang siyang pumipiJi ng mga maglalaban; ito raw ay upang subukin ang kanilang katapanÂŁ5an. Dito'y may limang Corps Students, at ang mga ito'y ang sumusunod: Vacidali, Guestaflia, Sexohorussia, (Laxo borscraca) , Romano at Suahio at ang kani-l<anilang mga gora ay pula, luntian, puti , bugha\v, at dilaw. Huwag ninyong isiping ako'y kasapi sa' alinman sa mga kapisanang ito; itdy mangangailangang tumigiI ako rito ng hindi kukulangin sa isang taon sapagka't mayroon silang anim na buwang pagsubok. Ang mga kaibigan ko'y ang mga Suabio. Naging napak'lginaw rito, at saan mang dako'y

-283-

wala akong narnarnalas liban sa yeIo, na burnubuo ng rnga rnahurnaling na rnga anyong parang stalaktitang yari sa bubog, talarnpas at batong buhay na nakapagpapabaha-bahagi ng rnga silahis ng araw sa rnga napakaririkit na kulay. Ninanais kong aIagaan ninyo ang inyong sarili at ingatan ang inyong katawan, at tayo'y rnagkita-kita sa 100b ng rnadaling panahon, na rnaaaring sa susunod na taon. Mga kumusta sa rnga nakaaaIaaIa pa sa akin. Ang inyong anak at kapatid.

)

- 284-

RlZAL

83: Buhat kay N arcisa para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal

Mga hagay-hagay tungkol sa kaanak. "Ninanaiskong ikaw ay maging isang Ginoong Okulista."

â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ â&#x20AC;˘ Kalamba, Laguna Ika-27 ng Pebrero, 1886 GINOONG JOSE RIZAL

Paris MINAMAHAL KONG KAPATID:

Ang pagkaligaw ng sulat ko at ng sa ating minamahal na Ina na ipinadadala sa iyo, ay siyang pinagbuhatan ng katamaran kong sumulat, datapuwa't kailan ma'y hindi ako pinanawan ng paghahangad na lumiham sa iyo ni hindi rih kit a nililimot; hindi, kapatid ko, hindi totoo ang iyong sinasabi sa sulat mo, alam mong mabuti at nakikilala kung ano ang dinaramdam ng iyong mga kapatid na babae at gayon din ng ating kapatid na lalaki. Ang dinaramdam ko'y ang sulat na yaong ipinadala sa iyo ng ating Ina ay siya rin ang sumulat, at naglalaman ng ilang payong makabubuti sa iyo; alam mo na ang paggiliw at tungkulin ng isang butihing ina na lagi nang nagmamalasakit sa ikaliligavang walang hanggan ng kanyang mga anak, at akalain mo ang abalang tiniis niya sa pagtapos ng isang sulat sa malabongmalabo na ang kanyang paningin gaya ng nalalaman mo na. Ang mga maibabalita ko sa iyo ay ang kaIusugan ng mga maguIang natin, at sa mga panahong ito'y laIo silang mabubuti; noong mga nakaraang buwan fly nagkasakit sa sikmura ang ating ina. Kami ay mabubuti rin; ang mga pamangkin mong Ialaki at babae, ang mga magulang nila, ay patuloy na mabubuti; sa biglang sabi, ang buong angkan ay mabuti.

-- 285 -

Inaakala kong hindi mo pa nalalaman na ako' y ina ng anim na anak, makikita mo sa sulat na ito ang mga ngalan ng tatlong matatanda, na sila rin ~mg nagsisulat ng mga ngalan nila; at sa m~a nahuhuli, ang pin;lkamatanda na tinatawag na Isabel ay patav na, at sa dalawang pinakabata, ang isa'y babae at ang isa'y lafaki; ang mga ngalan nila'y M. Consolacion at Leoncio Lopez na napakatabang parang isang ndon. Ang mga anak ni Senyora Neneng ay tatIo: ang mga pangalan nila'y Alfredo, Adela, at Abelardo. Ang kay Olimpia, sa loob ng madaling panahon ay magiging tatIo, gaya ng kay Senyora Neneng; ang dalawang naisilang na ay tinatawag na Aristeo at Cesario, datapuwa't ang pinakamatanda na ang ngalan ay Aristeo, 0 kay talino niya! ang inaama niya ay si Senyor Paciano; maraming matututuhan ang bata kapag siya'y tumanda-tanda, gayong dalawang taon lamang ang gulang niya ay marami nang nalalaman, siya ang masasabi ko sa iyong tanging aIiw ng mga rnagulang natin; na kapag nakita mo ang batang ito, kahit ikaw ay galit na galit ay patatawanin ka nang buong lakas, at walang tatalo sa kanya sa pagpapatawa. Ang pagkakaBalarn ng sulat na ito'y dahil sa nang matanggap ko ang iyong liham, ay rnasakit ang mata ko sa tinatawag na singaw. Kung magkit~ kayo ni Maria Lecaroz ay ibati mo ako sa kanya at kumustahin rno siya nang masagana, sakaling ako'y natatandaan pa niya. Makasulit ka sanang mabuti at ninanais kong ikaw ay tawaging Ginoong Okulista 0 pangalawa ng propesor mong si \Veker. Ang kapatid mong nagrnarnahal sa iyo,

N ARCISA EMILIO

LOPEZ

ANGELICA

LOPEZ

RIZAL

ANTONIO LOPEZ

Habol: Ynaasahan co na itong sulat na ito ay marami ang saM. at segurong uiuicain mong aco,i, to too na figang naghihirap na sa uicang Castila. Nguni icao ang tinutularan co, at ang casabihan na "ang hindi mag arriesga ay hindi darating fig Espana." Si Dandoy ay nag papacumusta sa iyo fig marami, tuloy ipinatatanong cun merong nabibiling Alfiler Electrico, segun sa sabi ni Samora, Medico na dian sia burnili, malaman lamang sa iyo.

-286-

84. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Ludwigs platz 12, Ika-11 ng Marso, 1886 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Gaya ng ipinagbigay-alam ko sa inyo sa nakaraang sulat, l ako ngayo'y dito tumitira sa bagong bahay na ito na nasa-harap ng Pamantasan,2 at binabalak kong dito na lumagi sa buong panahong ititigil ko sa lungsod na ito, hanggang sa ako'y magtungo sa Berlin, bagay na iniisip kong gawin sa loob ng ilang .hm,van. Noong linggong nakaraan at hanggang kalahatian ng linggong ito ay naging napakaginaw rito, at walang tigil ang pag-ulan ng yeIo sa panaliong ito maging sa bundok at maging sa lungsod; malakas ang hihip ng hanging nagwawasiwas sa mga sanga ng mga punung-kahoy at nagpapaalimbukay sa yelong tumatama sa mukha at nagpapapula rito. Bagaman hindi ako sagana sa dugo, ay namumula ang aking mga pisngi gayong hindi naman ako napakataba. Kahit malamig ang hangin at yumeyeIo, ay patuloy sa araw-araw ang pagparoon ko sa pagamutan 3 at ang pag-aaral ng optalmolohiya at wikang aleman; sa wikang ito ay malaki na ang isinusulong ko, sapagka't ngayo'y nauunawaan na ng lahat ang aking sinasabi, bagaman hindi ko naman nauunawaan ang lahat ng sinasabi ng iba, sapagka't dito, ang karamihan ay nagsasalita nang napakabilis o kaya'y nagsasalita ng patois, isang wika ito na hindi wagas na 1 Ang tinutukoy na nakaraang sulat ay ang pinetsahan ng buwan ng Pebrero, 1886. 2 Ang bagong tahanan ni Rizal ay nasa-Ludwigsplatz bIg. 12, na kanyang nilipatan nang ika-1S ng Pebrero, humigit-kumulang, buhat sa Karlstrasae. 3 Pagamutan - Ayon sa kanyang sulat na sinundan, ay nagtutungo siya sa klinika ng mga mata (Augen Klinik) ni Dr. Otto Becker. Marahil, sa pagbanggit ni Rizal sa salitang pagamutan dito ay tumutukoy siya sa naturang klinika.

-li37-

aleman, alalaong baga'y hindi ang hechdeutah, na siya kong pinag-aaralan. Bagaman ang yelo ay nakapagpapahirap sa marami dahil sa lamig, sa kabilang dako naman ay ikinatutuwa ng mga 'l;>ata't binata; ang mga bata'y gumagawa ng mga bolang niebe na ginagamit nila sa pagbabatuhan; ang mga binata't dalaga ay nagpapasiyal na nakasakay sa isang sasakyang kung tawagin ay trineo 0 nagpapadausdos kava buhat sa isang mataas na pook, sa isang landas sa bundok, hanggang sa sila'y dumating sa lambak. Karapat-dapat ilarawan sa inyo ang Fackelzug! 0 kaya'y ang pista ng mga sulu na binanggit ko sa inyo sa nakaraang sulat. Dahil sa pagkahirang sa Rektor, ang mga mag-aaral, na ang bilang ay mga 650 0 700, ay nagdiwang ng kapistahang ito, ang lahat ay nakasuot ng damit ng kani-kanilang samahan, na karaniwang pinangungunahan ng dalawang may dalang tabak na pang-arnis. Bawa't samahan ay humihirang ng mga pinakamagilas na binata sa mga kasapi, at iyon ang mga nangunguna sa paglakad ng kanilang pulutong. Nangunguna sa lahat ang Rektor at ang mga pinakamatataas na opisyal na nangakasakay sa kanilang karwahe at sumusunod ang mga magaaral na may kasamang mga banda ng musika; ang lahat ay may dalang sulung nag-aalab at lumalakad nang matulin. Ang inihahandog na panooring ito'y kalugud-Iugod at kamanghamangha. Pagkatapos na malibot ang mga lansangan ng Heidelberg ay nagtitipun-tipon sila sa liwasan at bumubuo ng isang parisukat na may isang 'maluwag na puwang sa gitna. Sa isang hudyat na pinagkasunduan, ay inihahagis ng bawa't isa ang kanyang sulu sa himpapawid, pitong daang sulu ang umiikitikit sa alangaang; ang mga sulung lumalagpak ay dinarampot at muling. inihahagis sa itaas, samantala'y inaawit na saba'ysabav ng lahat ang "Gaudeamus igitur" sa saliw ng tugtog ng banda at kalansingan ng mga tabak. Dito, ang mag-aaral ang siyang itinatangi; kung walang mag-aaral ay mama~tay ang Heidelberg. Sa Sabado ay magkakaroon uli ng isa pang Fackelzug bilang pagpapaalaman ng mga mag-aaral, sapagka't ang. Marso at Abril ay mga buwan ng pagpapahinga. Naging masayang-masaya ang pagkakaroon ng karnabal dito, bagaman hindi kasinggilas at sigla ng sa Madrid. Kakaunti ang nakabalatkayo, 20 0 30 lamang ang mga karosa datapuwa't sa dahilang sa buong taon ay pangatawanan ang paggawa ng aleman sila'y bumabawi't nagsasaya kung Martes ng karnabal; bukod 4 Fackelzug Ang tunay na kahulugan la Tagalog ng lalitane aleli18De ito ay parada 0 pamahayag ng mea lulu.

