Pagsusulatan nina Rizal at Blumentritt, 1886-1896 (Part 1 of 2) by Filipiniana Online

PAGSUSULATAN NINA 路RIZAL AT .BLUMENTRITT

REpUBLIKA NG PILIPINAS TANCCAPAN NG PANGULO

PAMBANSANG KOMISYON NG MGA BAyANI MAYNILA

DIOSDADO MACAP AGAL Pangulo Republika ng Pilipinas ALEJANDRO R. ROCES (Kalihim ng Pagtuturo) Tagapangulo CARLOS QUIRINO GALO B. OCAMPO (Patnugot ng Aklatang Bayan) (Patnugot ng Pambansang Museo) Kasapi Kasapi ESTEBAN A. DE OCAMPO (Pangulo, Kapisanang Pangkasaysayan ng Pilipinas) Kasapi

VICENTE Puno

DEL

ng T anggapan

PEDRO

Pinunong

JOSE

CARMEN

M. ALARAS T agapagpaganap

DAYRIT

Pinuno ng Paglalathala MARCELO S. LAGMAY Pangalawang Pinuno ng Paglalathala

FRANCIA G.

P ATOLOT

Kagawad

PABLO

GARCIA

Tagasuri

, .,

. ..i- ~ '. '.

'-•.,.; .,'

JOSE RIZAL

MGA UTHALAIN NG

PAMBANSANG KOMISYON NG MGA BAYANI

Ikalawang Torno Ikalawang Aklat

?GSUSULATAN NINA ,RIZAL AT BtUMEN'TRITT 1886 - 1896

PANANDAANG TAONG PALIMBAG

PAMBANSANG KOMISYON NG MA,YNlLA

1963

MGA

BAYANI

~1h' £

k!)

A.2?J11

, bk 'r }

PRINTED BY

COMMUNITY PUBLISHERS, INC. MANILA

}

PAUNANG SALITA

(Sa Julatan nina Rizal at Blumentritt) Si Rizal ay nasa Heidelberg, Alemanya, nang sulatin noong ika-31 ng Hulyo ng 1888, ang una niyang sulat kay Propesor Fernando Blumentritt, Patnugot ng Aiefleo ng Leitmeritz, sa Austriya. Dati nang nauunawa ni Rizal ang pagnanais at mga pagaaral ng etn6logong (Dalubhasa sa agham ng Pala-tauhan) austriyako, hinggil sa mga wikang pilipino. Kasama ng sulat, ay ipinadala doon ang isang sipi ng Aritmetika na sinulat sa kastila at sa tagalog ni Rufino Baltazar at Hernandez, taga-Sta. Cruz, Laguna, at ipinalimbag sa Sto. Tomas nang 1868. Sa gayon nagsimula ang isang pakikipagkaibigan na maaaring tumagal sa buong buhay ng dalawa, at nagkabisa nang buong lakas sa kalooban ni Blumentritt, upang ito'y maging isang masigasig na tagapagsanggalang ng adhikain ng mga pilipino. Ang pagsusulatang ito ni Rizal at ni Blumentritt ay lubhang kaakit-akit. Tinatalakay nila sa di kakaunting sulat ang nauukol sa politika, linguwistika (pala-wikaan) etnolohiya (pala-tauhan) at iba pang mga bagay na maka-agham. At halos ang lahat ay nagsasabog ng masaganang liwanag, hindi lamang sa nauukol sa mga layuning walang lubay na pinag-uukulan ni Rizal ng lahat niyang pagsusumakit sapul nang siya'y tumuntong sa lupangEuropa. - ang pagiging karapat-dapat ng Pilipinas, at ang kanyang ikabubuti't ikasusulong - kundi gayundin naman ang nauukol sa pagpapaunlad ng kaparaanan ng kanyang pagkukuro hinggil sa adhika ng Pilipinas, sanhi sa di pag-imik at di-pagkilos ng pamahalaan ng Espanya, sa harap ng makatuwirang mga kahilingan ng mga pi'lipino. Nangagpapakilala rin llaman ng mga kasaliwaang palad at mga hirap ng loob na dinaranas ng bayang pilipino sa ilalim ng pamahalaan nang panahong yaon. Hindi kakaunti ang mga sulat ng isa't isa nina Blumentritt at Rizal, na kung hindi man nangatanggap ng kinauukulan ay v

hindi naman natagpuan ang kinaroonan. Sa tomong ito ay may 121 suI at an~ nauukol sa una, at may 83 ang sa pangalawa. Si Dr. Leoncio Lopez Rizal, pamangking buhiy (1959) ng bayani, ay tunay na pinagkakautangan ng utang na loob ng bayan, pagka't ang mga talang buong kasipagan at katiyagaang ginawa niya sa mga sulat na ito'y nagpapaliwanag at nagbibigay-linaw sa maraming bagay-bagay na di mauunawa nang buong kasiyahang loob, kung hindi gayon ang kanyang ginawa. MGA SULAT NI RIZAL KAY BLUMENTRITT (Aklat V ng Epistolario)

}

MGA NILALAMAN Pahina MGA SULAT NI DR. JOSE RIZAL KAY BLUMENTRITT 1. Nagpadala si Rizal kay Blumentritt ng isang Aritmetikang nasusulat sa wikang tagalog. - Heidelberg, Ika-31 ng Hulyo, 1886. .. ............... . .. .... ..... .. . . .... .. ........ 1 2. Dalawang aklat na kaloob ni Blumentritt. - Nahahandang tumulong kay Blumentritt sa anumang nauukol sa tagalog. - Ang kany ang kaalaman ay maaaring makatulong nang katulad ng mga balarilang sinulat ng mga prayle. - Makapagpapadala kay Blumentritt ng mga akdang lalong mahahalaga kaysa mga inilathala ng mga manlalakbay na Kastila. - "Ang hindi nakaaalam na mabuti ng kanyang sariling wika .. . " - Leipzig, Ika-16 ng Agosto, 1886. ......................................... 2 3. Mga talasalitaang tagalog-aleman ni Blumentritt. Ninanais makilala ni Rizal si Kern. At makabili ng isang aklatan sa Vienna.-Mag-aaral ng wikang olandes "sapagka't maraming sinulat ang mga Olandes tungkol sa amin." - Ang mga prayle. Ang mga kayamanan sa lupa't sa langit. - "Ipapalit sa kayamanan namin ang mga kayamanan ng kalangitan." Kung mapag-aaralan sana ni Blumentritt ang pamumuhay nal)1in sa mga nayon. - Ang Kristiya nismo ay lalong dakila kaysa protestantismo. 4 - Leipzig, Ika-22 ng Agosto, 1886. ........................ 4. Salin sa Tagalog ang dula ni Schiller. - Mga akda ni Meyer sa "Bibliotheca Philippina." - HAng tanang nauukol sa aking bayan ay pinananabikan ko." - Tungkol sa mga 19urot ni Doktor Hans Meyer. - Upang matutuhan ang lihim ng mga pandiwang aleman. - "Sapat na ang karangalang makasalong 8 minsan sa inyong hapag." - Leipzig, Ika-2 ng Oktubre, 1886. 5. Dumalaw sa "Museo Antropo16giko at Etnognlpiko" ng Dresden. - Naging magiliwin si Dr. Meyer kay Rizal. - Jager Strasse 71. - III, Berlin, Ika-4 ng Nobyembre, 1886. ........ 11 6. "Antropolohiya ng mga unang tao" ni Waitz. - Ang kaisahan ng lahi ng sangkatauhan. - Ang salin ng akda ni Schiller at ang mga kuwento ni Andersen ay ipinadala sa kanyang pamangkin. - "Gagamitin ko ang Aklatang Makahari para sa Kasaysayan ng aking bayang tinubuan." - Ang akda ni Chamisso at ang kanyang karanasan tungkol sa isang prayle. - "Tayong dalawa'y parang mga bulag at bingi; nag-uusap tayo nang hindi nagkikita ni nagkakarinigan." - Isang pagtatanghal ng mga 19urot sa Hardin ng Madrid. - Daang Jager 71, Berlin, Ika-22 ng Nobyembre, 1886. ......... . .. . ..... .......... ... . ... . . 13 7. Salin ni Rizal ng Etnograpiya ng Mindanaw. - Ang mapa ni Rizal. - Mga alaala ng Ateneo. - "Iyo'y masasayang panahon ... " - Magpapalimbag si Rizal ng isang heograpiya. Bilang isang akda ng pagpapaliwanag tungkol sa mga Malayo. Higit na nag-uukol ng panahon ang mga taga-ibang lupa kaysa Vll

Pahina

mga Pilipino na rin tungkol sa Pilipinas. - Ang mga sinulat ~i Blumentritt sa wikang kastila. - Ang wikang Tiruray. - Isasahn si Waitz. - Ang akda ni Humboldt ay kah an~a-hanga. - Dadalawin ni Rizal ang mga paham na sina Virchow at Jagor. -

~;n~~b~~~br~, ers8r.a~i~~: . ~..~~~~~ ..J~~~~ . :~'.. B~~l~~,.. I.ka~~~

8. Si Rizal ay pin uri dahil sa kanyang kathang may kinalaman sa heograpiya. - Ang lara wan ni Blumentritt ay nasa kanyang album. - Upang siya'y masama sa mga nakalulugod na gunita. - Ang sariling larawang ginawa ng bayani. - Si Rizal, kasama ng binatang si Moret ay dadalaw kina Propesor J agor at Virchow. - Daang Jager 71, Berlin, Ika-8 ng Nobyembre, 1886. . ................................. . ................ 9. Nilalagnat, ang araw ay hindi sumisilay at ang hihip ng hangin ay napakalamig. - Isa pang tagahanga ni Blumentritt. Si Rizal, kasama ni Viola at ng binatang Moret sa gabing sinusundan ng Pasko. - Sa Maynila, ang kainan sa hatinggabi sa piling ng mga kaanak. - Sa harap ng Beleng kinaroroonan ng Sanggol na Diyos. - Ang pinakamarikit na panahon sa Pilipinas. - Ang akda ni Ginoong Schuchhardt! - Ang mga ibang bahagi ay agri sommia. - Sa halip ng '~Kofjaeger" ay "corta-cabezas." Ang isang bahagi ng salin ni Waitz ay yari na . - Daang Jager 71 , Berlin, Ika-24 ng Disyembre, 1886. ....... . ............. 10. Mga panapal at pampapawis laban sa torticolis. - Kahulugan ng mga salitang raza, nacion, trihu, clan, casta. - Ninanais makipagkaibigan ni Viola kay Blumentritt. - Isang kaloob na lalagyan ng tabako. - Sa pagkakakitang malakas pa ang matatandang gaya ng empe ador, sina Moltke at Bismark, ay hinahangad ni Rizal na ang kanyang ama'y dumating sa gulang na matandang-matanda na. - Berlin, Ika-30 ng Disyembre, 1886. .. 11. Ang salin ng Etnograpiya. - Ang aming lahi ay hindi gaya ng pagkakalarawan ni P. San Agustin, Canamaque at iba pa. - Hinahatulan kami ayon sa kuru-kurong rnakakalayaan ng mga pantas ng Aleman at Ingles. - Karni'y maaaring bumuting lalo sa ~amamagitan n,g, pagtutu~?. - Mga m~lulungk.ot na balita. - Inaaliw ko ang sanli sa pag-nslp na may lsang DlyOS, na malao't madali ay matututong ipaghiganti k::),mi. - Isang makahayop na pangyayari sa isang inurn an ng kape sa Maynila. - Kapabayaan sa Legasyon ng Espanya. - Ang dakilang Antrop610gong si Virchow ay nakipagbiro sa ating bayani. - Si Rizal, sa piling ng mga propesor at ~ga pantas sa Kapisanang Etnograpiko. - Jager Strasse 71, III, Berlm, Ika-12 ng Enero, 1887. . ............ . 12. Hinahangaan ni Rizal si Doktor Pardo sa kaalaman nito ng wikang Sanskrito. - Si Rizal ay makatutuklas ng lalong ma,raming salita,ng sanskrito sa tagalog. - Lubos na sumasangayon sa paghiwalay ng Pilipinas. - Ang pakikibakang payapa ay isang pangarap. - Hindi rnatutuhan kailanman ng Espanya ang itinuturo ng kanyang mga dating bayang sakop sa timog ng Amerika. - Ni ang aral ng Inglatera at ng Estados Unidos. Wala kaming hinihingi kundi lalong malaking paglingap, lalong mabuting pagtuturo, mabuting pamamahala at pagkakaroon n2 m~a kinatawan. - Si Rizal, ay kasapi ng Kapisanang Etnograpi o. - Be~lin, Ika-26 ng Enero, 1887. ...................... Vlll

Pahina

13. Hinaharap ang pananaliksik tungkol sa mga sakit. Ang kinatawang La Guardia ay humihingi sa Kapulungan ng mga kinatawan para sa Pilipinas. - Si Rizal ay kasapi sa Kapisanang Antropolohiko at kaanib sa Kapisanang Etnograpiko. - Hindi pa gumagaling si Blumentritt. - Daang Jager 71, Berlin, Ika-7 ng Pebrero, 1887. . ... . . . .. . . .. .. . . . .... . .. . ........ . 14. Dalawang lathalain ni Rizal: isang pagtatanggol sa Pilipinas at isang pagtuligsa laban sa isang naninirang puri sa kanya. - Ang Espanya, at hindi ang mga Pilipino, ang siyang nararapat magnais ng pagsasakastila ng ban sa. - Kung makaparoroon si Blumentritt sa Pilipinas. - Berlin, Ika-21 ng Pebre,ro, 1887. ...... . ...... .. .. .. ..... . . . . .. .. .. . . ........ . .... .. 15. Humahanap si Rizal ng singaw ng panahong kahiyang ng kanyang katawan. - Hindi malaman kung saan paroroon. Sumusulak sa kanyang dugo ang wanderungslaut (paghahangad na mangibang-bayan) ng mga Malayo. - Berlin, Ika-9 ng Marso, 1887. . .. . .. .. . .. ...... .. . ... . .... . . .... . . .. ... . ... .. . ... 16. Mga pagsusuring makasaysayan at makawika ng salitang Katalonan. - Hindi nagkaroon kailanman ng salitang iyon sa talatinigang tagalog. - "lyon ba'y kamaliang naging katotohanan sa bisa ng .pagsisipian sa isa't ~sa ng mga manunulat?" Ang salitang wagas na tagalog ay walang 0 sa gitna. - Iyo'y ginagamit sa dulo lamang ng salita at may tunog na ou. Ang pagbigkas ng mga kastila ay siyang nagpasok ng 0 sa mga salitang tagalog. - Ika-16 ng Marso, 1887. . ... . .. . .. ...... .... .... . 17. Nanabik nang umuwi si Rizal dahil sa kalungkutan. Ginagamit ang k sa halip ng c sa palatitikang Tagalog. - Ipinailalim sa mapanuring hatol ni Blumentritt ang kanyang kaunaunahang aklat. - Tungkol sa kalagayang panlipunan at pampolitiko ng Pilipinas. - "Dito'y sinasagot ko ang lahat ng maling pagkukuro laban sa amin." - Si Rizal ay sinaktan sapagka't hind~ nakapa~ugay, isang gabi, sa isang opisyal ng Guwardiya SibIl. - Berlm, Ika-21 ng Marso, 1887. ............ .. . .. ..... 18. Lakas ng pag-asa at mga pananalig. - "Higit na pagpapahalaga sa sarili ... " - Kuru-kuro ni Blumentritt tungkol sa kahalagahan ng Noli. - Mga tinig na pampabuhay ng loob nina Reiss at Hidalgo. - "Mga dahong puno ng katotohanan at pagibig sa inang-bayan." - Ang Tagalog ni Riedel. - Kahulugan ng filihustero, pirata, at sospechoso. - Mga pagsusuring makawika tungkol sa salitang Bathala. - Hinango haya sa salitang sa!1skritong Bhattara, gaya ng Hari-rey? - Nawala ba ang Bathala dahil sa kristiyanismo? - Berlin, Ika-29 ng Marso, 1887. ..... 19. Upang makaalam nang kaunti pa ng aming kasaysayan ay kinakailangang patulong sa mga museD at mga aklat na Aleman. - Si Rizal ay katig sa mga pag-aaral na nauukol sa bayang tinubuan. - Nosce te ipsum. - Kay raming mga salabid sa Kodigo Penal. Hawanin ang gubat sa kanyang mga yagit. - Huwag harapin ng kabataan ang pag-ibig ni ang mga agham na ukol sa pagkahaling ng diwa. - "Magpakasakit nang bahagya sa dambana ng Politika." - Kay raming pagkakamaling nagagawa si Barrantes. - Ang kanyang mga ibinilanggong pinalaya. - Sulatin ni Blumentritt ang aming Kasaysayan. - Daang Jager 71, Berlin, Ika-13 ng Abril, 1887. .... .. ..... . ...... .. .... . IX

Pahina 20. Ang pag-uwi sa tahanan. - ''Lisanin ang Berlin ngayon pa namang lalo ko nang naiibigan ... " - Nananabik .ang ama ni Rizal na ito'y makita. - Mabigat sa loob ang paghsan sa Europa. - "Ako'y lalong pakikinabangan sa aking bayan ... " - Nagpapaalam kay Blumentritt. - "Hangaan ang Berlin sa panahon ng tagsibol ... " - "Kung tatanggap ako ng mga pahayagan, ang magiging damdamin ko roon ay hindi ng sa isang itinapon ng kanyang bayang makaagham." - Ang mga katesismo ni Weber. - "Sa Maynila, ang binabasa lamang ay ang mga bagay na nakalulugod, utUe e dulcissimo!" - Jage! Strasse 71, Berli!}, Ika-24 ng Abril, 1887. . ... . . .. . . . ... ..... .... . . ... . 21. Tutuloy sa Hotel Krebs. - Dumalaw kay Blumentritt. - Habol. - Si Swoboda at ang binatang si Casal. - Berlin, Ika-4 ng Mayo Caraw ng pagpapakahirap), 1887. .... ..... . ........ 22. Ang mga anak na babae ni Doktor Willkomm. - Ang talino ni Rizal ay pinuri sa isang pahayagan sa Praga. - "Ano ba ang aking nagawa upang maging karapat-dapat na kagaanan ng dugo ng mga kaluluwang tigib ng kabutihan?" - Napakadalas iluha ni Rizal ang bayang tinubuan. - Tagapagbalita kaya ng mga kulang-palad na araw? - Ang kaligayahan ay laging sinusundan ng kasawian. Sa pagtatanggol sa mga kababayang siniraan ng puri. - Ganti dahil sa pagkampi sa katotohanan. - Otel Grand, Brunn, Ika-19 ng Mayo, 1887. ............. 23. Sa Museo no Viena. - Si Nordmann ay kahawig ng ama ni Rizal. - Kaha1,ag-habag na Dorang maysakit, ang batang may mga matang bughaw! - "Die Tinguianen" - Isang Karangalan ang kilalanin ang kakayahan. - Pakikipanayam ng isang manunulat ng "extra-Bl tt." - Vienna, Ika-24 ng Mayo 1887. 24. Ang munting aklat para sa Pilipinas. - Magpapakuha ng larawan sa Hinebra. - Otel Rheinischer HoL Munich, Ika-29 ng Mayo, 1887. . . ..... . ..... .... .. .. . . . . . ... ............. 25. Hinahanap ang propesor na kumakatha ng talatinigan. Otel Marquardt, Stuttgart, Ika-31 ng Mayo, 1887. . ... . . .. . 26. Susulat kina Willkolmm at Nordmann. - Ang ginagamit ay isang salaming nakapagpapaganda sa lahat ng bagay. Basel, Ika-3 ng Hunyo, 1887. . . . ... ... ....... . ... . ... . .... 27. Iniisip ang Alemanya. - Ang kanyang paglalakbax sa Europa, lupain ng kalayaan," ay malapit nang matapos. - 'Makita ang matandang Roma ng mga Cesar." Hindi magpapalaam sa Europa buhat sa Marselya. - Ganap na pangkaraniwan sa likod ng magagandang pangarap ng Madrid, Paris at Alemanya. "Sukdang matagpuan ko ang aking kapanganyayaan doon ay kinakailangan kong umuwi!" - Ang mga 19urot ay nasa Madrid na. - Isang paglait sa kadakilaan ng tao ang sila'y itanghal sa piling ng mga hayop. - DaaI}g Rhone 3, Pensiyon Bel-air, Hinebra, Ika-6 ng Hunyo, 1887. .... . . ......... . ...... . ...... 28. Dadalaw si Rizal sa "!taIya, bayang sinilangan ng mga batas ng Europa." - Paalam kay Dora. - Kapanapanabik ang polyeto ni Blumentritt tungkol sa mga bagay-bagay sa lupain. Ang Binyang ay may ilang katan~ang Insik. - "Sa pag-alis, ay rila lalong maganda sa akin ang turopa." - Ibang kapaligirang politiko at panlipunan sa Pilipinas. - Hinebra, Ika-lO ng Hunyo, 1887. .... .. .......... .... .. . . . ..... . ...... . ... ..... .. X

63 66

72 75 77 78

Pahina

29. Isang retrato para kay Blumentritt at isa para kay Eberhard, ang taong tumanggap sa kanya nang buong lugod sa Vienna. - Bilang alaala. - Hinebra, Ika-13 ng Hunyo, 1887. .... 30. Hindi kasang-ayon sa pakikilahok sa mga bubot na paghihimagsik. - Kapag wala nang ibang lunas kundi ang hanapin sa digma ang aming ikapapanganyaya. Ang tagumpay 0 ang siga ng kamatayan. - Walang bagay na hindi natatapos. Hindi maaaring tiisin ang lahat. - "Ang kaligayahan ng aking bayan." - "Kung ang kasamaan ay nasa pamamalakad lamang ngpamahalaan ay_ sasalungatin ko ang lahat ng babalakin laban sa Espanya." - Nananalig ako sa Diyos! - May salaming engkantado. - Hinebra, Ika-19 ng Hunyo, 1887. . .. ... ... . .. . . . 31. Sa Harap ng mga guho ng Roma ng mga Cesar. "Ang abo ng mga bayani'y niyayapakan ng mga paa ko." - -Ang Kapitolyo, ang "Roca Torpeya," ang Palatino, ang Foro, and Ampiteatro sa harap ng mga mata niyang arkeologo. Sa "Museo Capitolino" at ang simbahan ng Santa Maria, ang Malaki. Isang bulaklak na kinuha sa palasyo ni Septimio Severo para kay Blumentritt, bilang alaala. - Roma, Ika-27 ng Hunyo, 1887. 32. Tungkol sa panulaang Tagalog. - Nawawatasan ni Blumentritt si Rizal. - Naniniwala ang mga Alemang sila'y may mga "dibdib na naaninag." - May pagka-aleman? - Isang uri ng hesuwitang nakalulugod ang ugali. - Ang karapatan, ang kagandahang-asal ay nakap.agpapatibay ng pag-iibigan. - Pinapalad si Rizal. - May mapanghaIln'ang pangganyak ng kalooban. -. Ang naki~itungo sa kanya'y nagiging kaibigan nlya. - Inaliw m Blumentntt. - Marselya, Ika-2 ng Hunyo, 1887. .. . . ... ... 33. Malayo sa Europa. - Paalam "marikit na bansa ng kalayaan." - Nawala ang largabista. - Ang isang sakit na buhat sa pagkawala ng kuwalta ay maaaring makapagpalimot sa sakit ng damdamin! - Mga kapakinabangan ng isang pantas-wika. "Djemnah" sa Dagat Mediteraneo, Ika-7 ng Hulyo, 1887. .. . . 34. Niyuyugyog ng masisigwang alon. - Napanaginip kong naiwan ako sa Europa. - Nakagaanan ng dugo ng m~a kasakay si Rizal bilang tagapagsalin s~ ibang wika. - Alema y mapagmahal sa mga kaluwalhatian ng kanyang tinubuang bayan, datapuwa't hindi sila nangunguna sa lahat ng paraan. Si Dora at ang mga bata sa mga bayang sakop. - "Djemmah," Ika-20 ng Hulyo, 1887. ...... .. ................... . ............. 35. Maligayang pagkabagtas. - Dakilang pagkakatanggap sa loob ng pamamahay. - Mga luha ng kagalakan, sampung libong tanong na magkakasabay at tawanan. - "0, maganda kong bayang tinubuan!" - Ang Noli ay nagpaalimpuyo ng makapal na alikabok. - Sinabi ng Heneral: Ang iyong nobela ay nagbunga ng mga usap-usapan, naglalaman ng mga kaisipang mapanghimagsik, ninanais kong mabasa iyon... - "Kung kayo'y hindi makatatanggap ng sulat ko, ay may nangyari sa akin." "Pabalik, marahil, sa aking itinuring na bayang tinubuan." Kalamba, Ika-5 ng Setyembre, 1887. ............... . ........ 36. Mga sigarilyo't bulaklak. - Ang sulpakan (pansindi) na lalang ni Rizal. - Ang kayarian niyon. - Pagkamatay ng kanyang kapatid na si Olimpia dahil sa panganganak. - Ang mga Xl

100

102

105

Pahina

batang naulila. - Ang pasiyam. - Mga kuwaltang ginto ng mga Tagalog sa una na ibinaon sa mga gusing luwad. - Kalamba, Ika-26 ng Setyembre, 1887. . . ............................. 37. Nasisiyahan sa mga liham ni Blumentritt. - Isang bulwagan ng palakasan sa Kalamba. - Upang mabawasan ang mg~ tao sa sabungan at pangginge. - Salin ng Noli sa aleman. ?l Blumentritt. - Hindi dumalaw kay Pardo na may mga tagubllm ng Pamahalaan. - Upang huwag marungisan ang mga puting guwantes niya "ng akin~ mga kamay na narumhan dahil sa pagsusulat ng mga nobela.' - Ang isang chauvinistang Aleman ~y lalong mab~ti kaysa taong walang kagitingan. - Mga kababayang may pinag-aralan datapuwa't walang karangalan at kahihiyan. - Kalamba, Ika-19 ng Oktubre, 1887. .......... . .. .... 38. Si Rizal ay abalang-abala sa mga pagtistis. - Kumita ako nang mahigit sa $900. - Babalik sa Europa. - "Ipinapayo ng lahat na ako'y umali~ sa Pilipinas." - "Ang mga Pilipino'y nangangamba dahil sa akin at sa kanilang sarili." - Mga kagiliw-giliw na tala tang sinulat ni Blumentritt sa Revista Geografica Comercial. - Kalamba, Ika-3 ng Disyembre, 1887. ........... 39. Kahit maysakit ay nilisan ang bayang tinubuan. Ligtas sa tagasuring naghahari-harian. - Mapanganib na paglalakbay ni Rizal. - Nasa panganib na mapiit sa bilangguan. - l'inaguusig ng kapraylihan. - Sumbong tungkol sa mga lihim na pakikipagpulong sa isang gulod. - "Ako'y mangingibang bayan upang maiwasan ang pagpapatapon sa aking mga kaibigan." Hongkong, Ika-16 ng Pebrero, 1888. ......... .. ............ 40. Si Rizal, pinanggigilalasan ng mga Hapon. - Parang isang Hapong lumaki sa Europa. - Ang mga babaing Hapon ay gumagamit ng damit ng mga babaing taga-Europa. - Kasipagan at karangalan. - Kakaunti ang mga magnanakaw at pulubi. Nakasasakit ng loob na makita ang isang taong humihila sa isang karwahe na parang isang kabayo. - Otel Tokyo, Tokyo, Ika-3 ng Marso, 1888. ............. .... . .... .............. 41. Sa Legasyon ng Espanya. - Ninanais na makilala ni Perez Caballero si Blumentritt. - "Hindi ako nagpupugay sa pamam~gitan ng sambalilo ng iba." - Tokyo, Ika-14 ng Marso, 1888. ....... .... .... .. . . ...... ....... .............. . .... 42. Nakakuwarentenas sa California. - Sumisipot sa Ilokos ang mga mang-aalamat at mga antropologo. - San Francisco, California, Ika-30 ng Abril, 1888. ........................... 43. "Hindi maaaring ikawin kayo, sapagka't kayo'y nararapat igalang." - Ang mga Pili~ino'y mapitagang-mapitagan sa kanilang mga magulang... - 'Kami'y iniikaw ng mga prayle sapagka't kami'y ipinalalagay na mabababa sa kanila." - Si Rizal ay hinandugan ng isang tea party ni Doktor Rost. - Pinagu~apan ang tungkol sa mga wika. - Aklatan ukol sa Pilip in as m Rost. - Londres, 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Ika-2 ng Hulyo, 1888. .................................... 44. Si Paciano Rizal, ang Pilosopo Tasio. - Ang kaisa-isang tao sang-ayon sa tinyente ng Guwardiya Sibil. - Humihingi ng parusa si Heneral Salamanca sa mga Pilipinong nagpa~asok ng mga pagbabago. - Nagwalang bahala ang Senado ng Espanya.

109

112

117

120

123

126 128

130

Pahina

- "Bumabayad kami ng buwis, ipinagkakaloob namin ang aming dugo sa Espanya at kapag kami'y nagharap ng isang kahilingan, ay parusa ang i~inaganti sa amin!" - "Ang pagtutulad sa matan dang cocotte.' - "Ipaglaban mo ang katotohanan: itaas mo kami 0 ilagpak kaya." - Kabantugan dahil sa pagtatanggol sa mga mahihina. - "Nawalan na ng tiwala ang mga Pilipino sa Espanya. - Ang ikalawang pagpapalimbag ng Noli, walang malaking kaibhan sa nauna. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N . W., Londres, Ika-23 ng Hunyo, 1888. . . . ....... .. ... . .. 45. Sinasagot ni Rizal ang mga kabulaanang sinabi ni Senador Vida sa Senado. - Ang mga prayle ay siyang nagkalat ng mga bulaang balita. - Nagsinungaling si Senador Vida na parang isang ponograpo. - Ang Noli ay hindi laban sa mga katoliko, hindi rin sosiyalista, ni kapanalig ni Proudhon. - "Mga pilibustero kapag nilalaksan namin an~ tinig." - "Ang naghahasik ng hangin ay umaani ng bagyo.' - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, Ika-9 ng Hulyo, 1888. . .. . ..... .. .... 46. Sumulat si Rizal kay Senador Vida at tinuligsa ang mga kamalian nito. - Hindi nagpupulong ang Cortes. - Ang talumpati laban sa mga hangarin ng mga Pilipino ay hindi nakapagpaalimpuyo ng alikabok. - Sakaling si Senador Vida ay muling magparatang ay pasisinungalingan ko ang kanyang mga kabulaanan sa pahayagan. - Mga pagmamalabis ng mga prayle sang-ayon sa mga sulat na na.Qggaling sa Maynila. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres, Ika-26 ng Hulyo, 1888. 47. Masama ang palagay sa amin ng mga Kastila. - Ano kaVa ang kanilang sasabihin "kung sila nama'y hatulan ng sangayon sa pamamaraan ng mga torero at mga salarin sa Madrid?" - Ikinalulugod nila ang mga kabalintunaan at magagandang pan~.~.mgusap at hindi pinagkakaabalahan ang katotohanan. - 'Ang indiyo'y mapalad, samantalang hindi siVa naaalaala." Ang may gawa ng gayong kahangalan ay ang hari ng mga hangal. - Umurong ka sa labananT - "Ang politika kapag nagsisiklab sa mga naghahari-harian at mga bayang inaapi, ay walang puso kundi matutulis na kuko at kamandag... - Kinalalabasan: habang hindi sila naaalaala ng mga Kastila." - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, Ika-7 ng Agosto, 1888. 48. Si Weber ay walang kinikilingan sa mga bagay na nauukol sa relihiyon, hindi gaya ni Voltaire, Cantu at Renan. Binabalak na paggugulan ng makabayang si G. Antonio Regidor ang pagpapalimbag ng Los Sucesos de Filipinas ni Morga na may mga kuru-kuro ni Rizal. - 37 Chalcot Qrescent, Primrose Hill, Londres, Ika-18 ng Agosto, 1888. ..................... 49. Lalagyan ni Rizal ng mga paliwanag ang Kasaysayan ni Morga. - Ana ang gagawin sa mapang etnograpiko ng Mindanaw? - Ang aklat na "Les Chinois peints par eux Memes" ni Tseng Ki Fong. - Ang Noli sa kastila "upang gisingin sa pagkakahimbing ang diwa ng aking bayang tinubuan." - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, Ika-26 ng Agosto, 1888. 50. Paghalughog sa bahay ni Laureano Viado. - Pagsamsam ng mga sipi ng Noli Me Tangere. - Pinagbawalan ba si XliI

133

138

144

148

152

155

Pahina

Doktor Pardo na gumamot ng mga maysakit? - Hotel du Restaurant de Rome, Gamier Ill, Daang St. Lazare, 17, Place du Havre, Paris, Ika-4 ng Setyembre, 1888. ...................

158

51. Sulat ng isang mapagparatang kay Blumentritt. - "Isa kayang pain iyon?" - "Ang pagkatuligsa sa iyo ay nagpapatotoong ikaw ay makabuluhan, marangal at matalino." - Si Regidor ay maglalathala sa Espanya ng mga patalastas tungkol sa Noli Me Tangere. - Hotel du Restaurant ge Rome, Gamier 111, Daang St. Lazare, 17, Place du Havre, Paris, Ika-9 ng Setyembre, 1888. ............................ .. ...... . .......

161

52. Ang mga paliwanag ni Rizal sa kasaysayan ni Morga. "Makabagong pantas na manunuklas." - Si Chirino ay labis na makaprayle at parang batao - Ang Noli ay ipinagbabawal sa Pilipinas. - 37 Chalcot, Primrose Hill, N. W., Londres, Ika-17 ng Setyembre, 1888. . . ........ .. ................. .... .... .

164

53. Binabasa ni Rizal ang matatandang batis ng kasaysayan ng Pilipinas. - Hindi aalis sa Londres hanggang hindi nababasa ang lahat ng aklat at suI at-kamay na may kaugnayan sa aming bayan. - "Sabihin na ni Desengaiios ang ibig niyang sabihin: sino ba ang sumulat ng mga kauna-unahang aklat na nakadudusta, ang mga Pilipino ba 0 ang mga Kastila?" - Si Doktor Rost ay isang magiliwing kaibigan. - Parang isang butihing ama kay Rizal. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, Ika-12 ng Oktubre, 1888. .. .............. .................. . ...

166

54. Ipinatapon sa Bohol ang isang bayaw ni Rizal. - Walang anumang paglilitis sang-ayon sa batas. - Simula kaya ito ng mga paghihiganti? - Maliliit na aklat na nagtatanggol at bumabatikos kay Rizal na ipinadala kay Blumentritt. - Ang aklat ni GeIer ay nagsasaad ng maraming katotohanan. - "Datapuwa't iyong mga nagpapatapon at nagpapabilanggo sa kaninuman ay karapat-dapat lamang sa aming poot. - At kung hindi kami makapaghiganti, ay ipaghihiganti kami ng aming mga anak at kung hindi man ay ng aming mga apo." - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill,. Londres, Ika-13 ng Oktubre, 1888. . . ......... .....

169

55. Ang mga Hesuwita't mga Agustino ay ayaw nang makipagsulatan kay Blumentritt. - Ang mga taong nag-aakalang ang kanilang kuru-kuro ay higit na mabuti kaysa iba ay hindi karapat-dapat na ating pakikipagkaibigan. .. - Wala silang mga kaibigan kundi ng mga sakristan. - Walang 50 Kastilang gaya ni GeIer. - Ang lahat ng aklat na ang maykatha'y Kastila ay walang nilalaman kundi apdo laban sa mga Pilipino. - Nagmamalabiga si Vidal y Soller sa "Indiyo." - At nagkakanggagalit kapag ipinagtatanggol ng mga Pilipino ang kanilang mga lupa laban sa mga Kastila. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N.

w. .. :........ ..... ... ... ..... .. .. ........ .... ......... .

56. Hindi totoong kulang ng mga aklat sa Pilipinas. Datapuwa't ang karamihan sa mga iyon ay makarelihiyon at nakapag-aantok. - Binabasa ang mga katha nina Cantu, Laurent, Dumas, Sue, Victor Hugo, Escrich, at Schiller. - Ang indiyo XlV

173

Pahina ay karaniwang may malaking hangad na magbasa at mag-araI. Kahit ang mag-aanak na ang kinikita ay P600 ay nagpapaaral ng mga anak sa Maynila. - Gayong ang kapalaran ng mga mulat ay ang pagkakaroon ng mga kaaway at ang ipabaril. "Huwag mo nang ipadala Sinabi ng ina ni Rizal sa asawa: pa sa Maynila (si Rizal); sapat na ang kanyang nalalaman; kung durunong pa siya ay pupugutan na siya ng ulo." - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres, 1ka-8 ng Nobyembre, 1888. .. .. ....... . ............................ 57. Ang mga aklat na "Bauemspiegel" ay tila kumakatawan sa buhay ng rnga Pilipino hinggil sa paggalang. - Sinabi ni Desenganos na nakikita raw ni Blumentritt sa Noli ang pinakamabuting salaming maaaring panalaminan ng Pilipinas. - Tinanggihan ni Rizal ang alQk na siya ang mamamatnugot sa isang pahayagan. - Hinihingi ni Vidal at Soller ang pangingibang bayan ng mga Kastila at rnga taga-Europa na bibigyan ng mga lupang magiging pag-aari na nila. Datapuwa't hindi sa rnga taga-silangan. - Aanhin ang mga bayang sakop? - Si Rizal ay hindi sang-ayon sa pagpapaliwanag ng katwiran ng Estado. - Hindi nararapat pumaroon ang sinuman sa kapit-bahay at ipailalim ang kabutihan ng kapit-bahay sa kanyang sariling kapakanan. - "Pumarito kami - anang mga Kastifa sa aming rnga nuno. - upang maging kaibigan ninyo, kilalanin ninyo ang aming hari at bumayad sa kanya ng maliit na buwis at kayo'y ipagtatanggol namin laban sa inyong mga kaaway." 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres, 1ka-14 hanggang 18 ng Nobyernbre, 1888. .................................. 58. "Maraming kabutihan ang nagawa sa amin ng mga Kastila." Datapuwa't ipinagkaloob naman namin sa kanila ang pinakamahalagang bagay na hiningi sa amin: "dugo, mga lupa, rnga buhay", ani Rizal. Ang rnapaghari-hariang pangangasiwa ng mga Enkornendero. - An baya'y nahigop sana ng 1slarnismo. Si Mameng ay ipinatapon dahil sa siya'y bayaw ni Rizal. 1ba pang rnga bayaw at kapatid na lalaki na sinamsaman ng mga lupa ni Weyler. - Chalcot Crescent, Primrose Hill, London, 1ka-22 ng Nobyembre, 1888. ............................ .. 59. Ang kuwadro ni Rizal na "Revancha", bilan ~ kapalit ng isa ni Doktor Czepelack. - Ang aklat ni Multatuli, manunuring Olandes, ay katulad ng Noli. - hindi gaanong rnakamandag. - 1pinakikilala ang isang panig lamang ng buhay olandes sa Haba. - Si Rizal ay hinirang na patnugot ng bagong pahayagang pilipino sa Madrid. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, 1ka-6 ng Disyernbre, 1888. .......................... 60. Ang Ituy, sa mga tala 0 paliwanag sa Morga. - Dalawang bustong nililok ni Rizal: ang Cesar Augustus para kay Blumentritt at ang Julius Caesar para kay Dr. Czepelack. Kalugud-Iugod na usapan tungkol kay Blumentritt nina Ponce, Canon at Lopez Jaena at Rizal. - Sagisag ng kabutihan. - Kinagabihan ng Pasko... Nakapagpagunita ng Dakilang Waning nangaral ng Katotohana't Pag-ibig. - Nagdalita alang-alang sa kanyang tungkulin. - Datapuwa't dahil sa mga sakit na kanyang

176

180

186

190

Pahina

tiniis, "ang daigdig ay napabuti kung hindi man naligtas." - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Ika-25 ng Disyembre, 1888. .... . . . .. . . ... . ........ ..... . .. ..... .. .. ..... ...... 61. Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilip~no. - lsang kapulungan ng Kapisanan sa Paris sa panahon ng Tanghalan. Humihingi si Rizal kay Blumentritt ng mga payo at panukala upang mapabuti iyon. - Hinihintay ang Exequatur. - Ang aklat ni Max Havelaar. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hi}l, N. W., London, Ika-14 ng Enero, 1889. . . ... . . ... .. ..... .. . . . ..... 62. Patakaran ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Lupong Tagapatnugot. - Palatuntunan ng Kapulungang Pandaigdig ng mga Makapilipino sa Paris sa loob ng panahon ng T anghalan. .. ..... . . . ............... . ..... . ... .. 63. Pakikidalamhati sa mga kasawian ng Austria. - Tinanggap ni Blumentritt ang pagkapangulo ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Ninanais naming matamo ang kaligayahan ng Pilipinas sa mga kaparaanang marangal at matuwid. "Kung sa hangad na mapaligaya siya'y kinakailangang gumawa ako ng isang kaimbihan ay tatanggi akong gumawa ng gayon." Ang akl at ni Casal ay hindi nagsasaysay ng katotohanan. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres, Ika-31 ng Enero, 1889. ... . .... . .. . . . ... .. ...... . .... .. ... 64. Hinihintay ang palagay ni Blumentritt upang mapabuti ang pagpapalaganap ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Iminungkahi ni Rizal sina Doktor Meyer, Jagor at Czepelack. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W. . . .. 65. Pangkat na iminungkahi ni Blumentritt. Mga Lahi't mga purok na nagsasarili. - Dalawang kasapi bawa't bansa. Sina Doktor Meyer at Kern ay iminungkahi ng Patnugutan ng Kapisanang Pandaigdig ng mga M akapilipino. - Isang liham ng pagtatagubilin para kay Doktor Kern. - 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres, Ika-6 ng Pebrero, 1889. ... .. 66. Ninanais ipalathala ni Rizal ang Etnograpiya ng Mindanaw ni Blumentritt .at ang :'Pagtatanggol". - Ang Klub Kidlat. - 23 Lusutang Saulmer, Pans, Ika-19 ng Marso, 1889. ..... .. 67. Naghandog ng isang mantel kay Rizal si GinaIlg Rosa m Blumentritt. - Gagawin ni Rizal ang busto ni Blumentritt. Isang kabaliwang ilara:wan ang mga kastila na para parang mga anghel. - 23 Lusutang Saulnier, Paris, Ika-28 ng Marso, 1889. .. .. . .... . ......... .. . . ....... . ... . ......... . . .. ... 68. Ang kahanga-hangang Pagtatanggol ni Blumentritt ay isinalin ni Rizal. - Kung hindi natalos ang aming mga tinitiis, ay sapagka't wala karning isang Las Casas. - Ang mga patotoo na ang mga Indiyo'y inapi, inaliIJin, at hanggang sa ipagbil.i at pinagbitay ay matatagpuan kina De los Rios, Argensola, Gaspar de San Agustin. - Ang lahat ng Quioquiap ay hindi nagkakahalaga ng kalahating Blumentritt. - Umurong ka sa labanan! 18 Daang Rochechonart, Ika-1O ng Abril, 1889. .. . . . .. .. . . . .. 69. Pagpapaliban ng Pandaigdig na Kapulungan ng mga Makapilipino sa Paris. - Inaanyayahan ni Rizal si Blumentritt sa T anglialan. - Isang kapulungan ng pagkakaibigan. - Dapat

xvi

193

197

200

203

206

208

210

212

214

Pahina

gamitin ni Blumentritt ang sulat ni Maneng. - Ang mga isinasaad s') nasabing sulat ay ipinalalathala ni Doktor Joest sa Kolner Zeitung. - Otel Du Prim temps, 89 Daang Victoire, Paris, lka-24 ng Abril, 1889. ... . . . ........... . ....... . ................ 70. Isang lathalaing mapangutya. - Ang may-akda ay parang isang pusang tumutugis sa isang dagang maliit, CQuioquiap). - Bago magsampung taon na walang mga Paghahago, ay magkakaroon sa Pilipinas ng Malaking paghihimagsik, sangÂŁlyon kay Pardo de Tavera. - 10 Daang Louvois, Paris, lka-8 ng Mayo, 1889. ............................................ . 71. Umabuloy si Rizal ng 200 marko para sa paglalakbay ni Blumentritt sa Paris. - Muling pagpapalimbag ng Morga ni Rizal. - Si Blumentritt ang susulat ng paunang salita at mapanuring kuro. - 10 Daang Louvois, Paris, lka-20 ng Mayo, 1889. ... . ...... .. ............... . . . ........ . .... .. . . .... 72. Ipinaglalaban rno ang aming lupang tinubuan at kami'y pinatatapang mo. - Nahahanda kaming bumunot ng aming tabak sa pagtatanggol sa iyo. - Kapag kami'y may kalayaan na, ikaw at ako ay titira sa Pilipinas. - "May isang Diyos para sa mga taong mararangal." - 30 Daang Louvois, Paris, lka-3 ng Hunyo, 1889. .................................... .. ...... 73. Paglalabanan ng isang manggagawang pinakikinabangan CBlumentritt) at isang batugan CManililla). - Sa mga tuligsa ng Manililla ay walang mga katatawanan, ni utak, ni sagot sa mga pangangatwiran ni Blumentritt. "Minsan magpakailanman." - 45 Daang Maubenge, Paris, lka-6 ng Agosto, 1889. .. . . 74. Ang wani Chenyo), ani Heine, ay parang naninibago sa isang bayang banyaga. - Datapuwa't ang kay Blumentritt ay tila nasa sariling bahay, kapag sumusulat sa Kastila. - Masugid na Tagapagtanggol sa aming layunin. - Paunang salita ni Rizal sa Pagtatanggol sa Noli na sinulat ni Blumentritt. - 10 Daang Louvois, Paris, lka-19 ng Hunyo, 1889. .............. 75. Isinasalin ang Alaala ni Blumentritt. - Huwag mong ransinin ang pagngingitngit ni Ginang A. R. de U. - Hindi siya karapat-dapat alumanahin. - Nangalakal ng laman sa Maynila, Barselona at Paris. - 10 Daang Louvois, Paris, lka-23 ng Hunyo, 1889. ............................... . ..... . ...... 76. Para kay Paciano ang apelyidong Mercado. - Ang apelyido ng mag-aanak ay talagang Mercado. - Nakalulungkot na alaala ng 72, kasaysayan ng apelyidong Rizal. - Ang Pagtatanggol sa Noli na isinalin ng bayani. - Martes ( walang pook ni petsa). .. .. ..... ..................... . ................ 77. Hindi ipinalibing sa libingang katoliko ang isang bayaw ni Rizal na namatay. - Namatay na hindi nakapangumpisal, sapagka't biglang dinapuan ng kolera. - "Magiging alabok din siya sa nag-iisang puntod sa burol." - Si Quioquiap na naliligaw ng daan, ay tumakas sa ibang larangan. - "Ibig mo bang wgutin ko siya?" - 45 Daang Maubenge, Paris, lka-15 ng Hulyo, 1889. .............. .. . .. ................ ... ...... .. . 78. Ang Kasaysayan ng Pilipinas ni Morga ay nasa limb agan na. - Ang paunang salita ay kay Blumentritt. Dalawang XVll

218

226

228

230

232

234

237

239

241

Pahina lathalain ni Rizal sa La Solidaridad. - 45 Daang Maubenge, Ika-23 ng Hulyo, 1889. ................................... 79. Si Blumentritt, ang pinakamabuting pilipinista. - Abalang-abala si Rizal sa kanyang aklat. - Mabubuting balitang galing sa Pilipinas. - Ang mga bata't matatanda ay sang-a yon sa mga nagsisikap ng mga pagbabago sa Madrid. - Nagpupugay sa masusugid na tagapagtanggol ng mga karapatang pilipino. - Ang La Opinion ay nabago ng kasuutan. - 45 Daang Maubenge, Paris, Ika-30 ng Hulyo, 1889. ....................... 80. Kasama ni Rizal na dadalaw kay Blumentritt ang mga litaw na binatang taga-Lipa. - Si Moret ay nasa Paris at nais na makilala ang maykatha ng Noli me Tangere. - Mea Kastila't mga kawaning nanggaling sa Maynila na nakipagkaibigan kay Rizal sa Paris. "Ninanais ko ring makatagpo ang ilang prayIe, marahil ay maiwawasto namin ang maraming bagay." - 45 Daang Maubenge, Ika-9 ng Setyembre, 1889. .................. 81. Dalawang estatwa ni Rizal: "Isang Pulubi" at "Isang Dalagang may bilao". - Isang pitakang yari sa nito, kaloob kay Blumentritt. - Nagpakita si Moret ng mabuting kalooban sa mga Pilipino. - 45 Daang Maubenge, Ika-22 ng Setyembre, 1889. 82. Ang kapisanan ng mga Makapilipino ay nasa kalagayang malabo. - Si Blumentritt, waring mapagpala. - "Kung ikaw ay kaibigan ng Bayan at ito naman ay iyong tapat na kaibigan, sa anu't kailangan mo pa ang Kapisanang Kastila na Amigos del Pais? - Ikaw, kaibigan ng anim na angaw na malayong inaapi!" - Sulatin mo ang Paunang Salita ng aking mga Paliwanag sa Morpa. Jsan g kuron~ map'1Duri, walang kinikilingan! - 45 DJang Maubenge, Paris, lka-20 ng Oktubre, 1889. ... .. ......... 83. Mabuting paunang salita, hindi binabanggit si Quioquiap. - "Lubhang napakaliit para sa aking Morga." - Kukutyain ng mga Kastila ang ati~g pagkakaibigan. - Naghihinala sa ilang kaibigang Kastila sa Maynila. - Umurong ka sa labanan kung magagawa mol - Sulatin mo ang Kasaysayan ng Pilipinas! - 45 Daang Maubenge, Ika-19 ng Nobyembre, 1889. 84. Si Quioquiap ay hindi dapat mabanggit sa Paunang Salita ng mga Paliwanag 0 Tala ni Rizal sa Morga. Ipinagkakakapuri ng mga Kastila ang sila'y itulad sa mga sar na Ruso. - "Hindi namin hinihinging ilimos sa am in ang kanilang pakikipagkapatiran." - Ninanais ni Blumentritt na kami'y yakaping parang mga kapatid ng mga Kastila. - Hinahangad naming imulat ang aming ban sa. - 45 Daang Maubenge, Paris, Ika-22 ng Nobyembre, 1889. ............................. ... ...... . . 85. Sa mga aklatan sa Olanda upang tunghayan ang mga aklat na Pilipino ng dantaong XVIII. - Ang lathalain ni Blumentritt sa La Solidaridad, ANC PANC-UNANC PANUNURI (La Provia Censura) ay pinuri ng lahat. - Kung paanong ang !~a~g ~a~aibang bayan ay makap~gmam~?al sa mga Pilipino! Hmdl lsang kathambuhay ang lyong lsmulat - ani P. Faura, - Inilarawan ninyo ang malulungkot na kalagayan nob bansa." - Si Prometeo'y iginapos sa isang talampas ni Jupiter dahil sa pagkakabigay ng titis na ma~a-Diyos sa mga tao. - Hindi nararapat gawing ka1asag ng pagmamalabis ang Diyos. - Bakit hindi xviii

244

246

249

251

253

256

259

Pahina tutuligsain ang pagp.apaginhawa ng mga l?rayle, na siyang dahiIan ng aming mga pagtitiis at mga luha? - 45 Daang Maubenge, Paris, lka-20 ng Enero, 1890. .. .. ............ .... ... 86. Mga pagkakaiba~iba ng mga hesuwita. - Papuri sa Noli ni P. Sanchez, - Aklat tungkol sa mga paring kamithi-mithi. - Sa anong dahilan? - Upang dam tan ang mga lobo ng katad ng tupa? - Upang gisingin ang aking mga kababayan sa mahimbing na pagkakagupiling nila: - Hindi sa pamamagitan ng mararaliang kalatog, kundi sa hagupit at putok. - "Ang inyong tungkulin, Padre, ay magbinyag sa mga hindi nananalig; ang akin naman ay ihasik ang karangalan sa mga tao." - Ang mga hesuwita ay hindi makalalakad sa unahan, sapagka't hindi nil a tinatanggap ang mga simulaing makakalayaan ng pag-unlad. 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, lka-2 ng Pebrero, 1890. . . . . .. .. ... . .. .. ... . . .. . .. . ....... . . ... . . .. . . ..... . 87. Hindi ikinasisiya ni Rizal ang pagpupurihan ng isa't isa. - Lathalain ni Barrantes tungkol sa Dulaang T agalog na punung-puno ng kamalian. - Mamamatay sa ngitngit si Barrantes dahil sa mga puna ni Blumentritt. - "magiging isang malaking kakulanoan sa aking hardin ng mga hayop", ani Rizal. - "l sa siva sa falong pinakamabubuting halimbawa ng mga ahas at mga hipopotamo." - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-6 ng Marso, 1890. ..... . .. .. ...... .. ..... . .. ... . .. .... 88. Mga pangarap ng pagmamahalan ng isa't isa. - "Kapag ako'y nasa aking bayang tinubuan na ay paroroon ka, pati ng inyong kaanak upang tumira roong kasama ko." - "Sa isang maliit na bahay na may plalaking aklatan, doon sa burol" .. . "Haharapin ko ang mga agham, ang kasaysayan ; magtatatag ako ng isang dalubhasaan at ikaw ang magiging Patnugot", ani Rizal kay Blumentritt. - "Ang kabulaklakan at linab ng kabataan ay darating sa atin." - Tayong dalawa ay magiging parang Goethe at Schiller, gaya nina Horacio at Virgilio. - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-31 ng Marso, 1890. . . .. . 89. Si Rizal, mananalaysay at pantas sa karunun~an tungkol sa mga lahi ng tao. - Iba't ibang katha sa mga lupain sa Silanganan. - Naghahanap ng liwanag hinggil sa Pilip in as at sa mga Malayo. - Natututo ng wikang Olandes. - Humingi ng aklat ni Kern. - Sinasaliksik ang pinagmulan ng lahing mala yo. - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-17 ng Abril, 1890. ..... . .. . .... . . . .. .. ... . .... . .. . .... . . . ... 90. Mga gunita tungkol kay P. Sanchez. - Mandaya, Mandayak at Dayak. - "Naiinggjt ako sa mga Mandaya dahil sa kanilang Kodigo Penal." - Mga salitang mandaya sa talatinigang Tagalog. - Ang mangkok ng kanin sa kasalan ng mga unang Mandaya, Hapon at Tagalog. - Isasalin ni Rizal ang mga katha ni Kern. - "Magiging malaki ang bisa kung mamalas ng mga Pil}pino na magkasama ang ating mga ngalan." Mga akda ng Kasaysayan at Heograpya. - Ang aklat ni Rizal na Mga Tala sa Morga ay mabiling-mabili at binabasa ng marami. - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-26 ng Mayo, 1890. .. . . 91. Malulungkot na bali tang buhat sa tahanan. - Ang mga magulang at mga kapatid na babae ni Rizal ay pinag-uusig. xix

261

266

269

273

276

281

Pahina

Ang takot sa pagpapatapon ay nakapagpapadilim ng katwiran n~ ilang pinag-uusig. - Pagsulong sa pag-aaral ng pranses. - Si Rizal, ani Ghapusset, ay masigasig at maharaya. - Dahil sa may diwang Budista, ang kuro niya'y iba sa mga Europeo. Isang maliit na Tseng-Ki-tong. - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-28 ng Hunyo, 1890. .......................... 92. Dalawang lilok na handog. - CAng Agham ay napingas). Hindi lumabas na maganda si Blumentritt sa larawan. Tila hindi nagtataglay ng butihing puso. - Ang mga salamin sa mata ang nararapat sisihin!. - Nasaan ang mga pangako ni Becerra? - Huwag ipagpabukas ang magagawa ngayon! - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika- 5 ng Hulyo, 1890. 93. Titingnan ang bayang tinubuan kahit dumaan sa ibabaw ng mga dragon at mga ulupong - liang mga bansang iyan ay lalong mabuting masiyab ng isang malaking bansang malayo kaysa Kastila." - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-20 ng Hulyo, 1890. ................. . ................. .- 94. "Kapag naisip ko ang aking kaanak, kay laki ng tinitiis ko! parang nagiging malijt ang aking pananalig sa Diyos" ... - "Kung ako'y nasa pagbubukang liwayway pa ng aking buhay, ang gagawin ko'y iyon ding ginawa ko, sapagka't dapat kong gawin iyon." - Maaaring itanong sa akin ng Diyos: bakit hindi ko binaka ang kasamaan at ang kawalang matuwid noong makita ko ang mga iyonC" - "Kapag naiisip ko ang aking kaanak na nagtitiis ng dahil sa ~kin... At ang aking pinakamahal na tumalikod sa akin ao/ nagdurugo ang aking puso!" - Villa Eliada, Biarritz, Ika-29 ng Marso, 1891. .................... 95. Ang lahat ay naipagpakasakit na, walang nalalabi kundi mga guho! Ang aking katipan ay pakakasal sa isang Ingles, inhinyero ng daang-bakal. - Ang kauna-unahang dagoK ng daang-bakal ay para sa akin. Ang buong kaanak ko'y matapang na nagkakaisa at tapat sa lapiang pilipino! - At ngayo'y ginagamit ang ngalang Rizal, bilang watawat ng pakikipagbaka. Panitik na gintong may mga brilyante na kaloob ng mga Kapampangan kay Blumentritt. - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-23 ng Abril, 1891. ............................ 96. Isang Karangalan para kay Quioquiap ang siya'y mabanggit sa Noli. Ang kasaysayan ng mga Prayle. - 38 Daang Philippe de Champagne, Bruselas, Ika-21 ng Hunyo, 1891...... 97. Binabalak sumulat ni Rizal tun~kol sa Epopeya Malaya. - Mga pagbati dahil sa lathalaing Si Fabie at ang katotohanang pangkasaysayan". - 9 Daang Hainut, Gante, Ika-4 ng Agosto, 1891. .................. .. . .. ...... . ... .... ....... 98. Nakalulugod na mga alaala tungkol kay Pari Leoncio Lopez. - Maiikling kasaysayan tungkol sa kanya. - Siya ang Pari Florentino ng Noli. - Ang kanyang kabutihang asal ay inilarawan ni Rizal. - 9 Daang Hainut, Gante. Ika-23 ng Agosto, 1891. ................... ... ... . . .... ....... . ... ......... 99. Tumpak na kurong mapanuri. - "Ninais ko sanang ibuhos ang buong utak ko, ang lahat ng damdamin ko sa mga daxx.

286

289

291

293

296

299

301

303

Pahina

hon ng aking aklat". . . - Susulatin m Rizal ang kanyang ikatlong nobela. - Sa aklat na ito'y hindi gaanong mangingibabaw ang pulitika. . . Ang kagandahang asal ay siyang magiging pangunahing paksa. - Papaksain ang mga kaasalan at mga kaugaHan, at dalawang kastila lamang ang tauhan : ang kura at ang tinyente ng guwardiya sibil. Doo'y ninanais kong humagkis at humalakhak sa pagitan ng mga luha. - 9 D aang H ainut, Gante, Ika-22 ng Setyembre, 1891. .............................. . 100. .t\ng panitik na ginto ay nasa Madrid pa. - Hindi na susulat si Rizal sa La Solidaridad. - Ang ginagawa nina Rizal at Blumentritt, ay magagawa ni Blumentritt kahit na ito'y nag-iisa. - Pagkakaalit ng mga magkakapatid. - "Nagmungkahi ako ng maraming panukala, at sila'y gumawa ng li~im na pakikibaka sa akin."... Lumiligpit siva upang iwang maaliwalas ang larangan ng La Solidaridad. D atapuwa't magpapatuloy siya sa pakikimatyag at iuukol ang lahat niyang lakas sa bayang tinubuan. - 4 bis, Daang Chateau dum, Paris, Ika-9 ng Oktubre, 1891. ...... ... . .. ............... ... .... ... ... ...... . ... . 101. Pagkaalis sa Marselya, napakaalindog na panahon, tahimik ang dagat, kalugud-Iugod ang paglalakbay. Nananabik si Rizal na makauwi sa kanyang bayang tinubuan. - "May isang bagay na nagtutulak sa akin." Ang kapalaran kaya 0 ang kasawian? Maraming misyonerong kasakay: mga Pransiskano, Hesuwita, ,at ang obispo Monsenyor Volenteri. - Nakikiramay sa kapalaran ng Pilipinas. - Tinuligsa ang kayamanan at pagmamalabis ng mga prayleng nasa Pilipinas. - At inulit: Si Tropriechi, ma troppo riechi! sila'y napakayayaman, datapuwa't la-

306

309

dkt~ÂŁr~a78~i. ~ .~i~t.e~l.a~.~i~~~~s. ~~~~'. :'~~l.~o.u.r~.e:': .I~.a~~~ .~~

102. Ang mag-aanak na Rizal ay pinag-uusig, tumungo sa Hongkong. - Hongkong, Ika-1O ng Disyembre, 1891. ....... . 103. Ang matandang ina ni Rizal ay nasa Hongkong, tumakas sa kalupitan ng Kastila. - Idinaan sa mga bundok hanggang sa Sta. Cruz, sapagka't ang ngalan niya'y hindi Realonda ni Rizal. - Teodora Alonzo lamang. - Binibigyang sala ni Rizal ang maginoong taong bundok na pumilit sa kanyang inang duma an sa gayong daang bakil-bakil. - Ang La Solidaridad ay hindi na siyang larangan ng pakikipagbaka. - Tinangka ng isang agustinong naKabalatKaYo na saktan si Rizal at lumabas na si-

313

316

bi~;e~b:~kf~91~. : ..~~~.e.~~~ . ~e~~~~e:. ~~~~~~~~: . ~~~-.3? .~~

317

104. Dahil sa poot ng mga prayle ay maraming masambahing nawalan ng pananampalataya at ayaw nang bumalik sa kanilang bayan. - Kakilakilabot na larawan ng pagpapaalis! Kahabag-habag na mga taga Kalamba!, pinalayas sa kanilang sariling oahay at natutulog sa parang. - Ipinagbawal ng mga dominiko na sila'y patuluyin. - Ang lahat ay nagugulumihanang nanood sa paggiba at pagsunog sa kanilang bahay ng mga kawal ng pamalialaan! - Ang ikatlong nobela ni Rizal sa wikang tagalog. Tungkol sa kagandahang asal at kasiraan ng mga Tagalog. - 2 Rednaxela Terrace, Hongkong, Ika-31 ng Enero, 1892. . ................. ... . ................. .... ..... .. .

320

xxi

Pahina "Kun a

105. Kahit anong pagbabago sa pulitika. napakalaki ang pagkahabag sa atin ng mga Aleman, ay bakit hindi sila parito upang tayo'), iligtas?" anang ama ni Rizal. - "Ano ang napala natin sa pakikipagbaka ng La Solidaridad?" - Mga gawapg Weyler, Batas ng panun~lisan at ang dula ng Kalamba. - Ang pakikipagtalo sa pamahalaan ay pagsasayang ng panahon . .. "Nakahandang lagi sa paglilingkod sa bayang tinubuan, sa pamamagitan ng panitik, at ihandog ang hukay alang-alang sa Kallya," ani Rizal. - "Sa Borneo ay hindi ako magiging magsasaka, kundi pin uno ng mga manananim." - "Kung hindi ako makapagkaloob ng kalayaan sa aking bayang tinubuan, sa aking mga kababayan man lamang, ay hinahangad kong maipagkaloob iyon sa ibang lupain. - Magtatatag kami roon ng isang bagong Kalamba." - 2 Rednaxela Terrace, Hongkong, Ika-23 ng Pebrero, 1892. ................................................ 106. Si Rizal, pagkagaling sa Borneo, ay sumagot kay Blumentritt. - Nagpahayag ng pagkampi kay Rizal ang isang propesor niyang dominiko. - Ipinagtanggol ang kanyang mga aklat at ang mga taga-Kalamba. Hindi minabuti ang nangyari sa Kalamba ng Rektor ng Pamantasan at ng Arsobispo. - "Kapag naiisip ko ang mga kahabag-habag na taga-bukid na iyon, na sinasamsam ang kanilang mga pamamahay, ang kanilang bigas; ang mga inang iyon at mga anak na tumututol laban sa pan anamsam sa kanilang tanging ari-arian at ang Estanislawang i)'on na kipkip ang kanya g maliit na anak ay lumaban sa mga balakyot. .. ay nag-aalab ako sa isang banal na pangingitngit," ani Rizal. - Ang nag-utos ng gayong katampalasanan ay isang baliw," anang Rehor. - 2J Rednaxela Terrace, Hongkong, lka-20 ng Abril, 1892. ...... ..... ......... ...................... 107. Kay buti ni Blumentritt at kay laki ng pagmamahal niya kay Rizal!. . . Ang Noli ay isasalin sa ingles at sa pranses. - T atanggaping mabuti sa Inglatera sang-ayon sa mga kaibigang nasa Hongkong. - Malapit nang matapos ang pagsasalin sa tagalog. - Hongkong, Ika-4 ng Mayo, 1892. ................ 108. Pangarap ng makata sa gitna ng mga ulap ng Rhin .. . Kaawa-awang paruparong walang pakpak na nangangarap sa mga bulaklak at sa dalisay na simoy ng ibang pook. - "Sa kasalukuyan~ kasamaan ay makapipitas ng maraming kabutihan sa haharapin.' - liAng bulaklak ay sumisibol sa putik." - "Sa aking kasalukuyang kasawian, ay magtatamo ako ng kabutihan balang araw." - "Naniniwala akong nasa akin ang binhi." Iba't ibang uri ng Kasaysayan ng KaliKasan na nasa kailaliman ng dagat lulan ng Normandy. - Ang balarilang tagalog av tapos na. - Ang kanyang buhay sa Dapitan. - Ang komedyanteng si Pablo Mercado. - Dapitan, Ika-19 ng Disyembre, 1893. .... 109. Pakikidalamhati sa mag-aanak na Blumentritt. - Si Rizal, mangangalakal ng abaka. - Tinuturuan ang mga tagaDapitan ng pagpapan~mbalik ng kanilang kapamuhayan. - Sipi ~a. ng pagsasalaysay ill Cha.u Ju-Kua tungkol sa lupain? - Ipahhmbag ang kanyang balanlang tagalog sa sanda ling siya'y makalaya. - Natututuhan ang bisaya at tinuturuan ang mga batang "Tila namamalas taga-Dapitan. - "At si Binibining Loleng?" xxii

324

328

331

333

Pahina ko pa siyang may bitbit na sisidlan ng papel ng mga nag-aaral at liumahabol sa arin, at bumabaring ikinakaway ang maliIiit na ka!Day at ang mata'y ngumingiti." - Sumusulat si Rizal sa iba't ibang wika upang huwag malimutan ang mga ito. Isang aklat ng matematika. - "Ang Iandas sa gitna ng isang madilim na gubat." - Dapitan, Ika-31 ng Hulyo, 1894. .......... .. . .... 338 1!O. Ang ama mo, iyong butihing matandang kasalo narin sa pagkain! - Abalang-abala sa napakaraming gawain: "Bumasa ng maraming liham at sumagot ang mga ito, maglulan sa bapor ng aking abaka, pumaroon sa gob~rnador, dumalaw sa mga maysakit, at ang laha t nang ito sa loob ng anim na oras." Kung minsa'y humahaging ang aking. ulo! - Samahan ng pangangalakal na itinatag ni Rizal. - Tinuturuan ang mga tagaMindanaw na magwagi sa pakikiagaw sa pangangalakal sa mga Insik. - At huwag mapagsaman talahan. - Dapitan, Ika-29 ng Agosto, 1894. . ...... .. . ....... . . .. ................ . ...... 342 111. Isang Alemang hindi nakarating sa Espanya nguni't sumusulat sa Kastila. - Umuwi si Donya Teodora sa Maynila . - Pinapanawan ng pag-asa si Rizal na makaalis sa pagkakapatapon. - Ang l'vl a-yi ay l along _ ~apanap:.mabik kay Rizal sapagka' t siya'y nakatira sa ka-ma-yen. ''Hindi kasang-ayon ng ngalan ng mga pook. - Kung ipinadala sana ang mga titik-insik na ginamit sa pagsulat ng ngalan ng mga bayan, ay maipababasa ni Rizal sa mga I!?-.sik. Pinalalawak ang kanyang pagsasanay sa wikang tagalog. - Si Rizal ay tparaming maysakit. - Mga kurong pumupuri sa mga anak ni Blument.ritt na sina Fritz, Kurt, at Loleng, isang babaing wagas na Aleman. - Mga ala ala ng maliligayang 345 araw sa Leitmeritz. - Dapitan, Ika-1 5 ng Enero, 1895. .. .. .. 112. Ang mga tinuturuan ni Rizal sa Dapitan, ay humahandog na gumawa sa kanyang bahay. - Ang mabubuting propesor ay nagtuturo upang ang mga bata'y matuto, hindi upang maaksaya ang panahon ng mga ito. - Isang balarilang malayo at isang aklat para sa mga nagtiripon ng mga bagay-bagay ng kalikasan. - Bakit pinapalitan ng 0 sa bisaya ang i sa tagalog? - Kakatwang para an ng pagbuo ng panahong pangkasalukuyan sa tagalog. - Pag-aaralan ang mga lJ.agbabagong pampapalatinigan ng mga ibang wikain upang malutas ang suliranin ng mga wikang pilipino. - Isang pagtutulad-tulad ng mga wikang malayo-polinesyo. - Dapitan, Ika-13 ng Marso, 1895. .... . . .... ... 349

113. Si Anacleto del Rosario, kamag-aaral ni Rizal, ay namatay. - "Kami'y parang dalawang sanga: siya'y isang bulag na mapaniwalain, walang anumang sinisiyasat." "Ako nama'y nagsisiyasat ng lahat at nag-aalinlangan" .. . "Siya ang kumakatawan sa aking pakikipagkaibigan nang ako'y isang mag-aaral, si Blumentritt naman ang sa aking pakikipagkaibigan ngayon." "\i\Talang kailangan ako'y ikulong sa Santiago 0 sa Sto. Domingo. - Ang diwa ko'y mamamalaging malaya." - Naakyat ko na ang kataasang maaari kong marating, at nangangamba akong kung ako'y pababayaang lumakad pa, ay baka palusong na ako. - Ang kulay dilaw ng mga mata ng mga ita. - Dapitan, Ika-9 ng Mayo, 1895. ....................................... . . xxiii

353

Pahina 114. Ang retrato ni Blumentritt. - "Sino kaya ang nakalalanghap sa ilalim ng mga puno ng pinong iyang naghahatid ng simoy na nakapagpapagaling ng mga singaw ng hJPa ng Hilaga!". .. - Pinararaan ni Rizal ang panahon sa pagtuturo sa mga batang lalaki ng kastila, ingles, aritmetika, at heometriya, at ang ibinabayad sa kanya'y ang paglilingkod ng mga iyon. Ipinalalagay ni Dr. Rost na ang mga wika rito'y maaaring tipunin sa dalawa: ang bisaya at ang tagalog. - Si Rizal: ang dalawang wikang ito ay maaaring pagsamahin sa iisa lamang, sa pamamagitan ng mga pagbagu-bago ng tinig. - Ang tali no ay minamana, sang-ayon kay Rizal. - "Ang mga lahing ngayo'y matatalino ay nagin& matalino pagkaraan ng isang mahabang pagrnamana-manah.an.' - Dapitan, Ika-4 ng Hulyo, 1895. ........ ll5. Si Blumentritt, ay magaling mangastila. - Kay rikit ng kanyang pagsasalaysay! - Unti-unti kong nalilimutan ang natutuhan kong aleman. - 0, ang mga pagliliwaliw sa kaparangan ng Alemanya! Lumilibut-libot sa mga gubat, rnarnitas ng rnga presas~ uminom ng alak ng Rhin, kumaing rnabuti at rnatulog sa ilalim ng mga puno ng pino. . . Nag-aaral si Rizal ng wikang rnalayo at sumusulat tungkol sa rnga kinukularn. - Ang tugrnaang tagalog sa Kapisanang Etnograpiko ng Berlin. - Isang rnakinang yari sa kah.oy para sa paggawa ng laryo. - Hihingi ng tungkuling pagka-manggagamot ng hukbo sa Kuba. - Abalangabala sa mga gawaing ukol sa wika. - Dapitan, Ika-20 ng Nobyembre, 1895. .. . .... . ............ . ....................... 116. Pakikitalamitam tungkol sa wika kay Blumentritt. Gumagamot si Rizal ng araming rnaysakit nangagaling sa iba't ibang dako ng Kapuluan. - Ang Mangianenscrift. - Si Blumentritt ay tiniirnan ng diwa ng tagalog. - Ninanais ni Rizal na rnatutuhang rnabuti ang malayo bago ipalathala ang kanyang balarila. - At mabatid kung ang wikang tagalog ay galing sa wikang malayo. - Nakapagsasalita na ng bisaya. - At natututo ng mga wikang malayo-polinesyo. Ang k.anyang pangarap ay rnakaPagwawasto pagtayo ng isang bantayog ng wikang parnoansa. ni Rizal ng mga pagkakasalin sa tagalog. - Tungkol sa g ni Rizal, na sang-ayon kay Foy ay irrefuhrend. - At tungkol sa w. Ang palatitikan ni Rizal ay sinusunod at ginagamit ng rnararni. - Tungkol sa pinagrnulan ng Bahailan, at ng Lanaw. - Kahulugan ng Dapitan. - Ipinadala ni Rizal sa rnag-aanak ni Blurnentritt ang rnga talulot ng tatlong rosas ng punong kanyang itinanim. - Talisay, Dapitan, Mindanaw, Ika-5 ng Abril, 1896. 117. Ikinahahapis ni Rizal ang pagkamatay ni Doktor Rost. - Siya'y naging parang isang arna ni Rizal at ang bahay niya'y naging parang bahay nito. - "Namatay siyang naglilingkod sa Agham!" - Magiliw na pangungusap ni Rizal. - "Loobin nawa ng langit na rnakita kita uli bago ako rnarnatay!" ani Rost kay Rizal. - Idinaraing din ni Rizal ang hindi niya pagkakita sa rnga minamahal. - Tutuklasin niya ang pagkawalang kamatayan ng kal~luwa upang rnakitang muli si Rost. - Dapitan, Ika-9 ng AbrIl, 1896. ........................ . ...... . ..... 118. Si R~zal ?a patungong Espanya upang tumanggap ng utos na pag-amb, bllang manggagarnot, sa hukbong nakikidigrna xxiv

358

361

365

374

Pahina sa Kuba, ay dinakip sa kanyang kamarote dahil sa di-umano'y kaalam sa paghihimagsik ng mga Pilipino. - Ibabalik siya sa Maynila upang litisin. - Iniulat kay Blumentritt ang nangyari. - Isla de Panay, Mediterraneo, Ika-28 ng Setyembre, 1896. ... 119. Ang paalam ng martir sa kanyang pinakamamahal na kaibigan. .................. .... .......................... MGA SULAT NI BLUME TRITT KAY JOSE RIZAL 1. Leitmeritz (Bohemia), Ika-14 ng Nobyembre, 1886. . . . . 2. Sin a Schiller at Andersen. - Ang mga Malayo at mga wikang malayo. - Sina Jagor at Virchow. - Leitmeritz, Ika-23 ng Nobyembre, 1886. ... . . . . . . . .... .. ............ . ........ 3. "Patay na patay ako sa paghihitit." Isang aklat ni Pardo de Tavera. - Leitmeritz, Ika-24 ng Enero, 1887. ............. 4. Mga bilang ng "Globus". - Leitmeritz, Ika-4 ng Pebrero, 1887. ................................................... 5. Dalawang akda ni Montano tungkol sa Pilipinas - Isang pagsalakay ng Hukbo sa Mindanaw. - Leitmeritz, Ika-16 ng Pebrero, 1887. .............. ...... ................ .. ..... .. .. 6. Isang sangguni kay Rizal. - Leitmeritz, Ika-15 ng Marso, 1887. ......................... . ..... .. ......... .... .. . .. 7. Tinanggap ang aklat ni Rizal. - Leitmeritz (Bohemia) Ika-25 ng Marso, 1887. ................... .. . ... ...... .... 8. Binabati siya ahil sa kanyang nobela. - Ang salitang "pilibustero". - Isang hula ni Blumentritt tungkol kay Rizal. Ilang bagay tungkol sa alitang "Bathala." Leitmeritz, Ika-27 ng Marso, 1887 ........ .. .... .... . . .... ........ ... ... .. 9. Isang pagliliwaliw sa kabundukan. - Leitmeritz (Bohemia), Ika-14 ng Hunyo, 1887. ........... .... .. ........... 10. Ang pagkamatay ni Juan Nordmann. - Ika-24 ng Agosto, 1887. ................................................ 11. Si Dr. Czepelack. - Isang tadhana ng "Codigo Penal" laban sa mga indiyo at mga mestiso. - Leitmeritz, ( .. .. . .... ), 1887. .......................................... ......... 12. Pagsasalin ng "Noli" sa wikang aleman. - Leitmeritz (Austria), Ika-4 ng Setyembre, 1887. .......... . ............ 13. Isang larawan ni Blumentritt para kay Rizal. - Leitmeritz, Austria, Ika-4 ng Setyembre, 1887. ....... .. .... . .... 14. Nagpapahatid ng bati ang mga kaibigan niya sa Austria. - Leitmeritz, Austria, Ika-25 ng Setyembre, 1887. . ....... 15. Katuwaan sa pagkakatanggap ng sulat ni Rizal. - Mga kuwentong batang hinihingi ni Rizal. - Si Rizal ay buong pagaalinl~n~ang pinakikitunguhan sa kanyang bayan. - Isang sulat ng Mmlstro Balaguer. - Ika-18 ng Oktubre, 1887. ........... 16. ~umi~ingi ng .isang balarila at isang talatinigang tagalog. - Leltmentz, Austna, lka-29 ng Oktubre, 1887. ......... 17. Pagkabalisa dahil kay Rizal. - Leitmeritz, Austria, Ika14 ng Nobyembre, 1887. .................................. 18. Ang aliw ng relihiyon. - Ang "sulpakan" at ang mga bulaklak na ipinadala ni Rizal. - Isang sarong luwad. - "Salamat sa Diyos at buhay si Rizal"! Isang kuwadro ni Luna para xxv