-288-

sa rito ang lansangang dinaraanan nila ay makipot at sa ganito'y natitipon doon ang lahat ng kasayahan at nagiging masaya dahil sa karamihan ng taong dumadalo sa ibang pook, ang magarang kagayakan at ang pagyayao't dito ng mga tao ang nakapagpapasaya. Bagaman noon ay napakalamig at malakas ang hangin at pati mga taynga'y kinakailangang takpan, ay mayroon ding kaunting biruan; nagbabatuhan sila ng mga kagyus buhat sa mga karwahe at . . . Nauunawaan ko nang mabuti ang wikang aleman; hindi na gaanong malabo at mahirap, gaya noong una: umaasa akong sa loob ng limang buwan ay makapagsasalita na ako niyon gaya ng pagsasalita ko ng kastila. Malaki ang pangangamba kong baka malimutan ko tuloy ang kastila, sapagka't sapul nang ako'y dumating sa Alemanya hangga ngayon ay hindi pa ako nakakatagpo ng isang taong 'marunong mangastila; sa kabilang dako, ako'y nakipag-usap na minsan sa wikang Tagalog sa isang alemang tumira nang mahabang panahon sa Singgapur at nakapagsasalita ng wikang malaya; bagaman hindi kami nagkaunawaang mabuti, gayunma'y napansin kong maraming salitang nagkakahawig. Ang pamumuhay ko ngayon ay hindi na gaya ng pamumuhay ko kamakailan. Sa laeas ako kumakain. Ang bahay, pati ang paglilingkod ay nag akahal'aga sa akin ng 28 marko; alalaong baga1y 7 duro, palibhasa ang bawa't isang duro ay nagkakahalaga ng dalawang real fuerte. Sa bahay ako nag-aagahan at ito'y nagkakahalaga ng 16 na kuwarta, alalaong baga'y 40 pfenigue; nanananghali ako sa isang restauran at sa halagang 2 real at 16 na kuwarta ay inaahinan ako ng sabaw, tatlong uring ulam, matamis at alak, bukod pa sa patatas, atsarang repolyo at iba pang mga gulay; nararapat ninyong malaman na ang mga lutong aleman ay sinasangkapan ng iba't ibang gulay na pinaghahahalu-halo. Para sa hapunan ay bumibili ako ng dalawang maliit na tinapay na nagkakahalaga ng 3 kuwarta, isang basong serbesa na ang halaga ay apat na kuwarta, keso, bungang-kahoy at isang putol na langgunisa 0 mantekilya. Ang lahat-Iahat, ang panggatong, ilaw, paglalaba, bahay at pagkain ay umaabot sa mga 30 duro 0 kulang pa nang kunti sa isang buwan. Kailangang idagdag dito ang gugol sa paglilinis . . . at iba pa, kaya sa halagang 40 duro ay maaaring mabuhay nang maginhawa sa Alemanya kung hindi magpapatahi ng damit at hindi maglalakbay na paminsan-minsan. Nagsasanay ako sa pagamutan at sinusuri ko ang mga maysakit na dumarating araw-araw; iniwawasto ng propesor ang mga kamalian namin tungkol sa pagsuri ng sakit; tumu~289--

tulong ako sa paggamot at bagaman hindi ako nakapapanood ng maraming pagtistis, gaya sa Paris, ay lalo namang marami ang aking natututuhan dito sa panig ng pagsasanay. Sakaling makatanggap ako ng sapat na salapi sa Abril 0 Mayo, ay binabalak kong patala 0 magmatrikula upang mag-aral ng isang araling sadyang nakatakda sa optalmolohiya sa Leipsig, 0 sa Halle, 0 sa Berlin. Kung loloobin ng Diyos ay binabalak kong tumigil sa Alemanya hanggang sa Nobyembre lamang, pagkatapos ay tutungo ako sa Inglaterra6 sa Disyembre at titigil ako roon sa panahon ng tagsibol ng '87 upang muling bumalik sa Paris at magmatyag sa mga pagtistis ni Doktor de Wecker na, bilang maninistis, ay inaakala kong nakahihigit nang di sapala sa lahat ng ibang nakita ko hangga ngayon. Buhat doon ay uuwi ako sa Pilipinas at magbubukas ako ng isang mabuting klinika para sa sakit sa mata. H angga ngayon ay wala pa akong tinatanggap na anumang sulat na galing sa inyo. Ang kahuli-hulihang suI at na tinanggap ko ay buhat sa aking kapatid na lalaki 6 noong mga unang araw ng Enero. Maaaring ipagpatuloy ninyo anE pagpapadala ng mga liham sa Paris, at ipadala ninyo ang mga iyon sa pamamagitan ng mga bapor pranses na tumutulak buhat diyan tuwing labinlimang araw. Pinangakuan ako ng isang aleman, na lsa sa mga araw â&#x20AC;˘ na Ito ay . . . 7 6 Tunay na isang humaling ni Rizal ang magtungo sa Inglatera, bagay na sa kasawiang palad ay hindi niya naisagawa nang mga araw na iyon, kundi matapos na siya'y makauwi sa Pilipinas nang taong 1888. 6 Tinutukoy ni Rual ang sulat ng kanyang kapatid na lalaki buhat sa Kalamba, Laguna, nOQng ika-27 ng Nobyembre, 1885, na kanyang tinanggap nang mga unang araw ng Enero, 1886; gayunman, ang kanyang kapatid na si Lucia at ang asawa nitong ni Mariano Herbosa, at saka ang kanyang kapatid na si Narcisa ay nagsisulat sa kanya nang ika-2 at ika-27 ng Pebrero, mga lIulat na marahil ay hindi pa natataJiggap n1 Rizal. 7 Ang sulat na ito'y putol din, walang katapusan at walang lagda.

-290-

85.

Buhat kay Rizal para sa kapatid niyang si Trinidad

Palagay tungkol sa mga babaing aleman. ~

Mga payo sa kapatid niya.

Donnerstag, Alemanya Ika-11 ng Marso 1886 BINIBINING TRINIDAD RrzAL, MINAMAHAL KONG KAPATID NA TRINING:

Buhat nang ak'o'y umalis diyan ay wala akong tinatanggap kundi apat 0 limang talatang sinulat rno, isa 0 dalawang balitang walang halaga tungkol sa iyo, at wala na. Ewan ko ~ung ana ang iyong kalagayan at hindi ko mahaka ang pagkatao mo. Nang ikaw ay iwan ko ay maliit ka pa, ngayon sa loob ng dalawang buwan ay maglalabingwalong taon ka na, at sa loob ng apat na buwan pa ay inaakala kong lalaki ka na at magiging isang dalaga. Sa gulang mo, ang mga babaing aleman ay parang may 20 0 24 na taong gulang na, dahil sa pagmumukha't sa pag-uugali nila. Ang babaing aleman ay pormal, palaaral at masipag, at dahil sa ang damit nila' y walang maraming kulay, at karaniwang sila'y may tatlo 0 apat na damit lamang, ay hindi sila totoong nag-aabala tungkol sa kanilang damit, ni tungkol sa mga hiyas, at sinisikap na suklayin ang madalang na buhok na tira ng kanilang kamusmusan na siyang kapanahunang ang buhok nila'y kaakit-akit, tumutungo sila sa lahat ng pook n-a matulin ang lakad na daig pa ang Ialaki, dala-dala ang kanilang aklat, ang kanilang buslo, at hindi sila pumapansin sa kaninurnan at walang inaalintana kundi ang tungkulin nib. Gaya ng sinabi ko kay Pangoy, sila'y totoong rnapagtigil sa bahay at napakasipag sa pag-aaral ng pagluluto gay a rin ng musika at ng pagdidibuho,

-291-

Kung ang kapatid nating babaing si Maria ay dito nakapag-aral sa Alemanya, ay napatangi sana siya, sa dahilang ang mga babaing aleman ay masisipag at parang mga lalaki. Wala silang takot sa mga lahki, iniingatan nila ang lalong mahahalagang bagay kay sa mga pakit~ng-tao lamang. Hangga ngayon ay hindi pa ako nakaririnig ng pag-aaway ng mga babae, bagay na sa Madrid ay tinapay na pang-araw-araw. Kahina-hinayang na diyan sa ating bayan ang pinakamahalagang pal am uti ng lahat ng babae <\y binubuo halos lagi na ng damit at ng karangyaan at hindi ng karunungan; hangga ngayon sa mga lalawigan natin ay iJ?iingatan ng babae ang isang kabaitang nagiging kapupunan ng kaunting kaalaman niya, na dili iba kundi ang kasipagan at ang kaselanan ng puso, kabaitan itong huli na hindi ko natagpuan sa sinumang babae sa Europa sa isang napakataas na antas na gaya riyan; kung ang mga katangiang itong inihiyas ng kalikasan sa babae ay pinadakila ng ibang katangian ng pag-iisip gaya ng nangyayari sa Europa, ang angkang pilipino ay wala dising sukat ikainggit sa angkang europeo. Dahil dito, ngayong ikaw ay dalaga pa ay may sapat kang 'Ranahon upang matuto, kailangang ikaw ay mag-aral sa pamamagitan ,ng pagbasa at pagbabasang taglay ang pagmamatyag. Kahi a-hinayang na kayo'y napatatalo sa kata路 maran, gayong ito a)l maiwawaksi sa kaunting pagsisikap; sapat na ang magawi sa pag-aara! at pagkatapos nito ang lahat ay lalakad na sa sariling lakas. U maasa akong tatanggap ng sulat mo upang makita ko kung ikaw ay sumusulong 0 hindi; kung kaya mo, ay sumulat ka sa akin sa wikang kastila. Ang iyong kapatid, RIZAL

-292-

86.

Buhat kay Rizal para sa kanyang mga magulang at mga kapatid

Ludwigsplatz 12, 1 Heidelberg Ika-20 ng Marso, 1886 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Nagdaan na ang taglamig at ngayo'y tagsibol na; dito'y madaling nakikilala ang pagpapalit-palit ng mga panahon sapagka't malaking JJagqabago ang napapansin kapag nagpapalit. Pagkatapos ng mabagsik na ginaw sa taglamig, pagkatapos ng napakasaganang yelo at napakakapal na ulap, sa Ioob ng dalawa 0 tatlong araw ay nagiging bughaw ang langit, maligamgam ang hangin, at natutunaw ang yelo; hinuhubad ng mga lalaki ang balabal at "sobretodo" at ang mga babai'y nagsusuot ng mga damit na lalong maninipis at may iba't ibang kulay. Ang pagpapalit ng panahon ay higit na napapansin sa Alemanya kaysa Madrid. Ngayon ay bukas ang aking ~ga durungawan; naririnig ko at namamalas ang mga batang lalaking maingay na naglalaro sa liwasan, at ang mga punung-kahoy ay nagsisimulang mag-usbong. Ito'y napakarikit, na halos nag-uudyok sa aking umawit. Ang lahat ng tao'y nagsasabi na malaki at kahanga-hanga raw ang isinulong ko sa wikang aleman; ngayo'y nakapagsasalita na ako niyon at nakikipag-usap na ako sa mga aleman at ako'y lubos na nauunawaan nila sa wikang aleman, alalaong baga'y sa mataas na aleman 0 sa hochdeutsch, sapagka't ang wikang patois ng lungsod na ito 0 ang deutsch ng Heidelberg ay ni hindi ko sinasalita ni pinag-aralan, sa dahilang ito'y isang wikang ginagamit sa isang pook lamang at hindi isang wikang pampanitikan ni pang-agham. Umaasa akong bago ma1 Dito'y nagtira si Rizal ng hurnigit-kurnulang sa apat na buwan: nang una'y nagtira sa Karlstrasse, at pagkatapos ay lurnipat sa Ludwigsplatz, ne ngayo'y siyang nakikilala sa pangalang Grabengasse.

-293-

tapos ang walong huwang binalak kong itigil dito, ay malilisan ko na ang Alemanya at makatutungo sa Inglatera2 0 saanmang inaakala ninyong nararapat. May kuwalta pa akong ikabubuhay para sa 27 araw at ibabayad sa aking tinitirhan. Sakaling hindi ako makakatanggap ng kuwalta hanggang Mayo, ay nag-aalok si Lunang magpadala sa akin,3 kailanma't kakailanganin ko, pagka't may kuwalta siya, palibhasa'y bilang isang magaling na pintor, ang nangyayari'y nagsasalat siya sa kalahating taon at sa kalahati naman ay para siyang isang milyonariyo. Kung hindi ko lamang kinakailangang magpatahi ng puting temo, sapagka't ang ginagamit ko ngayon ay iyon pang dala ko buhat sa Maynila, na tadtad na ng sulsi at tagpi-tagpi, ay maaari pang bawasan ang pensyon ko sa Alemanya; datapuwa't ngayo'y hindi maaari sapagka't bagaman ang pagkain dito'y hindi totoong mahal, ang . . .4 2 Hindi mamakailang mlbanggit n i Rizal ang kanyang hangad na pasaInglatera sa loob ng panahong ito, nguni't sanhi sa mga kadahilanang siya lamang ang nakatatalos ay hindi naisagawa iyon kundi noong siya'y magbalik uli sa Europa nang 1888. 3 Tinutukoy niya ang bantog na pint~r na si Juan Luna, na noong panahong iyo'y nagtitira sa Par is. 4 Hindi naingatang lubos at walang kulang ang sui at na ito, kaya naman kulang nang pinaka-wakas gayundin ng kanvang lagda. Gayunma'y hindi mapag-aalinlanganang ang sulat na ito'y kay Rizal.

-- 294 -

87.

Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal

. ..

Pinadadalhan siya ng salapi. Binabalak ni Pacianong iwan ang Pan so!.