377 382 384 386 388 389 390 392 393

394 397 398 399 401 402 403

40:4 407 408

Pahina kay Blumentritt. - Leitmeritz, Austria, Ika-15 ng Nobyembre, 409 1887. ................................................... 19. Isang handog sa mga pamangkin ni Rizal. - Ika-16 ng Nobyembre, 1887. ........................................ 413 20. Ano ang "Correo de Espana?" - Si Q-uioq-uiap ay ~~bos na nahuhulog sa kanyang kinaugaliang pagpapahalaga sa sanh. Leitmeritz, Austria, Ika-28 ng Hunyo, 1888. ................. 414 21. Ipinapayo sa kanya ang ilang aklat. - Leitmeritz (Aus415 tria), Unang araw ng Hulyo, 1888. ...................... .. 22. Isang "congestion cerebral" (pag-apaw ng dugo sa ul~). - Talambuhay ni Blumentritt sa wikang aleman. - Leitmentz (Austria), Ika-5 ng Hulyo, 1888. ........................ . .. 416 23. "Katulad ng 'ciervo' 0 sungayan na umuungol dahil sa tubig, ay ganyan ang aking pagsigaw dahil sa iyo." - Ang NOLI ay hindi sasalang pinaghahabol na lalo sa Pilipinas. - Leitmeritz (Austria), Ika-lO ng Agosto, 1888 . .. .... ,............ 417 24. "Ibig kong sumagupa sa mga kalaban ng NOLI." Leitmeritz (Austria), Ika-lO ng Disyembre, 1888. ............. 419 25. Mga talatang tapos ng mga Alaala (Memories) ni Blu420 mentritt. - Leitmeritz (Austria), Ika-26 ng Marso, 1889. ..... 26. Salin ni Rizal sa isang akda ni Blumentritt. Ang dipagkibo ng mga kaaway. - Leitmeritz (Austriche), Ika-3 ng Hulyo, 1889. ............................................. 422 27. Si Balaguer ay napatala sa "dakong kanang kahanay ng ating partidong pilipino." - Kung ano ang tawag sa Maynila sa mga akda ni Blumentrit. - Leitmeritz (Austriche), lka-20 ng Hulyo, 1889. ............................................. 424 28. Ang sacrosancta simplicitas ay pagpapakamatay ng ating mga kaaway: mga asong tumatahol. - Leitmeritz (Austriche), Ika-3 ng Agosto, 1889. .................................... 425 29. Naghihintay ng sulat. - Leitmeritz (Austriche), Ika-3 ng Setyembre, 1889. ............... . ..................... . 426 30. Naiibigan ang polyeto' ni Plaridel. - Mga kastilang nagtatanggol kay Blumentritt. - Leitmeritz (Austriche), Ika-lO ng Setyembre, 1889. ...................................... 427 31. Mga musmos na katanungan ni Quioquiap. - Leitmeritz (Austriche), lka-12 ng Setyembre, 1889. .... ... .... .... . 429 32. "Ang m~a pilipino'y may pusong napakayaman na hindi sila mapantayan.' - Ibig makipagsulatan ni Azcarraga. - Mga balita tungkol kay Dr. Jagor. - Leitmeritz (Austria), Ika-28 ng Setyembre, 1889. ......................................... 430 33. Ang limbag ng Morga. - Mga ulat tungkol sa mga "kawangis na pranses". - Leitmeritz (Austria), Ika-12 ng Oktubre, 1889. ............................................. 432 34. Balak na paghihiwalay kay Blumentritt sa Samahang "Amigos del Pais" - Leitm~ritz (Austria), Ika-14 ng Oktubre, 1889. ................................................... 433 35. Nasisiraan ng ulo ang mga prayle at ang mga "makakiyokiyap". - Leitmeritz (Austria), lka-23 ng Oktubre, 1889. .. 434 xxvi

Pahina

36. Marururlling tuligsa laban kay Blumentritt. Paanong masasagot nang mga kaibigan nang di sila Raghihinalaan? - Ipinangangamba ang isang pagbabagong gawa ng mga prayle. Leitmeritz (~ustria), Ika-lO ng Nobyembre, 1889. ..... . .. ... 37. Sano-ayon si Blumentritt sa mga pagbabagong ginawa ni Rizal sa ~anyang paunang-salita. - Hindi nakasusugat ang mga kagaspanoan ng mga "Quioquiap," kundi ang kanilang kabulaanan. - Ang mga pagbabago ni Becerra. - Ang isang talata ng artikulo ni Rizal ay lalong mahalaga sa lahat ng artikulo ni Bauantes at mga kasama. - Pagsusuri hinggil sa mga Subano sa Mindanaw. - Leitmeritz (Bohemia) Austriya, Ika-23 ng Nobyembre, 1889. .................. . .......... .... ...... ... .. 38. Sa isang aklat na matino ay hindi nararapat banggitin ang pangalan ni "Quioquiap," nguni't sa isang pakikipagtalo sa pahayagan, ay hindi nararapat na magpakalabis sa pagmamamagandang loob. - Sa politika, ang pagmamagandang loob ay isang bagay na baog. - Walang mapapakinabang sa mga pagbabago ni Balaguer kung di bibigyan ang Pilipinas ng kalayaan sa batasan at saligang-batas. - Nagbabala ang mga prayle na gumawa ng paghihimagsik. - Leitmeritz (Austria), Ika-24 n.g Nobyembre, 1889. .......... .. ...... ....... ... ............. ... 39. Pagbati sa Bagong Taon. - Leitmeritz (Austria), Ika-29 ng Disyembre, 1889. .......................... ........... . 40. Kahanga-hangang sulat ni Rizal tungkol sa pagmamalabis ng relihiyon. - Walang galang na sulat ni Retana. - "Sa baka ay walang mahihintay kundi laman din ng baka." - Leitmeritz (Bohemia), Austriya, Ika-24 ng Enero, 1890. .......... 41. Mga bati at handog sa Pasko. - Kasagutan sa isang sulat ni Lacalle. - Isan~ artikulo ni Blumentritt tungkol sa maagap na pagpansin. - Nararapat kong sabihing lalo kong naiibigan si Del Pilar: maliwanag at mahinahon ang kanyang isip, at ang isang politiko, bago ang lahat, ay nararapat maging mahinahon." - Hinahangaan ni Meyer "ang mga katangitanging biyaya ng iyong diwa". - Leitmeritz (Bohemia), Austria, Ika-2 ng Enero, 1890. .... ............... ....................... 42. "Isang hamak na pagtuligsa" ni Barrantes laban kina Rizal at Blumentritt - Isang paratang noon sa "La Espana Moderna" na kailangang ituwid. - Leitmeritz (Bohemia), Austriya, Ika-3 ng Pebrero, 1890. ................................... 43. Ikinakatnig ni Barrantes si Blumentritt sa "gugulin ng mga ahas ni Bismark" - Si Rizal ay kinikilalang siyang nangunguna sa mga pilipino. - Leitmeritz (Bohemia), Austriya, Ika-4 ng Pebrero, 1890. . ........... ...................... . ..... 44. Abalang-abala si Blumentritt sa pagbabaksak sa "kasalukuyang pamahalaang muni~ipal dahil sa pagtangkilik sa mga kamag-anak" - Malaking bunga ng "Pilipinas sa loob ng Sandaang Taon" - Ang pangkat ng mga liberal sa Espanya ay iba nang tingin sa Pilipinas - Si Meyer, na karaniwan nang maingat sa pagpuri, ay buong paghangang tumutukoy kay Rizal. - LeitmeIitz (Bohemia), Austriya, Ika-17 ng Pebrero, 1890. . . ......... xxvii

435

436

438 440

441

443

446

448

450

Pahina

45. Mapagmataas na sagot ni Rizal kay Barrantes. - Bawa't isa sa mga parirala ay isang "sitzt" sa mukha ni Barrantes. _ Leitmeritz (Bohemia), Austriya, Ika-28 ng Pebrero, 1890. ... 452 46. Pag-aalay ng mga bakang kapon .. - Tinaw~g ni. Blumentritt na Diwata si Barrantes sapagka't ipmalalagay Hong lsang demonyong napakasamang uri. - Leitmeritz (Bohemia), Austriya 454 Ika-10 ng Marso, 1890. ....... . ...... . .... . ............... 47. Tinapos ni Blumentritt ang kanyang sagot kay Barrantes. - "Makatutulog ako nang kaunti, nguni't pagkakatulog ko ay may mga panaginip akong kalugud-Iugod at namamalas ko ang magagandang tanawin sa Pilipinas." - Leitmeritz (Bohe456 mia), Austriya, Ika-19 ng Marso, 1890. . . ................... 48. "Kataka-taka ang panaginip natin kapuwa". - Pagkakaparis ng mga aleman at mga tagalog, ng mga "germano" at mga igurot. - Ang mga musikang pilipino ay nagpapagunita ng mga himig "eslavo". - Balak na marahil ay hindi maisasagawa upang pasa Pilipinas. - Ang masamang kapalaran ni Del Pilar. Isang artikulo ni Propesor Kern hinggil sa pinagmulan ng lahing ma458 layo. - Leitmeritz (Bohemia) Austria, Ika-3 ng Abril, 1890. ... 49. Salin ng isang artikulo ni Kern. - Pinagmulan ng mga salitang mandaya at dayak. - Ang mga naniniwala pa sa pinagkagawiang kahigtan 0 kalamangan ng mga puti ay nararapat isingkaw sa isang araro, kasama ng kalabaw. - Leitmeritz (Bohemia), 461 Austria, Ika-28 ng Mayo, 1890. ... .. ... . ................... 50. Nalungkot si Blumentritt sa pag-uwi ni Rizal sa kanyang lupang kinamulatan. - "Huwag kang tumungo sa Pilipinas kundi sa Madrid, pagka t doo'y maaari mong mapaglingkurang mabuti ang iyong bayan. - Inaakalang mapangingibabawan ng tagalog, bisaya at ilokano ng iba pang mga wikain. - Mabuti n~ng ang kastila'y maging wikang pampamahalaan, upang mabigkis ang lahat. - Leitmeritz (Bohemia), Austria, lka-23 ng Hunyo, 1890. ............................................ 464 51. Si Rizal, sa ilalim ng pagtangkilik ng matataas na kapangyarihan. - Pagbuo ng mga salita at mga ugat na tagalog. - Mapayayaman ang talasalitaang tagalog. - Leitmeritz (Bohe467 mia), Austria, Ika-29 ng Hunyo, 1890. ..................... . 52. Ang mga hirap ng mga kaanak ni Rizal. - Ang pagdidilidili ay hindi kaaway ng kaugalian. - Hindi lahat ng kaugali~n ay nararapat maging walang kaparis. Ang mga henyo lamang ang nag-aangkin ng kawalang kaparis. - Ang mga salaysay ni Rizal na nasusulat sa Pranses. - Ioig ipagbili ni Scheidnagel S,! Museo ng Dresden ang isang katipunan ng mga bagay-bagay na nauukol sa pag-aaral at pag-uulat ng mga lahi at bayan sa 469 Pilipinas. - Leitmeritz (Bohemia), Austria, Ika-2 ng Hulyo, 1890. 53. Pasasalamat sa handog na makasining ni Rizal. - Tinangkilik ng Diyos, at ang noo'y hinagkan ng henyo ng kadakilaan. - Ang kanyang tahana'y kayamanan ng sining na pilipino. - Ang pagbabago ng ministeryong kastila ay matagal na maging laman ng pahayagang austriyako. - Laban kay Canovas. - Bakit ito hinirang ng Reyna? - Leitmeritz (Bohemia), Austria, 471 Ika-9 ng Hulyo, 1890. .................... .. .............. XXVlll

Pahina 54. 1sa pa rin ba sa mga sinawi ng mga balakyot ang marangal na si Paciano? - Mga tuligsa ng mga pahayagan upang isumbong sa daigdig ang pagka di-makatao at kahayupang gin agamit sa pag-upasala sa mga lalong banal na karapatan ng tao. - "Hingin mo, sa isang pakikipanayam, sa Reyna ang pagtangkilik laban sa mga kalabisan," ang payo ni Blumentritt. - Mga dagdag na himpilan sa daan ng kapaitang tungo sa katubusan. - Leitmeritz (Bohemia), Austria, 1ka-24 ng Agosto, 1890. . .. .. 55. Katamaran dahil sa paotuturo. - Umapaw ang tubig ng Elba. - Ang paligid-ligid ng L'eitmeritz ay natulad sa isang lawa. - Mga artikulong laban kay "Desenganos" para sa "La Solidaridad". - Leitrneritz, Austria, 1ka-6 ng Setyembre, 1890. 56. Hindi nararapat sagutin sa pamamagitan n~ panitik si "Desenganos" kundi sa pamamagitan ng yantok. - 'Ang tapang at ang lakas lamang ang nakatitigatig sa kastila." - Makabubuti sa usaping pilipino ang paggarnit ng mga prayle ng mga mapaggawagawa at di ng mga matatalinong tao. - Tinutulungan lamang ng Diyos ang tumutulong sa kanyang sarili. - Ang damdarning makasining ng mga tagalog. - Nagsisihanga sa estatwang "Ang pagtatagumpay ng kamatayan sa buhay". - Leitmeritz (Bohemia), Austria, 1ka-29 ng Setyembre, 1890. ............. 57. Mga "Prospecto" ng mga pamantasang aleman upang mapagkilala ng mg~ mag-aaral na pilipino. - Mga "1nstituto Tecnico" sa Graz, Dresden at Mittweida. - Itinatagubilin ang Mittweida para sa mg hindi pa nakatatapos sa mataas na paaralang aleman. - Lei eritz (Bohemi ), Austria, 1ka-7 ng Oktubre, 1890. ..................... . ...... ... . . ............. 58. Mga hirap ~g mga. k~anak i Rizal. - 1bunya8, an& mga kawalang matuWld at katlglSaJl ng Pamahalaan. Ang I mel prigioni" ni Silvio Pellico. - "Mga Prayle at mga Klerigo." Mga artikulo ni Rizal sa "Times" at "Globus." - Ang kaisahan sa isip ng sangkatauhan. - 1sang kalatas ng "Societe 1ndo-Chinoise." - Pagkakapantay at pagtatangitangi sa pagtanggap sa mga katutubo. - Pagkakalooban ng mga pranses ang mga di-binyagan ng mga karapatang ayaw ipagkaloob ng mga kastila sa mga binyagan. - Leitrneritz (Bohemia), Austria, Ika~15 ng Oktubre, 1890. ........... ....................... .. . . . .. ..... . .... 59. Ang 167 larawan ni Blumentritt. - Bumabalik ang mga bilangguan. - Ang kasaysayan ng Ilokos ni 1sabelo de los Reyes ay isang pagpapalaganap na laban sa mga kastila. - Gagamitin ng mga Quioquiap ang kasagutan kay 1. de los Reyes na isang sandata upang hatiin ang mga pilipino sa "guelfos" at "gibelinos". - Ang pang-agham na daigdig sa lahat ng bansa ay nagpapalagay na si Rizal ay "isang taong ang diwa'y kadaki-dakila". Leitrneritz (Bohemia), Austria, 1ka-16 ng Disyembre, 1890. ... 60. Pangrnagkapatid na handog ng mga pilipino kay Blumentritt: 1sang kasulatang maipapalit ng salapi sa isang bangko sa Lourdes at isang panitik na ginto. 1sang artikulo ni Rizal sa "Globus" at isa pang nauukol sa kabihasnan ng mga malayong pilipino sa panahon ng pagkakatuklas. - Paghimaymay sa I<Es_ bozos y Pinceladas" ni Quioquiap. - Ang pangkalahatang karapatan sa pagboto ay mapanganib sa mga bayang ang mga pangxxix

473

476

477

480

482

485

Pahina karaniwang mamamayan ay walang gaanong. pina.g-aralan. -. Sa paligid ng punung-kahoy ng Pasko. - Leltmentz (BohemIa), Austria, Ika-22 ng Disyembre, 1890. ... . ... . ................ 488 61. Pagkatapos ng mga kapahamakang inabot ni Rizal: ngayo'y tinalikdan siya ng kanyang kasintahan. Gaanong. sakIt ang dinamdam ng puso! - Nguni't si Rizal ay katulad myong mga bayaning hindi umaalumana sa sugat ng pag-ibig. - "May isang puso kang matapang at puspos ng pag-ibig na inaruga ka ng isang babaing lalong marangal. "Ang iyong Bayang tinubuan." - Ang Pilipinas ay katulad ng isang prinsesang engkantada ng mga kuwentong aleman. - Isang "album" ng mga bagaybagay sa kasaysayan ng lahi sa Hilaga ng Luson. Kuwako ng mga igurot na nagpapakilala ng pakikipagpalagayan nang una sa Hapon. - Isang pang rebista ng mga Quioquiap. Lei tmeri tz 491 (Bohemia) Austria, Ika-15 ng Pebrero, 1891. .............. 62. Ang di-pag-imik ni Rizal. - Isang kasagutang makaaleman (marahas) ni Blumentritt sa polyetong "Filipinas, Problema Fundamental" na inaakalang kay Retana. - Ang buong pangungusap n~ kanyang mga sulat na batbat ng panunudyo tungkol sa "Noli '. Sumusulat nang walang lagda, sapagka't nangangambang baka malatayan ang kan yang likod ng yantok na pilipino. - Ang kanyang sagisag: "kahoy para sa mga pilipino." - Isang mabuting balak upang maigupo ang layunin ng mga Quioquiap. - Leitmeritz (Bohemia), Austria, Ika-28 ng Marso, 494 1891. ..... . ............ . ..... . ......... . ................ 63. Sa kalungkuta ni Rizal ay makakatagpo ng aliw sa Paris. - Walang maliwanag na balita tungkol sa aklat na "El Filibusterismo". - Lubhang malungkot ang pakikilaban natin, kundi sa mga tulisan at sa pulutong ng mga Quioquiap, at mga Desenganos. - Kung maisasalin lamang sa mga wikang pilipino ang ilan sa kanilang mga artikulof - Mga balak tungkol sa ating pakikipaglaban. - Leitmeritz (Bohemia), Austria, Unang araw ng Abril, 1891. ........................................... 497 64. Sa malungkot niyang pag-ibig. . .. - "Kung naaring talikdan niya si Rizal ay masasabing hindi siya tumutugon sa kanyang puso". - Ang magiliwing sulat ni Paciano. - Mahahalagang aklat na nagbibigay ng sandata sa mga kalaban ng mga prayle. - Kasalungat ng paghalik ni Rizal sa Pilipinas. - "Ang bayang tinubua'y nangangailangan ng iyong katalinuha't kalayaan". - Nalalapit ang lalong mabuting panalion para sa Pilipinas. - Hindi masasayang ang pakikipaglaban ng "La Solidaridad". Pag-aaral sa batayang pang-agham ng mga malayo. - Hindi dumating ang pa.nitik na ginto. - Leitmeritz (Bohemia), Austria, Ika-26 ng Abnl, 1891. ......................... . .......... 499 65. Magkaakbay tayong maglilibot sa Pilipinas. - Makalawang basahin ni Koronel Von Koller ang Noli. - AnO' El Filibusterismo ay isang kidlat na magpapagupo sa mga k~away. Ang akda ni Lippert, bilang isang alaala. - Dinaramdam ni Blumentritt ang pangyayaring hindi nalilimot ni Rizal ang pag-uwi sa Pilipinas. - Nakita ni Loleng (anak na babae ni Blumentritt) ang larawan ni Rizal. - Nasa Europa na ang panitik na ginto. - Leitmeritz (Bohemia) Austria, Ika-20 ng Hunyo, 1891. 502

xxx

Pahina 66. Isang bilin ni Lopez Jaena buhat sa Hongkong. - Nais pigilin ni Blumentritt ang pag-alis ni Rizal. Aapat na maw lamang lumagi sa Maynila si Lopez 'Jaena. - Kung magtatagal pa siya roon ay walang salang sasadlak siya sa Bilibid 0 mapapatapon sa Marianas. - Anong matalinong gawain! - Sulat ni Blumentritt para kay Jaena. - Leitrneritz (Bohemia), Austria, Ika-5 ng Hulyo, 1891. .................................... 67. Nakita rin ang larawan ni Rizal. - Dalawang larawan ni Loleng: isa para kay Rizal at ang isa'y para kay Viola. Araw at init, ang kaligayahan ni Blumentritt. Ang "Compania General de Tabacos de Filipinas" at ang Pamahalaang austriyako. - Isang artikulo para sa "La Solidaridad", na inilalahad ang kamangmangan ni Fabie. - Leitrneritz, Austriya, Ika-16 ng Hulyo, 1891. ................................................ 68. Pakikipagtalo hinggil sa mga bagay-baEay sa Pilipinas. Abalang-abala tungkol sa "Pansit" ng Krypto-Quioquiap. - Leitmeritz, Austriya, Ika-23 ng Enero, 1892. ................. . .. 69. Sa piling ng mga minamahal. - Isang aral sa agustinong hindi nakauunawa sa kanya. - Papanatilihing mangmang ang mga tao at sa gawaing ito'y naging hangal din sila. - "Huwa~ kang makialam sa mga kilusang tungo sa paghihimagsik". - tAng nagtatag ng isang himagsikan ay kailangang magkaroon ng pag-asang magtatagumpay, kung di niya ibig na magpasan ang kanyang budhi ng dugong daranak nang walang katuturan". Mahahalagang patakaran ni Blumentritt hinggil sa ipagtatagumpay ng isang himagsika . - Mga aral Kasaysayan. - Pagpapalaganap ng kalayaan at kabihasnan ng mga taong-bayan. - Leitmeritz, Austriya, Ika-30 ng Enero, 1892. ........ . ......... . .. 70. CTarhetang Pangkoreo) Pagbati ng bayan-bayanang pilipino sa Leitrneritz, na binubuo ng mag-aanak ni Blumentritt. - Leitrneritz, Marso 19, 1892. .............. . ........ 71. "Sino mang maka-Pilar ay hindi nagsasalita ng masama sa iyo". - Isang entente cordiale sa kapakanan ng lahat. - Na si Rizal ay huwag magtatag ng bagong pahayagan ni huwag magbalak ng paghihimagsik. - lpinapayo ni Blumentritt ang pagkakasuncto. - Mga sulat lamang nina Rizal, Pardo de Tavera, Del Pilar, Taga-Ilog at Ponce. Sic transit gloria mundi. - "Hindi ako magiging isang takas" ani Blumentritt. - Leitmeritz, Austriya, Ika-4 ng Hulyo 1892. ................................ 72. Ikinalungkot no tahanan ng mga Blumentritt ang balita ng pagkakapatapon 1ay Rizal. - Ang katarungang pinagpatalastasan ay magbibigay ng kalayaang ninakaw sa iyo ng nagkamaling "autocracia". Tangkilikin ka nawa ng langit! - Leitmeritz, Austriya, Ika-16 ng Hulyo, 1892. ........ . .......... 73. Sinamsam kaya ng J>rayle ang kanyang sulat? - Si Loleng ay magiliwin sa kastila at tagalog. - Dapat sumulat si Rizal ng isang balarilang tagalog sa kanyang pagkakapatapon. Katulad nang siya'y nagniningning sa lipunan ng mga eur~ peong silanganin. - Ang larawan ng isang "subano". - Sa harap ng estatwa ni Prometeo na gawa ni Rizal. At ng "Pagwawa~i ng diwa ng kamatayan". - Isang_ katesismong ilunggot. Leitrneritz, Austriya, Unang araw ng Nobyembre, 1892. ...... xxxi

504

506

508

509 512

513

516

518

Pahina 74. CTarhetang Pangkoreo) Bati sa Bagong Taon. - Leitmeritz, Austriya, Enero, 1893. .... . ....................... 75. Lahat no sulat niya'y walang kasagutan. - "Kinain kaya ng 'a nay' 0 ;inagbawalan kang sumulat sa akin?" - Leitmeritz, Austria, 1ka-31 ng Marso, 1893. ..................... 76. Sulat na naging dahil ng kagalakan. - Padadalhan siya ng mga aklat. - Ang bati ng mga Klutschak. - Ang pagkamatav ni Dr. Czepelak. - Hinahangaan ang "Pagtatagumpay ng Kamatayan sa Buhay". - Ang mga makawilcang europeo ay nagmamalasakit sa marilag na ipinatapon. - Nararapat sumulat ng isang balarilang tagalog. - Pinanganlan ni Blumentritt ang ilang ilog sa Mindanaw ng pangalan ng mga misyonero. - Leitmeritz, Austriya, Ika-3 ng Mayo, 1893. ...................... 77. Mga panga-pangalan ng mga lahing katutubo sa Pilipinas. - Ang tala an ng kasays:lyan ng mga lahi ay hindi sasamsamin. - Ang artikulo tUEgkol sa palatitikang tagalog ni Rizal ay ipinadala sa, mga silanganing europeo. - Talatinigang mitolohiko. - Ang balarila ng wikang tiruray. - Leitmeritz, Austriya, Ika-19 ng Hulyo, 1893. .., ..... ,.,"',."........... 78. Walang nauukol sa poltika na maaaring ikapahamak niva. - Sinusulatan siya upang ipakilalang buhay at nagmamahal sa kanya. - Kahit nanghihina dahil sa "influenza", si Dr. Rost ay nagmamalasakit kay Rizal. - Nakikibalita sa kanya si Dr. Jagor tungkol kay Rizal. - Mga alaala ng kanyang pagdalaw. Tempi passati! - Ang kanyang mga tala tungkol sa mga illungmeritz, Austriya, Ika-15 ng Oktubre, 1893. ............ . .... 79. Si Blumentritt ay naglilibot sa mga bundukin 0 naliligo kaya sa iloo ng Elba. - Ang kanyang asawa, bilang hausfrau ni Schiller. - Niay ipinangangako si Fritz. - Si Loleng ay mabuting tagapagluto at si Konrad ay mag-aaral ng latin. - Pinatutunayan ni propesor Kern na ang mga titulong dattu, gat at had ay galing sa wikang malayo; ang ladya lamang ang buhat sa sanskrito. - Talatinigan ng heograpiya ng Mindanaw. - Leitmeritz, Austriya, Ika-14 ng Agosto, 1894. .................. 80. CTarhetang Pangkoreo) Pagbati sa bagong taon. Leitmeritz, Austriya, Ika-17 ng Agosto, 1894. ............... 81. CTarhetang Pangkoreo) Pagpapahayag ng pakikipagkaibigan. - A. D. Elba, Ika-18 ng Agosto, 1894. ........ . .. 82. Ang "bibliotekaryong" si Dr. Rost, na patutungo sa Canterbury upang bumigkas ng isang panayam ay namatay sa sakit na "apoplegia". - Ang silanganing agham ay nawalan ng isang masikap na lingkod. Dahilang kaibigan ni Rizal, na tinatawag na "taong-perlas". - Ika-14 Pebrero, 1896. . . ... . .... . ...... 83. Dahil sa sakit ni Blumentritt ay hinihintay niya ang init r:g ta~-araw. - Gaya ng mga ,haha ay masama ang panahon sa Leltmentz. - Isang tomo ng reblstang Archivo, kasama ng Talatinigang ~i~olohiko .sa Pilipinas: - ~ga anito at paniniwalang tagalog na Imhahambmg sa maan ng Ibang mga malayo. - Hindi. pa tapos ang Talatinigan ng Mindanaw. - Leitmeritz, Austnya, Ika-13 ng Mayo, 1896. .................. . .......... xxxii

521

522

523

527

529

531 534 535

536

537

Sulat BIg. 1

Nagpadala si Rizal kay Blumentritt ng isang Aritmetikang nasusulat sa wikang tagalog.

Heidelberg, Ika-31 ng Hulyo, 18861 PINAKAMAMAHAL KONG PROPESOR FERNANDO BLUMENTRITT PINAKAMAMAHAL KONG GINOO:

Sapagka't nabalitaan kong ang inyong kamahalan ay nag-aaral ng aming wika, at kayo'y nakapagpalathala na ng ilang akda tungkol sa bagay na iyon, ay minamarapat kong padalhan kayo ng isang mahalagang aklat,2 na sinulat sa nasabing wika ng isang kababayan ko. Ang pagkakasulat sa wikang kastila ay hindi mabuti sapagka't ang kumatha ay isang manunulat na hindi gaanong batikan, datapuwa't ang bahaging nasusulat sa wikang tagalog ay mahusay at ito nga ang wikang sinasalita sa aming lalawigan. Inuulit kong ako'y inyong lingkod.

RIZAL

Obere Neckar Strasse 11. 1 Hindi malaman ng buong katiyakan kung i~ ang kauna-unahang sulat ni Rizal kay Blumentritt. Sa hawig ng sulat at sa iba pang mga balita, ay mapaghuhulong si Rizal ay nagsimula ng pasulat sa kanya noong ilan pang buwang nakaraan, bago pa naglakbay sa Alemanya ang bayaning taga-KaIamba. 2 AY'an sa tala ng naglathala ng Epistolario Rizalino, ang mahalagang aklat na ito ay ang aritmetikang sinulalt sa wikang tagalog at kastila ni G. Rufino Baltazar Hernandez, taga-Sta. Cruz, Laguna, unang nilimbag sa Maynila, Limbagan ng Kolehiyo ng Sto. Tomas nang 1868.

-1-

Sulat BIg. 2

Dalawang aklat na kaloob ni Blumentritt. - Nahahandang tumulong kay Blumentritt sa anumang nauukol sa tagalog. - Ang kanyang kaalaman ay maaaring makatulong nang katulad ng mga balarilang sinulat ng mga prayle. - Makapagpapadala kay Blumentritt ng mga akdang lalong mahahalaga kaysa mga inilathala ng mga manlalakbay na Kastila. - "Ang hindi nakaaalam na mabuti ng kanyang sariling wika ... "

Ldpzig, Ika-16 ng Agosto, 1886 PINAKAMAMAHAL KONG GINOO:

Tinanggap ko ang inyong kalugud-lugod na liham pati ng dalawang aklat, l na pinahahalagahan ko nang gayon na lamang, at binasa ko nang buong pagkakawili at kasiyahan. Pinasasalamatan ko ang inyong pag-aabala at hindi malilimot ang inyong kagandahang loob sa pagkakatanggap ng aking walang halagang handog. 2 Hindi ko kayo nasagot agad sapagka't ako'y gumawa ng isang paglalakbay sa Rhin at kahapon lamang ako dumating. Mapag-uutusan ninyo ako sa ano mang bagay na may kaugnayan 1 Hindi malaman kung alin ang dalawang aklat na ito. Ayon sa naglathala ng Epistolario, ang mga aklat na itong tinutukoy ay ang l'ining at tuntunin ng wikang tagalog at iba pang mga wikaing inilathala ng mga prayle. Ang suht na tinutukoy ay wala sa Epistolario. 2 Tinutukoy ang aritmetika sa wikang tagal>Qg at kastila ni Rufino Baltazar Hernandez na binanggit na namin sa ita as.

-2-

-3sa aming wika na pinag-aralan ko sapul sa aking kabataan. Hindi malawak ang aking kaalaman datapuwa't makatutulong sa inyo ng gaya ng maitutulong ng mga balarilang sinulat niyong mga kakatwang prayle. Makapagpapadala ako sa inyo ng ibang mga aklat kung ako sana'y nasa aking bahay; hindi nakikilala ng mga prayle ang mga manunulat na taga ibang bansa ni ang mga rna路路 nunulat na kabansa nila; isang dahon lamang ng mga aklat na iyon ay lalo pang mahalaga kaysa lahat ng sinulat 0 susulatin pa ng mga manlalakbay na Kastila at ng mga prayle. 3 Ang hindi nakaaalam na mabuti ng kanyang wikang sarili ay lalong hindi makaaalam ng mga ibang wikang hindi niya matamang pinagaralan. Ang kanilang nalalaman sa tagalog ay kaparis ng aking nalalaman sa aleman; ang mga manlalakbay na nagsisulat ng kasaysayan ay tumitigil sa Pilipinas nang maikling panahon lamang at ginugugol nila ang maikling panahong ito sa piling ng mga Kastila; hindi pinag-aralan kailanman ng karamihan sa mga prayle ang balarila at ang mga kinakausap lamang nila'y ang mga T agalog na hindi nag-aral. 4 Dahil dito, ang nalalaman ng mga manunulat na ito'y gaya 1 ang ng nalalaman ko sa aleman matapos ang anim na buwan n pagdating kio sa Alemanya, at hindi ako makapangangahas na sumulat ng mga tula 0 gumawa ng mga pangaral sa wikang aleman. Umaasa ako, samakatuwid, na inyong ipagpapaumanhin ang mga kamalian ng aking "alemang pangkusina." Ipagpaumanhin ninyo ang pagkabalam ng aking sagot. Sumainyo ng buong pagpipitagan,

JOSE RIZAL Albert Strasse 40 11.

3 Aydn sa naglathala ng Epistolario, ang mga ito'y nauukol sa mga wika at kasaysayan ng bayan, na nasa aklatan ni Rizal. Marahil ay tumutukoy sa mga akda ni Von Humboldt, ni Imbrio, Chamberlain at iba pa. 4 Ang karamihan sa mga prayle ay nag-aaral lamang ng wikain upang sa papaano mang paraa'y makaunawa ng salita ng bayan. Sinisikap nilang matuto sa loob 路ng lalong madaling panahon upang makapagpakumpisal, palibhasa'y ang karamihan sa bayan ay hindi nakauunawa ng kastila, at dahil d ito'y hindi makapangumpisal kundi sa wikang katutubo. Gayundin ang mangyayari sa mga kastilang napru-irito sa Pilipinas, maging sila'y mga kawani 0 anuman.

Solat BIg. 3

Mga talasalitaang tagalog-aleman ni Blumentritt. Nin~nais makilala ni Rizal si Kern. At makabili ng isang aklatan sa VIenna. - Magaaral ng wikang olandes "sapagka't maraming sinulat ang mga Olandes tungkol sa amin." - Ang mga prayle. - Ang mga kayamanan sa lupa't sa langit. - "Ipapalit sa kayamanan narnin ang mga kayamanan ng kalangitan." Kung mapag-aaralan sana ni Blumentritt ang pamumuhay narnin sa mga nayon. - An~ Kristiyanismo, ay lalong dakita at kahanga-hanga sa Europa. Ang Katolisismo ay lalong maganda kaysa protestantismo.

Leipzig, Ika-22 ng Agosto, 1886 PINAKAMAMAHAL KONG GINOO:

Ikinalugod ko ang pagkakatanggap ng inyong liham gayundin ng inyong bagong akda 1 at dinaramdam kong wala akong maigaganti ngayon sa inyong kaloob. Umaasa akong ang bagong kat hang ito'y katulad ng lahat ng sinulat ninyo na taglay ang pagsisikap, pagmamatyag, pag-iingat at katalasan ng isip. Binasa ko 1 Ang sulat na ito'y wala sa Epistolario RizRlino. Alinsunod sa naglathala ng Epistoiario, ang bagong akdang ito ni Blumentritt ay dili iba't ang Talasasalitaang Tagalog-Aleman (Vocabulario Tagalog-Aleman). Gayunma'y inaakala naming hindi tumutukoy sa talasalitaan g ito, sapagka't sa dakong huli ng sulat ay sinasabi ni Riza! na nabasa na niya ang dalawang talasaHtaan ni Blumentritt at ipinalalagay naming ang isa sa moga iyon ay 路ang Talasalitaang Tagalog-Aleman; samakatuwid, bago tang gapin ni Rizal ang bagong akdang naeabi ni Blumentritt ay mayroon na siya ng dalawang t!a1asalitaang nabanggit.

-4-

-5na ang dalawang talasalitaan2 ninyo at ikinamamangha ko n~1 kayo'y nakapagsumakit nang napakalaki upang pag-aralan ang isang wikang napakahirap, gaya ng tagalog. Ang maliliit na kamaliang matatagpuan sa mga iyon ay hindi maipasasarili sa inyo, sapagka't ang mga tagalog na rin ay nahuhulog sa gayong mga kamalian, ni sa aking pantas at matalinong kaibigang si Doktor T. P. de Tavera na nagpamalas din ng malawak na kaalaman sa kanyang mga pagpapaliwanag at nakapagdulot sa akin ng isang kasiya-siyang pagkakamangha. Ipahihiram ko sa inyo ang kanyang mga akda3 nang isang linggo lamang, sapagka't iyon ay kailangang-kailangan ko rin. Ang mga paliwanag ko ay maaari ring pakinabangan ninyo, marahil. Ninanais kong mabasa agad ang inyong bagong aklat, kaya nagmamadali akong tapusin ang sulat na ito. Ipagpaumanhin ninyo ang maraming kamaliang ang dahilan ay Jng aking pagmamadali sa pagsulat sa inyo. Nang talakayin ninyo sa akin ang mga Pamantasan at mga Propesor ay inyong pinukaw ang aking marubdob na pananabik, nais ko sanang matupad ang lahat ng ipinapayo ninyo. Ibig ko sanang makilala si Doktor Kern 4 sa Leiden; ninanais ko sanang makapagsadya sa Vienna upang bumili ng isang buong aklatan; datapuwa't kinakailangang ako'y magtiis-tiis sapagka't wala akong panahon ni pagkakataon para sa bagay na iyon. Hindi ko nakikilala si Propesor Gabelentz;5 ngayo'y nasa panahon kami ng pagpapahinga at hindi ako makatitigil nang mahabang panahon sa Leipzig. Mag-aaral din ako ng wikang olandes,6 sapagka't ang mga Olandes ay aming mga kapit-bahay at maraming sinulat tungkol sa amino Sumasang-ayon ako sa inyong pamamaraan ng pag-aaral ng mga wika. Bukas ay maghahanap ako ng mga akda nina WaitzGerland at Wallace sa aklatang pambayan;7 kung kaya kong is a2 Inaakalang ang isa ay ang Talasalitaang Taga!og-Aleman; tungkol naman sa isa pa ay hindi matiyak kung ano. 3 Sang-ayon sa naglathala ng Epistolario, eng mga akdang ito ay nauukol sa pag-aaral sa mga wika at sa mga lahi sa Mindanaw. Marahil ay tumutukoy din naman sa dalawang talasalitaang nabanggit. 4 Si Kern ay propesor ng sanskrito sa Unibersidad ng Leiden, Olanda, at kaibigan ni Rizal. 5 Tinutukoy si Dr. Gabelentz sa Leipzig, na siyang binanggit ni Blume<ntritt kay Rizel. 6 Pinag-aralan sa kanyang sariIi noong siya'y nasa Alemanya, marahil, at pagkatapos ay ipinagpatuloy ang pag-aaral sa Belhika, noong siya'y nasa Bruselas. 7 Mga akda tungkol sa mga kaalaman sa Iahi.

-6lin ang mga akdang iyon ay aking gagawin at ipadadala ko sa inyo ang salin upang inyong mabasa't maiwasto. Hinaharap ko s rin ang iba pang mga pag-aaral sa sandaling ito. Sakaling hindi ako magkakasakit sa mga buwang ito, ay tiyak na paroroon ako sa Dresden, kahit na upang magkaroon lamang ng karangalang makamayan ang isang taong lubhang karapatdapat at napakadakila ang ugali na gaya ninyo. Ako'y yayaong patungo sa nasabing pook sa buwan ng Setyembre 0 Oktubre. Binabalak kong makarating sa mga huling araw ng Oktubre sa Berlin at tumigil doon ng dalawa 0 tatlong buwan. Gaya ng sukat. mahintay ay dadalaw ako sa mga araw na iyon kina Propesor Virchow at Jagor,9 sakaling mapagkakalooban ninyo ako ng mga liham ng pagtatagubilin para sa kanila. Hindi ko lilimutin ang inyong paalaala tungkol sa relihiyon. Inaamin kong nakagawa ang mga prayle ng maraming kabutihan, o sakaling hindi gayon ay ninais man lamang nilang gumawa ng mga iyon. Datapuwa't ipahintulot ninyong sabihin kong malaking di sapala ang tinamo nilang pakinabang sa kanilang mga paglilingkod, unang-upa'y sapagka1t tinatanggap nila ang mga kayamanang-Iupa, at pagkatapos ay ang mga kayamanang-Iangit din; at sapagka't sa katotohana'y ipinagpalit nila ang mga kayamanan ng langit sa mga lupa ng aming mga nuno, bagaman ang buhay sa lupa . . . ay hindi siyang tunay na buhay kristiyano, at gayon ma'y nararapat kaming mabuhay na gaya ng ibang tao. Ginoo: nakikilala ninyo ang aming bansa sa pamamagitan ng mga aklat na sinulat ng mga prayle't mga Kastila na nangagsipian ang isa't isa. Kung sana'y lumaki sa isa sa aming mga nayon, gaya ko, at inyong namalas ang mga tinitiis ng aming mga taong bukid, ay magsisimpan kayo ng isang kaalamang totoong naiiba tungkol sa katolisismo sa Pilipinas. Nagkaroon ako ng pagkakataong makapag-aral ng mga relihiyon sa Europa; doo'y natagpuan kong dakila't maka-Diyos ang Kristiyanismo; ang kato8 Mga pag-aaral tungkol sa mga wika at sa mga relihiyon, sang-ayon S'3 mga salaysay ni Dr. Viola sa kanyang akdang pinamagatang Anll mga PalllaIakbay namin ni Dr. Riza1. 9 Si Dr. Rudolf Virchow, ay isang Antropologo at pangulo ng Sociedad Antropol6gica sa B~Tlin. Sa pamamagitan ng tagubilin ni Blumentritt ay nakilala't dinalaw ni Rizal si Dr. Virchow, gayundin naman si Feodor Jagor, bantog na "naturista," may katha ng akdang "Reisen in den Philippines". Si J agor ay siyang nagmasakit kay Rizal sa isang pangyayari sa Pulisya sa Berlin nang si Rizal ay paghinalaang isang tiktik ng mga pranses.

- -7 lisisrno ay nakaaakit, rnatulain at ang kristiyanisrno na rin ay pinaging rnatulain at pinaganda, higit na rnaganda kaysa rnatabang na protestantisrno. Hindi nakikilala ang rnga pagkakaibang itu ng arning rnga taong bukid.10 Ipagpatawad ninyo ang aking pagtatapat, na rnarahil ay ipalalagay ninyong kakatwa sapagka't kailanrna'y hindi kayo nakanmg ng gayon. Kaipala'y rnagugunita ninyo ang kata-kata ni Lessing, tungkol sa bata't ahas. Ang bawa't tao'y surnusulat ng kasaysayan sang-ayon sa kanyang rnga hangarin. Pag-utusan ang inyong lingkod,

JOSE

RIZAL

)

10 Sa pagbasa sa m,ga talataang ito dili ang hindi mamamangha ang sinuman sa pangyayaring si Rizal, na 2S taong gulang lamang noon, ay nakapangahas, hindi lamang magtuwid 0 magtumpak ng kuro at palagay at halos humamon sa pakikipagtalo kay Blumentritt, na isa nang saney aT kinikilalang paham, kundi buong katapangan pa lI'ing nakapagpahayag ng kanyang kuru-lruro at isipang kaiba ng kay Blumentritt, na anupa't sa gayo'y parang ipinamukha kay BJumentritt ang mga maling pagpapalagay nito. Ito'y maliwanag na nagpapakilala ng matibay na kalooban at damdamin ni Rizal at ng katigasan ng kanyang kaasalan.

Sulat BIg. 4

Salin sa Tagalog ang dula ni Schiller. - Mga akda ni ryreyer sa "Bibliotheca Philippina." - "Ang tanang nauukol sa ~king bayan ay pinananabikan ko." T ungkol sa mga 19urot ill Doktor Hans Meyer. Upano matutuhan ang Ii him ng mga o "S apat na ang kapandiwang aleman. ranoalang makasalong min san sa b inyong hapag."

Leipzig, Ika-2 ng Oktubre, 1886 MINAMAMAHAL KONG GINOO:

Ipinamamanhik ko sa inyong ipagpaumanhin ang hindi ko pagkakasagot agad sa inyong sulat, na totoong kinalugdan ko na gaya rin ng iba; datapuwa't ako'y abalang-abala at ngayo'y naaabala pa sa isang madaling gawaing inihabilin sa akin ng aking mga kababayan. Hiniling nila sa akin na isalin sa tagalog ang mga akda ni Schiller. 1 Madali ninyong mahahaka kung gaano kahirap para sa akin ang ganitong uri ng gawain, lalung-Ialo na 1 Sa pamamagitan ng kanyang kapatid na si Paciano ay hiningi kay Rizal ng kanyang mga kaibigan na isalin sa Tagalog ang mga akda ni Schiller, at isa sa mga dulang tinagalog niya ay ang Guillermo Tell na ipinadala sa Kalamba sa ilalim ng pamagat na GUILLERMO TELL. TRAHEDYANG TI. NULA NI SCHILLER SA WIKANG ALEMAN, na natapos nang mga unang araw ng Oktubre. Ang orihinal ng saling ito'y nawala. Hiningi ito ni Rizal sa Kalamba noong siya'y pabalik na sa Europa (1.888); ipinadala naman sa kanya, nguni't hindi malaman kung ana ang kinahanggahan nito. Tingnan din ang talang (1) ng sulat BIg. 361 ng Aklat V ng Epistolario. Hindi malaman kung naipagpatuloy niya ang pagsasalin sa Tagalog ng Fausto ni Goethe, nguni't tila hindi natuloy. (LLR) Noong 1907, ang Guillermo Tell ay ipinalimbag ni Ponce, na may paunangsalita at mga tala nito. (LLR)

-8-

-9sapagka't gaya ng natatalos ninyo, ay may ilang katangiang sarili ang aming wika na ang pamaraan ng pagsasaysay ay ibang-iba sa nakagawian sa wikang aleman. Kinakailangan kong unawain at pag-aralan muna ang bawa't parirala at humanap pagkatapos ng naaagpang na salitang tagalog, at iwasan nang buong ingat ang pagpapaliguy-ligoy at mga kaparaanan ng pagsasaysay na sariling kanya ng wikang aleman. Gayunma'y ikinasisiya ko ang kaisipang magkakaroon ako ng karangalang pakahuluganan ang dakilang si Schiller sa mga Pilipino. Umaasa rin akong makaparoroon sa Dresden sa mga huling araw ng buwang kasalukuyan. Ang Tagapayo ng pamahalaan, -;i Doktor A. B. Meyer,2 ay nakapukaw nang gayon na lamang ng aking pananabik, sa pamamagitan ng kanyang mga aklat na binanggit ninyo sa inyong ''Bibliotheca Philippina." Ang tanang nauukol sa aking bayan ay lubhang pinananabikan ko. Hindi pa nalalaunang ako'y pinadalhan ng kaibig-ibig na si Doktor Hans Meyer3 ng isang sipi ng kanyang aklat na tumatalakay sa mga Igurot; kayo'y napag-usapan din namin. Ninanais ko sanang makatigil ng isang taon pa sa Alemanya (at sa Austria rin), sapagka't marami pang kapintasan ang aking paggamit ng wikang aleman, at hindi ko pa natatalos ang lihim ng mahihirap na pandiwang aleman. Iyong mga nagtatapos sa pantig na ver, er, an, be at iba pa ay madalas gamitin at hindi ko maunawaan kung bakit. Dahil dito'y binabalak kong tumira ng labing-apat na araw sa darating na tagsibol na Leitmeritz. 4 Sangayon sa mapa, ang pook na iyon ay malapit sa mga bundok at ikinagagalak ko ang bagay na ito, sapagka't sa gayo'y mapagaaralan ko rin doon ang pamumuhay bohemyo. Ipinagpapaund ko na ang pasasalamat sa pag-aanyaya ninyo at ninanais kong makaganti sa inyong kagandahang loob, balang araw, sa Pilipinas. 2 Si Dr. Adolph Bernard Meyer, Patnugot ng "Museo Etnografico" sa Dresden Kasangguni sa Korte, na sumulat ng maraming akda tungkol sa rnga sulirani~g pilipino; isa rin siyang etnografo, argueologo, linguista at maka-pilipino. Tumulong kina Rizal at Blumentritt sa mga hinu-hinuha 0 kuru-kuro tungkol sa isang KoOdigong insik ng dantaong XIII. 3 Si Dr. Hans M\eyer, puno ng "Instituto Biblioga-afico" sa Leipzig, may katha ng isa sa mga lalong magaling na talatinigang "enciclopedico" sa Alemanya; sumulat ng isang aklat tungkol sa mga igurot, at inihandog ang isang sipj nito kay Rizal; naglakbay sa Pilipinas nang taong 1882. Nakilala ni Rizal si Dr. Hans Meyer sa Leipzig nang 1886. 4 Dumating sa Leitmeritz nang ika-1:30 ng bapon ng ika-13 ng Marso, 1887, at do;)'y lurnagi ng Hang araw at tumira sa Otel Krobs. Sa himpilan ng tren ay sinalubong siya ni Blumentritt.

-10Sakaling ako'y daraan diyan sa ta6ng darating, ay hindi ko mapa uunlakan ang inyong kaibig-ibig na alok na sa inyo ako tumuloy: sapat na ang karangalang makasalo akong minsan sa inyong hapag upang magsimpan ng alaala tungkol sa inyong sining ng pagluluto. Kaya nga: malt'wanag at mabuting titik; huwag magmalabis. Hindi ko nalalamang kayo pala'y may asawa, kung alam ko'y napaabot ko disin ang aking mapitagang pakumusta sa inyong minamahal na maybahay.5 Datapuwa't mabuti na ang huli kaysa hindi kailanman, ang saad ng isang salawikaing kastila at ngayo'y ibig kong lunasan ang aking pagkukulang, at ipinamamanhik ko sa inyo na paabutin sa inyong maybahay ang aking mga paggalang at lalong magiliwing mga kumusta. Ang liham ko'y walang iniwan sa hapag ng mga dukha; ang pampagana at ang himagas ay sinasangkapan ng patatas. Ipinamamanhik ko rin sa inyong pagpaumanhinan sa aleman kong kakila-kilabot, sapagk'a't sa buong buwang ito'y hindi ako nakapagbukas kahit isang balarila. Maging mabuti nawa kayo; sa sandaling magkaroon ako ng isang mahalagang bagay na tatalakayin ay susulatan ko kayo; samantala'y ikalulugod kong uliting ako'y Mapitagang sumasainyo. JOSE RIZAL

5 Ang maybahay ni Blumentritt, na nagngangalang Rosa, ay nalugod ng gayon na lamang kay Rizal at ilto'y ipinalagay na parang isang anak 0 kapatid gaya rio naman ng pagpapalagay ng kanyang asawa

Sulat BIg. 5

Dumalaw sa "Museo Antropol6giko at Etnognlpiko" ng Dresden. Naging magiliwin si Dr. Meyer kay Rizal.

Jager Strasse 71. III, Berlin .. . Ika-4 ng Nobyembre, 1886 PINAGPIPITAGANAN KONG PROPESOR:

Noong ika-30 ng buwang nagdaan ay nagkaroon ako ng karangalang makadalaw kay Doktor A. B. Meyer sa ''Museo Antropo16gico at Etnografico" ng Dresden. Siya'y isang taong kagiliwgiliw nang gayon na lamang, at nagpamalas ng katamisang-loob na ipamanhik sa aking bumalik kinabukasan upang ipakita sa akin ang Museo, sapagka't nang araw na iyon ay hinaharap niya ang isang kasamang tutungo kinabukasan sa N uwebe Ginea, l at humihingi ng ilang kaalaman tungkol sa paglalakbay. Pinasasalamatan ko kayo sapagka't ang kagandahang-asal na iyon a y utang sa inyong liham ng pagtatagubilin. Ipinalalagay kong totoong mahalaga ang museo2 at dinaramdam kong hindi ako nagkaroon ng lalong mahabang panahon upang iyo'y mapag-aralan. 1 Matagal-tagal ding hindi nakausap ali Rizal si Dr. A. B. Meyer sa kanyang unang pagdalaw, sapagka't ito'y nakikipanayam noon sa isang kaibigang pasasa Nuweba Ginea. Tinanggap niya kinabukasan, ika-31 ng Oktubre, 1886. 2 Isang bantog na museong itinatag ng kilalang si Bastian, at ang tagapamahala ay si Dr. A. B. Meyer. Dinalaw ni Rizal ang museong ito na pinagpakitaan sa kanya ng mga kasangkapang pampalamuti at mga kagamitan sa paglulugso ng purl sa mga pulo ng Palaw at ng mga nakaiigayang bagay-bagay sa ilang libingan sa Pilipinas.

-11-

-12N gayo'y nasa Berlin3 ako at dito ko binabalak paraanin ang taglamig; ang silid ko'y nasa Jager Strasse 71, III; naririto akong lagi nang nalalaan sa anumang ipag-uutos ninyo, at bagama.1 walang gaanong halaga ang maipaglilingkod ko ay gagawin ko ang lahat ng aking makakaya upang kayo'y masiyahan. 1

Mapitagan kong binabati ang karapat-dapat na maybahay ni Blumentritt at inuulit kong ako'y SumasClinyo, RIZAL

)

3 Si Rizal ay dumating sa Berlin, b uhat sa Dresden, nang mga unang araw ng Nobyembre, at doon siya nagparaa n ng tagllmlig, at doon din inayos at ni. lirnbag ang kanyang Noli.

Sulat BIg. 6

"Antropolohiya no maa unang tao" ni Waitz. - Ang kaisahan ng lahi ng sangkatauhan. ~ ~g salin ng akda ni Schiller at ang ~ga kuwento ni Andersen ay ipinadala sa kanyang pamangkin. - "Gagamitin ko ang Aklatang Makahari para sa kasaysayan ng aking bayang tinubuan." - Ang akda ni Chamisso at ang kanyang karanasan tungkol sa isang prayle. "Tayong dalawa'y parang moa bulag at bingi: nag-uusap tayo nang hindi nagkikita ni nagkakarinigan." Isang pagtatanghal ng mga 19urot sa Hardin ng Madrid.

Daang Jager 71, Berlin Ika-22 ng Nobyembre, 1886 PINAKAMAMAHAL KONG GINOONG PROPESOR:

May isang linggo na ngayong tinanggap ko ang inyong kalugud-lugod na liham1 datapuwa't hindi ko kayo tinugon agad sapagka't hinihintay ko ang tugon ng mga tauhan sa Aklatang Makahari kung sila'y mayroon niyong akda nina Waitz-Gerland at Wallace. Sa wakas ay ibinigay sa akin ngayon ang "Antropolohiya ng mga unang tao," na sinulat ni Waitz, kaya ako'y nag路 mamadali sa pagtatanong sa inyo kung iyon nga ang aklat na kina1 Tumutukoy maa-ahil sa sulat big. 111, Tomo I ng Epistoiario, nang ika14 ng Nobyembre, 1886, na siyang kasagutan ni Blumentritt sa unang sulat ni Rizal noong petsa 4 ng Nobyembre. Sa nasabing sui at b1(g . . 111 ay burnabanggit si Blumentritt ng isang Museo Etnograpiko, ng Biblioteka Real 0 Aklatang Makahari, na kinalalagyan ng maraming rnatatandang akda tungkol sa Pilipinas nang taong rnakatang alemang si A. Von Chamisso buhart sa Pilipinas nang taong 1826. Sa mga akda ay sinasabing rnay isang Mor~a at isang Coar bes.

-13-

-14kailangan ko. Ang tanging tinatalakay niyon, kung hindi aka nagkakamali, ay ang kaisahan ng lahi ng sangkatauhan, hindi nababanggit sa nasabing aklat ang mga ngalan nina Gerland at Wallace. Hiningi ko rin ang akda sa aklatang bayan ng Leipzig, datapuwa't sinabi nilang wala sila niyon, kaya hindi ko maisalin ang bantog na kabanata. Ipinakikiusap ko sa inyong isulat sa akin ang tumpak na pamagat upang masimulan agad ang pagsasalin. Ipinadala ko na sa aming bahay ang mga malulungkot na dula ni Schiller at ang mga kuwento ni Andersen para sa aking pamangkin;2 ninanais ko ring makagawa ng kaunti para sa agham at kasaysayan ng aking bayang tinubuan.3 Iyo'y magagawa kong mabuti sa Aklatang Makahari. N akikilala ko ang aklat na dinala ni Chamisso buhat sa Pilipinas. Binasa ko ang kanyang mga tula at ang paglalarawan ng kanyang paglalakbay at karanasan tungkol sa isang prayle, na siyang kaisa-isang taong bastos na nakita niya sa Pilipinas. Sumasang-ayon ako sa makata, at kayo rin, minamahal kong Ginoong Propesor, ay gayon din ang magiging palagay ninyo sa loob ng madaling panahon. Hahanapin ko ang mga aklat kapag nalaman ko na ang mga pamagat; dito'y walang talaan para sa madIa, datapuwa't napakamura ang paggamit ng isang aklat; ito'y sa halagang 25 penike lamang.4 Hindi ako makadalaw kina ginoong Jagor at Virchow6 sapagka't hindi ko sila nakikilala at wala naman akong masasabi o maipagkakaloob sa kanila. Dahil dito'y ayoko silang abalahin. 2 Ang tanging pamangking la laking may sapat na gulan g upang makabasa na ay si Emilio, anak ng kanyang kapatid na si Narcisa ; samakaruwid ay dimalayong dito tumutukoy sa pamangking ito, bagaman nang ta6ng nabanggit, si Rizal ay may dalawa nang pamangking babaing malaki-Iaki na: si Angelica na may walong taong gulang, kapatid ni Emilio, at si D e lfina Herbosa, may anim na taon at a nak ng kanyang kapatid na si Lucia. An g mga saling ito sa Tagalog ~ Guillermo TelI at mga kuwento ni Andersen ay pawang ginawa sa Berlin pang 1886 at hindi sa Kalamba, gay a ng sinasabi ni Retana sa kanyang Vida y Escritos. Hiningi ni Paciano (Sulat BIg. 104) ang saling ito sa TagJalag upang ipalimbag sa Pilipinas, nguni~t hindi ito naisagawa. (LLR) NBllIg dakong huli'y ipinalimbag ng Kawanihan ng Aklatang Bayan. OPB) 3 Tumutukoy sa Sucesos de las Islas Filipinas ni Morga. 4 Ang mga bayad na ibinibigay sa pa,gbasa ng mga aklat sa Aklatan. 6 Si Dr. Feodor Jagor ay isang bantog na "naturalista," may katha ng Reisen in den Philippines, na inihulog sa kastila ni Sebastian Vidal y SoleI!" nang 1875, sa ilalim ng pamagat na Mga Paglalakbay sa PiUpinas. Si Dr. Rudolf Virchow ay isang antrop6logong bantog sa buong daigdig, na noo'y pangulo ng "Sociedad EtnogrMica de Berlin," na nang dakong huli'y naging kaibigan at kapalagayang lo ob ni Rizal. Si Virchow ang nagmungkahi at nane:atawan sa pagdaraos ng isang luksang lamayan noong ika-20 ng N obyembre ng 1897 n g "Sociedad Antlropol6gica de Berlin" sa karangalan ni Rizal.

--15Ipinagpapauna ko ang pasasalarnat dahil sa inyong larawan: ngayo'y wala akong larawan at ako'y napakakimi na hindi ako makapangahas magparetrato, gayunma'y iisipin ko rin iyon. Hinihintay ko ang inyong larawan. Sa ngayon ay katulad tayo ng dalawang taong bulag at bingi: nag-uusap tayo nang hindi nagkikita ni nagkakarinigan,6 alalaong baga'y "mutuum coecumque sermo," (pag-uusap ng mga pipi't bulag). Huwag ninyong pansinin ang Tanghalan ng mga Pilipino S3 Madrid. 7 Sang-ayon sa mga pahayagan at mga balitang tinanggap ko, iyo'y hindi magiging Pagtatanghal ng Pilipinas kundi isang Pagtatanghal ng mga Igurot na magsisitugtog, mangagluluto, magslSlawit at magslSlsayaw. Datapuwa't ipinanganganib ko ang mga kahabag-habag na mga taong iyon. Sila'y itatanghal sa Hardin ng mga hayop sa Madrid, at sapagka't ang kanilang daramtin ay ang karaniwang suot nilang halos hubad ay magkakasakit sila ng mabigat na "pulmonia." Ang sakit na ito'y karaniwang-karaniwan sa Madrid at kahit ang mga taga-Madrid ay nagkakasakit niyon, gayong nakabalabal pa sila. Kumusta sa inyo at sa inyong maybahay. Hindi ko na kai 路 langang uliting ako'y lagi nang nahahanda sa anumang mamarapatin ninyo. Ang inyong lingkod. RIZAL

6 Hindi pa man nagkakakilala IIi nagkikilta ay nagsusulatan na sina Rizal at Blumentritt. Silang dalawa'y nagkita pagkatapos nang si Rizal, kaaama ni Dr. Maximo Viola, na taga-Bulakan, ay 'IIlagsitungo sa Leitmeritz noong ika13 ng Mayo ng 1886; bago dumating doon ay nagpadala muna ng hatid-kawad kay Blumentritt buhat sa Totschon. Tungkol sa wikang lating isiningit si Rizal na rin ang nagtuwid pagkatapos at ipinagtapat na siya'y nagkamali sa paggamit ng palayon sa halip ng paaring pang-maramihan, gaya ng nararapat. 7 Tinutukoy ang Tanghalang tinatawag na Tanghalang Pilipino 0 Pangkalahatang T3!Il'ghalan ng Kapuluang Pilipinas na idinaos ng 1887 sa Madrid, sa pook na tinatawag na "Campo Grande del Buen Retko," na sumasaklaw ng may gusali (ang ilan sa mga ito'y nangakatayo pa hanggang ngayon) gaya ng Gusali ng Industriya, ang Gusali ng Bobug 0 ~istal at iba pa. May matuwid si Rizal sa pangangamba sa pagkakasakit ng mga pilipinong dinala sa Tanghalan, gaya ng mamamalas sa dakong huli.

Sulat BIg. 7

Salin ni Rizal ng Etnograpiya ng Mindanaw.-Ang mapa ni Rizal.-Mga alaala ng Ateneo. - "Iyo'y masasayang panahon . . . " - Magpapalimbag si Rizal ng isang heograpiya. - Bilang isang akda ng pagpapaliwanag tungkol sa mga Malayo. - Higit na nag-uukol ng panahon ang m&a taga-ibang lupa kaysa mga Pilipino na fin tungkol sa Pilipinas. - Ang mga sinulat ni Blumentritt sa wikang kastila.Ang wikang Timmy. - Isasalin si Waitz - Ang akda ni Humboldt ay kahanga-hanga. - Dadalawin ni Rial ang mga paham na sina Virchow at Jagor. - Isang larawang etnograpiko.

Daang Jager 71, Berlin Ika-28 ng Nobyernbre, 1886 MINAMAHAL NA GINOO:

Pagkatanggap na pagkatanggap ko ng inyong sulat ay naparoon ako agad sa Aklatang Makahari upang hingin ang binanggit na rnga aklat. 1 Tinanggap ko ang rnga iyon kinabukasan, datapuwa't hindi ibinigay sa babaing inutusan kong kurnuha ng rnga iyon ang rnga polyetong nagpapaliwanag, liban sa Torno 28. Sapagka't nang ar~w na iyo'y masarna ang aking pakiramdarn ay 1 May kinalaman sa sulat bIg. 113 ng Epistolario, na itinatagubilin d'OOn ni Blumentritt kay Rizal na hanapin ang mga aklat na sumusunod: Anthropolo/Jies des Naturvelker, antropolohiya ng mga kauna-unahang bayan ni Waitt; ang akda ni Guillermo de Humboldt tungkol sa wikang Kawi, ang Mapa ni Waitz-Garland Pettermans ~eo/Jr. MitthejJun~en, dagdag na polyetong bIg. 67, at ang tomo 19 fig Berliner Zeitschrift fur Erdkunda.

-16-

-17pinabayaan ko na; sinimulan kong gumawa at isinalin ang mahalagang lathalain ninyo tungkol sa etnograpiya ng Pulo ng Mindanaw. 2 Ang maliit na gawaing ito, na natapos ko nang tatlong araw, ay ipinadala ko sa inyo na kalakip nito; may mga kamalian ang salin nguni't hindi maiwasan ang mga iyon sapagka't kinakailangan kong isauli bukas ang aklac ngayo'y iniwawasto ko ang aking mapa ng Mindanaw, at ang pinagbabatayan ko'y ang sa inyo; ang mapa ko'y matanda na: ginawa ito noong 1852. 3 Ang maingat ninyong gawa ay ikinagalak ko nang gayon na lamang, pumukaw sa akin ng matatandang gunita ng mabubuting kaibigan: ang gumuhit ng mapa ni Heras ay ang aking kaibigan sa kamusmusan at kasama kong tumira sa dalubhasaan ng mga Paring Hesuwita; siya'y nagngangalang Anson 4 at noong igi nuguhit niya ang mapa, sa utos ni Pare Heras na aming kaibiga't puno, ay dumaraing siyang ang gawain ay nakababagot. Si Pare Paste1l5 ay siyang pinakamabuting kaibigan ko, siya ang lalong natatangi at lalong maraming ginawang paglalakbay sa mga misyonerong Hesuwita; siya'y masipag din nang gayon na lamang; ang larawan niya'y iginuhit ko sa alaala,6 datapuwa't iyo'y kinuha sa akin ni P. Francisco Sanchez. Wala kayong sinasabing anuman tungkol sa isang Pare Federico Vila: 7 siya'y pantas-wikJ, nakapagsasalita rin siya ng aleman, pranses, ingles, griyego, latin, at iba pa. Bagay sa latin, ay inaamin kong ako'y nakagawa ng isang malaking lapsus Nnguae et calami (pagkakadulas ng dila't panulat) sa huli kong liham: 8 ang sinulat ko'y isang di map aniniwalaang palay6n sa halip ng isang paaring pangmaramihan: patawarin nawa ako ng Diyos at ng aking propesor na si Pare Francisco Sanchez. Nagugunita ko pa ang mga kapaguran ni P. Torra9 2 Etnograpiya ng Pulo ng Mindanaw ni F. Blumentritt. 3 Mapang isinaayos sa harap ng mga kamalian ng Waitzgerland at ng mga pagtutuwid ng Pettermans geogr. Mitthei1ungen, gayundin ng kay Blumen-

tritt. 4

Si Glicerio Anson na kasarna ni Rizal na nag-aral ng topograpiya sa Ate-

neD. S Si Padre Pablo Pastells ng Compania de Jesus. Nang si Rizal ay ipatapon sa Dapitan, si P. Pastells ay siyang "superior" ng mga Hesuwita, na nakatalo ni Rizal, sa pamamagitan ng pagsusulatan, hinggil sa mga suHraning relihiyoso. 6 Saan naroon ngayon ang larawang ito ni P. Pastells? Hindi mapag-aalinla.nganang ito'y itinago ni P . Francisco de Paula Sanchez, ang propesol!" ni Rizal na lalong nagmahal sa kanya; nguni't hanggang sa mamatay si P. Sanchez ay hindi nabanggit iyon ni ipinagbigay-alam man lamang. 7 Si P. Federico Vila, ay isa ring hesuwita ne naging propesor ni RUal sa Ateneo. 8 Tumutukoy sa pariralang Mutuum coecumque Sermo. 9 Si P . To1'!l'a, ay isa ring hesuwita, na naging propesoT ni Rizal.

-18noong kanyang ihabilin sa akin ang kauna-unahang dahon para sa "Mga Sulat ng mga Pare at iba pa;" masasayang araw ang mga iyon ... datapuwa't sukat na ang mga alaaia at bumalik tayo sa inyong mahalagang akda.lO Iyo'y isinalin ko upang magamit ang ilang mga talang mahalaga sa isang maliit na aklat ng heograpiya para sa mga magaara.l,l1 na binabalak kong sulatin sakaling ako'y magkapanahon para sa gayong gawain. Tangi sa rito'y inaakala kong mahalagang malaman ng mga Pilipino na ang mga taga-ibang lupa'y higit na nag-uukol ng panahon sa mga Pilipino kaysa mga Pilipino na rin sa kanilang sarili; inaakaia ko ring iyo'y isang napakabuting akda ng pagpapaliwanag (Dagdag) hinggil sa mga Malayo. Marami sa mga akda ninyo ang naisalin na sa kastila; sana'y ilathala ang mga iyon nang sama-samang lahat sa isang tome at ang tomong ito'y isalin sa kastila : ang bilang ng mga Pilipinong nakapagsasalita ng aleman ay totoong kakaunti at ang karamihan sa mga iyo'y mangangalakaL Inihawig ko ang inyong mapa tungkol sa heograpiya sa mapang nasa akin (Coello) at nakatagpo pa ako ng lalong mara ing pagkakaiba kaysa binabanggit ninyo sa inyong kapana-panabik na lathalain: halimbawa, hindi ko natagpuan sa inyo ang malaking Lawa ng Mindanaw. - Tungkol sa wikang Tiruray12 ay gumawa ako kahapon ng isang maikling banghay, na matatagpuan ninyo sa dakong huli ng aklat: inaakala kong madaling matutuhan ang nasabing wika: maaaring balang araw ay pag-ukulan ko iyon ng lalong mahabang panahon. - Ang pagkakasalin ko'y may pagkamalaya sa i]ang dako, datapuwa't sinikap kong ang salin ay maalinsunod sa kahulugan tuwing hindi ko maisalin ayon sa tunog ng salita. Mapapansin ninyong iyo'y hindi mabuting-mabuti dahil sa hindi ko pa lubos 10 Ito'y ang Etnograpiya ng Pulo ng Mindanaw ni Blumentritt na nasusulat sa aleman at inihulog sa kastila ni Rizal. Bagleitworte zu meiner karte der lnsel Mindanao. Dahil sa "censura" 0> pagbabawal ay hindi nailathala sa Pilipinas, gaya ng balak ni Rizal. 11 Ayon sa napag-alaman, ang heograpiya ay hindi sinulat para sa mga estudyante 0 mag-aaral, bagaman sinasabi ng naglathala ng Epistolario na yao'y inihanda sa pamamagitan ng mga tala ng Etnograpiya ng Mindanaw ni Blumentritt. 12 Tinutukoy ang sinulat ni Rizal hinggil sa wikang Tiruray (isang lipi ng mga hindi binyagan sa Kanluran ng Mindanaw, sa katimugan ng Kortab3to). Hindi malaman kung saan naroon ang sinulat na ito. Tila ito'y muting hinarap ni Rizal nang siya'y mapatap:l!Il sa Dapitan. Ano ang nangyari at ano ang kinahinatnan ng mga akdang ito? Bagaman binabanggit ni Retana ang pagkakasalin ng Etnograpiya at ang pagpapalaki ng Mapa ng Mindanaw, ay hindi naman niya sinasabi kung saan naroon ang mga orihinal niyon, ni hindi binabanggit kung nailathala.

-19na nauunawaan ang wikang aleman. Ang mga bahagi 0 mga salitang hindi ko nauunawaang lubos ay aking sinalungguhitan upang tawagin ang inyong pansin sa mga iyon. Inaakala kong kayo'y abalang-abala, at dahil dito'y ipinamamanhik ko sa inyong basahin ang aking sulat-kamay kapag kayo'y may labis na panahon lamang: ang binabalak ko'y ipalimbag iyon sa Pilipinas at may sapat na panahon para sa bagay na ito. - Bukas ay sisimulan kong isalin si Waitz;13 may natitira akong tatlong linggo; sa panahong ito'y umaasa akong matapos ang pagsasalin. - Ang akda ni Humboldt14 ay karapat-dapat sa paghanga, at sapagka't hindi ko mabasang bU~ ay bibili ako ng isang sipi: naniniwab akong ang mga maliliit na kamaliang napansin ko sa aklat ay mga kamalian lamang ng palimbagan, gaya ng "n" na halip na "m," at ilang alituntuning hindi nasakyang mabuti ni Ginoong Esguerra. Kung inaakala ninyong hindi magiging isang pag-abala sa mga ginoong Virchow at Jagor ang aking pagdalaw sa kanila, ay pinasasalamatan ko ~ang maraming-marami ang inyong mabuting hang ad na ako'y ipakilala sa kanila. Ipinauubaya ko ito sa inyong pasiya; ang pagkakakilala ninyo sa kanila'y higit sa pagkakakilala ko at marahil ay natatalos ninyo ang kanilang paraan ng pagwawari-wari. Talagang ninanais kong makilala sila; ang kabantugan nila'y umaabot hanggang sa Pilipinas, datapuwa't iniiwasan ko ang mga pagdalaw kung wala akong sasabihin 0 paksang pakikipag-usapan; iyo'y ipinalalagay kong parang isang paglalagagalag na walang tiyak na paroroonan. Sa anu't anuman ay ipinauubaya ko sa inyong kapasyahan ang bagay na ito. N aniniwala akong ang pinakamabuti ay siya ninyong ipasisiya. Sa unang panig ng aklat ni Waitz, ay natagpuan ko ang ganitong babala: ''Hindi ipinahihintulot ang pagsasalin sa ibang wika." Paano natin malalaktawan ang babalang ito ng may-akda? Inaasahan kong tumanggap ng inyong larawan sa inyong huling sulat: ang aki'y saka na, 0 kaya'y magpapakuha ako ng larawang etnograpiko sa tagakuha ng larawan, 0 kaya'y ako na rin 13 Antropolohiya ng mga Kauna-unahang Bayan. Saan naroon ang saling ito? Ginawa ni Rizal ang pagsasaling ito kahit na may babala sa akda na "Ipinagbabawal ang pagsasalin sa ibang wikang banyaga," hindi niya natapos ang pagsasaling nasabi. 14 Tumutukoy marahil sa akda ni Homboldt hinggil sa wikang "Kawi 0 tungkol sa Mga Wika nf1 angkartg malayo polinesya."

- 20 ang guguhit sa harap ng salamin16 datapuwa't magiging kamukha ko at hindi ko ipagmamalaki. Maging mabuti nawa kayo, minamahal na ginoong Propesor; buhat bukas ay haharapin ko na nang pangatawanan ang aking pag-aaral ng kasaysayan. Magiliw ko kayong binabati. Sumainyo, RIZAL

HABOL: Nalalaman ba ninyong si Binibining Paz Pardo de Tavera16 ay ikakasal sa ika-17 ng Disyembre? Ang katipan ay ang aking kababaya't kaibigang J. Luna, na inyo nang nakilala, gaya rin ni Ginoong Hidalgo.

}

16 Ang larawang saa-iling guhit ni Ri zal ay iningatan ng anak na si Federico ni Blumentritt, "sa karangalan ni Rizal at ng Ama ko," gaya ng sinabi nita nang ipadala ang isang siping kuha sa pamamagitan ng potlOgrapiya sa Pilipinas. Ang sipi ng larawang ito'y nala thala sa Epistolario. If; Ang binabanggit ditong paz ay kapattid na babae ni Dr. Trinidad Hermenegildo Pardo de Tavera, manunulat na kaibigan ni Rizal, na naging kagawad ng Komisyon Sibil nang mga unang taon ng pamahalaang amerikano sa Pilipinas.

Sulat BIg. 8

Si Rizal ay pinuri dahil sa kanyang kathang may kinalaman sa heograpiya. - Ang lar~wan ni Blumentritt ay nasa kanyang ~lbum . - Upang siya y masama sa mga nakalulugod na gumta . Si - Ang sariling larawang ginawa ng bayani. Rizal, kasama ng binatang si Moret ay dadalaw kina Propesor Jagor at Virchow.

Daang Jager 71, Berlin Ika-9 ng Nobyembre, 1886 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ipagpaumanhin ninyo ang hindi ko pagkakasagot agad sa inyong sulat1 na tinanggap ko, kasama ng inyong larawan, sapagka't ako'y maysakit nang mga araw na iyon; nguni't nakabuti sa akin nang gayon na lamang ang pagkakarinig sa inyong mg.! papuri sa akin at sa maliit kong akda. 2 Inilagay ko ang inyong lara wan, na lubha kong pinahahalagahan, sa aking Album ng mga Pilipino, kasama ng aking mga kamag-anak at mga kaibigan. Ang pagkakasama ng inyong larawan sa album na ito ay maaaring walang halaga sa inyo, datapuwa't para sa akin ay makabuluhan nang gayon na lamang, sapagka't kung ninanais kong sariwain ang mga lalong nakalu1 Ang sulat na ito ay bilang kasagutan sa mga sulat bIg. 111 at 1,12 ng Epistolario. 2 Inaakalang tinutukoy ang Etnograpiya ng Pulo ng Mindanaw ni Blumentritt na inihul.og sa ka'Stila ni Riz ai, at hindi sa "munting heograpiya" para sa mlga mag-aanil, na binabalak gawin ni Rizal, gaya ng nasasabi sa Tala ng naglathala ng Episfolario.

-21-

-22 lugod na gunita, ay lagi ko kayong matatagpuang kasa-kasam3 ng mga iyon. Umaasa akong pararangalan din ng Espanya, sa pamamagitan ng pagka-mamamayang pandangal, ang mga piling taga-ibang lupang nag-aaral ng kanyang kasaysayan. Kalakip nito ang isang larawan kong guhit sa lapis3 na ipinadadala ko sa inyo, bilang pauna; sinasabing may pagkakahawig sa akin, datapuwa't hindi ko natitiyak kung mayroon nga. Sa sandaling magkaroon ako ng isang mabuting larawan ay ipadadala ko sa inyo; ang mga larawang nasa akin ay pawang inayos na 0 kaya'y masama ang pagkakakuha. Bagay sa aking pagdalaw kina Propes or Jagor at Virchow, ay nagbago ako ng isip.4 Isang anak na lalaki ng kagawad-bansang si Moret, isang parang kaibigan ko, ay naririto at may dalang mga tagubilin ni T. P. de Tavera para sa dalawang nabanggit na propesor. Sapagka't hindi pa nakapagsasalita si Ginoong Moret ng aleman ay ninanais niyang samahan ka siya sa kanyang gagawing pagdalaw. Isang tagubilin ninyo 0 pagbibigay-alam ng aking pagdalaw ay inaakala kong mapapakinabangan nang malaki. Hindi aka makagawang gaano, gaya ng aking ninanais; sumasakit ang aking dibdib at sa mga tandang napapansin ko, ay natatakot akong baka may malubha akong karamdaman. Noong ako'y bata pa, ay sinabi sa akin ng manggagamot ng Ateneo M unisipal na ako raw ay may simula ng sakit na sigam (simula ng tisis).6 3 Ang orihinal ng larawang itong iginuhit sa tinta 0 sa krayon ay iniingatan ng anak ni Blumentritt na si Federico. Ang isang siping gawa sa potograpiya ay ipinadala ng natuTang anak ni Blumentritt sa Pilipinas at makikitang nakalathala sa Torno V ng Epistolario. 4 Nag-aalinlangan si Rizal na duma law sa dalawang paham na alemang ito, sapagka't ';wa:a siyang masasabi ni anwnang sukat ipakipag-usap," ayon din sa kanya, palibhasa'y hindi niya nais na bagabagin ang mga yaonj nguni't ang pagdating ng anak ng ministrong si G. Segismundo Moret ay nagpabago ng kanyang palagay. ;; Sinasabi ni Dr. M. Viola sa kanyang HAng Paglalakbay narnin ni Dr. Rizal" na buong ingat niyang sinuri si Rizal, at wala siyang anumang nakitang sukat makapagpatunay ng hinala nito. Hindi pa siya nasiyahan sa kanyang ginawang pagsusuri ay itinagubilin pa niyang patin gin sa isang espesyaJis-tang aleman) at ito, matap::ls ang isang masusing pagsusuri ay nagpatunay ng gaya rin ng palagay ni Viola. Ipinalalagay ni Dr. Viola na ang karamdaman ni Riza: ay buhat sa panghihina nito sa ka1rulangan ng mabuting pagkain, at gayundin sa pagmamalabis sa paglalaro sa isang bulwagan ng palakasan, na anupa't nagtangkang makapantay 0 makaparis sa lalong malakas sa bulwagang iyonj nakatulong din naman, ayon kay Viola, ang malabis na pagkakahilig sa pag-aaral. Ang mga pagsusuring ito ni Dr. Viola at ng espesyalistang aleman ay ginawa pagkatapos ng Hang araw na su:atin ang suIat na ito, sapagka't noo'y hindi pa dumarating sa Alemanya si Dr. Viola.

- 23Hinihintay ko ang isa kong kababayang makakasama ko 6 upang hindi ako nag-iisang lubos. Niyayakap kayo ng inyong nagmamahal na kaibigan. JOSE RIZAL

}

6 Tumutukoy kay Dr. M.aximo Viola na katatapos pa lamang na tumanggap ng titulo ng pagka-mediko sa Barcelona, at makikipisan k a y Rizal sa Alemanya, matapos magdaan sa Paris.

Sulat BIg. 9

Nilalagnat, ang araw ay hindi sumisilay at ang hihip ng hangin ay napakalamig. - Isa pang tagahanga ni Blumentritt.. - Si Rizal, kasama ni Viola at ng binatang Moret sa gabing smusundan ng Pasko. - Sa Maynila, ang kainan sa hatinggabi sa piling ng mga kaanak. - Sa harap ng Beleng kinaroroonan ng Sanggol na Diyos. - Ang pinakamarikit na panahon sa Pilipin as. - Ang akda ni Ginoong Schuchhardt! - Ang mga ibang bahaoi ay agri somm,ia. - Sa hahp n g "Kofjaeger" ay "cortacabezas." - Ang isang bahagi ng salin ~i Waitz ay yari na.

Daang Jager 71, Berlin Ika-24 ng Disyembre, 1886 lTINATANGI'T MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Tinatanggap ko ngayong araw na ito ang isa pa ninyong sulat/ na gaya ng iba'y ikinagalak ko nang gayon na lamang. Hindi ko nasagot ang unang liham na may kasamang isang polyeto si Schuchardt,2 sapagka't noong aking matanggap, ay nilalagnat ako at ako'y nahiga nang maraming araw. Buhat noong Lunes ay umuulan ng yelo at natatakpan ng yelo ang mga bubong at mga daan, kaya't kinakailangang huwag lumakad nang matulin upang huwag madulas sa bangketa. Hindi nakikita ang Tinutukoy ang sulat bIg. 113 ng Epistolario. Ang sulat na ito ni Blumentritt na may kasamang isang polyeto Schuchardt ay wala sa Epistolario; hindi sasalang iyo'y hindi naingatan. 1 2

- 24 -

-25araw at nanunuot sa buto ang lamig ng hihip ng hangin. Datapuwa't isang kasiyahan para sa amin ang panonood ng ganitong mga pangyayari, na kailan ma'y hindi namamalas sa aming bayang tuwirang tinatamaan ng sikat ng araw. Isang kaibigan ko sa Pilipinas ang dumating na galing sa pag-aaral sa Barcelona;3 kasalukuyan siyang nag-aaral ng wikang aleman at ninanais niyang tumira nang siyam 0 sampung buwan sa Berlin. Kayo'y madalas naming mapag-usapan at gayon din ang inyong mga akda at ninanais niyang kayo'y makilala. Siya at ang binatang si Moret, na kapwa nagpapadala sa inyo ng kanilang bating pamasko, ay siyang magiging kasama ko sa notse buwena. Maraming salamat sa inyong magiliw na paanyaya ; ninanais ko sanang makapanood ng pagdiriwang ng punungkahoy ng Pasko, datapuwa't ang mga paanyaya sa akin ng mg:! mag-aanak na nakakikilala sa akin ay para sa Bagong Taon, sapagka't sila'y walang mga anak, marahil, 0 malalaki na ang kanilang mga anak. Sa aming bahay ay ipinaghahanda kami ng isang masarap na sopas sa hatinggabi at ang lahat ng mga kaanak ay kinakailangang dumalo' ang mga bata'y naggagayak ng isang Beleng may Sanggol na Hesus, mga hayop at iba pa. Ang panahong ito ay siyang pinakamarikit at kalugud-lugod sa Pilipinas. Nabasa ko na ang akda ni Ginoong Schuchardt,4 at ikinamamangha kong ang pantas na ito'y sumulat ng isang akdang napakahirap at ang mga kinasangkapang mga tala ay napakasasama. sapagka't maliban sa bahaging hinango kay Ginoong Labhart, kay Ginoong Tavera at ang kahuli-hulihang bahagi, ang lahat ng ibang ''bahaging kastilang pangkusina" ay hindi ni kastilang pangkusina ni tagalog, ni tunay na' kastila; iyo'y mga aegri somnia, alalaong baga'y mga panaginip ng isang maysakh, mga likha ng mga nahihibang na utak ng mga ginoong sina Entrala, Cafiamaque5 at iba pa. Sayang at si Ginoong Schuchardt ay hindi 3 Si Dr. Miaximo Viola ay kasama ni Rizal na tumira sa Berlin (Jager Strasse 71) at pagkatapos ay kasama rin ni Rizal na naglibot sa iba't ibang siyudad ng Alemanya; naging matalik na kaibigan ni Rizal at nag-abuloy dito ng salapi sa pagpapalimbag ng Noli Me Tangere. 4 Marahil ay ang akda ni Schuchardt na sa kanya'y ipinadala ni Blumentritt. Si Schuchardt ay propes or sa Instituto Tekniko sa Graz. 5 Sina Entrala at Canamaque ay mga manunulat na kastilang pahapyaw lamang na nagsisulat ng mga artikulo at mga ak:at tungkol sa Pilipinas. Sa mga aklat ni Francisco Canamaque ay nakikilala ang Recuerdos de Filipinas (M-ga Alaala sa Pilipinas) Madrid, 1877; Las Islas Filipinas, ikalawang pagkalimbag. Madrid, 1880, atbp. Si Caiiamaque ay naging Diputado sa Espanya, at sa-

-26uminom sa mga batis na lalong dalisay. Ang palaaral at mapagtiwalang pantas na Aleman ay nanghawak lamang sa matutunog na ngalan ng aming mga "manunulat." Ang "ka5tilang pangkusinang" ito ay sinasalita sa dalawang para an, alinsunod sa kung ang nagsasalita'y isang taal na tagaroon 0 isang taga-Espanya. Sa halip ng 'Kopfjaeger," na sang-ayon sa ;nyo'y nangangahulugan ng mangangaso ng mga ulo, ay iminumungkahi ko ang mga salitang "degollar" 0 "corta-cabezas" 0 kaya'y mamumugot ng ulo; hindi ako mangangahas bumuo ng isang tanging salitang hango sa mga salitang Griyego; ito'y maging napakabanayad at napakamakaagham para sa mga liping iyon. Isinalin ko ang salitang Stamn ng tribu 0 lipi, sapagka't ang mga salitang raza at casta, ayon sa aking palagay, ay lalong masaklaw ang kahulugan. Gayunman kung inaakala ninyong ang salitang raza ay higit na angkop kaysa tribu, ay alisin ninyo ang nahuhuling salitang ito. 6 Hindi ko pa nadadalaw sin a Ginoong Jagor at Virchow, sapagka't noong mga nakaraang araw ay masama ang aking pakiramdam at si Ginoong Moret naman ay abalang-abala. N gayo'y matagal na umulan ng yelo at napakaginaw, datapuwa't ang mga daan ay lagi nang puno ng mga taong namimili para sa Pasko. Ikatlong bahagi lamang ng alcing salin ng Waitz ang nayayari, sapagka't kinailangan kong isauli ang aklat, nguni't hihiramin ko uli at tatapusin ko ang gawain. Ninanais kong kayo at ang inyong minamahal na kaanak ay magkaroon ng maligayang Pasko at manigong bagong taon, at inuulit kong ako'y Tapat na sumasainyo, RIZAL

Maraming salamat dahil sa aklat

ill

Schuchardt.

mantalang siya'y diputado ay nagpahayag sa Kongreso ng kanyang palagay na eng prayle ay siyang tanggulang lalong matibay at la:ong malakas ng Espanya, at kanyang ipinahayag ng buong katigasan na ang palagay niyang yao'y .ginagawa niya "sa ibabaw ng lahat ng kuru-kuro, sa ibabaw ng lahat ng pala-palagay at sa ibabaw ng lahat ng mithiin." (Soberania Monaen! ni Del Pilar). Sa mga ekda ni Francisco de P. Entrala, ang karamiha'y pawang mga nobela , gaya ng "EI buque pajaro", Maynila 1875; "La Morena de Sampaloc," Maynila 1875; "Cuadros Filipinos," saynete, 1882, "Sonrisas Tristes," katipunan ng mga pangkasaysayang kuwentong pilipino sa Maynila, 1875, atbp. 6 Tinutukcy ang antropo!ohiya ng mga kauna-unahanl?: bayan at pangkalahatang etnograpiya. Sa malas ay hindi natapos ang pagsasaling ito sa kastila; walang nakikita nito sa talaaklatang maka-Rizal ng Vida y Escritos ni Retana, ni sa iba pa mang talaaklatang nakikilala.

Sulat BIg. 10

Mga panapal at pampapawis laban sa torticolis. - Kahulugan ng mga salitang raza, nacio'rt, tribu, clan, casta. - Ninanais makipagkaibigan ni Viola kay Blumentritt. - Isang kaloob na lalagyan ng tabako. - Sa pagkakakitang malalakas pa ang matatandang gaya ng emperador, sina Moltke at Bismarck, ay hinahangad ni Rizal na ang kanyang ama'y dumating sa gulang na matandang-matanda na.

Berlin, Ika-30 ng Disyembre, 1886 PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinutugon ko ngayon ang nakalulugod ninyong sulat1 at kayo'y pinasasalamatan ko dahil sa inyong magiliwing mga puna. Umaasa akong kayo'y magaling na sa pananakit ng katawan dahil sa rayuma; noong ako'y bata pa ay nagkasakit ako ng T orticolis, isang rayuma ng mga kalamnan, at ang iginamot ko ay mga panapal at pag-inom ng isang pampapawis. Tiningnan ko ang salitang "raza" sa aking talatinigang sinulat ni Dominguez at inaakala kong ang kahulugan niyon ay hindi "tribu." Ang "raza" 0 lahi ay ang mga sumusunod: ang kaukasiko, monggoliko, amerikano, malayo, at negro; ang ngalang ito ay iniuukol din sa mga bayang may mahigit na kalahating angaw 1 Ang sulat na sinasagot ni Rizal ay wala sa mga sulat ni Blumentritt na inilathala sa EpJstolario.

-27-

-28na kaluluwa, ang tinatawag ninyong nas~onJ datapuwa't hindi namin tinatawag na nasyon 0 bansa ang mga bayang hindi nagsasarili, halimbawa, ang lahing tagalog, bisaya, at iba pa. Datapuwa't sinasabi naming bansang kastila sa halip ng lahing kastila. Ang tribu 0 lipi ay maliit kaysa r>aza 0 lahi, iyo'y isang bahagi nita; halimbawa, ang lahing hudyo; datapuwa't mga lipi (tribu) ang kina Levi, Huda, at iba pa. Ang salitang clan () '(angkan" ay tinatanggap na sa kastila, datapuwa't ang ikinakapit na kahulugan ay iyon lamang pakahulugan nang unang panahon, alalaong baga'y isang pagkakaisa ng maraming mag-aanak na eskoses. Ang salitang casta ay isang salitang lalong nauukol sa politika kaysa etnograpiya at sa ilalim ng paninging ito ay hindi ko binibigyan ng halaga ang salitang ito. Ang T ribu ay isang salitang ibinibigay ng mga kastila sa mga bayang hindi gaanong marami at wala ni pamahalaang sarili ni malaking kahalagahan, at ibinibigay nila ang ngalang ito na para bagang tinutukoy ang puno ng isang kahoy na pinagbuhatan ng mga sanga. Sa ganitong paraan, ang mga tribu 0 lipi ni Huda, Levi, ni Dan ay may kalakip na pagtukoy sa kanilang am g si Jacob. Wala akong matagpuang ibang salitang kasingkahulugan ng salitang tribu. Ako'y may pagkamagugulatin sapagka't marami ang nakain kong arseniko 2 at tila punung-puno ako niyon; marahil ay magiging lalo akong mapagdilidili sa ibang araw, datapuwa't ang arseniko ay lubhang mabuti sa aking karamdaman. Ibig ng kababayan 3 kong samahan niya ako sa Leitmeritz sapagka't nais niyang makilala kayo nang harapan. Marahil ay aalis kami rito sa unang araw ng Abril, at daraan kami sa Dresden, Leitmeritz, Praga, at Vienna upang tumungo sa Suwisa. 4 2 Si Rizal ay umiinom ng tinunaw na arseniko 0 Licor de Fowler ayon sa nararapat, bilang kagamutan sa mga karamdamang idinaraing niya sa sinundang sulat_ Sa katotohanan, ang aJI"seniko ay isa sa mga gamot na kanyang kinagigiliwan, magin,g sa ayos na parang "Licor de Fowler" 0 tinunaw na "arseniato de sosa," walang alinlangang iro'y nakabubuti sa kanya. 3 Si Dr. Maximo Viola. 4 Lumagi sa Berlin sa loob ng limang buwan (na pinagpalimbagan ng kanyang kaibigang hindi pa nakikila1a, si Dr. B:umentritt, sa Leitmeritz_ Umalis sa Berlin nang ika-ll ng Mayo, 1887, at duma an sa Potsdam; dito'y hinangaan niya ang katarungang aleman sa isang usapin ng may-ari ng isang "molino de viento" at ng pangasiwaan ng katarungan. Kaya't si Rizal ay napabuntunghininga ng ganito: "Mapalad na bayan ito na hindi nagdaJI"anas ng malabis na kauhawan sa katarungan na gaya ng amin, sapagka't nasakamay ng mga ,h ukom ang paghahari ng mga batas at hindi sa rnga prayle!" Buhat sa Potsdam, si Rizal at si Dr. Viola ay nagsipagdaan sa mga siyudad ng Dresden at Totschen, at dumatJing sila sa Leitmeritz. Sa himpilan ng kanilang pagdating dahil sa isang pahatid-kawad na ipinadala nila buhat sa huling siyudad na nabanggit.

-29Sa pamamagitan ng koreo ay pinadalhan ko kayo ng isang maliit na handog, isang lalagyan ng tabako {' huwag kayong tumawa kapag natanggap ninyo iyon; buong pusong ibinibigay ko sa inyo iyon at taglay ang lalong mabuting hangarin, wala lamang kahala-halaga. Ang selyo ng inyong sulat ay hindi natatakan. Isinasauli ko sa inyo; iyo'y magagamit ninyo nang lalong mabuti kaysa sa akin; sayang kung itatapon lamang. 6 Ikinagagalak kong ang inyong ama'y umabot sa gulang na 74 na taon, ninanais ko rin sanang ang ama ko, na ngayo'y may 68 na taon na, ay umabot din sa gayong gulang. Tuwing makakikita ako ng mga matandang-matandang tao, gaya ng emperador, nina Moltke at Bismarck, ay naniniwala akong aabot din ang aking ama sa gayong katandaan, sapagka't si ya'y lalong malusog kaysa akin at malakas, at ang mga magulang niya'y mahahaba ang buhay.7 Pinaaabot ko sa inyo ang aking lalong mabubuting hangarin para sa bagong taon at gayon din sa buong kaanak ninyo. Ang inyong napakamagiliw na kaibigan, RIZAL

5 Ito'y isang ÂŁitakang manik (abalorio) na lalagyan ng tabako at gawa sa Pilipinas. Ang mga lalagyan ng tabakong ito na may magaganda't maiinam na dibuho ay ginagawa sa mga bahay-bahay at sa mga kolehiyo ng mga batang babae sa Maynila. 6 Ang talataang ito'y nagpapakilala ng kabutihan ng pagpapalagayan at pagsasama nina Rizal at Blumentritt, bagaman sila'y hindi pa nagkikita man lamang; bukod sa rito'y naglalarawan din naman ng kanyang ugaling pagka-matipid. 7 Ang kanyang ama at ina, gayundin ang kanyang mga amain, ay pawang matandang-matanda na nang mangamatay.

Sulat BIg. 11

Ang salin ng Etnognipiya. - Ang aming lahi ay hindi gaya ng .pagkakalarawan ni P. San Agustin, Canamaque at iba pa. - Hmahatulan kami ayon sa kuru-kurong makakalayaan ng mga pantas na Aleman at Ingles. - Karni'y maaaring bumuting lalo sa pamamagitan ng pagtuturo. - Mga malulungkot na balita. "Inaaliw ko ang sarili sa pag-iisip na may isang Diyos, na malao't madali ay matututong ipaghiganti kami. - Isang makahayop na pangyayari sa isang inuman ng kape sa Maynila. - Kapabayaan sa Legasyon ng Espanya. Ang dakilang Antrop610gong si Virchow ay nakipagbiro sa ating bayani. - Si Rizal, sa piling ng mga propesor at mga pantas sa ~pisanang Etnognipiko.

Jager Strasse 71, III, Berlin. Ika-12 ng Enero, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang inyong sulae pati ng aking pagkakasalin, na nilakipan ninyo ng maraming paliwanai at pinasasalamatan ko kayo sa inyong kapagalan sa pagwawasto ng mga kamalian at pagpupuno sa mga kakulangan. Ninais kong bumili ng isang sipi ng "Ang mga Sulat ng mga Misyonerong Hesuwita," upang mapunan ang mga nasabing puwang, datapuwa't yamang ang mga iyo'y pinunan na ninyo, gaya ng nararapat, ay wala na akong kailangang gawin pa sa bagay na iyon. Namamalas kong naparin sa Epistolario ang sulat na ito. 2 Tinutukoy ang salin ng "Etnografla" ni Blumentritt, n8 binanggit na mga naunang sulat. 1 Wala

- 30-

-31kabubuti ng inyong mga puna, at inaakala kong ang lahat nl iyon ay maaaring gamitin nang walang pagbabago, at marahil ay ilang salita lamang ang kaipala'y aking papalitan; halimbawa, sa halip ng fabricar 0 "ginawa" ay gagamitin ko ang esculpir 0 "nililok," gay a ng inyong ipinapayo 0 kaya'y ang "tallar" sa kahulugang umukit sa kahoy, at iba pa. Ikinaligaya namin nang labis (at iyo'y ikaliligaya rin ng aming mga kababayan) , ang pagkakaalam na balang araw, kami'y pahahalagahan at pakikitunguhan nang lalong mabuti ng mga pantas na tagaibang-lupa kaysa ginagawa ng mga manunulat na Kastila. Ang aming lahi ay may mga kapintasan at masasamang hilig, datapuwa't iyo'y hindi gaya ng pagkakalarawan nina P . Gaspar de San Agustin, Sinibaldo de Mas, Ginoong Caiiamaque, P. Casimiro Terrero, at iba pa. 3 Utang namin sa mga pantas na Aleman at Ingles na abutin ng bahagyang liwanag ang aming naririmlang bayang tinubuan, at totoong kahanga-hangang kami'y hindi hinahatulan ng mga tagaibang-lupang ito, na hindi nakadalaw sa aming bayan, sang-a yon sa mga pangunang hatol na pinagkatandaan, gaya ng ginawa ng iba, kundi sang-ayon sa isang pagkukurong malaya at pagpapalagay na makatao. T ayong lahat ay mga tao at tayo'y maaaring lalong bum uti sa pamamagitan ng pagtuturo at ng kalinangan, gaya ng ginawa ng ibang mga tao, na ilang dantaon lamang ang nakararaan ay mga taong gubat pa. Tumanggap ako ng ilang balitang nakapanlulumo buhat sa aking bayan, na ikinalulungkot ko nang gayon na lamang, 4 datapuwa't inaaliw ko ang sarili sa pag-iisip na may isang Diyos, na malao't mad ali ay matututong ipaghiganti kami. Kung ako lamang ay hindi isang Pilipino, ay ipinalathala ko sana ang mga balitang ito, at baka masabing ang mga iyon ay hindi totoo dahil sa kanilang pinanggalingan at mga hinaing lamang na walang kabuluhan 0 kaya'y oracz'ones pro domo sua, (mga talumpati sa 3 Ang mga manunulat na ito, gaya rin naman ng ibang nagsisunod sa kanila, ay napatangay sa kani-kanilang pansariling kuro na nagkalipat-lipat sa isa't isa nang di sinuri muna ang katotohanan, ni tinarok ang mga bagay-bagay, at saka sa kanilang pagsulat ay walang pinanghawakan. kundi ang kabutihan at kapakanan lamang ng kanilang sarrili. 4 Ang mga balitang ito'y nauukol sa patu!oy na pagdaragdag ng mga buwis na sinisingil ng Asyenda ng Kalamba sa mga namumuwisan ng mga lupang sakahan, may patubig man 0 wala, gayundin narnan ng mga bakurang kinatatayuan ng mga bahay. Ipinalalagay ng mga taga-Kalamba na ang mga buwis na ito'y labis-labis at wala sa matuwid . Nauukol din naman ang mga balitang nasabi sa mga kalabisang ginagawa ng mga Guwardiva Sibil (Tingnan ang mga Sulat big. 106 at 115).

-32kapakanan ng sariling pamamahay). Pinasasalamatan namin ang Diyos pagka't dahil sa mga Kastila at sa relihiyong katoliko ay hindi kami nahulog sa malulupit na kamay ng mga nangangalakal ng mga alipin; datapuwa't hindi dahil sa bagay na iyan ay nararapat nila kaming pakitunguhan nang may pagkamakahayop, gaya ng hindi pa nalalaunang nangyari sa isang inurn an ng kape sa Maynila. 5 Hindi lalong malaking utang na loob ang nararapat naming tanawin sa kanila kaysa nararapat taglayin ng mga Ebreo kay Faraon, sapagka't ang mga Ebreo ay tumira sa kaharian ni Faraon at nagmana ng mga lupa ng kanilang mga ninuno. Datapuwa't sukat na; hindi ko ninanais papaitin ang inyong butihing puso sa pagbanggit ng ganitong malulungkot na kasaysayan. Ikinalugod naming lubha ng aking kababayan na ang pagkaing bohemyo ay katulad ng sa mga Pilipino, sapagka't kami'y nagsasawa na sa luto ng mga Alemang taga-hilaga na nakasisira ng aming tiyan. Hinggil sa alak ng Bohemya, ay masasabi kong hindi kami umiinom ng maraming alak; lalong minamabuti ko ang tubig; sa mga restauran ay umiinom ako ng serbesa upang huwag lamang makatawag ng pansin ng madla. Noong gabi ng bagong taon ay walang anumang nangyari sa akin; naroroon ako sa bahay ng isang mag-aanak na kakilala ko at doo'y nag-awitan, nag-inurn an, nagsayawan at nagtugtugan. 6 Ang sinasabi ninyo tungkol sa mga kawaning kastila ay lubhang maliit na bagay kung itutulad sa nangyari sa aming Legasyon dito. N akikilala ko ang lahat ng kawani ng Legasyon, maliban sa ministro, ang Konde ng Benomar, at ang ilan sa mga iyon ay halos kaibigan ko. Tatlong linggo na ang nakararaan ay dinalaw ako ng isang pulis upang tingnan ang aking mga papel at ako'y pinagkalooban ng taning na tatlong linggo upang ang mga iyo'y maiwasto; kung hindi, ang sabi niya, ay pala5 Tumutukoy sa isang pangyayari sa isang kapihan sa Maynila, na sa walang gaanong halagang bagay ay sinaktan ng isang kastila ang isang utusan. 6 Ang tinutukoy ay isang pistang idinaos sa bahay ng isang kapitan ng hukbong aleman, na naging katulong ni Heneral M;oltke, at naging kaibigan ni Rizal. Sa pistang ito'y dumalo si Rizal na kasama si Dr. Maximo Viola, gaya ng nasasaad sa sinulat nitong alaala na pinamagatang "Mis Viajes con el Dr. Rizal." Tila sa isang sinulat na sanaysay ni Rizal sa wikang pranses na pinamagatang "Une soiree chez M. B." samantalang siya'y nasa Berlin at nalathala sa talaaklatan ni Retana, big. 60, ay tinutukoy din ang pangyayaring ito sa kanyang buhay. Walang sukat pagkakilanlan kwlg ang sanaysay na ito'y nalathala; ang orihinal ng sanaysay na nasabi ay naiingatan sa "Bureau of Public Libraries."

-33layasin ako. 7 Pumaroon ako sa Embahada at ipinagbigay-alam ko sa kanila ang ipinagagawa sa akin. Sinabi nilang ako'y tum iwasay, nangako pang mamamagitan sila sa usapin at ipagbibigayalam daw sa ministro. Sinabi nang ministro na mabuti raw ang aking mga kasulatan at ninanais lamang daw makita ang mga iyon; kaya ipinadala ko ang mga iyon sa pamamagitan ng binatang si Moret. Datapuwa't ngayon, pagkaraan ng mahabang panahon ay sinabi sa akin ng ministro na ako dikuno ay kinakailangang pumaroon sa konsul, sapagka't siya'y walang pakikialam sa bagay na ito. N gayon lamang napag-alaman ng ministro ang kanyang mga tungkulin! At siya'y labinlimang taon nang ministro sa Berlin! Madadalumat ba ninyo ito? Dumalaw na ako kay ginoong Jagor,8 na naging magiliwin sa akin; inanyayahan akong dumalo sa Kapisanang Heograpiko at ipinakilala ako sa mga lalong bantog na propesor at pantas :It ako'y pinasalo sa kanilang buwanang kainan; dito ko nakilala ang ban tog na si Vir chow. Sinabing pabiro ng pantas na ito na ninanais niyang ako'y pag-aralan, ayon sa karunungang nauukol sa mga lahi ng tao; ang isinagot ko ay ako'y nakahandang pag-aralan niya alang-alang sa pagmamahal sa agham, at ipinangako kong ihaharap ko sa kanya ang isa pang sipi (ang aking kababayan).9 Sa hapag na kainan ay pinaupo ako sa kanyang tabi at naunawaan niyang mabuti ang aking alemang balu-baluktot. Pagkatapos ay uminom kami ng serbesa, kasama ni Freiherr von Dankelmann at dalawa pang mga ginoo hanggang ikalabindalawa at kalahati. Iyo'y isang gabing kasiya-siya at karapatdapat gunitain, na pinaraan ko sa piling ng mga pantas na Aleman. 7 Pinaghinalaan ng Pulisya sa Berlin ang mga kilos ni Rizal sa mga siyudad ng Alemanya, lalung-Ialo na ang kanyang pagdalaw sa mga bayang maliliit, sa pag-aakalang siya'y isang tiktik ng pamahalaang pranses. Ang ministro ng tanggapan ng Sugo ng Espanya, na dinulugan ni Rizal upang siya'y pagkalooban ng mga kasulatang kailangan ay hindi naaring makaayos ng sigalot, at ang tanging nakalunas ay ang mga paliwanag na ginawa dn ni Rizal sa mga pinuno ng Pulisyang aleman, na lubos namang nasiyahan. 8 Bantulot si Rizal sa pagdalaw kina Dr. Jagor at Dr. Virchow sanhi sa mga kadahilanang nabanggit na sa mga naunang sulat, nguni't nagbago siya ng loob nang matalos na ang anak ng ministrong kastilang si Moret ay may taglay na tagubilin ni Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera para sa mga nasabing doktor na aleman, at sa kanya'y napasasama sa pagdalaw sa mga iyon. Gayunman, sa malas ay tila nag-iisa si Rizal nang duma law kina Dr. Jagor at Dr. Virchow, at hindi kasama ni ang anak ni M<l!fet, ni si Dr. Viola, pagka't ang dalawang ito'y hindi niya binabanggit. 9 Si Dr. Maximo Viola.

-34Sa darating na Sabado ay dadalo kami sa pulong ng Kapisanang Etnogdlpiko 10 bilang tagapanood at bilang kasali rin. Binabati kayo ng aking kababayan at siya'y umaasang makasusulat sa inyo sa 100b ng isang buwan, sapagka't nagsusumakit siyang matuto ng mahirap na wikang aleman, at sa katunayan ay malaki na ang kanyang natutuhan sa pag-aaral. Kami ng aking kababayan ay bumabati sa inyo at sa inyong kaanak, at pinasasalamatan namin kayo sapagka't sa inyong pamamagitan ay nakilala namin ang mga bantog na propesor na A1eman.11 Mapitagang sumasainyo, JOSE RIZAL

)

10 Tinutukoy

ang "Sociedad Etnografica de Berlin" na pinangunguluhan ni

Dr. Virchow. Ito rin ang nagpakHala sa kanya sa kapisanan, at gaya ng sinasabi sa sulat na ito, si Dr. Rizal ay dumalong kasama si Dr. Viola sa isa sa mga pulong ng samahan, hindi lamang bHang tagapanood kundi bHang isang kasapi. Sa pagkakataong ito, nagharap si Rizal ng isang akda niya sa wikang aleman na pinamagatang Tagalische Verskunt, hinggil sa sining ng Tulang Tagalog (Axte M.etrica del Tagalog), na sa pamamagitan ng pamagat na ito'y tinagalog din ni RizaI. 11 Tinutukoy sina Dr. Rudolf Virchow at Dr. Feeder Jagor.

Sulat BIg. 12

Hinahangaan ni Rizal si Doktor Pardo sa kaalaman nito ng wikang Sanskrito. - Si Rizal ay makatutuklas ng lalong maraming salitang sanskrito sa tagalog. - Lubos na sumasang-ayon sa paghiwalay ng Pilipinas. - Ang pakikibakang payapa ay isang pangarap. - Hindi matutuhan kailanman ng Espanya ang itinuturo ng kanyang mga dating bavang sakop sa timog ng Amerika. - Ni ang araf ng Inglatera at ng Estados Unidos. - Wala kaming hinihingi kundi lalong malaking paglingap, lalong mabuting pagtuturo, mabuting pamamahala at pagkakaroon ng mga kinatawan. - Si Rizal ay kasapi ng Kapisanang Etnograpiko.

Berlin Ika-26 ng Enero, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ngayo'y tumanggap ako uli ng isang liharn ninyo/ kaya dalawang sagot na ang aking utang sa inyo. Hindi ko nasagot agad ang inyong unang sulat, sapagka't sa anu't anurnan ay walang nababagong pangyayari rito at tangi sa rito ay nahiga ako ng ilang araw dahil sa lagnat. Totoong dinararndam ko ang inyong pagkakasakit, sapagka't walang bagay na lalong nakamurnuhi kaysa sapilitang pamamahinga sa tulugan. Hindi ko mawari kung gaano kalaki ang tini1 Tinutukoy ang sulat ni Blumentritt na may bIg. 116, Torno I ng Epistolario.

-35-

-36tiis ng isang tao kung hindi rnakahitit2 sapagka't ako'y hindi hurnihitit, datapuwa't ipinalalagay kong iyon, rnarahil, ay gaya ng hindi pagkakainorn ng tubig, na isang bagay na totoong kinagawian ko. Kinaiingitan ko si Pardo de Tavera sapagka't siya'y rnarunong ng wikang Sanskrito;3 kung ang pagkakaalarn ko ng Sanskrito ay kasinlaki ng pagkakaalarn niya, kaipala'y rnakatutuklas ako ng lalong rnararning salitang Sanskrito sa arning wika, sapagka't siya'y hindi gaanong rnarunong ng tagalog. Datapuwa't ako'y hindi na rnakagawang gaano kung gabi, sapagka't kung gagawin ko iyon ay lalagnatin ako at rnagpapawis nang katakuttakot sa buong rnagdarnag. Kung hindi ko kasarna ang aking kaibigan, ay rnalarnang na lurnipat na ako sa Italya, sapagka't ang panahon dito'y hindi ko kahiyang. 4 Ako'y kasang-ayon ninyo tungkol sa paghiwalay ng Pilipinas,5 nguni't hindi larnang darating kailanrnan ang gayong pangyayari. Ang pakikibakang payapa ay lagi nang rnagiging isang pangarap, sapagka't hindi rnatututuhan kailanrnan ng Espanya ang ibinigay na aral ng kanyang rnga dating sakop sa Tirnog Arnerika. Hindi kayang rnatatap ng Espanya ang natutuhan na ng Inglatera at ng Estados Unidos. Datapuwa't sa ilalirn ng rnga kasalukuyang pangyayari ay hindi narnin hinahangad ang paghiwalay sa Espanya; ang lahat ng hinihingi narnin ay lalong rnabuting paglingap, lalong rnabuting pagtuturo, lalong rnabubuting kawani sa parnahalaan, isa 0 dalawang kinatawanan at higit na katiwasayan para sa arning pagkatao at sa arning ari-arian.6 Maaaring rnatarno 2 Isang mahigpit na sipon at pamamalat na ikinahiga at ikinatigil ng paghitit. na, ayon kay Blumentritt ay siya niyang malabis na kinahihiligan. 3 Sinulat ni Pardo de Tavera ang "EI Sanscrito en la Lengua Tagalog" na inilart:hala niya sa Paa-is nang 1887 sa Limbagan ni A. Davy. Ang akdang ito ni Pardo de Tavera ay kinalugdang lubha ni Blumentritt. 4 Sa mal as ay hindi nakabuti kay Rizal ang singaw ng lupa sa Berlin 0 ang kanyang mga gawain, marahil, at ang kakulangan ng pagkain, sanhi sa hindi panay na pagtanggap niya ng pensiyon. Bagaman gayon na lamang ang kanyang pagmamadali upang p3sa Italya at nang doo'y makapagpalakas, ay hindi rin nakaalis sa Berlin hanggang mga unang araw ng Mayo upang tumu路 ngo sa Italya, na magdaraan sa Biyena, Hinebra at iba pang bayan. 6 Ang pagbanggit na ito ng kur.o ni Blumentritt hinggil sa paghiwalay ng Pilipinas sa Espanya, na walang alinla ngang iminungkahi 0 binanggit nito, ay nasa ibang sulat, marahil ni Blument dtt na waIa sa Epistolario ni sa iba mang aklat. Gaya ng mamamalas, sa palagay ni Rizal ay hindi maisasagawa ang paghiwalay sa pamamagitan ng mapayapang kaparaanang iminungkahi ni Blumentritt; gayunma'y idinurugtong na "sa mga kasalukuyang nangyayari" ay hindi ninanais ng mga pilipino ang paghiwalay sa Espanya. 6 Ang ibig lamang ni Rizal ay isang pagbabago sa politika ng pamahalaan sa pananakop, sa pamamagitan ng mga pagbabagong dapat gawin.

-37tuwina ng Espanya ang pagmamahal ng mga Filipino kung ang Espanya lamang ay magiging makatuwiran! Datapuwa't: quos vult perdere Jupiter, prius dementat! (ang ninanais ipariwara ni Jupiter ay binabaliw muna niya!) Pauna ang pasasalamat ko sa lahat ng inyong gagawin alangalang sa aking kababayang si I. delos Reyes; 7 ikasisiya ko nang gayon na lamang na maisulat sa aking bahay, na isang pantas na Austriako ang nagpalimbag ng tinanggihan ng minamahal kong bayang tinubuan. Binabalak kong isalin sa tagalog ang mga paglalakbay ni Jagor,8 sa sandaling matapos ko ang pagsasalin ng kay Waitz,9 sapagka't ang pagkakasalin ni Soler ay maraming kapintasan at mga kamalian. Umaasa akong matatapos ang mga gawaing ito sa tagsiboL Hindi ako nakabili ng mga akda ill Humbolde o sapagka't napakamahal; kapag ako'y kumikita na ay saka na ako bibili ng lahat ng mabubuting akdang ito. Nagkaroon ako ng dakilang karangalang mahirang na kasapi ng Kapisanang Etnograpiko. l l Du alo ako sa pangkaraniwang pulong at gayon din sa pulong na hindi pangkaraniwan niyon. Hindi pa nalalaman ay nagbigay si Doktor Domitz12 ng isang kapana-panabik na panayam tungkol sa mga libingan ng mga Hapon nang panahong bago pa isulat ang kasaysayan; pinagbatayan niya ang mga lalagyan at palamuting natagpuan sa mga 7 Walang natagpuang anumang pagbanggit tungkol sa bagay na ito sa EpistolaTio ni sa alin mang kasulatan 0 aklat na pinagsanggunian; gayunma'y tila may kinalaman sa iIang artikulong pangkasaysayan ni Isabelo de los Reyes na hindi pinayagang malathala sa Pilipinas. 8 Tinutukoy ang akda ni Jagor tungkol sa Pilipinas na pinamagatang Reisen in den Philippines na unang-unang sinulat sa wikang aleman, tila noong 1873, at inihulog sa kastila ni Sebastian Vidal y Soler sa iIaIim ng pamagat na "Viajes por Filipinas" (Mga Pagla 1akbay sa Pilipinas) at inilathala nang 1875. Inaakalang hindi naihulog sa TagaLc,g ni Rizal ang aklat na iyon. 9 Ang akda ni Waitz ay nauukol sa E)tnogtrapiya at Antropolohiya ng mga kauna-unahang bayan. Tila ang ginagawang itong pagsasalin sa Tagalog ni Rizal ay hindi natapos, sapagka't ayon sa napag-alaman ay ikatlong bahagi lamang ang kanyang natapes nang mga unang araw ng taong 1887, paIibhasa'y isinauli niya sa Aklatan ang naturang aklat. Hindi (fin malaman kung saan naroon ang hindi tapos na salitang ito. 10 Tinutukoy ang mga akda ni Humboldt hinggil sa wikang "Kawi" at sa mga wikang malayo, na pinamagatang Uber die Kawi-Sprache auf der Ynsel Java, Berlin, 1836. 11 Nahirang siyang kasapi (ng Sociedad Etnografica) , at siya'y ipinakilala ng pangulo ng samahan na si Dr. R. Virchow. Sa pagkakataong ito'y bumasa si Rizal ng isa niyang akda tungkol sa tulang tagalog (Tingnan ang mga naunang tala.) 12 Tinutukoy si Dr. Donitz, isang etnograpong aleman.

-38nasabing libingan. lyon ang pinakarnabuting panayarn na naflnig ko sa dalawang pulong. Mga kumusta sa inyong rninamahal na rnaybah ay 13 at sa yong arna.

ill-

N awa'y rnaligtas kayo sa ano rnang kararndarnan. Ang inyong nagmarnahal na kaibigan, RIZAL

Ipinakukumusta kayo ng aking kababayan.

)

13 Ang Ginang ni Blumentritt ay nagngangaJang lc:ailanman ang pangalan ng kanyang ama.

Rosa.

Hindi

nabanggit

Sulat BIg. 13

Hinaharap ang pananaliksik tungkol sa mga sakit. - Ang kinatawan~ La Guardia ay humihingi sa Kapulungan ng mga kinatawan para sa Pilipinas. - Si Rizal ay kasapi sa Kapisanang Antropolohiko at kaanib sa Kapisanang Etnograpiko. - Hindi pa gumagaling si Blumentritt.

Daang Jager 71, Berlin Ika-7 ng Pebrero, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Pinasasalamatan ko kayo sa pagkakapadala sa akin ng mga bilang ng "Globus;"l ang mga iyon ay namabs kong lubhang kapana-panabik, at ipinamamanhik ko sa inyong pagkalooban ako ng ilang araw upang mabasa ang mga lathalain. Ako'y abalangabala ngayon, kaya ang nabasa ko lamang ay ang mga kaunaunahang pahina, sapagka't araw-araw ay tumutungo ako sa pagamutan at doo'y gumagawa ako ng mga pananaliksik. 2 1 Ang "Globus" ay isang pahayagang ukol sa agham na lumalabas tuwing labinlimang araw na sa kanya'y ipinadala ni BlumentJritt kalakip ng sulat nito nang ika-4 ng Pebrero. Ang mga lathalain sa "Globus" ay kinalugdan ni Rizal dahil sa mga bagay-bagay na nauukol sa Pilipinas at gayundin naman sa mga artikulo ni Blumentritt. Ang mga artikulong ito ay di sasalang ang mga may parnagat na "Los Ilongotes" (Ang mga Ilungot) at ang "Los Mangianes de la Isla de Mindoro" (Ang mga Mangyan sa Pulo ng Mindoro). 2 Si Rizal ay dumadalo sa klinika ni Dr. Schultzer, isang alemang bantog na manggagamot sa mata, bilang katu)ong nito, at durnadalo rin naman sa klase ng "Anatomia Deseriptiva" ni Dr. Hans Virchow (anak ni Dr. R. Virchow) gayundin naman sa mga panayam ni Dr. Virchow (ama) hinggil sa antropolohiya.

-39-

-40Bibigyan ko kayo ng isang rnabuting balita: ang kinatawang si La Guardia3 ay nagharap karnakailan ng tatlong rnungkahi sa Kapulungan at hiningi niyang pagkalooban ng kinatawan ang Pilipinas. Sinulatan ko na siya at ako'y nagpapasalarnat. Labis kong dinararndarn na hindi pa kayo gurnagalang; ang panahon dito ay burnuti na; urnigi na rin ang aking pangangatawan, datapuwa't kurnakain pa ako ng arseniko. Ako'y tinanggap na sa Kapisanang Antropolohiko; sa Kapisanang Heograpik0 4 ay irninungkahi na ako, bilang kaanib; noong nakaraang Sabado ay nagkaroon karni ng karaniwang pulong datapuwa't iilang kaanib larnang ang durnalo; ang pangulong si Ginoong W. Reiss, ang rnga ginoong sina Jagor, Virchow at iba pa sa rnga nakikilala ko ay hindi nagsidalo, kaya ako'y napilitang urnalis pagkatapos ng pagtitipon. Hinahangad ko ang inyong lubos na paggaling. 5 Sinasabi ritong ang larnig daw ay nakaraan na. Maging totoo nawa! Burnabati sa inyo. Ang nagrnarnahal ninyong kaibigan, RIZAL

3 Ang kinatawang La Guardia ay isang "liberal" na nagharap ng isang balak na pagbabago para sa Pilipinas. Sa malas ay nawala ang sulat ni Rizal kay La Guardia. 4 Tinutukoy ang "Sociedad Geografica" sa Berlin, na ang pangulo'y si W. Reiss, at siyang nagmungkahi upang si Rizal ay maging kasapi roon. Pagkatapos, si Dr. Reiss ay naging matalik na kaibigan ni Rizal, at buong pusong bumati TitO nang ilathala ang kanyang- Noli. 5 Sa sulat nang ika-4 ng Pebrero, ay sinasabi sa kanya ni Blumentritt na ito'y inuubo at namamalat.

Sulat BIg. 14

Dalawang lathalain ni Rizal: isang pagtatanggol sa Pilipinas at isang pagtuligsa laban sa isang naninirang puri sa kanya. - Ang Espanya, at hindi ang mga Pilipino, ang siyang nararapat magnais ng pagsasakastila ng bansa. Kung makaparoroon si Blumentritt sa Pilipinas.

Berlin Ika-21 ng Pebrero, 1887 MIN AMAHAL N A KAIBIGAN:

Ikinagagalak kong mabuti na ang inyong karamdaman; naging matagal din ang inyong pagkakasakit. Nawala na rin ang pananakit ng aking dibdib, datapuwa't kumakain pa rin ako ng arseniko, sapagka't ito'y nakabubuti sa akin nang malakU Salamat sa mga sipi ng "Globus;"2 marami na akong utang na loob sa inyo, nguni't matututo akong gumanti sa mga kagandahang loob ninyo kapag ako'y nakauwi na sa aming bayan. Ipinadadala ko sa inyo ang dalawang lathalain: 3 ang isa ay tuligsa laban sa isang naninirang puri sa aming bayan at ang isa nama'y pagtatanggol ko sa kapakanan ng Pilipinas. Si Lopez 1 Ang sulat na ito'y kasa路g utan sa sulat ni Blumentritt nang ika-16 ng Pebrero, na nagsasabing siya'y magaling na sa kanyang pagkakasakit, bagaman may kahinaan pa rin at napakaputlang parang isang bangkay. May dalawang linggong nagkasakit siya, na maaaring "influenza" 0 trangkaso. 2 Pinadalhan siya ni Blumentritt ng maraming bilang ng "Globus," na lubhang kinalugdan ni Rizal, dahil sa mga bagay na nauukol sa Pilipinas na doo'y nababasa. 3 Hindi matiyak kung alin-alin ang dalawang artikulong ito, nguni't ipinalah\gay na dili iba kundi ang Deducciones, na ayon sa kanya'y nilagdaan ng isang napakaliit at lumabas sa blg. 6 nang ika-28 ng Abril, 1887 ng lingguhang Espana en Filipi1l8S, at ang Dudas, na inilathala sa lingguhan ding iyon, bIg. 12, nang ika-28 ng Mayo, 1887, mga artikulong ipinadala, mara hil , kay Blumentritt bago pa lumabas.

-41-

-42-

Jaena 4 ay isang Bisayang may dalawampu't pitong taong gulang. Si Ginoong Quioquiap 5 ay lalong marahas kaysa kina Caiiamaque, Mas, San Agustin 6 , at iba pa, datapuwa't siya'y lalong matapat. Siya'y naghahangad na mapatangi sa politika at may katuwlran siya sa gayon. Sa loob ng mahabang panahon ay ninais ng mga Pilipino ang pagsasakastila at masama ang kanilang ginawa sa paghahangad ng gayon. Ang Espanya at hindi ang Pilipinas ang siyang nararapat magnais ng pagkakatulad ng Pilipinas sa Espanya; ngayo'y tinatanggap namin ang aral na ito sa mga Kastila at sila'y pinasasalamat~n namin sa bagay na iyan. Kung naiiba lamang ang katayuan ng aking bayang tinubuan at kung kayo'y makatitira sana doon - doon ay walang hanggan ang tag-init, - ay iminumungkahi ko sa inyong kayo'y pumaroon upang rna kilala ninyong mabuti ang Indiyo na tinatawag nilang matsing, at upang makilala rin ang mga prayle at mga manunulat na sumusulat tungkol sa kanya ng mga kakatuwang bagay na totoong "pangmagkakaibigan" at "pangmagkakapatid." Umaasa akong ayo'y lubos na gagaling sa madaling panahon, at kayo'y aking kinai"nggitan sa kabila ng inyong mga sakit. Magiliw kayong bi'nabati ng in ong nagmamahal na kaibigan, RIZAL

Ang pahayagang pinaglathalaan ng mga lathalaing ito ay "E1 Liberal." lisa lamang ang aking sipi, at ito'y ipadadala ko sa Pilipinas. Ito'y isang aral na napakabuti. 4 Tinutukoy si Graciano Lopez Jaena, <taga-Jaro, l1oilo, na nag-aaral ng Medisina sa Barselona. Ito'y dumating sa Espanya nang 1880 isa siyang binatang matalino, na napatangi sa pagiging magaling na mananalumpati (bagaman may pagkautal), at bilang mamamaha yag ay napatangi sa kanyan,g mararahas at matatapang na mga artikulo. Siya ang nagtatag ng pahayagang La SolidaTidad nang 1889. 5 Ang Quioquiap ay siyang sagisag fig isang manunulat art: mamamahayag na kastila na nagngangalang Pablo A. Feced. Siya'y napatangi sa kanyang mga sinulat at mga lathalaing laban sa rn-ga pilipino at sa mga hangarin ng Pilipinas. Sumusulat siya sa EI LiberaJ sa Maddd at sa iba pang mga pahayagan. Binabanggit siya ni Rizal sa sulat na ito dahil sa kanyang mga lathalang ipinalalagay na isang paglait sa mga pilipinong nasa Espanya. GayoD na lamang ang nilikhang sugat ng damdaming makabayan ng mga pilipino na marami sa kanila ang nagnais na sumagot kay Quioquiap, nguni't sila'y naunahan ni Lopea Jaena sa pamamagitan ng sinulat nitong lathalang pinamagatang Los Indios de Filipinas (Ang mga Indiyo sa Pilipinas), na, aY'on kay Evaristo Aguirre, na isang mestisong kastila, ay isang artikulong karapat-dapat, mahinahon, maliwanag at hindi hubad sa lakas, bagaman sa palagay niya'y hindi iyon sapat. Ang artikulong ito ni Lopez Jaena ay inilathala rin sa E1 Liberal. 6 Binabanggit sina Francisco de Canamaque. dahil sa kanyang Las Islas Fif}pinas; si Mas, 0 Sinibaldo de Mas, dahil sa kanyang InJorme sobre e] estado de las Islas Filipinas en 1842; si Gaspar de San Agustin, dahil sa kanyang Conquistas de las Islas FiIipinas at, iba pa (1698) at sa Compendio del arte de 18 Lengua Tagala, 1887, Ikatlong pagkalimbag.

Sulat BIg. 15

Humahanap si Rizal ng singaw ng panahong kahiyang ng kanyang katawan. - Hindi malaman kung sa an paroroon. - Sumusulak sa kanyang dugo ang wanderungslaut Cpaghahangad na mangibang-bayan) ng mga Malayo.

Berlin Ika-9 ng Marso, 1887 MIN AMAHAL KONG KAIBIGAN:

Mahaba nang panahon hindi ako nakakatanggap ng liham na galing sa inyo;l umaasa akong kayo'y walang sakit, sapagka't nagdaan na ang lamig at malapit nang dumating ang mabuting panahon. Nabasa ko ang inyong mga Jathalain sa Globus; ang mga iyon ay kapana-panabik nang gayon na lamang at ninanais ko sanang isalin. 2 Sa loob ng madaling panahon ay lilisanin ko ang Berlin3 sapagka't dito'y hindi mabuti ang aking pakiramdam; buhat nang ako'y dumating ay paulit-ulit nang ako'y nagkasakit, bagay na hindi nangyari sa akin kailanman noong una. Hanggang ngayon ay hindi ko pa malaman kung saan ako paroroon; sumusulak sa aking dugo at ako'y itinutulak ng wanderungslaut4 (paglAng huling sulat ni Blumentritt ay pinetsahan ng ika-16 ng Pebrero. Isa sa mga artikulo ni Blumentritt na naibigan ni Rizal ay ang Ein Spanier, der Vor Hunger Stirk und ein Spanier der in Freuden schwilgt, gayunman, ito'y hindi naihulog sa kastila gaya ng binabalak ni Rizal. 3 Hindi umalis agad sa Berlin, kundi nang ika-ll na lamang ng Miayo ng 1887, kasama si Dr. Maximo Viola. 4 Ang tinatawag ni Rizal na wanderungslaut (paghahangad na mangibangbayan) ay di malayong sadyang makapangyarihan sa kanya; nang siya'y umalis sa Berlin ay hindi nakapigil sa kanya ang kahinaan ng kanyang katawan upang kasama ni Viola na maglibot at duma law sa mga lunsod at mga bayang sumu~unod: Dresden, Totachen, Leitmeritz, Burg, Hunchen, Nuremberg, Ulm, Stuttcart, Baden, Cascada del Rhin Schaffhausen, Bassel, Berna, Laussan at Geneva. 2

-43-

-44hahangad na mangibang-bayan) ng mga Malayo, at ito'y lagi ko nang tinataglay! Hilig at pagkakataon para sa bagay na ito! Noong Sabadong nagdaan ay nakarinig kami ng isang kahanga-hangang panayam sa Kapisanang Heograpiko tungkol sa Mecca, nilakipan ito ng pagpapakita ng maraming kapana-panabik na larawan, na kinakitaan ko ng maraming Malayong nangingibang bayan. Ang ikalawang panayam ay nakaiinip, sapagka't ang sinundan marahil ay naging kapana-panabik nang gayon na lamang, 0 sapagka't napanood na ng mga kasapi ang mga larawan, o sapagka't gabi na noon. Ninanais kong sa inyo ang pagkakaroon ng pinakamabuting kalusugan sa daigdig sa minamahal ninyong bayang Bohemia. Pinaaabot ko ang magiliwing kumusta sa inyong kaanak. Ang inyong nagmamahal na kaibigan, RIZAL

)

Sulat BIg. 16

Mga pagsusuring makasaysayan at makawika ng salitang Katalanan. Hindi nagkaroon kailanman ng salitang iyon sa talatinigang tagalog. - "lyon ba'y kamaliang naging katotohanan sa bisa ng pagsisipian sa isa't isa ng mga manunulat?" Ang mga salitang wagas na tagalog ay walang a sa gitna. - Iyo'y ginagamit sa dulo lamang ng salita at may tunog na au. Ang pagbigkas ng mga Kastila ay siyang nagpasok ng a sa mga salitang tagalog.

Ika-16 ng Marso, 1887 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Ibibigay ko sa inyo sa wikang kastila ang aking pagpapakahulugan sa salitang Katalonan upang maisaysay ko nang lalong mabuti. Upang sabihin ko sa inyo ang katotohanan, ang salitang Katalonan/ catalona, catolona, at iba pa ay ni wala sa wikang 1 Katalonan: ang ibig ipakahulugau ng salitang ito ay ang tumutulong sa "babaylan 0 saserdoteng babae, sa mga ginagawang seremonya 0 ani tong may uring panggagamot sa pamamagi\an ng pananampalataya. Si Isabelo. de los Reyes, sa kanyang "La relihiyon antigua de los Fllipinos" (Ang matandang pananampa:ataya ng mga Pilipino) na inilathala ilang taon muna bago sinulat ang liham na ito, ay binabanggit si Padre Chirino na tumutukoy din sa salitang katalonan, na ayon kay Isabelo de los Reyes ay dapat na maging katulungan sapagka't nauukol sa babaing ka tulong ng saserdotisa 0 paring babae na tinatawag na babaylan,' si Pedro A. Paterno, sa kanyang aklat na "Ang mga Ita" at ang Presbitero na si Ginoong Ventura Fernandez Lopez, sa kanya namang aklat na pinamagatang "Relihiyon de los Antiguos Indios Tagalos" ay binabanggit din ang katalonan,' nguni't ang mga ak:at na ito ay nalathala pagkatapos nang panahong sulatin ni Rizal ang sulat na ito. Ang sulat na ito ni Rizal ay sagot sa sulat ni Blumentritt nang ika-15 ng Marso, 1887, bilang 125, at doo'y itina:tanong sa kanya kung alin ang tumpak, kung ang katalonan na isang saserdote ng mga hindi binyagan, 0 katalonan na ang kahulugan ay paring babaing binabanggit sa mga kasaysayan na hindi binyagan nang dantaong XVI, 0 kaya ay ang katalonan na isang paring babae na binabanggit sa talasalitaan Noceda at San Lucar.

-45-

-46Tagalog sa pakahulugang ito'y pagsamba, ni hindi nakikilala ang salitang iyan sa apat na pangunahing lalawigang Tagalog, alalaong baga'y sa Laguna, Batangan, Tayabas at Bulakan. Wala rin namang naiiwang ano mang ugat sa tagalog na tumutukoy sa kahulugan ng salitang ito (pagkapare). Ang kahulugan ng Ka-talu-han 0 Ka-talu-nan, na ang ugat ay udo, ay perdida, pagkawala 0 pagkadaig, at iba pa; ang ugat na talo ay nangangahulugan ng "wala, daig." Ang salitang Katolonall (lalong mabuti ay Katulunan) ay wala rin, datapuwa't 00, may mga salitang katulungan, na ugat ay tulung, sumaklolo; Katanungan, na galing sa salitang-ugat na tanung (sulit); Katalinungan, na ang salitang-ugat ay talinong (katalasan ng isip); Katulinan, na ang ugat ay tulin (bilis), at iba pa. Nanganganib akong d#o'y may isang pagkakamaling naging katotohanan sa bz"sa ng pagsisipian sa isdt isa ng mga manunulat, gaya ng nangyari sa salitang Bathala 0 Bahala na naging Diyos ng mga Tagalog dahil sa isang maling pagpapakahulugan sa isang kilalang salawikaing Tagalog: Ang bathala (0 bahala) ay nasa may Kapal. Ang ginawang pagkakasalin ng isang prayle sa pangungusap na ito sa kanyang talatinigan ay: Ang Diyos ay higit sa lahat; ang kahulugan ng pangungusap na ito, ayon sa mga salita ay: ang pag-iingat ay nasa kapangyarihan ng Diyos; ang Diyos ay May Kapal (Lumikha) at ito pa rin ang itinatawag namin sa kanya at gay on nga ang ngalan niya; ang salitang-ugat ay Kapal, na ang katuturan sa Aleman ay bildan, welte Bildur. Ang sukdulang maaaring mangyari sa salitang bahala (bagay na hindi napatototohanan) ay iniuukol sa Diyos lamang 0 kaya'y pagpapakatawan sa salitang pag-iingat. Ang nakapagpapaniwala sa aking ang salitang catalona ay isang kamalian ay ang pangyayaring itinatangi ang salitang Katalonan (paring lalaki) sa salitang Katalona (paring babae), bagay na nagpapakilalang ang may-akdang gumagawa ng ganitong pagiiba-iba ay hindi nakaaalam ng katangian ng wikang tagalog; sapagka't hindi pinagtatangi-tangi ng tagalog ang kasarian sa pamamagitan ng mga dulo ng salita, sa pagsusudlong 0 pag-aalis ng isang titik, bagkus sinasamahan ng mga salitang lalaki 0 baba~.

Baka naman katanungan? Ang Ka ay isang unlaping nangangahulugan ng kasama (cum, con); tanung ay mag-usisa; an ay siyang dulo ng mga salitang ginagawang pangngalan; samaka-

-47tuwid ang salitang Ka-tanung-an ay nangangahulugan ng "ang taong karam'wang pinagtatanungan." Hindi ba ang pari ang pinagsasanggunian ng mga bayang bata ng kanilang mga pagaalinlangan at pinagtatanungan ng kanilang kamangmangan? Ang Katanungan kaya ay siyang catalonan? Sapagka't nakapagtatakang iniingatan natin ang mga salitang anito, poon} tikbalang} asuang} tianak} multu, buling-buling} at iba pa, at hindi natin iingatan ang salitang Catalona 0 Catalona, ni ibang salitang nalalapit 0 nakakahawig ng salitang iyon. Ito ang buong masasabi ko sa inyo tungkol sa bagay na iyan. Nababasa ko ang lahat halos ng mga akdang taal na Tagalog, at halos walang sinulat sa wagas na tagalog na hindi ko nakikilala, at gayunma'y hindi ko nakita kailanman ang salitang catalona na may kahulugang paring babae 0 lalaki. Nararapat ding isaalang-alang na ang mga salitang taal na Tagalog ay walang titik na 0 sa kalagitnaan; ang 0 ay ginagamit sa dulo lamang ng. mga salita at ang tunog niyo'y kaparis ng 0 sa wikang italyano 0 gaya ng 0 sa salitang pranses na dos,' alalaong baga'y ang aming 0 ay siyang ou, at hindi kaisa ng tunog ng 0 sa kastila; ang pagbigkas lamang ng mga Kastila ang nagpasok ng 0 sa mga salitang tagalog. Samakatuwid, kung nagkaroon ng salitang catalonan, ito'y nararapat na maging Katalunan, at ang kahulugan ng salitang ito, sa wikang kasalukuyan ay pagkadaig 0 pagkatalo. Ninanais ko sanang padalhan kayo ng isang lara wan ko, datapuwa't may dalawang linggo na ngayong hinihintay kong mayari iyon ng potograpo. Binabati kayo ng inyong nagmamahal na RIZAL

May isa pang salitang-ugat, talon (lundag, lukso) datapuwa't ang mga hango lamang sa ugat na ito'y Catalon, Katalon (ang lalaki, ang babae), at iba pa, na kasamang tumatalon~ Ka (unlapi: con cum, "kasama"); T alunan, ay ang pook na tinatalunan; datapuwa't hindi maaaring hanguin sa salitang ito ang Katalunan;

-48hindi nagkaroon at wala sa tagalog ng salitang Katalunan, na hinango sa salitang-ugat na talon. Ang mga salitang Catalo 0 Katalo (kalaban) ay nanggaling sa salitang-ugat na tala, mawalan 0 malugi, away, at iba pa. Ang salitang Tala (tanglaw na pang-umaga, tanglaw na panghapon). Walang iba, gay a ng Katala, halimbawa; ang salitang Katala na walang tuldik na paiwa ni pakupya sa huling pantig ay nangangahulugan ng isang ibon, ang tinatawag na kakadu. Ang T ula (mga tugma) ay may Katula. (Isang salitang pinagtutugmaan ng iba). Kinakailangang mag-ingat na mabuti sa pagbasa ng mga sali路 tang tagalog na sinulat ng mga Kastila. Sa aming bayan ay hindi namin binibigyan ng ana mang halaga, lubusang walang halaga, ang tagalog ng mga Kastila. Walang iniwan iyon kung talakayin ko ang wikang alemang sinasalita ng alilang babae 0 ng mga utusang lalaki, nang hindi nababasa ang maiinam na akda sa wlkang aleman, sapagka't hindi ko maunawaan ang mga ito. Hanggang nga o'y wala pa akong natatagpuang Kastila na nakauunawa ng amin mga aklat; kahit ang bantog na hesuwitang si P. Yepes, na siyang lalong marunong na tagalog, ay napipili tang magtanong tuwina at mag-isip nang malalim nang mahabang panahon upang maunawaan si Baltazar,2 isang munting aklat na lagi nang naging isang palaisipan ng mga Tagalog na tagaMaynila. At lalong masama ang pagsasalita ng tagalog ng mga Kastila kaysa pagsasalita ng mga Tagalog na taga-Maynila.

2 Ang binabanggit na Florante at Laura ay ang bantog na awit ng Ama ng mga makatang tagalog na si Francisco Ba!tazar 0 Balagtas.

Sulat BIg. 17

Nananabik nang umuwi si Rizal dahil sa kalungkutan. - Ginagamit ang k sa halip ng c sa palatitikang Tagalog. - Ipinailalim sa mapanuring hatol ni Blumentritt ang kanyang kauna-unahang aklat. - Tungkol sa kalagayang panlipunan at pampolitiko ng Pilipinas. - "Dito'y sinasagot ko ang lahat ng maling pagkukuro laban sa amin." - "At ang lahat ng pag-aglahi sa lahi." - Si Rizal ay sinak_ tan sapagka't hindi nakapagpugay, isang gabi, ~a isang opisyal ng Guwardiya Sibil.

Berlin Ika-21 ng Marso, 1887 MINAMAHAL KONG GINOO:

Tinanggap ko ang inyong nakalulugod na sulat1 at pinasasalamatan ko kayo sa lahat ng maalindog na bagay na doo'y sinasabi ninyo sa akin. Noong iginuguhit ko ang larawan2 ay nalulungkot ako nang gay on na lamang, sapagka't ako'y lubos na nag-iisa at maysakit at pinananabikan ko ang aming tahanan. Hanggang ngayo'y sinasalakay pa rin ako ng damdaming likha ng pagkakalayo sa aking kaanak, datapuwa't hindi na gaanong masakit na gaya nang una. Ang mga aparceros ay tinatawag na kasama (ka-sama - pumaroong kasabay) Kail'tan . Ginagamit ko ang k sa halip ng c sapagka't iyo'y lalong madaling gamitin; halimbawa: kung gina1 Arlg sulat na ito ni Blumentritt, na sinasagot ni Rizal ay hindi makita. Ma,ahi! ay nawala. 2 Aling dibuho ang tinutukoy? Inaakalang ito ang larawang iginuhit sa lapis na ipinadala kay Blumentritt. Ang sipi ng larawapg ito ay makikita sa ikalimang tlJIInO ng Epistolario.

-49-

-50gam it ang salitang-ugat na kain, ito'y hindi ko kinakailangang baguhin sa mga salitang hango, bagay na kinakailangang gawin kung ang ginagamit ay c; cain, quinain, datapuwa't hindi na binabago sa kain, kinain, kinakain, at iba pa. Maaaring maiwan na sa inyo ang mga pahayagan at ang mga lathalain ni Quioquiap na ipinadala ko sa inyo; ipinagkakaloob ko na sa inyo ang mga iyon. Ang pahayagang Espana en Filipin as' (Ang Espanya sa Pilipinas) ay sinusulat ng mga Pilipino lamang. Ang lathalaing tagalog ni Riedel4 ay nakapagpapahinala sa aking iyon ay idinikta ng isang Ilokano at hindi ng isang Tagalog; gayong talaga ang pananagalog ng mga Ilokano. Malamang na ang sanhi noo'y ang pangyayaring halos lahat ng mga utusan sa Maynila ay mga Ilokano. Ang salitang "asta" (hasta) ay nagbibigay daan sa akin ng paniniwalang ito, sapagka't ang salitang iyo'y gamiting-gamitin ng mga utusan sa Maynila. Gaya ng mamamalas ninyo, iyo'y hindi salitang taal na tagalog. Pinadadalhan ko kayo ng isang aklat: 5 ito ang kauna-unahan kong aklat, bagaman marami na akong sinulat bago pa iyan. at ako'y nagtamo ng ilang gantimpala sa mga paligsahan. Ip'y siyang kauna-unahang aklat na walang kinikilingan at mapanga3 Ang Espana en Filip;nas ay isang pahayagang itinayo ng "mga insik" (?) (Mga Pilipino') nang buwan ng Pebrero, 1887. Ayon kay Evaristo Aguirre (Cawit) ang ba!ak na pagtatayo ng pahayagang ito ay nanggaling kay Graciano Lopez Jaena Albert, Jose del Rosario (Salvador) at Blanco(?) at n ahiorang na pat nugot si Eduardo de Lete at tagapangasiwa naman si Julj,:J Llo rente (sulat biIang 123). Gayunman ay sinasabi ni Graciano (sulat bHang 122) na siya ay ganap na humiwalay sa p ahayagang ito, gayundin si Ceferino de Leon; at sa isa pang sulat (biIang 126) ay sinasabi ang mga dahiIan kung bakit siya humiw alay; sa ganan g k enya "ang pahayagan ay mapaniwalain, walang lakas, mapaglangis, mapagbigay at sunud-sunuran." 4 Si Riedel ay isang pantas-wika (?) na alemang-olandes, na sumulat ng mga katha-katha tungkol sa Ind.:Jnesya, Tagalog at Holo. Nang taong 1889 ay pinakiusapan siya ni Rizal na mag:ng kagawad na sanggunian ng Samahang Pandaigdig ng mga makapilipino, sa mungkahi ni Professor Jegor. 5 Ang Noli Me Tang ~Te ay natapos nang ika-ll :30 ng gabi ng araw ng Lunes ika-21 ng Pebrero, 1887, at inilathala sa Berlin nang buwan ng Marso, 1887 ng lilllbagang "Berliner Buchdruckeric-Action de-Cosellschaft. Setzerinen-S'chule des Lette-Veoreins" - Gayunman, ang handog na Sa aking bayan ay pinetsahan ng "Europa, 1886." Sa unang pagkakalimbag ay dalawang libong sipi ang ipinagawa na nagkahalaga ng tatlong daang piso at binayarar. ni Dr. Maximo Viola, na noon ay kas ama niya sa Berlin. Nang 1887, pagkatapos ng isang taong ps'gkamatay ni Rizal ay sinabi ni Retana sa kanyang Epitome de la Bibliogr;!Iia Filipina, tungkol sa Noli, ang ganito: "Ito ang aklat na, salamat sa maraming hagkis at tuligsang ginawa ng ilang manunulat ay nagbigay ng di-ga gaanoI1ig kabantugan sa kulang-palad na si Rizal." Maidurugtong pa rin na na"lg patay na si R izal 0 kaya'y pagkaraan ng 60 taon (1956) ay patuloy pa ring hinahagkis at tinutuligsa siya, at dahil sa aklat na ito, ng Hang taong ka wangis noong mga humagkis at tumuligsa sa kanya nang siya'y nabubuhay.

-51has tungkol sa parnumuhay ng mga Tagalog. Matatagpuan doon ng mga Pilipino ang kasaysayan ng kahuli-hulihang sampung taon: umaasa akong mapapansin ninyo ang malaking pagkakaiba ng aking pagkakalarawan sa mga pagkakalarawang sinulat ng iba. Malamang na tuligsain ng pamahalaan at ng mga prayle ang akda, at sasagutin ang aking mga pagmamatuwid; datapuwa't nananalig ako sa Diyos ng Katotohanan at sa mga taong nakamalas nang malapitan ng aming mga pagtitiis. Dito'y sinasagot ko ang lahat ng maling kuru-kuro na sinulat lahan sa amin at ang lahat ng paghamak na ninanais na ipang-api sa amino Umaasa akong mauunawaan ninyong mabuti ang gayon. Ang sinasabi ko tungkol sa aming mga pamahiin, na siyang mga pamahiin ng mga prayle ay kakalahati lamang; ang sinasabi ko rin tungkol sa mga Guwardiya Sibil ay kakalahati rin ng katotohanan. Noong ako'y may labimpitong taong gulang ay sinaktan ako at ikinulong, gayong ako ang nasugatan, at pinagbalaan pa akong ipatapon, na wala namang dahibn kllndi sapagka't noong isang gabing madilim ay hindi ako nakapag-alis ng sambalilo nang ako'y du aan sa harap ng isang tinyente ng Guwardiya SibiL Nagsumbong ako sa Kapitan Henera16 datapuwa't hindi ako binigyan ng katarungan; tumagal ng dalawang linggo bago naghilom ang aking sugat. Maraming bagay ang maaaring sabihin tungkol sa bagay na lyon. Kinukumusta kayo ng aking kababayan. 7 Kinukumusta ko rin kayo at ninanais ko sa inyo ang rna, buting kapalaran at ang ikalalayo sa pagkakasakit. Ang inyong nagmamahal na kaibigan, RIZAL

6 Ang tinutukoy na Gobernador Heneral ay si Fernando Primo de路 Rivera y Sobremonte, Marques de Estella. Namahala siya sa Pilipinas buhat nang 1880 hanggang 1883. Pagkatapos ay napall'ito siya uli bilang Gobernador Heneral nang buwan ng Abril, 1897 at lumagi siya rito hanggang ika-S ng Oktubre, 1898, na kanyang ipinagbitiw nang tungkol sa paniniwalang siya'y pinawalang halaga sa kanyang mga ginawa sa Pilipinas, na tinuligsa ng gayon na lamang sa Espanya. Nagharap siya sa Senado ng isang kasulatan 0 ulat noong Agosto, 1898 upang ipaliwanag ang kanyang rnga katuwirang pinanghahawakan sa bagay na ito. 7 Tinutulroy ang kanyang kababayang si Dr. Maximo Viola.

Sulat BIg. 18

Lakas ng pag-asa at mga pananalig. - "Higit na pagpapahalaga sa sarili ... " - Kuru-kuro ni Blumentritt tungkol sa kahalagahan ng Noli. - ~$a tinig na pampabuhay ng loob nina Reiss at Hidalgo."1V1ga dahong puno ng katotohanan at p~~-ibig sa inangbayan." - Ang Tagalog ni Riedel. - Kahulugan ng filibustero, pirata, at sospechoso. - Mga pagsusuring makawika tungkol sa salitang Bathalao - Hinango kaya sa salitang sanskritong Bhattara, gaya ng Hari-rey? - Nawaia ba ang Bathala dahil sa kristiyanismo?

Berlin Ika-29 ng Marso, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ang pagkawalang-pag-asa ko ay naparam ng mga sulae na tinanggap ko nang mga huling araw at nagsisimula akong magkaroon ng lalong mabuting palagay sa aking sarili. Ang inyong mahalagang sulat ay nakapagpasigla rin sa akin nang gayon na lamang sapagka't ang inyong makabuluhang kuro ay naging napakahalaga sa akin; ako na ring ito ay nag-aalinlangan sa kahalagahan ng aking aklat. Ang kaisa-isang taong nakakabasa niyon ay ang kababayan kong si Viola na maaaring maging isang mabuting manggagamot, datapuwa't hindi naman siya isang manunulat at lahat ng ginagawa ko'y inaakala niyang pawang mabuti. Dahil dito'y hindi ko mapanghawakan ang kanyang kuru-kuro. 1 Mga sulat ni Felix Resureccion Hidalgo, ang bantog na pintor na pilipinong nasa Paris noon; ni G. Reiss, Pangulo ng "Sociedad Geografica" sa Berlin at ng iba pa. Gayunman, ang rnga sulat na ito'y wala sa Epistolario.

-52-

-53Datapuwa't ang mga pagbati ni Ginoong Reiss, ng aking kaibiga't kababayang si Felix Hidalgo at ang sa inyo ay nakapagpapaniwala sa aking ako'y hindi isang taong walang kabuluhan. Sinabi ni Hidalgo sa kanyang sulat: ''Nabasa ko ang ilang pahina ng inyong aklat 2 at ang mga iyo'y namalas kong puno ng mga katotohanan. Ang mga tagpong buhay na buhay ay tila iginuhit ng kamay ng isang guro; mabuti ang pagkakalarawan at tapat ang pagkakasipi ng kabuhayan sa ating mga lalawigan. Ikinagagalak ko ang pangyayaring nasabi ninyo ng inyong iniisip; ikinalulugod ko ang salamisim na nababanaagan sa inyong akda, at dito'y maaaring maramdaman ang mga tibok ng pusong nagmamahal sa kanyang bayang tinubuan . . ." Ito'y kaayong lubos ng inyong mga pangungusap na sinulat sa pamamagitan ng dugo ng inyong puso. 3 Pinasasalamatan ko kayong dalawa dahil sa pagkakaunawa ninyo sa aking aklat; ninais kong sumulat tungkol sa aking bayan at dalawang kaluluwa, na nagrnamahal sa mga Pilipino, ang nakaunawa sa akin. Kahimanawari'y maunawaan din ako ng aking bayan, gaya ng pagkakaunawa ninyong dala ni Hidalgo! Binati rin ako ng iba pang Pilipinong hindi manunulat, datapuwa't lalong mahalaga ang mga bati ninyo at ni Hidalgo. Kayo'y maituturing kong halos isang tunay na kababayan, at sa mga tagaEuropa ay kayo ang siyang lalong nakakikilala ng kalagayan ng aming bayan. Mga pasasalamat na walang hanggan! At ngayo'y sasagutin ko ang inyong sulat: ANG TAGALOG NI RIEDEL

Min'san; Nang unang panahon; Nang isang araw; Nang una.: Unang arao. - Ganito nagsisimula ang lahat ng mga kuwentong Tagalog; datapuwa't hindi ko nalalaman ang ibig sabihin ng ''Ngaioen dan." Ang kahulugan ng N gaion ay sa sandalin g ito; hindi ba't iyon ay sinusulat noong una na: "I'Jg min'san daw," 2 Binabanggit

ang kanyang Noli Me Tangere.

3 Tumutukoy sa sinulat sa kanya ni Blumentritt hin~gil sa kanyang akda.

"Ang inyong akda, gaya ng sinasabi naming mga aleman, ay sinulat sa pamamagitan ng dugo ng puso, at dahil dito'y nagsasalita rin naman ang puso." Gayon na lamang kasigla, marahil, si Blumentritt sa pagbasa ng aklat ni Rizal. na sa kasunod na talata ng sui at ding iyon ay idinugtong ito: "kung kayo'y magpapatuloy sa gayon, ay maaari kayong maging isa sa mga dakilang tao sa inyong bayan na makaaakay na lubos sa ikasusulong at ikauunlad ng kanilang buhay." Ang mga pangungusap na ito ni Blumentritt ay naging parang isang hulang natupad.

-54ng lSa dau," "niaon daw" (sinabing minsan, sinasabing noong minsan, sinasabi.) Ang sinulat ni Riedel ay "ilaga" sa halip na "daga," "kamang" sa halip ng "kaniang" (0 lalong mabuti, "k'lniyang.") Gayon ang aking palagay sapagka't wala ang katagang "dau." Ang ibig sabihin ng "dau" ay sabi ng iba, umano. Iyo'y hindi kinaliligtaan kailanman sa mga kuwentong Tagalog, sapagka't kung hindi gayon, ay pakutyang itatanong ng mga nakikinig sa nagkukuwento: "Totoo ba?" Datapuwa't sa pagkakataong ito'y hindi Tagalog ang nagsasaysay, kundi ilokano 0 bisaya, kaya maaaring ipagpaumanhin sa kanya; ang ginagamit halos tuwina ay ang salitang-ugat sa halip ng mga panahunan. Kailan man ay hindi ko narinig sa Tagalog ang mga pahayag na magtiis sa atay at matagpuan ang sarili sa isang kalagayan ng kaluluwang malungkot. Sa tagalog, ang mga pahayag sa Kastilang "Ester triste el corazon/' 0 "estar corrompido," ay sinasabing sumama ang loob at ang estar enfermo del cuerpo ay sumama ang katauan. Sinabi kong montana abajo (pababa sa bundok) at hindi montana arriba (paakyat sa bundok), gaya ng mauunawaan sa mga pandiwang magakiyat, mag panaog sa bunduk; magakiyat ay nangangahulugan ng , gawing ang isang bagay ay maitaas, datapuwa't hindi umakyat. Ang mag ay katumbas ng be 0 er sa aleman; samakatuwid ang salitang magpanao ay hindi dalisay na tagalog; lalong magiging tumpak ang pumanao. Isinalin kong montana abajo (pababa sa bundok) dahil sa salitang baibai (dalampasigan) at taklubo, kabibi (ito, gaya ng aking narinig sa mga Hesuwita, ay sa dagat lamang matatagpuan, wala kami niyon). Paano mangyayari, samakatuwid, na ang isang dagat na may mga kabibe ay umakyat sa ituktok ng bundok? - T aloen (talon) - mga gubat. Talon; lumukso sa ibaba; talon ng tubig.'

FILIBUSTER 0 Babahagya ang pagkakakilala sa salitang "filibustero" sa Pilipinas. Iyo'y hindi pa nakikilala ng mga karaniwang tao. Kauna-unahan kong narinig ang salitang ito noong 1872 nang mangyari ang mga kakila-kilabot na pagbitay. Nagugunita ko 'Lahat nang ito'y siyang mga hinti-hinuha ni Rizal tungkol sa Tagalog ni Riedel, na isinangguni sa kanya ni Blumentritt. Sa isa pang sulat ay sinabi ni Rizal kay Blumentritt na marahil 8ng artikulo ni Riedel ay idinikta sa kanya ~ isang ilokano at hindi ng isang tagalog.