Kalamba, [Laguna] Ika-23 ng Mayo, 1886 CINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Kalakip nito'y iSang kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta sa halagang 188 piso na ipinahiro sa bangko Hongkong, sangayon sa iyong ipinahayag sa sulat mong nakaraan; lumabas na lalong magugol sa bangkong ito kaysa ibang bahay ng pahiro, dahil sa ang binabawas ng mga ito ay hindi lumalampas sa dalawa at kalahating bahagdan samantalang sa bangkong iyon ay anim na bahagdan. Noong ika-18 ng buwang ito ay natapos ang pagkabyaw, at bagaman mababa ang halaga ng asukal ay nasisiyahan ako sa pagkakatapos ng gawaing ito sa dahilang sa anu't ano man ay maaaring makapagpahinga aka sa bahay pagkaraan ng limang buwan pagkakalayo, at bagaman totoo ngang ang pag papahingang ito'y hindi tatagal ng higit sa dalawang buwan larnang, at sa katapusan nito'y kailangan ko nang harapin ang mga paghahanda para sa nalalapit na pag-aani, sa anu't anuman ay dalawang buwan iyon ng hindi paggawa. Ang inani natin ay higit sa katamtaman. Sa taong ito kung lalabas na rnabuti ang rnga bagay-bagay ay sisikapin kong rnagkaroon ng lupang sarili, at ibibigay kc ang lupang nasa-Pansol kay Silvestre 0 sa kaninuman a kaya'y isasauli ko ito sa Asiyenda, sa dahilang ang isang rnagsasaka'y hindi mabubuhay sa rnga lupang itong lubhang nabibiga-

-295-

tan ng rnga buwis kung aalagatain ang rnababang halaga ng asukal. Ang lupang binabalak kong paroonan ay pinagtitipunan ng rnga pinakarnasasarnang kalagayan para sa kalusugan (ng lagnat at ng pangingiki), datapuwa't kahit na gayon. yarnang tayong lahat ay rnarnarnatay, ang tanging dararndarnin ko' y kung ako' y salakayin ng rnga sakit na ito sa pagsisirnula ng gawain, sa dahilang kung rnagkagayon ay baka masabing ang mga lupa ng Asiyenda sa anurnang paraang tingnan, ay lalong mabubuti kaysa sarili, at ang pagsasabi nito'y magiging totoong kasira-sira, gaya ng iyong nauunawaan. Kung may nalalarnan ka riyang isang gamot laban sa mga sakit na ito, ay hindi rnagiging kalabisang ipadala mo sa akin. Ang buong kaanak ay rnabuti, liban sa mangilan-ngilang bagay na hindi ko na ibabalita sa iyo upang matipid ang isa pang sarna ng Ioob.

PACIANO

-296-

RtZAL MERCADO

88. Buhat kay Rizal para sa kanyang mga m~gulang at mga kapatid

Wilhelmsfeld, Ika-9 ng Hunyo, 1886 MINAMAHAL KONG MGA MAGULANG AT MGA KAPATID:

Buhat nang mga unang araw ng Enero hangga ngayon ay hindi ako nakakatanggap ng sulat ni kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta hagaman ayon sa aking taya ay nararapat na akong tumanggap ng kuV(alta noon pang isang huwan, dahil sa ang kuwalta ko noon ay hindi aabot halos sa mga unang araw ng Mayo;l ang susunod na koreo ay hindi darating hanggang makaraan ang dalawang linggo, at yamang wala akong tinatanggap na balita buhat sa inyo na huwag akong umasa, ay umaasa pa rin ako . . . Sa Alemanya'y wala ako ni kababayan ni tunay na kaibigang maaaring hingan ng tulong. Si Luna ang nagpautang sa akin noong buong buwang nakaraan, datapuwa't ang aking kaibigan ay naghihikahos ngayon, bukod pa sa ang kapatid niyang lalaki2 ay nasa ParIs ngayon, kaya dalawa, samakatuwid, ang tinutustusan niya sa kasalukuvan. Umaasa akong tatanggapin, sa pamamagitan ng kapatid ni Luna, na dumating nang may dalawang linggo na ang nakararaan , 1 Maaaring nagkaroon ng anumang kagusutan sa Koreo, sapagka't ang mga sulat na buhat sa Kalamba ni Mariano Herbosa at ng kanyang kapatid na si Lucia noong ika-2 ng Pebrero at ang isa pang sulat ni Narcisa na may petsa 27 ng Pebrero ay kapwa ipinadala kay Rizal sa Paris. Maaaring ang tinutukoy niya'y ang mga sulat ng kanyang mga magulang 0 ng kanyang kapatid na si Paciano; gayunman, ito'y sumulat sa kanya noong ika-23 ng Mayo, sulat na mangyari pang hindi pa niya natatanggap nang sulatin ang suI at na ito. 2 Tinutukoy niya sa salitang kapatid niyang lalaki si Antonio, kapatid ni Juan Luna. Kararating pa lamang ni Antonio Luna buhat sa Pilipinas upang ipagpatuloy ang kanyang pag-aaral sa Madrid. Si Antonio ay naging dakilang lalaki nang panahon ng Himagsikang Pilipino; siya'y naging Kataastaasang Heneral ng Hukbong Pilipino; bukod sa siya'y isang kilalang kimiko't parmaseutiko, magaling na manunulat at isang tanyag na makabayan. Sa pamamagitan ng taksil na kaparaanan ay namatay siya nang panahon ng digmaan ng mga pilipino't amerikano sa bayan ng Kabanatuan. Nuweba Esiha. noong ika-S ng Hunyo, 1899.

-297-

ang orasang ipinangako ng kapatid kong lalaki, datapuwa't walaRg pag-aalinlangang hindi ninyo nalamang siya'y aalis. Inuulit kong minsan pa, sakaling nakalimutan ninyo, na naaangkop at kinakailangang ako'y bigyan ninyo ng paunang sabi, kung ito'y inyong magagawa, kung hindi ninyo ako mapadadalhan ng ipinangakong halaga. Sa gayo'y hindi ako mabahahala, malalaman ko kung ana ang aking gagawin, at hindi ako mapapasubo sa mga kagipitang makapagbubunga, pagkatapos, ng di kakaunting sarna ng loob. Sakaling maikli lamang ang inyong sasabihin sa akin ay sukat na ang isang tarhetang pangkoreo na may apat 0 limang salita, at ito'y magiging maginhawang gamitin at magkakahalaga ng kalahati lamang; ang magug.ugol ay apat na kuwarta lamang, at maililigtas ninyo ako sa maraming sarna ng loob. Ito'y madaling magagawa. Taimtim at maalab ang aking nasang umuwi, sapagka't tila nagiging dahilan ako ng labis na pagkakagasta at ninanais ko ring makatulong sa kaanak sa anumang kaparaanang magagawa ko. Ako'y nagsasawa na sa Europa at nangangamba akong baka dahil sa akin ay mamulubi kayo, sapagka't sinasabing napakasama raw ang takbo ng pangangalakal. Ninanais kong makauwi sa 100b ng lalong madaling panahon upang makapiling ninyo. Ang aking napag-aralan sa Europa ay maaaring magamit ko na nang labis-labis diyan. Kapag ako'y pinadalhan ninyo ng kasulatan ng pagpapalitan ng salapi ay ipadala ninyo sa akin ang ikalawang sipi sa sumunod na koreo, at ang ikatlo ay sa susunod pang koreo upang sakaling ang una'y nawala, ay maaari pang masingil ang kuwalta. Nangangamba akong ito ang nangyari ngayon, sapagka't hindi ko maipaliwanag ang ganitong pagkabalam at kawalan ng sulat. 3 Sa Europa, ang mga kawani ng koreo ay masisikap at hindi malilikot ang kamay, lalo na sa Pransya, Alemanya, at Inglatera. Bihirang mawala ang isang sulat. Sumasainyo,

J. T ugunin nmyo ang liham na ito.

fuZAL

s Ang lIulat ni Paciano nang ika-23 ng Mayo, na may kalakip na isang kallulatan ng pagpapalitan ng salapi ng Bangko Hongkong sa halagang 188 piso ay hindi nawala at di mapag-aalinlanganang tinanggap ni Rizal, sapagka't lIa mga sui at nitong nakikilala namin ay walang binabanggit na pagkawala ng nasa bing kasulatan sa pagpapalitan. Ang kakulangan ng sulat na idinararaing ni Rizal ay sanhi sa pangyayaring buhat nang Enero ay dadalawang sulat lamang ang naipadala ni Paciano, sapagka't wala itong mahalagang bagay na lIukat maibalita. gaya ng ipinaliliwanag sa isang sulat nito nang dakong huli. 4 Ang Bulat na ito'y sinagot. gaya ng hinihiling ni Rual.

-298-

89. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal

Mga balita tungkol sa kaanak.

* * Ika-ll ng Hulyo, 1886 Kalamba, Laguna

GINOONG JOSE lliZAL. MINAMAHAL KONG BAYAW'

May ilang buwan nang hindi ko hinahawakan ang panulat at hindi ako nakasulat sa iyo ng kahit dalawa 0 tatlong talata dahil sa mga kaabalahan at pagwawasto ng aking kabuhayan; ipagpaumanhin mo, samakatuwid, ang hindi ko pagkasulat. Ngayo'y ipaliliw nag kong lahat sa iyo: noon pang ika-2 ng Oktubre ng taong nagdaan kami umalis sa Albay at naninirahan hangga ngayon sa bayang ito ng Kalamba. Ibinabalita ko sa iyong noong ika-22 ng nagdaang Abril ay nagluwal si Olimpia ng isang matipunong sanggol, datapuwa't patay na nang lumabas at hindi man lamang nabinyagan. Hangga ngayo'y nagtatamasa ng J(alusugan si Olimpia gaya rin nina Aris (fuisteo), Cesar at ako; gayon din ang lahat ng nakatira sa bahay. Si Maria'y nag-asawa noong ika-S ng Hunyong nakaraan kay Daniel, anak ni Manuel Cruz, taga Binyang, at sa bayang . iyon sila tumitira. T umanggap si Olimpia ng isang liham mo at hindi niya nasasagot dahH sa abalang-abala sa tindahan, at nang ipinid ko ang sulat na ito upang tumungo sa koreo, ay naliligo siya at hindi nakasulat kahit ilang talata; malamang na kapag natanggap ang tugon sa liham na ito ay susulatan ka niya at babalitaan ka . . Wala ng iba at hanggang sa susunod na pagbabalita ko sa IyO. Ang bayaw mong nagmamahal sa iyo, SILVESTRE UBALDO

-299-

90.

Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Rizal

Inilalarawan ang pista sa Kalamba. Ipinapayo kay Rizal na mag-aral ng panggagamot sa pamamagitan ng tubig. ~

Kalamba, Laguna lka-18 ng Hulyo, 1886 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG KAPATID:

Kalakip nito ang tatlong liham na sinulat ko noon pang Enero. Hindi ako makasulat nang madalas 0 tuwing koreo sapagka't wala akong maapuhay na mahalagang bagay na karapat-dapat ibalita sa iyo: dahi sa walang pagbabago ang pamumuhay rito, 0 marahil ay dahil ~a kadahupan ng aking isip. Ito'y dalawang bagay na hindi ko maaaring lunasan. Ang kapistahan, gaya ng lahat ng bagay, ay nagdaang kasama ng tugtugan, na sa ta6ng ito ay naging sapat na masaya; mga pailaw at paputok na hindi halos masindihan dahil sa nangabasa. Dalawang gabing may dulaan na nilabasan nina Ratia at Fernandez, at noong unang gabi, at pagkatapos ng ikalawang yugto, ang orkesta at mga nanonood ay biglang nangagsampahan sa dulaan upang sumilong sa ulan. Dito umu路路 po ang ilan, tumindig ang iba, at tumingkayad ang iba pa, at ang karamihan ay parang mga haling na sumubaybay sa palabas hanggang ito'y matapos. Nakatutuwang malasin iyon dahil sa pagkakaiba-iba: may mga prayleng nakasuot mandirigma at mga mandirigmang nakakaputsa. Sa palabas ng ikalawang gabi ay walang nangyaring anuman liban sa natapos nang ika-5 ng madaling araw. Ang prusisyon ng unang araw ay inulan nang malakas sa gitna ng daan at napilitang buma-