--55pa ang malaking takot na ibinunga ng salitang ito. Pinagbawalan kami ng aming ama na bigkasin ang salitang iyon, gaya rin ng mga salitang Cavite, Burgos (na isa sa mga paring binitay) at iba pa. Ang salitang ito ang siyang itinatawag ng mga pahayagan sa Maynila at ng mga Kastila sa sinumang taong ninanais nilang paghinalaan ng pagiging manghihimagsik. Kinatatakutan ng mga pilipinong mulat na sila'y tawagin ng gayong ngalan. Hindi nangangahulugan ng pirata 0 tulisang-dagat; manapa'y ang ibig sabihin ay isang mapanganib na makabayan na sa loob ng madaling panahon ay bibitayin, 0 kaya'y isang taong pangahas. Kalakip ng sulat na ito'y ipinadadala ko sa inyo ang isang lathalain tungkol sa bagay na iyon, "Ang Filibusterismo sa Pilipinas."4-a Kinukutya ko iyon sa aking nobela. Ang salitang ispichoso (sospechoso) ay lalong kilala, bagaman hindi gaanong kinatatakutan; ang taong ispichoso (ayon sa mga taong maralita't aba) ay ipinatatapon 0 pinipiit na pansamantala; datapuwa't ang salitang plibestiero, gay a ng sina abi ng aking mga pinsan, ay hindi pa nakikilala, datapuwa't mafikilala! Kaya nga huwag ninyong unawain ayon sa pagkakasulat ang lahat ng sinasabi ng aming mga tagabukid tungkol sa salitang iyon; sa aming bayan ay may 4 0 5 mag-aanak lamang na ang ilan sa kanilang kaanak na binabansagang pilibustero. Ang sinasabi ko tungkol sa "Felipenas" ay totoo; kahit sa Madrid, sa daang Florida, ay may isang Merendero ng Felepino na nakagawian naming paroonan nina Luna, Paterno, at iba pa. Ang mga titik ay dalawang talampakan ang taas at maaaring mamalas buhat sa kabilang ibayo ng ilog Manzanares. s

BATHALA Maaaring mabasa ninyo ang pagpapaliwanag tungkol sa salawikain: ang bathala ay na sa May Kapal sa talatinigan ng isang prayleng agustino, na sa palagay ko'y mayroon si P. A. Paterno. Dalawang taon na ang nakararaan nang sinabi ko sa taong ito na ikinamamangha ko na walang sino mang Tagalog na nakaaalam ng nauukol sa salitang Bathala; sa gayon ay ipinakita niya sa akin ang isang talatinigan. Binuklat ko iyon at natagpuan ko ang Isang lathala ng isang mamam ahayag na kastila. bumubuo ng pinakapaliwanag hinggil sa ilang salitang binaban!?)git sa Noli Mre T~re na hindi maabot ng pang-unawa ni Blumentrltt. 4-a

5 Lahat ng sinusundang talataan ay siyang

-56nasabing salawikain na kaayon ng sa amin: ang bahala ay na sa May Kapal. Inakala kong marahil ay pinalitan ang salitang Bahala - (pag-iingat) ng Bathala. Ang salin ng salawikain na ginawa ng may-akda, ay hindi tama. Maaaring ang Bathala ay isang katangian ng kadiyusan. (Iyong nag-aalaga sa lahat). Datapuwa't kapansin-pansing lubha ang paggamit ng mga Tagalog ng sumusunod na parirala: Ang Maykapal, sa Maykapal. Nararapat ding isaalang-alang na iyon ay maaaring hinango sa salitang Sanskrito na bhattara, sapagka't kami'y may isa pang salita, Han, na siyang pinaghanguan; maaari rin namang nawala ang salitang Bathala dahil sa Relil짜yong Kristiyano. Susulat ako sa Madrid at itatanong ko ang ngalan ng may-akda ng talatinigan; nakalimutan ko na. Maaari rin namang ang Bathala ay ginawa naming isang Diyos ng Kapalaran 0 pag-iingat, sa ganito'y sinasabi naming ipabahala mo sa lakin, ako ang papag-ingatin mo sa bagay na iyon; aka ang bahalal ikau ang bah alaI na sa kastila'y - yo cuidao (!), tit cuidao (!). Gayon ang ginagawang pagsasalin ng mga Tagalog; noong una'y sinasabing: Ako ang Diyos, ikaw ang Diyos hayaan mong ako'y maging Diy os. Datapuwa't bakit naiwan sa parirala ang salitang Maykapal? Bakit sinasabi naming: lpabahala mo sa Diyos, sa May-Kapal? Ipaubaya ba sa pag-iingat ng Diyos? Sa anu't anum an ay totoong kapansin-pansin ang pagkakahawig sa salitang Sanskrito. Marahil iyon ay naging isang katangian ng kadiyusan at sa gayong kahulugan ginagamit ng mga manunulat. Huwag ninyong pansinin ang sinasabi ni P. A. Paterno tungkol sa Bathala sa kanyang aklat. Si P. A. Paterno ay isang . . . (Sumusunod ang ilang kakatwang mga larawan sa orihinal.) 6 Babasahin ko ang inyong lathalain tungkol sa mga kaugalian ng mga Tagalog; nguni't iyo'y napapansin kong napakaikli; ang lahat ng sinusulat ninyo ay kapana-panabik na sa akala ko'y totoong maikli. Ninanais ko sanang mainip na paminsan-minsan. Kinukumusta kayo ng inyong tapat na kaibigan, RIZAL 6 Ang ganitong pagwawari-wari tungkol sa salitang Bathala ay buhat sa pangyayaring tinawag ni Blumentritt ane; kanyang pans in sa pagkakawangki ng mga saHtang sanskrito na batara, Bhattara, bhatiara, Bataruga sa salitang tagalog na Bathala. (LLR) Tingnan ang akda ni Pardo de Tavera hinggil sa Sansklrito. (JPB).

-57HABOL: Sinasabing sa Suwisa umano'y maginaw na maginaw pa; titigil ako rito ng isa pang buwan; magbibigay ako ng isang panayam sa Kapisanang Antropolohiko tungkol sa mga Tagalog; si Ginoong Virchow ang humiling niyon sa akin. 7

)

7 Aling panayam hinggil sa mga ta galog ang tinutukoy ni Rizal, na kanyang binigkas sa samahang antropolohi ko sa Berlin, sa kahilingan ni Virchow? Hindi makita ang panayam na ito sa mga Talaaklatang Maka-R.zal. Maaring ito'y iba sa "Arte Metrica en Ta ga1ag" 0 Tagalische Verskunst.

Sulat BIg. 19

Upang makaalam nang kaunti pa ng aming Kasaysayan ay kinakailangang patulong sa mga museo at mga aklat na Aleman. - Si Rizal ay katig sa mga pag-aaral na nauukol sa bayang tinubuan. Nosce te ipsum. - Kay raming mga salabid sa Kodigo Penal. Hawanin ang gubat sa kanyang mga yagit. - Huwag harapin ng kahataan ang pag-ibig ni ang mga agham na ukol sa pagkahaling ng diwa. - "Magpakasakit nang bahagya sa dambana ng Politika." - Kay raming pagkakamaling nagagawa si Barrantes. - Ang kanyang mga ibinilanggong pinalaya. - Sulatin ni Blume tritt ang aming Kasaysayan.

, Daang Jager 71, Berlin Ika-13 ng Abril, 1887 LTINATANGI KONG KAIBIGAN:

Maraming salamat sa inyong mahalaga't pakikinabangang handog na tinanggap ko kahapon. 1 Ang mapa'y pinag-aralan ko agad at ng aking kababayan at ngayo'y naragdagan nang kaunti ng aming nalalaman. Hindi ba nakalulungkot, aniko sa aking kababayan, ang pangyayaring ito, na sa ibang bansa kinakailangang manggaling ang mga bagong kaalaman tungkol sa ating sarili? Salamat sa mga pantas na mga Aleman at nagkakaroon tayo ng mga tumpak na kaalaman tungkol sa ating bayan, at kapag ang lahat ng bagay sa ating bayan ay nasira at ninais nating siyasatin ang katotohanang pangkasaysayan ng ilang pangyayari, 1 Sang-ayon sa patnugot ng Epistolario, ang handog na ito ay "Ang mapa ni Blumentritt tungkol sa mga lahi sa dakong kalagitnaan ng Mindanaw, na inilathala ng "Instituto Cartografico de Gotha", na ang karamihan sa mga Hog na walang pangalan ay nilagyan ni Blumentritt ng mga pangalan ni Heneral San Letin sit ng ilang Hesuwita, isa Da sa kanila si P. Sanchez."

-58--

-59ay kakailanganin nating pumarito sa Alemanya upang manaliksik ng mga pangyayaring iyon sa mga museo't mga aklat na Aleman! Nakalulungkot na tayo'y humantong sa ganitong wakas, datapuwa't siyang katotohanan! Kung ako sana'y magiging isang propesor sa aming bayan, ay pasisiglahin ko ang mga pag-aaral na may kinalaman sa bayang tinubuan, na siyang pinaka-nosce te ipsum, (kilalanin mo ang iyong sarili), at siyang nakapagbibigay ng tunay na pagkaalam at nakapag-uudyok sa mga bansa sa paggawa ng mga dakilang bagay; datapuwa't hindi ako pahihintulutan kailanman na makapagbukas ng isang dalubhasaan sa aking bayan, kasakdalang sa Madrid ko pa natamo ang aking katibayan ng pagkapropesor!2 Nakita na ninyo kung gaano karaming mga salabid ang inihahadlang sa dinaraanan ng isang tao, upang huwag magkapuwang ang aming Kodigo Penal, kahit ito ay siyang naisin ng mga kagawad-bansa, ng mga manananggoL ng mga hukom at ng Pangulo ng Kataas-taasang Hukuman! At ang mga tumututol ay hindi naman mga dalubhasa sa sangay ng karunungang iyon: ang arsobispo 3 (0 sa lalong tumpak na sabi, ang mga prayle, sapagka't ang arsobispo ay siyang taong labis ang kabaitan na walang ginagawa kundi ang ipinagagawa ng mga prayle) at ang Tagapangasiwa ng Kayamanang Bayan! Sa tulong nito'y maaari ninyong mahagap kung paano ang buhay na pampolitika sa Pilipinas! Kulang na kulang ang banghay na ito; kung daragdagan pa ng iba't ibang bagay ay aakalaing hindi maaaring mapaniwalaan ng isang malayong taong taga-Europa. Dahil dito'y kinakailangan naming magsumakit pa nang gayon na lamang. "At maraming araw na batbat ng hirap ang aming ginugol sa paghawan ng kagubatan sa kanyang mga yagit at malalalim na ugat" gaya ng sinabi ni Schiller sa mga Suwiso; para sa amin ay kinakailangan pang isudlong ang tulang nauukol sa pakikipagbaka sa dragon, upang masabi namin sa mga inapo: Ang lupaing ito'y am in ngang naagaw, Pawis, hirap, pagod ang naging puhunan; Dati'y gubat itong sa oso'y tahanan, At nagawa naming sa tao'y tirahan, Ang binhi ng dragon ay aming napatay. 2 Si Riza! ay nagtapos ng pagka-Batsilyer en Artes sa Ateneo at "Licenciado en Filosofia y Letras" sa "Unibersidad Central" sa Madrid nang Hunyo,

1885. 3

Ang arsobispo noon sa Maynila

ay si P. Pedro Payo, isang dominik(}

-60At 24 pang mga ibang taludtod! Hindi nararapat harapin ng aming kabataan ang mga pagibig ni ang mga agham na nauukol sa pagsambilat ng diwa na pawang bunga ng gunamgunam lamang ' at walang kinalaman sa paggawa, gaya ng ginagawi ng mga kabataan ng mga bansang mapapalad: kaming lahat ay nangangailangang magpakasakit kahit bahagya sa dambana ng politika bagaman hindi minamatamis ng aming kalooban. lyon ay nauunawaan ng aming mga kaibigang naglalathala ng aming pahayagan sa Madrid;4 mga binata sa Pilipinas isinilang ng mga magulang na Kastila, mga mestisong lnsik at Malayo; datapuwa't ang tanging itinatawag namin sa isa't isa ay Pilipino; kaming lahat halos ay nag-aral sa mga hesuwita, na talaga namang hindi nagturo sa amin ng pagmamahal sa tinubuang bayan, bagaman kami'y tinuruan ng kagandahang-asal at kabutihang-loob! Dahil dito'y hindi ako nangangambang may pagkakaalit-alit sa aming bayang tinubuan; maaari ngang mayroon niyon, datapuwa't maaari namang bakahin at supilin. Si Ginoong Barra tes5 ay siyang taong tinutukoy ko sa kabanatang ang pamagat ay Ang Inang-bayan at ang mga kapakanan6 (Ang Kimaw). Siya ang taong noong hatinggabi ng Oktubre, 1883, ay nag-utos na ipiit ang 14 0 16 na taong walang kasalanan, datapuwa't mayayaman, sa isang mahalumigmig na bilangguan '!-t ang sanhi niyo'y hindi ibinunyag; pagkaraan ng tatlong araw, ang mga kapus-palad na bilanggo'y pinalaya nang walang kaanu-anumang paliwanag at hindi napag-alaman ang dahilan ng pagkakapiit at pagkakapalaya sa kanila. Marami sa kanila ang nagkasakit ng rayuma, at marami ang nawalan ng daan-daang piso. Ang lahat ng mga taong iyon ay pawang kilalang naninirahan sa Tundo. Si Ginoong Barrantes din ang siyang 4 Sinasabi ng patnugot ng Epistola do na ang binabanggit na "aming pahayagan" ni Rizal ay ang La SoIidaridad. Gayunma'y ipinalalagay na ang tinutukoy ay ang Espana en Filipinss, sapagka't ang "La Solidaridad" ay sinimulan lamang nang Pebrero, 1889, sa Barselona, at hindi sa Madrid, bagaman inilipat dito pagkatapos. 5 Tinutukoy si Vicente Barrantes, ne. isang kastilang tlaIghawak ng matataas na tungkulin sa Pilipinas, at siyan g sumulat ng El Teatro Tagalo at isa pang artikulong laban sa Noli, kung kaya sina~rt siya ni Rizal, at ipinakilala eng kanyang kamangmangan hanggang sa ilagay siya sa katawa-'tawang kalagayan. 6 Sa kabanatang ito ng Noli na pi namagatang "Ang lnang-bayan at ang mga Kapakanan" ay ipinakilala ni Rizal ang isang tauhang pandak at komang, na pinagpapakitaan ng mabuti at a}'!on sa sulat na ito ay dili iba kundi si Barrantes.

-61ayaw duminig sa mga hinaing ng monghang aking binabanggit sa aking Kabanatang Pangwakas; ang ginoong ito'y hindi pa nakakatanggap ng karapat-dapat na parusa hanggang sa araw na ito; datapuwa't kung may isang Diyos ay nararapat siyang pasakitan at pahirapan, gaya nang nararapat, sa buhay na ito 0 sa kabilang buhay. May nakikilala akong isang kababayang naghihintay ng isang mabuting pagkakataon upang siya'y hingan ng pagtutuos sa kanyang mga pagkakautang. Si Alba ay naging malupit, datapuwa't ang dahilan niyon ay upang makapaglingkod sa kanyang hari at sa kanyang bayang tinubuan; ang Inkisisyon ay naging malupit din sapagka't inakalang sa gayong para an ay tinatangkilik nang di sapala ang relihiyon at ang panampalataya; sa dalawang iyon ay maaaring ipagpatawad ang kanilang pagkakamali; sino ba ang hindi nagkakamali kung ang iniisip gawin ay ang kabutihan? Datapuwa't nang gawin ni Ginoong Barrantes ang gayong mga kagagawan, ay hindi siya naglingkod ni sa kanyang hari, ni sa kanyang bansa, ni sa relihiyon, ni sa pananampalataya; nagkasala siya, dahil sa kanyang kasakiman, upang makapagpayaman at iyon ay hindi maipatatawad ninuman sa kanya. I Huwag kayong magtaka sa hindi pagkatanggap ng mga balita buhat kay Ginoong Isabelo de los Reyes; tatlong buwan na ang nakararaan na hindi ako tumatanggap ng liham buhat sa aking mga kaanak! Tatanawing utang na loob sa inyo ng Pilip in as kung kayo'y susulat ng isang buong kasaysayan ng aming bayan. Mahahatulan ninyo ang aming bayan nang walang pagkampi sa kaninuman. N aniniwala akong kayo ang tanging makagagawa ng bagay na iyon; ako'y may iwing katapangan upang gawin iyon, datapuwa't hindi sapat ang aking nalalaman; hindi ako nakabasa ng maraming aklat tungkol sa aming bayan, at ang mga aklatang Kastila ay nakapinid sa akin;s-a bukod dito'y kinakailangan ko ang aking panahon para sa ibang bagay at lahat ng aking masasabi ay lagi nang mapaghihinalaang nagbuhat sa isang diwang may kinikilingan; datapuwa't kung kayo ang susulat ay babasahin kayo na parang isang hukom na walang kinikilingan; wala kayong makasariling kapakanang tatangkilikin. Mabuti ang sinabi ninyo: ang S-Il Ipinalalagay ni Rizal sa dahil sa lakad ng mga pangyayari ay wala siyang lakas at layang makapaglabas-masok sa mga aklatan sa Espanya.

-62Austria ay walang mga bayang sakop at hindi nag-iimbot sa aming bayan, at hindi ninyo kinakailangang baluktutin ang katotohanang pangkasaysayan upang kalugdan ni ng mga Pilipino ni ng mga Kastila, at maaari ninyong malasin ang nakaraan na taglay ang dugong malamig, gaya nang sinumang nanonood na taga-labas; kayo'y sumasampalataya sa relihiyong katoliko datapuwa't wala kayong kahit katiting ng pagkabulag ng pananampalataya, at hindi naman kinakailangang kayo na rin ay makamalas ng lupain; ang nakaraan ang minamalas ng mananalaysay. Naniniwala ako na kayo ang taong may higit na kakayahan sa naturang gawain. Gagawin din namin ang lahat ng aming magagawa upang makatulong sa inyo at kayo'y bibigyan namin ng mga talang nasa aming kamay. Datapuwa't huwag kayong magantay ni ng mga pasasalamat ni ng mga laurel: ang mga putong na yari sa bulaklak na laurel ay mga likha ng mga bayang malalaya; datapuwa't marahil ay aanihin ng inyong mga anak ang bunga ng itinanim ng kanilang ama. 7 Kaming dalawa ng aking kababayan ay magiliw na kumukumusta sa inyo,

JOSE RIZAL

7 Sayang at hindi nayag si Propesor BlumentJrj,tt na sulatin ang kasaysayan ng Pilipinas, gaya ng iminungkahi sa kanya ni Rizal.

Sulat BIg. 20

Ang pag-uwi sa tahanan. - "Lisanin ang Berlin ngayon pa namang lalo ko nang naiibigan ... " - Nananabik ang ama ni Rizal na ito'y makita. - Mabigat sa loob ang paglisan sa Europa. - "Ako'y lalong pakikinabangan sa aking bayan . . . " - Nagpapaalam kay Blumentritt. - "Hangaan ang Berlin sa panahon ng tagsibol . .." "Kung tatanggap ako ng mga pahayagan, ang magiging damdamin ko roon ay hindi ng sa isang itinapon ng kanyang makaagham." - Ang mga katesismo ni Weber. - "Sa Maynila, ang bin ababasa lamans ay ang mga bagay na nakalulugod, utile e dulcissimo!"

Jager Strasse 71, Berlin Ika-24 ng Abril, 1887 lTINATANGI KONG KAIBIGAN:

Sa wakas ay nakaraan din ang napakaginaw na taglamig; ngayo'y nagkaroon kami ng 15 antas ng init at ang mga punungkahoy ay nagsisimulang magdamit ng mga dahong luntian. Umaasa akong gaya rin nito ang nangyayari sa inyong bansa; sapagka't sa loob ng ilang araw ay lilisanin ko ang Berlin kasama ang aking kababayan, upang umuwi sa Pilipinas ay ninanais ko sanang dumaan sa bayang iyan upang makapagpaalam sa inyo. Totoong dinaramdam kong lisanin ang Berlin, sapagka't ngayon ako lalong nawiwili sa kanya, nakilala ko ang ilang mga magaanak na kaibig-ibig, at ngayon pa naman kailangan kong magpaalam sa kanila magpakailanman! Uuwi ako sa aking bayang tinubuan, sapagka't ako'y pinatawad na ng aking ama at pina-

-63-

-64hihintulutan na akong umuwi sa aming tahanan. 1 Ang araw na ito (ngayon dumating ang sulat) para sa akin ay isang araw ng kaluwalhatian! Makipagsaya kayo sa akin! Datapuwa't sa kabila ng lahat, ay nakararamdam ako ng isang matamis na kalungkutan dahil sa lilisanin ko ang marikit, malaya, mulat at bihasang Europa, nguni't ako'y lalong pakikinabangan sa aking bayan kaysa rito;2 dito'y walang sinumang nangangailangan sa akin; at kapag ako'y nasa aking bayan na ay maipagpapatuloy ko ang pakikitungo sa mga mababait na pantas na Aleman, kung ako'y tatanggap ng ilang mabubuting pahayagan ng bihasang Europa; sa gayon, ang magiging damdamin ko roon sa aking bayang sinilangan ay hindi kaparis ng sa isang itinapon ng aking bayang umadhika sa akin sa mga agham. Hindi magtatagal at tayo'y magkikita at mapag-uusapan natin ang lahat; gagawin ko ang ipinayo ninyo sa akin. Darating kami riyan sa Huwebes.3 Hindi ko pa matiyak kung kami'y makaaalis dito sa mga unang araw ng Mayo 0 pagkatapos; ninanais naming hangaan ang Berlin sa tagsibol, kaya m:.tghihintay kami hanggang sa yumabong at mamulaklak ang mga punung-kahoy. Ipagbibigay-alam ko sa inyo nang isang linggong pauna4 ang aking pagdating upang kayo'y magkaroon ng panahong makapagbago ng panayam ng Huwebes 0 Biyernes. N guni't ipinakikiusap kong huwag kayong gumawa ng anumang pagbabago sa kinagawian ninyong pamumuhay, ninanais kong makilala ang tunay na pamumuhay sa Bohemia. Hindi ko natapos ang pagsasalin ng kay Waitz,5 datapuwa't itatanong ko sa aking mag-aaklat kung ako'y maikukuha niya ng isang tomong hiwalay ng katha; hinihintay ako ng aking kaanak sa buwan ng Hunyo 0 Hulyo. 1 Pinatawad na si Rizal ng kanyang Ama sa pagkakaalis sa Pilipinas ng wala itong kapahintulutan. 2 Hindi nalilimot ni Rizal na lahat ng kanyang buong katauhan ay dahil at ukol sa kanyang lupang tinubuan. 3 Tumutukoy sa isang Huwebes na itinakda ni BJumentritt ang pagbibigay ng isan~ pang-agham na panayam. Umalis si Rizal sa Berlin nang umagang-umaga ng ika-J 1 ng Mayo, at du mating sa Leitmeritz nang ika-ll ng Mayo (!'ulat bilang 685). 4 Pinadalhan si Blumentritt ng isang hatid-kawad buhat sa Tetschen, hindi isang Linggo muna kundi ng sinundang araw ng kanyang pagdating. 5 Tinutukoy ang "Etnografia General" ni Waitz-Gerland. Nasabi na sa sinundang tala oa ikatlong bahagi lamang ang naisalin, sapagka't lsinauli ni Riza lang aklat.

-65Ang inyong payo hinggil sa mga katesismo ni Weber6 ay napagkilala kong tama at kapaki-pakinabang, lalo na kung ang mga iyo'y mapapalamutihan nang kaunti, sapagka't sa aking bayan, ang nababasa lamang ay ang mga bagay na nakalulugod: utile e dulcissimo! (kapaki-pakinabang at napakatamis!). Hinahangaan ko ang mga tagasuri ng mga kapisanang makaagham na Aleman, na nakapananatiling nakaupo sa loob ng maraming oras sa pakikinig sa mga panayam na nakaiinip nang hindi ikinukunot ang noo, hindi nauubusan ng pagtitiis; sa Madrid ay hindi mapaniniwalaan ang bagay na iyon. Humingi sa akin si Dr. Olshausen7 ng ilang paliwanag tungkol sa aking Noli Me Tangere; hindi madaling isaysay ang laman ng aklat sa kanya, na isang taong hindi nakikilalang mabuti ng aming kalagayan. Pahihintulutan ba ninyong sabihin ko sa kanya ang isang bahagi ng inyong palagay tungkol sa katha? Ako'y binati rin ni Dr. Reiss8 datapuwa't hindi niya nakikilala ang aming bayang tinubuan nang kasimbuti ng pagkakakilala ninyo. Ang inyong mga payo tungkol sa kung paano namin nararap at alagaan ang aming kalusugan sa iba't ibang panahon ay pinakinabangan nang gayon na lamang, sapagka't totoong pabagubago ang panahon. Ang aking kababayan (na magiliw na nagpapakumusta sa inyo) ay sinipon, bilang bunga ng aming pagkakaparoon sa Charlottenburg. Pinaaabot ko sa inyo ang lalong taimtim na kumusta at ninanais kong magtamasa kayo ng kalugud-lugod na tagsibol, kalusugan at kaligayahan. Sumainyo, RIZAL

6 Hindi makita ang sulat ni Blumentritt na bumabanggit sa mga katesismo ni Weber. 7 Tinutulroy si Dr. Olshausen, isang pantas r.,a olandes. 8 Tinutukoy si Dr. Reiss, Pangulo ng "Sociedad Geografica" sa Berlin nang si Rizal ay tanggaping kasapi.

Sulat BIg. 21

Tutuloy sa Hotel Krebs. - Dumalaw kay Blumentritt. Habol. Si Swoboda at ang binatang si Casal.

Berlin Ika-4 ng Mayo (araw ng pagpapakahirap), 1887 ITINATANGI KONG KAIBIGAN:

Sa Biyernes, ika-13 ng Mayo, ay magkakaroon ako ng kasiyahang kayo ay mayapos.l Hindi namin malaman kung anong oras kami darating sa bayang iyan, kaya ipinamamanhik naming kayo'y manatiling tahimik sa inyong bahay at huwag na kayong pumaroon sa himpilan upang kami'y salubungin. 2 Tiyak na kami'y tutuloy sa Hotel Krebs at kayo'y dadalawin namin pagkaraan ng kalahating oras, kapag kami'y nakapaghanda na sa pagdalaw sa inyo at sa inyong minamahal na kaanak. Hanggang sa araw na iyon, at ninanais ko para sa inyo ang mabuting kalusugan: sigla ng katawan at hanggang sa pagkikita! Malugod na sumasainyo, RIZAL

1 Dumating nga sa Leitmeritz nang araw ng Biyernes, ika-13 ng Mayo, sina Rizal at Viola. Sinalubong sila ni Blumentritt sa himpilan ng tren at bagaman sila'y nagkakakilala lamang sa pamamagitan ng sulat at ng larawan ay nagkamukhaan sila kara.karaka. Nagbatian at parang magkapatid na nagy'akap, sang-ayon sa mga alaalang sinulat ni Dr. Viola. 2 Buhat sa himpilan ng tlren ay inihatid sila ni Blumentritt sa Otel Kre路OO na tinuluyan ni Rizal, at pagkatapos ay isinarna sila sa bahay ni Blumentritt upang doon kumain.

-66-

-67Ika-5 ng Mayo Katatangga.p ko sa sandaling ito ng inyong nakalulugod na sulat3 at malabis kong ikinasiya ang nangyari kay Ginoong Swoboda; iyon ay hindi niya nauunawaan; sana'y inanyayahan na lamang niya ang masipag na Guwardiya Beteran upang makilahok, sa gayo'y ipinikit sana nito ang mga mata. Nakikilala kong mabuti si Ginoong Eduardo P. Casal;' siya'y isang binatang may 17 hanggang 20 taong gulang, sa Suwiss siya nagtapos ng pag-aaral. Siya'y Pilipino, ang ama niya'y Kastila, ang ina'y isang babaing Tagalog; ang anak ay mukhang Tagalog, higit na kayumanggi kaysa akin at lalong matangos ang kanyang ilong kaysa akin. Bumabati sa myo, RIZAL

)

3 Hindi rin matausan ang sulat na ito sa alin mang lathala 0 aklat ng pinaghanapan, kaya't hindi malaman ang nangyari kay Ginoong Swoboda. 4 Si Eduardo P. Casal y OeMa ay tile isang binatang taga,...Bulakan. Sumulat at naglathala sa Madrid nang 1888, ng isang akdang pinamagatang Cuestiones Filipinas. Estudio Politi~SociBl.

Sulat BIg. 22

Ang rnga anak na babae ni Doktor Willkornrn. - Ang talino ni Rizal ay pinuri sa isang pahayagan sa Praga. - "Ano ba ang aking nagawa upang rnaging karapat-dapat na kagaanan ng dugo ng rnga kaluluwang tigib ng kabutihan?" Napakadalas i~uha ni Rizal ang bayang tinubuan. - Ang rnaalindog na pagpapaalarn ng Europa. - Tagapagbalita kaya ng rnga kulang-palad na araw? - Ang kaligayahan ay laging sinusundan ng kasawian. - Sa pagtatanggol sa rnga kababayang sin iraan ng puri. - Ganti dahil sa pagkarnpi sa katotohanan.

Otd Grand, Brunn Ika-19 ng Mayo, 1887 MIN AMAHAL N A KAIBIGAN:

Kaninang umaga, nang kami'y paroon upang magpaalam sa Tagapayo ng Estado, na si Propesor Doktor Willkomm,l ay namangha kami nang gayon na lamang nang ako'y sumbatan ng kanyang mga kaibig-ibig na mga anak na babae dahil sa ako raw ay walang sinabi sa kanila tungkol sa aking kaka yahan sa sining at tula. Buhat noon ay nagpalagayan na kaming parang matagal nang magkakaibigan at kami'y nagbibiruan pa; itinanong ko sa kanila kung bakit nila nalaman ang mga naturang bagay na nalilihim, na ako mang ito'y hindi nakaaalam. Isinagot nilang nabasa raw sa pahayagang Bohemia ng Praga at ang akala nila'y lBukod sa pagiging "Consejero de Estado," si Dr. Willkomm ay propesor sa "Historia Natural" sa Unibersid"d ng Pmga. Siya'y nakikilala ni Rizal, sa.. pagka't kaibigan ni Dr. Blumentritt. Siya at ang kanyang magandang anak na babae ang sumasama kay Rizal sa mga pagli1ibot sa Praga, at siya rin ang binabanggit na Dr. Willkomm ni Dr. Viola sa akIat nitong pinamagatang Mga PaglaJakbay na kasama si Dr. Rizal.

-68-

-69natanggap ko ang iba't ibang pahayagan at dalawang liham na kara-karakang inihatid ng kanilang kapatid na lalaki sa otel. I yo'y isang balitang nakasisiya at ninanais naming bumalik agad sa otel upang basahin ang kanilang kalugud-lugod na liham; datapuwa't kami'y niyakag nila at ng kanilang mga pinsang babae sa halamanan at tumigil kami roon hanggang ika-l. Pagkatapos ay nagmamadali kaming tumakbo sa otel at hiningi namin sa tagapagbukas ng pinto ang mga sulat at binasa namin doon na rin sa restauran. Dapat nang natuyuan ang aking mga mata, hindi na dinadaluyan ng saganang luha, marahil ay naitigis ko na ang buong pagtangis ko dahil sa aking bayang tinubuan, sapagka't ni isang patak na luha'y wala nang tumulo. 2 Datapuwa't mahirap kong mailarawan ang aking dinamdam sa aking puso nang mabasa ko ang dalawang liham. lyon kaya'y kagalakan 0 kalungkutan? Hindi ko masabi: sa loob ng mahabang sandali'y nakaupo akong hindi man lamang nakita ang aking sabaw na lumamig nang lubos, at nawalan ako ng ganang kumain. Hindi ako makakain, nag-uumapaw ang ak' ng puso, at itinatanong ko sa sarili: ano ba ang aking nagawa upang maging karapat-dapat na kagaanan ng dugo ng mga kaluluwang tigib ng kabutihan? Ang maalindog kayang pagpapaalam na ito ng Europa ay tagapagbalita ng isang kakila-kilabot na pagtanggap sa Pilipinas? Sapagka't sa buhay ko, ang kaligayaha'y lagi nang sinusundan ng kapahamakan, at habang lalong nagiging kaakit-akit ang una, ay lalo namang kakila-kilabot na humaharap ang ikalawa. Datapuwa't dumating na ang darating, maging iyo'y pagkahabag, pagkagiliw 0 malungkot na babala ng hinaharap, ay pagpipilitan kong huwag mabigo ang mga butihing puso ng mga mararangal na mamamayan ng Leitmeritz at ako'y maging karapat-dapat na kaibigan nila; at sa aking iisipin at gagawin ay hindi ko ikasisiya ang aking budhi lamang, bagkus iisipin ko rin ang mabubuting kaibigang taga-Leitmeritz, at sa pakikipag-usap ko sa sarili ay aking sasabihin: ''Hindi ka nag-iisa, Rizal, sapagka't doon sa isang maliit na sulok ng Bohemya ay may mga kaluluwang butihin, mararan gal at kaibigan na sa iyo'y nagmamahal; isipin mo sila; gunamgunamin mong sila'y nasa piling mo, na ikaw ay kanilang 2 Ang lupang kinamulatan ang siyang lagi nang pangunang isipang bumabagabag kay Rizal, gaya nang mapapansin sa mga pangungusap na ito.

-70minamalas; ikaliligaya nila ang iyong mga kaligayahan at itatangis nila ang iyong mga sarna ng loob."3 Kapag nag-iisa ako, ay tinatakasan ako ng kaligayahan, maraming kaisipang hindi mapagsiya at mapanglaw ang sumasalakay sa akin, tila ba may nawala sa akin, 0 tila ba tinalikdan ako ng kapalaran. Inaakala kong naging mabuting lalo sa akin ang pagkalisan ko sa Leitmeritz sa kaukulang panahon; kung ako'y nagtagal pa roon, marahil ako'y naging isang binatang ikinapapakla ng loob ng lahat, gaya ng sinumang iba; at gayunman, ang paniniwalang ito'y hindi nakapagpapatahimik ng aking pananabik. Datapuwa't nakaaaliw sa akin ang isang pangungusap sa inyong sulat nang sabihin ninyong ako'y may nagawa alang-alang sa mabuting ngalan ng aking mga kababayang siniraan ng puri: gagantimpalaan ako ng Diyos sa pagkakagawa ko ng isang paglilingkod sa ikapagtatagumpay ng katotohanan, sapagka't sa katunayan, ang mga kababayan ko'y karapat-dapat sa isang kapalarang lalong mabuti at nagtataglay ng isang pusong lalong butihin kaysa akin, kahit sila'y hindi nakapaglakbay sa maraming bansang gaya ko at wala silang ibang wikang sinasalita kundi ang Tagalog. Sumulat ako sa manlilimbag sa Berlin at itinanong ko kung may natitira pang ilang sipi ng aking aklat. Padadalhan ko kayo ng tatlong sipi para sa mabubuting kaibigang taga-Leitmeritz. Magpapakuha ako ng larawan sa Vienna, sakaling maaaring tapusin ng tagakuha ng larawan sa loob ng 5 araw. Humihingi ng isa ang maybahay ni Willkomm at pinangakuan ko rin ng isa si Propesor Willkpmm. Ang butihing ginoong ito ay naging napakabait sa akin, na tila namamalas ko pa siyang nagpapaalam nang nakangiti sa kanyang tahanan sa Leitmeritz. Sa Vienna ay tutuloy ako sa Ote! Metropole. 3 -a Ihalik ninyo ako sa mga bata mga kumusta sa inyong maybahay at sa inyong butihing ama at sa mga kaibigan sa Leitmeritz. Sa puso'y taga-Leitmeritz ako gaya rin nang kayo'y isang 3 Ang talataang ito'y nagpapahayag ng damdamin ni Rizal nang umalis sa Leitmeritz at magpaalam sa kanyang mga kaibigan. Sa pagbasa sa talataang ito ay hindi maaring itanong kung ano ang nakita kay Rizal at kung anD ang damdamin sa pakikipagpalagayan kay Rizal, sanhi sa mga alaalang iniwan nito, katulad ng nasasaad sa dalawang sulat na katatanggap at kababasa lamang ni Rizal. Kani-kanino ang mga sulat na ito? Hindi nasasabi sa mga aklat na panagsanggunian. 3a Sa katotohnan ay tumuloy siya sa Otel Metropole sa Biyena.

-71Pilipino sa damdamin. _ May palagay akong lagi nang mabubuhay sa aking puso ang Austria; ang pagpapaalam ko sa Praga ay hindi rin naging masaya. Dahil sa pagkalimot ay naiwan ko ang alpiler ng kurbata na may mga brilyante sa ibabaw ng hapag ng aking silid sa Otd Krebs. 4 Sumulat na ako sa may-ari. Maraming salamat sa inyong sulat ng pagtatagubilin at sa pakumusta ni Doktor Czepelack. 6 Sa Vienna ay susulatan ko kayo uli. Yumayapos sa inyo, JOSE RIZAL

T ARHETANG P ANGKOREO

Pagdating sa Vienna. -

Mga pagdalaw na ipinagbilin.

)

Ote! Metropole, Vienna Ika-20 ng Mayo, 1887

MINAMAHAL KONG K...AIBIGAN:

Dumating kami rito nang ika-2:30 ng hapon; ikinalulugod namin ang lunsod pati ang mga tanawin nito. Bukas ay dadalawin namin ang mga ginoong pinagtagubilinan ninyo sa amino Pagod na pagod ako. Niyayapos ko kayo. Titigil kami rito nang 4 0 5 araw. Taglay ang aking paggiliw, JOSE RIZAL

4 Ang pagkawala ng alpiler na ito ay napansin ni Rizal nang silang dalawa ni Vio:la ay nasa Brunn DB. (Gayunman, si Viola, sa kanyang aklat na "Viajes con el Dr. Jose Rizal" ay nagsabing napansin lameng ni Rizal ang pagkawala ng nasabing alpiler nang siIa'y nasa Biyena na.) Ginamit ni Rizal ang alpiler nang gabing idaos ang piging ng pamamaalam na inihandog nina Rizal at Viola sa Otel Krebs sa kanilang mga kaibigan sa Berlin. Isang utusan sa Otel eng nakakita sa a}pD!I11bra ng silid na tinutuluyan ni Rizal, at kara-karakang kinuha ni Blumentritt at ipinadalang kasama ng isang sui a t, sa pamamagitan ng isang balutang pinabanguhan sa Otel Metr1opole sa Biyena na tinutuluyan nina Rizal at Viola. 5 Tinutukoy si Dr. Czepelack, isang austriyakong kaibigan kapuwa nina Rizal at Blumen1Jrittj iyon ay isang pantas at bantog na pintor, na noon ay may sakit na paraJisis.

Sulat BIg. 23

Sa Museo ng Vienna. - Si Nordmann ay kahawig ng ama ni Rizal. Kahabag-habag na Dorang maysakit, ang batang may mga matang bughaw! - "Dei Tinguianen" - lsang karangalan ang kilalanin ang kakayahan. - Pakikipanayam ng isang manunulat ng 路'Extra-Blatt."

...

Vienna! Ika-24 ng Mayo, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

)

Ano kaya ang magagawa ko para sa inyo upang makaganti sa inyong kagandahang-Ioob at sa lahat ng nagawa ninyo sa akin? Sunud-sunod na dumarating ang inyong mga sulat sa pagpapakilala, na anupa't para kaming nasasariling bahay dito, sapagka't ilan sa mga ginoong naging kasa-kasama ninyo ay ipinalalagay namin na parang mga dating kaibigan, gaya halimbawa ni Ginoong Masner at ng butihing matandang si Ginoong Nordmann. Sinamahan kami ni Ginoong Masner sa buong museD at kami'y nagtagal pa sana roon kung hindi inabot ng gutom ang kaibigan kong si Viola. Si Ginoong Masner ay katulad ng lahat ng taga1 Sa Pangulong-bayang ito ng Austriva, bukod sa pagdalaw na ginawa sa mga museo "a t sa pagmamalas sa mga dulaan, gaya ng binabanggit ni Rizal, ny nagkaroon sila ng mga pagkakataong hangaan ang isang tanghalang J1j()()'y idinaraos. Tanghalan ng m.ga banal na palamuti at ng mga larawan ng mga Santo; naglibot din naman sila, na lulan ng isang bapor, sa Danubyo na unang kina pans in an nila ng paggamit ng serbilyetang papel, sa mesang kakanan. Binabanggit din naman ni Viola ang isang puna ng pag-ibig na pakikipagsapalaran ni Rizal sa isang dalagang ta'g a-Biyena, na ayon sa pahayag ni Dr. Viola ay "Hindi karaniwan ang, kagandahan at may panghalinang hindi mapaglalabanan." Ang mga nabanggit na ginoo ay mga kaibigan ni Blumentritt at siyang pinagtagubilin kina Rizal at Viola.

-72-

-73Leitmeritz at napapakumusta siya sa inyo at kay Propesor Czepelack. Napasasalamat ako sa matandang kaibigang si Czepelack! Si Ginoong Nordmann ay isang matandang ginoong kaibigibig, kung ako'y papipiliin ng isang magiging ama (alalaong baga'y kung ang aking ama'y hindi isinilang sa daigdig na ito) ay pinili ko disin si Ginoong Nordmann sapagka't siya at ang aking ama ay magkahawig na magkahawig sa diwa, palibhasa'y ang aking ama ay mapitagan din, butihin at mapagmahal sa mga batao Ipinakilala kami sa kanyang anak na babae at sa kanyang maybahay at kami'y dinalaw niya ngayon sa otel. Pagkatapos ay sumama sa aming magpasyal, ipinakilala ako sa kanyang Klub at binigyan kami ng mga tiket para sa dulaan. Siya'y isang taong walang maipipintas. Sa kasawiang-palad ay hindi namin natagpuan ang ibang ginoong inyong pinagtagubilinan at iniwan na lamang namin sa kani-kanilang bahay ang aming mga tarheta; datapuwa't natitiyak naming sila'y kasimbuti rin ng dalawang una, sapagka't ang lahat ng kaibigan ninyo ay mabubuting taong tumatanggap sa amID nang buong lugod, gay a nina Ginoong Willkolmm, Masner, Nordmann, Klutschack, Czepelack, at iba pa. Kapuwa kami nalulungkot ni Viola dahil sa maysakit ang aming maliit na kaibigang si Dora.2 N agugunita pa namin ang kanyang maliliit na matang bughaw, nauulinig ang kanyang tawang masaya at namamalas ang kanyang ngiping maliliit; kahabag-habag na Dora! Namamalas ko siyang tumatakbong humahabol sa amin noong tumutulak ang tren! Buong puso kong ninanais na siya'y gumaling agad. Tinanggap ko ang "Die Tinguianen'4 at binasa ko ang paghahandog. Natitiyak kong ang salin niyon ay kalulugdan nang gayon na lamang ni I. de los Reyes; nakararangal ang pagtatamo ng isang pagkilala na sa aming bayang tinubuan ay ipinagkakait sa amin! Malaking alingasngas dahil sa isang bagay na walang kabuluhan! Ito ang maitatawag sa kasaysayan ng aking alpiler ng 2 Tinutukoy ang anak na babae ni Blumentritt, na nagngangalang Dolores, na noo'y may pitong taon nang gulang. 3 Salin sa wikang aleman na ginawa ni Blumentritt sa isang sulat 0 akda ni Isabelo de los Reyes, na pinamagatang ''Los Tinguianes de Abra" na inilathala noong 1886.

-74kurbata. 4 Pati kayo ay naabala sa bagay na itong walang kab!l路 luhan. Napakabuti at napakaingat ang pagkakabalot niyon! Maraming-maraming salam at uli! Samantalang sinusulat ko ang liham na ito ay dumating ang isang ginoong nagngangalang Adler, ng pahayagang Extra-Blatt, at humingi ng isang pakikipanayam sa akin. 5 Ano kaya ang kahihinatnan ng panayam? T otoong kakaunti ang aking karanasan sa mga bagay na ito at ako'y nangangambang baka ako'y naging mapusok sa aking mga pagpapahayag. Datapuwa't lahat ng aking sinabi ay katotohanan at ito'y ikinaaaliw ko. 0 , ang maganda't kapus-palad na bayang tinubuan ko! Aalis kami bukas. Mga kumusta. Nagmamahal, RIZAL

TARHETANGPANGKOREO Hindi nakipagkita sa kaibigan ni Blumentritt. Korea buhat sa Salzburg para kay Blumentritt. Ika-26 ng Mayo, 1887 PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Kahapon ay nilisan namin ang Vienna at natulog kami sa Linz. 6 Sapagka't maagang-maaga kaming umalis sa lunsod na ito ay hindi kami nagkaroon ng panahong dumalaw sa inyong kaibigan dahil sa takot na siya'y maabala, sapagka't oras noon ng paaralan. N gayon ay aalis kami sa Salzburg upang tumungo sa Munich. Maraming kumusta ng aking kaibigang Viola at mag-utos kayo sa inyong lingkod. JOSE RIZAL

Nakabalot sa isang balutang may pabango. Hindi malaman kung ang pakikipanayam na ito ay nalathala; ang pakikipanayam ay tungkol sa Pilip in a s. 6 Dumating sila sa Linz, isang munting bapor sa Danubyo nang hap on ng ika-25 ng M.a,yo; sumakay sila sa perokaril, tungo sa Salzburgo at doo'y dumating sila nang ika-26 ng Mlayo; bubat dito'y karaka-raka silang umalis nang araw ding iyon na tungo sa Munich, ang siyudad ng lalong mabubuting ser'besa. 4 5

Sulat BIg. 24

Ang munting aklat para sa Pilipinas. Magpapakuha ng larawan sa Hinebra.

Otel Rheinischer Hof., Munich Ika-29 ng Mayo, 1887 MIN AMAHAL N A KAIBIGAN:

Kahapo't kamakalawa'y dinalaw namin ang lunsod, uminom kami ng maraming serhesa, at naging masaya kami. N gayon ay lalong mabuti ang panahon, sapagka't kahapo't kamakalawa ay umulan at nagkukulog nang malakas. Naaalaala kong ibig ninyong magpadala ng isang munting aklat sa Pilipinas: 1 nakalimutan ko iyon, sapagka't nang lisania ko ang inyong lunsod na ang naging matamis ay ang alaala sa akin, ay nalilibang ako nang bahagya. Anumang hagay na ninlnais ninyong ipadala sa Pilipinas ay maipakikidala ninyo sa akin; kinakailangan lamang na inyong ipadala sa Basel, ihulog sa koreo, o kaya'y sa Hinebra sa pamamagitan ng balutang pangkoreo, (sa Pilipinas ay hindi tinatanggap ang mga paketeng pangkoreo), at haharapin ko nang huong lugod ang bagay na iyon, sapagka't lugod ko na ang makapaglingkod sa isang mabuting kaibigan. Umaasa akong ang maliit na si Dora'y magalip.g na. 1 Walang makitang tala na nagpapakilala ng kung alin ang munting aklat na binabanggift sa sulat na ito. Bagaman sinasabing ang akJat na ito ay para kay Padre Ricart. Namalagi sila sa Munich buhat ng ika-26 hanggang ika30 ng Mayo, 1887.

~75-

-76Bukas ay aalis kami na patungong Nuremberg, Stuttgart, Konstanz, Lindau, Schaffhausen at Base1. 2 Inaakala kong darating kami sa kahuli-hulihang lunsod na ito sa ika-5 0 8 ng Hunyo. Mga kumusta sa inyong kaanak at sa mga masasayang narunirahan sa Leitmeritz. Niyayakap kayo ng inyong magiliwing RIZAL

Habol: Hindi kami nagpakuha ng larawan sa Vienna sapagka't hindi kami makapaghihintay ng 5 araw upang makita ang mga pruweba. Sa Hinebra na kami magpapakuha. 8

2 Sang-ayon sa mga talaan sa "Mis Viajes Con El Dr. Rizal" na sinulat ni Dr. Viola, ang paglalakbay hanggang Basel ay kanilang ginawa sa pagdaraan sa Nuremberg, Ulm, Stuttgart, Baden, Rhinfall at Schaffhausen. Kung tumpak ang mga talang ito sa paglalakbay, gaya nang sa malas ay tumpak nga, ay hindi sila dumaan sa Konstanz at Lindau. Nguni't sila'y dumaan sa Ulm. Tungkol sa pagdaraan nila sa mg'a pook na ito ay tingnan ang mga tala sa paglalakbay. 3 Ang larawang ito, na kinuha sa Hinebra, ay kilala sa Pilipinas na dili iba kundi ang sinipi sa kalendaryo ng "Bureau of Printing" ng Pamahalaan at siyang una sa apat na makikita sa dakong ibaba ng naturang kalendaryo.

Sulat BIg. 25

Hinahanap ang propesor na kumakatha ng talatinigan.

Otel Marquardt, Stuttgart Ika-3l ng Mayo, 1887 MAHAL KONG KAIBIGAN:

Pagkatapos ng isang paglalakbay na kinambalan ng masamang panahon ay nakarating din kami rito.l Niwala ko ang tala ng tinitirhan ng propesor na kumakatha ng talatinigan, datapuwa't hindi kailangang nawala man, sapagka't aalis na kami bukas ng hapon. Kukunin namin ang pinakamadaling daang patungong Basel; maghihintay kami roon ng mga sulat na galing sa aming tinubuang lupa. Dalawampung araw na ngayong hindi kami nakakatanggap ng ano mang balita buhat sa bahay. Ipagpaumanhin ninyo sakaling ang sulat na ito'y walang kaayusan ni mga kaisipan, sapagka't sinusulat ko samantalang ako'y naglalakbay. Buhat sa Hinebra ay isusulat ko sa inyo ang mga karanasan ko sa paglalakbay. Paalam at ipakikumusta ninyo ako sa inyong minamahal na kaanak. Niyayakap kayo, RIZAL 1 Dumating sila sa Stuttgart, gaya ng sabi ni Rizal nang ika-31 ng Mayo, matapos na magdaan sa Nuremberg, isang matandang siyudad sa Alemanya, na bantog sa paggawa ng makina, at sa Ulm na kinaroroonan ng Katedral na pinakamataas sa buong Alemanya. Lumagi sila sa Nuremberg ng isang araw halos at doon ay nakatawag ng kanilang kalooban ang ayos ng mga gusali, ang pagkakagawa ng mga daan at ang mga kasangkapang ginamit sa pagpaparusa sa loob ng panahon ng Ingkisisyon. Sa Ulm, si Rizal ay pumanhik sa matau na hagdanan ng Katedral nang hindi namahinga.

-77-

Sulat Big. 26

Susulat kina Willkolmm at Nordmann. - Ang ginagamit ay isang salaming nakapagpapaganda sa lahat ng bagay.

Basel Ika-3 ng Hunyo, 1887 PINAKAMAMAHAL KONG KAlBIGAN:

N gayo'y dumating kami ritol at bukas ay aalis kami na patungong Genf 0 Hinebra; tinanggap ko ang inyong magiliwing tarhetang pagkoreo at karaka-rakang ako'y makapagpahinga sa Hinebra ay susulat ako kina Ginoong Willkolmm at Nordmann. Kung ito'y hindi ko pa ginagawa hanggang ngayon ay sapagka't ninanais kong sumulat sa kanila ng isang liham na lalong mahalaga kaysa isang sinulat nang madalian samantalang naglalakbay. Sa inyo'y maaari akong makapangahas sumulat ng mga liham na may bahagyang kawalang-ingat sapagka't marunong kayong magpaumanhin ng anumang kakulangan ko at ang lahat ng aming ginagawa ay minamalas ninyo sa pamamagitan ng isang kalugudlugod na salaming nakapagpapaganda sa lahat ng bagay. Ninanais ko sa inyong lahat ang pagkakaroon ng kalusugan, at gayon din kay Ginoong Willkolmm, RIZAL

1 Lumagi sila ~go sa Hinebra

ng isang araw sa Basel; umalis sila rito nang ika-4 ng Mayo, at nagsipagdaan sa Berna at Lausane. Sa Berna ay tumuloy sila sa Schweizer HoteL Naglakb3Y sila, sa pamamagitan ng munting bapo!l', buhat sa Lausane hanggang Hinebra, na nagdaan sa Lawa ng Leman, na ang araw na iyon ay nababalot ng makapa} na ulap.

-78-

Sulat BIg. 27

Iniisip ang Alemanya. - Ang kanyang paglalakbay sa "Europa, lupain ng kalayaan," ay malapit nang matapos. - "Makita ang matandang Roma ng mga Cesar." Hindi magpapaalam sa Europa buhat sa Marselya. - Ganap na pangkaraniwan sa likod ng maga*andang pangarap ng Madrid, Paris at Alemanya. 'Sukdang matagpuan ko ang aking kapanganyayaan doon ay kinakailangan kong umuwi!" - Ang mga 19urot ay nasa Madrid na. - Isang paglait sa kadakilaan ng tao ang sila'y itanghal sa piling ng mga hayop . . .

Daang Rhone 3, Pensiyon Bel-air, Hinebra Ika-6 ng Hunyo, 1887 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sa wakas ay hinahawakan ko ang panitik upang sumulat sa inyo ng isang liham na makapagpapahayag ng aking mga damdamin. Punung-puno ng kapaitan ang aking puso. Lagi nang sumasaisip ko ang Alemanya at ang mga pantas na Aleman: sa tuwi-tuwina'y nagiging paksa ng pakikipag-usap ko kay Viola ang katapusan at karangalan ng mga Aleman, bagaman may kagaslawan at kagaspangan ang gawi ng ilan; kapag ako'y nakaririnig ng pag-uusap sa wikang Aleman ay nagagalak ako, na para bang ang Aleman ang wikang aking sinuso. Lagi ko nang nasasabi: sa Alemanya, ang gayong bagay ay hindi ginagawa sa gayong para an kundi sa ganitong paraan, ganyan, ganito; kung tayo'y nasa Alemanya, marahil ay hindi tayo nakaririnig 0 makamamalas ng gayon 0 ganitong bagay.

-79-

-80Ang aking paglalakbay, ang paglalakbay ko sa Europa sa lupain ng Kalayaan, ay malapit nang matapos. Sa ika-3 ng Hulyol ay kailangang sumakay ako ng bapor sa Marselya, sapagka't ang mga bapor ng Messageries Maritimas ay hindi na dumaraan sa Napoles. Ninanais ko sanang makadalaw sa ltalya2 bago lisanin ang malayang Europa; mamalas ang Roma, ang matandang lunsod ng mga bayani at ng mga civium (mga mamamayan), ang dakilang Roma! Marahil ay hindi na ako babalik kailanman sa Europa; datapuwa't ano ang aking magagawa? Ikinamumuhi kong sa pag-uwi ay magbuhat ako sa isang lunsod na mangangalakal, gay a ng Marselya, at magpaalam sa Europa buhat sa isang karaniwang lunsod: ang Marselya ay walang-walang pagkamatulain pagkatapos ng aking magagandang pangarap sa Madrid, Paris at Alemanya. Tinanggap ko ngayon ang inyong magiliw na liham3 pati ng polyeto at kayo'y pinasasalamatan ko nang maraming-marami. Gaano ang iisipin ko tungkol sa Leitmeritz, Berlin Vienna at Praga kapag ako'y nakauwi na sa aking bayang tinubuan! Tinatangkang pigilin ang paglalakbay ko ng aking mabubuting kaibigan at kababayan at sinasabi nilang matatagpuan ko raw sa Pilipinas ang aking kapanganyayaan! Datapuwa't wala akong magagawang ibang bagay; kinakailangang ako'y umuwi! Dulce moriens reminisdtur Argos! (matamis na mamatay sa paggunita sa Argos). Bukas ay magpapakuha ako ng larawan at padadalhan ko ang aking mabubuting kaibigan: ito marahil ang tanging alaala kong maiiwan pagkatapos ng ilang panahon! Bukas ay susulat din ako kina Ginoong Nordmann at Willkolmm. Ang mga kahabag-habag na kababayan kong itatanghal a y 1 Hindi ffil\sabi nang tiyakan kung siya'y sumakay nga nang ika-3 ng Hulyo, nguni't ang totoo'y sumakay siya nang mga unang araw ng Hulyo sa Marselya at sa bapor "Djemnah" na ari ng "Mensagerias Maritimas." Gayunman, sa kanyang sulat bHang 2, ika-S tomo, noong ika-12 ng Hulyo, ay sinasabi ni Rizal ang ganito: "Bukas ng ika-10 ay aalis ako rito" (Mmselya). 2 Bagaman siya'y nag-aalinlangan sa pagdalaw sa Italya, ang totoo'y dinalaw niya ito, ayon kay Blumentritt, at dinalaw nang mabi1isan ang Milan, Venesia, Florencia, Roma at Genova; at umalis siya sa Hinebra nang ika-21 ng Hulyo. Sa sulat ni Rizal, bUang 143, sa kanyang ama, ay pinatutunayang kanyang dinalaw ang mga siyudad ng Turin, Milan, Florencia, Venesia at Ro-

rna. 3 Sa malas ay hindi naingatan ang sulat na ito, sapagka't hindi makita sa alin mang kasulatan 0 aklat na sinangguni. Hindi rin malarnan kung aling polyeto ang tinUltukoy ni Rizal, na ipinagpapasalamat kay Blumentritt.

-81malaon nang dumating sa Madrid." Sila'y kinukutya ng ilang pahayagan, datapuwa't ang iba, gaya ng El Liberal, ay may ibang kuru-kuro. Sinasabi ng El Liberal na hindi naaangkop sa kadakilaan ng tao ang sila'y itanghal sa tabi ng mga hayop at mga halaman. Ginawa ko ang lahat ng aking magagawa upang mahadlangan ang ganitong paghamak sa mga tao ng aking lahi, nguni't wala akong napalang anurnan. N gayon ay namatay ang isang babae dahil sa pneumonia, - nakatira sila sa isang baraka - at ang El Resumen ay naglathala pa ng ilang mapangutyang biro tungkol sa bagay na iyon! Sinasabi ng La Correspondencia de Espana: "Ang mga Pilipinong nagsiparito sa Madrid ay nagtatamasa ng isang ganap na kalusugan. Hanggang ngayon ay walang nagkakasakit kundi tatlong tao, sa sipon at brongkitis." Hindi ako magpapahayag ng anurnang puna tungkol sa bagay na lyon. Datapuwa't ninanais ko sanang ang lahat ay magkasakit at mamatay na gaya ng kahabag-habag na si Basalia5 upang sila'y hindi na maghirap pa. Malimutan nawa ng Pilipinas na ang kanyang mga anak ay pinagpakitaan ng gayon: itinanghal at hinamak. At ayon sa balita, silang lahat ay purnarito nang laban sa kanilang kalooban, sila'y nilinlang 0 pinilit! Kapag naiisip ko ang ganitong kaimbihan ay napapabulalas ako: Ikinalulugod kong ako'y aalis na sa Europa! Sinasabi ko sa inyo, minamahal kong kaibigan, na nalulungkot ang aking puso; ibig kong umiyak. Inaakala kong ang 4 Tinutukoy ang mga Pilipiru><, na ang ilan sa kanila'y galing sa mga liping hindi binyagan, na dinala sa Madrid para sa tanghalan ng Pilipinas na binuksan nang unang araw ng Hunyo ng taong ito. Ang tanghalang ilto ay tinutuJan at sinalansang ng mga Pilipino sa Madrid. Si Lopez Jaena lamang ay naglathala ng limang artikulo sa iba't ibang pahayagan, na tinututulan ang masamang pagpapalagay na ginagawa sa kanila (masamang pagkain, masamang pag-aalaga at pagpapalagay, atbp.). BHang bunga ng masamang pagpapalagay na ito ay apat ang nangamatay sa mga tao.ng itinanghal sa apatnapu't tatIong kinuha sa Pilipinas, palibhasa'y may malulubhang karamdaman. Sa apatnapu't tatlong taong ito ay may mga Tsamoro, Karolino at Pilipino. At dito sa huli ay may mga galing sa Maynila, Abra, Albay, Antike, Bulakan, Kamarines Sur, maraming Igurot, mga mom sa Holo at Sambuwanga at isang Ita. Nagpadala rin naman ng maraming manggagawa ng tabako buhat sa Maynila. Ipinaghihimutok din ng mga Pilipino ang ayos at kaparaanan ng pagkakatanghal sa kanila, na anupa't ipinalalagay ni Rizal na ang gayon ay isang tunay na pagdusts. 6 Si Basalia ay isang morong babaing taga-Holo, asawa ng isang Morong may kapangyarihan at iginagalang sa matataas na Jipi sa Holo, na nagngangaJang Buton-Basan.

-82~

katuwiran ay -nasa aming panig, at wala na kaming utang na loob na dapat pasalamatan sa Espanya. Maging mabuti nawa ang kalagayan ninyo, pinakamabuti fong kaibigan, at magsaya't magpasalamat na kayo'y Filipino sa puso lamang at hindi sa dugo! Kumukumusta at humahanga sa inyo, RIZAL

Katatanggap ko lamang ng aklat at isang sulat.6 lawa ay susulat ako uli sa inyo.

Sa maka-

}

6 Ang aulat ay kay Blumentritt na wala sa EpistoIarioj ang aklat na binabanggit ay Itila ang aklat para kay Padre Ricart, na isang H.esuwita.

Sulat BIg. 28

Dadalaw si Rizal sa "Italya, bayang sinilangan ng mga batas ng Europa." - Paalam kay Dora. - Kapanapanabik ang polyeto ni Blumentritt tungkol sa mga bagay-bagay sa lu~ain. - Ang Binyang ay may ilang katangiang Insik. - 'Sa pag-alis, ay tila lalong maganda sa akin ang Europa." Ibang kapaligirang politiko at panlipunan sa Pilipinas.

Hinebra Ika-lO ng Hunyo, 1887

Sang-ayon sa aking ipinangako ay tinangka kong sagutin 1 kahapon ang inyong sulat, datapuwa't nagkaroon ng isang maliit na pagbabago sa aking balak tungkol sa paglalakbay: ninanais kong dumaan pa sa ltalya,2 sapagka't hindi ko ibig na umalis sa Europa nang hindi nadadalaw ang magandang lnang bayan ng mga batas ng Europa. Hindi ako nakapagpasiya agad, sapagka't malaki rin ang magugugol, datapuwa't yamang ito marahil ang kahulihulihang pagkakataong mamamalas ko ang malayang Europa ay malugod ko nang gagawin ito. Samakatuwid kung magiging mabuti ang takbo ng lahat ng bagay ay aalis ako sa Hinebra sa ika-20 ng kasalukuyan. Ang aking kaibigan at ako ay nagagalak nang gayon na lamang, sapagka't ang maliit ha si Dora3 ay bumubuti, palibhasa 1 Tinutukoy marahil ang sulat na binabanggit sa sinundang liharn, na di ma1ayoIlg hindi naitago. 2 Sa katotohanaly dumaan nga siya sa ltalya. S Tinutukoy si Dolores Blumentritt.

-83-

-84ang sakit na idinaraing niya ay mapanganib, kung minsan, at maraming bata ang namamatay sa sakit na iyan. "Ang marunong magsalita ng Aleman"4 at "ang marunong tumugtog ng sitara'(' ay masayang nagsasabi sa kanya ng "paalam" at nawa'y manatili siyang kaparis ng isang anghel sa lupa! Hindi ko kalilimutan ang pagsulat kay Ginoong E ysert6 at inaakala kong nararapat ko siyang padalhan ng isang larawan; sapagka't kailanma'y hindi kami nagkita nang harapan, ang larawa'y siyang kakatawan sa dalaw na hindi nakita kailanman. N akita ko na ang mga pruweba at sa palagay ko'y lumabas na mabuti. Hindi ko rin kayo nalilimutan. Taimtim kong isinasarno sa inyong ako'y padalhan ng isa ninyong larawan tuwing kayo'y magpaparetrato, upang aking mamasdan ang larawan ng aking kaibigan. Taglay ang nag-iibayong paghanga ay binabasa ko ang kahuli-hulihang polyetong ipinagkaloob ninyo sa akin. 7 Ang inyong mga kaalaman tungkol sa aking bayang tinubuan at aD:g inyong mga puna ay higit sa lahat ng aking nakita at nabasa hanggang ngayon. Tinatalakay ninyo ang mga bagay-bagay na para bang kayo na rin ang nakamalas ng mga iyon; halimbawa, ang inyong pagsasaysay tungkol sa bayan ng Binyang na tinirhan ko ng isang taon at kalahati; ang bayang nabanggit ay hindi naman malayo sa aking bahay. Sa Binyang ay hindi sinasalita ang kastila, gaya ng sinasabi ng may-kathang hindi inilagda ang pangalan, kundi isang masamang tagalog na nahahaluan ng maraming katagang Insik, dahil sa ang marami sa mga naninirahan ay mga mestisong Insik, at ito ang dahilan ng kanilang kasipagan, karamutan at kaputian ng kanilang balat. Tinanggap ko ang aklat para sa mga Hesuwita8 at ako na rin ang magbibigay kay P. Ricart. 4 Ito'y si Rizal din. (, Si Maximo Viola ito. 6 Si Eberhard Eysert ay isang bantog na pinto!". Hindi siya nakilalang harapan ni Rizal, nguni't alang-alang sa kanyang mga tagubilin, sina Rizal at Viola ay tinanggap at pinarangalan nang gayon na lamang sa Vienna. 7 Hindi malayong tumutukoy sa ilang artikulo ni Blum.entritt tungkol sa Pilipinas, na kalalathala pa lamang. 8 lsang aklat na ibig ni Blumentritt na dalhin ni Rizal sa Pilipinas upang ibigay sa paring Hesuwitang si !P. Ricart. Hindi malaman kung ano ang pamagat ng aklat na ito, nguni't siyang sinabi ni Blumentritt kay Rizal nang ito'y nasa Al.e manya pa, na ipadadala sa kanya. Nalimutan ni Rizal ang biling ito nang siya'y umalis sa Alemanya, kaya hininging ipadala sa kanya sa Hinebra.

- 85Habang lalong nalalapit ang sandali ng aking pag-alis, ay tila lalo namang nagiging maganda, sa aking palagay, ang Europa! Kinikilabutan ako tuwing naiisip ang uri ng mga maykapangyarihan, kawani, batas at pakikipagkapwa-taong matatagpuan ko sa Pilipinas. Ako'y nahirati na sa ibang kapaligiran. Binigyan ako ng Pransya at Alemanya ng kaisipang ibang-iba tungkol sa mga bagay-bagay! Bumabati ako sa mga kaibigan sa dalampasigan ng Elba, at kayo'y niyayakap ko sa diwa. Ang nagmamahal ninyong kaibigan, JOSE

}

RIZAL

Sulat BIg. 29

Isang retrato para kay Blumentritt at isa para kay Eberhard, ang taong tumanggap sa kanya nang buong lugod sa Vienna. - BHang alaala. :to

:to

Hinebra Ika-13 ng Hunyo, 1887 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Ipinadadala kong kalakip nito ang dalawang retrato at isang liham at ibig kong hurningi sa inyo ng isang payo. Ang isa sa mga larawang iyan ay para sa inyo at ang isa nama'y nais ko sanang ipagkaloob kay Ginoong Eberhard E ysert, sakaling inaakala ninyong maiibigan ng nabanggit na ginoo; kung inaakala naman ninyong hindi, ay inyo na ang larawan at gawin nmyo kung ana ang inaakala ninyong marapat. Hindi ko nakikilala si Ginoong Eberhard Eysert, at hindi ko malaman kung ano ang iisipin niya sa akin sakaling pangahasan kong padalhan siya ng isang larawan, datapuwa't magiging napakadahop ang mga pangungusap ng pasasalamat para sa inihanda niya sa amin sa Viena. Susulatan ko pa kayong madalas, kaya tinatapos ko na ngayon ang liham na ito sa pamamagitan ng pagkumusta at magiliw na pagyakap sa inyo, RIZAL

Binabati ko ang butihing Patnugot Alois Lange. 1 Ang kaibigan kong si Viola ay tutungo sa Barsdona sa ika20 ng buwang kasalukuyan. 1 Si Alois Lange ay siyang patnugot ng isan.g istitusyong ukol sa agham. Nakilala siya ni Rizal sa pamamagitan ni Blumentritt.

- 86-

Sulat BIg. 30

Hindi kasang-ayon sa pakikilahok sa mga bubot na paghihimagsik. Kapag wala nang ibang lunas kundi ang hanapin sa digma ang aming ikapapanganyaya. Ang tagumpay 0 ang siga ng kamatayan. - Walang bagay na hindi natatapos. - Hindi maaaring tiisin any< lahat. - "Ang kaligayahan ng aking bayan. "- " ung ang k asamaan ay nasa pam amalakad lamang ng pamahalaan, ay sasalungatin ko ang lahat ng babalakin laban sa Espanya." - "Nananalig ako sa Diyos! - May sal aming engkantado.

Hinebra Ika-19 ng Hunyo, 1887 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Tinanggap ko :. sa kapanahunan ang inyong mahalagang suI at at ang inyong tarhetang pangkoreo, l at ikinagagalak kong matalos na ang damdamin ninyo ay gay a rin ng sa akin. Pinasasala路 matan ko kayo sa inyong mahabaging kaisipan at ako'y uuwing naaaliw sa aking bayan. Tinitiyak ko sa inyong wala akong kanais-nais na makilahok sa mga panghihimagsik, na inaakala kong napakaaga sa panahon at napakamapangahas. Datapuwa't kung kami'y pipilitin ng pamahalaan na gawin ang gayon, alalaong baga'y kung wala nang nalalabi sa aming iba pang pag-asa kundi hanapin ang aming pagkapariwara sa pakikidigma, kapag lalong 1 Wala sa Epistolario ang sulat na binabanggit. Marahil ay hindi naitago. Ang tarhetang pangkoreo ay ang may tandatllg bIg. 1309 ng Epistolario. Sinasabi ni Rizal na ang kanyang da~ami'y katulad din ng kay Blumentritlt tungkol sa paggamit ng mararahas na kaparaanan at sa paghihimagsik.

-87-

-88-

minamarapat ng mga Pilipino ang mamatay kaysa magpatuloy sa lalong pagtitiis, sa gayfi-y makikisama na rin ako sa mga mararahas na kaparaanan. NCl:.sa kamay ng Espanya ang pagpili ng kapayapaan 0 ng k-apariwaraan, sapagka't isang pangyayaring hindi mapag-aalinlanganan, at nalalaman ng lahat, na kami'y mapagtiis, labis na mapagbata at matahimik, "maamo," "dugong patay," at iba pa. Nguni't natatapos ang lahat sa buhay na ito; walang ano mang bagay na walang hanggan sa daigdig at ito'y maikakapit din sa aming pagtitiis. Hindi ko mapaniniwalaang kayo na isang taong malaya, isang mamamayan ng Europa, ay magtatangkang magpayo sa inyong mabuting kaibigan na magtiis sa lahat ng bagay at mag-asal na parang isang taong mahina ang loob, walang tapang. Maniwala kayong wala akong ibang inaadhika kundi ang kaligayahan ng aking bayan at habang ako'y naniniwalang ang kasamaan ay nasa pamamalakad lamang ng pamahalaang Kastila, ay babakahin ko ang lahat ng babalakin laban sa Espanya. Maaasahan ninyo iyan.2 Pinasasalamatan ko kayo sa inyong pagtatagubilin, datapuwa't ipagpatawad mnyo sa akin ang pag-aangkin ng paniniwalang ang isang tagubi1in sa akin, sa aking sariling bayang tinubuan, ay may himig na malungkot.3 Ang mga tagubilin ay maaaring pakinabangan sa ibang lupa, datapuwa't sa lupang sarili ng itinatagubilin, ay nangangahulugan ng isang bagay na mapait; totoo ngang ang mga fYO'y pakikinabangan, datapuwa't ikinahihiya ko ang pagbibigay ng mga liham na may gayong uri. Pinasasalamatan ko kayo at mangyari na ang mangyayan, ay nananalig ako sa Diyos:' Inaakala kong ang salamin sa matang inyong ginagamit ay engkantado tuwing kayo'y nakakabasa ng ana mang bagay tungkol sa akin, at iyon ay isa kong kapalaran. Ito'y sinasabi ko sa 2 Hindi malayong lubhang mahalaga ang swat ni Blumentritt, sapagka't ayon sa talataang ito'y naglalaman ang nasabing sulat ng maraming payo at mga kuru-truro tungkol sa mga paghihimagsik, pagbabangon 0 paghiwalay sa pamamagitan ng mararahas na kaparaanan. Ang sinasabi rito ni Rizal ay isa pang katunayan na ang kanyang mga kuru-kum hinggil sa pagpapalagayan ng Espanya at ng Pilipinas hanggang sa mga sandali ng pagbaril sa kanya, ay siya ring tinataglay niya noong may 9 na taon nang nakararaan nang siya'y nasa Europa pa. 3 Nakikini-kinita na ni Blut:nentritt ang masamang pagtanggap na gagawin kay Rizal sa kanyang sariling bayan, kaya ginawa ang mga nasabing tagubitilL â&#x20AC;˘ Sa malas, si Blumentritt ay nagkusang magbigay sa kanya ng mga tagubilin sa kanyang mga kaibigang kasrtilang may hawak na kapangyarihan nang panahong iyon, isa na sa kanila ang Hesuwitang si P. Ricart.

-89,

inyo sapagka't naiibigan ninyo ang aking mga sinulat. Ang inyong payo na ako'y manatili sa Madrid at magsulat doon ay udyok ng kagandahan ng inyong loob; datapuwa't hindi ko maaari ni nararapat na tanggapin. Hindi ko matitiis ang pamumuhay sa Madrid; doon, kaming lahat ay "vox clamantis in deserto" (tinig ng humihiyaw sa ilang); ninanais akong makita ng aking mga kamag-anak at ninanais ko ring makita sila; saan mang dako'y hindi magiging gaanong kasiya-siya sa akin ang buhay na di gaya ng sa aking bayang tinubuan, sa piling ng aking kaanak. Hanggang ngayo'y hindi pa ako napagiging Europeo, gaya ng sinasabi ng mga Pilipino sa Madrid; lagi kong ninanais na umuwi sa bayan ng aking mga ninuno. ''Lagi nang nilulunggati ng kambing ang paninirahan sa bundok," anila sa akin. 6 Ipaaalam ko ang inyong mga kahilingan sa mga kaibigan ko sa Rebista. Ikinahalakhak naming lubha ang nakasulat na direksiyon: "BOMENTIRT." Inyo na ang sobre, iyan ay isang maliwanag na patotoo ng karunungan ng mga kawani ng Koreo at ng kaalaman sa heograpiya ng mga Pilipino! Hinggil sa Tangh 路 lan, ako'y kasang-ayon ninyo; may limang taon na ngayong binalak naming magdaos ng isang Tanghalan na nilalahukan ng mga manggagawang pilipino, manghahabi. at iba pa, at hanggang ngayon ay ninanais pa naming gawin iyon; datapuwa't hindi isang pagtatanghal ng mga taong di-karaniwan upang libangin ang mga naninirahang walang magawa sa Madrid; hindi kami sumasang-ayong itanghal ang aming mga kababayan na parang mga kakatwang bagay; hindi rin kami kasang-ayon sa mga malulupit na pakikitungo sa kanila, gaya ng ibinabalita ng mga pahayagan na rin sa Madrid. Hindi namin ituturing ito, sa anu't anumang paraan, na parang isang kapalaran. Bakit naparito ang mga taga-Holo, mga marino, mga kuwadrilyero, mga Karolino at iba pa na wala namang gagawin? Bakit silang lahat ay nag6 Si Blumentritt, gayundin naman ang lahat niyang kaibigan sa Europa at ang mga kababayang sumusulat sa kanya ay nangagsikap na mahikayat siyang magbago ng akala tungkol sa pag-uwi sa Pilipinas, sapagka't lahat sila'y naniniwalang magiging kasawiang-palad ni Rizal ang pagbalik niya sa Pilipinas. Gayunma'y ibig makita ni Rizal ang kanyang tnlga kaanak at ang kanyang arna, na naggawad na sa kanya ng kapatawaran sa pagkakapaglakbay niya sa Europa nang walang kapahintulutan iyon; at higit sa lahat ay sapagka't dahil sa kanyang mabuting hangarin, sa kanyang tahimik na budhing hindi siva nakagawa ng anumang hindi karapat-dapat, ni anumang laban sa mabubuting simulain, ay buong-buo ang kanyang pagtitiwalang sa kanyang mga ginawa at sinulat ay hindi siva nagbigay ng ana mang dahilan upang ipalagay siyang kaaway ng Espanya ni ng pamahalaan nilto.

-90sisiksikan sa iisang kamalig, na ayon sa sinasabi ng mga pahayagan ay nakapagkakasakit at marumi? Ang ninanais namin ay isang pagtatanghal ng kapamuhayan, nguni't hindi isang pagtatanghal ng mga tao, at hindi dapat pilitin ang mga tauhang tumira sa hamugan halos, gaya ng nangyari kay Basilia, na sang-ayon sa ilang tao ay namatay sa pananabik na makauwi, at sang-ayon naman sa iba ay namatay sa neumonya 0 sa tipUS!6 N akatanggap kami ng isang sulat ni Propesor Willkomm, 7 at dito'y isinasaysay ng propesor ang kanyang mga pagliliwaliw sa Leitmeritz; siya'y nasiyahan nang gayon na lamang at nagugunita niya si Propesor Klutschack at ang napakamagiliw na si Ginoong Blumentritt. Hindi pa ako nakakatagpo ng isang angkop na salitang kastilang maitutumbas sa salitang anregend; inaakala kong maaaring isalin ng bumakla ng loob, pumukaw, humalina, umakit, magpasigla ng loob, at gayon din ng salitang mag-udyok 0 magbuyo. sang-ayon sa kinalalagyan ng pandiwa. Ako'y sumasang-ayon sa inyong sinasabi tungkol sa pagka-republikano ng mga naninirahan sa Timog, lalung-Ialo na ng mga Kastila. Sa makalawa ay patutungo ako sa Italya.8 Kumusta sa maybahay, sa propesor, at sa inyong matandang ama at hinahagkan ko ang aking maliliit na kaibigan. Niyayakap kayo ng inyong kaibigan, JOSE RIZAL

Ika-ZO ng Hunyo Ang inyong mahalagang sulat9 ay kararating lamang ngayon. Si Viola ay natutulog pa. Ang miosotis ay isang bulaklak na lalo kong kinagigiliwan bagama't napakaromaritiko. Maraming salamat. Sulatan ninyo ako sa pamamagitan ng koreong dumaraan sa Marselya. Buhat sa Venecia ay susulatan ko kayo ng isang 6 Tumutukoy uli sa Tanghalan ng Pilipinas, na idinaos sa Madrid, at sa pulutong ng mga taong dinala sa Tanghalan upang doo'y itam'bad na parang rnga bagay na hindi karaniwan 0 kfltawatawa. (Tingnan ang mga naunang tala). ' 7 Tinutukoy si Dr. Willkomrn, Tagapayo ng Bansa (Consejero de Estado), propesor sa Unibersidad ng Praga, at pa.gkatapos ay naging Rector Magnificus ng nasabing Unibersidad. 8 Umalis sa Hinebra na patungong Italya, nang ika-21 ng Hunyo, 1887. 9 lsa paring sulat na wala sa Epistolario.