-300-

misa sa dahilang ang umawit ay ang Kumpaniya na sinaliwan ng isang Orkestang makinis manugtog. Nang araw na iyon ay isang pagdiriwang na lalo pang makalupa kaysa makapa路 nanampalataya, may isang pangaral na naglarawan ng mga kaligayahan sa paraiso at ng mga kasindak-sindak na mga parosa sa impiyerno, na kung ang panghahawakan ay ang ka路 walang-imik ng mga nakikinig, ay mahuhulong pinabait kami nang malaki ng pangaral na iyon. Datapuwa't nakilala kong ako'y totoong nagkamali nang kami'y lumabas ng simbahan. Sa wakas ay napakarami ng mga manunugal na namista, at ayon sa sabi ng marami, ito'y naging pangalawang Kabite, kundi man pang-unang Kabite, dahil sa ang mga dumalo ay nag-asal, ayon sa kanilang maibigan, at tumagal nang gayon na lamang sa kanilang pagdiriwang nang wala namang sinumang gumambala. At hakit nga ba naman sila gagambalain, yamang ang isinusugal nila'y ang kanilang sariling salapi 0 ang halaga ng isinasanla nila na, marahil, ay ang sariling anak at kahit na ang sariling asawa nila? Walang matuwid na sila'y gambalain: sapagka't kung sila'y matalo, sila rin ang napipinsala at hindi ibang tao; sa dahilang saan mang po ok ay hindi ipinalalagay nang maybahay at ang mga anak na babae ay naiiba sa kanilan~ asawa at ama. Sa kabilang dako, ang bawa't isa'y nagsisikap ng kani-kaniyang kabutihan , at may nakikilala akong isa, na sa palagay ng lahat, ay siyang lalong nakapaglibang sa 100b ng mga araw na ,ito, sapagka't tanging siya lamang ang makakukuha ng malaking pakinabang sa pista: isang taong lalo pang matalino at tampalasan kay Porta 0 Cardona (hindi ko maalaala ang tiyak na pangalan ng paghahawigan.) Hindi ko kinaiinggitan ang gayong paglilibang, sapagka't hindi naman iisa ang ugali ng lahat ng tao. Nariyan ang paglalarawan ng pista, na baga!l1an ginawa nang hindi mahusay ang pagkakasulat, walang paliguy-ligoy 0 mga bulaklak ng p~ 颅 nanalita ay siya namang naglalaman ng katotohanan, na sa ganang akin ay siyang lalong mahalaga. Noong nakikipag-usap ako isang araw kay Sebyo (ang anak na lalaki ni Kapitang Kiko) ay sinabi niyang totoong inip na inip na siya sa pag-aantay sa iyong pagbabalik dahil sa ibig niyang ipagamot sa iyo ang isang bukol na tumubo sa kanyang kaliwang mata na napilantikan ng latigong inihagupit niya sa kanyang kab~yo. Ang bukol ay napakalaki, kasinlaki ng isang kalumbibit at totoong malubha na sa mga araw na maalinsangan, ay hindi nakakikita nang maliwanag, pati ang kanang mata, at pinagbubuhatan ng matitinding sakit sa ulo. Sinabi

-301-

ko sa kanyang hindi ko nalalaman kung kailan ka uuwi. Sinabi niyang ikaw ay pakisulatan ko at imungkahi sa iyong kung ayaw mong pumarito sa Kalamba, maging ang pag-ayaw mo'y dahil sa kalayuan 0 dahil sa anumang sanhi, sa ganang kanya'y nahnhanda siyang suma!ubong sa iyo sa Hongkong, sakaling ito'y isang pook na minamabuti mo sa pagtistis sa kanya. Sa pagpapaabot ko sa iyo ng alok niya'y hindi ko ibig na ito'y pakahuluganan mong sinasang-ayunan ko; nalalaman ko, sa ating kasawiang-palad, na mayroon pa tayong maraming mga kababayang dahil sa napilitang magbitiw ng ilang sikapat sa kapwa, ay inaakala na nilang sila'y may karapatang hurningi rito ng mga di-maaari. Dahil dito ang kahabag-habag na manggagamot na hindi nakapagpagaling sa kanya, bukod sa hindi siya binayaran nang masaya sa loob, ay naging tudlaan pa ng libong pag-alimura. May mga pala-palagay pang maaaring hakain nila tungkol sa takot mo sa pagparito sa Pilipinas: baka ikinatatakot rnong makaharap ang kaanak. makaiwas na makagalitan ng arna dahil sa iyong pagkakatakas. Tsinasaysay ko ang lahat ng punang ito upang maisaalang-alang mong rnabuti. Ngayon, kung siya'y tutungo sa Paris gaya ng ipinayo sa kanya ng rnarami, ay hindi ko sinasabing huwag; datapuwa't ang binata'y walang sapat na tapang upang gumawa ng gayong paglalakbay, at may rnatuwid siya sa dahilang kung sa Madrid ay ginawang libangan ang isang T uvino, sa Paris . . . ' Kung natapos mo na ang pagsasalin ng alin mang akda ni Schiller, at hindi mo kailangan, ay ipadala mo rito upang maipalirnbag. Noong taong nagdaan ay sinubok kong isalin ang "M. Estuardo"; nguni't maging dahil sa kadahupan sa wika 0 maging dahil sa bahagyang kaalaman ko ng Tagalog at Kastila, sa dalawang araw ng pangatawanang pagsusurnakit ay wala akong naisalin kundi kalahating panig at rnasarna pa ang pagkakasalin; kaya napilitan akong tumigil. Balitaan rno ako tungkol sa pinakarnabubuting dalubhasaan diyan. Tayo'y rnaraming pamangking nangangakong rnaging marurunong sa kani-kanilang kapanahunan. Kahina-hinayang kung ang mga ito'y mahuhulog sa rnga kamay ng ilang gurong matarniay ang Ioob sa pagtuturo at kung nagtuturo man ay upang magpasikat Iamang totoo ngang sapul sa kabataan ay ipinagdiriinan na sa mga tao ang lalong nakagagaling na mga simulain gaya ng pagkatakot at pagpapakumbaba ng Ioob, na ang isa'y h:ltsi ng karunungan at ang

-30Z-

ikalawa'y ng kabaitang makaebangheliyo at makabayan, datapuwa't totoo ring ang takot at kababaan ng loob ay maaaring sa kadunguan. Kapag bumalik ka sa Pads ay alamin mo ang halaga ng isang peyneta at isang botonis na elektriko at isulat mo sa akin. Ang peyneta ay para kay Senyora N eneng at ang botonis ay para sa akin. Ito'y isang bagay na nababago pa rito; ang tangi't kauna-unahang gumamit nito ay si Zamora. Mapilit na itinagubilin sa akin nina Carrillo at Guivelondo na paabutin sa iyo ang pakumusta nila. T ungkol sa kalusugan, ang buong kaanak ay mabuti. Si Maria'y ikinasal noong Mayo kay Daniel F. Cruz, taga-Binyang, anak ni Manuel Cruz at ng isang nagngangalang Revilla, at ngayon sila'y tumitirang paminsan-minsan sa Binyang, kung minsan nama'y sa Santa Cruz at manaka-naka'y pumaparito sa bahay. Si Maneng ay patatala sa taong ito sa pag-aaral ng pagkamananggol. At binabalak ni Silvestreng bumalik sa pahatirang-kawad; batid mo nang siya'y nagbitiw sa palingkuran halos mag-iisang taon na ngayon, dahil sa lalong minabuti niya ang magtayo ng isang tindahang maliit kay sa maglibot sa buong pula ng Luson. Yamang ngayon ang maliit na tindahang ito, na hindi nagkakahalaga ng dalawang daang piso, ay dapat ipagbayad ng buwis na tatlumpu 0 apatnapung piso, ay may katwirang ipinid na iyon; kung hindi gayon ang gagawin, pagkatapos ng apat na taon, ang puhunan at ang pagod ay mawawalang parang usok. Ang iyong kapatid. PACIANO

HABOL: Kung lumalabis ang iyong panahon ay nararapat na tangi kang magpakarunong sa paggagamot sa pamamagi tan ng tubig. Ang marami't iba-ibang mga bukal sa Kalamba at Los Banyos ay maaaring mapakinahangan rno nang gayon na lamang. Sa Pansol ay maraming kusang-Ioob na nagsasadya't naliligo araw-araw upang maggamot sa mga sakit nila. Ang ilan ay gumagaling, ang Han ay nananatili sa dati nilang kalagayan, nguni't bihirang-bihira 0 walang sinumang lumulubha, bagay na kung nalalamang gamitin nang wasto ay makapagbibigay ng lalong mabubuting bunga.

-303 -

91.

Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Jose Riza1

ltinatanong ang magiging gugol sa pagpapalimbag sa Leipzig ng isang akda. :(0

:(0

Kalarnba, Laguna 1ka-27 ng Agosto, 1886 GINOONG JOSE RIZAL

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Tinanggap narnin ang !lpat na sulat rno noong ika-24 ng buwang kasalukuyan, pagkatapos ng dalawang buwang hindi karni nakatatanggap n . ana mang sulat na galing sa iyo. Sa dahilang ako'y nag-iiti nang rnalubha, ay may tatlong linggo na ngayong ako'y nagpadala sa Maynila ng sandaang pisong ipahihiro sa iyo sa bahay ni T uason, at ang dinala sa akin ay hindi buhat sa bahay n~ ito kundi buhat sa de la Vara, at dahil dito'y nangangarnba akong hindi rno rnaipapalit ito sa Franfort, bagarnan tiyak na rnaipapalit rno sa Madrid, bagay na pag-uukulan rno ng pagkabalarn, utang na loob at pagpapadala; datapuwa't dahil sa ang kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta ay hindi na rnaaaring rnaisauli, ay walang ibang rnagagawa kundi ito'y gamitin mo. Magkasiya ka na rnuna sa ngayon sa halagang iyan, sa dahilang ang asukal natin ay patuloy na naiirnbak, sa kabila ng rnabubuting balita rno, at kapag naipagbili na ito, ay padadalhan kita agad. Tinatawaran ang kabayong kulay kastanyo ng 220 piso, ang hinihingi ko ay 250 larnang at akin nang ibibigay; unanguna'y sapagka't hindi ko narnan ginagarnit, at ikalawa'y sapagka't turnatanda na. Tinanggap ko ang larawan ng mga Ginoong kinasal, na sina Luna at Resurreccion.

-304-

lbig kong malaman ang magiging halaga ng pagpapalimbag ng isang akda diyan sa Leipzig 0 sa ibang pook upang maipon 0 mahanap ang halagang iyon, dahil sa ang kalagayan ng mga b~yaw natin ay hindi nagpapahintulot na ikaw ay maunawaan mla. Sa susunod kong sulat ay lalo akong magiging mahaba sakaling ako'y iwan nitong sakit. Ang kapatid mo, PACIANO

lUzM.

MERCADO

Nalalaganapan ang buong bayan, gaya ng Kalamba, Santo Tomas at T anawan, ng lukton, salot na sumisira sa lahat ng . . un ng panamm.

)

-305 -

92. Buhat kay Mariano Herbosa at Lucia para sa kapatid nitong si Rizal

Mga balita tungkol sa kaanak. - Ang buwis at ang pag-aaral. - Isang resibong hindi naman resibo. - Mga balang at lukton. Mga maysakit na nag-aantay kay Rizal. :(.

:(.

C~lamba, Laguna Ika-29 nQ AQosto, 1886. GINOONG JOSE RIZAL. MINUMUT-YANG CAPATID:

Tinanggap nan~in ang pinaca mamahal naming sulat mo fecha 2 de Julio, at natanto namin ang lahat nang sinasay-say: huag cang mag taca sa calaunan 0 calayoan fig pag-itan nang aming pagsulat sa iyo at cami'i sana'i nag iintay 0 humahanap nang magagandang balita na maisulat diyan, figayong nahahalata namin na cami ay nag cuculang sa guhit nang isang magandang pag mamahal, ay babaguhin namin ang pagsulat na madalang a~ papalitan nang malimit. - Caml, at ang tatlong pamanquin mong naririne sa bahay, ay mabuti at ualang damdam, liban na lamang sa caunting sifigao nang mata ni Delfina, na siyang naguiguing dahilang sa hindi pag pasoc sa Escuela. jSayang at hindi naguinE lalaqui! matalas sana ang ulo at totoong masipag mag aral, palaguing sinasauay nang caniyang Ymi at baca lumubha ang sifigao nang mata, totoo lamang matigas ang ulo. - .Si Concha ay hindi pa nag aaral, gayon din si Patrocinio. Cung icao ay malalaon pa bago mapa ue, ay marahil masusulatan ca rin ni Delfina. - Naquilala namin ang casiraan nang hindi pag suI at sa iyo nang madalas, minsan 0 maicalaua man lamang sa loob nang dalauang buan, dahil sa pag camatay ni Marcosa na totoong malaon na, nauna pang namatay sa aming anac na lalaqui, namatay sa caniyang datihang saquit, bagama't makalauang guinaua sa caniya ang operacion, minsan si

-306-

Don Juan Burk, at saca iyong dao ay pamanquin; caya buhat ngayon ay susulat na earning palagui sa iyo. - iAng buis! bagay dito sa itinatanong mong ito, ay totoong mahabang sagutin, palibhasay siyang totoong nag papahirap dine, at mamhil ay cun aco lamang susulat at mag sa sal ita ay uala pang calahati ang aquin masasabi, at si Dumas mang Ama, ay hindi rin masasayod iguhit ang nangyayari dine tuncol diyan; gayon man, ay pag iinutan cong isulat at cung hindi co man masalicsic na lahat, ay calahati man lamang ay matanto mo. Dine ay maraming bagay ang pag babayad nang buis, ang tubigang tinatauag nila ay cahit ualang tubig, ay magbabayad ca nang buis na limang puong cavan palay at limang pisong cuarta ($5 ps.) sa lupang may hasic, anim na cavan ang binhi; ang manga lupang tinatam-nan nang tub6, maiz, at iba pa, na tinatauag nilang «catijan» ay marami lub-ha ang halaga na cung cayo man sacali ay nag casundo na sa halagang tatlong puong piso ($30.), ang may hasic anim na cavan, ay dinadagdagan pa cun maq ui13 nilang mabuti ang halaman, at hindi naman binabauasan cun masama ang ani, may-roon namang sa dalauang puo't limang piso ($25.), at may sa dalauang puong piso ($20.), sa gayon din caugali-an. - Ang totoong magul6 ay ang mafiga lupang quinatitirican nang mafiga bahay sa looh nang bayan, ualang matuid na guhit na tinutuilton cundi ang canilang malilinis na calooban, caya figa't cahit iisang dancal ang lupang quipatitirican nang bahay at nag caroon nang pader na bato, ay papagbabayarin nang limang puong pi so ($50.) ang cababa-an ay 20; datapuat ang bahay na pauid 6 cugon caya, ay piso lamang ang isang suc.at na sampung dipang pabaling-baling. - Ang isa pang mariquit na nangyayari ay sa arao na cayo magcasundo sa pagtanggap nang lupa ay susulatin ang inyong pinagcasunduan na ito'y hindi mababago sa 100b nang apat- na taon at ang tumanggap lamang ang siyang mag papatotoo; ito'i dinadagdagan din taon taon. Dahil dito ay dalauang taon na figayon na nagcacagul6 al'lg pag babayaran nang buis, at ang mafiga taga rine ay unti-unting na papaui-an nang tacot sa uicang «vacante» na ito'i totoong quinatatacutan nang ating mafiga canuno-nunuan; caya nga't ang nangyayari figayon ay nag tataurang (tatauarang) pam nang nag bibilihan nang ista, ang maiguing tumauad ay mura ang bayad, at nacacatipan pa, hindi paris noong arao na ang tauo ay totoong natatacot malampasan nang buan fig Mayo. Aco'i humahanap nang recibo na maypadala sa iyo ay hindi aco mac3qui13, sa pagca't cami hindi na cumucuha nang recibo sa tuituing cami mababayad Cmagbahayad) at uala ring namang cahulugan ang recibong ihinibigay :-,£1 dahilang hinJi itinatala ang dami nang -~07-

salaping canilang tinangap, doo'i nasasabi lamang na nag bayad nang buis na nauucol sa taon yaon, datapuwa't hindi nalalagay cun saicolo, saicapat, isang dang piso 6 caya isang libong piso. Ang mga tagarine na cumucuha 6 humihinge nang naulit na recibo ay tinatangap na papiquit ang manga mata; ang recibo ay may firma nila, datapua't ang quinatatalaan nang dapat ibayad ay ualang firma; hangang ngayon ay hindi co pa natataroc ang cahulugan nang pag firma sa isa at hindi sa isa. Humiguit cumulang ay ganito ang nangyayari sa pag bubuisan dine ngayon, ilan nang taon, sa manga recibo ay quinaguis-nan cona; bucod dito'i ang manga halamang nanga sa caparangan na totoong malayo sa bayan para nang quinalalag-yan nang lupa sa Pan sol ay bucod sa palay na ibinubues ay may roong pang maiz, balatong, 6 caya bauang, ito'i ualang sucat at sila ang tumatasa. Buhat nang buan nang Julio hangang ngayon ay ualang bUI11ibile nang azucal, at buhat naman nang buan nang Junio ay ang balang at lucton ay nalalaganapan na ang boong bayan, at totoong naninira nang palay at tub6, na ito'i isa sa manga dinadarn darn dine, ang Gobernador ay nag bigay nang limang puong piso ($50.) para ibayad sa mga tauong nang huhule nang lucton ay sa gayon totoong mura ang pag babayad sa dinadala sa T ribunaI, binabayaran nang saicapat ang isang cavan at calahate, at para rin hindi nababauasan ang dami nang lucton, c.aya nga't sa balac nang taga rine ay may tatlong daan cavan ang nadadaquip na lucton dito lamang sa bayang ito, ang natitira ay rnararni pang lubha, na bagaman at uala ang cuartang ipinadala nang Gobr. ay dinadaquip din, hindi tinitiguilan. Ang sabi nang Tatay ay icao rao ay padadalhan ng cuartang rnaibibili nang easangcapan sa pangagamot ng mata, gayon din ang gagastahin sa pag Dodoctor, marahil cung mabile ang ating azucal ay tatangapin mo diyan; rnabute nga naman ang icao ay mapaui na dine sa atin; si Eusebio Elepano anac ni Capitang Quico ay isa sa rnaraming nag aantay sa iyo, dahil sa canyang mata nag caroon nang bucol sa Ioob, rnaraming Medico sa Maynila ang gumamot ay hindi rin gumaling; noong arao ang acala ay patungo sa Hong-Kong at doon pagamot, datapua't nang mabalitaang dadating cami ay hindi na nag tuloy at sa iyo na rao siya pagagamot. Cami, ay totoong gut6m na sa pag yacap sa iyo, arao arao ay sinasambit namin ang pag-ui mo; di co pag unang bait ay bago ca sana gumayac nang pag-ui ay mag handa ca muna diyan nang matitibay na casangcapan cailangan dine, talastas mona ang cahunaan nang mahina nating bahay.

-308-

Maraming comusta at mag utos nang macacayanan, si Delfina, si Concha, at si Patrocinio ay humahalic sa iyo nang camay. Ang iyong lingkod na humahalik ng iyong kamay. MARIANO

H ERBOSA

Pinacamamahal Cong Capatid: Bagamat malaqui ang pagitan fig aquing pag sulat sa iyo ay ang aquing pag aalaala, pag ibig, ay ualang licat at ang gusto co ay mabubuting gaua at hindi magagandang salita. Dine ay ualang sucat rna ibalita sa yo, marahil si Maria, at si Daniel ay sumulat na sa iyo, maliban dito ay ualang napapa-iba dine sa atin, ano pat ang masasabe co sa iyo ay arao arao, buan buan, dinadagdagan ang aming pag iintay sa iyo at pinag nanasaan naming icao ay maquita at yacapin; ngunit namai cung rnaquita co na cung icao ay rnapaui ay rnarahil ay maninibago cang lubha sa cahirapan at calungcutan dine nang panahon, ang caraniuang hanging dumadating ay nacacasilam sa mata, palib-hasa'i cami datihan na sa ganitong buhay caya lamang hindi nahihirapan; sa ganitong eahirapan ay uaia earning iguinagarnot eundi ang uicang pasiencia sa eastila, eung icao ay me mabute pa sa ritong gamot ay huag mong eali]imutan. Cami ay mabubuti lahat aua fig P. Dios, ang Tatay at Nanay ay ualang damdarn at cahirnanauari, tayo'i mag quiquita ring matiuasay. Si Sra. Sisa ay naeunan dito sa buang ito. Ang iyong kapatid, LUCIA RIZAL .

-309-

93. Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na si Paeiano

Albert Strafze 40#, Leipzig Ika-12 ng Oktubre. 1886 MINAMAHAL KONG KAPATID路

Sa wakas ay maipadadala ko rin sa iyo ang salin ng Guillermo Tell ni Schiller,l na nabalam ng isang linggo; hindi ko natapos agad dahil sa maraming gawain. Nalalaman kong marami ang kamalian na ang pagwawasto -ay itinatagubilin ko sa inyo ng mga bayaw ko; iyo'y isang saling halos sunod sa salita. Baha-bahagya kong nalilimutan ang tagalog sapagka't hindi ko ginagamit sa pakikipag-usap. Tinangka kong mag路 pasok ng maliit na pagbabago sa palatitikang Tagalog upang ito'y maging lalong madali at maiayon sa matandang pagsulat ng mga ninuno natin. Halimbawa, ay inalis kong lubusan ang C na wala sa ating palatitikan, sapagka't ang mga salita nating cami, cayo, halimbawa, ay may tunog na k na binibigkas na may pahangin sa parang kh. Ang qu ay wala ring kabuluhan, ito'y hindi rin atin, at. hindi rin naman naririnig ang tunog ng qu sa atin. Tinangka ko ring huwag gamitin kailanman ang y liban sa simula ng isang pantig gaya ng y sa matandang Tagalog; kailangang ito'y iwasto ninyo sa maraming salitang iyon ang kahuli-hulihang titik. Sa anu't anuman ay basahin ninyo ang paliwanag na inilagay ko sa kahuli-hulihang panig. Hindi ako makahagilap ng maraming salita, halimbawa, ng katumbas ng Freiheit 0 libertad sa kastila; ang salitang kaligtasan sa Tagalog ay hindi laging kasingkahulugan niyon sapagka't ito'y nangangahulu1 Ang pagsasaling ito'y ginawa ni Rizal sa kahilingan ng ilang tagaKalamba. Ang saling ipinadala sa Kalamba ay hiningi uli ni Rizal na ipadala sa kanya nang siya'y magbalik sa Europa. Ang akdang ito, pati ng mga kuwento ni Andersen ay maipalalagay na siyang nagbukas ng kanyang akda hinggil sa "Bagong Palabtikan ng wikang Tagalog".

-310-

gang ang isang tao'y naging bilanggo, alipin at iba pa. Nasurnpungan ko sa salin ng "EI arnor Patrio" ang salitang malaya, kalayaan na ginagarnit ni Marcelo del Pilar; sa kaisa-isang aklat na rnayroon ako, sa Ang Florante, ay hindi ako nakasumpong ng ibang salitang katurnbas. Gayon din ang nangyari sa akin sa salitang Bund, sa Kastila'y liga, sa pranses ay alliance; ang salitang tipanan na siyang itinumbas sa salin ng areo de la alianza, 0 kaya'y fidelis area, sa ganang akin ay hindi tumpak na tumpak, kay a kung makasumpong kayo ng ibang lalong tumpak, ay palitan ninyo. Para sa salitang Vogt 0 kaya'y gobernador sa Kastila, ang ginamit ko'y ang saling iniukol kay Pilato, hukum; sa sulat na tuluyan ay kusa kong ginamit ang mahihirap na kaanyuan ng mga pandiwang tagalog, mga kaanyuang tanging ang mga tagalog lamang ang nakauunawa. Sa anu't anuman ay inaasahan kong iwawasto mo at ng iba ang rnga salitang iyon, hindi naman ang lahat, at huwag naman ninyong pagsusumundan ang salin sa Kastila na mayroon kayo riyan, sa dahilang sabihin na ninyo ang ibig ninyong sabihin, iyo'y isang saling hindi tuwirang hinango sa aleman kundi sa pranses. Kung nagkaroon ako ng panahon ay binasa ko sana uli ito, datapuwa't gagawin ko iyIDn kapag ako'y naririyan na at magpapalimbag ng mga salin ng mga mabubuting aklat na nasusulat sa wikang p anses, ingles, aleman, italyano at kastila rm. Tinanggap ko ang kasulatan ng pagpapalitan ng salapi na ang halaga'y 366 na mark0 2 na )pinadala rno sa akin, at pinasasalarnatan kita; kapag nasingil ko ay tutungo ako sa Berlin sa katapusan ng buwang ito; gaya, marahil, ng napapansin mo, ay nawalan tayo rito ng 9 na bahagdan at gayunma'y hindi pa tiyak na masisingil. Ninanais kong buhat ngayon ay sa pamarnagitan ng T uazon 8 0 ng bangkong ingles 4 ka na laging magpadala. Sakaling ito'y hindi bayaran sa akin at kakailanganin kong sa Madrid pa singilin, ay rnahahaka rno kung gaana larnang ang aking matatanggap, sapagka't dito , sa pagpapahiro sa Alernanya buhat sa l\1adrid, ay rnawawalan ako ng hindi kukulangin sa 9 na bahagdan pa; samakatuwid lalabas 2 Ang kasulatang ito'y siyang katapat ng 100 pisong ipinadadala sa kanya ni Paciano nang ika-27 ng Agosto at sa kanya'y ipinahatid sa pamamagitan ng bahay-kalakal ni Vara at hindi iii Tuason, gaya ng sana'y ninanais ni Rizal. 3 Ito'y ang bahay-kalakal ni Tuason 0 kaya'y J. M. Tuason at kasama ne ang tanggapan ay nasa-daang San Gabriel big. 2. 4 Ang tinatawag na Bangkong Ingles ay dili iba kundi ang kUala ng lahat sa pamagat na "Chartered Bank of India, Australia and China" na may tanggapan sa Liwasang San Gabriel.