-91liham na mahabang-mahaba. Ngayon ay ipagpaurnanhin ninyo na aking wakasan ang sulat na ito, sapagka't kinakailangan ko pang makipagkita sa Konsul. 10 Ang inyong mabuting kaibigan, JOSE RrZAL

}

Tinutukoy ang Konsul na Kastila.

Sulat BIg. 31

Sa harap ng mga guho ng Roma ng mga Cesar. - HAng abo ng mga bayani'y niyayapakan ng mga paa ko." - Ang Kapitolyo, ang "Roca T orpeya," ang Palatino, ang Foro, ang Ampiteatro sa harap ng mga mata niyang arkeologo. Sa "Museo Capitolino" at ang simbahan ng Santa Maria, ang Malaki Isang bulaklak na kinuha sa palasyo ni Septimio Severo para kay Blumen tritt, bilang alaala.

Rom a Ika-27 ng Hunyo, 1887 MAHAL N A KAIBIGAN:

Sumusulat ako sa inyo ng ilang kataga ngayong gabi upang mabatid ninyong hindi ko kayo nalilimot. Ako'y nasa Roma! Iyan ang aking dahilan: maghapon akong naglakad kahit na napakainit sapagka't ang Roma ay sadyang dapat magkahalaga ng isang saklt ng ulo. Hindi ko kayang ilarawan sa inyo ang damdaming pinukaw sa akin ng Roma; ang tanging masasabi ko'y namamaga ang aking mga paa at may mga paltos, gayunma'y lilibutin kong muli bukas nang lakad upang mapanood kong mabuti ang mga guho. Ako'y nasa Roma! Ang lahat ng niyayapakan ko'y pawang abo ng mga bayani; dito'y nalalanghap ko ang hangin ding nalanghap ng mga bayaning Romano; pinagpupugayan ko nang buong pitagan ang bawa't estatuwa at tila baga ako - abang naninirahan sa isang pulong maliit - ay nasa isang simbahan. Nadalaw ko

-92-

-93na ang Kapitolyo/ ang Batong-buhay (Roca) Torpeya,2 ang Palatino} ang Foro Romano,4 ang Ampiteatro,5 at iba pa. Ang lahat ng bagay dito ay dakila, maliban sa mga inuman ng kape at mga kapihang may nagsisiawit; dahil dito'y hindi ako pumaplsok sa mga iyon, ikinaririmarim kong makarinig dito ng mga awit na pranses at makamalas ng mga pagawaang makabago. Ang mga pook na lalong kinagigiliwan ko ay ang Ampiteatro at ang Foro Romano; doo'y umuupo ako nang mahabang oras, pinanonood ko ang lahat ng bagay at binibigyan ng buhay ang mga guho. Hanggang ika-8 ng gabi ay lumagi ako ngayon sa Foro, lubos akong nag-iisa at madilim na. Nadalaw ko na rin ang ilang simbahan at mga museo, gaya ng Museo Capitolino,6 at ang Simbahan ni Santa Maria, ang Malaki, na dakila rin naman. Dito sa Roma, ang salitang "malaki" ay maliit. Kalakip nito'y ipinadadala ko sa inyo ang isang bulaklak na kinitil ko sa Palatino, sa Palasyo ni Septimio Setlero. 7 Ninanais ko sanang lumagi rito hanggang sa huling sandali; hindi ko na dadalawin ang iba pang lunsod. Nagsisisi ako dahil sa nakabili na ako ng tiket para sa paglalakbay; kung ako'y may isang taon pa sanang panahon ay titigil ako rito sa buong taong iyan.8 Naririnig kong sinasalita ang wikang italyano at ang aleman, sapagka't dito'y maraming aleman; datapuwa't bagaman ang tunog ng mga wikang iyan ay kalugod-lugod sa aking pandinig ay lalo kong mamabutihing walang marinig na anum an, hindi makamalas ng kasuutang makabago, ni mga sambalilo, ni mga pantalon, sapagka't parang isang 1 Ang sinasabing Capitolio ay siyang Palasyong tahanan ng Emperador, na natatayo sa bundok ng Kapitolino. 2 Ang Roca Tarpeya ay siyang ituktok ng malalaking batong buhay ng isang bundok sa Roma, at buhat doo'y inihuhulog ang mga makasalanang napaparusahan. 3 Ang Palatinum ay siyang Palasyo ng mga Cesar. 4 Ang FOTO Romano ay dili iba kundi ang gusaling pinagdarausan ng paglilitis ng Pretor 0 Hukom na Romano. 5 Ang Ampiteatro, na ngayoly tinatawag ding CoIiseo, ay isang gusaling pinagdarausan ng iba't ibang palarong pambayan. Ito ang ~iyang pinakamalalri sa mga kauri niya sa buong daigdig, at ayon sa nagkasalin-saling paniwala ay iginuhit iyon ni Gaudencio, isang arlritekto at martir, at sa paggawa't pagtatayo noon ay libu-libong bihag na hudiyo ang ginamit, na dinala ni Tito buhat ~ Hernsalem. 6 Ang Museo Capitolino (Museum Capitolinum) ay siyang pook na pinagdarausan ng mga pagsusuri at pagsisiyasat tungkol sa agham, sa panitikan at sa sining ng Imperyong Romano, bukod sa isa rin namang museo ng mga bagay-bagay sa unang panahon, sa mga pintura, mga iba't ibang salapi, mga kasanglcauanl?; gamit sa digma at iba pa. 7 Si Septimio Severo (Lucius Septimius Severns) ay isa sa mga naging Emperador sa Roma (193-211 A.D.). 8 Hindi mapag-aalinlanganang ang kadakilaan ng mga bantayog, mga simbaham, mga palasyo at mga guhong nakita ni Rizal sa Roma ay nakapagdulot sa kanya ng malaking pagkamangha at pagkalugod .

-94hamak na bagay ang manood niyon pagkatapos na mapanood ang mga guho. Ang mga Papa, na lagi ko nang ipinalagay na maliliit at katawa-tawa, sa palagay ko'y lalong naging mga dakila pagkatapos na mamalas ko ang mga simbahan at mga palasyo. Ang dating Roma'y totoong nakaaakit sa akin at dinaramdam ko ngayon ang pagkakaparaan ng 15 araw sa Hinebra. 9 Inaakala kong buong lugod na gagawin ni Luna ang kahilingan ninyo,10 nakikilala ko siyang mabuti, sapagka't nagkasama kami sa loob ng apat na buwan; ang nais ninyo'y makaakit sa kanyang pagkamakabayan, nguni't hindi niya minamabuti ang pagpipinta ng mga tan awing hindi niya nakita kailanman: si Hidalgo'y lalong mabuting pintor ng mga tanawin kaysa kanya, lalo na kung mga tanawing pilipino. Gayunma'y gagawin iyon ng buong kasiyahan ni Luna; ito'y maaari ninyong asahan. Nahahapo akong parang isang aso at matutulog akong parang isang Diyos (Heine). Kaya nga sinasabi ko sa inyo: hanggang sa Marselya! Buhat doo'y susulat akong muli sa inyo. Mga pagbati sa aking mga maliliit na kaibigan at sa mga matatanda. Niyayakap kayo ng kaibigan ninyong si,

9 Dumating si Rizal sa Hinebra nang ika-6 ng Hunyo at umalis siya roolll nang ik~21. Wala siyang gaanong gagawin sa lunsod na ito, nguni't siya'y tumigil doon sa paghihintay ng kanyang mga sulat, bukod sa siya'y nag-uurOIlg-sulong kung siya'y dapat magdaan sa Italya 0 huwag. Pagkatapos ay nagsisi siya sa pagkakatigil ng maraming al'aW sa Hinebra 10 Ipinahiwatig ni Blumentritt kay Rizal an~ hangad na papinta kay LWl8 ng ilang tanawing aleman.

Sulat BIg. 32

Tungkol sa panulaang Tagalog. - Nawawatasan ni Blumentritt si Rizal. - Naniniwala ang mga Alemang sila'y may mga "dibdib na naaaninag." - May pagka-aleman? - Isang uri ng hesuwitang nakalulugod ang ugali. - Ang karapatan, ang kagandahang-asal ay nakaragpapatibay ng pag-iibigan. - Pinapalad si Riza. - May mapanghalinang pangganyak ng kalooban. Ang nakikitungo sa kanya'y nagiging kaibigan niya. Inaliw ni Blumentritt.

)

Marselya Ika-2 ng Hunyo, 1887

MAHAL KONG KAlBlGAN:

Ang mga pag-asa ko'y hindi nabigo sapagka't noong ako'y dumating dito ay naghihintay na sa akin ang dalawang sulat, na naglalaman ng nakalulugod na pagbati ng pagpapaalam. 1 Bago ko sagutin ang mga sulat na iyon ay pinasasalamatan ko kayo sa sipi ng "Globus,"2 hindi ko pa binabasa nang masinsinan sa da 路 hilang abalang-abala ako sa paghahanda sa pag-alis ko, datapuwa't naparaanan ko na ng tingin. Tungkol sa panulaang tagalog,3 ay nagpadala ako ng isang lathalain sa Kapisanang Etnograpika. (Marso-Abril). Kayo'y nakauunawang lubos sa akin; nababasa ninyo ang lalong lihim kong kaisipan, at iya'y ikinagagalak ko sapagka't nag1 Tinutukoy ng isang sulat ni Resurreccion Hidalgo at isang kay Blumentritt, na kapuwa hindi makita sa Epistolario. 2 Isang bilang ng rebistang Globus, na may mga lathalsin ni Blurnentritt. 3 Ang ngalan nito, sa wikang alernang kinasusulatan ay TagaJische VeTskunst. (Tingnan ang sinundang tala tungkol dioo).

-95-

-96papakilalang ako'y may kaunting pagka-Aleman, at ang mga Aleman (sang-ayon sa isa sa inyong mga sulat) ay naniniwalang sila'y may dibdib na naaaninag, alalaong baga'y matapat sila at hindi nagpapahalaga sa anyo 0 pinakabalat. Sinasabi ko ito dahil sa inyong kagandahang-loob sa pagtatagubilin sa akin sa "makapangyarihang" Pare Ricart. 4 Pinasasalamatan ko kayo sa bagay na iyan at gagawin ko ang lahat ng magagawa upang lagi nang maging karapat-dapat ako sa minamahal na nagtagubilin. Maaari ninyong tawaging "kaibigan" si P. Ricart bagaman sa mga Kastila, ang mga bansag ay hindi nagtataglay ng kahulugang kaisa ng sa mga Aleman; tangi pa sa si P. Ricart ay nagbigay din sa inyo ng bansag na ito sa pag-aakalang kayo'y karapat-dapat na tawaging gayon, at ninanais niyang maging kaibigan ninyo; bukod dito si P. Ricart ay isang taong karapat-dapat at pormal. Sa mga Kastila'y wala niyang mga kaugaliang umiiral sa mga klerigo at mga mamamayang Aleman; sang-ayon sa mga kaugaliang nabanggit, ang mga kagandahang-asal at ang karangalan, sa ganang sarili nila'y maaari ring makapagpatibay ng pag-iibigan, bagaman ito'y hindi pa nagtatagal, gaya ng sa ating dalawa, halimbawa. - Si P. Ricart ay walang anyong mapanghalinang tulad ni P. Heras; siya'y pudain, parang isang bangkay, malamig, mahinhin ang kilos at katangi-tangi; kailanma'y hindi ko siya nakitang ngumiti, walang kalatis kung lumakad at nakataas ang ulo: siya'y isang uri ng hesuwitang mahinhin ang kilos at katangitangi. Kapag siya'y nakitang minsan ay hindi na siya malilimot. Ang kanyang mukha'y katulad ng sa isang bangkay, nguni't hindi naman mabigat ang dugo. Si Ginang Luisa Klutschak5 ay naging magiliw sa pagpapadala sa akin ng kanyang larawang nakaakit sa aking kalooban. Yao'y labis-labis kong ikinagalak. Kung minsa'y inaakala kong ako'y anak ng kapalaran sa Europa man lamang, sapagka't dito'y napakarami kong kaibigang mabubuti. Kahapon at kamakalawa'y naging mga araw na kalugud-lugod para sa akin; kamakalawa ay nakatagpo ko sa perokaril ang isang paring Italyanong nakipag-usap sa aking parang isang matagal nang kaibigan ko, 0 para bagang siya ang paring pinagkukumpisalan ko. At kahapon 4 Tile si P. Ricart ay siyang Kataas-taasang Puno ng mga paring Hesuwita nang panahong iyon. 5 Tinutukoy ang Ginang ni Dr. Klutschak. Pinadalhan siya ng larawan ni Rizal.

-97naman ay pinakitunguhan ako nang buong giliw ng isang magasawang Amerikano. 6 Ang babae, na magkakaroon ng mga 35 taong gulong, ay walang wikang sinasalita kundi ingles at ito ang kauna-unahang paglalakbay niya sa Europa; ang lalaki, na isang bangkero, ay nagsasalita ng aleman, ng pranses at bahagyang italyano. Madalas akong inaanyayahan nilang kumain at uminom; kami'y nasa treng mabilis at sa kotse kami kumakain. Nasiyahang lubha ang babae nang paunlakan ko ang anyaya at nagpabili sa asawa niya ng mga dalandan, mga bungang-kahoy, at iba pa; at nang ako naman ang magtangkang bum iIi ng ilang bagay para sa kaniia ay hindi ako pinayagang manaog sa tren. Bilang himagas ay binigyan ako ng isang putol na tsokolate at nang kailangan nang kami'y maghiwa-hiwalay ay sinabi ng babae sa asawa niyang ako'y bigyan ng tarheta. Bumaba si1a sa Monako, at hinangad nila sa akin ang pagkakaroon ng mabuting kapalaran. Kailanma'y hindi ko malilimot ang pagkikita naming ito at ang pagkakalapit ng aming loob na isinup1ing sa isa't isa ng gayong pagpapanayam. Ang la1aki'y hindi nagtatag1ay ng anumang bagay na katangi-tangi, datapuwa't ang babai'y may mga matang bughaw, mukhang kaaya-aya at maranga1 at may isang ngiting malinis, katulad ng sa dalagang kristiyano nang unang panahon. Sinabi ko sa kanila nang ako'y magpaa1am: ''Paalam na, marahil ay hindi na tayo magkikitang muli!" Tumugon ang babae: "Sino ang nakaaa1am! Umaasa akong magkikita tayong muli. Mangyari pal Umaasa rin akong makakatagpo silang muli, sapagka't minamahal ang mga taong hindi mapag-imbot. Naniniwala akong ako'y isang anak ng butihing ginang. Kinakawayan nila ako hanggang sa malayo na ang tren. Ano nga ang katangian ko? Hindi ako mayaman, ni hindi maganda, at gaya ng sinabi ni Goethe, ay maaari akong umuwi nang walang kasama. Wa1ang alinlangang ako'y anak ng kapalaran sa Europa. Ang anak ng kapalaran ay magpapada1a ngayon ng kanyang larawan kay Donya Luisa at hihingi ng kay Ginoong Klutschack. Karapat-dapat si Propesor Willkomm7 sa karangalang maging Rector Magnificus ikinagagalak ko ito at babatiin ko siya. J

6 Hindi makilala kung sino ang mag-asawang amerikanong nakatagpo ni Rizal sa tren sa kanyang paglalakbay na patungong Marselya. 7 Si Propesor Willkomm, propesoT "Historia Natural" sa Unibersidad ng Praga.

-98Labis kong dinaramdam na si Ginoong LabhartS ay mapilitang umalis sa Pilipinas. Ikinagagalak ko na sanang maaari akong makipagkilala sa kanya; nguni't dahil sa kanyang mga tungkulin, ay walang magagawa. Sisikapin kong ipagpatuloy ang gagawin ni Ginoong Labhart alang-alang sa inyo, at kakausapin ko si Reyes sa tungkol sa bagay na iyan. Sapagka't ang mga dibuho ko'y nasa kailaliman ng aking maleta, ay hindi ako makapagpapadala n5 kahit isa kay Dr. Czepelack: datapuwa't nangangako akong magpapadala ng mga tunay na dibuho ng mga tanawin at kaugaliang pilipino. Ito'y maaasahan ninyo. Taglay ang inyong sulat ay naaaliw akong umUWl sa amin, nababatid kong ako'y may isang mabuting kaibigan, at iya'y isa nang malaking kapalaran. Ipinalalagay ng mga Griyego sa una na ang isang mabuting kaibigan ay siyang pinakamabuting handog ng mga diyos. Magpapakabuti ako ng asal upang hindi ninyo pagsisihan ang pagbibigay-dangal sa akin sa pamamagitan ng inyong pakikipagkaibigan.9 Hihintayin ko sa alamba ang inyong mga sulat. Sa bawa't. himpilan ay susulat ako sa inyo. Ipagpaumanhin ninyo ang sulat na ito, ang uri ng tinta at ang hugis sapagka't ako'y kasalukuyang nasa paglalakbay. Bukas nang ikasampu, ay aalis ako rito. Euro路 pal malayang buhay ng nangingibang lupa, paalam! Hinahagkan ko ang maliliit kong kaibigan at loobin nawa ng DiY05 na ako'y makapamuhay sa aming bayan hanggang sa dumating doon ang isang Blumentritt; kapag nagkagayon ay manunumbalik ang magagandang araw na ginintuan! Mga-kumusta sa matatanda at kayo'y niyayakap ko. Huwag ninyong lilimutin ang inyong mabuting kaibigang 51, RIZAL

S Nang panahong iyon, si Dr. Labhart ay nasa Pilipinas dahll sa Hang pag-aaJral na ginagawa, samantalang si Rizal naman ay naglalakbay sa Alemanya. Hiningi ni Blumentritt kay Dr. Labhart na gumawa ng ilang pagsusuri sa Pilipinas para sa kanya. Sa Si G. Isabelo de los Reyes ang tinutukoy. 9 At gayon nga ang nangyari. Si Blumentritt ay nagtamo ng malaking karangalan sa pakikipagkaibigan kay Rizal hanggang sa karn.atayan nito.

-99Alam ba ninyo kung si Doktor Czepelack10 ay may lll11nga路 tang lara wan niya? Hindi ako humingi sa kanya, sa dahilang baka hindi niya ibig na magparetrato ay daramdamin niya lyon. Huwag ninyong banggitin ang bagay na ito sa kanya. TARHETANG PANGKOREO Si Blumentritt, na hindi maaaring malimot Kipot ng Malaka, "Ojemwale" Ika-Z6 ng Hulyo, 1887 MAHAL KONG KAIBIGAN:

Binabati ko kayo buhat sa Kipot ng Malaka. Dito'y napakakinis ng dagat na diwa'y isang salamin! Ang paglalakbay buhat sa Kolombo hanggang Singgapur ay parang isang pagpapasiyal! Sa loob ng limang \raw ay nakararating sa Singgapur. Darating kami bukas.

)

Sumasainyo, RIZAL

10 Si Dr. Czepelack ay nagpadala ng kanyang larawan kay Rizal, at ngayo'y iniingatan pa ito sa tahanan -ng mga kaanak ni RizaI.

~anggang

Sulat BIg. 33

Malayo sa Europa. - Paalarn "rnarikit na bansa ng kalayaan." Nawala ang largabista. - Ang isang sakit na buhat sa pagkawala ng kuwalta ay rnaaring rnakapagpalirnot sa sakit ng darndarnin! Mga kapakinabangan ng isang pantas-wika. ~

''Djemnah'' sa Dagat Mediteraneo, Ika-7 ng Hulyo, lR87 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Narito ang inyong kaibigan na napakalayo na sa kanyang minamahal na Europa! Bukas ay iiwan namin ang Mediteraneo at papasok sa Kanal. Paalam, Europa! Noong ako'y sumakay sa bapor sa Marselya at tumulak ang sasakyan sa daungan, ay sinalakay ako ng ilang kaisipang gayon na lamang kalulungkot na naramdaman kong nangingilid ang aking luha! Lubos akong nag-iisa noon at walang sinumang nakipagpaalam sa akin; namalas kong unti-unting nawawala ang baybayin at ang marikit na bayan ng aking kalayaan ay lumayo nang parang natatabingan ng isang ulap. Nang tangkain kong kunin ang aking largabista upang palapitin ang agwat, ay napansin kong iyon pala'y ninakaw. Ito'y nakabawas nang bahagya ng aking sakit, sapagka't ako at ang mga kamarero ay walang hinarap kundi hanapin iyon sa loob ng isang oras halos. Nakita na ninyo kung paanong ang isang sakit na gawa ng kuwalta ay maaaring makapagpalimot ng sakit ng damdamin! Natitiyak kong kung ang pinakamarikit na damit ni Maria Stuart ay sinilaban nang sandaling paalis siya sa Pransiya, nang sand ali ring iyon ay naliml1tan sana niya ang marikit na Pransiya.

-100-

-101Kaming mga sakay ay may 50, maraming Pranses, 4 na Ingles, 2 Aleman, 3 Insik, 2 Hapon, at ako. 1 Marami ring babae at batl (at marahil ay marami ring daga). Haw elektriko ang ginagamit sa bapor, bagay na maginhawa nang gayon na lamang. Kinakausap ko sa wikang aleman at italyano ang mga Hapon: ang isa sa mga ito ay tumira sa Italya at ang isa nama'y sa Berlin. Ang mga Insik ay kinakausap ko sa wikang ingles. Ang isa sa mga Aleman ay isang binatang taga-Schwarin na nagngangalang Fentz at tutungong kasama ko sa Maynila. Ipinahiram niya sa akin ang papel na ito sapagka't wala na akong ibang papel. Ako'y natutulog sa ibabaw ng kubyerta, nakikinig ng tugtog at nakikipaglaro ng ahedres; sinasalita ko ang lahat ng wika. Niyayakap ko kayo, hinahagkan ang mga bata at magiliw na kinukumusta ang mga matatanda. Sumasainyo, RIZAL

TARHETANG PANGKORE02 0, kay alinsangan!

Kolombo Ika-20 ng Hulyo, 1887 MAHAL KONG KAIBIGAN:

Salamat sa Diyos at kami'y nakarating dito nang hindi naihaw. Sa Dagat na Pula ay nagkaroon kami ng init na 37 antas Celsius. Ang Aden ay gaya rin nang may limang taon nang nagdaan. Ang inyong kaibigan, RIZAL 1 Isang heneral Chann na kasama ang kanyang asawa, tatlong anak at darlawang katulong, dalawang pag-asawahang pranses na may apat na anak, tatlong insik na may kasamang dalawang inglesa. apat na ingles, daIawang aleman, dalawang hapon, isang eskoses, maraming pranses, si RizaI at dalawang utusang pilipino. 2 Tarhetang pangkoreo na may petsa sa Kolombo nang ika-14 ng Hulyo, 1887, at sinulat sa bapor "Djemnah"-Maaaring maIi eng pagkakasipi ng petsa ng tarheteng ito, sapagka't sa sulat bIg. 33 ay sinasabi ni Rizal na nang ika-8 ng Hulyo ay pumapas.olk sila sa Kanal ng Suwes, at lubhang mahirap paniwaIaan na buhat sa pagpasok sa kanaI hanggang sa Kolombo ay nangailangan Iamang ng anim na araw, 1alo na kung isasaalang-alang na kailangan nilang bagtasin ang kanaI, ang dagat na pula, tumigil sa Aden at pagkatapos ay bagtasin ang dagat ng Arabya hanggang dumating sa Kolombo. Bukod sa rito'y masdan ang sulat big. 34, na may petsa 20 ng Hulyo, na sinasabi ni Rizal na "Bukas ay derating kami sa Kolombo."

Sulat BIg. 34

Niyuyugyog ng masisigwang alon. - Napanaginip kong naiwan ako sa Europa. - Nakagaanan ng dugo ng mga kasakay si Rizal bilang tagapagsalin sa ibang wika. - Alerna'y rnapagrnahal sa rnga kaluwalhatian ng kanyang tinubuang bayan, datapuwa't hindi sila nangunguna sa lahat ng paraan. Si Dora at ang rnga bata sa rnga bayang sakop. 짜

짜

"Djemmah"l Ika-20 ng Hulyo, 1887 MINAMAHAL NA KAIBIGA

"At kumulog, at dumadagondong, at nagngangalit, at umuungol ... " ang sabi ng dakilang Schiller sa kanyang silid-aralan; at inuulit ko ang kanyang mga tugma sa bulwagan, akong maysakit at naluluha, at nakaririnig na humahaginit at umuungol ang dagat. Diyos ko! Nagkaroon kami ng limang araw na kakihkilabot matapos na makatulak sa Aden. Dalawang araw akong lumagi sa kamarote nang di makakain; apat sa ikalimang bahagi halos ng mga sakay ang maysakit dahil sa pagkalula. Ang mga alon ay umaapaw sa ibabaw ng sasakyan at kinailangang itali namin ang mga upuan; isang eskoses na tutungo sa Shanha y ay gumulung-gulong sa kubiyertang puno ng tubig at sa pagitan ng mga upuan; ako man ay gumulung-gulong din buhat sa isang tagiliran hanggang sa kabila; at lahat ng mga aklat ko'y nabasa ng tubig na alat. Lagi kong napapanaginip na ako'y naiwan sa Europa; na ako'y naiwan ng sasakyang-dagat, na hindi ko inabutan ang tren, 1

Ang sulat na ito'y ginawa isang araw muna bago dumating sa Kolombo.

-102-

-103at iba pa. N guni't pagkaumaga, pagkagising ko'y napapayapa ang aking pagkabalisa at ako'y nasisiyahan sa pagmalas na ang panaginip ko'y hindi naging katotohanan. Dalawampung araw pa ang nalalabi bago ako makarating sa amin; ako'y nagagalak sa harap ng kaiga-igayang isipang makikita kong muli ang aking mga magulang. Umiisip ako ng iba't ibang kaparaanan upang sila'y gulatin; datapuwa't nangangamba akong baka biguin ang aking pag-asa ng isang masamang pagkakataon. 2 Manalig tayo sa Diyos. Bukas ay darating kami sa Kolombo, na siyang dulo ng masamang bahagi ng paglalakbay; umaasa kaming ang dagat ay lalong magiging tahimik pagkarating namin doon. Ipinalalagay kong mapalad ako dahil sa pagtatamo ng mabuting pagpapalagay at paggiliw ng aking mga kasama sa paghihirap. Kinakausap ko ang lahat at paminsan-minsa'y nagiging tagapagsalin nila ako sa ibang wika. Nang una'y lagi na akong nakikipagtalo sa isang binatang Alemang taga-Schwerin, na isang matigas at bulag sa pananalig sa mga kaluwalhatian ng kanyang inang-bayan. Pinaninindigan niyang ang Alemanya ay nangunguna sa lahat ng bagay. Hindi ko siya sinang-ayunan sa bagay I?-a ito at sinabi kong tunay ngang ang mga Aleman ay bumubU~ ng isang dakilang bans a, datapuwa't hindi maaaring sabihing sila'y siyang nangunguna sa lahat ng bagay.3 Nabawasang untiunti ang kanyang pagmamatigas at ngayo'y magkaibigang-magkaibigan na kami. Dito sa sasakyan ay mayroon kaming apat na batang lalaki, datapuwa't kay laki ng pagkakaiba nila sa mga maliliit kong kaibigan sa dalampasigan ng Elba! Oras-oras halos ay napapalo sila, at sa gayo'y nagngangalngalan, at iba pa. Ang mga bata sa mga bayang sakop ay nagiging napakasama sa dahilang sapul sa pagkabata ay namamalas nila ang pagkamakahayop at ang maraming utusang inaaba nila, at iba pa. Gayon din ang nangyari sa mga anak na lalaki ng mga Kastila. Kapag pinagpaparis ko sila at si Dora ay nasasabi ko sa sarili: ang mga bayang sakop ng Su2 Sa katoltohanan, ang masarnang p agkakataon ay nangyari nga, sapagka't dumating sila sa Maynila nang gabing -ga bi na (ika-9 ng ga bi), at ang mga piloto at iba pang mga opisyal ng daungan ay ayaw nang matigatig ns papasukin ang bapOll" palibhasa'y lum.agpas na ang taning na oras, kaya't sila'y napilitang maghintay ng kinabukasan upan.g makaahon. 3 Dito'y ipinakikilala ni Rizal na bagaman gayon na lamang ang kanyang pa-ghanga sa Alemanya at sa rnga aleman, ay hindi rin niya nalilimot ang pangyayari.

--104matra at Saigon ay sadyang dapat maging napakalayo sa Leitmeritz! Mamabutihin ko nang manatiling binata sa buong buhay kaysa magkaraon ng gayang mga anak." Sa hapag ng pagkain, ang mga sakay ay paminsan-minsang nag-uusap tungkol sa mga bayang sakop, sa mga manggagawang tubo roan at sa paraan ng pagsasamantala sa kanila, at iba pa. Nakahahapis na marinig ang ganitang mga usapan at manakanaka'y gumagawa ako ng mga punang kakaiba, na ikinamamangha ng mga mananakop.5 Ang kapitan ay siyang tunay na larawan ng pagkamagiliwing pranses; kaming lahat, ang mga Aleman, ang mga Ingles, ang Pranses at ang mga Insik ay pawang nalulugad sa kanya; malasin at ibigin siya ay isang bagay lamang. Kami'y inaaliw niya at lagi kaming binibigyan ng mga maling hula tungkol sa panahon upang huwag kaming mabahala. Sa palagay ko'y napakahaba na ang panahang nagdaan buhat nang ako'y tnmanggap ng mga sulat ninya. Batiin ninyo, sa ngalan ko, ang mga matatanda at ihalik ninya ako sa mga mababait na bata, at nawa'y lagi silang maging malusog gay a ng hanggang ngayon. Niyayakap kayo ng inyong nagmamahal na kaibigan, RIZAL

4 Ang paghihimutok na ito'y nagpapakilalang si Rizal ay hindi tumalikod kailanman sa pag-asang balang a raw ay maaari rin siyang makapag-asawa. 5 Sukat na asahang si Rizal ay rna kagawa ng mga pagpuna, sa pagkakaalam ng ang kanyang mga isipa'y matatayog at sa pagkakilala sa kanyang kaasalan.

Sulat BIg. 35

Maligayang pagkabagtas. - Dakilang pagkakatanggap sa loob ng pamamahay. - Mga luha ng kagalakan, sampung Iibong tanong na magkakasab_ay at tawanan. - "0, maganda kong bayang tinubuan!" Sinabi ng Ang Noli ay nagpaalimpuyo ng makapal na alikabok. HeneraI: Ang iyong nobel a ay nagbunga ng mga usap-usapan, naglalaman ng mga kaisipang mapanghimag~k, ninanais kong mabasa iyon . . . "Kung kayo'y hindi makatanggap ng sulat ko, ay may nangyari sa akin." - .IPabalik, rnarahiI, sa aking itinuring na bayang tinubuan." :to :to :to

}

Kalamba Ika-5 ng Setyembre, 1887

MINM.tAHAL NA KAIBIGAN:

Hindi pa natatagalang sinimulan kong sumulat sa inyo/ at halos matatapos na iyon nang ako'y ipatawag ng Gobernador Heneral. Totoo nga, mahal na kaibigan, naniniwala akong mapipilitan akong bumalik agad sa Europa, sapagka't ang aking iniirog na inang bayan ay ayaw makarinig ng anumang bagay tungkol sa akin. Nagkaroon ako ng isang maligayang paglalakbay; naratnan kong nagtatamasa ng mabuting kalagayan ang aking kaanak at napakalaki ang naging kaligayahan ko nang kami'y muling magkita-kita; nagkaiyakan sa tuwa; kinailangan kong sumagot sa sampung libong tanong na sabay-sabay, nagkaroon ng tawanan, mga paalaala, at marami pang iba. 0, ang aking marikit na bayang tinubuan! 1 Hindi pa nalalaunang ang banghay ng sulat na tinutukoy, at ito'y ilalathalang lmsama ng ibang uri ng mga liham.

-105-

-106Ang aking aklat ay nakapagpaalimpuyo ng makapal na alikabok, tinatanong ako ng lahat ng tao tungkol sa nasabing aklat. Ninanais nilang ako'y isumpa at ipinatawag ako ng Henera12 upang humingi ng isang sipi. Sinabi niya sa akin: "Kayo'y kumatha ng isang nobelang nagbunga ng maraming usap-usapan; sinasabi sa aking doon daw ay may mga kaisipang mapanghimagsik. Ninanais kong mabasa iyon." "Heneral: -- aniko sa kanya - binabalak kong magpadala ng mga sipi sa inyong Kadakilaan at sa Arsobispo pagkatanggap ko ng mga iyon buhat sa Europa. Wala ako kundi isang sipi at ibinigay ko na sa isang kaibigan. Sakaling pahihintulutan ng inyong kadakilaan ay hahanap ako ng isa." "Hindi lamang ipinahihintulot ko iyon kundi iniuutos ko pa." Naparoon ako sa mga Hesuwita upang kunin ang sipi, datapuwa't ayaw nilang ibigay sa akin; kaya ako'y napilitang magdala sa Heneral ng isang siping marumi na. a Magiliw niya akong tinanggap at itinanong sa akin kung ako raw ay uuwi sa aming bahay 0 hindi.4 Kaya, sakaling sa loob ng isang buwan ay hindi kayo makatanggap ng ibang sulat ko, ay alamin ninyong may masamang nangyari sa akin, 0 kaya'y naglalakbay na akong patungo sa aking itinuturing na inang bayan, alalaong baga'y sa Europa, 0 kaya'y binabantayan ako rito na parang isang bilanggo;5 araw-araw ay nakakatanggap ako ng mga pagbahala. 6 2 Dumating si Rizal sa Pilipinas nan.g gam ng ika-S ng Agosto nang ang G<J'b ernador Heneral ay si G. Emilio Terrero y Perinat. Hindi siya nakaahon lrundi kinabukasan na, dahil sa pagtanggi ng piloto at mga opisyal ng daungan na magsigawa ng gabi. Tinawag siya n.g Gobernador Heneral sanhi sa mga sinasabi tungkol sa kanya at dahll sa kanyang Noli. a Sa katotohana'y halos aanim na buwan na lumagi si Rizal sa Pilipinas, at sapilitang umalis kahit na siya'y msysakit, nang kalahatian ng Pebrero, 1888, sa payo ng Gobernador HeneTal, na masasabing katumbas na ng isang utos. Buhat nang Disyembre, 1887 ay ipinagpauna nang siya'y aalis sa Pilipinas sa Marsong dBJrating, nguni't dahil sa mga pangyayaring hindi inaasahan ay umalis bago pa dumalting ang nasabing buwan. 4 Dumating siya sa Maynila nang ika-9 ng gabi Il!g ika-S ng Agosto, na sakay ng baporr Ha,i phong buhat sa Saigon, at umagang-umaga kinabukasan, pagkaahong-pagkaahon ay karaka-rakang nagtuloy sa Kalamba. 5 Ang Henerai, gayundin ang lahat halos ng mga maykapangyarihan sa Maynila ay pawang mga kasapi sa Partido Liberal. Ito'y nagpapakilala, sa paano't paano man, ng ipinamalas na mabuting pagkakatanggap sa kanya. 6 Tumatanggap siya ng mga mapagbalang sulat na walang lagda 0 hindi kilala kung sino ang may gawa, bukod sa mga mapagmasakit na pahiwatig sa kanya ng kanyang mga kaibigan. Dabil sa rnga pagbabalang ito'y inatasan ng Gobernador Heneral Terrero ang isang tenyente ng Guwardiya Sibil, si G. Jose Taviel de Andrade, upang samahan siyang lagi nito. Ito'y napilitang magtira sa Kalamba hanggang sa maging matalik na kaibilgan ni Rizal; siya'y kapatid ng is'a ring Andrade (Luis) na pagkatapos ay naging tagapagtanggo'l ni Rizal sa pag-uusig laban sa kanya sa kasalanang paghihimagsik nang 1896.

-107Ibinigay ko ang aklat sa mga Hesuwita at tinanggap nila nang buong lugod. 7 Si P. Ricart ay nasa Mindanao noon, kaya napilitan akong sa Rektor ibigay. Makalawa akong nagsadya kay Ginoong 1. de los Reyes 8 upang dumalaw sa kanya, datapuwa't hindi ko siya nakita. Iniwan ko ang aking tarheta at siya'y pumaroon ~a amin upang makipagkita sa akin, datapuwa't kinakapulong noon ng Gobernador Heneral. Ginagamot ko ang ilang maysakit; dito'y napakaalinso.ngan para sa akin; may bungang-araw na ako. Kailanman ay hindi ako pinahihintulutan ng aking ama na umalis ng bahay nang nag-iisa, ni kumain sa bahay ng ibang mag-aanak; ang matanda ay nanganganib at nagdadalang takot dahil sa akin. 9 Ako'y ipinalalagay na isang tiktik ng mga Aleman, kina lawan ni Bismarck, protest ante, mason, mangkukulam, kaluluwang malapit nang parusahan, at maraming ibCJ pa. Kaya nga, minamarapat ko pang lumagi sa bahay. Matibay na pinaniniwalaan ng mga Guwardiya Sibil ang lahat ng iyon at sinasabi nilang pabulong sa mga tao na ako raw ay bumubuo ng mga balak. Ang kabo (na isang taga-Madrid) ay naniniwalang ang pasaporte ko'y galing sa isang dayuhan at ako raw ay naglilibot kung gabi. Ako'y nasa mga kamay ng Diyos at ng aking kapalaran; mangyari na ang mangyayari! Ang mga buhay na pamangkin kong lalaki at babae ay labinganim, at kung ibibilang ang namatay ay dalawampu't apat na sana. 10 Sa tuwi-tuwina'y itinatanong ng mga batang maliliit ang mga uliman (mga Aleman ), na nakikita sa larawan,"ll Ialung-lalo na si Dolores 0 Loleng. Talaga bang marunong silang magsalita ng aleman? - ang usisa nila sa akin. Tinanggap ko ang inyong sulat, datapuwa't iyon ay napaka7 Tinutukoy ang aklat na ipinadala kay Rizal ni Blumentritt upang ibigay kay P. Ricart. 8 Dumalaw si Rizal kay Isabelo de los Reyes dahil sa isang bilin ni Blu路 mentritt na may kinalaman sa mga pag-aaral na ipinagbilin naman kay Dr. Labhart, na hi'lldi nito napagpatuloy dahil sa pag-aUs sa Pilipinas. 9 Dahil sa walang patid na pagbaba1ang tinatanggap. 10 Tatlong anak na babae ng kapatid niyang si Saturnina; siyam ni Narcisa, na sa m.ga ito'y tatlo ang namatay; tatlo ni Olimpia, n~ ang. isa'y namatay; pito ni Lucia, na tatlo naman ang namatay at ~alawa ru Mana. n Isang larawan ng buong kaanak ni Blumentntt.

-108ikli, isang tarhetang pangkoreo lamang; sulatan ninyo ako nang lalong mahaba. Ako'y nagsisimulang gumamit ng mga tanawin. 12 Ang larawan ni Doktor Czepelack ay hinahangaan ng lahat; 13 ibig ikuwadro ng aking ama. Kinukumusta kayo at ang inyong kaanak ng aking mga magulang at mga kapatid. Sa susunod na koreo ay may maipadadala ako sa inyo. Ang inyong kaibigan, RIZAL

)

12 Ang mga tanawing kuha sa mga bagay-bagay sa Pilipinas na ipinangako kay Dr. Czepelack ay hindi nakuhang tapusin dahll sa biglaan niyang pag-alis, at sapagka"t hindi nakasiya kay Rizal ang mga nasimulan na. 13 Larawang yari sa "oleo" ng pintor na alemang si Everhard Eysert. Hindi malaman kung saan naparoon ang larawang ito.

Sulat BIg. 36

Mga sigarilyo't bulaklak. - Ang sulpakan Cpansindi) na lalang ni Rizal. - Ang kayarian niyon. - Pagkamatay ng kanyang kapatid na si Olimpia dahil sa panganganak. - Ang mga batang naulila. - Ang pasiyam. Mga kuwaltang ginto ng mga Tagalog sa una na ibinaon sa mga gusing luwad.

Kalamba Ika-26 ng Setyembre, 1887 MINAMAHAL NA KAlBIGAN:

Pinadadalhan ko kayo ng isang kahong maliit, iyon ding kahong ipadala ninyo sa akin sa Vienna na pinaglagyan ng aking alpiler. 1 Ang laman ngayon ay 6 na sigarilyo, mga sampagita at mga bulaklak ng sinamumo at kamuning,2 at isang pansinding3 Tagalog. Ang pagkakayari ng panindi ay nababatay sa simulain ng hanging piniit. (Mga dibuho) Inilalagay ang lulung 0 vesca sa dulo ng palitong a. Ang lulung na ito'y napapaloob sa d. Pagkatapos ay ipinapasok ang 1 Siya ring maliit na kahang pinabanguhan na pinaglagyan ng alpiler ng lwrbatang nawala kay Rizal sa Leitmeritz, at sa kanya'y isinauli ni Blumentritt. 2 Ang sinamumo ay isang bulaklak na dilaw na magulang, mabango at karaniwang inihahalo sa sigarilyo, dahll nga sa kabanguhan; ang kamuning ay isa ring maliit na bulaklak na puti at mabango Tin. Si Blumentritt ay hinandugan rin ng sigarilyo. sapagka't siya'y mahiligin sa paghitit. 3 Sulpakan ang itinawag ni Rizal sa isang pansinding Tagalog na kanyang ginawa, bilang kapalit ng sacafuego 0 casafuego 0 fosforo. Maging alin man sa tatlong katawa,gang ito ay tumpak at pawang lruha sa salitang kastila. Ang paninding likha ni Rizal ay nakakahawig na ng mga pangkasalukuyan at makabagong cigar 0 cigtiJ"ette lighter.

-109-

-110palito sa butas c, itinutulak nang malakas at binubunot agad; sa gayon may apoy na kayo. Upang dumulas na mabuti ay pinapahiran ng langis ang palito. Ang pansindi ay tinatawag na Sulpakan, na hinango sa salitang-ugat na sulpak - paraanin ang isang putol na kahoy sa isang butas. Tinanggap ko ang inyong sulat na kasama ang larawan4 ng butihing Doktor Czepelack. N asiyahan ako nang gayon na lamango Pakibigyan ninyo siya ng ilang sigarilyo. Hindi ko kayo mapadalhan ng marami sapagka't napakahigpit ng adwana sa Austriya. Salamat sa larawan. Hindi ako makasulat sa inyo nang mabaha, sapagka't kadadalaw pa lamang sa amin ng isang malaking kapahamakan: is;} sa mga kapatid kong babae, ang pinakamabait sa lahat marahil, pinakawalang rangya, at ina ng dalawang anak, ay kamamatay pa lamang. 5 Dahil sa masamang panganganak ay dinugo siya nang katakut-takot na siyang ikinamatay sa loob ng kulang pa sa 13 oras. Dahil dito'y hindi ko maaaring iwan ang aking kaanak sa taong ito. Ang mga kahabag-habag na ulila ay walang kamalay-malay sa kanilang kapahamakan at lagi nang hinihintay na makitang mull ang kanilang ina. Ang sinasabi nila'y "uuwi bukas ang nanay, at pagagalingin siya ng Diyos." Kahapon ay dinalaw namin ang kanyang libingan. Tinawag ng mga bata ang kanilang ina at sinabi nila: "umuwi na tayo ngayon, umuwi kayo kapag kayo'y magaling na!" 'Inaakala kong kung ang kaluluwa'y nakaririnig at umiisip, ay nararapat marinig ng ina ang walang malay na tinig ng kanyang mga anak. Inaaliw ko ang aking sarili sa pagsasabing iyon ay siyang kalooban ng Diyos, at anumang gawin niya ay nararapat na siyang maging pinakamabuti. Ngayo'y idinaraos namin ang pasiyam: ang aking kapatid na babaing si Olimpia ay namatay noong nakaraang Huwebes. Habang tumatagal at ginagamit ang panindi, ay lalong madaling magningas; ang palitong a ay lalong dudulas na mabuti. 4 Ito ang Iarawan, hindi ang kuwadro, na iniingatan pa ng mga kaanak ni Rizal at may nakasulat pang paghahandog, na ang petsa'y Hulyo, 1887 at gawa ng potO!?)I'apong si King. Ang binabanggit na sulat ay ang may bIg. ISO, nguni't walang petsa, nguni't inaakalang sinulat nang dakong magtatapos ang Hulyo\ 1887. 5 Tumutukoy sa kanyang kapatid na si Olimpia, asawa ni Ubaldo, na namatay sa pangganganak. Sa malaking pagdaramdam ni Rizal sa nangyari, sapagka't siya eng nagpaanak. ay naihagis tuloy ang mga aklat na kanyang pinagsasanggunian. Si Olimpia ay ina,gasan.

-111Ipakikumusta ninyo ako sa mga mabubuting kaibigang Czepelack at Klutschack. Sisikapin kong sumulat sa kanila sa susu路 nod na koreo. Mga kumusta sa inyong kaanak. Niyayakap kayo ng Inyong kaibigan, RIZAL

Tatanggapin din ninyo ang isang salaping ginto;6 katutuklas pa lamang ng maraming salaping ito, na nakabaon sa isang gusing luwad. Ipinalalagay na ang mga iya'y salapi ng mga Tagalog sa una.

6 Sal aping ginto na kasinglaki ng butil ng mais, bilog aJt tinapyas sa isang mukha na kinatititikan ng titik na Me. sang-ayon sa matandang palatitikan ng mga Pilipino. Si Blumentritt ay nagkaroon ng malasakit sa sal aping ito, at sinikap na papag-aralan sa Hang pantas na aleman (hindi malaman kung ana ang naging hangga nilto) , bukod sa iminungkahi kay Rizal na sumulat ito tungkol sa sal aping iyon at magbigay siya ng ilang bagay na dapat talakayin (bIg. 163). Maraming nakitang kaparis ng salaping ito sa iba't ibang dako ng Luson, gaya sa Mendaluyong, Rizal; Bagak, Bataanj at inaakalang gayundin sa iba't ibang dako pa hanggang sa Hlilaga ng Mindanaw. Ang mga salaping ito'y pinanganlan ni Dr. Jose P. Bantug, ng piloncitos na siyang itinatawag 0 ikinaki1rilala ngayon.

Sulat BIg. 37

Nasisiyahan sa mga liham ni Blumentritt. - Isang bulwagan ng pa_ lakasan sa Kalamba. - Upang mabawasan ang mga tao sa sabungan at pangginge. - Salin ng Noli sa aleman ni Blumentritt. - Hindi duma law kay Pardo na may mga tagubilin ng Pamahalaan. - Upang huwag marungisan ang m~a puting guwantes niya ling aking mga kamay na narumhan dahil sa pagsusulat ng mga nobela." - Ang isang chauvinistang Aleman ay lalong mabuti kaysa taong walang kagitingan. - Mga kababayang may pinag-aralan datapuwa't walang karangalan at kahihiyan.

Kalamba Ika-19 ng Oktubre, 1887 MIN AMARAL N A KAIBIGAN:

Hindi ninyo mahahaka ang kaligayahang pinupukaw sa akin ng inyong liham: 1 pagdating na pagdating ng isa ninyong sulat ay nagtitipon na ang buong mag-aanak upang pakinggan iyon; unang-una'y kung paano ang tunog ng pinananabikang liham sa wikang aleman, at pagkatapos ay ang salin. Pagkatapos ay marami silang inuusisa, nguni't sa kabuuan, ang mga tanong ay iyo't iyon din; "Hang taon na ang propesor, ang kanyang maybahay at ang kanyang mga anak? Ano ang tikas nila, at kung ang mga batang maliliit ay marunong nang magsalita ng aleman gayong ang wikang ito'y napakahirap? at iba pa. 1 Si Rizal ay madalas na makatanggap ng sulat kay Blumentritt. Sa loob ng buong panahong (anim na buwan) itinigiI ni Rizal sa Pilipinas, ay napakaraming sulat ang naipadala sa kanya ni Blumentritt, nguni't walang naingatan kundi mga sampu lamang (sang-ayon sa Epistols.rio).

-112-

-113Hindi pa nalalaunang tumanggap ako ng dalawang liham2 at kahapon ay tumanggap na naman ako ng dalawang tarhetang pangkoreong galing sa inyo, na makalawa kong basahin. Sinasabi nilang sagutin ko raw kayo agad sa loob ng madaling ÂŁlanahon. Sinabi ng matandang lalaki: "Sinusulatan ka nang makalawa ng propesor tuwing koreo at ikaw naman, kung magkaminsan, ay hindi sumusulat sa kanya sa buong isang buwan, ana na lamang ang sasabihin niya tungkol sa iyo?" Kaya nga pinagpapahinga ko ang aking mga maysakit at ang mga nag-aaral sa klase ng pagpapalakas, at hinahawakan ko ang panulat upang makipag-usap ng ilang oras ang aking pag-iisip sa aking kaibigan. Ibinabalita ko sa inyong pinalaganap ko rito ang mga pagsasanay sa pagpapalakas ng katawan 3 upang ang mga manunugal, sa halip na pumaroon sa sabungan 0 umupo sa hapag ng panggingge ay pumarito sa palakasan at manood ng mga pagsasanay 0 upang sila na rin ay magpalakas. Sa pamamaraang ito'y napagagaling din ang ilang sakit. Ang aking kaanak at ako ay nagagalak nang gayon na lamang sa gagawin ninyong pagsasali ng aking nobela sa wikang Aleman. 4 Ang bagay , a iyan ay Hindi lamang isang kasiyahan' kundi isa ring dakilang karangalan, sapagka't bagaman ako'y may mabuting pagpapahalaga sa aking sarili, ay hindi ko inaakalang ako'y naging karapat-dapat sa gayong bagay. Hindi na ninyo kinakailangang humingi ng pahintulot sa akin upang isalin ang aking mga akda. Magagawa ninyo ang ninanais ninyong gawin sa mga akdang iyon at umasa kayong ikaliligaya ko. Ang ikalawang pagkakalimbag ay ilalathala nang may mga larawan ng isang artistang Tagalog.6 2 Wala sa Eplstolario ang dalawang sulat na ito, nguni't n3lroon ang dalawang tarhetang pangkoreo bIg. 151 at 152, Torno I. 3 Nagtatag si Rizal sa Kalamba ng isang bulwagan ng pampalakas para sa kanyang mga kaibigan at mga binatang tagaroon. Sa mga larong pampalakas na nagugunita pang doo'y kanyang itinatag ay kabilang ang argolya, an,Ig "barra," ang "paralela," ang sipa, ang suntukan, ang eskrima, at iba pa. 4Isinalin ni Blumentritt ang ilang kabanata, ngunit ayon sa pagkakaalam namin ay hindi Jiatapos ang buong aklat, sapaglm't si Rizal na rin ang sum!fway sa kanya upang huwag siyang rnagkaroon ng mga kaaway. 5 Hindi nalathala ang pangalawang pagpapalimbag na itoilig may mga Il!4'awan, gaya ng binalak, ni Rizal, na may mga larawang ipininta ni .T. Luna. Gayunman ang pangalawang pagpapaHmbag ay ipinagawa ng kanyang mga kaanak nang w~la nang mga larawan, nang taong 1900, sa limbagan ni Salvador Chofre at Cia sa Maynila. Sa sulat na ito'y binabanggit ni Rizal ang isang palimbag na may mga larawang gawa ng is~ng artis~an~ ~agalog; ang i~ig k?ya niyang sabihi'y mga larawan ng ibang artista at hmdi TIl J. Luna na lsang tlukano? Tila hindi maaaring mangyari ang gayon, sapagka't nang panaholIlg nasabi'y walang nakikilalang mga larawang isasama sa pagpalimbE>g kundi ang kay Luna lamang.

-114Hindi ko pa nakakausap sin a Pardo de Tavera at Reyes. s Makalawang binalak kong makipagkita kay Reyes, nguni't hindi ko siya natagpuan sa kanyang bahay; at noong siya'y pumarito upang makipagkita sa akin ay wala naman ako sa bahay. Sapagka't marami sa mga nakatira sa Maynila ang natatakot sa aking pagdalaw, ay hindi na ako nakipagkita kay Pardo. 7 Siya'y may mga tagubilin ng Pamahalaan at hindi ko ninanais na marungisan ang kanyang mapuputing guwantes ng aking mga kamay na narumhan sa pagsusulat ng mga nobela. Ang mga bagay na ito'y nangyayari sa aking hayan, datapuwa't sa puso ay nananatili kaming matatalik na magkaibigan, sa ganang akin man lamang. Hindi ko malaman kung paano ko ipahahayag ang aking pasasalamat sa minamahal na ginoong Eysert. Naiinip na kami sa paghihintay ng inyong larawan at humahanap na kami ng pinakamabuting pook na mapaglalagyan niyon. 8 Umaasa kaming ang larawan ay tatanggapin namin bago magpasko. Ang pinakamabuting paraan ng pagpapadala sa amin ay ipaloob sa isang kartong binilot na parang bumbong at ipadala sa pamamagitan ng koreong sertipikado; sa gayong paraan nagpapadalahan kami ni Luna ng mga kuwadro at larawan. Bagay sa mga Alemang chauvinista (nagmamahal sa bayang tinubuan sa salita lamang), ay minamabuti kong lalo ang isang chauvinÂŁsta sa isang taong walang pag-ibig sa kanyang bayan, gaya nang ilang naririto. Sa ilang kababayang "may pinag-aralan" at ''bihasa'' ay wala akong natatagpuan ni karangalan, ni kahihiyan, ni katapangan. Ninanais ng mga ito na ako'y m:1panganyaya at nagkakalat ng mga balitang kabulaanan tungkol sa akin: 9 Wala akong ninanais kund! tum up ad sa aking tungkulin at ipinipikit ko ang aking mga mata at ipinipinid ang aking mga taynga. N guni't ako'y may mabubuting kaibigang r.umutulong sa aking Tinutukoy si Trinidad H. Pardo de Tavera at si Isahelo de los Reyes. Nang panahong iyo'y maraming pilipino at pati na mga tagaibang-lupa, ang nangatatakot makipagpalagayang-loob 0 makipaglapit, hindi lamang kay Rizal kundi pati sa kanyang mga kaanak. Kung hindi man dumalaw si Rizal kay Pardo, ay hindi sapagka't sila'y hindi na magkaibigan kundi upang maiiwas siya sa anumang kapanganiban. 8 Ipinangako ni Blumentritt na padadalhan si Rizal ng kanyang larawan yan sa "oleo," na ipinangakong gagawin njg pinJtor na si Eysert, upang sa gayo'y makaganti kay Rizal. 9 Ang talataang ito'y isang kuru-kurong ginawa ni Rizal tungko[ sa isinulat S8 kanya ni Blumentritt na binabanggit sa sulat na ito, nguni't wala 0 hindi kasama sa Epistolario. Bukod dito'y idinaa-aing niya ang ilang kababayang sa hangad na kalugdan ng mga kastila at ng mga maykapangyaa-ihan, ay lumilikha pa't nagkak.alat ng mga balitang makapipinsala sa kanya. 6

-115makalimot sa mga bagay na ito. m Von Wildenrath. 10

Isasalin ko sa tagalog ang tula

May ilang linggo na ang nakararaan nang kayo'y padalhan ko ng isang panindi ng sigarilyo, isang salaping ginto at mga bulaklak;l1 umaasa akong hindi naligaw ang mga iyon. Kalakip nito ay ipinadadala ko sa inyo ang isang larawan guhit sa lapis sa isang pagliliwaliw sa Los Banyos; kasama ang mulat at may pinag-aralang tenyente ng Guwardiya Sibil na si Don Jose Tabid de Andrade. 12 Ang kaanak niya ay marangal, nagsasalita siya ng ingles at pranses at marunong gumuhit ng larawan, datapuwa't namumuhi siya sa Guwardiya Sibil. Sinasabing minsan daw ay sinabi niya sa kanyang puno: "Sinasabi ninyo sa aking ako'y magiging sangkap ng isang kalipunang may dangal at ngayon ay namamalas 路kong ang aking mga kakasamahin ay mga tulisan." Gayon na lamang ang pagpuri ng tenyente sa larawan ni Doktor Czepdack. 13 Sinimulan ko ring gumuhit ng isang larawan, nguni't iyo'y hin.di ko ikinasiya.14 Susulat ako sa kanya at sa maybahay ng tagapayo ng paaralan, nguni't kinakailangang da路 han-dahanin ko ang pagsulat, sapagka't sila'y hindi magiging mapagpaumanhing gaya ninyo, na nagtatakip sa lahat ng aking kamalian. Lahat ng aking mga maysakit ay kulang sa dugo ; kamakailan ay tinistis ko ang isang kahabag-habag na babae, at lumabas na mabuti ang pagkakatistis. 15 Bukas ay titistis ako ng dalawang bilig sa mata. 16 10 Hindi ma,l arnan kung naisalin sa aleman ang tulang ito sa Tagalog. 11 Natanggap ni Blumentritt ang pansindi gayon din ang kuwaltang ginto

(piloncito) at ang rnga bulaklak ng sampagita. 12 Tumutukoy, rnarahil, sa pagkakaakyart sa taluktok ng bundok Makiling, kasama ng tenyente Taviel de Andrade, ng kanyang rnga bayaw na sina Antonino Lopez at 路Mariano Herbosa at iba pang rnga kaibigang taga-Kalarnba. Ang dibuho ng pagliliwaliw na ito ay hindi kasama; rnarahil ay nawala. 13 lsang kuwadrong yari sa "oleo" (pinturang may langis) na gawa ng pintor na si Eysert. Si tenyente Andrade ay isa ,r ing artista. 14 Katulad ng ipinangako kay Blumentritt, binalak din ni Rizal na gumawa ng ilang larawan ng mga tanawin, nguni't gay a ng sinasabi rito'y hindi siya nasiyahan sa kanyang ginagawa. 15 Ayon sa mga balita, ay tila isang bukol ito. 16 Wala karning nalalaman sa mga pagtistis na ito sa dalawang bilig ng mata na ginawa ni Rizal sa Kalarnba. Inusisa namin at ipinagtanung-tanong sa isang paglalakbay na sadyang ginawa sa Ka,l amba kung sino 0 sinu-sino ang IT'jga tinistis ni Rizal sa bilig sa mata. at walang sinumang nakapagsabi sa amino

-116Ang aking kaanak ay nagpapakumusta sa inyo at sa inyong kaanak, at niyayakap ko kayo't sinasabing "hanggang sa ating pa gkikita." Sumasainyo, RIZAL

(Sipi ng isang tarhetang pangkoreo ni Rizal, sa wikang Kastila na sinulat sa lapis ni Federico Blumentritt at may petsang Paris, ika-29 ng Nobyembre, 1889).17 Tama ba ang pariralang Griyego Paris Ika-29 ng Nobyembre 1889 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN AT KAPATm:

Sapagka't hindi ako gaanong malakas sa Griyego at sapagka't ako'y walang panahon upang maghanap sa talatinigan, ay ninanais ko sanang sabihin mo sa akin kung tam a ang nasusulat sa dakong wakas ng iyong pambungad na salita. Doon ay nasusulat: dobÂŁs dwacy te pÂŁate sa wari ko'y hindi ito tumpak na tumpak at marahil ay nararapat sabihin sa ibang paraan, sapagka't para sa akin ay tila hindi maliwanag. Ipinamamanhik ko sa iyo, samakatuwid, na ipadala mo sa akin agad, sa pamamagitan ng isang tarhetang pangkoreo, ang tumpak na pagsulat niyon at ang ibig sabihin. 18 J'

Ang iyong Alaala ay nilimbag na.19 RIZAL

17 (Tarhetang pangkoreo sa lapis-Paris, 29 ng Nob., 1889). Hindi dapat masingit dito ang mgs nasabing tarheta, ayon sa pagkakasunud-sunod. 18 Ang salin ay wala sa alin man sa mga sulat ni Blumentritt, na nalathala na, ni ang tumpak tia pagsulat na hinihingi ni Rizal. Ang binabanggit ne. paunang salita ay di malayong eng paun'a ng salita sa Morga nguni't ang salitang ito sa wikang griyego e.y wala rito, gaya ng pagkakalathala. Marahll ay sadyang inalia na rin ni Blumentritt. 19 Ang binabang~t na "Alaala" ay ang sinulat na Alaata ni Blumentritt.

Sulat BIg. 38

Si Rizal ay abalang-abala sa rnga pagtistis. - Kurnita ako nang rnahigit sa $900. - Babalik sa Europa. - "Ipinapayo ng lahat na ako'y urnalis sa Pilipinas." - "Ang mga Pilipino'y nangangarnba dahil sa akin at sa kanilang sarili." - Mga kagiliw-giliw na talatang si. nulat ni Blurnentritt sa Revista Geografica Comercial.

Kalamba Ika-3 ng Disyembre, 1887 MINAMAHAL NA K...AIBIGAN:

Ano kaya ang iisipin ninyo sa akin at ana ang aking masasabi upang makapagdahilan? Tinanggap ko ang lahat ng inyong mga liham, mga tarheta at mga aklat at kayo'y hindi ko man lamang napasasalamatan! 1 Datapuwa't lalong malaki- ang nararapat ipagpatawad sa akin ni Doktor Czepelack, sapagka't ni hindi ko siya nasusulatan kahit isang kataga, ni hindi ko ipinadadala sa kanya ang larawan! Totoo nga, minamahal kong kaibigan, nguni't napakarami kong gawaing pinagkaabalahan at ako'y kumita rin ng maraming kuwalta: mahigit s,il 900 piso. Gl;1mamor ako ng maraming maysakit, gumawa ako ng maraming pagtistis, marami akong sinusulat at marami akong ginawang pagdalaw, at iba pa. Sa loob ng madaling panahon ay babalik ako sa Europa, kaya kinakailangan kong kumita ng 'kuwalta. Ninanais ng lahat na ako'y umalis sa Pilipinas, datapuwa't ayoko nang gugulin ang salapi ng aking kaanak. Ang mga prayle ay ayaw maka1 Ang Han sa mga sa mga aklat ay hindi Hebel Schatzkastlein at na may mga larawang

sulat na binabanggi1: ay wala sa Epistolario. [ Tungkol malaman kung alin ang tinutukoYi hindi malayong ang ang mga kuwento ni Musseus 0 kaya'y ang mga aklat tinatawag ni Blumentritt na bj~derbuch.

-117-

-118flmg ng anuman tungkol sa akin; ang mga kawani ng pamahalaan ay ayaw akong palapitin sa kanila at nangangamba ang mga Pilipino dahil sa akin at sa kanilang sarili; kaya nga, babalik na ako sa Europa!2 Sa susunod na koreo ay tatanggapin ninyo ang isang panyong pinya; hindi naunawaang mabuti ng nagburda ang ngalang "Blumentritt."a Sa ngalan ninyo ay dinalaw ko si Tavera at marami kaming napag-usapan tungkol sa inyo. Sinamahan ako ni Viola. 4 Hindi ninyo kinakailangan ang pahintulot ko upang isalin ang aking nobela; buhat ngayon ay maaari ninyong gawin sa aking mga akda ang balang manais ninyo. Kung kinakailangan ninyo ang isang kapahintulutang nakasulat sang-ayon sa ipinaguutos ng batas, ay hihingi ako niyon sa pamamagitan ng Gobernador. 6 Naibigan kong lUDos ang inyong larawan. Maraming salamat! 6 Kayo raw ay pormal na pormal sa inyong retrato, anang aking ama. Itinatanong ng aking mga pamangkin kung ako raw ay hindi natatakot sa inyong balbas! Inaakala nilang kayo'y isang taong dakila at dapat katakutan na kinakailangang pagtaguan! Labis-labis kong naibigan ang mga akIat, laiung-Ialo na ang "Ang munting kayamanan" ni Hebe1. 7 Oras na ako'y magkapanahon ay isasatagalog ko iyon. Hinihintay kong ibalita ninyo sa akin kung inyong natanggap ang isang balutang may lamang pansindi, isang salaping ginto, at iba pa. Pinasasalamatan ko kayo nang maraming-marami dahil sa mga kaibig-ibig na talatang sinulat ninyo sa "Revista Geografica Comercial."s Pinasasalamatan kayo nang gayon na lamang ng 2 Kinukulob na ang poot, na pagkatapos ay magwawAkas sa pag-uusig sa mga kaanak ni Rizal at sa kanyang mga kaibigan gayundin naman ang hatol at p2lgbadl kay Rizal. 3Ibinurda ng tagapagburda ang pangalan ni Blumentritt nang mali ang pagkakatitik. 4 Bagaman nag-uurung-sulong si Rizal sa pagdalaw kay Pardo de Tavera ay ginawa rin niya ito sa kahilingan ni Blumentritt, at sa pagdalaw ay kasama si Viola, na kararating pa lamang sa Pilipinas. 5 Hindi natuloy ang paghingi sa GobernaooT ng kapahintulutan ayon sa batas. Marahil ay naisip ni Blumentritt ang kahirapan ng gayong balak. 6 Buhay pa hanggang ngayon ang larawang ito ni Blumentritt at nasa pagiingat ni Dr. Leoncio Lopez Rizal. 7 lkbel Schatzkastlein Ang salitang alemang ito'y tinagalog ni Rizal ng Tinipong Karunungan ng Kaibigan ng mga taga-Rhin na hanggang ngayo'y hindi pa nalalathala. (Kuwaderno ni Rizal nang 1876-77). 8 Si Blumentritt ay naglathala ng isang artikulo sa "Revista Geografica" na tl8\glalagay sa mabuting katayuan sa ITlga pilipino.

-119mga Tagalog. Kahimanawari'y magkaroon, balang araw, ang Pilipinas ng isang malayang dila upang maipahayag sa inyo ang dinaramdam ng kanyang puso! Kinukumusta kayo ng aking kaanak, gayundin ang inyong mga minamahal; hinihintay ko ang mga larawan ng mga batao Dito'y bantog na bantog kayo. Ang lahat ay bumabanggit sa inyo.9 Ang inyong ngalan ay nalipat na rito at binibigkas ng: "Bumentir, Bulumentritt, Blumentritt," at iba pa; kaya pumarito kayo! Dinaramdam kong hindi pa nahahanda ang inyong retrato; ninanais sana naming matanggap iyon bago magpasko, nguni't inaasahan naming iyo'y darating bago mag-Pebrero, sapagka't ako'y aalis sa Pilipinas sa buwan ng Marso! Niyayakap ko kayo at bagaman hindi ako kumikibo ay nananatili akong mabuting kaibigan ninyo, na hindi nakalilimot kailanman. RIZAL

(Sipi ng isang tarhetang pangkoreo na sinulat ni Rizal sa wikang Kastila, na sinulat sa lapis ni Federico Blumentritt, na ang petsa ay Paris, ika-4 ng Disyembre, 1889) Lathalaing lalong may diwa, lalong may kalaliman Paris Ika-4 ng Disyembre, 1889 MINAMAMAHAL KONG KAIBlGAN AT KAPATID:

Ang lahat ng inyong lathalain sa La Solt"daridad10 ay ikinasiya ko datapuwa't itong kahuli-hulihan ay ikinalugod ko nang higit kaysa iba; may higit na diwa, higit na kalaliman at higit na naaabot. Binabati kita. 11 Sumasaiyo, RIZAL 9 Napabantog dahil sa mga balita nang dakong huH ni Rizal, at napabantog na lalo dahll sa kanyang mga sinulat na lathala tungkol at dahil sa mga Pilipino. 10 Apat na artikulong may iba't ibang pangalawang pamagat sa ilalim ng pangkalahatang pamagat na "Cui bono ?;" ang artikulong nalathala sa "La Solidaridad' nang ika-30 ng Nobyembre, 1889 na may pangalawang pamagat na "Anch'io sono pittore" ay siyang lalo11ig naibigan ni Rizal. 11 Tinutukoy si Dr. W. Joest, bantog na geograpong aleman, na siyang sumangguni kay Rizal hinggil sa paggamit ng isang tubong kawayan.

Sulat BIg. 39

Kahit maysakit ay nilisan ang bayang tinubuan. Ligtas sa tagasuring naghahari-harian. - Mapanganib na paglalakbay ni Rizal. - Nasa panganib na mapiit sa bilangguan. - Pinag-uusig ng kapraylihan. - Sumbong tungkol sa mga lihim na pakikipagpulong sa isang gulod. - "Ako'y m~ngingibang bayan upang maiwas an ang pagpapatapon sa aking mga kaibigan." :t-

Hongkong Ika-16 ng Pebrero, 1888 MINA1vlAHAL NA KAIBIGAN:

Sa wakas, ay maaari na akong makasulat sa inyo nang malaya! Sa wakas ay maisasaysay ko na ang aking mga kuru-kuro nang walang takot sa panunuri ng isang "pinuno."l Pinilit akong umalis sa aking bayan.2 May bahagyang karamdamang pumanaog ako sa bahay. 0, mahal kong Ginoong Blumentritt, hindi ninyo nababatid ang aking mapanganib na pagkakalakbay! Kung hindi sa tulong ng aking kaibigan, ang opisyal na si Taviel de Andrade, ay ana na kaya ang nangayari sa akin! Kung wala ang pagtingin ng aming Gobernador,3 ng Patnugot ng Pangasiwaang 1 Tinutukoy marahiJ ni Rizal ang kalahatang maykapangyarihan 0 ang tenyente ng Guwardiya Sibil, na si Jose Taviel de Andrade, na kanyang tagapagtanod. Si Rizal noon ay nasa labas na ng Pilipmas. 2 Sinasabi ni Rizal na "siya'y pinilit na urnalis sa aking bayan." Ang totoo'y kung di man siya tiyakang pinilit, ay napilitan narnan siyang umalis dahil sa mga pagbabalang lagi nang tinatanggap niya, sa mga payo ng gobernador Terrero, sa mga pagkaligalig ng kanyang mga kaanak, at sa mga payo't pala-palagay ng kanyang rnga kaibiga't kababayan, na gaya ng kanyang sinasabi sa dakong huBhan ng sulat na ito'y nagsipag-alok sa kanya ng kuwalta upang rnagugol sa kanyang pag-alis. 3 Tinutukoy si Heneral Emilio Terreno y Perinat (1885-1888) na dumating sa Pilipinas nang ika-5 ng Abril, 1,885 at narnahala hanglgang sa maging pansamantalang gobernador si Heneral Molto sa loob ng huling anim na buwan ng taong 1888. Si Terrero ay naging tenyente heneral na nanguna sa pagsalakay sa mga mom, at siyang nakialam sa usapin ng Espanya at ng Alernanya hinggil sa pagsakop sa Karolinas. Si Heneral Weyler, na siyang humalili sa kanya ay nagsimula nang ika-5 ng Hunyo, 1888.

-120-

-121Sibil4 at ng Gobernadar Sibil,5 marahil ay nasa isang bilangguan na aka. Ang lahat ng mga Paring Probinsyal at ang Arsobi spo6 ay nagsasadya araw-araw sa Heneral upang ako'y isumbong. Ang sindiko7 ng mga Dominiko ay sumulat ng isang sumbong sa Alkalde na ako raw ay nakikitang nagdaraas kung gabi ng mga lihim na pakikipagpulong sa mga lalaki at mga babae sa ituktok ng isang gulod. Totoo ngang ako'y namamasyal kung madaling araw, sa isang gulod, na kasama ang maraming lalaki, babae, dalaga at bata, datapuwa't lagi namang kasama ang Tenyente ng Guwardiya Sibil, na marunong ng tagal0g, upang matamas a namin ang lamig ng umaga. Sino ba ang manghihimagsik na ibig magdaos ng mga lihim na pulang sa lupang tiwangwang, na ang kasa-kasama'y mga babae at mga bata? Binayaal1 kong ang sumbong ay dumating sa Gobernador, upang makita niya kung anong uri ng tao ang mga kaaway ko. Inalok ako ng kuwalta ng aking mga kababayan upang ako'y makaalis sa Pilipinas. Ito'y hinihiling nila sa akin, hindi lamang dahil sa aking sariling kaligtasan kundi dahil din sa kapakanan nila;8 sapagka't marami akong mga K<libigan at mga kakilalang ipatatapong kasarna ko sa Balabak 0 sa mga Pulong Marianas. 9 Kaya nga, kahit may bahagya akong sakit, ay nagpaalam ako nang buang pagmamadali sa aking mga kaanak at ako'y bumabalik sa Europa na ang daan ay sa Hapon at Estadas Unidas. Kinakailangang tayo'y magkita uli. Napakaraming hagay ang isasaysay ko sa myo. 4 TinUltukoy si G. Benigno Quiroga y Lopez Ballesteros. patnugot ng Pangasiwaang Sibil. 6 Tinutukoy si Jose Centeno y Garcia, isang makapilipino at masong may gradong 33, Gobernador Sibil sa Maynila, na naging inhinyero sa pagmimina sa Sangkapuluan. Sa loob n.g kanyang kapanahunan nangyari ang pagd8Jraos ng pamahayag ng mga gobernadorsilyo nang unang araw ng Marso. 6 Ang mga samahang relihiyoso ay nagsikatig 0 nakii~a sa arsobispong P. Pedro PayP upang ipahamak si Rizal, sa pamamagitan ng paghaharap ng mga sumbong sa mga matataas na pinuno, kaya ang Gobernador Heneral ay napilitang magpayo kay Rizal na umalis ito sa Pilipinas. Gayundin ang ginawa kay P. Jose Burgos ng mga samahang lI"elihiyoso. 7 Ang sindiko ng mga dominiko sa Kalamba, na si P. Francisco Gobeas ay siyang nagsabi sa Alkalde ng lalawigang Laguna na ang mga pagliliwaliw na ginagawa ni Rizal sa rnaliit na bundok ng Kalamba na tinatawag na "Lichiria" (Lecheria) kasarna ng mga lalaki, mga babae at mga bata, ay walang ibang layon kundi ang gumawa ng kilusan at papag-alabin ang kalooban ng bayan laban sa Espanya at sa pangasiwaan. Ang totoo'y lahat ng mga pagliliwaliw na ito'y pawang rnatahimik at mapayapa at ginagawa pagbubukang-liwayway, at kasama nils si Tenyente Taviel de Andrade. 8 Hindi lam-ang dahll kay Rizal, kundi sanhi rin sa kanilang sarili, na nangatatakot na maparamay sa gayong mga paghihinala at mga pagsusumbungan. 9 Ang Balabak a!t Marianas ay siyang karaniwang pinagtatapunan ng rnga pilipinong tinatawag na mga pilibustero.

-·122Kung maisasalin ninyo ang mga tulang ito, ay mahuhulaan nmyo ang aking kalooban: "Tatlong araw na di nagtatanaw tama, Sa isa katao'y marami ang handa." Tinanggap ko ang mga larawan ni Ginang Blumentritt, na kasama ang mga bata; 10 datapuwa't hindi ko pa sila napasasala·· matan. Susulatan ko sila buhat sa Londres. Ako'y kanilang pagpapaumanhinan; ipinakikiusap kong maghintay sila ng ilang araw. Hindi ba siyang totoo, mga bata? lyon din ang sinasabi ko kay Ginang Blumentritt. Ang Hongkong ay isang maliit nguni't napakalinis na lunsod ng pangangalakal. Doo'y maraming nakatirang mga Portuges, Hindu, Ingles, Insik at Hudiyo. May ilan-ilang Pilipino rin, at ang karamihan sa mga ito'y mga ipinatapon sa Pulong Marianas noong taong 1872;11 sila'y mga taong maralita, may magandang kalooban at mahihina ang loob ; dati-rati, sila'y mga mangangalakal na mayayaman, may mga pagawaan 0 kaya'y mga ari-ariang pinauupahan. lisa lamang ang mahilig sa pagbabago at republikano, kahina-hinala nang gayon na lamang. 12 Hindi na sila babalik sa Maynila; natatakot sila sa mga pantasma. Ang isa'y malubha ang sakit at hindi na lalawig ang buhay. Noong una'y isang tao siyang maraming pinauupahang pag-aari, walang gaanong pinag-aralan, datapuwa't mayamang-mayaman, na ang nagasawa sa isang babaing masama ang pamumuhay; iyo'y kasalanan niya. N gayo'y mahirap na siya, mahirap na mahirap. Susulatan ko kayo buhat sa Hapon. Niyayakap kayo ng inyong kaibigan, RIZAL

10 Ang larawan ng Ginang ni Bium€lIltritt at ng kanyang tatlong anak ay iniingatan ng mga kaanak ni Rizal hanggang bago sumabog arug huiing digmaang pandaigdig, nguni't hindi maiaman, pagkatapos, kung saan naparoon. 11 Kasama ng mga ito sin a Gg. Balbino Mauricio, Marciano Rivera, Jose Maria Basa, Manuel de lriarte, Martin Cabrera, at iba pa. 12 Tinutukoy dito si G. Jose Maria Basa.

Sulat BIg. 40

Si Rizal, pinanggigilalasan ng IIfga Hapon. - Parang isang Hapong lumaki sa Europa. - Ang rnga babaing Hapon ay gumagamit ng damit ng mga babaing taga-Europa. - Kasipagan at karangaIan. - Kakaunti ang mga magnanakaw at pulubi. - Nakasasakit ng loob na makita ang isang taong humihila sa isang karwahe na parang isang kabayo.