-- 3] 1 -

na ang ginoon.,g Varang6 iyan ay makasisingil ng 18 bahagdan, pagugugulin ako sa selyo at paghihintayin ako nang matagal, maaabaia pa ang aking mga kaibigan sa Madrid. Kung si qinoong Vara ay isang mara~gal na tao, ay hindi siya nararapat mangahas tumanggap ng kuwaltang ipinahihiro at sumingil ng napakalaki kung hindi niya natitiyak na pahahalagahan ang kanyang lagda; sapagka't kung gayo'y masasabing isang kabuhungan ang kanyang ginawi. Inaakala kong magigin~ lalong mabuti kung lagi kang sa Paris magpapahiro, sapagka't ang salaping Pranses ay tumataas nang tumataas ang halaga, samantalang ang sa Kastila'y pababa naman nang pababa: ang isang peseta, na sa Pilipinas ay nagkakahalaga ng isang prangko, ay nagkakahalaga ng lalo pang maliit dito sa Alemanya. Bagay sa aklat kO,6 ay nagkamali ako ng pagkakataya: akala ko' yang isang libo't limandaang sipi ay magkakahalaga ng 200 piso lamang; ngayong nakausap ko na ang mga manlilimbag at nataya na nila, ang hinihinging kabayaran sa akin ay halos 500 piso; dahil dito'y hindi ko na ipinagpatuloy ang pagpapalimbag niyon. Gayunma'y may isang sumisingil sa akin ng mga 400 piso para sa isang libong sipi, ang bawa't sipi ay maglalaman ng mga 450 panig ~a may 38 talata ang bawa't panig, katulad ng mga inilalakip ko; ang halagang ito'y inaakala kong malaki, gayong sa Leipzig ay uinakamura ang pagpapalimbag sa buong Europa; sa bawa't dahon ay 12 pi so ang hinihingi sa akin samantalang sa Madrid ay nagkakahalaga iyon ng buhat sa 20 hanggang 25 piso. 7 Hindi ako makapangahas, samakatuwid, na humingi sa inyo ng halagang ito, sapagka't inaakala kong napakalaki para sa isang kathang maaaring magbunga ng lalong rnaraming sarna ug 100b kaysa kaligayahan;8 kaya aasa na lamang ako sa kapalaran, sa 10teriya, baka sakaling ako'y tllmama. Hinggil sa ibang rnga pasubali, ay kinakaiIangang bayman iyon sa tatlong taning; sa pagsisimula, sa pangangalahati ng gawain, at sa katapusan, at ang paglilimbag ay tatagal ng rnga limang buwan. Isinasakit ng gayon na lamang ng aking kalooban na hindi rnaipalimbag ang aklat na 6 Si G. Vara ay isang mangangalakal na kastita na tumanggap ng padalang kuwaltang ito sa pamamagitan ng kasulatan sa pagpapalit, gayong wala naman siyang kabalitaan 0 tanggapang katmawaan kundi sa Madrid lamang. GAng tinutukoy niyang akda ay ang Noli Me Tangere. 7 Nakakita ng ibang manlilimbag sa Berlin na sa kanya'y tumanggap na limhagin ng 2,000, sipi ang kanyang akda, sa halagang 300 piso lamang. 8 May katuwiran si Riza1i ang kanyang akda ay nagbunga sa kanya at sa kanyang mga kaanak ng lalong maraming sakit ng ulo kaysa kaligayahan; nguni't ang naging hangga sa huH ay hindi masusukat kundi sa mga ibinunga sa politika at sa pagsasamahan.

-=- 312 - --

ito, na pinaghirapan ko, araw at gabi, sa loob ng maraming buwan at pinagsalalayan ko ng mga dakilang pag-asa; sa pamamagitan ng aklat na ito'y inaakala kong ako'y matatanyag sapagka't Sa w~ri ko' y hindi mangyayaring hindi makatatawag ito ng maraming pagtatalo. Kung hindi ko maipalilimbag ito, sakaling hindi ako tangkilikin ng kapalaran, ay lilisanin ko na ang Alemanya. 1I 9 Kahit na si Rual ay walang salaping magugugol sa pagpapalimbag ng kanyang akda, sa wakas ay nailathala rin iyon, gaya ng nasasaad sa talang ike-7 ng mlat nil ito, sa pamamagitan ng tulong na salapi ni Dr. Maximo Viola.

-313-

94.

Buhat kay Rizal para sa kanyang kapatid na Saturnina at bayaw na M. T. Hidalgo

Daan g Jager, 71-111, Berlin, Ika-ll ng Nobyembre, 1886. G. l\1ANUEL

HIDALGO AT

GNG. SATURNINA RIZAL NI HIDALGO. l\1GA MINAMAHAL KONG KAPATID:

Bagaman lahat halos ng bali tang masasabi ko'y naisulat ko na sa ating mga magulang, gayunma'y hindi ko inaakalang dahil dito' y malaya na ako sa di pagsulat sa inyo. Gaya ng dapat na ninyong malaman, naririto ako ngayon sa Alemanya at naglilibot sa mga siyudad at mga bayan, dinadalaw ko ang lahat ng mga paaralan pati ng sa mga bayan-bayan, dinadalaw ko rin ang mga parokya, ang mga simbahan, at hanggang sa matapos kong makapakinig ng isang sermon ng kat6liko ay nagtutungo ako sa isang simbahang protestante upang makinig din ng kanilang mga pangaral, at kung minsa'y naparoroon ako sa Sinagoga ng mga hudyo: lahat na ng makapagtuturo sa akin ng kaunti upang maipasok ko riyan SC). Pilipinas ay aking minamatyagan dito; may ilang kaugaliang maiinam at mabubuti, gaya halimbawa ng ginagawa nila kung Pasko ng Kapanganakan, na isasalaysay ko sa inyong mabuti, sapagka't halos wala rito sa Espanya at hindi ninyo nababasa sa mga aklat na kastila. Sa araw na sinusundan ng Pasko ay nagpapakuha sa gubat ng punung-kahoy na pino. Pinipili ang punong-kahoy na ito, sapagka't bukod sa tuwid na tuwid ay halos siyang tanging puno na ang mga daho'y nananatiling sariwa sa panahon ng taglamig; hindi dahon ang dapat kong sabihin, sapagka', ~ng totoo'y hindi dahon kundi parang maliliit na pako. Ang punong ito'y pinapa]amutihan ng mga lentehuwelas, mga papel, mga ilaw, manika. matamis, bungang-kahoy, kumpites at iba pa, at kinagabiha'y ipinakikita sa mga bata Cna hindi dapat

-314-

makakita ng ginagawang paghahanda) at sa paligid-ligid ng punong-kahoy na ito'y idinaraos ang kasayahan ng mga magaanak!"Sinasabing sa Inglatera, at ito'y nabasa ko rin, ay may iba pang kaugaliang nauukol sa mga may kagulangan na. Sa bahay ay isinasabit sa isang daanan ang isang sanga ng halamang tinatawag na "l\1istletoe" 0 gui sa wikang pranses; kapag ang isang binata at isang dalaga'y nagkatagpo sa ilalim ng sangang ito at hindi hinalikan ng binata ang dalaga, yao'y magmumulta o kaya'y magbibigay ng isang handog sa dalag~: dahil sa kaugaliang ito ay maraming binata ang nagpapasyal sa mga daan na may dalang isang sanga ng Mistletoe; pagkakita sa isang ~ga ay lalapitan ito, hahalikan, at kapag tumingala ang daJaga at kanyang nakita ang sanga ng Mistletoe , na itinataas sa ibabaw ng kanyang ulo ng pilyong binata, ang dalaga'y mangingiti, hindi na kikibo at walang anumang sasabihin. Ito ay ingles na ingles. Ang tanging kaugaliang nakita ko sa Madrid, at marahil ay nagaya natin ay ang pagkain ng isang isdang kung tawagin ay bisugo at ng lJabong inihaw 0 nilitson. Ito'y nagpapakilalang ang mga kastila'y hindi nahihimaling sa mga pangarap ng kabataan 0 ng mga binata, 0 gaya ng karaniwang sabihi'y hindi nanu~ulay sa mga sanga; walang pinakikiramdaman 0 hinaharap kundi ang pakikinabangan 0 kaya'y ang kanilang silanura. At kay laking kaululan, ang wika nila, marahil; magsipagsaya tayo, at humanap naman ng kanilang libangang maiibigan ang mga bata at mga binata't dalaga! At sa katotohana'y nagsisihanap nga, nagsisihanap, kay a naman gayon nga ang kabataan at kabinataan sa Espanya, na wala niyang kalugud-Iugod na kawalang-malay at pagkamapaniwalain ng mga bayang' -ito sa Hila~a na nakahahalina, walang masamang isipan at walang malalaking kinaguguluhan ng isip; ang isang magandang dalaga'y lumalakad nang nag-iisa sa mga lansangan hanggang ika-IO 0 ika-ll ng gabi nang walang anti路 mang panganib; ang isang magandang dalaga, may pinag-aralan, at mayaman ay nakapaglalakbay sa napakalalayong bayan nang nag-iisa, taglay ang kanyang lalagyan ng salapi at mal eta ng ,damit, at hindi siya nagkakaroon ng ana mang kapahamakan; sapagka't dito'y marunong magbigay sa bawa't gulang ng kanilang hilig at kaibigan, at hindi gay a sa ibang dako, na hindi pinaba~ayaan ang mga bata na magkagulo 0 magkaingay ni magsipaglaro, at ~ila'y pinapagdarasal ng buu-buong rosaryo at mga nobena, kahit patay na patay na sa antok at di nakauunawa ng nangyayari, ng kanilang dinarasal, sapagka't nangakakatulog 0 ang naiisip ay mga kaululan. Wala nang la-

-315-

long nakasisira sa isang bagay kundi ang malabis 0 masagwang paggamit sa kanya, at sa pagdarasal ay maaari rin namang magpakalabis. Ito ang dahilan kung kaya ako nakasulat sa inyo nang walang anumang sinabi, gayong nakapuno ako ng apat na mukha ng papel; sa ganito'v ipinakikilala kong maaarmg sumulat kahit walang balitang maibibigay; kaya't sumulat nga kayo sa akin . Ang iyong kapatid, RIZAL.

-316-

95. Buhat kay Silvestre Ubaldo para kay Rizal

Salapi para sa pensiyon at para sa "Noli". Huwag umuwi hanggang hindi nakatatanggap ng sulat ni Paciano. :(.

:(.

Santa Cruz, Maynila Ika-29 ng Nobyernbre, 1886 GINOONG JOSE RIZAL MINAMAHAL KONG JOSE:

Ipinadadala ko sa iyong kala kip nito ang isang kasulatan ng pagpapalitan ng kuwalta sa halagang tatlong daang piso, na iyong sisingilin sa bangko sa Berlin; datapuwa't sinabi sa akin ng bahay na nagpadala ng kasulatang iyan na rnasisingil rno raw doon sa Leipzig, sa dahilang hindi raw maaaring hindi rnagkaroon ng kaalam sa rnalaking bayang iyon. Ganito ang ginawa ko upang huwag rnabawasan nang malaki bilang kabayaran sa rnga pagpapahiro, gay a ng inaaka4t kong nababatid rno, na ang pagpapadala ng pera sa iba buhat sa isang po ok ay nababawasan ng halaga; isulat rno sa akin kung ang paraang ito'y rninarnarapat rno, 0 kung aling paraan kaya ang lalong matipid at rnadaling rnasing!l, at siya kong gagawin sa panahong hinaharap, nang rnakarating sa iyo sa looh ng rnadaling panahon, at kung rnaaari ay huwag nang rnagdaan pa 0 rnakaabala kay Ginoong Luna. Ipinasasahi ni Paciano na huwag ka raw gagawa ng anurnang kapasiyahan tungkol sa pag-uwi rno sa Pilipinas, hanggang hindi ka nakatatanggap ng sulat niya, hagay na hindi rnagtatagal. Sa halagang ipinadala sa iyo, ang sandaang piso ay para sa iyong huwanang pensiyon, at ang dalawang daan ay para sa gugol ng iyong akda at rnga darnit na pantaglarnig. Ang ina ni Hidalgo ay narnatay noong ika-15 ng huwang kasalukuyan. Sina Nanay a~ Trining ay naparito sa Maynila

-317-

noong ika-7 ng buwang ito at kami'y dumalaw sa kaibigan mong si Cabangis, at nagpasalamat kami sa J>ag-aabala niyang maibigay sa aming dalawa ni Hidalgo ang dalawang kahong naglalaman ng mga aklat mo, nang hindi kami siningil ng anuman; inaakala kong iyon ay nararapat mo ring gawin sa pamamagitan ng pagsulat sa kanya; nakatira siya sa harap ng Simbahan ng T undo. Hanggang dito na lamang, at si Olimpia at ang dalawang anak ko'y naririto; mabubuti kaming gaya rin ng mga nasa Kalamba. Ang bayaw mong nagmamahal sa iyo, SILVESTRE

-318-

UBALDO

96. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina

Daang Jager 71, Berlin Ika-3 ng Disyembre, 1886 GINANG

T EODor~

ALONZO

PINAKAMAMAHAL KONG INA:

Bagaman maraming buwan nang hindi ako nakakatanggap ~ balita tungkol sa inyong kalagayan, gayunma'y nagagalak din ako sa paniniwalang kayo' y nagtatamasa ng isang kalusugang hindi na maaaring maging lalo pang mabuti, sapagka't kung hindi gayon, ay ibinalita na sana sa akin ng aking mga kapatid at mga bayaw. 1 Wala akong kaalam-alam kung paano ninyo pinararaan ang panahon diyan, kung paano kayo nagaaliw at kung paano kayo namumuhay. Hinahaka kong marahil ay nilalaro ninyo maghapon ang mga apo, bagay na siyang pinakamabuting magagawa at nakalilibang; ikaligaya ang lahat ng ipinadadala sa at in ng butihing Diyos sa buhay na ito, ipagsaya natin ang liwanag, ang hangin, ang lahat ng biyayang ipinagkakaloob niya sa ~tin. At sa akala ko'y nararapat ding masiyahan doon sa itaas ang butihing Diyos kapag namamalas niyang ang Kanyang mga nilikha'y nasisiyahan at nalulugod sa mabubuting b~gay na Kanyang ipinagkaloob sa kanila; walang iniwan sa aking ama, na natutuwa kapag namamalas niyang ang kanyang mga anak at apo ay masasaya, (hindi mabasa), nagtatawanan at iniiwang malinis ang mga pinggan sa hapag na kainan sapagka't hindi ako makapaniniwalang ang Diyos ay katulad ng mga mapagmataas na taong masasakim na naghahandog ng masaganang piging, datapuwa't 1 Ang huling sulat ng mga kaanak ni Rizal, ay ang kay Silvestre Ubaldo, na kanyang bayaw, na nasB-KaIBmb'1 na noon, nang ikB-ll ng Hulyo at ang sa kanyang kapBtid na si Paciano nang ika-18 ng Hulyo, mga sulat na dimalayong tinanggap ni Rizal noong Setyembre, maliban nlf lamang kune ang , mga yao'y naiwan sa Paris, na pina'g padalhan sang-ayon din sa tagubiliQ ni

Ruat.