Otel Tokyo, Tokyo Ika-3 ng Marso, 1888 MAHAL KONG KAIBIGAN:

}

Narito na ang inyong kaibigang si Rizal, na pinanggigilalasan ng mga Hapon, mukhang Hapon nguni't hindi nagsasalita ng wikang Hapon. Sa lansangan, kapag namimili ako, ay nakatingin sa akin ang mga tao at tinatawanan ako ng mga batang walang pinag-aralan, sapagka't ang sinasalita ko ay isang wikang kakaiba. Sa Tokyo ay kakaunti ang mga taong nagsasalita ng ingles, datapuwa't sa Yokohama ay marami. Ang ilan ay nag-aakalang ako'y isang Hapong lumaki sa Europa, nguni't ayaw masabing isang Hapon. Iyan ay mad alas mangyari sa Pilipinas sa mga mestisang Hapon. Ang dating kasuutan ng mga babaing Hapon ay napakaririkit, datapuwa't ngayo'y ibig pairalin dito, at gamitill nila ang hindi maginhawang kasuutang Europeo, gayong ang mga babaing Hapon ay lalo pang pandak kaysa mga babaing Pilipina. Salamat sa Diyos at ang mga babae sa mga bayan ay nagbibihis pa ng alinsunod sa dating kinagisnan, datapuwa't ang mga mayayamang nagbibihis ng katulad ng mga taga-Europa ay nagmumukhang kasakit-sakit. Tunay ngang makabubuti sa mg,l

-123-

-124babaing Hapon ang paggamit ng mga sapatos at saping ginagamit ng mga taga-Europa, sa halip ng pangit at di-maginhawang mga bakyang Hapon. Ang mga saping Europeo ay ganap na mababagay sa mga kasuutang Hapon ng mga babae. 1 Ang mga Hapon ay ipinalalagay na isang bayang walang diyos; aywan ko kung may matuwid ito. Magiging kapana-panabik ang pag-aaral ng paksang ito. Sa mga Hapon ay kakaunti ang mga magnanakaw; sinasabing ang mga bahay ay iniiwang bukas; ang mga dinding ay yari sa papel, at sa mga otel ay panatag ang loob na maiiwan ang salapi ng sinuman sa ibabaw ng mesa. Ang mga Hapon ay napakasasaya; walang mamamalas na nagbababag sa mga lansangan at sila'y mapitagan; malilinis ang kanilang mga bahay. Bihirang-bihirang makamamalas ng mga pulubi; sila'y napakasisipag. Kay laki ng pagkakaiba nila sa mga Insik na masambahin at mapamahiin! Kung makatitigil lamang ako ng dalawang taon dito, ay pag-aaralan ko ang lahat nang ito, at ang gayo'y ~aisasagawa ko nang lalong mad ali kaysa isang taga-Europa, sa dahilang ako'y mukhang Hapon; at dito, gaya rin sa Pilipinas, ay hi di gaanong palagay ang loob sa mga tagaEuropa. 2 Titigil ako rito ng dalawang araw pa, at tutungo ako, pagkatapos, sa Nikko, sa Hakone, at iba pa. Titigil ako nang isang buwan sa bansang ito upang malasin at pag-aralan. Labis kong dinaramdam na hindi ako nakapagsasalita ng wikang hapon. s Ang Tokyo ay lalong malaki kaysa Paris. Ang mga pader ay niyari sa paraang ciclopeo. Ang mga daan ay mahahaba at maluluwang. Mga Hapong lalaki, na mga tao rin, ang siyang humihila ng mga karwahe. Totoong isinasakit ng loob ko ang pagmamalas sa isang taong tumatakbo na parang isang kabayo. 1 Dito'y mapagkikilalang si Rizal, kung bagaman isang nasy.o1nalistang ang nais papanatilihin ang katutubo sa isang bayan, gayunma'y hindi siya isang nasyonalistang mahigpit at oi mahapayang-gatang, sapagka't sinasabi niyang ang mga sapaltos ng europeo ay "maaaring makabagay na lubos ng mga bestido ng mga babaing hapon." 2 Sa loob ng maikling panahon (siya'y dumating sa Yokohama buhat sa Hongkong nang ika-28 ng Pebrero, 1888) ay naaring mapagkilala at mapaga1l"alan ni Rizal ang kaugalin at kaasalan ng mga hapon. Napagkilalang buhat sa Yokohama ay karaka-rakang na patun!?JO siya as Tokyo, at sa mahigpit na anyaya ng tagapangasiwa ng mga kapakanan ng Espanya, na si G . Alcazar, ay tumira siya sa legasyon ng Espana. Mahigit lamang sa isang buwang nagtira siya sa Hapon. Nakilala rin niya 1I"00n ang kalihim ng Legasyon na si G. Juan Perez Caballero, na nagpahayag ng hangad na makipagkilala kay Blumentritt. 3 Gaya ng nasabi na, may isang buwan lamang siyang nagtira sa Hapon, at dumating siya sa Kalipornia nang magtatapos ang Abril.

-125Ang unang damdaming sumasagi sa isa ay ang pagkamuhi. 4 Mga kumusta sa maybahay, sa Propesor, sa ama ninyo, kay Doktor Czepelack at kay Kluichack. Mga halik S:I mga batao Sumasainyo, RIZAL

â&#x20AC;˘

)

4 Ang mga tinatawag na "richshaws" 0 mga mumunting sasakyang hinihila ng tao ay siyang tinutukoy dito. Ito'y labis na kinamuhian ni Rizal.

Sulat BIg. 41

Sa Legasyon ng Espanya. - Ninanais na makilala ni Perez Caballero si Blumentritt. - "Hindi ako nagpupugay sa pamamagitan ng sambalilo ng iba." :(.

:(.

Tokyo Ika-14 ng Marso, 1888

â&#x20AC;˘

MINAMAHAL NA KAIHIGAN:

Umaasa akong natanggap na ninyo ang kauna-unahan kong sulat na galing sa bansang ito ng araw. 1 Sa sulat na iyon ay ibinabalita ko sa inyo ang pagpapaging-Europeo ng Imperyong ito. Ngayo'y nakikilala ko nang mabuti sapagka't ako'y naglakbay sa dakong loob ng bansa, na ikinalugod ko nang gayon na lamang. Ang otd na tinuluyan ko'y hindi gaanon!J maginhawa, kay.} lumipat ako sa Legasyon ng Espanya.2 Nakilala ko si Ginoong ] uan Perez Caballero, isang binatang mainam ang kilos at isang magaling na manunulat. Sapagka't ibig rtiyang magkaroon ng kaalaman tungkol sa Pilipinas, ay binanggit ko sa kanya ang in1 Tinutukoy ang unang sulat bIg. 40, na may pets a sa Tokyo nang ika-4 ng Marso, 1888. 2 Sa isang sulat kay Ponce ay sinasabi ni Rizal ang ganito: "Pagkaraan ng ilang sandali ng eking pagdating sa Otel (Tokyo) nang halos hindi pa ako nakapagsisipilyo ay tumanggap ako ng isang patalastas ng Katiwala ng mga Kapakanan ng Espanya upang makipaglrita sa kanya. Buong giliw na ako'y tinanggap nila, art: ako'y hinandugan ng maraming bagay, hanggang sa ako'y ina10k na tumira sa legasyon. Pagkatapos ng maraming pagdadahilan, ay buong katJapatang tinanggap KO ang alok, sapagka't kung may lihim silang hangad na ako'y tiktikan ay hindi naman ako natatakot na pakilala sa kanila." Hinandugan din naman siya ng maraming tungkulin, na pawang tinanggihan niya.

-126-

-127yong ngalan pati ng inyong mga akda, at sinabi niyang nais daw makitungo sa inyo nang tuwiran. Siya ang kalihim ng Legasyon ng Espanya sa Tokyo; isa siyang diplomatikong may malaking kakayahan at nakapaglakbay na sa maraming pook. Maaari kayong tumanggap ng mga balita tungkol sa kanya sa pamamagitan ng Embahada ng Viena. Ninais niyang gawin iyon sa ngalan ko, datapuwa't ayokong magpugay sa pamamagitan ng sambalilo ng iba. Aywan ko kung ako'y makararating sa Espanya sa mga unang araw ng Mayo;3 ibig ng aking mga kaibigang tumigil ako rito hanggang Abril. Buong puso kayong kinukumusta ng Hindi nagbabagong kaibigan ninyo, RIZAL

)

3 Dumating siya sa Liverpool nang ika-24 ng Marso, at umalis siya sa Nuweba York nang ika-16 na sakay nIg City of Rome, isa sa mga lalong malalaIring bapor ng Inman Line na nagyayao't dim sa Atlantiko.

Sulat BIg. 42

Nakakuwarentenas sa California. - Sumisipot sa Hokos ang mga mang-aalamat at mga antropologo.

San Francisco, California Ika-30 ng Abril, 1888 MINAMAHAL NA KAmlGAN:

Kami'y nakatigil sa daungang ito sapagka't nakakuwarentenas. Aywan namin kung hanggang kailan tatagal ito, gayong wala namang maysakit sa sasakyan at ang bapor ay hindi nanggaling sa alin mang daungang marumi. Ang dahilan nito'y ang 643 Insik na kasakay namin; ang mga Amerikano'y ayaw sa mga Insik, at sapagka't malapit nang idaos ang hal alan ay ninanais ng pamahalaang makalugdan siya ng mga taong bayan. Kami'y tumutol, datapuwa't walang napala, sapagka't iyon daw, ayon sa sabi ng mga Kastila, ay walang iniwan sa paggamit ng karapatan ng pagsikad. 1

Ang pagbagtas sa dagat buhat sa Yokohama ay napakabuti; hindi ako nalula. Maraming sakay na Ingles, ilang Hapon at tatlong Pilipino.2 1 Umalis siya sa Yokohama nang ika-13 ng Abril at dumating sa San Francisco nang ika-28 ng nasabing buwan. 2 Sa mga nakasakay niya sa bapor ay kabilang eng isang mag-anak na ingles-pilipino; 81lig babae ay anak ng isang ingles na nagngangalang Jakson, na nagtanong kay Rizal kung nakikilala niya 51 Richa!, may katha ng Noli Me Tangere; may kasabay ding isang hapong radikal, na sa di kaalaman ng ibang wika ay si Rizal pa ang naging tag'apagpakahulugan sa buong panahon ng kanilang paglalakbay han~gang sa dumating sa Londres.

-128-

- 129N amamalas kong maraming mang-aalamat at mga antropologo ng panahong hinaharap ay nagsisilitaw sa Ilokos. Naririto si Ginoong Deloserre3 na inyo ring pinakikitunguhan. Sa bagay na ito'y may nakatatawag ng aking pansin: yamang ang karamihan sa mga mang-aalamat na Pilipino'y mga Ilokano, at sapagka't ginagamit nila ang bansag na llokano, ay tatawagin ng mga antropologo ang mga kaugaliang taal na Pilipino na mga kaugalia't kagawiang Ilokano; datapuwa't iyon ay kasalanan namin. Nasa akin ang mga akda ni Isabelo at buhat sa Europa ay tatawagin ko ang inyong pansin sa kanyang mga una. May ilang kamalian sa mga iyon sapagka't hindi mabuting magsalita ng tagalog. Mga kumusta sa inyo at mga halik sa mga batao Sumasainyo, RIZAL

)

3 Delosel're Ito'y siyang sagisag sa pagsulat ni lsabelo de los Reyes, na siyang ginamit sa kanyang artikulong pinamagatang TrBdiciones Filipinas

Sobre 18 CreBcion del Mundo.

Sulat BIg. 43

"Hindi maaaring ikawin kayo, sapagka't kayo'y nararapat igalang." Ang mga Pilipino'y mapitagang-mapitagan sa kanilang mga magulang ... _. "Kami'y iniikaw ng mga prayle sapagka't kami'y ipinalalagay na mabababa sa kanila." - Si Rizal ay hinandugan ng isang tea party ni Doktor Rost. Pinag-usapan ang tungkol sa mga wika. - Aklatan ukol sa Pilipinas ni Rost. :(.

:(.

Londres, 37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W. Ika-2 ng Hulyo, 1888 MINAMAHAL KONG K.'HBIGAN:

Saan man ako matungo ay nakakasumpong ako ng mga patotoo ng inyong pagiging mabuting kaibigan. Nasasabi ko ito sapagka't katatanggap ko pa lamang ng isang paanyaya ni Doktor Rost. 1 Nang ako'y dumating ay naratnan ko ang dalawang sulat2 ninyo na nakabagbag nang gayon na lamang ng aking kalooban na halos ikinapaiyak ko. Sa katunaya'y hindi ko malaman kung paano ako makapagpapasalamat sa inyo. Ako'y lagi na ninyong pinararangalan, sa pamamagitan ng palagay na loob na pagtawag sa akin ng "ikaw." Datapuwa't ako, sa kabilang dako'y hindi makatatawag sa inyo nang gayon, alalaong baga'y tkawin kayo, 1 Si Dr. Reinhold Rost ay siyang tagapangasiwa ng aklatan ng "Mlinisterio ng Relaciones Extranjeras" ng Inglatera; bantog na pantas sa mga bagay-bagay sa Malaya at mahigpit na tagahanga ni Rizal. Sa ganang kanya, si Riza! ay isang tao~ perlas. S'i Rizal ay inanyayahan ni Dr. Rost, alinsunod sa himatong ni Dr. Blumentritt. 2 Wala sa Episto/ario ang dalawang sulat ni Blumentritt na sinasagot ni Rizal. Bagaman nang una'y tumatanggi si Rizal na ikawNt si Blumentritt sa pakikipagtunl?JO :rito, sanhi sa mga matuwid na binabanggit sa sulat na ito, nang dakong huli'y pumayag din siya sanhi sa ma.1abis na pagpipilit noon.

-130-

-131palibhasa'y matanda kayo kaysa akin at lalong marunong at kagalang-galang. Alamin ninyo, pinakamamahal kong kaibigan, na sa aking bayan ay "ikaw" ang itinatawag ng mga magulang sa kanilang mga anak' datapuwa't ang mga anak ay hindi tumatawag kailanman sa kanilang magulang ng gayon, at habang lumalaki ang pagmamahal sa kanilang mga magulang ay lalo na路路 mang nagiging magalang ang pakikipag-usap nila. Hindi ko mapangangahasang ikawill ang isang kaibigang parang isang ama, na gay a ninyo. N apakabigat sa loob ko ang bagay na iyan. Datapuwa't ipinamamanhik ko sa inyong ako'y huwag ninyong pupupuin. Ang pagtawag ninyo ng ikaw sa akin ay lubhang ikinasisiya ko, ang gayo'y totoong mairugin at masarap. Kung ako'y tinatawag ninyo ng ikaw, ay nararamdaman kong ako'y may isang kaibigang parang ama sa agham, isang higit pa sa kaibigan, isang ama na halos. Totoo ngang hindi namin ikinalulungkot na kami'y ikawin ng mga prayle, sapagka't ipinalalagay ni路 lang kami'y mabababa sa kanila at pinakikitunguhan kaming parang mga utusan nila at hindi parang mga kaibigan. Ang suliranin ay iba na sa ating dalawa, (kayo at ako). Kinakailangan g maging isang han gal ang isang tao kapag hindi siya marunong magpahalaga sa "pag-ikaw" ng isang kaibigan, at hindi ko inaakalang ako'y isang hangal; nararamdaman ko iyan at ang puso ko'y nababagbag nang gayon na lamang. Napilitan akong itigil muna ang pagsulat ng liham na ito upang pagbigyan ang handog ng inyong kaibigan. Ang kaunaunahan kong tea party (pakikipagtipon upang uminom ng tsa) ay utang ko sa inyo. Magiliw akong tinanggap ni Ginoong Rost at ng kanyang maybahay. Marami kaming pinag-usapan tungkol sa mga wika, at sa pakikipagkaibigan; natagpuan ko rin sa bahay ng mga Rost ang isang mabuting aklatan tungkol sa Pilipinas. Pinadadalhan ko kayo ng ilang bagay-bagay na Pilipino at Hapon sa koreo ring ito. Ipinakikiusap kong inyong tanggapin. Ang mga iyo'y mura lamang ang halaga, datapuwJ't kung "ako'y naging isang hari, ay ipagkakaloob ko sa inyo ang aking kaharian, ang aking karwaheng maharlika," at marami pang iba. Ang isa pang panyong yari sa pinya ay para kay Dolores, ang mga maliliit ay para kina Fritz at Kurt. 3 ang alpiler ng 3 Ang maliliit na panyong pinyang binurdahan ay galing sa Pilipinas at sadyang ipinadala para sa mga anak ni Blumentritt.

-132-kurbatang yaring Hapon ay para sa inyo. Dinaramdam kong wala akong maipagkaloob sa inyong matandang ama, datapuwa't sa katotohanan, ay hindi ko malaman kung ano ang maipagkakaloob ko sa kanya. Para kay Doktor Czepelack ay nagpapadala ako ng isang panyong mga ngalan ko; binurdahan iyon para sa akin. Ninanais ba ninyong ipadala ko sa kanya ang dibuho? 4 Sa mga susunod na sulat ko'y iuulat ko sa inyo ang aking naging buhay sa Pilipinas. Maging hukom kayong walang kinikilingan; limutin ninyong ako'y inyong kaibigan at sabihin ninyo sa akin kung ako'y may katuwiran 0 wala sa mga bagay-baga y na isasangguni ko sa inyo. Igagalang ko ang inyong pasiya. Hindi ako nakatatanggap ni isang sulat na buhat sa Pilipinas, ni sa aking kaanak, ni sa mga kaibigang nangakong susulat sa akin. 5 Lumiham sa akin si Paterno6 at sinabi niyang: "Narinig ko ang mga malulupit na paghamak sa inyong kaanak at ang mga iyo'y dinamdam ko nang gayon na lamang." Mayroon pa rin akong natitirang sang kaibigang tapat!

Sumasainyo, RIZAL

Sa simula ng sulat ay makikita ninyo ang aking tirahan.

4 Hindi malaman kung aling dibuho ang tinutukoy. Ang paliwanag tungkol dito ay di malayong nasa mga sulat ni Blumentritt na hindi makita kung saan naroon. 5 Maraming kadahilanan kung bakit hindi tumatanggap ng sulat si Rizal sa kanya~g mga kaanak ni sa kanyang mga kaibigan; Wlang-una'y buhat nang ika-22 ng Pebrero na kanyang inialis sa Pilipinas hanggang sa siya'y dumating sa Londres nang ika-24 ng Mayo, ang kanyang mga kaanak at mga kaibigan ay hindi nakasulat sa kanya sa di kaalaman ng pagpapadalhan ng sui at; at ikalawa'y pagkaalis lla pagkaalis ni Rizal sa Pilipmas ay sinimulan na ang mga pag-uusig, panliligalig, paghamak at panlalait ng kamlang mga kaaway, lalo pa kung iisiping sila'y nasa Kalamba at malayo sa pag-iingat at pasasanggalang ng mga maykapangyarihan, gaya ni Heneral Tenraro, at iba pa, na sa papaano mang paraa'y may pagmamalasakit at may pagtingin kay Rizal. Bukod dito, si Heneral Terre-ro ay hinalinhan nang mga unang araw ng taon, at humalili sa kanyang pansamantala sa loob ng isang buwan si Heneral Mo/to, at nagkatapos ay ang heneral ng hukbong-<iagat na si Lobaton, na gumawa ng balang maibigan, at pagkatapos pa'y patuluyang pinalitan ni H.eneral Valeriano Weyler, isang taong kalaban ng mga pilipino, mapsg-imbot ail: nakadikit na pal~i sa mga samahang relihiyoso. 6 Lantaran nang sinimulan ang pag-uusig sa mga kaa.na.k ni Rizal, gaya ng gina wang pagpapatapon kay Manuel Hidalgo, bayaw ni Rizal, Sa Tagbilaran, Bohol, sa paratang na siya'y isang pilibusteTo at kinatawan ni Rizal at iba pang bintang, pagpapatapong ginawa nang walang anumang paglilitis 0 pagsisiyasat. Si G. Alejandro Paterno ay siyang nagbigay sa kanya ng mga balitang ito.

Sulat BIg. 44

Si Paciano Rizal, ang Pilosopo T asio. - Ang kaisa-isang tao sangayon sa tinyente ng Guwardiya Sibil. - Humihingi ng parusa zi Heneral Salamanca sa mga Pilipinong nagpapasok ng mga pagbabago. - Nagwalang bahala ang Senado ng Espanya. - "Bumabayad kami ng buwis, ipinagkakaloob namin ang aming dugo sa Espanya at kapag kami'y nagharap ng isang kahilingan, ay parusa ang iginaganti sa amin!" - "Ang pagtutulad sa matandang cocotte." - "Ipaglaban mo ang katotohanan: itaas mo kami 0 ilagpak kaya." - Kabantugan dahil sa pagtatanggol sa mga mahihina. - "Nawalan na ng tiwala ang mga Pilipino sa Espanya. - Ang ikalawang pagpapalimbag ng Noli, walang malaking kaibhan sa nauna. :to

:to

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., Londres Ika-23 ng Hunyo, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Tinanggap ko ngayon ang ikalawang sulat mo. 1 "Iniikaw" na kita sapagka't ikaw ang nagpupumilit na "ikaw" ang gamitin ko sa iyo, datapuwa't nalaman ng Diyos na ito'y ipinanliliit ko sapagka't tila iniikaw ko ang ama! Sundin nawa ang loob mol Matagal na sanang sasagutin ko ang iyong unang sulat,2 datapuwa't hinihintay ko ang liham na manggagaling sa Espanya upang mabalitaan kit a nang bahagya tungkol sa aming usapin. 3 Hindi dumating ang sulat at hindi ko na hinihintay. 1

Maaaring nawala ang sulat na binabanggiJtj ito'y hindi nalathala sa

Epi~

toJario. Wala rin sa Epistolario ang sulat na ito. Hindi malaman kung ano ang usaping tinutukoyj hindi malayong nauukol suliranin ng Kalamba. 2 3

-133-

-134Ikinagagalak ko kung ang aking mga handog ay minarapat mo, ng iyong kaanak,4 at ng butihing Doktor Czepelack. Kahit marami akong kaaway ay masaya at maligaya ako kapag nakapagdudulot ng kaligayahan sa isang tao. Ang aking ama ay nasisiyahan nang gayon na lamang kapag nababasa ang iyong sulat. Ipinagtataka ko kung bakit hindi ka pa tumatanggap hanggang ngayon ng ano mang sulat na galing sa Pilipinas, ni sa mga kaibigan ko, ni sa aking kaanak. 5 Aywan ko kung bakit nakaligtaan kong ipakilala sa iyo ang aking kapatid na lalaki. Ikaw, na nagnanais makakilala ng mabubuting tao, ay makakatagpo sa kanya ng pinakamarangal sa mga Pilipino. Sinabi ng aking kaibigang si Taviel de Andrade na siya raw ang kaisa-isang tao sa Pilipinas, ang binatang Pz'losopo T asz'o. Kung siya'y naiisip ko ay naipalalagay kong siya, bagaman isang indiyo, ay lalong maganda ang loob at marangal kaysa lahat ng mga Kastila (ang mga kasalukuyan) pagsama-samahin man sila. 6 Marahil ay alam mo na kung ano ang nangyari sa Senado: si Heneral Salamanca ay nagbigay ng mga patotoo ng katapangang militar noong hingin niya ang pagpaparusa sa mga Pilipinong nagharap nang buong pitagan ng kanilang mga kahilingan sa pamahalaan. 7 Sa buong Senado ay walang nakaapuhap, ni isang kataga, ng pagpapawalang sala sa mga Pilipino, ng anumang pagkahabag. Binabayaran namin ang mga buwis, ibinububo namin ang aming dugo sa ikaluluwalhati ng Espanya, binabata namin ang lahat ng kanyang kamangmangan, at kapag nangahas kaming maghayag ng aming mga nasa, ay humihingi sila ng "isang parusang kakila-kilabot para sa amin."g At hindi naman kami mga 4 Tinutukoy ang mga binurdahang panyong yari sa pinya at isang alpiler sa korbata na gawa sa Hapon para sa ginang ni Blumentritt, sa mga anak nito at para kay Dr. Blumentritt. 5 Ang katutubong kakimian ni Paciano at ng mga kapatid nito ay siyang inaakalang sanhi ng hindi pagsulat nila kay Blumentritt. 6 Ang kanyang kapatid na si Paciano, na hindi lamang siyang naging tagapangalaga ng kanyang mga kaanak, kundi sa katotohana'y siyang nagmalasakit at umalakbay sa mga psg-aaral at mga mithiin ni Rizal. Siya ang tanging nakaaalam, sa sinapupunan ng kanilang angkan, ng pagtungo sa Europa ni Rizal, gayundin ng ~a hangarin nito sa pag-alis sa Pilipinas. 7 Sa pulong ng Senadong kastila noong ika-ll ng Hunyo, 1888, si Heneral Salamanca ay nagtalumpati hinggil sa pamahayag na ginawa ng mga gobernadorsilyo nang unang araw ng Marso sa Maynila, at sa talumpating ito'y binabanggit si Rizal at aIlig kanyang Noli. g Tinutukoy si Heneral Jose de Salamanca, Ilia nagsalita sa Senadong kastila tungkol sa mga suliraning pilipino at ng mga kapitan munisipal sa mga purok at mga paligid-ligid ng Maynila, at sa pamahayag ng unang araw ng Marso sa nauukol sa paghingi ng mga pagbabago, bukod sa pagpapaalis sa a.rsobispo at sa mga prayle. Sa naturang pulong, at tungkol din sa bagay na ito, ay nagsalita rin gj Senador Fernando Vida, na tumutukoy kay Dr. Rizal at sa N oIi nito.

-135ali pin at ang pamahalaan ay siyang nagnanais ng pagpapahayag na ito ng mga Pilipino, at sa katunaya'y siya pang nag-udyok! Wala akong kaalam-alam sa bagay na iyan, at napag-alaman ko lamang ang kaimbihang ito sa pamamagitan ng mga pahayagan sa Hongkong. Kahit kami'y mga mangmang at taong gubat, ay lalo pa kaming marangal kaysa Senado, sa pamahalaan at sa lahat na ng mga Kastila, pagsama-samahin man sila. Ipinagtanggol namin ang mga Kastila laban sa lahat ng mga kaaway nila at hanggang ngayon ay ipinagtatanggol pa namin sila, pinatutuloy namin sila sa aming bahay, at bagaman nakikilala ng aking kapatid na lalaki ang poot ng bayan at ang mga tinitiis nito, gayunman ay ipinagtanggol niya ang mga Kastila sa paghihiganti ng ilang kababayang sinaktan nang gayon na lamang. Ang pagkakatulad na ginawa mo sa matandang cocotte ay magandang-maganda: na 11!tlging kaakit-akit na dalaga at hanggang ngayo'y naniniwalang siya'y maganda pa rin at nagnanais na basagin ang salaming nagbubunyag sa kanya ng katotohanan. May ilang Kastilang mabubuti ang hangarin, datapuwa't sila'y nagsasawalang kibo at hindi makapangahas na magpahayag ng kanilang mararangal at matatayog na damdamin. Sinasabi mong ipinaglalaban mo ako at ang aking kababayan; pinasasalamatan kita. Datapuwa't isinasamo ko sa iyo na huwag mo akong ipaglaban, ni ang aking mga kababayan;9 ang ipaglaban mo ay ang katotohanan, sapagka't sa anu't anuman, kami ng aking mga kababayan ay mamamatay sa loob ng madaling panahon, at ikaw ay nararapat magsumakit para sa isang bagay na hindi mamamatay. Tangi sa rito kami'y maaaring maging dahilan ng malaking kapinsalaan sa iyo, sapagka't kami'y mga tao at marami kaming kapintasan. N guni't matatamo mo ang kabunyian dahil sa pinangahasan mong tumangkilik sa mahihina at walang sukat magkupkop, bagay na totoong bihirang mangyari. Manatili ka, gaya ngayon, na walang kinikilingan; maitataas mo kami 0 mailalagpak mo kami! alinman ang nararapat sa amino Limutin mong ikaw ay aking kaibigan, sapagka't daramdamin kong lubha na ikaw ay magtiis ng anumang kasamaan dahil sa aming hangarin. Naniniwala akong huli na; ang karamihan ng mga Pilipino ay 9 Namamalas at nararamdaman ni Rizal na ang mga pagkakaalitan sa politika at sa relihiylO!l1 ay nagpapainit ng kalooban sa Pilipinas gayundin sa Espanya, at ipinangangamba niyang baka si Blumentritt ay matangay sa isang Jabanang maaaring ikapahamak niya.

-136nawalan na ng pag-asang isinalalay nila sa Espanya! N gayon, ang tanging pinagsasalalayan namin ng kapalaran ay ang Diyos at ang aming sarili, datapuwa't hindi na kami umaasa kailanman sa alin mang pamahalaan! N akikiramay ako sa iyong mga dalamhati at kahimanawari'y magtamasa ang iyong kaanak ng lalong mabuting kalagayan sa loob ng madaling panahon, sapagka't hindi tayo nararapat magtiis nang magkasabay sa katawan at sa kaluluwa; kaya ginagawa ko ang aking magagawa, upang huwag kang magkaroon ng tiisin kahit man lamang sa iyong katawan. Tiyak na dadalawin ko si Doktor Theumer/ o na magiliw kong binabati, kapag ako'y makaparoroon sa Alemanya. Sa katunayan, bago ko lisaning patuluyan ang Europa, ay ipatutungkol ko ang aking huling paalam sa Alemanya; utang ko sa Alemanya ang mga gunita kong lalong kalugud-lugod; ang ibig kong sabihi'y Alemanya at Austriya.l l Ang ikalawang pagpapalimbag ng Noli ay hindi ko binabaLtk gawing ibang-iba sa nauna/ 2 inaakala kong ang mga akdang pampanitikan ay napipinsala nang malaki kapag pinapasukan ng mg:l pagbabago, sapagka't itatanong sa sarili ng madla: - saan naging matapat ang may katha, sa una ba 0 sa ikalawang pagkakapalimbag? - At sakaling ako'y gumawa ng mga pagbabago, nanganganib akong ang mga ito'y maging napakapapait at napakaaasim. Ang iwawasto ko lamang ay ang ilang kamalian sa limbagan at idaragdag ko ang pagwawasto ng maling pagkakabanggit kay Shakespeare sa halip ni Schiller. Hayaang maglibot ang kauna-unahang bulaklak ng aking pagbibinata na kasama ang lahat ng mga kamalian at kapintasan, at maging patotoo nawa na noong una'y nananalig ako sa pamahalaan at sa kanyang mabuting kalooban! Si Doktor Jurado 13 ay nasa Paris ngayon. Noong siya'y dumating ay natuwa siya nang malamang siya'y naaalaaia mo pa; 10 Si Dr. Theumer ay isang pintor sa Aussig, Alemanya, bayaw ni Everhard Eysert, na isa ring bantog na pintor. 11 Hindi nakaparoon sa Alemanya, gaya ng kanyang ninanais. 12 Ang pangalawang pagpapalimbag ng Noli, sa a,y os na gaya ng hinahangad ni Rizal ay hindi naisagawa; ang lumalabas na pangalawang pagpapalimbag na dili iba~t ang inilathala ni Chofre, sa Maynila nang 1900, ay ang ipinalimbag ng kanyang mga kaanak na sinipi sa unang pagkakalimbag na isinaayos ni Rizal sa Dapitan, (ang binago'y ang mga kamalian sa pagkakalimbag at ilang salitang pinalitan) nguni't hindi kasama ang pagtutumpak sa "Maling pagkakabanggit kay Shakespeare, sa halip ng kay Schiller," na binabanggit ni RUat sa sulat na ito. 13 Si Dr. Manuel (?) Jurado, isang mestisong kastila, abogadong itinapon sa Marianas dahll sa pagiging pilibustero.

-137ikaw ay binanggit niyang taglay ang pagpipitagan at paghanga. Sinabi sa aking bago raw siya ipinatapon ay kakampi siya sa mga Kastila at kalaban ng mga Pilipino. Noong siya'y nasa Marianas na, ay nakilala niyang karapat-dapat siyang ipatapon sapagka't siya'y walang utang na loob at naglilo sa kanyang bayang tinubuan. Iniligtas siya ng Diyos sa kanyang kamalian. Ipinadadala ko sa iyo ang "Correo de Espaiia"14 upang mamalas mo kung ako'y may katuwiran 0 wala. Kung mayroon ka na ng bilang na ito ay ibalik mo sa akin. Ninanais ko sanang ingatan bilang isang alaala. Susulat din ako sa butihing Doktor Czepelack. Dito'y nakatira ako sa isang mag-aanak na Ingles 15 na nagmamahal sa akin; hindi ko inaakalang ang dahilan ng pagmamahal nila ay ang dalawang librang esterlinang ibinabayad ko linggulinggo; ito'y magiging paghamak sa iyong kaibigang si Rizal at isang masagwang kaisipan. Paminsan-minsan, kapag tumatanggap ako ng mga balitang galing sa Espanya, ay tila nararapat kong kapootan ang lahat ng taga-Europa, datapuwa't sa sandaling iyo'y naiisip kit a at ang iba pang tao, at ang aking kapoota'y nahahalinhan ng pagmamahal. Binabalak kong sa Austriya16 ako dapat tumira, sakaling hindi ako maaaring tumira sa Pilipinas, sapagka't ang Austriya ay walang mga bayang sakop at sapagka't isang Austriyako ang taong gumawa ng napakaraming bagay para sa kabutihan ng aking bayang tinubuan at nagmamahal dito nang gayon na lamang. Tatapusin ko na rito ang aking sulat upang huwag kang mayamot, at ngayon ay iisa ang aking iniisip. Patatawarin mo ako. Niyayakap kita, kumukumusta sa matatanda at humahalik sa mga batao Ang iyong kaibigan, RrZAL Ang "EI COITeo de Espana" ay isang pahayagan. Mag-anak ni Mr. Beckett, isang organista sa Simbahan ng Saint Paul, na nakatina sa daang Chalcot Crescent big. 37 Londres. Yao'y may 3 anak na babae; at ang isa sa kanila, si Gertrude, ay tinubuan ng pag-ibig kay Rizal. Upang maputol agad ang kalagayang ito at maiwasan ang isang ~Iaking pagkabigo ng dalaga, si Riza!, kahit wala pa .sa panahong kanyang bmabalak, ay umalis na sa Londres at nagtungo sa Pans nang mga unang Maw ng Marso, 1889. 16 Ang balak na paninirahan sa Austria ay nasok sa kalooban ni Rizal, sanhi sa mga sagabal na kanyang namamalas sa paninir'ahan sa Pilipinas; walang nakapigil at nakapagpaudlot sa kanyang balak na ito kundi eng kailangang pagsasama sa kanyang mga magulang at ang pangyayaring siya'y mahihiwalay sa kanyang mga kape.tid na babaing may &Sawa. 14 15

Sulat BIg. 45

Sinasagot ni Rizal ang mga kabulaanang sinabi ni Senador Vida sa Senado. - Ang rnga prayle ay siyang nagkalat ng rnga bulaang balita. - Nagsinungaling si Senador Vida na parang isanK ponograpo. - Ang Noli ay hindi laban sa rng~ katoliko, nindi rin sosiyalista, ni kapanalig ni Proudhon. - "M~? pilibustero kapag nilalaksan narnin ang tinig." 'Ang naghahasik ng hangin ay urnaani ng bagyo."

)

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-9 ng Hulyo, 1888

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ang mahalaga mong sulat nang ika-8 ng Hulyol ay malabis na nakapagpataka sa akin, ikinatuwa't ikinatawa ko rin nang gayon na lamang. Hindi ko nalalamang maaari palang mapagsabi, sa ilang salita, ng napakaraming kabalbalan at kabulaanan tungkol sa akin. Sa katunayan, ipinagtatapat ko sa iyo, (sapagka't wala akong inililihim sa iyo), na hindi ko nalalamang ako'y pinag-uusapan pala sa Senado. 2 Isang kaibigan 3 ang ~umulat sa akin nang may ilang linggo na ang nakararaan na ang aking aklat ay mabiling-mabili raw sa Madrid sapagka't lagi nang nababanggit. Wala na siyang sinabi kundi iyan, at hindi naman ako nagtanong 1 Ang sulat na tinutukoy ay wala sa Epistolario. Nauukol sa isang pangyayaring nilikha ni Senador Vida nang salansangin si Heneral Salamanca sa pulong nang ika-ll ng Hunyo ng Senado sa Ma.drid, tung-kol kay Rizal at sa Noli nito. 3 A.ng tinutukoy na kaibigan ay si G. Evaristo Aguirre, mestisong kastilang pilipino, na siyang sumulrut sa kanya buhat sa Madrid, ay siyang pahalaw na nagbalita ng nangyaring kaalitan. 2

-138-

-139ng iba pang bagay. Sa iyo ko lamang nabalitaan ang bagay na iyon at ninanais kong magbitiw ng ilang salita. Noong una ay binabalak kong sumulat kay Senador Vida 4 upang punahin nang bahagya ang kanyang clarividencia 0 maliwanag na pagkakamalas sa mga bagay-bagay (ang ginoong ito ay nagsasalitang parang isang ponograpo), datapuwa't pagkatapos ay pinag-isip-isip ko nang mataman at ngayo'y naniniwala akong ang lahat na iyon ay hindi nagkakahalaga ni isang kusing at kalahati. ''Kamakailan lamang, ang isang taong tubo sa Pilipinas, na ang ngalan ay nalalaman ko, doktor sa medisina sa Pamantasan ng Madrid, na nagsasabing siya raw ay matalik na kaibigan ng Prinsipe Bismarck;" (ito'y kasinungalingan at karapat-dapat sa isang mabuting sagot). Kailanman ay hindi ako nakapagsabi ng gayon; bagkus pa nga'y lagi kong sinasabing kailanma'y hindi ko nakita ang Prinsipe Von Bismarck, at ako'y hindi isang ala gad ng Alemanya. May palagay ako na ang mga prayle'y siyang nagkakalat nang gayong mga balita sapagka't inaakala nilang sa pamamagitan niyon ay kapopootan ako ng mga tao 0 ng pamahalaan. Datapuwa't ginawa nila ang ulat nang wala ang taong kinauukulan! Naniniwala akong dito'y nagaganap ang "Quod vult perdere Jupiter, at iba pa, alalaong baga'y Hang ninanais ipariwara ni Jupiter ay kanya munang binabaliw". Sapagka't ang rnga prayle'y walang pinakikitunguhan kundi ang arning mga babae, ang rnga utusan nila at ang mga pumupuri sa kanila at pinaniniwalaan nila ang sinasabi ng mga ito, ay lurnalabas na hindi nila nakikilalang talaga ang tunay na damdarnin ng mga Pilipino. Dahil dito'y malaki ang pagpapahalaga sa akin ng bayan at kinatakutan ako ng parnallalaan: ipinakita ko ang aking pasaporteng Kastila at ipinalagay nilang iyon ay huwad, kaya ako'y inaring lalong mapanganib. Ang mga diyus-diyusan ay nagpalagay na ang mga Pilipino'y napopoot sa mga Aleman; tinitiyak ko sa iyong kinatatakutan nila, nguni't hindi nila kinapopootan; kaipala'y rnarnabutihin ng marami ang mga Aleman, sapagka't hindi na nila mabata ang mahinang pamahalaan, at mapagpaunlak sa mga prayIe. At iyon nga ang nangyari. Ako'y ipinalagay ng rnararning tao na isang Ii him na sugo ni Bismarck at ako'y kanilang pina4 Tinutukoy ni SenadoT Vida ang Noli Me Tangere at si Rizal, bagay na tinuligsa nito sa mga sumusunod na talataan ng sulat na ito.

-140kundanganan; dinararndarn ko ang bagay na iyon datapuwa't ang totoo'y inakala nilang ako'y gayon nga. Noong nakaraang panahon, ay isang bagay na katulad niyon ang nangyari sa rnga prayle: wala sa hagap nila na ang kararnihan ng rnga tao'y kalaban nila. "At nagtamo ng isang katedra ng medisina Nl isang Unibersidad sa Alemanya". Kabulaanan din: hindi ako kundi ang rnga hesuwita ang siyang nagpalaganap ng gayong haling na balita, datapuwa't ang sinabi nila'y propesor daw ako sa pilosopiya. Gayon ang sinabi sa akin sa Maynila. Ang rnga Ginoong iyon ay hindi nakaaalarn na sa Alernanya ay libu-libo ang rnga propesor, at ang, rnararni sa kanila'y nagingibang bayan pa. Sarnakatuwid si ginoong Vida ay nagsinungaling na parang isang ponograpo; ang salitang ito ay hindi isang kalabisan. "Iniharap doon at ipinasok ang isang aklat na tinatawag na 'katharnbuhay' na ang parnagat ay "Noli Me Tangere." Kasinungalingan! Ipinadala ko ang aking aklat sa Maynila noong Marso dalawang araw pagkaraan ng kaarawan ng ernperador. Ako rin ay turnungo sa Maynila noong ika-3 ng Huly0 6 at wala akong dinala kundi iisang a lat. "Ang katharnbuhay na iyon ay isang pangangaral na laban sa katoliko, rnakaprotestante, sosiyalista at rnaka-Proudhon, at doo'y sinabi sa rnga . . . ," at iba pa. Lahat ng surnusunod ay kabulaanan. Hindi nababasa ni ginoong Vida ang aklat at sakaling kanyang nabasa ay kinakailangang pabalikin siya sa paaralan sapagka't hindi pa siya rnarunong burnasa. Ikaw, na rnadalas rno nang rnabasa ang aklat, sabihin rno sa akin kung doon ay nakatagpo ka ng isang bahagi 0' talata na sinabi ko "sa rnga indiyo na ang rnga asiyendang ang, nagmarnay-ari ay rnga sarnahan ng rnga prayle ay kinarnkarn sa kanila; (ito ay sasabihin ko at patotohanan sa susunod na aklat ko) at kinakailangan nilang rnaghirnagsik laban sa rnga nabanggit na samahan at bago makaraan ang isang taon ay maaagaw nila ang mga ari-ariang iyon sa mga samahan ng mga prayle. Ayokong makipagtalo kay ginoong Vida kung ang aking aklat ay nalalaban ng sa mga katoliko, makaprotestante, sosiyalista at makaProudhon. 5 Ang ibig niyang sabihi'y umalis sa M,arselya na patungong Maynila nang. ika-3 nlZ Hulyo. Dumating sa Meynila nang ika-S ng Agosto.

-141Hindi nalalaman marahil ng Kanyang Kadakilaan na ang ak1at na iyon, ay pinulaan ng Unibersidad ng Maynila at sa mga gilid ng isa sa mga sipi ay nakasulat ang mga pulang iyon; gayunman, ang aklat ay kumakalat sa mga indiyo at ipinagbibili 0 ipinagkakaloob sa kaninumang magharap ng isang tandang pagkakakilalanan ng isang taong ang ngalan ay ayokong ibunyag!" Napakagaling! Sapagka't ang aklat ay pinulaan ng Pamantasan at sapagka't ang mga pula ay nasusulat sa gilid ng isa sa mga sipi, dahil ba doon ay wala nang maaaring bumasa ng aklat; at ang pagkakapulang i yon ay napakalihim na kahit ang Kaga. waran-Bansa marahil ay hindi nakaaalam. L, Ginoong Vida! Kay raming aklat na pinulaan ng mga bantog na Pamantasan, marahil lahat ng aklat, tangi na lamang ng inyong sariling aklat na kailaman ay hindi naman ninyo sinulat! Anong inam na pagmamatuwid ang sa ginoong senador! Ang "tandang pagkakakilalanan ng isang tao" ay isang balita para sa akin. Sa katotohana'y hindi ko nalalaman kung saang dako maaaring manggaling ang nasabing tanda at kung sino ang "isang taong" iyon. ~ung iyon ay hindi ang Arsobispo na rin 0 ang Probinsiyal ng mga agustino 0 dominiko, ay talagang hindi ko nalalaman kung sino siya. Hindi ako ang taong iyon; hindi kinakailangang ako'y magkaloob ng pahintulot upang basahin iyon, sapagka't ang aklat ay sinulat ko para sa madla. Sa Maynila'y hindi ipinamimigay ang aklat; upang makabili ng isang sipi ay malaki ang ibinabayad. Tinitiyak sa akin na pinaghahanap nang buong pagsusumakit ng mga prayle; hindi kaya sila magpapakita ng isang tandang pagkakakilalanang sila'y mga kaibi路 gan? Ipinadadala ko sa iyo ang isang sulat ng kapatid kong lalaki 6 upang diya'y mamalas mo ang iniisip ng mga Pilipino at kung kailan ko ipinadala ang aklat7 sa Maynila. Pinadalhan kita kahapon ng ilang aklat;8 ang mga iyo'y siyang pinakamabuting patotoo na ang mga Pilipino'y ayaw sa mga prayle Wala ang sulat na itto ng kanyang kapatid na lalaki. 7Isang sipi lamang ng Noli, na inihandog sa isa niyang ka.ibigan. Hindi malaman kung sino ang kaibigang ito. 8 Na ang mga sipi ng Noli ay nagsasalat sa Maynila, ay isang tunay na katotohananj si Rizal na rin ay nahia-apan ng paghanap ng isang sipi upang ibigay sa Gobeornador Heneralj at si Retana ay napilitang dumulog kay Blumentritt upang magkaroon siya ng isang sipi; si Blumentritt nama'y napilitang dumulog kay Rizal nang ito'y magbalik na sa Europa. 6

-142at sila'y walang kinatatakutan kapag ang binabaka ay ang mga naghahari-harian sa kanila. 9 Pagkatapos ng mga kauna-unahang paghaharap (ika-20 ng Pebrero, 1888 hanggang ika-l ng Marso) at ng mga pagbibilanggo't pagsisiyasat, at pagkatapos na mamalas na ang mga hukom ay kabig ng mga prayle, ay makikipagkasundo, sa mga nauuna ang mga nagmamay-ari, mangangalakal, may pagawaan, manananggol at naninirahan sa Kapuluan, at pagkatapos na maisakdal ang mga kauna-unahang gobernadorsilyo, ay susunod ang iba. Ipinamamanhik ko sa iyong basahin ang aklat na taglay ang malaking pagmamatyag at paglilimi. Datapuwa't hindi ko minamabuting papag-initin ang Reyna10 at ang bansa laban sa mga prayle, sapagka't ang Arsobispo ... at iba pa. Naging lalong mabuti sana kung ang ginawa na lamang ng aking mga kababayan11 ay ibunyag ang mga tunay na kadahilanan sapagka't ang mga ito'y sapat na upang mapatotohanan ang sakdal. Datapuwa't sila'y hindi makagagawa ng ibang bagay sapagka't ang alingasngas ay napakalaki, at tinuruan sila ng mga prayle na kasangkapanin ang mga marubdob na simbuyo ng hukom laban sa kanilang mga kaaway. Kami'y tinatawag nilang mga pilibustero, mga kaaway ng mga Kastila, at iba pa tuwing inilalakas namin ang tubig; at ang taong naghahasik ng hangin ay umaani ng bagyo, at "kung ano ang guro ay gayon din ang tinuturuan;" 0 "kung paano umawit ang matatanda'y gayon din ang ihuhuni ng mga binata," gaya ng isinasaad ng isang salawikaing Aleman. 9 Tumutukoy sa mga mali1iit na aklat 0 mga polyetong gawa ng mga pilipino bilang kasagutan sa mga tuligsa, lalung-Ialo na sa nauuk.o~ sa mga sinulat ni P. Rodriguez. 10 Tumutukoy sa mga pamahayag 0 kalatas ng Reyna nang unang &raw ng Marso ng taong 1888. Si Rizal ay walang anumang nalalaman sa pamahayag na ito. 11 Tumutukoy at sumuslIIri sa suliranin ng kahilingan at pamahayag ng uneng &raw ng Marso at sa mga ibubunga nito. Ang kahilingan ay inihanda at ang pamabayag ay pinanguluhan ng abo,gadong si G. Doroteo Cortes. Dahil sa ruga pag-uusig na ito. sina Cortes, Justo Trinidad (gobernadO'Tsilyo sa Sta. Ana), Doroteo Jose ( go be-rnadorsilyo sa Sta. Cruz), at iba pa ay pawang nagsialis sa Pilipinas, ang iba'y nangagtanan at ang iba nama'y nangapatapon. Pati si Marcelo H. del Pilar, ne walang kinalaman sa pamahayag na iyon, ay napilitang umalis sa Pilipinas nang taong 1889. Dahil dito'y napilitan si TerTeTe na hingin ang pag-aalis sa tungkulin kay Centeno; sa kabilang dako, ay pin~gkalooban ng pamahalaan ang Arsobispo. Payo ng "gran cruz del merito naval', bilang pagbabagong-puri rito. Bukod sa dto'y ipinabilanggo sina Doroteo Jose, Felix de,l Rosario, Celestino Aragon, (gobernadorsilyo sa Binundok), Baldomero Cacnio, at iba pai labing-isa silang lahat, na pawang naging gobernadorsilyo. (LLR) Ang mahabang kapz.ngyarihan ng pamahalaan ay umabot hanggang sa Nuweba Esiha, doon sa mga napapatangi sa kanilang karilagan at kataasan ng pinag-aralan. Sa mga ipinatapon sa Pangasinan ay kabUang sina G. Anastacio Sideco at G. Antero Bantug: na kapwa naging gobernadorsilyo (JPB).

-143Inaakala rno bang nararapat kong sagutin si Ginoong Vida? Kung ipapayo rno ang gayon ay bibigyan ko siya ng ilang pagpapaliwanag. 12 Mga kurnusta sa rnga kaibigan, kina Doktor Czepelack, Ginoong Theurner at sa buong kaanak. Surnasaiyo, RIZAL

12 Ayon sa pagkaalam namin, si Rizal ay miminsan lamang sumagot kay G. Vida, sa pamamagitan ng isang maikli at pangkaraniwang liham, na hindi naman sinagot ng naturang senador.

)

Sulat BIg. 46

Sumulat si Rizal kay Senador Vida at tinuligsa ang mga kamalian nito. - Hindi nagpupulong ang Cortes. - Ang talumpati laban sa mga hangarin ng mga Pilipino ay hindi nakapagpaalimpuyo ng alikabok. - Sakaling si Senador Vida ay muling magparatang ay pasisinungalingan ko ang kanyang mga kabulaanan sa pahayagan. - Mga pagmamalabis ng mga prayle sang-ayon sa mga sulat na nanggaling sa Maynila. 짜

짜

37 Chalcot Crescent,

)

Primrose Hill, N. W., Londres Ika-26 ng Hulyo, 1888

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Nasisiyahan at masaya akong sumusulat sa iyo ngayon, sapagka't tumanggap ako ng mga liham buhat sa bayang tinubuan. 1 Malungkot na malungkot ako dahil sa kawalan ng balita. Marahil ay ipadadala ko sa iyo ang liham ng aking kapatid na lalakint pinahahalagahan mo nang gayon na lamang. Noon ding araw na tanggapin ko ang iyong sulat,3 ay lumiham ako kay Senador Vida sa isang hawig na malamig at mahinahon; naghintay ako nang matagal ng kanyang sagot upang malMarahiI ay nangawala ang mga sulat na binabanggit; hindi makita sa alinmang naIathaIa na. 2 Hindi rin makita ang sulat na ito (ng kanyang kapatid na si Paciano, na siyang ikalawang tinanggap niya sa taong ito). Inaakalang iyo'y isang sulat na napakahalaga, sapagka't ibig ingatan ni Rizal upang ilathala sa "kanyang susunod niyang aklat." Kung sa pagsasabi niyang "sa susunod niyang aklat" ay tinutukoy ang Filibusterismo, dito'y wala rio ang natUlrang sulat. 3 Tumutukoy marahil sa maikling sulat ni Blumentritt nang ika-5 ng Hulyo na may bIg. 183, Ikalawang Torno ng Epistolaorio. Maaari rin namang nagkaroon ng ibang sulat, hindi rio makita. sapagka't sa sulat na dito'y tinutukoy ay bumabanggit si Rizal ng ibang mga bagay na wale sa may bIg. 183.

-144-

-145ipadala ko sa iyo, datapuwa't hanggang ngayon ay hindi pa ako tinutugon:' Pahintulutan mong panindigan ko ang isang palagay na naiiba sa paIagay mo tungkol sa mga pahayagang Kastila; dahil dito'y hindi ako susulat ng anumang lathalain ngayon. Ang Cortes ay hindi nagpupulong, natutulog ang politika at ang aking lathalain ay hindi magkakabisa ngayon; tangi sa rito, ang talumpati ni senador Vida ay hindi nakapagpaalikabok ng marami. Datapuwa't sakaIing hindi niya sagutin ang aking sulat at siya'y magparatang uli ng mga kasinungalingan sa susunod na pagpupulong ng kapulungang bayan, 6 ay susulat ako kapag nagkagayon. ng isang lathalaing makapagtuturo sa kanya ng kaunting pamimitagan at karangalan; sa mga araw na iyan ay maaari na natin siyang hagupitin sapagka't siya'y pinaalalahanan na natin. Isinulat sa akin buhat sa Pilipinas na "ang mga prayle ay sumunog ng maraming bayan at nayon: San Fernando, Malolos, Bacolor, Antipolo (ika-31 ng Mayo), Ermita, at iba pa. Sa Antike, ang mga prayle ay gumawa ng isang kunwari'y paghihimagsik ... " "Sinilaban ng mga prayle ang buong bayan ng Antipolo noong ika-31 ng Mayo, at sa Ermita ay lagi nang nanununog ang kurang si P. Santos, naging probinsiyal ng mga Rekoleto." "Sa Antike (laIawigan) ay gumawa sila ng isang kunwa'y paghihimagsik, sinabi nilang naghimagsik ang higit sa 300 tao at ang mga Maykapangyarihan ay napilitang magpadala roon ng isang bapor na pandigma6 na may sakay na isang pulutong ng mga kawai, datapuwa't ang lahat nang iyon ay kagagawan ng mga prayle, gay a ng inyong mahihinuha sa mga pahayagan sa Maynila."7 4 Hindi mapag-aalinlanganang hindi naingatan ni Senador Vida ang sulat na ito, sapagka't ni hindi man lamang sinagot ng naturang senador. 6 Walang anumang talang nagpapakilala na si Senador Vida ay muling nagsalita sa Senado tungkol sa bagay na ito; kaya naman hindi sinulat ni Rizal ang arftikulong iniisip niyang sulatiIl. Gayunma'y may isang balitang nagsasaad na sa Kongreso sa Mtadrid ay nagsalita si Heneral Luis de Pando hinggil sa Noli at kay Rizal sa pulong na idinaos nang ika-12 ng Abril ng taong 1889, bagay na hindi na pinansin man lamang ni Rizal. 6 Sa katotohana'y hindi naman sadyang pandigmang-dagat, kundi isa lamang maliit na konyonero. 7 Nang panahong iyon ay madalas na gamitin ang mga pamamaraang ito upang matamo ang dalawang layunin: una'y ang alisin s-a gitna ang ilang taong kaaway ng mga samahang relihiyoso; at ikalawa'y upang ipakilala ang kahalagahan at pagiging kailangan ng mga prayle, bHang suhay ng pamahalaan. Sa mga pangyaYMing ito, na ipinalalagay ng mga pilipinong parang gawagawa lamang n-a paghihimagsik na inihahanda ng mga prayle upang ibagsak ang kanilang mga kaaway (Sulat ni Ponce bIg. 188) na nangyari sa loob ng panahon ng pagiging samantalang gobernador ni Heneral Molto, ay nakapagbalita ang ilang pahayagan sa Espanya, gaya ng "Noticiero Universal" sa Barselona, na pinamagatan ng Mga BaIita sa PiIipinas.

-146Tumanggap ako ng isang sulat ni Doktor Schuchardt.s Binabanggit ka niya; ano ang dapat kong gawin sa taong ito? Idinaraing siya ni Pardo de Tavera, datapuwa't ako'y sumulat sa kanya at inihahandog ko ang kaunting nalalaman ko hinggil sa agham at sa aking bayan. Hindi ko pa malaman kung hanggang kailan ako lalagi rito; maaaring ako'y lumipat sa Bruselas sa buong taglamig. 9 Ibig kong panoorin ang Tanghalan sa Paris10 sa taong darating. Susulatan pa rin kit a tungkol dito. l l Naghihintay pa rin ako ng mga balita sa aking bayan. Sakaling ninanais mo, ay maaaring maiwan na sa iyo ang unang liham ng aking kapatid na lalaki;12 datapuwa't ang huling sulat niyang kalakip nitong ipinadadala ko sa iyo at nakapagpapatawa nang gayon na lamang, ay ipinamamanhik kong isauli mo sa akin, sapagka't binabalak kong ilathala sa aking susunod na aklat. Noong ako'y nasa Maynila ay binalak kong ilathala ang aking salin ng iyong akda tungkol sa Mindanaw/ 3 datapuwa't hiniling sa aking paraanin muna iyon sa ilalim ng pagsusuri (censura) at ito'y hindi ko sinang-ayunan. Naniniwala akong ikaw ay nakalalamang sa tagasuri sa Maynila at hindi ako makapapayag na ang kanyang kabugnutan 0 sumpong ay magkaroon ng lakas sa pagsuri ng iyong mga sinulat. Susulatan ko ang aking kapatid na lalaki upang makipagsulatan sa iyo; inaamin kong siya'y ipinalalagay kung lalong makadiwa at higit na may kakayahan kaysa akin, datapuwa't kinakailangan niyang mangasiwa ng aming asiyenda at wala siyang panahong makapagpasyal sa Europa. 14 8 Tinutukoy si Dr. Schuchardt, P~opesor sa "Instituto Technico" sa Graz, Alemanya. 9 Hindi naisagawa ang kanyang balak na pagpaparaan ng buong taglamig sa Bruselas. 10 Sa loob ng panahon ng Tanghalan ay nasa Paris si Rizal at sa pagkakar taong ito'y itinart:ag ang Klub ng mga "Indios Bravos" gayundin naman ang Klub Kidlat ng mga Pilipino. Binabalak din naman ni Rizal ang pagdaraos ng isang kapulungan ng Samahang Pandaigdig ng mga makapilipino. 11 Aog sulat na itoy naipadala na kay Blumentritt; at nabanggit na sa naunang sulat. 12 Tingnan eng talang (2) ng sulat na ito. 13 "Etnograpiya ng Pulo ng Mindanaw" ni Blumentritt; tinagalog ni Rizal. Ang saling ito sa tagalog ay wala sa Talaaklatang Maka-Rizal na inilathala ni Rert:ana sa kanyang "Vida y Escritos del Dr. J. Rizal" (Buhay at mga Sinulat ni Dr. J. Rizal) , bagaman tila matatagpuan sa Prunbansang Aklatan ng Pamahalaan. Binalak na ilathala ni Rizal sa Pilipinas noong 1887, nguni't hindi niya itinul.o!y sanhi sa mga kadahilanang binabanggit sa sulat. 14 Hindi lamang sa kawalan ng panahon, kundi sanhi sa mga pag-uusig na ginagawa sa kanyang mga kaanak.

-147Mga kumusta sa buong kaanak mo; ang kaibigan ninyong si Rizal ay hindi nakalilimot sa inyo at ikinaliligaya niyang kayo'y ipalagay na parang isang bagong kaanak niya sa Europa. Mga kumusta kay Doktor Czepdack. Ang tapat mong kaibigan, RIZAL

)

Sulat BIg. 47

Masama ang palagay sa amin ng mga Kastila. - Ano kaya ang kanilang sasabihin "kung sila nama'y hatulan ng sang-ayon sa pamamaraan ng mga torero at mga salarin sa Madrid?" - Ikinalulugod nila ang mga kabalintunaan at magagandang pangungusap at hindi pinagkakaabalahan ang katotohanan. - "Ang indiyo'y mapalad, samantalang hindi siya naaalaala." - Ang may gawa ng gayong kahangalan ay ang hari ng mga hangal. - Umurong ka sa labanan! - "Ang politika kapag nagsisiklab sa mga naghahari-harian at mga bayang inaapi, ay walang puso kundi matutulis na kuko at kamandag... - Kinalalabasan: habang hindi sila naaalaala ng mga Kastila."

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-7 ng Agosto, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBlGAN:

Naghahanda na akong sumulat sa iyo upang magbalita ng ilang bagay nang iabot sa akin ng tagapagdala ng sulat ang iyong liham. 1 Dinaramdam ko nang labis na ang mga balitang nanggaling sa Maynila'y2 nakabalisa sa iyo nang di kawasa, datapuwa't mahihirati ka rin sa gayong bagay. Ako'y nahirati na sapul nang kamusmusan ko sa ganitong mga kahangalan, kaya hindi na nalcababalisa sa akin, maliban na lamang kung malaki ang kahulugan para sa kapalaran ng aking mga kababayan. Ang karamihan sa IHindi rin makita ang sulat na ito sa mga nalathala na. Tumutukoy sa mga balitang nanggagaling sa Pilipinas na nauukol sa mga pagmamalabis at mga pag-uusig na ginagawa sa mga pilipinong hindi kumakampi sa mga nasa kapangyarihan. Mga pagmamalabis at mga pag-uusig na lalu't laJong nag-ulol bilang bunga ng mga huling pangyayari, lalung-lalo na sa panahon ng pansamantalang paghahawak ng tungkulin ni Heneral Molto at ng Heneral ng Hukbong-dagat na si Lobaton. 2

-148-

-149mga Kastila, ang mga pari at gayon din ang mga kawani, ay nag路 sisihatol sa amin ng alinsunod sa kinagawian ng kanilang mga utusang pinakikitunguhan. Iadya nawa ako ng Diyos! Kung hahatulan ko ang mga Kastila ng gay a ng namamalas ko sa Madrid sa mga utusan, sa mga salarin, sa mga torero at sa nangaghahanap ng mapapasukan, ano kayang hatol ang nararapat kong igawad sa kanila? Ang mga Kastila'y hindi nag-aabalang sumisid sa kailaliman ng mga bagay-bagay; sila'y nasisiyahan na sa pag-ulit ng kanilang narinig, at habang lalong balintuna ang mga ito ay lalong mabuti sa kanila. Naito ang isang halimbawa: "Tayong lahat na naririto ay nakaaalam na mabuti kung ana ang halaga ng indiyo at kung ano siya: isang sawimpalad, mapagtiis at walang tutol, na nabubuhay nang maligaya . . . samantalang hindi siya naaalaala."3 Sasang-ayon ka sa akin, minamahal na kaibigan, na ang Kastilang sumulat ng gayong kabalbalan a y siyang hari ng mga hangal, at ang gayong pangungusap ay isang kamangmangan. Sa pamamagitan ng kanyang sinabi ay pinato 路 tohanan niyang ang. mga indiyo'y pinapaging sawimpalad ng mga Kastila at ang kanilang kalagaya'y pinasasama ng pagkakasakop sa kanila, sapagka't noong una, ang mga indiyo ay nabubuhay nang ' maligaya ... habang hindi s拢la naaalaala ng mga Kastila. Naniniwala akong ang ginoong ito'y dapat na maging kaibigan ko, hindi dahil sa kanyang mga sumpong, kundi dahil sa kanyang pagkamatapatin. Bakit ayaw kaming limuting lubos ng mga Kastila upang kami'y makapamuhay nang maligaya? Ang gayo'y hindi makatao. Sinasabi rin ng ginoong nabanggit na ang mg;:). Kastila'y hindi marunong magpabuti sa sangkatauhan. Naniniwala ba siyang ang mga Indiyo ay kaparis ng mga likhang makasining na kahanga-hanga ... habang hindi sila hinihipo ng mga hangal at hindi sinisira? Datapuwa't nalalaman ko kung bakit ang ginoong ito'y nagsasabi ng gayong mga bagay: naniniwala siyang nakatuklas ng isang magandang pangungusap, sapagka't ang mga kabalintunaan ay pawang magaganda, at gaya ng sinabi ko na'y nawiwili ang mga Kastila sa pagbuo ng mga pangungusap nang hindi pinagkakaabalahan ang katotohanan ng mga iyon; lalo nilang minamabuti ang maging maningning kaysa maging tama 0 tumpak. Datapuwa't pabayaan naring .palamutihan nila 3 Isang parirala ng isang manunulat na kastila na nagpapalipat-lipat sa

bibig ng mga kastila at mga tagaibang-Iupang naninirahan sa Pilipinas.

-150ang kanilang kahangalan ng magagarang parirala at ang pagusapan natin ay ikaw. Naniniwala akong nararapat kang umurong sa marahas na labanang ito4 na lalason sa iyong maamong puso at makapagpapapakla sa matarnis mong ugali, sapagka't ang politika, kapag sumiklab sa mga naghahari-harian at mga bayang inaapi, ay walang puso ni utak, kundi mga matutulis na kuko, kamandag at paghihiganti. Noong panahong nagdaan, ay namuhay kang lagi nang tahimik at sa lubos na kapayapaan; magpatuloy kang mabuhay nang gayon at hindi ka bumaba sa mainit na larangang pinaglalabanan narnin; pabayaan mong karni na larnang ang magtuos ng aming mga usapin; ipinaglalaban namin ang aming karapatan, ang mga karapatan ng sangkatauhan, at kung may isang Diyos ay tatangkilikin niya kami; hangga ngayon, kami'y kakaunti at mahihina, datapuwa't kami'y magiging malakas at lalong darami. Ang iyong buhay at ang kapayapaan ng iyong kaanak ay inaari kong banal at nanganganib akong ang aming katayuan ay makapagbubunga ng mga kapahamakan sa inyo. Kinakailangan mong sulatin ang aming kasaysayan, nararapat kang manatiling walang kinikilingan; itigil mo ang lahat ng iyong pakikipagsulatan. kung ayaw mong maligalig ang iyong maganda't tahimik na pamurnuhay; hindi mo tungkulin ang makipagbaka sa larangan nang dahil sa amin; sa ganang akin, ang labanan ay humaharap na may ibang anyo. Ang katalagahan, kung hindi ako namamali ay nagkaloob sa akin ng isang pusong maamo at maselan; ako'y nahahanda sa pakikipagkaibigan at ninanais kong maging kaibigan sana ng lahat, at sa kabila ng lahat ng ito ay kinakailangan kong ilihim ang aking mga damdamin, kinakailangan kong makipagkagalit at hanggang mapoot at binabayaran ko ng isang daang kaaway ang bawa't kaibigan! Kung ako'y naging isang Europeong malaya ay may-asawa na sana ako, may pamilya na sana ako at namumuhay sa piling ng aking mga magulang, nakatalaga ang sarili sa agham at nagrnamalas-malas at umiibig na kasama ang aking mga kaibigan, sa kapayapaan at katahimikan, sa magandang daigdig na ito. Kung nababatid mo lamang kung gaano ang aking pagkainggit sa kahuli-hulihang tagasulat sa Londres! Datapuwa't sukat na ang bagay na ito! 4 Muling ipinapayo ni Rizal kay Blumentritt na ito'y umiwas sa pakikipaglabanj nguni't si Blumentritt ay nagpatuloy rin sa kanyang mga pananalig at sa kanyang tahasang layuning tumulong, sa loob ng kanyang kakayahan, sa mga pilipino.

-151Ninanais kong magpadala sa iyo ng ilang sigarilyo;6 hum igit kumulang sa 20; nalalaman mong ako'y hindi humihitit. Maaari ko bang ipadala sa iyo sa pamamagitan ng koreo? At mlgkano ang sisingilin ng aduwana? Pagkaubos ng mga ito'y padadalhan kita ng dalawampu pa. Isulat mo sa akin kung paano ko ipadadala sa iyo, sapagka't ako'y may mga isang daang Siglrilyo rito na marikit na napapalamutihan ng mga bulaklak at mga titik. Hanggang dito na lamang at ninanais ko para sa iyo at Sl iyong kaanak ang tanang kabutihan sa ibabaw ng lupa. Kumusta rin kay Doktor Czepelack. Sumasaiyo, RIZAL

}

6 Mga katangi-tanging sigarilyo, na nang panahong yao'y ginagawa ng may mga palamuting magagandang bulaklak, mga titik at mga dibuho. Mga sigarilyong puspos ng kagandahan at mga palamuti.

Sulat BIg. 48

Si Weber ay walang kinikilingan sa mga bagay na nauukol sa relihiyon, hindi gay a ni Voltaire, Cantu at Renan. - Binabalak na paggugulan ng makabayang si G. Antonio Regidor ang pagpapalimbag ng Los Sucesos de Filipinas ni Morga na may mga kuru-kuro ni Rizal.

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

)

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-18 ng Agosto, 1888

Mahaba nang panahong hindi ako nakakabasa ng isang aklat na gaya ng kay Weberl kundi ngayon lamang at ang kapalarang ito'y utang ko sa iyo. Matagal nang ninanais kong makabasa sa Inglatera ng isang pilosopong sumulat nang walang kinikilingan tungkol sa relihiyon; ang mga nabasa ko noong araw ay mga mapanlaban, gaya nina Voltaire, Cantu, Renan,2 at iba pa. Datapuwa't kay Karl Julius Weber ay inaakala kong nasumpungan ko ang taong aking hinahanap. Ang manunulat na ito'y kabilang sa liping iyon ng mga kahanga-hangang pantas nang magsimula ang dantaong ito. Maraming salamat! Noong Lunes na nakaraan ay pinadalhan kita, sa pamamagitan ng koreo, ng mga sigarilyo at inaasahan kong natanggap mo 1 Hindi malaman kung ano ang pamagat ng aklat lis ito ni Karl Julius Weber. !l Ang Voltaire ay sagisag sa panitikan ni Juan Francisco Arouet; si Cantu ay Cesar 'Cantu ang tunay na pangalan at si Renan ay Jose Ernesto naman ang tunay na pangalan.

-152-

-153na ang mga itO.3 uli.

Pagkaraan ng ilang araw ay padadalhan kita

Dinaramdam kong hindi makapagpadala ng isang Noli Me Tangere kay Desengaiios,4 datapuwa't ako man ay wala kahit isang sipi. Susulat ako ngayon sa Espanya upang itanong kung may ilang sipi pang natitira roon. Sa akala ko'y nararapat magkaroon ng ilan pang sipi sa Madrid, sapagka't ang mga ipinadala ko roon ay 300. Tungkol sa salin, ay inaakala kong hindi mo pa nararapat ipalimbag,5 sa mga araw na ito man lamang, sapagka't ang pagpapalimbag niyon ay maaaring makasama sa iyo, at gayon din sa Pilipinas, bagaman ito'y sa isang paraang hindi tuwiran. Maghintay tayo hanggang sa lumiwa-liwanag ang panahon. Abalang-abala ako ngayon sa Morga,6 binabalak kong sipiin ang buong aklat at handugan ng isang bagong limbag ang madIa, lalo na ang bayang Pilipino. Ninanais ni Dr. Regidor7 na siya ang mamuhunan. ~no ang palagay mo? Kasabay ng Morga ay ninanais ko ring ipalathala ang iyong "Mga lipi sa Mindanaw," gay a rin ng ilang bagong kasulatang natuklasan ko sa British Museum. 8 Umaasa akong tutulungan mo ako sa panukalang ito; kinakailangan ko ang iyong mga payo at dahil sa marunong ka ng mga bagay-bagay sa Pilipinas ay maituturo mo sa akin ang mabuting land as upang huwag masayang ang aking pagpapagod. 9 Ginagawa ko iyon, alang-alang sa aking bayan lamang, sapagka't 3 Ang maiinam na sigarrilyong tinutukoy sa unang suI at. 4 Ang Desengaiios ay siyang sagisag ni Wenceslao E. Retana , mamamahayag na kastilang nagtira sa Pilipinas; marami siyang sinulat na laban kay Rizal at sa mga pilipino, nguni't nang dakong huli'y na.ging tagapuri n i Rizal, at siyang sumulat ng Buhay at mga Sinulat ni Dr. J. RizaI, na nilimbag sa Madrid nang 1907. (LLR) Nang 1957-58 ay muli itong ipinalimbag ng "Nueva Era" sa Maynila. 6 Hindi natapos ni Blumentritt ang pagsasalin sa wikang aleman ng Noli, ni hindi ito nailathala; sa kabilang dako'y sumulat siya at naglathala ng isang pagtatanggol sa Noli na isinalin sa kastila at may paunang salita ni Rizal. r, TinUltukoy ang Sucesos de las Islas Filipinas ni Dr. Antonio de Morga na inilathala sa Mehiko nang 1609. Muli itong inilathala ni Rizal, na may ka路 lakip na mga tala 0 paliwanag niya nang 11890 sa !Paris. 7 Si G. Antonio Regidor ay isang abogadong mestisong kastilang pilipino, na noo'y nagtitira sa Londres, matapos na ipatapon sa Marianas ng mga may kapangyarihang kastila, bilang isa sa mga kaalam sa kaguluhang nangyari sa Kabite nang 1872. Si Rizal ay nakipagkasundo kay Regidor na ipalilimbag nito ang Morga na may kalakip na mga tala, nguni't pagkatapos. sa mga kadahilanang hindi binabanggit ay hindi natuloy eng naturang kasunduan. 8 Sa hindi malamang kadahilanan ay hindi nalathala sa Morgang may mga tala ni Rizal ang Tribus de Mindanao ni Blumentritt at ang mga kasulatang natagpuan sa British Museum na binabanggit di'to ni Rizal. 9 Si Blumentritt ang sumulat nlg paunang ~alita ng akdang ito.

-154ang kathang ito'y hindi makapagbibigay sa akin ng karangalan ni kayamanan. Kinukumusta ka ni Dr. Regidor; naaabaia siya sa isang mapakikinabangang hanapbuhay at dahil dito'y hindi siya nakaparoroon ngayon sa Karlsbad. Datapuwa't itutuloy niya ang paglalakbay sa sandaling siya'y magkapanahon at kapag nagkagayon ay dadalawin ka niya. Madalas ka naming mapag-usapan. Kung nababatid mo lamang kung gaano kalaki ang kanyang pagmamahal sa aming bayang tinubuan! Siya ang kaisa-isang taong nagpapakasakit sa lahat alang-alang sa bayang sinilangan: buhay, kdyamanan at kalusugan! Hindi ako nakakikilala ng ibang kababayang kasingsigla niya. Hindi ako nakatatanggap ng anumang balitang galing sa Pilipinas datapuwa't ang ilang kababayang tumanggap ng sulat buhat doon, ay nagsasabing napakasama raw ang lakad ng mga bagaybagay roon. 10 Kumusta kay Doktor Czepelack. Buong pananabik na hinihintay ko ang iyong larawan. Ano ang nangyari sa iyong retrato?l1 Nangangamba akong nalimutan mo na. Matutuwa nang gayon na lamang ang aking kaanak kung makita nila ang iyong larawang yari sa "oleo" na katabi ng sa akin. Magiliwing kumusta sa mga kaibigan ko sa ilog ng Elba. Sumasaiyo, RIZAL

10 Tinutukoy eng mga pagbibilangg.o. pagpapatapon, pag-uusig, paghahalughog sa mga tahanan, mga sunog, mga pakunwaaing paghihimagsik na ikinararamay ng mga tanyag na pilipino at may matatayog na isipan. 11 Walang nakakaalaalang nakakita ng larawang ito ni BlumenJtritt na yari sa "oleo". Kung tunay mang ipinadala nga ay di malayong baka nawala.

Sulat BIg. 49

Lalagyan ni Rizal ng mga paliwanag ang Kasaysayan ni Morga. -Ano ang gagawin sa mapang etnograpiko ng Mindanaw? Ang aklat na HLes Chinois peints par eux Memes" ni Tseng Ki Fong. - Ang Noli sa kastila "upang gisingin sa pagkakahimbing ang diwa ng aking bayang tinubuan." ~

37 Chalcot Crescent,

MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Primrose Hill, Londres Ika-26 ng Agosto, 1888

Tinanggap ang dalawang sulat mo/ at ikinatutuwa kong nahitit mo na ang mga sigarilyo. Ipadadala ko sa iyo ang mga natltlra pa. Ang mga sigarilyong nasa iyo na ay may nakatitik na sagisag: "Kalusugan at buhay" at "Parangal sa N Oli."2 Inaakala kong ang palamuti sa dulo ay Pilipino,3 datapuwa't hangga ngayon ay hindi pa ako nakamamalas ng bagay na makakatulad niyon. Sa Kuba, ayon sa aking pagkaalam, ay hindi ginagawa ang mga bagay na ito, datapuwa't yamang ako'y hindi humihitit, ay hindi ako makapagsabi sa iyo ng marami tungkol sa bagay na ito. Huwag mong ipadala sa akin ang mga akda ni Weber,4 sapagka't humingi na ako ng lahat nang iyon. Maraming salamat! 1 W.alang natagpuan kundi ang sulat na may petsang ika-10 ng Agosto, 1888, na may bIg. 189 ng Epistolario. 2 Ito'y mga sigarilyong tanging-tangi ang pagkakagawa; at sang-ayon sa uri ng nagkasalin-saling balita, ay ginawa nang lihim. 3 Ang sinasabing "palamuti sa dulo" ay tumutukoy sa mga dibuhong kare.niwang inilalagay sa isang dulo ng sigarilyo, sa loob ng balutang papel na rna,.nipis at nanganganinag. 4 Mga akda ni Karl Julius Weber.

-155-

-156Ano ang ibig mong sabihin sa "karagdagan ng kalikasang nakapagtuturo"? Binabalak kong sumulat ng mga paliwanag sa Morga, at iwawangis ko ang mga ito sa mga salin ni Stanley.1> Tungkol sa akda mo hinggil sa Mindanaw, ay hindi ko malaman kung ano ang aking gagawin sa inyong mapang etnograpiko. Aywan ko kung maaaring masipi iyon sa Espanya; marahil ay sa Barselona. Magkano ang hihingin mong kabayaran? Nagkayari kami ni Ginoong Regidor na kapag nabawi na niya ang mga gugol sa pagpapalimbag ay paghahatian namin ang pakinabang; ang kalahati ay sa kanya at ang isa pang kalahati ay sa akin. Ibig mo bang makihati sa kalahati ng nauukol sa akin?6 N abasa ko ang aklat na ''Les Chinois peints par eux-memes" ni Tseng Ki Fong (Ang mga Insik gaya ng paglalarawan nila sa kanilang sarili) at napagkilala kong mautalc nang gayon n:l lamang. Noong una ay binalak ko ring sumulat sa wikang Pranses, datapuwa't inakala kong lalong mabuting sumulat para sa aking mga kababayan, sapagka't kinakailangan kong gisingin ~a pagkakahimbing ang diwa ng aking bayang tinubuan,7 ana ang magagawa ko upang mahadlangan ang nakasasamang lakas ng maraming aklat na kinatha ng mga prayle, mga Kastila, at iba pa? Sasabihin nilang iyon ay isang Oratio pro domo sua, (isang pangangaral para sa sariling kapakanan). Kinakailangan ko munang bigyan ng isang halimbawa ang aking mga kababayan; sansalain ang kanilang masamang kaasalan, at pagkatapos, kapag sila'y nagbago na, ay saka sisipot ang maraming manunulat na maaaring kumatawan sa aking inang bayan sa mapagmayabang na Europa, kaparis ng isang binibining iniharap sa lipunan kapag nakatapos na ng pag-aaral. 6 Tinutukoy eng salin ni H. E. Stanley na pinamagatang The PhilippinB Islands, Moluccas, Siam, Cambodia, Japan, aru1 China at the close of the sixteenth Century by Dr. Antonio de Morga, na ginawa ni Stanley buhat sa kastila at inilathala sa Londres nang 1888. Sa pagsasabing mga salin ni Stanley ay hindi lamang marahil ibig sabihin ni Rizal ang salin ng akla\t ni Morga, kundi gayundin ang The First Voyage round the World by Magellan, na inilathala sa Londres nang 1874, na siyang salin ni Stanley ng Primo Viaggio ni Pigafetta. 6 Gaya ng nasabi na sa naunang tala, ang akda ni Blumentritt hinggil sa Tribus de Mindanao (Mga Lipi sa Mindanaw) gaya rin naman ng mapa etnog;rapiko ay hindi nasama sa pagpapalimbag ng M otlgang may mga tala ni Rizal. Hindi rin naman nagawa ang pagpapalimbag na gaya ng pinakipagkasunduan kay Regidor, S<apaâ&#x201A;Źka't sinira nito ang kasunduan sa di malamang kadahilanan. 7 Sa talataang ito'y ipinaliliwanag ni Rizal ang isa sa mga dahilan na marahil ay siyang pinakamahalaga, kung bakit sinulat niya ang kanyang nobela sa wikang kastila.

-157Minamabuti kong lalo ang maghintay kaysa pumayag na ip:lpinta mo sa ibang pintor ang iyong larawan; ang ninanais ko'y ang larawan mong gawa ng propesor na iyon. 8 Natagpuan kong mahilig sa kapahamakan si Juan Scheer; sa akala ko'y minasdan niya sa masamang panig ang tao; datapuwa't sa ibang bagay ay sumasang-ayon ako sa kanyang mga kuru-kuro. Hindi ko matatanggap ang mga pagkukuro ni Balaguer;9 ang mga iyo'y isang kabalintunaang nakapaghahantong sa bulag na pananampalataya at sa pagmamalupit ng taong bayan. Hindi ba lalong magiging tumpak kung ang sinabi niya'y "kapag ang isang baya'y malabis na nababalisa ay nasa isang pagkakamali, ang kamalian ay siyang nababagay sa kanya, sa halip na sabihing: ang kamalian ay siyang katotohanan? Kung hindi ako nagkakamali, tila humihitit si Doktor Czepelack, hindi mo ba ninanais na bigyan siya ng ilang sigarilyo? ':M;arami akong kinaaabalahanan, mahal na kaibigan, at nga 路 yo'y paroroon ako a Museo. Sa susunod na liham ay susulatan kita nang lalong maijwanag., Mga kumusta, RIZAL

sert.

Ang propesor na tinutukoy ni Rizal ay ang pintor na ..i Everhard Ey-

9 Si Victoc Balaguer ay siyang Ministro de Ultramar nang si malik sa Pilipinas nang 1887.

Ri~21

ay bu-

Sulat BIg. 50

Paghalughog sa bahay ni Laureano Viado. - Pagsamsam ng mga sipi ng Noli Me Tangere. - Pinagbawalan ba si Doktor Pardo na gumamot ng mga maysakit?

Hotel du Restaurant de Rome Garnier 111, Daang St. Lazare 17, Place du Havre, Paris Ika-4 ng Setyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Durnadalaw ako ngayon dito at malamang na rnaglalakbay ako sa Espanya sapagka't turnanggap ako ng masamang bali tang galing sa aming bahay. Sasabihin ko sa iyo ang aking nabasa sa Hongkong Telegraph: 1 Isang kabalitaan narnin ang surnulat buhat sa Maynila noong ika-21 ng Hulyong kasalukuyan, ng sumusunod: Nang nakaraang Martes, ika-17 ng gabi, ang bahay ng isang nag-aaral ng medisina na nagngangalang Laureano Viado, ay hinalughog ng Hukom sa Binundok na si Ginoong Martin Piraces, at ng kanyang eskribanong si Ginoong Rafael Llanos. Kasarna nila ang maraming Guwardiya Sibil; pinaligiran ng mga tao ang bahay. Naroroon din ang Gobernador Sibil na si Ginoong Pastor y Magaw, ang Kornandante ng Guwardiya Beterana, dalawang tenyente at ilang sarhento. Bilang bunga ng paghalughog ay natagpuan nila sa bahay ang ilang sipi ng aklat na "Noli Me Tangere", na katha 1 Ang

Hongkon~

Telegraph ay isang pahayagang inilalathala sa Hongkong.

-158-

-159ni G. Jose Rizal at ilan pang aklat at liham na galing sa Europa. Pinosasan ang kahabag-habag na mag-aaral at ang kanyang pinangangaserahan, at inihatid silang bilanggo sa Bilibid, nang walang anumang paglilitis, sapagka't sang-ayon sa Kodigo Penal ng Espanya, ay ipinagbabawal ang pagbasa ng alinmang aklat na laban sa mga may kapangyarihan sa' Simbahan. Sinabi ng binatang binili niya ang mga aklat sa may-ari ng tindahang "Gran Bretaiia".2 Ang dalawa pang sipi ay binili naman kay Ginoong Tomas del Rosario 3 at ang iba'y sa gobernadorsilyo ng Binundok na si Don Timoteo Lanuza. 4 Ang tindahan at ang bahay ni Ginoong Ramos 6 ay hinalughog kinabukasan buhat sa ika-ll ng umaga hanggang ika-2 ng hapon. Nang mag-iika-6 ng hap on ng araw ring iyon, ay hinalughog naman ang bahay ng ama ni Ginoong Ramos sa Pandakan, gay a rin ng bahay ng gobernadorsilyo ng Binundok. Sa alinman sa mga bahay na nasabi ay walang natagpuang aklat. Ang taong nagbigay ng bali tang ito ay kapatid na lalaki ng isang prayle. Hangga ngayon ay hinahalughog pa ang mga bahay sa Maynila at sa Kabite."6 Ang balitang iyan ay hindi ko durugtungan ng anumang puna. Ang mag-aanak na Pardo ay tumanggap ng isang sulat ng kanilang manugang na babae na nagsasabing pinagbawalang gumamot si Trinidad Pardo de Tavera ng mga maysakit sa Maynila. 7 Mag-ingat nga! Ito na kaya ang unang hagupit kay Pardo? Si Pardo de Tavera ay maraming kaaway na Kastila sa Maynila; 2 Ang may-ari ng Bazar "Gran Bretafia" ay si G. Jose A. Ramos. (Tingnan eng talang bIg. 5 sa dakong huH). 3 Si G. Tomas del Rosario, na nagtira sa Madrid nang unang panahon ni Rizal, ay isa sa m~a bumuo ng "Cu-culol Hispano-Filipino." Si G. Tomas del Rosario ay naging Gobernador ng Bataan sa loob ng panahon ng rnga amerikano, at naging Diputado sa unang Kapulungang-Bayan (Asamblea Filipina) nang 1907. 4 Si G. Timoteo Lanuza ay naging gobernadorsilyo sa Binundok, at isa sa mga lumagda sa pamahayag na iniharap nang unang araw ng Marso, at dahil dito'y nabilanggo siya. 6 Si Jose A. Ramos ay na'ging ''Vener.a ble Maestro" ng NiIad, isang Lohiya ng mga mason. Isa siya sa mga mflhihigpit na kaaway ng parnahalaang kastila na tumakas sa Maynila. Tila siya'y kamag-anak ni PedTo Ramos na nagtira sa Londres nang 1888. NagtiTa rin sa Hlapon upang doo'y makiisa sa kilusan sa kapakanan ng rnga pilipino. 6 Hindi Iamang gumawa ng rnga panghahalughog sa mga bahay-bahay sa Maynila. kundi gayon din sa Kabite, Malabon, at sa iba pang pook. 7 Hindi mapag-aalinlanganang ito'y ginawa kay Trinidad H. PBlrOO de Tavera sapagka't siya'y kaibigan ni Rizal, nguni't dahll ba Iamang sa pagiging kaibigan ay ipagbabawal na kay Tavera pad ang panggagamot? Ang gayon kaya'y sanhi sa huling pagkakadalaw ni Rizal kay Pardo? Pagkatapos ng Han pang panahon, si Pardo at ang kanyang mga kaanak ay napilitang tumakas sa Pilipinas.

-160natitiyak ko ang bagay na iyon; datapuwa't inaak21a ko namang ang mga Kastila'y magpapamalas ng lalong katinuan. Sang-ayon sa mga sarilinang sulat na aking tinanggap ang aklat ko'y pinakakausig-usig. Dahil diyan ay hinihiling sa aking ipalimbag uli. 8 Sumasaiyo, RIZAL

)

8 Hindi larnang ang aklat, kundi pati ng mga nag-iingat ng Noli ay pinaguslg. Ang pag-uusig sa aklat ay nangangahulugan ng ganap na pagkawasak nito at lubusang pagkaparam; ito ang sanhi kung bakit walang mabiling isa mang sipi ng unang pagkakalimbag sa loob ng panahong iyon.

Sulat BIg. 51

Sulat ng isang rnapagparatang kay Blurnentritt. - "Isa kayang pain iyon?" - "Ang pagkatuligsa sa iyo ay nagpapatotoong ikaw ay rnakabuluhan, rnarangal at rnatalino." - Si Regidor ay rnaglalathala sa Espanya ng rnga patalastas tungkol sa Noli Me Tangere.

Hotel du Restaurant de Rome Garnier 111, Daang St. Lazare 17, Place du Havre, Paris Ika-9 ng Setyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Sasagutin ko agad ang iyong sulat na tinanggap ko kanginang umaga/ sapagka't marami akong bagay na sasabihin sa iyo. Sinasabi mong nakatanggap ka ng sulat ng isang Pilipino at ang sumulat ay baka hindi isang Pilipino? Ako'y hindi gaanong nagtitiwala: ang mga kababayan ko'y napakakimi, kaya nagiging napakahirap sa aking maniwalang ang sumulat niyon ay isang Pilipino. 2 Kung ako, halimbawa'y nasa Pilipinas at ninanais kong gawan ng kapinsalaan ang isang kahabag-habag na Pilipino, ay maaari akong sumulat sa iyo ng isang liham na gaya niyon, ilagda ang kanyang ngalan datapuwa't ang nakalagay na tirahan ay ang sa akin, at kapag ibinalik sa akin ang sulat ay paWala sa E~\stolario ang sulat na hong binabanggit. Walang nakaaalam ng sulat na itong tinanggap ni Blumentritt sa isang umano'y pilipino. May katuwiIWl, marahil, si Rizal na mag-alinlangan sa sinabing isang pilipino nga ang may-ari ng sulat na iyollj hindi binabanggit ito sa alin mang lathala 0 aklat na nakikilala. 1

-161-

-162buksan ko, at sa ganitong paraan ay magagawa kong ikaw at siya, na isang kaaway ko, ay maging kahina-hinala. Kung ang liham na iya'y sinulat ng isang tunay na Pilipino, bakit ninanais pa niyang isauli sa kanya? Sa anu't anuma'y sinabi sana sa iyo sa sulat: sunugin mo ito! Kung siya'y nanganganib na baka siya'y pagtaksilan mo pagkatapos, ang pagkakasauli ng sulat ay hindi makapagliligtas sa kanya, sapagka't maaaring magkaroon ka ng isang sipi ng nasabing liham at maipakita ito sa ibang tao. Dahil dito'y naniniwala ako at natitiyak ko halos na ang kumatha ay hindi isang Pilipino, at sakaling siya'y isang Pilipino'y nararapat na maging napakahangal siya na nababagay ikulong sa bilangguano Kaiingat ka nga! Baka ang liham na iyan ay isang pain lamang. Marahil ay ninanais nilang malaman kung ikaw ay kasang-ayon ng gayong mga kuru-kuro. Maaaring laiD pang masarna ang hangarin! Huwag kang maniniwala agad sa ganyang mga sulat! Kaiingat ka! Mag-ingat! Magpakaingat!3 Sa aki'y hindi sumulat kailanman nang ganyang mga liham ang sino mang Pilipino bagaman nagtatamasa siya ng aking lubos na pagtitiwala; kaya't sa pag-aalinlangan ay itinatanong ko tuwi-tuwina sa aking sarili: bakit ang nais ng sumulat ay isauli sa kanya ang liham? Lubos kong ipinagtataka at hindi ko nalalaman kung bakit tinuligsa ka ng isang pahayagan sa Maynila; datapuwa't kung iyon ay totoo, ay binabati kita sapagka't nangangahulugan ang gayon na ikaw ay isang taong matalino, marangal, makabuluhan at mabuti. Tanggapin mo nga ang aking mga pagbati! Si Ginoong Ramos 4 ay siya ring taong ibig maglathala ng isang pahayagan; ang ginoong ito'y siyang patnugot ni Isabelo.o 3 Si Blumentritt, na hanggang sa mga panahong iyo'y itinuturing sa Es-panya na isang taong kalugud-Iugod at kaibigan, ay pinagbintangan ng mga mapanggulo sa CPilipinas na isang taksil at kaaway, dahil na dahil lamang sa siya'y kaibigan at tagapagtangggol ni Rizal at ng mga pilipino, at dahil dito'y binaka siya. Ang katunayang si Blumentritt ay minamahal sa Espanya at itinuturing na isang kakampi nita ay ang pangyayaring nang taon ding iyon ( 1888) ay sinabitan siya ng Pamahalaang Kastila ng pangkarangalang dakilang krus ni Isabel na Katolika. 4 Tinutukoy si Jose A. Ramos, kilalang tagapagpalaganap at masigasig na makabayan, na sa loob ng panahon ng himagsikan ay nagtira sa Hapon upang lakarin sa bansang ito na katigan at ipagsanggalang ang himagsikang pilipino laban sa mga kastila. Isa siya as mga kinikilalang unang masong pilipino. . 5 Tinutukoy si Isabelo de los Reyes y Florentino, mananaysay, etnograpo at isa sa mga nagtatag at tagapagmalasakit ng 1~lesia FiIipina lndependiente, na lalong kilala sa pamagat ng 1~lesia Aglipayana.

-163Bukas ay babalik ako sa Londres.6 Si Regidor 7 ay naparoon sa Espanya at siyang nangasiwa sa paglalathala ng mga babala sa mga pahayagan tungkol sa Noli Me Tangere. Madalas kong dalawin ang mg;:t mag-aanak na Pardo at Luna, gayon din si Hidalgo8 , at iba pa. Ngayon ay nag-agahan ako kina Luna sapagka't araw ng kapanganakan ng kanyang mali it na anak na lalaki. 9 Kaming mga inanyayahan ay pawang mga Pilipino at ang kinain namin ay lutong Pilipino. Inuulit ko sa iyong magpakaingat ka. Inaakala kong hindi mo nararapat ipabalik ang sulat; may kutob ako na ang lumagda sa sulat ay hindi ang tunay na maykatha noon. Ang pagkak;::.huwad ay maaaring kamukhang-kamukha, datapuwa't hindi ko maubos maisip kung bakit mangangahas na sumulat sa iyo ng gayong mga liham ang isang Pilipino. Sumasaiyo, RIZAL

6 Nang mga unang araw ng Setyembre ay nagtungo siya sa Paris sa: loob ng maikling panahon, upang durnalaw sa kanyang mga kaibigang pilipino at

makipagpelitan ng kuro sa kanila. 71naakalang ang binabanggit na Regidor na nagtungo sa Espanya upang maglathala ng mga babala sa mga pahayagan doon hinggil sa Noli ay .dili i~a kundi si Manuel at di si Antonio, gaya ng sinasabi ng patnugot ng Eplstolarlo. 8 Tinutukoy sina Trinidad H. Pardo de Tavera, Juan Luna at Felix Resurreccion Hidalgo. 9 Ang binabanggit na munting anak ni Juan Luna ay dili iba kundi ang nang lumaki na'y naging banto.g na arkitekto, na nagngangalang Andres Luna o Luling, gaya ng palayaw sa kanya ng kanyang mga kaibigan. Ito'y namatay sa Maynila nang buwan ng Enero, 1952.

Sulat BIg. 52

Ang mga paliwanag ni Rizal sa kasaysayan ni Morga. "Makabagong pantas na manunuklas." - Si Chirino ay labis na makaprayle at parang batao - Ang Noli ay ipinagbabawal sa Pilipinas. ~

37 Chalcot Primrose Hill, N. W. Londres Ika-17 ng Setyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Buong sanlinggo ang nagdaan nang hindi ako nakakatanggap ng sulat mo;1 umaasa akong hindi ka nagkakasakit. Sa makalawa ay matatapos ko nang sipiin ang Morga at sisimulan ko agad-agad ang paglalagay ng tala niyon. Nabasa ko na si Pigafetta at si Chirino; datapuwa't wala ako ng Navarrete, na hindi ko matagpuan sa talaaklatang Ingles. Ewan ko kung ano ang tinatalakay ng aklat ni Rada; wala rin sa mga talaaklatan. Ang "Paglalakbay ni Van Noort" ay kinakailangan ko rin. Gaya ng sukat asahan ay sasangguniin ko rin ang iyong mga akda. 2 Ang Morga ay isang aklat na walang maipipintas; maaaring sabihing si Morga ay isang makabagong pantas na manu1 Nang bumalik si Rizal sa Londres ay nagtaka nang gayon na lamang sa hindi pagkakatanggap ng suI at ni Blumentritt sa loob ng sanlinggo, gayong silang daLawa'y nagsusulatan sa linggu-Iinggo. 2 Dito'y ipinakikilala ni Rizal ang kanyang ginawang pagsisikap at pagbabasa sa Loob ng isang taon upang matapos lamang ang paglalagay ng mga paliwanag 0 tala ng Morga; sapagka't gaya ng mapapansin sa talataanJg ito, ang una niyang ginawa'y ang sipiin ang buong aklat (na natapos niya ng ika-19 ng Setyembre) bagay na sapat na upang ituring na isang gawaing napakalaki, at pagkatapos ay ang pagbabasa ng maraming aklat at mga kasulatan upang tapusin ang ginagawang tala. lsip-isipin na lamang ng isang babasa kung gaanong oras sa araw-araw ang kinakailangan upang matapos ang gawaing iyon.

-164-

-165nuklas. Wala sa kanya ang kababawan at kayabangan na siyang katangian ng mga Kastila ngayon; kung sumulat siya, ay walang kapala-palabok; datapuwa't sa pagbasa sa kanya ay kinakailangang matutong umunawa ng nakukubli sa pagitan ng mga taludtod, sapagka't siya'y naging Gobernador Heneral sa Pilipinas at pagkatapos ay Alkalde ng Ingkisisyon. 3 Sa palagay ko, si Chirino ay labis na makaprayle at kung min san ay labis na parang bata; isinusulit niya ang mga balighong kuwento ng mga diyus-diyusan sa paniniwalang ang reb hiyon ay mapalalabas na lalong mabuti at lalong matibay sa pamamagitan ng ganitong kuwento na lubusang alangang isama doon. Ang NoN Me Tangere ay ipinagbabawal ng pamahalaan sa Pilipinas! Datapuwa't ang mga dinakip ay pinalaya na. 4 Mga kumusta sa iyong pamilya! Kumusta si Doktor Czepelack? Sumasaiyo, RIZAL

)

3 Sa talataan,g ito'y pahapyaw na ipinaliliwanag eng kanyang mga matwid kung bakit piniIi ang Morga sa kanyang m~ layunin. 4 Ang Noli Me Tanaere ay ipinagbawal ng pamahalaan !IS PiIipinas sa kahilingan ng arsobispo P. Payo at ng mga probinsyal ng mga samahang relihiyoso, salig sa "censura" 0 pagpansin ng "Comision del Claustro Universitario ng Sto. Tomas" (ika-30 ng Agosto, 1887) at sa pasiya ng "Comision permanente de Oensura" ng pamahalaan, na sinulat at nilagdaan ni P. Salvador Font, isang agustino (ika-29 ng Disyembre, 1887). Aong mga pasiyang ito, gaya ng mamamalas, ay inila/gda sa loob ng panahon ng pamamahala ni Hene.ral Terrero, gayundin naman ang kahilingan sa pagbabawalj gayunman, eng pagbabawal ay ay hindi inilagda kundi nang dakong huli na, sa panahon ng kahalili ni Terrero, na si Heneral Weyler, na nag-iwan ng malungkot na alaala sa ating bayan, bago pa lamang kalalagay sa kanya sa ituktok ng kapW"ihan ni Retana, sa aklat niyang pinamagatang "Ang pamahalaan ni Heneral Weyler sa Pilipinas". (Madrid, 1896).

Sulat BIg. 53

Binabasa ni Rizal ang matatandang batis ng kasaysayan ng Pilipinas. - Hindi aalis sa Londres hanggang hindi nababasa ang lahat ng aklat at suI at-kamay na may kaugnayan sa aming bayan. - "Sabihin na ni DesengafLOs ang ibig niyang sabihin : sino ba ang sumulat ng mga kauna-unahang aklat na nakadudusta, ang mga Pilipino ba 0 ang mga Kastila?" Si Doktor Rost ay isang magiliwing kaibigan. - Parang isang butihing ama kay Rizal. 짜

)

37 Chalcot Crescent Primrose Hill Londres Ika-12 ng Oktubre, 1888

MIN AMAHAL N A KAIBIGAN:

Kahapon at ngayon ay tinanggap ko ang iyong mahalagang sulat at pinasasalamatan kita sa lahat ng mabubuting sinasabi mo roon tungkol sa akin. l Gaya mo rin, ay totoong abalang-abala ako; buong sipag kong binabasa ang lahat ng matatandang bukal ng kasaysayan ng Pilipinas; hindi ko binabalak umalis sa Londres hanggang hindi nababasa ang lahat ng aklat at mga sulat-kamay na may kinalam:m sa Pilipinas. Ibig kong maging isang Blumentritt na Pilipino. Nasipi ko na ang buong bahagi ng Pigafetta, gaya rin ng isang lagom ng Chirino, at iba pa.2 1

Ang mga sulat na itong binabanggit ni RizaJI ay wala sa Epistolario,_ at

marahil ay nangawala. 2 Nabasa't nasipi ang lahat ng aklat at mga kasulatang kinakailangan para sa paghahanda ng kanyang mga tala !!a M.orga. Maliwanag na mapapansin ng isang bablllSa ng Morga ni Rizal, na sinangguni nito ang maraming akJalI: at mga kasulatan.

-166-

-167Ikagagalak ko kung walang mangyayaring anumang kapahamakan sa iyong kaibigan dahil sa aking sulat; ako'y napakawalang tiwala!3 Sabihin na ni "Desengafios"4 ang ibig niyang sabihin: nguni't tingnan natin; sino ang sumulat ng mga kauna-unahang aklat na mapanglait sa mga Pilipino 0 sa mga Kastila? Sino ang nagsimula ng paninirang puri, sino ang unang naghambing ng isang lahi sa mga hayop, sino ang unang nagtangkang humamak sa isang bayang masunurin? At iyon ay nangyari nang ang mga mahihina'y hindi makasasagot, ni hindi sila pinahihintulutang maka路路 sagot, ang mga mahihinang iyong nagbigay ng kanilang salapi, ng kanilang dugo at ng kanilang pagtalima sa mga lumalait sa kanila. Kung ipinalalagay niyang ang aking aklat ay siyang bukal ng poot sa pagkalahi, ay paano samakatuwid ituturing ko ang mga aklat ni Cafiamaque, San Agustin, Sinibaldo de Mas, at ang mga sinulat ni Quioquiap, ni Barrantes, at iba pa?6 3 Hindi malaman ng alin ang sulat na tinutukoy at hindi rin malaman kung sino ang kaibigang kanyang binabr.ng)git. Ang tinutukoy kaya niya'y si Dr. Paa-do de TavE!Jl"a? 4 Ang Desengaiios ay ~gisag ni Wenceslao E. Retana, na nang panahong yaon ay nagsusulat ng mga paninira laban sa rnga pilipino, kay Rizal at sa Noli bagaman hindi mapag-aalinlanganang hindi pa niya nababasa noon ang Noli; sapagka't sa sulat ni Blumentritt kay Rizal nang ika-10 ng Agosto ng taon ding iyoOlIl ay sinasabing buhat sa Pilipinas ay sumulat sa kanya si Retana at humihingi ng isang sipi ng Noli, sapagka't umano'y walang makitang sipi ng Noli sa PiJipinas Binabanggit din naman kung paano nararapat ipadala sa kanya ang nasa bing aklat upanlg makal1ating sa kanya nang walang sagabal. Gaya ng mababasa sa sulat na ito, sina.sabi ni Retana na ang Noli ay "isang bukal ng pagkakaalit sa lahi". 5 Si Francisco Caiiamaque ay siyang humamak sa mga pilipino at sa mga kaugalian ng mga pili pi no sa kanyang aklat na "Recuerdos de Filipinas" (Madrid, 1877), at sa kanyang aklatt na "Las Islas Filipinas" (Madrid, 1880) ay hindi lamang pinatibay ang isinaad sa una niyang aklat kundi dinagdagan pa iyon. Naglathala rin naman ng iba pang mga aklat, gaya ng "La Plfovincia de Zambales" (1881). atbp. (Tingnan ang iba pang mga tala tungkol kay Caiiamaque). Si Fr. Gaspar de San Agustin ay isang 2.Igustinong sumulat at naglathala nang 1698 ng kanyang aklat na pinamagatang "Conquista de las Islas Filipinas: la temporal, polT las armas del Sr. D. Philepe segundo, el Prudente", y la espiritual por los retligwsos del orden de S. Agustin", atbp., lVLadxid; at gayundin eng "sulat" na. inilathala sa "Historia sacroprofana ng P. J. J. Debgado, (Maynila, 1872) na pinaglarawanan niya ng kung ana ang indiyo. Sa aklat na ito at sulat ay hindi mabuti ang ipinamalas na pagpapalagay sa mga. pilipino. Si Sinibaldo de Mias ay siyang sumulat ng "Informe sobre el estado de las I'Slas Filipinas en 1842". Ang Quioquiap ay siyang sagisag ni Pablo Feced, na, ayon kay Retana rin ay "siyang nagsabing ang lahing pilipino ay siyang lalong malaking bunton ng mlga kakila-kilabot na bagay, na. sukat mahinuha sa kanyang mga artikulong inilathala sa "El Liberal", na pagkatapos ay mruling inilathalang parang "esbozos y pinceladas" nang 1888. Pagka tapos ay idinugtong ni Retana sa kanyang talang big. 214 sa "Vida y Escritos de Rizal" ang sumusunod: "si Feced ay napatangi sa napakalaking paghamak na hindi nahigtan ng alin mang manunulat, sa mga Pilipino," Si Rizal ay buong higpiJt: na tumutol na banggitin ang pangalan ni Feced, kahit pahapyaw man lamang, sa paunang salitang sinulat ni Blumenkitt para sa mga tala 0 paliwanag ni Rizal sa Morga..

-168Sa ngayo'y hindi ko pa kinakailangan ang lyong mapa ng Mindanaw. Itabi muna natin iyan ngayon. Nakapagtataka, datapuwa't kamakalawa'y napanaginip ko rin ang aking kapatid na lalaki! Tila nakita ko siyang lalong m:.lbuti kaysa tunay na kalagayan niya; siya'y lalong mapitagan at pormal kaysa akin; lalong malaki at lalong payat, hindi gaanong kayumanggi at ang ilong ay lalong maliit, marikit at matangos, datapuwa't ang mga paa'y sakang. 6 Paratingin mo ang aking pasasalamat sa butihing ginoong si Eysert;7 sa kasamaang palad ay wala akong panahong makasulat sa kanya kahit ilang talata man lamang. Hindi ko nilalakipan ng sulat ang mga sigarilyo. Dinaramdam kong ang isang bagay na walang kakabu-kabuluhang gaya ng sigarilyo ay ikinaabala mo nang malaki.8 Hindi mo nahahagap marahil kung gaano kadakila ang kaibigang ibinigay mo sa akin sa katauhan ni Doktor Rost;9 kinakasangkapan niya ang lahat ng pakikipagkaibigan sa Londres at sa ibang bansa upang makakuha ng mga tagubilin para sa akin; sa gayon ay naitagubilin niya ako kay Konde Morphy, kay Gng. Gayangos,Io at sa iba pa; siya'y naging kaibigan ko at ama pa. Pinakamamahal kong kaibigan: magsasadya ako ngayon sa Museo at niwawakasan ko ang liham na ito. Magiliw na kumusta sa lahat. Sumasaiyo, RIZAL

Si Vicente Barrantes ay isang akademikong manunulat, na ayon kay Retana ay napakilala sa Madrid na "isang bantog at tanyag na paham sa mga suliraning pilipino, gayong ang lahat ay hindi niya nauunawa". Sa Pilipinas ay naghawak siya ng matataas na tungkulin at sumulat ng "Guerras Piraticas en Filipinas" (Madrid, 1878), at iba pang mga artikulong ikinapagpalagay na 5iya'y isang bantog sa mga suliraning pilipino. Sa kanyang dalawang artikulong pinamagatang "El Leatro Tagalo" na um.ng nalathala sa "La IluSitracWn Autistica" sa Barselona, at a~ kanyang "Cl-itica del Noli Me Tangere na nalathala naman sa "Espana Moderns" nang 1890, ay sinagot siya ni Rizal ng dalawang artikulo rin, na pinamagatang "Barrantes y el Teatro Tagalo" at "AI Ex;cmo, Dr. D. Vicente Barrantes, na kapuwa inilathala sa La SoJidaridad. Ang dalawang artikulong ito, ayon kay Retana, ay dalawang hagupit kay Baurantes, ang una'y sa panitikan at ang ikalawa'y sa politika. 6 Tinutukoy ang kapatid niyang si Paciano. Ilang gabing napanaginip ni Rizal ang kanyang kapatid na ito. 7 Tinutukoy ang pintor na alemang si Everhard Eysert_ 8 Kaabalahan, dahil sa pagpapasok sa Alemanya ng mga sigarilyo nang walang kasamang suJ.at 0- paktura. 9 Si Dr. R. Rost ay isang rnatalik na kaibigan ni Rizal. na nang panahong iyo'y siyang tagapangasiwa ng aklatan ng "M,inisterio de Relaciones Extranjeras sa Londres". Namatay ito sa Londa-es nang taon ding ba路rilin si Rizal sa Bagumbayan nang 1896. 10 Walang balita kaming makuha tungkol sa dalawang binabanggit na ito na sina Konde Morphy at Gng. ni Gayangos.

Sulat BIg. 54

Ipinatapon sa Bohol ang isang bayaw ni Rizal. - Walang anumang paglilitis sang-ayon sa batas. - Simula kaya ito ng mga paghihiganti? -Maliliit na aklat na nagtatanggol at bumabatikos kay Rizal na ipinadaia kay Blumentritt. - Ang aklat ni GeIer ay nagsasaad ng maraming katotohanan. - "Datapuwa't iyong mga nagpapatapon at nagpapabilanggo sa kaninuman ay karapat-dapat lamang sa aming poot. - At kung hindi kami makapaghiganti, ay ipaghihiganti kami ng aming mga anak at kung hindi man ay ng aming mga apo."

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, Londres Ika-13 ng Oktubre, 1888 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Umasa tayong ang ating mga panag1ll1p tungkol sa aking kapatid na lalaki ay huwag sanang maging tagapagbalita ng kas~足 wian!l Sapagka't ngayong ika-7:30 ng gabi, ay tumanggap ako ng isang pahatid-kawad na galing sa Hongkong, at ibinabalitang ang aking bayaw na asawa ng aking pinakamatandang kapatid 1 Sa loob ng maikling panahon ay paulit-ulit ne napanaginip ni Rizal ang kanyang kapatid na si Paciano, bagay na ipinangamba niyang baka ang gayo'y isang babala ng masamang pangyayari. 2 BHang pilibustero at kinatawan ni Rizal, bukod sa iba't ibang bagay pa, ang bayaw ni Rizal na si Manuel Hidalgo, asawa ni Saturnina, ay ipinatapon sa Tagbilaran, Bohol, nang walang anumang paglilitis. Bilang batayan ng pagmamalabis na ito at walang matuwid na kagagawan ay ang sumbong na iniharap sa Gobernador Sibil ng Laguna, na si G. Eugenio del Zas Orozco, ng sindikong dominiko na si Fr. Francisco Gobeas, sumbong na pinagtibay ng tenyente ng Guwardya Sibil (D.N.o Juan Lopez) na isang matalik na kaibigan ng mga pari sa asyenda, at ng ilang taga-Kalambang kaaway ni Hidalgo; sa pagkakapatapong ito ay isinunod ang pag-uusig sa ibang mga kamag-anak ni Rizal, gayundin sa ilang mamamayang pinagbintangang mga kakampi ni Rizal.

-169-

-170na babae ay ipinatapon sa Bohol! Gunamgunamin mong ang aking pinakamatandang kapatid na babaing ito'y apat ang anak, at ang panganay ay may anim na taong gulang lamang! Ipinalalagay kong siya'y ipinatapon nang walang anumang sakdal ni paglilitis sang-ayon sa ipinag-uutos ng batas, sapagka't kung hindi gayon ang nangyari, ay sinulatan na sana ako ng aking mgl magulang. Si Heneral Weyler at ang lahat ng mga heneral ay nagpapatapon ng kahit sinong isinusumbong ng mga prayle. Si Don Manuel Hidalgo (ito ang ngalan niya) ay isang manananggol; nagtapos siya ng pag-aaral ng Batas sa pamantasan; siya'y naging hukom panghalili at kinaaalang-alanganan nang di gayon lamang. Kahimanawari'y huwag maging simula iyon ng paghihiganti sa akin! Ipinadadala ko sa iyo, kasama ng sulat na ito, ang aklat ni Geler3 at ang mga maliliit na aklat na nagtatanggol at pumupula sa akin. 4 Sakaling makabibili ako ng sipi ng aklat (sa wikang Kastila) na kinatha laban sa akin, at pinagkakalooban ng Arsobispo ng 80 araw na indulhensiya, ay ipadadala ko rin sa IyO. Maaaring maiwan sa iyo ang mga mumunting aklat na 3 Tinutulroy si G. Raimundo GeIer, isang kastilang siyang sumulat ng aklat na pinamagatang Islas Filipinas, Reseiia de su organizacion social y admlnilYtrativa, na ayon kay Rizal ay magaling ang pagkakatukoy BIt pagkakapalagay sa mga pilipino. Inaakalang si GeIer ay dili iba kundi sa Manuel Regidor, kapatid ni Antonio Ma. Regidor, bagaman buong higpit na itinanggi nito. Parang p inagtiyap, ang pangalang Raimundo GeIer ay lumalabas na Manuel Regidor kun,g ang hanay ng mga titik nito'y pagbabagu-baguhin ang lagay. 4 "Ang maliliit na aklat na nagtatanggol at pumupula sa akin" ay tumutukoy sa mga artikulong kasang-ayon at kalaban niya; ang mga nauna'y utang sa mga n'a gsisikap sa ikagagaling ng Pilipinas at kay P. Vicente Garcia na siyang nagtanggol sa No,] i, at ang huli'y ang mga sinulat ni P. Jose Rodriguez, isang agustino at "prior" sa Guadalupe, na nagtangkang magpawalang halaga sa bisa ng Noli, sa pamamagitan ng paglalathala ng kanyang mga maliliit na aklat. Ang maliliit na aklat na ito'y nilimbag sa Limbagan sa Guadalupe, at nilagyan ng iba-ibang pangalawang pamagat, sa ilalim ng pangkalahatang pamagat na Cuestiones de sumo in teres. Ang mga pangalawang pamagat na nasabi ay ang mga sumusunod: 1 . Bakit hindi ko babasahin ang mga iyon? 2 . Mag-ingat kayo sa kanila! Bakit? 3 . At ano ang masasabi ninyo sa akin tungkol sa salot? 4 . Bakit nagwawagi ang mga walang-awa? 5. Naniniwala ba kayong sadyang walang purgatoryo? 6 . MayrOlol!l ba 0 walang impiyemo? 7. Ano ang palagay ninyo sa mga paninirang-puring iyan? 8. 0 pangungumpisal 0 kaparusahan? Lahat ng aklat na ito'y ipinamahagi sa buong bayan, Jato na sa Maynila., sa wikang kastila at tagalog, at ayon kay Retana "ay may kalakip na isang pataIastas na pagkakalooban I1Ig indulhensiya ng Prelado diocesano ang mga magsisibasa", at ipinagbili ng tig-isang sentimos ang bawa't sipi at ipinamahagi nang walang bayad sa mga simbahan. Mahirap nang makakita sa panahong ito ng isang sipi man lamang ng maliliit na aklat na ino, (LLR) Ang mga akIat na ito'y sinagot ni Plaridel, sa pamamagitan ng aklat na pinam.a.gatan naman ng "Cai-igat cayo" na kasinglaki rin at kaparis ng pagkakalimbag ng mga mumunting sklat ni P. Jose Rodriguez. (JPB).

-171iyan, datapuwa't hindi maipagkakaloob sa iyo ni Doktor Regidor ang aklat ni Geler; iyo'y kaisa-isang siping nakita niya; hinihinalang pinakyaw at sin ira ang lahat ng siping nilimbag. Ipinakikiusap ko sa iyong basahin mo, sinulat iyon ng isang Kastila, at nagsasaad ng maraming katotohanan. Kung may 50 Kastila lamang na katulad ni Geler, ay ibibigay ko't ibububo ang kahulihulihang patak ng dugo ko alang-alang sa Espanya; maaasahan ito ng Espanya; datapuwa't ang mga taong iyong nagpapatapon at nagpapabilanggo sa sino mang tao nang walang kaanu-anumang karapatan sa paggawa niyon, ay walang mahihintay kundi ang aming poot, at sakaling kami'y hindi makapaghiganti, ay maghihiganti ang aming mga anak, at kung hindi man, ay ang aming mga apo. Napakadaling matamo ng Espanya ang aming pagmamahal, kung ang isang tinig na gaya ng kay Geler ay hindi nag-iisa. 6 Vox clamantis ni deserto! (Tinig na humihiyaw sa ilang). Datapuwa't sic tata voluerunt (gayon ang niloob ng tadhana). Isinulat sa akin buhat sa Barselona na sa isang lathalain ng "La Oceania" nang ika-3 ng Agosto, ikaw, ako at si Paterno ay nabanggit; tangi sa bagay na ito ay wala na akong nalalaman. Nanganganib akong may sinabing masarna ang pahayagan tungkol sa iyo. Kung ako'y didinggin mo, ay ipamamanhik ko sa iyong huwag ka nang sumulat ng anuman sa pagtatanggol sa amin, sapagka't isasakit ng aking loob na dahil sa am in ay makarinig 0 makabasa ka ng isang bagay na sukat isama ng iyong looD. Kami'y nakikibaka, hindi na sa isang larangan, kundi sa isang maruming lubak; nakasusuklam, at wala kang matatamo kundi putik at yagit. Sulatin mo ang kasaysayan ng Pilipinas sa kapa路 yapaan at kawalan ng pagkabalisa; huwag mo lamang lilimuting kailanma'y hindi kami pinagpakitaan ng mabuti; kung hindi lamang gayon ay makapaghahari sana silang walang hanggan sa isang bayang masunurin, tapat at tumatanaw ng utang na loob. Inuulit ko sa iyo: umurong ka na sa labanan!6 6 Gaanong katotohanan ang nilaIaman ng suI at na ito ni RizaI: "Gaano kadaling matamo ng Espanya ang aming pag-ibig, kung ang isang tinig na gaya ng kay GeIer ay hindi maging isang tinig na isinisigaw sa gitna ng iIang! Nguni't gayon nga ang ipinasiya ng tadhana." 6 Ipinilit at muIi't muling ipinayo ni RizaI kay BIumentritt na huwag siyang magpatuIoy sa pagsuIat upang ipagtanggoI ang Pilipinas. Ito'y sanhi sa mga baIitang tinanggap kay Ponce na tumutukoy sa isang artikuIo ni Desen~a颅 nos (Retana) na tumutuIigsa kina B Iumentri1lt, Rizal at Paterno.

-172Inaakala kong lumipas na ang aking mga araw na maligaya. Ang aking buhay ay isang pasanin para sa aking kaanak. 7 Kumukumusta sa iyo, Ang iyong kaibigan, RIZAL

}

7 Dahll sa malulungkot na balitang tinatanggap buhat sa Pilipinas hlnggil sa mga pag-uusig na ginagawa laban sa kanyang mga kaanak at mga kababayan, ipinalalagay ni Rizal na siya'y isang mabigat na pasanin para sa kanyang mga kaanak.

Sulat BIg. 55

Ang rnga Hesuwita't rnga Agustino ay ayaw nang rnakipagsulatan kay Blurnentritt. - Ang rnga taong nag-aakalang ang kanilang kurukuro ay higit na mabuti kaysa iba ay hindi karapat-qapat sa ating pakikipagkaibigan . . . - vVala silang rnga kaibigan kundi aug rnga sakristan. - Walang 50 Kastilang gaya ni GeIer. - Ang lahat ng aklat na ang rnaykatha'y Kastila ay walang nilalarnan kundi apdo laban sa rnga Pilipino. - Nagmarnalabiga si Vidal y Soller sa "Indiyo". - At nagkakanggagalit kapag ipinagtatanggol ng rnga Pilipino ang kani!al!g rnga .lupa laban sa rnga Kasti1a.

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W.

MIN AMAHAL KONG KAIBIGAN:

Malaki ang naging kagalakan ko nang rnapag-alarnan ko sa kahuli-hulihan rnong sulae na, sa wakas, ay natapos din ang paggawa ng iyong retrato. 2 Sa sandaling rnatanggap ko iyon ay susulatan ko si Ginoong E ysert at pasasalarnatan ko siya. Dinararndarn kong ang rnga hesuwita at rnga agustino a y ayaw nang rnakipagsulatan sa iyo,3 datapuwa't aliwin rno ang iyong sarili! Inaakala kong ang taong nagpapalagay na ang kanyang kuru-kuro ay lalong rnabuti kaysa iba at hindi rnakapayag na ang ibang tao'y rnagkaroon ng kani-kanilang sariling kuruAng sulat na ito'y wala sa mga nalathala sa EpistolfU1io. ang larawang yari sa "oleo" ni BlumentritJt na gawa ni Eysert. Ipinangako ni Blumentritt na ipadadaJa ito kay Rizal nang ito'y nasa Kalamba pa, nguni't sanhi sa iba't ibang kadahilanan ay hindi natapos. 3 Pinutol ng mga hesuwita't mga agustino ang pakikipagsulatan kay Blumenltritt sanhi sa pagtatanJggol na ginagawa nito sa mga pilipino at sa kanyang pakikipagkaibigan kay RizaL 1

2 Binaba~ggit

-173-

-174kuro, ang taong iyan ay hindi karapat-dapat sa ating pakikipagkaibigan, sapagka't ang ganitong uri ng tao ay walang mga kaibigan, kundi mga sakristan at mga katulong lamang. Hindi kasalanan ang manindigan ng mga bala-balaking kuru-kurong politiko kung ang mga ito'y hindi ipagkakasala. Ang mga taong iyan ay nararapat magpakundangan at magpahalaga sa mga palagay mo, dahil na dahil sa ikaw, gaya ng sinabi ko na, ay walang kinikilingan at wala kang mapapakinabang na anuman, yamang ikaw ay hindi Kastila, ni Pilipino, at hindi ka kabilang sa isang bansang may mga bayang sakop. Datapuwa't hindi ko inaakalang magtatamo ka ng anumang kapinsalaan dahil sa bagay na ito. Naniniwala kang mahigit sa 50 Kastila ang nagtataglay ng kaisipang katulad ng kay Geler. Datapuwa't saan sila naroroon? Ano ang nagawa nila para sa mga Pilipino? Nagkaroon ba sila ng lakas ng loob na maglathala ng kanilang kuro at tumuligsa sa masamang isipan? Lahat ng aklat na sinulat ng mga Kastila ay kumakatas ng apdo laban sa mga pilipino. Sina Vidal at Soller ay nagtutupgayaw sa "Indiyo.'" Sa kanyang ''Memoria sobre el ramo de Montes," ay lilabasa ko ang sumusunod: "Hindi namin ninanais, gayunman, na (ang mga Insik, Anamita, Hapon at Cambodiano) ay siyang maging nagmamay-ari ng mga lupa, sapagka't inaakala naming iyon ay makasasagabal sa aming pananakop, pakay na siyang minamabuti namin, lalong mahalaga, sangayon sa aking paningin sa pananakop, kaysa kaunlaran na rin ng bayan ( ! ! ! ) ... pagkalooban doon ng mga lupa ang mga nandarayuhan sa Espanya, upang maging Lubos na pagaari nila . . . . ilagay sila sa ilalim ng pagtangkilik ng ating watawat na nararapat ipagalang na lagi at sa lahat ng pagkakataon, sa pamamagitan ng lakas, at kung magkakasala, ay higit na mabutihing magkasala dahil sa kabagsikan kaysa kagaanan ng pagpaparusa sa mga lupang ayaw pasaklaw . . . " Ito ring si Vidal at Soller ay nangagagalit kapag ang mga Indiyo ay nagtatanggol sa kanilang abang lupa laban sa mga 'Sa sulat na sinundan ay ipinaghihinagpis ni Rizal ang pangyayaring wala kundi iisang kastila lamang, si GeIer, ang nakapagsasabi ng mabuti sa mga pilipino; sinagot siya ni BlumentJritt na may mahigpit na 50 kastila ang katulad ni GeIer, at itinanong naman ni Riza,l kung sean naroon; sapagka't lahat ng aklat na akda ng mga kastila ay pawang punung-puno ng kapaitan laban sa mga ito: ang Si Tandang Basiong Makunat ni P. Miguel Lucio y Bustamante, na isang pransiskano; ang mga sinulat ni Caiiamaque, ni Fray Jose Rodriguez, na isa.ng agustino, ni Feced, at iba pa.

-175Kastila. Totoo ngang ang mga Indiyo ay hindi kasinsipag ng mga Aleman, datapuwa't hindi rin naman masasabing ang mga Kastila'y nangingibang bayan sa Pilipinas sapagka't sa Espanya'y wala nang nalalabing lupang maaaring bungkalin. Sa gayon ay masasabing: ''Kung paano umawit ang mga matatanda ay gayon ding humuhuni ang kabataan."5 Datapuwa't siya na! Hinihiling ng aking mga kababayang hawakan ko ang patnugutan ng bagong pahayagan sa Madrid.6 Ano ang ipapayo rno sa akin? Nararapat ba akong pumaroon uli sa Madrid, pumasok sa politika at talikuran ang aking mga pag-aaraI? Sinasabi ng aking mga kababayang kung ako raw ay hindi paroroon ay hindi uunlad ang pahayagan. Inaakala rno bang ang pahayagan ay makatutulong? Mga kumusta. Surnasainyo,

)

RIZAL

5 Si Sebastian Vidal y Soller ay isang inhinyero sa mga bundukin, Espektor Heneral na pangalawang k1ase ng pangkat ng mga mamumundok sa Es-panya, Puno ng "Flora F1orestal" sa Pilipinas. 6 Ang bagong pahayagang itong ang patnugutan ay inihahandog sa kanya ng mga pilipino sa Madrid at sa Barselona ay tila ang "Espana en Filipinas", ayon sa sulat ni Ponce buhat sa Barselona. A.ng pahayagang iyon ay natigil ng paglabas nang taong 1887, at ngayo'y binabalak na buhaying muli; ganito rin ang hawig ng sulat sa kanya ni Evaristo Aguirre. Sa kabilang dako'y tila iba namang pahayagan ang ibig tukuyin ni Antonio Luna; ito kaya'y ang La Solidaridad na sinimu1ang paJabasin nang buwan ng Pebrero, 1889? Tahasang tinanggihan ni Rizal ang alok sa kanyang pamamatnugot ng pahayagan, sa su1at na ipinada1a kay Antonio Luna noong ika-8 ng Nobyembre, 1888 (2{)4 ng Epistolario) sa ibabaw ng mga payo sa kanya nina Blumentritt at Czepelack, bagaman sa katotohana'y dumating sa kanya ang mga payong ito matapos na ibigay ang kanyang pasiyang tinatanggihan ang nasabing patnugutan.

Sulat BIg. 56

Hindi totoong kulang ng mga aklat sa Pilipinas. Datapuwa't an~ karamihan sa mga iyon ay makarelihiyon at nakapag-aantok. -. BInabasa ang mga katha nina Cantu, Laurent, Dumas, Sue, VIctor Hugo, Escrich, at Schiller. - Ang indiyo ay karaniwang may maKahit ang mag-aanak na laking hangad na magbasa at mag_araI. ang kinikita ay 1'>600 ay nagpapaaral ng mga anak sa Maynila. - Gayong ang kapalaran ng mga mulat ay ang pagkakar.9on ng mga kaaway at ang ipabariI. - Sinabi ng ina ni Rizal sa asawa: "Huwag mo nang ipadala pa sa Maynila (si Rizal); sapat na ang kanyang nalalaman; kung durunong pa siya ay pupugutan na siya ng ulo."

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N. W. Londres Ika-8 ng Nobyembre, 188g MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Ang mga kaibig-ibig na talata ng iyong liham l ay nakapagdulot sa akin ng malaking aliw na kailanma'y hindi ko malilimot. Namamalas ko, na bagaman marami akong kaaway, ay nananatili ka pa ring kaibigan ko. Ito'y isang kapalarang hindi maaaring di ipagmalaki ng maraming tao. Ninanais kong ikaw ay magkaroon din ng mga kaibigang tapat at karapat-dapat na gaya mo. Hindi to too ang sinulat ng isang Kastila tungkol sa kakulangan ng mga aklat sa Pilipinas. Bilang patotoo nito, ay naroroon 1

Wala rin sa Epistolario ang sulat na ito.

-176-

-177ang mayayamang mag-aaklat, ang Agencia Editorial1a na ang may-ari'y naging mayamang-mayaman sa loob ng tatlong taon, at ang kanyang tindahan ng mga aklat ay hindi mahuhuli sa kay Bailly Baillere. Datapuwa't ang karamihan sa mga aklat na ipinagbibili ay nauukol sa relihiyon at nakapag-aantok. 2 Marami ang may maliliit na aklatan, bihira ang may aklatang malalaki, sapagka't napakamahal ng mga aklat. Binabasa ang mga akda nina Cantu, Laurent, Dumas, Sue, Victor Hugo, Escrich, Schiller, at iba pa. s Sa aking bayan lamang (na may lima 0 anim na libong tao) ay may anim na maliliit na aklatan. Ang sa amin ang siyang pinakamalaki at may mahigit sa isang libong aklat; ang pinakamaliit ay maaaring magkaroon ng dalawampu 0 tatlumpu. Ang Indiyo'y karaniwang nagsisimpan ng malaking hangad na magbasa at mag-aral. Isang bagay na hindi mapupuwing ang pangyayaring kahit na ang mga mag-aanak na ang kita'y wala pang anim na raang piso ay nagpapadala ng mga anak sa Maynila upang mag-aral. At ginagawa nila iyon bagaman nalalam an nilang ang kapalaran ng mga mulat 0 may pinag-aralan ay ang pagkakaroon ng mga kaaway at hanggang sa ipabaril sa Bagumbayan. Nagugunita ko pa at hindi ko malilimutan kailanman, na noong ako'y may 16 taong gulang hmang ay sinabi ng aking ina sa aking ama: ''huwag mo na siyang ipadala sa Maynila, sapat na ang kanyang nalalaman, kung matututo siya ng lalong marami, ay papupugutan lamang siya ng UlO."4 Hindi umimik ang aking ama, datapuwa't ako'y sinamahan ng aking kapatid na lalaki sa Maynila, bagaman mapait na lumuluha ang aking ina. Ang ina ko'y hindi isang babaing karaniwan lamang ang nalalaman, marunong siya ng panitikan at daig pa ako kung la Tindahan ng mga Aklat nina Rodrigu ez Arias. 2 Ang karamihan ay mga aklat na aralin sa mga paaralan, mga aklat sa pananampalataya, sa kasaysayan, mga nobe~a, ~t ~~ pa, na pawang ~~gdaan sa pagsusuri't pagpapatibay ng "censura ecc~eslastica. Sa mga pan~B?lmg. ~kla足 tan ay may mga ak:lat na iba't ibang un, mga aklat na sadyang lp1nagbilm sa Europa at palihim na ipinasok sa Kapuluan. 8 Historia Universa,l ni Cesar Cantu; mga akda ni Alejandro Dumas, ama; mga akda ni Eugenio Sue, gaya ng ''Los Compaiieros de Jehu" at ang "Judio &rante"; mga akda ni Victor Hugo, tulad ng "Los Miserables"; ni Enrique Perez Escrich; ang mga dula ni C. F. Schiller, atbp. Sa akla~~ ng mga kaanak ni Rizal at ni P. Leoncio Lopez sa Kalamba ay may nakikita pang mga akda ng Konde Chateaubriand, mga akda ni P. Bossuet, mga akda ni Carlos Dickens, ang kay Moliere, "Historia Natural" ni Buffen, atbp. 4 Sukat nang mahagap ng mambabasa ang hirap ng loob ng isang ina na pabayaang manatili sa kamangmangan ang kanyang anak mailigtas lamang siya sa pegkapugat: ng ulo.

- '178magsalita ng Kastila. 5 Iniwasto pa niya ang aking mga tula at binibigyan ako ng mabubuting payo noong ako'y nag-aaral ng retorika. Bihasa siya sa agham ng pagbilang at maraming aklat na nabasa. Ang kanyang ama, na naging kinatawan ng Pilipinas sa Cortes, ang siyang naging guro niya; ang kapatid niyang lalaki ay sa Europa nag-aral at nakapagsasalita ng aleman, ingles, kastila, at pranses; kabalyero din siya ng "orden" ni Isabel na Katolika. At sa kabila ng lahat ng iyon, ang aking inang maliwanag na nakamamalas sa mga bagay-bagay, ay ayaw na ako'y mag-aral pa! Pahapyaw lamang ang pagkakakilala sa amin ng mga Kastila at kami'y hinahatulan nila, alinsunod sa huwarang tinataglay nila, na dili iba kundi ang kanilang mga utusan at sang-ayon sa pinakamababang uri ng taong kanilang nakikita. May mabuting balita ako tungkol kay Weyler; sinasabing siya'y dumadalaw sa mga paaralan.6 Binasa ko si Martin de Rada. 7 Ibig kong paniwalaang siya'y nag-aangkin ng mabubuting hangarin, datapuwa't sa pagtangkilik marahil sa relihiyon ay ayaw niyang lisanin ang Pilipinas ng mga Kastila at dahil dito'y inilalalarawan niya ang mga taong tubo roon na kabaligtaran ng pagkakalarawan ng ibang mannnulat, na para bang sila'y masama pa kaysa mga hayop sa gubat. Sinasabi niyang lahat daw halos ng mga ina'y pumapatay ng kanilang mga anak bago isilang ang mga ito kapag may mahigit nang isa o dalawang anak, maliban na lamang ang mga inang nagnanais na magkaroon ng maraming anak. At gayon din ang kanilang ginagawa sa mga sawimpalad na dalagang nagkaanak. Kasalungat ng sinabi ni Colin8 nang ito, sa pagtalakay sa mga pagmamalupit sa mga anak ay magsabi: "at dahil sa masamang kina5 Gng. Teodora Alonso Quintos Realonda. (Sa "Archivo del Bibliofilo Filipino" ay inilagay ni Retana ang apelyidong Realonga, bagay na isang tunay na pagkakamali.) 6 Binalak ni Weyler na pabutihin ang pagtuturo, bagaman sa larangan ng politika ay kalungkut-Iungkot alalahanin ang kanyang pangalan. Sinasabing halos lahat ng mga paaralan sa Kapulua.n ay dinalaw ni Weyler, at upang mapabuti ang kalagayan ng mga paaralan ay naglagda nang ika-16 tlig Enero 1889, na pagkatapos ay pinalaki pa nang ika-5 ng Agosto, 1890, ng pagtatatag ng isang lupong tagapangasiwa upang mamili ng mga kasangkapang kinakailangan sa mga paaralan, gaya ng mga aklat, mapa, "globo terrestre y celeste", mga papel, tisa, pisara, atbp., at sinikap din niyang mapabuti ang mga guro gayundin ang mga sahod ng mga ito. 7 Si M\8rtin de Rada; hindi malaman kung aling aklat 0 lathala ang tinutukoy. Hindi malayong ang mga sulat-kamay na pinagsasanggunian ni Rizal nang kanyang inihahanda ang mga tala at paliwanag sa Morga. 8 Tinutukoy si FrancisCO' Colin, at ang aklat nitong nauukol sa Labor Evangelica, ministerios evangelicos de los obtferos de la Compania de J~s, fundacion y progreso de su provincia en las Islas FiIipinas (Madrid, 1663).

-179pamihasnang pagpaparusa sa kanila, sapagka't payao't ditong may hawak na pamalo sa kamay (bagay na kailanman ay hindi nila nakagawiang gawin) , at iba." Ipinalalagay ko na si Martin de Rada ay nararapat basahin cum grana salis (may kasangkap na asin) sapagka't inaakala kong labis ang kanyang isinasaysay. May mabuting balita ako sa iyo: isang matandang pare, na hindi ko nakikilala, Doktor sa teolohiya at pilosopiya, at may mataas na tungkulin sa Katedral ng Maynila, ang nagtanggol sa akin laban kay P. Rodriguez, at sinabi niyang ang Noli Me Tangere ay kristiyanong-kristiyano. Isang tao siyang matandangmatanda na at kinaaalang-alanganan nang gayon na lamang ng Arsobispo. Ingatan mo, samakatuwid, ang lihim: siya'y si Pare Vicente Garcia;9 nabasa ko ang halaw ng sulat na ipalilimbag. Gaya nang maaasahan, siya'y isang Indiyo! Ipagtanong mo siya sa mga hesuwita, datapuwa't huwag kang magsasabi ng anuman hinggil sa sulat. Isinalin niya sa tatagolg ang ''Pagtulad kay Kristo"lO na kinatha ni Kempis. Hindi ba mabuting balita? Ito'y halos nakapagpaluha sa ikin dahil sa katuwaan! Inaasahan kong makababayad na ako ng aking matandang utang kay Doktor Czepelack sa buwang darating: nakahanda na ang p'ambayad na ito datapuwa't . . . . . . ''Datapuwa't ang basbas ay nanggagaling sa kaitaasan" ani Schiller. Hindi mo mahuhulaan lyon. Umaasa nga tayo sa pagdating ng basbas. Mga pagbati ng iyong nagmamahal na kaibigan,

9 S'i P. Vicente Garcia ay isang klerigo, doktor sa teolohiya at pilosopiya, kanonigong penitensiyariyo sa Kated:al ng ~yni1a. Siya ~ surnulat ng isang pagtatanggol sa Noli, sa pamamagtt~n ng .1SanJg sulat na ~latha1a nang walang lagda, at bilang kasagutan ~ tuhgsa .m P. Jose Rodnguez laban sa Noli at bilang pagsasanggalang pa nn kay Rizal. 10 Tumutukoy sa isang kuwadrong para kay Dr. Czepelack.

Sulat BIg. 57

Ang mga aklat na "Bauemspiegel" ay tila kumakatawan sa buhay ng mga Pilipino hinggil sa paggalang. - Sinasabi ni Desenganos na nakikita raw ni Blumentritt sa Noli ang pinakamabuting salarning maaaring panalaminan ng Pilipinas. - Tinanggihan ni Rizal ang Hinihingi ni alok na siya ang mamatnugot sa isang pahayagan. Vidal at Soller ang pangingibang bayan ng mga ,Kastila at mga tagaEuropa na bibigyan ng mga lupang magiging pag-aari na nila. Datapuwa't hindi sa mga taga-silangan. - Aanhin ang mga bayang sakop? - Si Rizal ay hindi sang-ayon sa pagpapaliwanag ng katwi.ran ng Estado. - Hindi nararapat pumaroon ang sinuman sa ka . pit-bahay at ipailalim ang kabutihan ng kapit-bahay sa kanyang sariling kapakanan. - ''Pumarito kami - anang mga Kastila sa amino mga nuno. - upang maging kaibigan ninyo, ~ilalanin ninyo ang aming nari . at bumayad sa kanya ng maliit na buwis at kayo'y ipagtatanggol narnin laban sa inyong mga kaaway." 짜

짜

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, Londres Ika-14 hanggang 18 ng Nobyernbre, 1888 MAH:U NA KAIBIGAN:

Una-una'y pahintulutan rno akong pasalarnat sa iyo dahil sa rnga nakawiwiling aklat na "Baiiernspiegel" / buong pananabik na binasa ko ang rnga iyon at naniniwala akong natagpuan ko sa maraming bahagi ang paglalarawan ng buhay ng rnga Pilipino, lalung-lalo na sa nauukol sa paggalang. Tungkol sa magagaspang na paggalang ay rnaaaring idagdag ang mga pangungusap 1 Ang Bauernspiegel ay isang aklat ni Dr. Nagel na nag-uulat at naglalarawan ng kaugalian ng mga magbubukid na austriako, na ayon kay Rizal ay halos nakakawangis ng kaugalian ng mga pilipino.

-180-

-181~

madalas gamitin sa Pilipinas: "Jesus"! ''Kumain na kayo"! ''Lagi nang matatapon"! Ipakakain natin sa baboy pagkatapos"!, at iba pa. 2 Isang kapalarang si Doktor Nagel3 ay hindi Pilipino at hindi sumulat tungkol sa Pilipinas. Ang kaibhan ng magbubukid na Austriako sa magbubukid na Pilipino ay nauuwi lamang sa ang Austriako ay hindi gaanong mapaniwalain at lalong makakanya kaysa Pilipino. N gayo'y nalalaman ko na ang sinulat ni ''Desengafios'' tungkol sa atin sa ''La Oceania".4 Sinabi niya na "ang mga ngalang may malaking karilagan gaya ni Ginoong Blumentritt ay nakamamalas sa nobelang iyon ng lalong mabuting salaming mapananalaminan ng Pilipinas" (!) ''Maliwanag na napagkikilalang si Blumentritt ay hindi nakipagsulatan sa amin kundi may ilang buwan pa lamang!" -Pagkatapos ng mga pangungusap na ito ay ipinangangamba kong marinig agad na kung may kaunting halaga si Propesor Blumentritt at kung may kaunti siyang nalalaman tungkol sa Pilipinas, ay utang niya sa kanyang pakikipagsulatan kay ''Desenganos". N gayon ay nalalaman na ng buong Maynila na si Blumentritt ay nagtamo ng dakilang karangalang makipagsulatan sa kanya! Umaasa akong siya'y magiging lalong may pinag-aralan!5 Quod erat demonstrandum. (Bagay na siyang kinakailangang patotohanan) . N gayo'y tatalakayin ko ang mahalagang talata mo.6 Sa kasawiang palad ay huling-huli na nang dumating ang sulat mo, at ang bagay na ito'y dinaramdam ko nang makalilibo, sapagka't ang mga payo mo at ang kay Doktor Czepelack ay nakapagpabago sana ng aking pasya. Pagkatapos na makapaglimi-liming mabuti at makapagwari-wari ay tinalikdan ko ang kaisipang maging patnugot. Sa katotohana'y 50 ang bumoto sa akin; sa ibang 2 KErtulad ng mga bukang-bibig na ito ay mayroon pang gay a ng "Kurnain kayo ng marami", "Huwag kayong mahiya", "Ubusin ninyo iyan", "Sino ang kakain ng tira ninyo"? 3 Si Dr. Nagel ay isang manunulat na austriako. 4 S'i Desen~anos 0 si Retana ay naglathala ng isang artikulo sa La Oceania nang ika-3 ng Agosto na turnutuligsa kina Blumentritt, Rizal at Paterno, at sa artikulong iyon ay hwnalaw si Rizal ng ileng pangungusap. Ang La Oceania ay isang pahayagang inilathala sa Maynila. 5 Tingnan eng "Vida y Escritos del Dr. J. Rizal" at mamamalas kung papaano nagbago ng kuro ang may-akda hinggil sa Noli. 6 Wala rin sa Epistolario ang sulat na binabanggit. Sa malas, sa sulat na iyon ay pinagpapayuhan si Rizal nina Blurnentritt at Czepelack na tanggapin niya ang patnugutan ng pahayagang binabalak na buhayin; nguni't si Rizal ay nakapagpasiya nang huw~ tanggapin iyon nang dumating sa kanya ang naturang sulat.

-182salita'y 60 laban sa 5 bumoto kay Lete. Datapuwa't namalas kong ang mga tagapagtaguyod ni Lete ay totoong masigasig at sapagka't si Lete, ang kaibigan ko noong una, ay hindi nagpakita nang mabuti sa akin nang lumabas ang aking lathalain sa Espanya at Pilipinas, ay umurong ako. Walang sinumang tao, kahit na si Lete 0 ang mga kaibigan niya, ang makapagsasabing tinanggap ni Rizal ang pamamatnugot ng pahayagan dahil sa paghihiganti at upang makapaminsala at makapagpalaho kay Lete. Gayunman, kung inaakala kong ako lamang ang kaisa-isang Pilipinong may kakayahan, ay hindi ko aalumanahin ang maaaring sabihin ng tao; datapuwa't doo'y marami, salamat sa Diyos, ang lalong may kakayahan kaysa akin. Dahll sa pagkakaurong ko, ay malamang na hirangin nila si Llorente, sapagka't ayaw sila kay Lete. Sakaling ganito ang mangyari, yamang si Llorente'y kaibigan ko rin, ay ipahihirang kitang kinatawan ng Pilipinas. N gayo'y kinakailangang humingi ako ng paumanhin sapagka't ninanais kong talakayin si Vidal y Soller. Sa kanyang aklat na ''Memoria del Ramo,,7 na binasa kong buo, ay pinapanukala niya ang pangingibang bayan, hindi lamang ng mga Kastila kundi ng mga Europeo rin naman, at hinihingi niyang ang mga ito'y pagkalooban ng mga lupang magiging pag-aari na nila. Hindi ko tinututulan iyon. Transeat! Datapuwa't bakit ayaw siyang ang mga Insik, Hapon, Kambodyano, at iba pa, na siyang nagpapataba ng lupa at bumubungkal na mabuti ng mga iyon, ay siyang magmay-ari? Binabanggit niyan ang mga panganib; datapuwa't ang mga maralitang nangingibang bayang ito na tutungo roon bilang mga manggagawa ay lalo pa bang magiging mapanganib kaysa mga Europeo na sa kanilang likod ay mayroong malalaki't malalakas na bansang tatangkilik sa kanilang mga mamamayan at halos lahat ay nakapapasok bilang nangingibang bayan sa ibang lupain? Ang mga Insik, Hapon, Kambodyano ay laiD pa bang mapanganib sa pananakop ng Espanya kaysa mga Kastila na rin o sa mga apo nito na naghiwalay ng Timog Amerika sa inang bayan? Nasaan ang mga lupang inagaw sa mga Europeo ng mga Insik, Hapon, at iba pa? Alin sa dalawa: 0 si Vidal y Soller ay namamali 0 nagsasalita sa udyok ng pagkapoot sa mga lahi ng taong may kulay. At lagi mo nang alalahanin ito: ang karamihan 7 Tinutukoy ang "Memoria sobre el Ramo de Montes en las Islas Filipinas", Madrid, Aribeoe y Cia. 1874, na akda ni S. Vidal y Saller, kaibigan ni Blumentritt.

-183ng mga mayayamang nagmamay-an ay lalong mapayapa kaysa mga dukha. Hindi ako sumasang-ayon sa nakaaakit na pagpapaliwanag ninyo tungkol sa katuwiran ng Estado. Sa akala ko, ang kagalingan ng isang bayan ay kinakailangang ipailalim sa mga kapakanan ng estado, gaya ng iyong sinasabi. Ang katuwirang iyan ay maaaring panindigan lamang kapag ang lupa ay isang bahagi ng kabuuan ng estadong nabanggit, at kung ang kaligayahan I) ang kasawian ng kabuuan ay kaligayahan 0 kasawian din ng bawa't isang bahagi, kapag ang lupa ay nalalagay sa loob ng bansa. Hindi ito ang pangyayari hinggil sa Pilipinas. Ang Pilipinas ay hindi Espanya, nasasakop lamang ng Espanya; ang kaligayahan ng Espanya ay malayong maging kaligayahan ng Pilipinas, bagkus pa nga'y nagiging kasawian nito; dito'y hindi pinag-uusapan ang mga kapakanan ng Estado, kundi ang pananakop lamang ng mga Kastila. Mayroon nang Espanya noon pang una at higit na makapangyarihan siya noong bago pa sakupin ang Pilipinas. Itong ating pananakop ay isang ngalan lamang; ninanais na ipagpakasakit ang aming kagalingan sa kapalaluang Kastila at huwag mong damdaming ako'y hindi maging kasang-ayon nito. Tangi sa rito: kinakailangang magkaroon lamang ng mga bayang sakop kapag napakarami ang mga tao at lumalabis ang pagkakamulat sa sariling bahay, at sa gayo'y napipilitan ang isang tao na humingi ng kaligayahan at kagalingan ng mga bayang sakop; sinuman ay hindi nararapat tumungo sa bahay ng kapitbahay at ipailalim ang kagalingan ng kapit-bahay sa sariling kapakanan; ang bagay na ito'y nakaaalipusta, at magiging paghahari ng lakas. Kapag ang isang bansang nananakop ay hindi makapagpaligaya sa mga bayang sakop niya ay kinakailangang ang mg:1 ito'y iwan 0 pagkalooban ng kalayaan. Walang sinumang may karapatang sumawing-palad sa iba! Hindi namin tinawag ang mga Kastila; sila'y dumating at sinabi nila sa aming mga nuno: "Kami'y pumarito upang maging kaibigan ninyo; tayo'y magtutulungan; kilalanin ninyo ang aming hari at bumayad kayo ng maliit na buwis at kayo'y ipagtatanggol namin sa inyong mga kaaway." Nang mga panahong iyon ay walang binanggit tungkol sa pang-aagaw ng aming mga lupa. Ang mga prayle'y nagsalita tungkol sa langit at pinangakuan kami ng lahat ng bagay na maaaring mahaka. Sa ilang taong tubo roon ay hindi nila binanggit

-184ang buwis kundi pawang ' pagkakaibig'an lamang at pangangalakal, at ngayo'y ninanais mong talikuran namin ang kagalingan ng Pilipinas dahil sa isang pangalapg mataginting ang tunog. Huwag, kaibigan ko, hindi ka makapagwawari nang ganito! Ginagawa mo ang paliwanag na ito, sapagka't ikaw ay isang kaibigang tapat, sapagka't si Vidal y S~ller ay kaibigan mo. Hindi ko maubos isipin kung bakit ang isang magbubukid na may kulay ang balat ay hindi nararapat magmay-ari ng lupa, gaya ng isang taga-Europa; ang paggawa'y nakapagpapapantay sa kanila. Matatanggap ko lamang ang mga katuwiran ng Estado kapag ang Pilipinas ay makapagtamasa ng mga karapatan ng ganap na kapangyarihan gaya ng sa Espanya. Kung magkagayon na, ang kanyang mga kapakanan ay maaari nang ipailalim sa mga kapakanan ng Estado, datapuwa't hindi nararapat ipailalim sa ngalan lamang ng pananakop ng Espanya.8 Lumalawig ang sulat na ito, datapuwa't hindi ko maparaan ang suliraning ito nang hindi ko sinasagot; ang suliraning ito'y nangangahulugan ng buhay at kamatayan para sa aking bayang tinubuan. Labis kong ikagagalak kung gayon din ang iyong palagay; at kung hindi nevnan, ay iwan natin ang suliranin nang hindi sinasalang at ibang bagay ang ating pag-usapan; sapagka't halos laging nagkakatugon ang ating mga kuru-kuro. Binabasa ko ngayon si Gaspar de San Agustin;9 siya'y isang manunulat na napakamapanuri, ang kahirapan lamang ay napakapatay-pag-asa kapag nauukol sa Indiyo, at kung hindi lamang ganito ay isa sana ito sa lalong mabuting mapagsasanggunian tungkol sa panitikang Pilipino; ang lahat ng gawa 0 pangyayari ay pinakakahuluganan niya nang laban sa Indiyo; siya'y namamalas kong napakamakabayan. Si Colin10 ay lalo kong ikinalulugod. Isinulat sa akin buhat sa Maynila na ang mga Hesuwita raw ay nasa aking panig. Sinasabing kinagalitan daw nila ang isang mag-aaral dahil sa binasa nito ang maliit na aklat ni Rodriguez, at sinabi raw ng propesor: "Ito ang aklat na paa ang isinulat at hindi ang Noli Me Tangere ni Ginoong Rizal." Sinasabing dahil dito'y binabaka sila ng apat na Korporasyon ng mga prayle. 8 Si Rizal ay hindi sang-ayon sa mga kuro ni Vidal y Soller at ang ga.yo'y ipinaliwanag niya kay Blumentritt, na tila kasang-ayon ng rnay-akda, 9 Tinutukoy ni Rizal ang aklat ng agustinong Fr, Gaspar sa San Agustin, na pinamagatang Conquistas de las Islas Filipinas, at iba pa, ,na binabanggit na sa neunang tala, at inilathala sa Madrid ni M. Ruiz de Morga nang 1698. 10 S'i P . Francisco Colin ay isang hesuwitang sumulat at naglathala ng Labor Evan~elica, at iba pa, na binabanggit ne rin sa naunang tala.

-185Datapuwa't sa akala ko, ang pag-aalitang ito'y nagsimula, hindi dahil sa akin, kundi dahil sa Mindanaw, sapagka't totoong napakatatalas ng isip ng mga Hesuwita upang makagawa ng gayong mga kahangalan. Sa anu't anum an ay hindi sila inanyayahan ng apat na Samahan ng mga prayle na mangaral sa mga pagsisiyam. l l Mga kumusta sa iyong kaanak at kay Doktor Czepelack. Sumasaiyo, RIZAL

)

11 Ang totoo'y umalingawngaw na ang balitang nang panahong iyo'y nahihiwalay ang mga hesuwita sa apat na samahan ng mga prayle (Agustino, Pransiskano Dorniniko at Relroletano). Ang apat na ito'y nagsama-sama't nangagkaisa s~ lahat ng bagay na nauukol sa pagpapanatili ng kanilang lakas at kapangyarihan. Gayunman, kung ang mga hesuwita'y kumakampi kay Rizal, gaya ng sinasabi nito, ay ginawa nila marahil eng gayon sa isang lihim n.a kaparaanan.

Sulat BIg. 58

"Maraming kabutihan ang nagawa sa amin ng mga Kastila." Datapuwa't ipinagkaloob naman namin sa kanila ang pinakamahalagang bagay na hiningi sa amin: "dugo, mga lupa, mga buhay," ani Rizal. Ang mapaghari-hariang pangangasiy.ra ng mga Enkomendero. - Ang baya'y nahigop sana ng Islamismo. Si Maneng ay ipinatapon dahil sa siya'y bayaw ni Rizal. - Iba pang mga bayaw at kapatid na lalaki na sinamsaman ng mga lupa ni Weyler. :(0

If.

37 Chalcot Crescent Primrose Hill London Ika-22 ng Nobyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ang mahalagang sulat mo ng ika-28 ng Nobyembre ay lubhang nakapagpaligaya sa akin, sapagka't doo'y ipinakikilala mong nagkakaisa ang ating mga pala-palagay tungkol sa Pilipinas.1 Sumasang-ayon ako sa iyo na ang mga Kastila'y maraming nagawang kabutihan sa amin, datapuwa't marami rin naman kaming ibinigay sa kanila; ang pinakamahahalagang bagay na hiningi sa amin: dugo, mga lupa, mga buhay at ang kalayaan na siyang pinakamahalaga't pinakatampok na biyaya ng sangkatauhan. N alalaman mong mabuti ang aming kasaysayan, ang mga 1 Wala rin sa Episfolario ang sula<t: na ito; =ahil ay nawala. Gaya ng sinasabi ni Rizal sa sulat na ito, marahil ay tinatangka ni Blumentritt na palubagin ang loob ni Rizal, sa pamamagitan ng pagpapahayag ng mga kabutihang tinamo ng Pilipinas sa pagkahulog sa kamay ng mga kastila; nguni't napagkikilalang dinaramdam nang gayon na Iamang ni Rizal ang mga pag-uusig na ginagawa sa kanyang mga kamag-anak. Ang sulat ni Blumentritt ay dimalayong siyang kasagutan sa sinundang sulat ni Rizal (bIg. 57, na tumutukoy sa mga aklat ni Vidal y Soller.

-186-

-187Enkomendero,2 at iba pa; wala akong sukat mairagdag. Kasangayon mo ako na kung ang Pilipinas ay hindi napasa-Kastila, marahil ay nasakmal ng Isla-mismo; kung ito'y naging lalong mabuti 0 masama ay hindi ko masabi; ipinatapon ng pamamahalang kastila ang aking bayaw nang walang ibang kadahilanan liban sa .fiydy aking bayaw, gayon ang sabi ni Weyler; sinamsaman ng pamahalaang Kastila ang aking apat na bayaw at ang aking kapatid na lalaki3 ng kanilang mga lupa gayong silang lahat ay paraparang nakababayad ng "buwis". Ano ang akala mo? Pagpapalain ba ng aking mga kapatid at mga kamag-anak ang kanilang -si Rizal, na ang ngalan ay naghatid sa kanila ng n apakaraming kasawian? Marahil ay lalong masasama ang mga Mahometano, aatapuwa't marahil ay hindi sila maghihiganti kundi sa katauhan ng kanilang tunay na kaaway at hindi sa mga kamag-anakan nila. Kaisa mo ako ng palagay tungkol sa pahayagan. 4 Gagawin ko ang buong magagawa upang ang mga manunulat myon ay -sumunod sa iyong mga payo. Ang Hongkong Telegraph 5 ng ika-18 ng Oktubre, ay nagsa-saad ng sumusunod: "Bagay sa kawalan ng kalayaan sa pananampalataya sa Pilipinas, ay ibinabalita sa amin ng isang kabalitaan na noong ika-4 ng buwang nagdaan, si Ginoong Manuel Hidalgo6 ay piniit at isinakdal sa utos ng Gobernador ng Laguna na si Ginoong Eugenio del Saz Orozco. Pagkaraan ng dalawang araw, ay ipinatapon siya sa isa sa mga pulo ng Kapuluan. Ang sanhi ng mga nakahihiyang gawaing ito ay sapagka't si Ginoong Hidalgo ay kapatid ng may-katha ng bantog na aklat na tumutuligsa -sa mga pare, ang NoN Me Tangere. Nalalamang mabuti ng lahat 2 Ang mga encomendero ay dili iba kundi ang mga pinuIW 0 mga kawaning dahil sa kanilang mabuting paglilingkod ay binibigyan ng gantimpala sa mga bayang sinisingilan nila ng buwis at upa hanggang sa ikalawang salin. Ang pagmamay-ari ng lupain ay nababalik sa pamahalaan dahil sa bagay na ito 0 sa ibang kadahilanan. Ang mga "encomenderong" ito'y nangagpapakalabis sa paggamit ng kanilang kapangyarihan, kaya't ang mga katutubo sa baya'y ipinagsanggalang ng mga unang misyonero sa Pilipinas. 3 TinUItukoy ang kanyang kapatid na si Paciano at ang mga bayaw niyang sina Manuel T. Hidalgo, Antonio Lopez, Silvestre Ubaldo at Mariano Herbosa. 4 Hindi rin mapag-aalinlanganang binigyan siya ni Blume!l1tritt ng ilang pa. yo tungkol sa kung papaano ang gaga wing pa.lakad sa pahayagan, ang "Espana en Filipinas". 5 Ang Hongkong Telegra-p h, ay isang pahayagang pinalalabas sa Hongkong. 6 Si ~nuel T. Hidalgo, ang kanyang bayaw, ay ipinatapon din sa Tagbilaran. Bohol.