-319-

ayaw pakanin ang mga panauhin ng pabo ni hamon kundi panay na asin at kanin, at lalong ikinasisiya kung sila'y hindi tumikim ng anuman. Ito, samakatuwid, ang lagay ng aking pag-iisip, na siyang naaayon sa pilosopiya at sa iniaaral ng kalikasan; patawarin nawa ako ng Diyos kung gayon ang aking paniwala, sapagka't iyon ang pinakamabuting maiisip ko tungkol sa isang butihing ama. Dahil dito'y nahahabag ako sa mga mababait na mga Benediktino at Kartuho nang unang panahon kapag nababasa ko ang mga kasaysayan Ckuwento?) ng kanilang mga pagpapakasakit; sa katunayan, kung ako ang Diyos, ay hindi ko sana sila pinakain at pinainom bagkus pinadalhan ko pa sila ng galis, rayuma, at iba pang nakamumuhing sakit, upang sa gayo'y magbata sila sa lahat ng sandali ng kanilang walang kasaysayan at malungkot na buhay. Gayunman, ay sinasabing sila'y nagkaroon ng maraming iba't ibang sakit datapuwa't ang mga ito'y bunga ng karumhan ng kanilang tinitirhan at hindi ang Diyos ang nagpadala sa kanila, sapagka't ang Diyos ay hindi dumi, ni hindi siya nagpapadala ng sakit kung paniniwalaan natin ang banal na aklat ng mainiping si Job. Sapagka't mapagwawari ninyong si Job ay hindi nagsimpan ng malaking pagtitiis. T otoo ngang tiniis ng taong iyon ang pagkamatay mg kanyang mga anak at ng kanyang mga hayop, datapuwa't hindi niya mabata ni ang pagkakasakit ni ang pagkutY3 ng kaI.1yang mga kaibigan, at pinakasumpa-sumpa niya ang araw ng pagkakapaglihi at pagkakapagsilang sa kanya, at ang bagay na ito'y hindi ginagawa kailanman ng . . . Kahit na noong ako'y ginalis, ni noong mga sandaling ako'y hinihiluran ng pinagguguan,2 0 ubas ng gugo na hindi ko ikinasiya kailanman, ni noong makinig ako sa pangangaral ni Pari CuetoS sa 100b ng dalawang oras tungkol sa Santisima Trinidad, ang paksang ito'y siya nang lalong kainip-inip, na maaaring ipangaral sa buhay na ito. Hinahamak ni Pari Cueto ang mga kaibigan ni Job kapag siya'y nangangaral. Datapuwa't kailanman ay hindi ko isinumpa ang pagkaIcapaglihi sa akin, ni hindi ko rin naman tinawag si Pari 2 Pina~guguan 0 ubas n~ guga - Tinutukoy ang pinakasapal ng gugong pinupukpok, at ang katas ay siyang ipinanglilinis ng buhok kapag naliligo. Ang katas ng gugo ay siyang karaniwang ginagamit ng mga pilipino, lalo na ng mga tagalog, hangga ngayon, palibhasa'y napatunayang magaling na panlinis matapo!> n& pigaing mabuti sa tubig. Ang sapal 0 pinalcabunot ng pinukpok na himaymay ng gugo, matapos na ito'y makatas, ay siyang tinatawag na Hubas" 0 pinagguguan. Ito naman ay siyang ipinangunguskos sa icatawan, sa mga bisig, hita at binti sapagka't napatunayan ding naicagagaling sa mga buttig, galis, bungang-araw, at iba pang sumisingaw sa balat. 3 Ang binabanggit na Pari Cueto ay dili iba kundi ang naging kurs sa Kalamba noong kabataan ni Rue!.

- 3Z0 路-

Cueto na "isang nakamumuhing tao"" "walang isip", ni hindi ko siya pinagsabihang tumigll sa kanyang ginagawa, gayong ako'y bata pa noon at ako ang lalong walang pagtitiis at lalong masalita at matabil sa ipinanganak sa Kalamba, sapagka't kahit pinakamaliit na bagay ay sinasabi ko. Maliwanag, samakatuwid, na si Job ay hindi isang taong sukdulan ng pagtitiis ni isang santo, gaya ng pinaniniwalaan; ang lahat ng nagsasabing "Pagbabata ni Job", ay hindi naKabasa ng aklat ni Job, at sakaling nabasa nila ay hindi nila nauunawaan ang wikang ginamit sa pagkakasulat niy~>n, at maraming iba pa. Pagkatapos na mailagay ang mga bagay-bagay sa dapat kalagyan, at upang tayo'y huwag mailigaw ng sinasabi ng iba, ay babalik ako sa aking paksa, ang relihiyon sa pamilya, sapagka't nalalaman kong ikinasisiya ninyo ang mga paksang may kaugnayan sa relihiyon, at yamang walang ibang bagay na maaari kong tala kay in sa inyo, ay iyon ang tangi kong haharapin. Ngayon ma'y masasabi kong ang pagkakatatag ng angkang Pilipino, ang sa mga Tagalog man lamang, ay isa sa ~ga pinakamabubuti, kung hindi man siyang pinakamabuti, na namalas ko sa aking mga paglalakbay. Inaakala kong iyo'y magiging ganap, kung wala niyang ilang kapintasang hindi ko na iisa-isahin ngayon. sapagka't ayo ono sumulat lng anumang bagay na madilim at rnapanglaw, na makapagpapalungkot sa atin. Magugunita, marahil, ninyong sinabi ko, noong balitaan ko kayo tungkol sa kura sa Wilhelmfeld, na hindi niya inaanyayahang uminom ang kanyang anak na lalaki leapag sila'y naglalakbay, bagkus siya lamang ang umiinom, bagaman lubos niyang nababatid na nauuhaw ang kahabag-habag na bata; ang bagay na iyon ay hindi magagawa kailanman ng isang amang Tagalog. Kung gayon, ang hindi rin magagawa ng isan~ batang Tagalog ay ginawa ng isang batang aleman. Ang kahabag-habag na bata ay naglalakbay na kasama ng kanyang ama't ina; nang nauuhaw ang tatlong ito' y pumasok sila sa is.ang tindahan at ang ama'y humingi ng dalawang basong serbesa. Bakit? - ang tanong ng batang lalaki - hindi ba ninyo ihihingi ang nanay? Hindi ba umiinom din ng serbesa ang ina ko? - Nagugunita ko ngayon ang ilia pang mga kaugaIian ng mga eskoses: sinasabing pag umabot na sa gulang na dalawampu't lima ~ng isang anak na lalaki, ay inihaharap sa kanya ng ama ang talaan ng mga nagugol para sa kanya, at sila'y nag-uusap at nagtatawaran hanggang sila'y magl<asundo kung paano babayaran ang utang na ito . . . 4

Ang sulat na ito'y wala ring katapusan, na路 gaya ng iha.

-321-

97. Buhat kay Paciano para sa kanyang kapatid na si Rizal

"lkaw ang siyang nagpasiya ng iyong pag-alis, ako narnan ang papagpasiyahin rno tungkol sa iyong pag-uwi," ang sabi ni Paciano. Sinisisi siya dahil sa "Noli." Huwag urnuwi, huwag umuwi! Pinipintasan ni Paciano an..& pagkakasalin sa Tagalog ng Guillermo Tell. [sang Kurang nagtataboy 'ng rnga lukton. Ang Gubernador, ang Hukorn at ang Kornandante ng Guwardiya Sibil. hang pa~gung~sap

VOltaIre.

Ang orihinal ay napakalabo Kalamba, Laguna Ika-3 ng Disyembre. 1886 GINOONG JOSE RIZAL

Sa huli mong sulat ay sinasabi mo na ibig mo nang umui maimprimi lamang ang yong obra; icao ay pinadalhan co cay Silvestre fig isang cantidad na marahil ay culang sa vong cailaftgan, ibig comang palabisin ay di magaua dala fig casalatan fig buhay: cung aco ay ayon sa impresi6n ay huag iintindihin na gayon din naman sa pag balic, sacali figayon. Alalahanin mo fig bago ca umalis dito na ang gusto co ay sa Francia, inibig mo sa Espafia, dico sinira ang gustu mo, ipinaubaya co sa yo ang pag alis, ipa ubaya mo naman sa aquin ang pag ui. T unay at ang ating mga magulang ay matatanda na, datapuat sa acala c<? ay ang pag ibig ay sa puso namamahay at di sa mata 0 ibang hagay; Talastas co, na mahirap ang tay6 mo dan sapol pagcaraca, dala fig culang at pahulihuling pag papadala fig pensi6n, nguni't ' ito'y ipaquibilang mo na cami ay dinadamayan mo lamang sa casalatan. Gayon man hindi co ipinag pupumilit ang

-322-

aquing cagustuhan, ipag mamatigas co ito cung nag caroon fig palad na nagcahalaga ang asucal 6 icao man lamang ay may pinagcacaquitaan na rian, sapagcat uala, had ca fig calooban mo; lamang ay hindi masamang iyong antabayanan dian ang maguiguing hatol fig bait fig iba sa iyong libro; cung iyoy magaling na para fig inaasahan mo, salamat at maaari cang mag patiric fig isang candila, figuni't cung masama para fig inaasahan co, ni isang cumusta ay hindi babagay sa iyo. (Ano ang laman nang librong ito? Cung mga catutuhanan ay tantong nag cacamali ca sa iyong pag asa, cung mga cabulaanan at mga pag puring di nararapat, ay aco di macacapaniuala sapagcat itoy dimo ugali. Cung ang librong ito ay meroong man sana lamang noong bisa fig lupang quinipil ni Virgilio na nacapag patahimic cay Cervero, para fig sabi ni Dante, ay aco ay papayag sa iyo, figuni palibhasa ang lihim na yon ay di mo naaalam, bucod sa rito, tayo ay mga buhay pa caya aco di na asang para mo, sinabi c.ong buhay pa sapagcat sa banta . coy ang lupang yaoD ay mga lupang naguing catauan fig tao. Sasabihin mong tacot alang alang sa Dios, huag paghaluin ang tacot sa pag papahalaga sa sarili. Ang isang taong may caonting inaaring mahalagang bagay, itoy iifigatan at fig magamit sa capanahunan at di ipag papalagay lagay fig manacao na may hila fig ualang capararacan. Ang mismong si Franco, ang doctor, ay nag mimithing macausap si nanay para masabi na huag cang pauiin at totoong sayang, na ang hatol niang ito ay nag bubuhat sa pagmamahal nia sa iyo 0) Cayafigat nag caisa ' sa isang bagay ang caihigan at di caibigan, ay marahil ay me caonting catutuhanan. Sa Maquiling ay may ibinabantang lagim, ipipili lamang fig panahon; itoy di dapat pagtachan fig taong nacatatalastas na ito ang bayan fig mga baguio na pinag haharian ni EoIo.'" CAng sumusunod ay salin ng bahaging nasusulat sa kastila) Ibinigay sa amin ni Cabangis ang dalawang kahon ng mga aklat at hindi siya tumanggap ng kahit anong pangupa sa bapor, mga bayad sa adwana at iba pang mga Kugol. Ang mga mapa ay tinanggap ko sa pamamagitan ng korea gaya rin ng salin ng Guillermo Tell. Itong huli'y maaari nang tanggapin, lalo na sa dahilang hindi mo ginamit ang wikang ito nang mahigit sa 3pat na taon, datapuwa't para sa aming walang ginagamit kundi ang wikang iyan, ay inaakala naming mapabubuti pang laIo ang pagkakasalin; maIaki ang pagkakalayo niyon sa orihinal; sa wari ko, sa tanging ayos ng pananagalog ay may ilang bahaging bagaman tamang-tama ay

-323-

mahirap namang maunawaan. T ungkol sa pagbabago ng kat itikan, ay hindi ako makapangahas na gawin iyon. Sapat na ba ang ngalan ng isang tao upang pagsumundan, gaya ng pagsunod sa kapangyarihan ng isang Surian? Tatanggapin kaya ng lahat? Nag-aalinlangan ako - datapuwa't kung maaaring maipasok ang pagbabagong ito'y panahon nang iyo'y gawin, sa dahilang kinukulang pa ang Tagalog sa mabubuting mga aklat. Sa harap ng saling ito ay sinimulan kong muli, katulong ni Kapitang Matias, ang "M. Eduardo~" at ang pamamaraan ng pagsasalin ay binago, ang pagsasalin ay iniayon sa mga salita kapag ito'y mauunawaan, at ginagawang malaya naman kapag iyon ay may kalabuan datapuwa't hindi lumalayo kailanman sa kahulugan. Hinihiling mo sa aking balitaan kita tungkol sa Kura, at iba pa, kung ako lamang ay may mabuting panitik ay kayganda sana ng paglalarawang magagawa hinggil sa mga iba't ibang paksang ito; datapuwa't sa kasawiang-palad ay wala ako niyon, kaya masiyahan ka na sa ipinagkaloob sa akin ng Diyos; at upang huwag kang bigy~m ng alingasngas ay magsisimula ako sa kura, na ayon sa sillabi ko na sa iyo sa isa sa aking mga sulat, ay isang mabuting pari na namumuhay nang tahimik, nag-iisa sa kumbento niya, nagkakawang-gawa sa mga maralita, kumakain ng anumang ihain ng kanyang mga utusan nang hindi nagpapahalata ng anumang sarna ng mukha, kahit na ang pagkain ay di-mabuti at kakaunti;路 siya'y kaaway ng pagdalaw sa mga bahay-bahay, at kapag lumalabas sa kumbento -ay walang ibang tinutungo kundi ang simbahan at buhat sa simbahan ay umuuwi agad sa kumbento, ang buhay niya'y totoong napakayano, at may ilang araw na ang nakararaan ay tumungo siya sa bukirin, kasarua ng isang munisilyo, upang sa pamamagitan ng pagdarasal ay itaboy ang ulap ng mga Iuktong umuubos sa mga pananim namin: marami ang nagpapatibay na nakita nilang nangagliparan ang mga lukton dahil sa pagdarasal na iyon, datapuwa't bah! ang luktong may mati gas na ulo ay hindi nakauunawa ng wikang latin 0 marahil ay may sinusunod na ibang kapangyarihang lalong malakas kay sa dasal, sa dahilang ang totoo ay nagpatuloy sa pagsira nang gayon na lamang na ang karamihan ay naiwan nang walang kabinhi-binhi; hindi siVa nagpapakilala ng anumang pananabik sa mga makabagong pagsulong at sa agham, hindi dahil sa kaisa siya sa diwang .oagbibigay-sigla sa mga kabaro niya, kundi dahil sa ayaw niya . .. CAng bahagi ng sulat ay kinain ng mga maliliit na hayop at hindi na mabuo) at paminsan-

-324-

rninsa'y nauubos ang pagtitiis niya, datapuwa't ito'y nangyayari sa kornulgatoriyo larnang, na rnadalas siyang rnagalit sa pangangaral sa rnga nakikinabang araw-araw, na hindi ibinubuka halos ang bibig 0 kaya'y tinatakpang rnabuti ng larnbong. Ang kura, bHang rnarnarnayan ay hindi nanghihirnasok sa rnga gawain ng Tribunal, at lalong hindi nagpipilit sa kalooban niya, at hindi siya nangangailangan ng rnga dalaga gaya ng pinagkaugalian; sa anu't anurnan ay nariyan ang isang paring isang napakabihirang kataliwasan sa Klero. T ungkol kay P. Dog<? ay iba nang bagay, totoo nga't hindi pa siya pipilay-pilay gaya ng iba, datapuwa't ikinasisiya niya nang gayon 路 na larnang na siya'y rnaligid ng rnga babaing kasapi sa kapisanang dorniniko, na parang isda sa tubig, nag-uudyok sa rnga pagtitipon at kainang hindi rnaaaring daluhan ng rnga di-kasapi, at ang layon ng lahat ng ito'y upang. rnatarno sa lalong pinakarnadaling paraan ang kalangitan; ipinangangaral niya ang pagkadalaga d perpetuam Cganap at hanggang sa karnatayan) gaya ng sinusunod nilang rnga pari sa lahat ng rnga babaing kinukurnpisal niya, at sakaling may isang tu.pang kinulang-palad na rnaligaw sa gubat, ito ay pinababayaan na niyang rnatangay ng dernonyo at hindi na niya pinagkakaabalahan; durnadalaw siya gabi-gabi sa rnga babaing kinukurnpisal niya, upang sila'y rnasdan 0 bantayan; pqra sa paring ito, gaya ng namamalas ko, ang lahat ay pawang buhay, pagkilos at kabataan, sarnantalang sa nauna ay ang katandaan, ang panan<\hirnik at ang pagkakaligpit. Sapul ng kahuli-hulihang pagbabago ay nawala ang tungkulin ng mga Alkalde Mayor na hinalinhan ng isang Gubernador Sibil at isang Hukorn ng Unang Dulugan sa bawa't Ialawigan. Ang sa lalawigang ito'y isang ginoong napakatanda na, sinasabi ng ilan na siya'y matuwid, at sinasabi naman ng iba na hindi gayon; sa ganang akin, ay hindi ko siya nakikilala; minsan ko Iamang siyang nakita buhat sa ating durungawan nang siya'y patungo sa bahay ng Asiyenda; kung siya'y humihingi sa mga Gubernadorsilyo ng buwanang abuloy 0 nagpapahintulot ng sugal Csabong 0 baraha) sa ilang bahay sa ilalirn ng pasubaling ang rnga ito'y magbabayad ng rnalaki, ay hindi ko napag-aalaman ang bagay na ito. Tungkol sa Hukorn, ang lahat ay tumitiyak na siya'y matwid, bagay, na para sa akin, ay isang malaki nang bagay; sa dahilang siya ay halos wa路 lang panahon upang lumagda, ginagawa niya ang paghatol sa parnamagitan ng mga "oficial de mesa"; maging si L'HopitaI ay makagagawa ng mabibigat na kabuktutan sa pamamagitan

-325-

ng gayong mga tauhan; mga taong nababalot ng hiwaga na nakapamumuhay nang mariwasa sa kakaunting sinasahod nila. T ungkol sa Guwardiya Sibil ay alam mo na ang mga dakilang paglilingkod na nagagawa ng katatagang ito, at kakaunti lamang ang maaaring sabihin ko pa sa iyo. Ang komandante ng Guwardiya Sibil sa bayang ito'y isang taong matalino, marunong mamuhay; kung siya'y nangangailangan ng karne at iba pang mga bagay para sa hapag, ay nakikipag-unawaan kay Clibano; kung walang pulot-pukyutan 0 palay, ay tumutungo sa bahay ng kapit-bahay; kung nais niya ng mga manok at itlog, ay binibigyan niya ng apat na sikapat ang tanod upang ito'y mamili sa bukid at may mahigpit na utos na mag-uwi ng dalawang dusenang manok at sandaang itlog; kung may ninanasang ipabili sa Maynila, ay nagmamatyag kung sino sa mga kapit-bahay ang sawing-palad na tutungo roon upang magbilin sa kanya ng napakaraming bagay at iuwi ang mga ito nang walang kaanu-anumang bayad; kung baga nangangailangan ng apog, bato, baldosa, at laryo. at iba pa, ang lahat ng ito'y masagana sa (pinagpabng bayang ito; sa wakas, kung nangangailangan ng mga utusang maglilinis ng bahay niya, ay madali niyang nalulunasan ito, pinaglilibot niya ang isang guwardiya tuwing umaga upang dumakip ng anim na tao, may sedula 0 wala man, upang gumanap ng paglilingkod na ito; ang utusan sa bahay na kaharap, ay pinigil nila roon nang buong maghapon, (kaipala'y hindi pa pinakain); nagkanggagalit ang panginoon, at humingi sa Gubernadorsilyo ng isang patotoo tungkol sa gayong pagmamalabis, at ang Gubernadorsilyo, sa dahilang may utang sa kanya, ay hindi tumanggi, datapuwa't humingi ng paumanhin at tumahi-tahi ng isang pagdadahilan; nagsadya sa Tininti Mayor, at ito, gaya rin niyaon ay humingi ng paumanhin at maraming dinadahilan; kaya ang kapit-bahay ay napilitang makipagkasundo. Ang mga pagmamalabis ay nagpapatuloy hindi dahil sa gayon ang ninanais ng mga naghahari-harian, kundi sa dahilang iyo'y tinutulutan ng mga inaapi (Voltaire). Kaya ng bigyan si Alejandro (ng Rusiya) ng bansag na Bendito, sa Gubemadorsilyong ito'y ibininyag naman ang bansag na "Kapitang totoong napakabait," ang tunay na pangalan niya' y Luis Frames, bagaman walangwala siya kahit bahagya ng pagkagayon. Ang Tininti Mayor ay si Nicolas Llamas, na hagaman bilugan ang katawan, ay pa-

-326--

yat naman sa kaluluwa; gaya ng namamalas, ang batas ng pagtitimbang-:timbang ay umiiral kahit na sa mga bayang lalong hindi pangkaraniwan. Ang iyong kapatid, PAC~O

FilzAL

~~RCADO

Kapag naipagbili na ang asukal ay padadalhan kita ng halagang kinukulang para sa pagpapalimbag. Malaki ang karalitaan sa bayang ito, ang ikatlong bahagi ay kumakain nang minsan bmang isang araw. PACIANO

-32:1-

98. Buhat kay Rizal para sa kanyang Ina

Jager Strasse 71, Berlin Ika-25 ng Disyernbre, 1886 PINAKAMAMAHAL KONG INA:

N gayon, araw ng Pasko, ay hinahawakan ko ang panitik upang surnulat sa inyo ng ilang tal2ta; ninanais kong iukol ang ilang oras ngayong urnaga sa isang pakikipagpalitan ng kuro sa inyo, sarnantalang inaakala kong marahil sa mga oras na ito ay nag-uunahan ang inyong mga apong maliliit sa pagrnamano sa kanilang mga ingkong at impo, upang makatan..ggap ng pamaskong alam na nila. Sa itaas ng aking silid, ang mga anak ng karpintero ay naghahabulan at nagsasaya, hinihipan ang isang turutot na malamang na ipinapasko sa kanila kagabi r na siyang kapistahan ng mga batao - Ipinagdiriwang ko ang Pasko, kasama ng isang kababayang nanggaling sa Barselona, ang manggagamot na SI Doktor Maximo Viola;l nagpabili ako ng isang manak, serbesa at maraming iba pa. Nalalaman ninyong sapul nang ako'y magkaroon ng bait ay sinikap kong ipagdiwang na lagi ang araw na ito, sapagka't siyang kapanganakan ng isang dakilang taong kauna-unahang nagpahayag nang tahasan ng pagkakapantay-pantay ng lahat ng tao at sapagka't lagi nang sinasariwa sa aking gunita ng araw na ito ang maraming alaala ng bahay ng aking magulang. Lagi kong ipinagdiriwang ang araw na ito sapul nang ako'y parito sa Europa, kung minsa'y kasama ng mga kaba1 Si Dr. Maximo Viola, ay taga-San Miguel, lalawigan ng Bulakan. na nag-aral ng medisina sa Barselona, at siyang naging kasa-kasama ni Dr. Rizal sa paglalakbay nito sa iba't ibang siyudad at bayan ng Alemanya. Austriya at Suwisa. Si Dr. Viola ay siya ring nagbigay ng salaping ginugol sa pagpapalimbag ng Noli Me Tangere, na pagkatap<ls ay binayaran din ni Rizal nang ito'y makatanggap ng kuwalta buhat sa kanyang mga kaanak. Si Dr. Viola ay sumulat ng isang mahalagang alaala hinggil sa nasa bing paglalakbay nila na pinamagatang "Miss Viajes con el Dr. J. Rizal" (Ang aking mga Paglalakbay na kasama si Dr. J. Rizal).

-328-