-188ng tao na pinarurusahan ng pagkakabilanggo ang smumang bumasa ng aklat na iyon." May karamdaman si Doktor Rost; 7 idinaraing ang kanyang mga paa. Ipinakukumusta ka ni Doktor Regidor8 at ninanais myang mabatid ang iyong palagay tungkol sa aklat ni Geler. Sa akala ko, si Geler (Raymundo)9 ay isang anagrama 0 salitang binuo sa paglilipat-lipat ng mga titik ng ngalang Manuel Regidor, na kapatid na lalaki ni Doktor Antonio; datapuwa't iyon ay ayaw ammm ni Antonio at sinasabi niyang ako raw ay nagkakamali. Masasama ang mga balitang tinanggap ko tungkol kay Weylo leL Inilathala kamakailan ng mga pahayagan sa Maynila ang isang utos niya, na bigyan ng lalong pagtatangi ang mga Mestiso kaysa mga taal na Pilipino;l1 nauunawaan mong isang tunay na kahangalan ang paggawa ng pagtatangi-tanging ito ng mga mestiso at taal na Pilipino; sapagka't nakasusugat sa karamihan at nakapag-uudyok ng mga hangal na pag-aalitan. Sa pahayagan ng ika-23 ng Setyembre, ay nabasa kong dinakip ang isang tagaroon dahil sa paglalaro ng sipa. 12 Datapuwa't sa lahat ng dako'y nagsusugal ng monte at chapdiqui,13 sapagka't bawa't nagpapalaro ng mga sugal na ito'y bumabayad ng sandaa't 7 S'i Dr. Reinold Rost, ay siyang tagapag-ingat ng mga aklat ng kagawaran ng mga suliraning panlabas sa Lon da-es. 8 Dr. Antonio Regidor, isang abogadong ipinatapon sa Guam, dahll sa kaguluhan noong 72, at siya'y nakatakas dahil sa pagbabalatkayo ng damit ng prayle. 9 Si Raymundo GeIer; sa malas, ang pangalang ito'y isang pagpapalit-palit lamang ng hanay ng mga titik ng pangalan ni Manuel Regidor. Siyang sumulat ng aklat na pinamagatang Islas Filipinas, isang kasaysayan ng pagkakatatag na panlipunan at pampangasiwaan, na may mabuting palagay at pagkakapakilala sa mga pilipino. 10 Tinutukoy si Heneral Valeriano Wieyler y Nicolas, Markes sa Tenerife, na namahala sa Pilipinas buhat nang 1888 (ika-S ng Hunyo) hanggang 1891. Sinasabing no'y lubhang matalik na kaibigan at malapit sa mga prayle at madalas na kumakain pa sa mga kombento. 11 Tinutukoy ang kautusang nauukol sa mga upuan ng mga mestiso, m.ga katutubo at mga insik 0 mga "sangley" sa salin mang pista 0 pagdiriwang, karutusang nang una'y nagbunga ng malalaking samaan ng loob. Ang utos na ito'y inilathala sa "Gaceta de Manila" nang ika-12 ng Okttubre, 1888, na may lagda ni A . M ,onroy, kalihim ng pamahalaang pangkalahatan, na nababatay sa Kautusan ng Hari ng ika-24 ng Hulyo ng nasabi ring taon. Upang baguhin ang utos na ito ay nagDagda ng isang bagong kautusan noong ika-19 ng Oktubre, tungkol din sa bagay na ito, at iniIathala no'o ng ika-24 ng nasabi ring buwan sa "Gaceta". 12 Ang "sipa" ay isang larong katutubo ng mga pilipino sa pamamagitan ng bolang yanitok na ang bilog ay may tatlong hinlalaki, humigit kumulang. 13 Ang "chabdiki" 0 "chapdiki" ay isang sugal sa baraha na ipinasok dito ng mga insik, na karaniwang-karaniwan nang ka'humalingan noong araw ng mga pilipino't insik.

-189lirnarnpung piso isang araw! Kung minsan, - paniwalaan rno ako - ay ibig ko nang durnating ang araw ng paghuhukorn. Ayoko nang magpatuloy ng pagbabalita sapagka't urnaapaw ang kapaitan sa aking puso at ayokong ikaw ay rnahawa; ang mga balitang tinanggap ko sa bahay ay nakalulungkot ng gayon na larnang. Makalawa na akong sumulat sa kagawad-bansau datapuwa't wala pa akong sagot na tinatanggap. Urnaasa akong rnagtuturo ang Diyos ng ibang daan. Mga kurnusta kay Doktor Czepelack at sa iyong kaanak. Ang iyong kaibigan,

RIZAL

14 MiniSitro de UltramBlr, na nang panahong iyo'y si G. Manuel Becerra. Si Rizal ay sumulat dito tungkol sa suliranin ng pagkakapatapon sa kanyang bayaw ne si Manuel T. Hidal~o.

Sulat BIg. 59

Ang kuwadro ni Rizal na "Revancha", bilang kapalit ng isa ni Doktor Czepelack. - Ang aklat ni Multatuli, manunuring Olandes, ay katulad ng Noli. - Hindi gaanong makamandag. - lpinakikilala ang isang panig lamang ng buhay olandes sa Haba. - Si Rizal ay hinirang na patnugot ng bagong pahayagang pilipino sa Madrid.

37 Chalcot Crescent Primrose Hill Ika-6 ng Disyembre, 1888 MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ipinadadala ko sa iyong kalakip nito ang mahahalagang lathalain 1 tungkol sa mga unang kalagayan sa Pilipinas. Sumasangayon ako sa iyong palagay. Huwag kang mabahala, hindi ko nababanggit kaninuman ang bagay na iyon. Tinanggap ko ang marikit na tanawin ni Doktor Czepelack2 at pinasasalamatan ko siya nang marami. Sa makalawa'y ipadadala ko sa kanya ang aking gantt'3 sa pamamagitan ng Continen1 Hindi masabi nang tiyakan kung anD ang tinutukoy ni Rizal, sapagka't sa mga sulat na nalathala na'y walang makitang anumang bumabanggit sa mga artikulong ito, maliban sa sulat ni Blumentritt noolIlg ika-lO ng Disyembre na ukol lamang sa mga limbag na kanyang tinanggap. Gayunma'y ipinalalagay na yao'y mga artikulo ng ibang mga manlalakbay na tagaibang-Iupa na tumutukoy sa mga unang katayuan ng Pilipinas, gaya ng "Viajes de Dampierre", ng mga sinulat ni M. Le Gentil, ang mga ulat ni Kapitan Kooc, atbp. 2 Ang kuwadrong ipininta sa "acuarela" ni Dr. Czepelack, ay hindi naingatan. Nilagyan ni Rizal ng isang "marco" ang kuwadrong ito at isinabit sa tapat ng kanyang susulatan sa Londres. 3 Ang ibig sabihin ng kanyang "ganti" ay isang busto ni Julio Cesar, na sari ling gawa niya, upang maging pambayad-utang kay Dr. Czepelack. Ang bustong ito'y ginawa sa Loncires, kasabay ng isa ring busto ni Cesar Augusto, na kanyang inihandCâ&#x201A;Ź naman kay Blumenltritt. Ang mga bustong ito'y nangasira sa koreo.

-190-

-191tal Parcel Delivery at isang mahabang liham para sa ating ka路

ibigan. lngatan nawa ng Diyos ang bagay hanggang sa makarating doon. Huwag kang magsasabi ng anuman sa butihing Doktor; ninanais ko siyang dulutan ng isang bagay na katakataka. Ang aklat ni Multatuling,4 ipadadala ko sa iyo kara-karakang matanggap ko, ay lubhang mahalaga. Walang alinlangang ibayo ang kabutihan niyon kaysa aking aklat. Datapuwa't, sapagka't ang may katha'y isang Olandes, ang kanyang mga tuligsa'y hindi gaanong marahas na gaya ng sa akin, nguni't ang sakit niya'y lalong makinis at makasining, bagaman ang ibinubunyag ay isang panig lamang ng buhay ng mga Olandes sa Haba. Isinulat sa akin buhat sa Madrid na sa kabila ng aking pagtutol ay hinirang akong patnugot ng bagong pahayagan. 5 Sinasabing ako raw ang kandidatong kakaunti ang sumasalungat. Sakaling totoo ang balita, ay kinakailangang pumaroon ako sa Madrid. Sa akala mo ba'y saang dako naroroon ang ilog ltuy? Naroroon kaya sa lupang nasasakop ng mga misyon ang Ituy? lyon kaya ang ilog MaJialapa 0 ang ilog na umaagos buhat sa Masalapa hanggapg Magat? Kapag natuklasan mo na, ay ipinakikiusap kong isulat mo sa akin sa pamamagitan ng isang tarhetang pangkoreo. 6 Hindi ba si Doktor Hirth 7 ay isang ginoong mamula-mula 4 Ang aklat na ito ay ang kay Multa-Tuli (ang sagisag ay "Suflfido", ayon kay Blumentritt) na tumutukoy sa pamumuhay sa Haba. 5 Bagaman tinanggihan niya eng pagiging patnugot ng pahayagang binabalak na palabasin sa Madrid, tila sa halalang ginawa'y lumabas din siyang patnugot. Hindi makita ang sulat na nagbuhat sa Madrid, na nagbibigayalam sa kanya ng balitang ito, ni walang makitang anumanrg sulat na tumutukoy sa pagkakahalal na nasabi. Sa katotohana'y sumaglit siya sa Espanya at doo'y lumagi siya ng may 12 araw. Tingnan ang talang 1 ng sulat bIg. 60, Tomo V. 6 Sa mga sulat na nalathala na ay hindi malaman kung ana ang isinagort: ni Blumentritt sa tanong na ito, bagaman natatalos ng maraming siya'y sinagot (bIg. 60). Ang Ituy ay di-malayong iSilng i10g na maliit. Sa "Relacion de los sucesos de la Mision de ltuy" ni P. Manuel del Rio, na nilimbag ng 1740, ay walang binabanggit na ilog na may ganitong pangalan, maliban sa ilog Maga (Magat, ayon sa sulat ni Rizal) , na uma?gos sa hinaba-haba ng lalawigan ng Paniki, buhat sa Timog hanggang Hlla.ga, sa loob ng lupang nasasakupan ng Mision. Ang Mision ng ltuy 0 Ifmay ay sumasaklaw ng is!IJD.g malawak na lupain, sa kalagitnaan ng Luson, sa pagitan ng Panggasinan at Kagayan na pagkatapos ay siyang naging mga lalawigan ng Nuweba Esiha, Nuweba 'Biskaya at bahagi ng Tarlak. Ang Mision ay itinatag nang 1632 ni P. Fr. Thomas Gutierrez, isang dorniniko; pagkatapos, nang 1736, ang pangasiwaan ng Mision ay nalipat sa rnga paring Agustinong nakasapatos, at nang 1739, ang Misiong ito'y tinawag na Mision n~ Sta. Cruz ng Ituy. (Tingnan din naman an,g talang big. 2 , sulat bIg. 60). 7 Si Dr. Bilrth, na siyang nagsalin sa aleman ng "Notas a un Codigo chino de la Edad Media" (Ma-Yi) na ginawa nina RizaI, A . B. Meyer at Blumentritt, at inilathala nang ika-30 ng Abril ng taong 1889 sa La Solidaridad.

-192ang buhok, katamtaman ang tindig, may misay at may gintong salamin sa mata. Hindi malayong siya rin ang taong nakasama ko sa paglalakbay buhat sa Hapon hanggang Amerika. Napagusapan namin ang sulat-kamay na Insik at inusisa ko sa kanya ang pakikipagkalakalan sa Pilipinas. Sa wari ko'y may katungkulan siya sa adwana ng Shanghai . Mga kumusta sa maybahay at sa mga batao Yinayapos ka ng iyong kaibigan, RIZAL

)

Sulat BIg. 60

Ang Ituy, sa mga tala 0 paliwanag sa Morga. - Dalawang bustong nililok ni Rizal: ang Cesar Augustus para kay Blumentritt at ang Julius Caesar para kay Dr. Czepelack. Kalugud-Iugod na usapan tungkol kay Blumentritt nina Ponce, Canon at Lopez Jaena at Rizal. - Sagisag ng kabutihan. - Kinagabihan ng Pasko ... Nakapagpagt!nita ng Dakilang Waning nangaral ng Katotohana't Pag-ibig. - Nagdalita alang-alang sa kanyang tungkulin. - Datapuwa't dahil sa mEa sakit na kanyang tiniis, (tang daigdig ay napabuti kung hindi man naligtas."

7 Chalcot Crescent Primrose Hill, N. W . Ika-25 ng Disyembre, 1888 MAHAL NA KAIBIGAN:

Kagabing ika-8 lamang dumating rito buhat sa isang paglalakbay sa Espanya 1 na tumagal ng labindalawang araw. Bigla ang aking pagkakaalis na hindi man lamang ako nagkapanahong sumulat sa iyo. Kagabi'y maraming liham ang tinanggap ko, datapuwa't ikaw ang kauna-unahan kong sasagutiu. Tutukuyin ko ang iyong ngalan kapag ginamit ko ang iyong mga paliwanag tungkol sa I tuy 2 upang payamanin ang aking mga 1 Si Rizal ay nagtungo sa Madrid, hindi lamang dahil sa pagkakahalal niyang patnugot ng bagong pahayagan, kundi sanhi sa usa pin ng pagkakapatapcxn sa kanyang bayaw na si M. Hidalgo. 2 Ituy: tungkol sa ilog na ito ay walang anumang maliwanag at tiyakang tala sa mga aklat at mga mapa, mlaging sa mga dati 0 sa mga makabago, na aming pinagsanggunian, gaya ng (tEl Archipielago Filipino, coleccion de datos biograficos, estadisticos, etc, ng ilang pare ng Mision ng -Compana de Jesus", 1900, Maynila;* ni Ramon Jordana y Morera, Madrid, 1885"; at mga mapang gaya ng ilang ginamit ng qukbong amerikano nang panahon ng digmaan nang 1941-1945. Gayundin naman ang isang mapa ng Kawanihan ng Geodesia ng taorlg 1931. * "Bosquejo geografico e Historico Natural del Archipelago Filipino.

-193-

-194tala 0 paliwanag sa Morga. Totoo ngang ako'y makasusulat sa Pilipinas upang ipatanong sa ilang tao ang bagay na iyan: datapuwa't sila'y tiyakang hindi magsisisagot . . . Tutugunin ko sa makalawa ang mga katanungan ni Doktor Meyer,3 sapagka't ngayo'y nakapinid ang Museo. Totoong madalian ang pagkakaparoon ko sa Espanya na hindi ako nagkapana路 hong siya'y sagutin. Noong hingin ko "Ang mga paglalakbay" ni Ibn Batutu,4 ang isinagot sa aki'y nawala raw ang aklat. Dahil din sa paglalakbay na ito ay hindi ko nakuhang lakipan ng sulat ang balutan. Nanganganib akong baka ang ahensiya ng mga sasakyan ay sumingil sa iyo ng kabayaran sa paghahatid, sapagka't hindi ako pinadalhan ng anumang paktura noong ako'y wala. Sakaling ikaw ay siningil ay patawarin mo ako, at isulit mo sa akin, alang-alang sa pag-ibig sa Diyos, kung magkano ang siningil at kung ano ang kala gay an ng kahon nang dumating sa iyo. Ang kahon ay may famang dalawang busto, sinipi sa mga nasa ''Mus eo Britanico": ang Augustus ay para sa iyo, at ang lulius ay para kay Doktor Czepelack. Lalong malaki ang aking naging pagod sa Augustus kaysa lulius; inukit ko ang Augustus sa loob ng 10 araw buhat sa ika-9 hanggang ika-4, nguni't iyon ay para lYO. Ninanais ko sanang ipaluto rito nguni't hindi ko Gayunman ay SlD1S1Pl narnin ang ilang t.alang kinuha sa "Estado geografico, topografico, estadistico, etc. de la Santa y Apostolica Provincia de San Gregorio Magno ... de N.S.P. San Francisco, en las Islas Filipinas" na sinulat ni P. Lelix de Huerta (Huertas), BinundJok, 1865, na maaaring magbigay ng kaunting liwanag hinggil sa bagay na ito: "Ituy:" ang bayang ito na noong araw ay siyang ipinangangalan sa Ialawigan ay pinapaging bayan at itinatag nang taong 1609 ng ating kagalanggalang na maa-tir Fr. BIas Palomino (Pransiskano). Hindi matiyak kung saang pook naroon, pagka'lt sa ating mga talaan ay sinasabi Iamang ang ganito: "nang taong 1611 ay kinailangang alisin ang misyonem dahil sa pagkakasakit, bagay na siyang pinagmulan ng pagkasira ng bayan ;" sinasabi pa rin na ang Lalawigan ng Ituy ngayon (1865) ay siyang Nuweba Biskaya"; nguni't sa "Catalogo Biografico de los Religiosos Franciscanos" ni P. Fr. Eusebio Gomez PI atero , Maynila, 1880 ay sinasabing "Ang lalawigan ng Ituy, na siyang itinatawag sa purok na iyon (ltuy) at ang sa Palarnan, ay siyang lalawigan ngayon ng Isabela." Dahil dito'y maaaring ipalagay na ang ilog ng Ituy ay di-malayong nasa purok 0 lalawigang may gayong pangatan. (LLR) Ang mga nagsisulat tungkol sa bagay na ito ay hindi nagkakaisa sa .t iyakang hanggahan ng dating lalawigang ito. (JPB) 3 Hindi mapag-aalinlanganang sinagot ni Rizal si Dr. A. B. Meyer. Gayunman, ang sulat na ito'y wala sa Epistolario ni sa alin mang aklat 0 lathalang pinagsanggunian. Wala rin ang sulat ni Dr. Meyer na naglalaman ng mga tanong na nasabi. 4Inilagay ng namatnugot ng Epistolario ang talang ito hinggil sa ''Viajes de Ibn Batutu" (Mga Paglalakbay ni Ibn Batutu): "Matapang at mapangahas na mandaragat na malayo, na buhat sa Maldiwas, Haba, ay gumawa ng ulat ng kanyang paglalakbay sa isang kahanga-hangang pulo sa timog, na tinatawag niyang Tarwalisi. Ayon kay Rizal, ang sinasabing Tarwalisi ay dili iba kundi ang Pilipinas, sang-ayon sa naturang ulat. AHnsunod naman kay Fule, ang Tarwalisi ay dili iba kundi ang Selebes 0 Sulu; at sang-ayon kay Sanginetti, ay ang Borneo 0 Tongkin.

-195na nagawa iyon sa kakapusan ng panahon, at ayaw namang panagutan ni Daulton; marahil ay mayroon ka riyang isang hurnong kaangkop na maaaring paglutuan ng mga laryo at mga bagay na yari sa putik 0 luwad. Tanggapin mo iyan, bilang isang alaala ko. Kapag naluto na iyon, ay magiging parang bato, kasintigas marahil ng marmol. Isulat mo sa akin kung dumating sa mabuting kalagayan. Ipinasiguro ko ang mga estatuwang iyon sa halagang 10 libra. 6 Sa Barselona'y dinalaw ko ang mga Pilipinong tumitira roon; sina Ponce, Canon, Graciano, at iba pa ay naging lubhang magiliwin sa akin. Sa katotohana'y mad alas ka naming mapag-usapan; para sa aking mga kababayan, ikaw ay katawang-tao ng kabutihan; ikinalulugod namin ang pagkakakilala sa isang taga路 Europang katulad mo. Naghandog din kami ng isang piging kay Quiroga Ballesteros.6 Walang mabilhan ng Multatul拢r Ingatan nawa ng Diyos! Naging walang kasingganda! Hihingi ako niyon sa wikang olandes, yamang marunong ka rin lamang ng wikahg ito, at sakaling hindi ako makabili, ay susulat ~ko sa Paris at baka sakaling may salin sila niyon sa pranses. Antayin mo! Ngayo'y gabi ng Pasko; ito ang pistang lalong ibig kong ipagdiwang! Nagpapaalaala sa akin ng marami't mabubuting araw, hindi lamang ng aking kamusmusan, kundi ng Kasaysayan din naman. Kung sa araw ngang ito 0 hindi sa araw na ito isinilang si Kristo, ay hindi ko nalalaman; datapuwa't ang katumpakan ng araw ay walang pakialam sa kasaysayan ng mga nangyari sa gabing ito. Isinilang ang isang Dakilang Wani na nangaral ng katotohana't pag-ibig; nagdalita alang-alang sa kanyang tungkulin, datapuwa't dahil sa mga hirap na kanyang tiniis, ang daigdig ay napabuti, kung di man naligtas. Dangan na nga lamang at nakasusulukasok sa akin ang pagkakamalas na nagpapakalabis angilang tao sa pagsangkalan sa kanyang pangalan 5 Ang maliHit na estatuwang luwad na hindi niluto ni pinatigas sa apoy ay nangasill"a't nangadurog sa kO-J'eo, kahit na pinakapag-ingatan ni Rizal ang pagbabalot at ipinasiguro pa laban sa pagkasira. 6 S'i G. Benigno Quiroga y Lopez Ballesteros, naging patnugot ng Pangasiwaang Sibil sa Pilipinas sa Loob ng panahon ng pamahalaan ni Gobernador Terrero, na kinalugdan nang gayon na lamang ng mga pilipino. Si Quiroga ay inalis ni Heneral Weyler, na siyang nakahalili sa tungkulin ni Heneral Terrero. 7 Si Multa-Tuli; Multa-Tulis, ayon kay Blumentritt; tingnan ang talang sinusundan (4).

-196upang gumawa ng maraming kasalanan. Tiyakan masasabing kung Siya'y nasa langit ay tututol Siya! Samakatuwid ay maligayang Pasko! Ipagdiwang natin ang kaarawan ng kapanganakan ng isang Taong Diyos. Ang Augustus ay ariin mong pamasko ko sa iyo! Sa kapanahunan Niya't sa kanyang paghahari isinilang si Kristo. Susulatan kita uli. Ipakikumusta mo ako sa iyong minamahal at butihing ginang, ang pinakamabait na maybahay; sapagka't kararating ko lamang ay wala akong maipadala sa aking mga kaibigang maliliit, ang mga batang Blumentritt. Niyayakap ka ng Iyong kaibigan, JOSE RIZAL

)

Sulat BIg. 61

Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Isang kapulungan ng Kapisanan sa Paris sa panahon ng Tanghalan. - Humihingi si Rizal kay Blumentritt ng mga payo at panukala upang mapabuti iyon. - Hinihintay ang Exequat'ur. - Ang aklat ni Max Havelaar.

)

37 Chalcot Crescent, Primrose Hill, N. W., London Ika-14 ng Enero, 1889

MINAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Kay tagal nang hindi kita nasusulatan! Napakaraming totoo ang aking kinaabalahan at hindi ko minabuting sulatan kita hanggang di natatapos ang aking mga gawain upang gulatin kita ng isang mahalagang balita. N gayon ay nakagayak na ang lahat. l Kami'y nagtatag ng isang Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino,2 na ikaw ang nararapat maging Pangulo. Huwag mong sabihing ayaw ka, bago mo mabasa ang lahat. Inilalakip ko rito ang isang sipi ng panukala, upang iyong masuri at maipahayag ang mahalaga mong kuru-kuro. 1 'I'umutukoy sa mga panukala ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. 2 Allig Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipil1iO ay isang balak ni Rizal upang tipunin sa isang sa mahan ang lahat ng sa papaano mang paraan ay inaakala niyang rnakatutulong sa mga kapakanang pilipino, at nang sa gayo'y makabuo ng isang pandaigdig na katipunang makapag-aaral ng kasalukuyang kalagayan ng Pilipinas at makatulong sa paggagawad ng lunas na kinakailangan. Binalak din naman niya ang pagdaraos ng isang kapulungan sa Paris upang gawin ang pasinaya ng kapisanan, datapuwa't ang balak na ito'y nabigo sanhi sa maraming kadahilanang binabanggit s路a kanyang mga huling sulat.

-197-

-198Binabalak naming magdaos ng isang kapulungan sa Paris sa loob ng panahon ng Tanghalan; tatanggap ka ng kuwalta para sa paglalakbay at pagtira sa Paris. Ang lupon ng Kapisanang ito ay binubuo ng mga sumusunod: Propesor Blumentritt (Austriako) Pangulo Edm. Planchut (Pranses) Pangalawang Pangulo Kasangguni: Doktor Rost (Ingles-Aleman) Kasangguni: Doktor Regidor (mestisong Pilipino) Kalihim: Doktor Rizal (Malayong Tagalog) Gaya ng mamamalas mo, ang Patnugutan ay bumubuo ng mga tagaiba't ibang bansa. Isulat mo sa akin ang iyong mga puna't payo upang mapabuti namin ang Kapisanan. Ninanais sana naming anyayahan ang lahat ng pantas na may hilig sa mga bagaybagay na nauukol sa Pilipinas. Sakaling may mga imumungkahi ka, ay isulat mo sa am in upang maipabatid sa iba. Sa sandaling matanggap namin ang iyong Exequatur [0 pagsang-ayonJ ay ipalilimbag namin ang mga alituntunin. Labis-labis kong dinaramdam na ang mga busto ay nabasag.3 Kung ilang araw kong magha-maghapong ginawa ang mga iyon sa pag-asang makapagdudulot ako ng kaligayahan sa aking mga mahal na kaibigang Blumentritt at Czepelack, datapuwa't hindi niloob ng Diyos na ako'y makabayad ng utang: nararapat na ako'y lumagi sa pagkakautang! At gayunman, ang mga iyon ay pinakabalut-balot nang buong ingat ng taong pinag-abutan ko, isinuguro ko sa panganib ng pagkasira, at ang lahat na iyon ay nawalan ng kabuluhan! Binayaran mo ba ang upa sa pagkakahatid at ang pagkakasiguro? Dahil sa maling pagkakaunawa ay inaka~a nilang ikaw ang sisingilin, pag-aabot sa iyo ng mga iyon. Natalos ko ang bagay na ito nang ako'y magsadya roon upang magtanong tungkol sa mga kahon; sinabi sa aking labindalawang shilling ang bayad sa pagpapadala at siguro, kaya pinadadalhan kita, sa pamamagitan ng koreo, ng labintatlo. 4 Noong nakaraang linggo ay pinadalhan kita ng Max Have3 Tinutukoy ang dalawang ginawa ni Rizal, at inihandog 4 Pinagkayariang si Rizal nguni't sa isang pagkakamali naman eng ginawa ni Rizal ay

busto nina Cesar Augusto at Julius Cesar, na kina Blumentritt at Czepelack. ang magbabayad ng paghahatid at ng siguro, ay siningil ang mga iyon kay Blumentritt, kaya isinauli roon ang halagang ibinayad.

-199laar:6 yamang nauunawaan mo ang wikang olandes, ay inakala kong dili ang hindi mo ikasisiya ang aklat. Dito'y napakaginaw at maulap: nakaupo ako ngayon sa harap ng marikit na larawang yari sa kulay na tinunaw sa tubig ni Dr. Czepelack. ( acuarela) 6 Ipinalagay ko sa isang magarang kuwadro. Sa dinding ay nakasabit ang iyong mapang etnograpiko ng Kapuluang malayo na nakatutulong sa akin nJng malaki. Sa kasamaang-palad, ang iyong Leyenda ay nawala; datapuwa't sa tulong ng mga talatinigan nina Crawford at Wallace, ay gagawa ako ng isang bago. Namatay ang Arsobispo Payo;7 patawarin nawa siya ng Diyos! Maraming kasamaan ang ginawa niya sa Pilipinas at sa mga Pilipino, nguni't hindi ako naniniwalang tinikis niya ang mga kasamaang lyon. Katatanggap ko pa lamang sa koreo ng mga sulat na nararapat ko sanang natangap noon pang isang taon.8 Ang isa'y isang palatuntunan at ang isa'~ sulat naman; ang dalawang ito'y naglakbay buhat sa Europa han~gang sa Mafnila, at buhat doo'y nangagbalik uli sa Europa; ang petsa ng sulat ay 1887. Tinatapos ko ang aking sulat sa pamamagitan ng pagbat'i sa aking mabubuting kaibigan sa Leitmeritz. Niyayakap ka ng iyong kaibigan JOSE RIZAL

6 Tinutukoy ang aklat ni Max Havelaar.

Hindi

malaman

ang

pamagat

nito. 6 Tinutukoy ang kuwadrong ipininta sa "acuarela" na inihandog ni Dr. Czepelack kay Rizal. 7 Tinutukoy ang arsobispong si P. Pedro Payo, na may malaking kinalaman sa pagkakasensura sa Noli at sa pagbabawal na maipasok at maipagbili ito sa Pilipinas. Sa ipinahayag na ito ni Rizal ay sukat nang mapagkilala ang kanyang damdaming kristiyano kung iisiping ang pinag-ukulan ng gayon ay isang ,g umawa ng malaking kapinsaiaan sa kanya. Si arsobispo Payo ay namatay ng taong 1888. 8 Ang dalawang sulat na ito'y kapewa ipinadala sa Pilipinas, nguni't sa dahilang hindi inabutan si Rizal, sanhi sa biglaang pag-alis niya sa Pilipinas ay ipinabalik sa Europa.

Sulat BIg. 62

Patakaran ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Lupong Tagapatnugot. - Palatuntunan ng Kapulungang Pandaigdig ng mga Makapilipino sa Paris sa loob ng panahon ng Tanghalan. .

:(.

KAPISANANG PANDAIGDIG NG MGA MAKAPILIPIN01 I

Ang layon ng Kapisanang ito ay ang pag-aaral ng Pilipino sa ilalim ng pagkukurong makaagham at makakasaysayan. Upang maitaguyod ang nasabing layon. ang Kapisanan ay nararapat na: 1. Tumawag ng mga Kapulungang pandaigdig. 2. Magbukas ng mga paligsahan tungkol sa mga paksang katugon ng mga layunin ng Kapisanan. 3. Magsikap na makapagtatag ng isang aklatan at ng isang museo 2 ng mga bagay-bagay na Pilipino. II Ang Kapisanang ito'y bubuuin ng mga kasaping tagapagtatag at ng lahat ng mga minamarapat tanggapin ng Patnugutan. 3 Itong mga huli'y mahahati sa dalawang uri: 0 kasaping karaniwan 0 mga kasaping pandangaL 1 Hindi isang suI at ang nakalagay na ito sa Epistolario na may bIg. 62, lrundi ang Alituntunin ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino, na binabalak itayo ni Rizal sa Londres nang 1888. Ang layon, bukod sa iba't iba pa ay ang pagdaraos ng isang kapulungan na narturang kapisanan sa Paris nang 1889, kasabay ng pagdaraos ng Tanghalang bubuksan sa lunsod na iyon. 2 Isa sa mga balak na ipatatayo ng "Komisyon ng Ikasandaang Taon Il!g Kapanganakan ni Rizal" ay ang gusali ng "museo' at isang aklatan. 3 Iminungkahi ni Blumenrtritt ang pagdaragdag ng isang bahaging nauukol sa Mala1ayang Iahi at purok.

-200-

-201Ang lupong tagapatnugot ay bubuuin ng isang Pangulo, isang Pangalawang Pangulo, dalawang Kasangguni, at isang Kalihim. Kung ang sinumang kagawad ng Lupon ay magbitiw 0 mamatay, ang hahalili sa kanya'y hihirangin sa pamamagitan ng pagbobotohan ng ibang mÂŁa kagawad ng Lupon. Kung wala ang Pangulo, ang mga tungkulin niya'y gagampanan ng Kasangguning lalong matanda sa panunungkulan 0 ng lalong nakatatanda sa gulang. Ang bawa't kasaping karaniwan ay magbabayad ng butaw na sampung prangko isang taon. Ang lahat ng mga pahatid, sulat at iba ay mrarapat ipadala sa kalihim ng kapisanan.

Ang Lupong Patnugutan ng Kapisanapg Pandaigdig ng mga Makapilipino (Mga Kandidato) Pangulo ................. Propesor F. Blumentritt (Austriako) Pangalawang Pangulo .... G. Edm. Planchut (Pranses) Mga Kasangguni ......... Dr. Ant. Regidor (Kastila) Dr. Reinhold Rost (Aleman) Kalihim ................. Dr. J. Rizal (Pilipino) Tinanggap na ang kani-kanilang pagkakahirang nina ginoong Edm. Planchut, Antonio Regidor, at J. Rizal para sa pagka-Pangalawang Pangulo, Kasangguni at Kalihim. Palatuntunan ng Kapulungang Pandaigdig ng mga Makapilipino na binabalak idaos ng Kapisanang Pandaigdig sa Paris, sa buwan ng Agosto, 1889 sa mga araw ng Tanghalan. (Ang palatuntunang ito'y maaaring mabago). I

Ang Kapuluang Pilip in as bago dumating ang mga Kastila (1521) Heograpiya. - Heolohiya. - Hidrograpiya. - Thalasograpya. - Mga singaw ng panahon. - Mga halaman. - Mga hayop. Kaurian ng mga taong nananahan. - Ang pinagmulan nila. Pagsulat. - Mga pakikitungong panlabas. - Pamahalaan. - Kabihasnan. - Relihiyon. - Panitikan. - Industriya. - Pagsasaka't

-202Pangangalakal. - Mga kauna-unahang balita sa Europa tungkol sa Pilipinas. - Talaaklatan. II Buhat sa pagdating ng mga Kastila, hanggang sa pagkawala ng kalayaan ng Pilipinas at pagkakapailalim nito sa Espanya (1521-1808). Lakas ng kabihasnang Kastila sa buhay panlipunan ng Pilipinas. - Ang pagpapaging Kristiyano. - Ang mga Enkomendero. - Ang mga digmaa't paglusob. - Ang pangingibang bayan. Pamahalaan. - Pangangalakal. - Pagsasaka. - Industriya. Pagtuturo. Mga Hukbong dagat. - Mga kaguluhan dahil sa relihiyon. - Mga pakikipagkapuwang panlabas - Talaaklatan. III Buhat sa pagkakapailalim ng Pilipinas sa bansang Espanya hanggang sa panghih'imagsik ng mga kawal sa Kabite (1808-1872) Pamahalaan. - Mga Kinatawan sa Cortes. - Pagkawala ng kalagayan ng pagkalalawigan ng Espanya at ang pagpapahayag ng kanyang Kalagay~ng pagkabayang sakop. - Mga pagbabago: mga puna sa mga iyon. - Pagtuturo. - Kapamayanan. - Pakikipagpalagayan sa mga nangingibang bayan. - Industriya. - Pangangalakal. - Pagsasaka. - Lakas ng mga samahan ng mga prayle sa pag-unlad ng mga bagay na nadarama ng Kapuluan. Paghahambing ng Pilipinas sa ibang bayang sakop. - Talaaklatan. IV MGA WIKA Kaurian ng mga wikang sinasalita sa Pilipinas. - Ang tagalog. - Ang bisaya. - Ang ilokano. - Ang kagayano. - Ang bikolano. - Ang kapampangan. - Ang panggasinan, at iba pa ... Ang kastilang pangkusina (sinasalita sa Kabite). - Mga pagaaral tungkol sa makabagong panitikan ng Pilipinas. - Mga pagaaral tungkol sa panitikan ng mga aklat na makarelihiyon. - Talaaklatan.

S ulat BIg. 63

Pakikidalamhati sa mga kasawian ng Austria. - Tinanggap ni BIumentritt ang pagkapangulo ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Ninanais naming matamo ang kaligayahan ng Pilipinas sa mga kaparaanang marangal at matuwid. "Kung sa hangad na mapaligaya siya'y kinakailangang gumawa ako ng isang kaimbihan ay tatanggi akong gumawa ng gayon." Ang aklat ni Casal ay hindi nagsasaysay ng katotohanan. :to

Mahal na kaibigan:

:to

)

37 Chalcot Crescent Primrose Hill. N. W., Londres Ika-31 ng Enero, 1889

Lumiliham ako sa iyo upang sabihin, bago ang lahat, na nakikiramay ako sa iyong pamimighati at sa Austria. 1 Pati ng mga tagarito'y nakikiramay sa mga kasawiang hindi pa nalalaunang din an as ng bayang austriako. Datapuwa't may ibang mga bayang lalo pang sawimpalad, at para sa kanila, ang ganitong kasawian ninyo'y isang kapalaran. Tinanggap ko ang iyong sulat at pinasasalamatan kita, sa ngalan ng aking bayan, sa pagkakatanggap mo ng tungkuling pagka-pangulo.2 Huwag kang mabahala na baka isuong ka namin sa kagipitan, kasukdulang ang nilalayon ay paghingi ng kabutihan ng aming bayan. Hinahangad namin ang kaligayahan ng Pilipinas, datapuwa't ninanais naming matamo ito sa pama1 Hindi malaman kung anong mga kapahamakan ang tinutukoy ni Rizal; maaaring nahihinggil sa pagpapakamatay ng Prinsipe Rodolfo, tagapagmana ng Austria, matapos na patayin ang kanyang kasintahan. 2 Ang sulat na ito,' y wala sa Epistoiario; ang binabanggit na panguluhan ay ang sa "Kapisanang Pandaigdig ~ mga Makapilipino".

-203-

-204magitan ng mga kaparaanang marangal at makakatarungan, palibhasa'y tinatangkilik kami ng katuwiran, kaya hindi namin kinakailangang gumawa ng anumang masama. 3 Kung sa hangad na mapaligaya ang aking bayang tinubuan ay hindi kinakailangang gumawa ng anumang masama. Kung upang mapaligaya ang aking bayang tinubuan ay kinakailangang gumawa ako ng isang kaimbihan, ay tatanggi akong gumawa ng gayon, sapagka't nananalig akong anumang bagay na itirik sa buhangin, malaon man o madali ay mabubuwaL4 Wala ka ngang dapat ikatakot, kung gayon; kapag tayo'y kikilos na lagi sa loob ng ating mga karapatan, ang katuwiran ay sasaating piling sukdang isama ng loob ng mga prayle at ng mga iba pa, at kung hindi mangyayaring talunin natin ngayon ang ating mga kaaway, ay sisikat ang isang umaga at mamimitak ang ibang araw, sapagka't nararapat magkaroon ng isang Diyos ng katarungan, at kung hindi magkakagayon, tayo'y magiging mga taong hindi naniniwalang may Diyos. Nabasa ko na ang aklat ni Casal5 at malabis kong dinaramdam na iyon ay kanyang nilagdaan. Isinulat sa akin buhat sa Madrid na ang maykatha ay isang prayle. Hindi nakikilala ni Casal, ni ang Pilipinas, ni ang mga nananahanan doon; bata pa'y nilisan na niya ang Pilipinas, sa Europa nag-aral at noong siya'y bumalik sa Pilipinas, ay tumira siya roon nang maikling panahon lamang - napakaikling panahon ang kanyang pagkakatigil lalong maikli pa kaysa akin - kaya hindi niya maaaring makilalang mabuti ang kalagayan ng mga naninirahan doon. Sa kabilang dako, si Casal ay isang taong mapalad at wala siyang nakabunggong-balikat kundi ang mga mapapalad at mga nakapangyayari, kaya siya'y nasisiyahan na sa mga kalagayang natatagpuan doon, malaki ang kanyang kinikita at hindi naman siya tumitira roon; dahil dito'y bakit siya gagawa ng isang kabaliwan upang ituwid ng daan ang mga duling at ipagtanggol ang mga salanta? Walang 3 Minsan pang ipinahayag ni Rizal ang kanyang damdamin at mga kurukUJro hinggil sa kung papaano ang nararapat gawin sa pag-uusig ng kaligayahan ng Pilipinas, sa pamamagitan ng paggamit ng maltapat, tahasan at karapat-dapat na kaparaanan. 4 Ipinakikilala ang kanyang lubos na pagtitiwala sa mga tadhana ng Diyos at sa kapalaran ng Pilipinas. 5 Tinutukoy si Eduardo P. Casal y Ochoa, na isang mestisong kastila. Ang kanyang aklat ay pinamagatang Cuestiones Filipinas, Estudio Politico Social, Madrid, 1888. Tumutukoy sa mga suliralling pilipino, nguni't laID na sa mga kuru-kurD ng mga sumasakop sa bayan.

-205salang ang mga maglgmg apo niya'y mga Kastila; at maglgmg isang kabaliwan ang makibaka sa ikabubuti ng Pilipinas, gayong ang pag-asa niya'y nakapako sa Espanya. Nagpadala na ako kay Ginoong SchadenbergG ng isang Noli Me Tangere; bagaman ipinadala ko sa pamamagitan ng koreong sertipikado, ay nanganganib akong baka hindi niya matanggap. JOSE RIZAL

)

6 Tinutukoy si Alexander Schadenberg, na tliOO'y isa sa mga may-ari n,g tinatawag ngayong Botika Boie; siya'y isang aleman na malaong nagtira sa Pilipinas at sa pamamagitan niya'y madalas na ipinadadala ni Rizal sa mga "naturalistang" aleman na sina Carlos R. Heller, Adolf Bernard Meyer, at iba pa, ang mga kulisap, ahas at iba pang hayop na nahuhuli ni Rizal sa Dapitan.

Sulat BIg. 64

Hinihintay ang palllgay ni Blumentritt upang mapabuti ang pagpapalaganap ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. Iminungkahi ni Rizal sina Doktor Meyer, Jagor at Czepelack.

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N. W. PIN AKAMAMAHAL NA KAIBIGAN:

Tinanggap ko ang iyong tarhetang pangkoreong1 naglalaman ng iyong pagsang-ayon, gaya rin ng Rebistang Buwanan tungkol sa Silanganan, datapuwa't ang sulat2 na ipinangako mo ay hindi pa durnarating. Inip na inip na ako sa pag-aantay niyon, sapagka't ninanais kong malaman ang iyong palagay upang mapabuti ang pagpapalaganap, at sapagka't binabalak ni Doktor Rost 3 na magpalathala ng tungkol sa bagay na ito sa pahayagan. Si Doktor Rost ay isang masigasig na kasapi ng ating Kapisanan at kinausap na niya tungkol sa mga layon niyon si Doktor Yule4 na sumang-ayon naman sa balak na pagtatag. 5 N akaisip karni ngayon ng isang bagay na lalong mabuti; kinakailangan natin ang isang Aleman, sapagka't maraming sinulat ang mga taga-Alemanya tungkol sa Pilipinas, at bagaman ikaw 1 Wala sa Epistolario ang tarhetang itong pangkoreo. Ang kapahintulutan ay nauukol sa pagtanggap ng panguluhan ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. 2 Tumutukoy sa sulat na hinihintay ni Rizal na magbubuhat kay Blumentritt, na naglalaman ng mga pagbabago at pagdaragdag sa alituntunin ng Kapisanan. 3 Ibig tumulong ni Dr. Rost sa pagpapalaganap at paglalathala ng mga layunin ng Kapisanan. 4 Si Dr. Yule ay isang mananaysay at heograpo. 5 Lupong Tagapatnugot ng Kapisanan.

-206-

-207ay isang Aleman, sa pulitika, gayunma'y isa kang Austriako. Ano ang sasabihin mo sakaling ialok natin ang isang luklukan sa Lupong Patnugutan kay Doktor A. B. Meyer 0 kay Jagor? Sapagka't ikaw ay siyang pangulo ay ipinauubaya namin sa iyo ang pagpapasiya; datapuwa't magiging lalong mabuti sana kung kapuwa sila tutulong bilang mga tauhan ng Patnugutan. Ninanais kong isakastila ang iyong artikulo6 upang maipalathala sa mga pahayagan. Pagkalooban mo ako ng pahintulot tungkol sa bagay na ito. Lihaman mo naman ako. Si Dr. Czepelack7 ay nararapat hiranging kasaping pandangal, gaya ng binalak na natin; maaari siyang maging higit pa sa bagay na iyan; datapuwa't sa kasamaang-palad ay hindi siya makapaglalakbay. Mga kumusta ~ay Gng. Rosa at mga halik sa mga batao

)

Sumasaiyo, RIZAL

6 Tumutukoy sa artikulong sinulat ni BlumentJritt, bHang pagtatanggol sa Noli, sa halip ng salin nito sa aleman, na hindi ipinagpatuloy ang paggawa, alang-alang sa payo ni Rizal. 7 Hindi maaaring maging masikap na kasapi ng Kapisanan ng mga Makapilipino, sapagka't si Dr. Carlos Czepelack ay paralitiko.

Sulat BIg. 65

Pangkat na iminungkahi ni Blumentritt. Mga Lahi't mga purok na nagsasarili. - Dalawang kasapi bawa't bansa. - Sina Doktor Meyer at Kern ay iminungkahi ng Patnugutan ng Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. - Isang liham ng pagtatagubilin para kay Doktor Kern. ~

:f.

37 Chalcot Crescent Primrose Hill, N. W. Londres Ika-6 ng Pebrero, 1889 PINAKAMAMAHAL KONG KAIBIGAN:

Ang mga pansin 0 tungkol sa balangkas ng palatuntunan ay di-mapag-aalinlanganang tumpak at matuwid, l kaya nga bubuo tayo ng isang bagong pangkat na ngangalanang: Mga Lipi at mga Purok na nagsasarili, at dito'y babanggitin natin ang lahat ng mga pinangunguluhan ng Sultan at mga liping nagsasarili (mga Moro, Ita, at iba pa). Gaya rin ng sa heograpya, sa mga panahon, at iba pa; sa unang pangkat ay ibig naming gumawa ng dalawang bahagi: isang nauukol sa pisika at ang isa pa'y sa kasaysayan, sapagka't (sa wari namin) ay hindi nararapat magdaos ng maraming pagpupulong, dahil sa nangangamba kaming baka ikahapo ang mga iyon ng ibang mga kasapi. Bagay sa mga kasaping Aleman, inaakala naming magiging labis na mahirap ang paghirang tuwina ng tigalawang kasapi sa bawa't bansa, sapagka't kung magkakagayon, at maglalagay tayo ng dalawang Aleman (gaya ng tumpak na pagkasabi mo) ay nara1 Nagpasok ng mga pagbabago sa palatuntunan ng Kapisanan ng mga Makapilipino sang-ayon sa mga tagubilin ni Blumentritt.

-208-

-209rapat din tayong humirang ng dalawang Pranses, dalawang Kastila, dalawang Pilipino, at iba pa. Kaya nga, kung wala kang tutol ay lalong minamabuti namin si Doktor A. B. Meyer2 na marami nang sinulat at ipinalathala tungkol sa Pilipinas, at tangi sa rito'y malapit sa iyo ang kanyang tinitirhan at kaibigan mo pa. Ipinamamanhik namin, samakatuwid, na kausapin mo si Doktor Meyer, at sakaling nanayag siyang maging kasangguni, ako, sa aking pagka-kalihim, ay susulat sa kanya. Iminungkahi namin ang dalawang kasaping Aleman sapagka't hindi namin mapasyahan kung sino sa dalawang iyon ang lalong karapat-dapat, kung ang manunuklas ng Berlin 0 ang kasangguni ng Korte ng Dresden, na nag-uukol ng kanyang panahon sa mga agham ng kalikasan. Mabibigyan mo ba ako ng isang liham ng pagtatagubilin na magpapakilala sa akin kay Doktor Kern? 3 H indi ako makapangahas sumulat sa kanya nang di ko pa siya nakikilala. Malaki ang maitutulong ni Doktor Kern sa atin, sapagka't may sinulat na siya tungkol sa wikang tagalog. N agpapasalamat ako ng maraming-marami kay Doktor Czepelack sa pagpapayo niya sa iyo na tanggapin mo ang panguluhan; kung wala ka, kami sana'y naging katawang walang ulo. Sa ngayo'y binabalak lamang naming magpalathala ng ilang polyeto sa panahon ng pagpupulong, 0 kaya'y pagkatapos nito; datapuwa't kung may iba kang palagay ay ipaiilalim namin ang aming palagay sa iyo. Karakarakang tanggapin nina Doktor A. B. Meyer at Kern 4 ang pagkakahirang sa kanila, ay ipalimbag natin ang palatuntunan, sapagka't maraming ginoo ang naghihintay nito. Mga kumusta kay Doktor Rost at kay Ginoong Regidor. 6 Yumayakap sa iyo, Ang iyong kaibigan, RrZAL 2Iniharap ni Rizal ahg mga pangalan nina A. B. Meyer at F. Jag 0 T upang mamili sa dalawang ito; napipili ni Rizal itong huli, na sa ikasisiyang loob ni Rizal ay nayag na tumulong, nguni't hindi upang maging Patnugot. 3 Si Kerna ay il'ang olandes, propesor ng Sanskrito sa Unibersidad ng Leyden at bantog na maka-malayo; nagbigay ng kuru-kuro tungkol sa ilang artikulo ni Rizal sa wikang kastila ("Dalawang Kata-katang Silanganin") at ang mga kuru-kurong iyo'y iniharap sa isang Pandaigdig na kapulungan ng mga Silanganin sa Estokolmo nang 1889. 4 Tinanggap ni Dr. Meyer ang pagiging tagapayo ng Kapisanan, nguni't si Dr. Kern ay tumanggi. 5 Sina Dr. Reinhold Rost at Antonio Ma. Regidor ay kapuwC/ naninirahan sa Londres.

Sulat BIg. 66

Ninanais ipalathala ni Rizal ang Etnograpiya ng Mindanaw m Blumentritt at ang "Pagtatanggol." - Ang Klub Kidlat. :{o

:{o

23 Lusutang Saulnier, Paris Ika-19 ng Marso, 1889 PIN AKAMAMAHAL KO:

N arito ako ngayon sa ParisI at ipagpapatuloy ko pagdaka ang aking mga isinasalin. Sapagka't wala akong panahon upang maipalathala agad ang Morga, ay ipalilimbag ko ang Etnograpiya ng Mindanaw pati ng iyong CCPagtatanggol";2 may kuwalta na ako para sa bagay na ito. Dahil dito'y ipinakikiusap kong padalhan mo ako ng isang sipi ng Mga Sulat ng mga Misyonero} sakaling dalawa ang sipi mo, upang mapunan ko ang mga puwang, sapagka't nangangamba akong baka walang siping makitJ sa AkJatang Pambansa; datapuwa't sakaling iisa lamang ang nasa lyO, ay huwag mo nang ipadala sa akin at baka mawala. Ako na ang bahalang humanap. Ngayo'y nagtatag kami ng isang Klub Kidlat. 4 Ang katutuI liang araw na iniwan ni Rizal ang Londres upang tapusin ang paghahanda ng kapulungan ng mga Mlakapilipino. 2 Tinutukoy ang "Etnoguafia" ng Mindanaw na ginawa ni Blumentritt, gayundin ang "Pagtatanggol sa Noli." 3 Hindi malaman kung alin sa "Mga Sulat ng mga Misyonero" ang tinutukoy. Sa sulat bIg. 243 ng Epistolario, bilang kasagutan dito ni Blumentritt, ay binabanggit ang mga aklat ng mga hesuwita. Ipinangako ni Blumentritt na ipadala ang isa sa mga ito kay Rizal, bagay na ipinalalagay na siyang "Mga sulat ng mga M:isyonero ng Compania de Jesus". 4 Itinatag ang "Klub Kidlat" sa layong tanggapin ang mga pilipinong magsisipanood ng Tanghalan. Ang Klub na ito'y walang kinalaman sa "Indws Bravos" na itinatag din nang panahon ng naturang Tanghalan.

-210-

- 2.11ran nito sa kastila ay "relampago," at ito ang ipinangalan, sapagka't ang klub na ito'y mabubuhay lamang sa panahon ng Tanghalan. 6 Ito'y inisip lamang namin at ginawa sa loob ng isang oras; mawawala rin ito na parang isang kidlat. Sapagka't ako'y totoong pinawisan, nagsalita at sumulat ng marami ngayon, ay ipahintulot mong wakasan ko rito ang sulat na ito at batiin ka ng magandang gabi. Hinahagkan ko ang mga bata, lalung-lalo na ang aking maliit na kaibigang babae. Sumasaiyo, RIZAL

}

5 Ang Tanghalan ay binuksan nang buwan ng Mayo, 1889.

Sulat BIg. 67

N aghandog ng isang mantel kay Rizal si Ginang Rosa ni Blumentritt. - Gagawil! ni Rizal ang busto ni Blumentritt. - Isang kabaliwang ilarawan ang mga kastila na para parang mga anghel. :{.

:{.

23 Lusutang Saulnier, Paris Ika-28 ng Marso, 1889 MINAMAHAL NA KAlBIGAN:

Kahapon ko lamang tinanggap ang iyong mahalagang sulat1 pati ng handog ng iyong butihing maybahay. Makaitlo, 0 sa lalong tumpak na sabi'y makaapat nang dumaan ako sa "Canal de la Mancha," sapagka't ang aking mga pagyayao't dito'y nakapag路 pagusot sa aking mga bagay-bagay, mga sulat, at iba pa. Salamat! Maraming-maraming salamat! Ilalagay ko ang mantel sa ilalirn ng aking ilawan upang magunita ko ang minamahal na ginang Blumentritt, kapag ako'y gumagawa kung gabi. Sa kasawiang palad ay naiwan sa Londres ang larawang yari sa "aenarela" ni Doktor Czepelack,2 palibhasa'y binabalak kong bumalik doon, kung hindi gayon ay taglay ko sana rito ang aking museo bohemia! Kung minamarapat mong pahiramin ako ng iba't ibang larawan mo, ay gagawin ko ang iyong busto,3 na maaaring dito na 1 Ang sulat na ito'y wala sa mga lumabas as Epistolario. Ang handog ng asawa ni Blumentritt ay isang takip sa maliit na mesa, na hinabi sa Alemanya. 2 Tinutukoy ang kuwadrong ipininta at inihandog ni Dr. Czepe1ack. 3 Humihingi siya ng mga larawan upang gawing parisan ng busto ni Blumentritt na binabalak niyang gawin upang ihandog dito. Pogkaraan ng ilang araw ay tinanggap niya ang mga nasabing larawan.

-212 -

-213iluto; ang mga larawan ay kinakailangang may iba't ibang tayo; isasauli ko rin sa iyo; ang mga larawan mong nasa akin ay iniwan ko sa bahay. Paunlakan mo ang hinihingi kong ito upang magkaroon ka ng isang alaala ng aking sining, sapagka't hindi natin nalalaman kung ano ang mangyayari sa atin. N ag-uurong sulong ako kung susulat ako 0 hindi kay Desenganos. 4 Rindt' ako napopoot sa lahat ng mga Kastila; sa aking akda ay maraming Kastilang mahal na asal at mararangal, gaya ng Gobernador Heneral, tinyente Guevara at si Don Tiburcio na rin. 6 May mga Indiyo ring masasama at lalo pang masasama kaysa maraming Kastila. Ninanais ng aking mga kaaway na ilarawan ko ang mga Kastiia na pawang mga anghel, at ang mga Pilipino'y pawa namang mga hangal, nang walang pagtatangitangi. Ito'y hindi lamang kabaliwan, kundi isa rin namang panggagaya sa mga manunulat na Kastiia at ito'y hindi ko magagawa. May mga taong walang minamasarap kundi mamintas (0 magmalabiga) datapuV(a't nangagngingitngit kapag nakaririnig ng katotohanan. 6 Dahil sa pagbabago ng panahon ay nagkasakit ako. Maraming-maraming salamat sa butihing maybahay mentritt.

ill

Blu-

Niyayakap kita. Sumasaiyo, RIZAL

4 Tinutukoy si Wenceslao E. Retana, na siyang gurnagamit ng sagisag na Desengaiios. . . 5Ipinaliwanag ni Rizal na si Retana ay walaIllg katuwlran sa pagsasabmg siya (si Rizal) ay nagpakalupit sa lahat ng mga kastila. Ang. paJiwanag na ito ni Rizal ay kinilala ni Retana pagkatapos na kanyang sulatin ang Talambubay ni Rizal. 6 Hindi lamang tumutukoy kay Retana kundi gayundin kay Pablo Feced (Quitoquiap) at iba pang kastilang nagsisulat at nagsalita ng masama laban sa mga pilipino .

Sulat BIg. 68

Ang kahanga-hangang Pagtatanggol ni Blumentritt ay isinalin ni RiZ:il. - Kung hindi natalos ang aming mga tinitiis, ay sapagka't wala kaming isang Las Casas. - Ang mga patotoo na ang mga Indiyo'y inapi, inalipin, at hanggang sa ipagbili at pinagbitay ay matatagpuan kina De los Rios, Argensola, Gaspar de San Agustin. - Ang lahat ng Quioquiap ay hindi nagkakahalaga ng kalahating Blumentritt. Umurong ka sa labanan!

) MIN AMAHAL

18 Daang Rochechonart Ika-lO ng Abril, 1889

N A KAIBlGAN:

Hindi ko ninais na sagutin ang iyong mga magiliwing sulat/ na matagal ko nang tinanggap, hanggang hindi ko natatapos ang pagsasalin ng iyong kahanga-hangang PagtatanggoP Ipinadadala ko ngayon sa iyo upang mabasa mo uli. Sa ilang bahagi ay malaya ang pagkakasalin, datapuwa't sa kabuuan ay sinunod kong mahigpit ang kahulugan ng isinalin. Hindi ko nasakyang mabuti ang dalawa 0 tatlong salita gay a ng Gauner, at iba pa (malikot, magnanakaw) sapagka't wala akong talatinigan. Sumulat ako ng dalawang paliwanag 0 tala sa akda. 3 Kami ma'y nagdanas din ng di-kawasang mga hirap at mga kalupitan, at kung bagaman hindi gaanong napagkilala ang mga iyon gay a ng mga tiniis ng mga Indiyong Amerikano, ay sapagka't hindi 1 Tumutukoy si Rizal sa mga sulat; nguni't sa Eplstolario ay iisang sulat ni Blumentritt, na may bIg. 243, noong ika-19 ng Marso, 1889 ang siya Iamang narOTOon. 2 Pagtatanggol sa Noli. 3 M,ga Tala 0 paliwanag sa pagtatanggol sa Noli.

-214-

-215kami nagkaroon ng isang Las Casas:" Ang mga patotoo ng mga kalupitang ginawa sa mga Indiyo ay nabasa ko sa mga katha nina Fernando de los Rios Coronel, Gaspar de S. Agustin, at Argensola, at iba pa;6 sapagka't gaya ng sinasabi ni Gaspar de S. Agustin, ang mga Indiyo ay pinagmalupitan at inalipin, at kadalasa'y ipinagbili at binitay at iba pa, ng mga prayle. Ang katangian ng mga prayle ay nababatay sa pagkakapagtanggol nila sa amin laban sa mga Kastila, sapagka't ang mga Indiyo'y tumatanggi nang magkristiyano, nang mamalas nilang an~ mga nagkristiyano ay pinahihirapan at ginagawan ng di mabuti. 6 Totoo ngang naging mga tagatangkilik sila, nguni't kung iyon ay sanhi sa udyok ng wagas na pag-ibig sa kapuwa 0 kaya'y dahil sa ibang hangarin, ay ibang usapan na ito; datapuwa't hindi nila naiwasan ang pag-unti ng mga tao sa Pilipinas: "nalilipol ang mga Indiyong tubo roon dahil sa pinagmamalupitan sila" gaya ng isinasaad ng liham ni Felipe II. Ipinamamarali nang gayon na lamang ng mga prayle ang kanilang pagkakapagtanggol na ito; nguni't kung hindi nila ginawa aug gayon, ay napawi disin ang kristiyanismo sa Pilipinas. 4 Si Bartolome de las Casas ay isang taga-Sevilla at "seglar" na nagtira sa Pulo ng Sto. Domingo, nang mga unang panahon ng Dantaong XVI, at doo'y naging enoo~eTO siya. Nang 1510 ay naging pare siya; pagkatapos ay nagbalik sa Espanya at doo'y ipinagtanggol niya ang mga tuba sa Kapuluang ito laban sa mga kalabisan ng mga kastila. Nagparing dominiko, at nagtungo sa Amerika, at doon, bilang obispo ng Chispa, ay napabantog sa mahigpilt: na pagtatanggol na ginawa sa mga indiyo. Sumulat ng maraming aklat, na nang mangalathaIa na'y binago at pinalitan ng "censura," upang maiakma sa mga ka路 pakanan ng ilang pinuno ng pangasiwaan. Sinasabing siya ang lalong mahigpit na tagapagsanggplang ng mga indiyo, gaya rin naman ng pagiging mahigpit na tagatuligsa ng mga kastila. Si P. Salazar, unang obispo sa Pilipinas, ay nahulog at namulat sa kanyang paaralan. 5 Si Fernando (Hiernando) de los Rios Coronel, na nang huli'y nagpare, ay nagpadala sa Hari ng kanyang "M.emorial y Relacion para S. M.;" Madrid, 1621. Ang akdang ito'y isinalin ni Theveno. Tingnan din naman ang talang 1 ng patnugot ng Epistolario sa sulat na ito. Si Gaspar de San Agustin ay isang prayleng agustino, ang akda ng paring ito'y ang "Conquista de las Islas Filipinas"; ang bagyo, sa pamamagitan ng sandata ni G. Felipe Segundo, ang Mabait, at ang "espiritual" ng mga relihiyo50 ng orden ni S. Agustin, Madrid, 1698. TUD'gkol kay Argensola 0 Bartolome LeonBlrdo de Argensola, hindi malayong ang tinutukoy ni Rizal ay ang akda nitong pinamagatang "Historia de la Conquista de las Molucas", Madrid, 1609. Hindi mapag-aalinlanganang maraming akdang nabasa si Rizal tungkol sa Pilipinas, lalung-lalo na sa panahong itong ginagawa niya ang mga paliwanag o mga tala sa akda ni Morga. Kung babasahin ang mga paliwanag na ito'y mapagkikiIala ang mga maykatha at ang akdang sinangguni ni Rizal. 6 Si Rizal ay nanghahawak sa makasaysayang pangyayaring binabanggit ng marami na, sa panahon qg panunuklas dito ng mga kastiIa, ang mga tubo sa Kapuluan ay tumatangging maging binyagan dahil sa mara~ing paghihirap at mga kalabisan.g ginagawa sa kanila ng mga manunuklas; kaya't gayon na lamang ang pangyayari na sa Korte ng Sevilla, nang pag-usapan ang suliranin ng kung papaano mapagiging binyagan ang mga tuba rito, kung sa pamamagitan ng lakas at ng sandata 0 hindi, ay nagkaroon ng mahihigpit at maiinit na pagtatalo.

-216Ang lathalain mo laban kay QuioqUz'ap 7 ay totoong naibigan ko at ng mga kababayang tumitira rito. Datapuwa't inaakala kong iyo'y napakabuti para sa isang Quioquiap at siya'y hindi karapatdapat sa gayon. Kung ang kaibigan kong si Felipe del Pans ay hindi namamali, si Quioquz'ap ay kapatid na lalaki ng naging gobernador Feced y Temperado,9 maykatha ng Manual de GobernadorsÂŁlyo. Ang mga sinulat ni Quioquiap ay nakasisilaw, angkop na angkop upang bumulag sa mga mata ng mga 'Vvalang rnuwang sapagka't siya'y gumagamit ng rnga salitang rnatutunog, datapuwa't sa ilalirn ay walang katuturan; kung rnagkaminsan ay mga kabaliwan tuloy ang naisusulat. Naniniwala akong nararapat kang rnagpahinga upang huwag kang maging masindakin. Sinabi ko na sa iyong ang larangan ng pulitika ay labis na nakapapaso; rnaaaring ang rnakuha rno roon ay lagnat. May panahon ka pa upang urnurong sa pakikipagbaka, sapagka't kung rnawawala ka ay napakalaking kawalan sa daigdig, lalo't higit sa Pilipinas. Ang lalong mabuti'y manahimik kang gaya ng dati at pag-ingatan rno ang iyong katawan sapagka't lahat man ng Quz'oquiap ng Espanya ay hindi rnagbubunga ng kahit kalahating Blumentritt. Ang ginagawa ko ay ang surnusunod: hindi ako nakikipagbaka nang dibdiban sa ganyang rnga tao, sapagka't kinakailangan ko ang aking lakas :It talino para sa lalong rnakabuluhang layunin; sa pakikipagbaka ay wala akong rnahihita kundi yagit at kaipala'y isang bagay na lalo pang kasuklarn-suklam. Ang aking panahon at ang aking buhay ay aking gagarnitin, hindi upang pasinungalingan ang rnga karnalian ni Quioquiap at ng mga kauri niya; palibhasa walang kabuluhan ang gayong pagpapagod; nananalig akong sila'y hindi napakahangal, ni napakabulag, datapuwa't sila ang tinatagurian 7 Si Quioquiap 0 Pablo Fece.d ay isang mamamahayag na kastila, mapanghamak sa bayan, at nag-iwan ng malungkot na pangalan sa mga pilipino dahil sa kanyang mga sinulat, at lalung-Ialo na k any a n g Esbozos y Finalidades Ang tinutukoy na artikulo ni Blumentritt ay ang may pamagat na "Si Quioquiap, ayon sa isang Propesor na taga-Bohemia", na inilathala sa La Solidaridad nang ika-31 ng Marso, 1889. S Si Juan Felipe del Pan ay isang novelista, mamamahayag, patnugot ng "Oceania Espanola", isang pahayagang pinal ala bas sa Maynila. Isa siyang ganap na makapilipino, ama ng abogadong si G. Rafael del Pan na hinirang na isa sa mga kinatawan ng Pamahalaang Naghihimagsik, upang lakarin sa Estados Unidos na ki:alanin ang Republika Pilipina. 9 Si Jose Feced y Temprado (kapatid ni Pablo) ay siyang may-akda ng "Manual ng Gobernadorsilyo sa pagtuPad ng kanilang tungkuling panghukuman at paggawa ng mga kasulatan panuntunan ng mga mangangalakal sa Pilipinas, 1S67".

-217mong mga manunulat na may mabutz' 0 masamang hangarin . .. 10 Ako'y nagsisikap at umaasa! Ang may-akda ng NoH Me Tangere ay naging mapangambahin ngayon. Ang kaibigang Luna'y11 ginawan ng mga pintor na Kastila ng isang masamang biro. Ninais niyang itanghal ang pinakamabubuting kuwadro niya sa Tanghalan, pinagkalooban siya ng pahintulot ng Senado, nakahanda siyang bumayad ng gugol sa pagpapadala at ng lahat ng iba pang gugulin, datapuwa't ang lupon ng mga artistang Kastila ay tumangging ipatanghal ang mga iyon sanhi sa mga kadahilanang walang pinagbabatayan, gaya ng in aamin ng nasabing lupon na rin. Sa katagang sabi, ayaw nila sapagka't ayaw sila. Ngayon, may katwiran ba ako 0 wala? At ikaw, hindi ba't may matwid ka rin? Si Luna ay lagi nang naging maka-Kastila; kailanmaZy hindi niya ninais puminta ng anumang bagay na laban sa mga Kastila; ang kanyang kuwadrong Ang Espanya at ang Pz'lÂŁpinas ay nagtatanghal ng Pilipinas na lumalakad na patungo sa templo ng kaluwalhatian, at inaakay ng Espanya; ngayo'y na utubigan siya, hindi malaman kung ano ang iisipin 0 kung ano abg sasabihin. Kaming lahat na naririto ay may palagay na ang lahat nang ito ay hindi iba kundi inggit at pananaghili ng mga artista. Mga kumusta, JOSE RIZAL

M,ga manunulat na pinakikilos ng pailalim na hangad. ang bantog na pintor na pilipino, may gawa ng "Spola:rium", na namatay noong Disyembre 7, 1899 sa Hongkong, sa isang kamatayang sa malas ay hindi karaniwan. Namatay siya pagkatapos ng marahas na pagkamatay ng kanyang kapatid na si Antonio Luna, nang ika-5 ng Hunyo, 1899, ang dakilang Heneral na pilipinong pataksil na pinatay sa Kabanatuan, Nuweba Esiha. 10

11 Tinutukoy

Sulat Big. 69

Pagpapaliban ng Pandaigdig na Kapulungan ng mga Makapilipino sa Paris. - Inaanyayahan ni Rizal si Blumentritt sa Tanghalan. Isang kapulungan ng pagkakaibigan. - Da'pat garnitin ni Blumentritt ang sulat ni Maneng. - Ang mga isinasaad sa nasabing sulat ay ipinalal~thala ni Doktor Joest sa KoLner Zettung.

Otd Du Primtemps 89 Daang Victoire, Paris Ika-23 ng Abril, 1889 MAHAL NA KAIBIGAN:

Malaon nang tinanggap ko ang iyong mahahalagang larawan, l datapuwa't hangga ngayon ay hindi ko pa nasisimulang gawin ang iyong busto. Pinasasalamatan kita sa larawang ipinagkaloob mo sa akin. Paririto si Doktor A. B. Meyer2 sa mga huling araw ng Mayo; inaakala kong ito'y masasabi ko sa iyo, sapagka't ikaw ay kaibigan niya, isang kaibigang matalik. Datapuwa't si Doktor R. Rost3 ay darating dito sa Agosto, at dahil sa bagay na ito'y nangangamba akong hindi natin mairaos ang ating kauna-unahang pagpapanayam dito. Sapagka't ang pamahalaang Pranses ay nagtakda ng bilang ng mga panayam na pandaigdig, ay inaakala 1 Mga larawan ni BIUlTl.e1ltritt na hiningi ni Rizal upang gamiting parisan ng bustong binabalak niyanggawin. 2 Si Dr. Meyer ay pasasa Paris dahil sa Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino. 3 Si Dr. Rost, na isa rin sa mga kasangguni ng Kapisanan ng mga mskapilipino.

-218-

-219kong kinakailangan naring ipagpaliban ang pagdaraos ng sa atin. 4 Datapuwa't gayunman ay nararapat kang parito upang manood man Iamang ng Tanghalan;5 isulat mo sa akin kung kailan ka darating upang matupad ko ang aking pangako. Maaari tayong tumirang magkasama sa otel ding ito na pag-aari ng isang maganak na taga-Stuttgart, malinis at main am, nasa pusod ng Paris, malapit sa mga malalaking pasyalan. Maidaraos nating dalaw.l rito ang ating pulong, isang pulong ng magkaibigan; kinakailangan tayong maghintay ng isang Ialong mabuting pagkakataon, kapag ang kapisanan ay nagkaroon na ng lalong malaking kahalagahan. Mga apat 0 limang araw bago ka durnating ay sulatan mo ako; tiyak na may mabuting kahihinatnan ang ating pagkikita; huwag mong limutin, samakatuwid, na isulat sa akin kung kailan ka darating. Darating dito si T. Pardo de Tavera6 sa mga unang araw ng Mayo; isasama niya ang kanyang kaanak. Tinanggap ko ang iyong sulat nang ika-14 ng Abril na ipinakidala sa kaibigang F. P. de Tavera. 7 Hindi sasalang mapapakinabangan mo ang Iiham ng aking bayaw;8 ipinadala ko iyon kay Doktor Joest9 upang magamit niya sa pagsulat sa K. C. Ang lahat ng sinasabi sa sulat na iyon ay walang salang siyang tunay na katotohanan, sapagka't pinagba4 ffindi lamang iniurong ang pagdaraos ng kapulungan ng Kapisanan, kundi sanhi sa rnararning kadahilanan ay hindi na nairaos. 5 Ang Tanghalan sa Paris ay binuksan nang buwan ng Mayo ng taong 1889. Sa loob ng panahon ng Tanghalan ay nagkatipon sa Paris ang rnaJrarning kabataang pilipino at nagsipagtatag ng "Klub Kidlat" at ng Klub ng "Indios Bravos." Ang pangalang "Indios Bravos" ay nagbuhat sa isang pangkat ng rnga matatapang na indiyong pinamumunuan ni Buffalo Bill. na nagsipanggaling sa Arnerika bilang bahagi ng mga itinanghal ng bansang iyon. 6 Tinutukoy si Trinidad Herrnenegildo Pardo de Tavera, na kasama ng kanyang mga kaanak na dumating buhat sa Pilipinas, na patalilis 0 lihim sa mga rnaykapangyarihang kastila. 7 Binabanggit si Felix Pardo de Tavera, bantog na eskultor at kapatid ni Trinidad H. PaJrdo de Tavera, na nagtamo ng rnedalyang ginto at dakilang gantirnpala sa rnga tanghalang pandaigdig. Matagal na nalgtira sa Paris, at pagkatapos ay lumipat sa Buenos Aires, Arhentina, Tirnog ng Arnerika. Siya'y doktor din narnan sa "rnedicina" (LLR). S'iya ang may gawa ng rnararning pambansang bantayog sa bansang nabanggit. Surnali rin naman sa timpalak na binuksan dito ukol sa pambansang bantayog kay Rizal, na binalak ni G. Pascual H. Poblete nang 1101 (JPB). 8 S'ulat ng kanyang bayaw na si M. T. Hidalgo, tungkol sa pagkakapatapOIIl nito sa Tagbilaran, Bohol, nang watang anurnang paglilitis ni sakdal, sa loob fig panahon ng parnarnahala ni Heneral Wey:er. Ang swat na itoy siniping kasunod na kasunod ng sulat na dito'y tinutukoy. 9 Si Dr. W. Joest, isang alemang bantog at pantas sa Heogtrapiya, propesor sa Unibersidad ng Berlin, na maminsan-rninsa'y surnusulat ng mga pangkasalukuyang artikulong ukol sa politika sa Kolner Zeitung, isang pahayagan sa Cologne.

-220walan ko ang aking kaanak na magpadala sa akin ng mga balitang hindi naaayon sa katotohanan. Ipinadala ko ang sulat-kamay sa Barselona upang limbagin. 10 Maraming kulang sa Aklatang naririto; pinanghihinayangan ko ang Museo Britaniko. Babalik ako sa Londres, sapagka't doon ay maaaring makagawa; datapuwa't ako'y titigil dito hanggang matapos ang Tanghalan, kaya magkakaroon ka ng mahabang panahon upang makapagpasiya. Hihintayin kita hanggang sa kahulihulihang araw: tibayan mo nga ang iyong loob! Hindi ako nag路 tatalusira sa aking pangako! Mga kumusta sa mga bata at matatanda. Ang tapat mong kaibigan, RIZAL

Naito ang naturang sulat:

GINOONG JOSE RrZAL:

}

Bohol, T agbilaran Ika-1 ng Pebrero, 1889

MINAMAHAL KONG KAPATID:

Ikalima na ito ng mga sulat na ipinadala ko sa iyo: dalawa noong Oktubre ng taong nakaraan, isa noong Nobyembre 0 Disyembreng sumunod at isa pa noong unang araw ng Enero ng taong ito. Wala pang pasyang ipinananaog hinggil sa aking katayuan. Sakaling may dumating mang nauukol sa akin, marahil ay pinigil iyon at ang dulo'y hindi tutupdin iyon, gay a ng madalas gawin. Kanais-nais na sakaling makatamo ka ng isang utos ng hari na nagpapabalik sa akin sa ating tahanan, ay magkaroon ito ng buntot na sabing ganapz'n agad, bagaman dapat na lz'wanagz'n ang mga pangyayaring pz'1lJtlgbatayan ng pasz'ya, at ihabilin ang pagpapatupad nito sa Ginoong Gobernador ng Laguna na si ginoong Juan Mompeon 0 ibang taong walang kinikilingan, at anuman ang kahz'natnan ay z'pagbz'gay-alam ang natuk1asan sa Hukumang kz'nauukulan upang maparusahan ang nanz'rang purz' 0 mga nanz'10 Tumutukoy sa isang sulat-kamay na pinamagatang "Notas a un codigo Chino de la Edad Media", katulong sina Dr. Meyer at BlumeIJJtritt, na ayon dito sa huJi'y inilathala sa La Solidarida.d. n~ ika..30 ng Abril, 1889.

-221rang puri at ang mga nagsumbong ng kabulaanan. Sapagka't ang sumbong na iyan ay lubos na kasinungalingan, wala ni katiting na katotohanan, at gawa-gawa lamang ng Sindiko na si Francisco Gobeas, ng tinyente ng Guwardiya Sibil ng Kalamba na si Ginoong Juan N. Lopez at ni Panong (Cipriano Rubio) na kakamping lubos ng asiyenda at sumama ang loob sa akin sapagka't ako ang gumawa ng mga pagsisiyasat laban sa kanyang anak na si Isidro, na kasama ni Kulas, na anak ni Pinquit at ng isa pa ay nasangkot sa kasalanang panghaharang at pagpatay ng tao na nangyari sa nayon ng San Cristobal, sakop ng Kalamba. Sang-ayon sa isinulat ng mga taong taga-Kalamba, ang nasabing tinyente Lopez ay gumagawa ng maraming pagmamalabis. Kabilang sa mga ito ay ang pagpapadakip tuwing umaga ng ilang tao upang papaglinisin sa kuwartel at sa kanyang bahay, at pagawin ng ilang gawain sa kanya ring bahay, at pagkatapos ng mga ito ay saka pa lamang sila pinalalaya. Noong nakaraang Disyembre, sa pagdadahilang naghahanap ng mga sandatang ipinagbabawal, ay hinalughog ang bahay ni Kapitang Matias Belarmino, binasa ang mga aklat ng mga pagkakautang at mga sulat nito, at nang walang natagpuang sandata, ay dinala siya sa kuwartel at pinigil dito ng ilang oras; at pagkatapos, sa makapasong init ng araw, lakad at hindi pinahintulutang sumakay sa kabayo 0 karomata, ay inihatid ng ilang guwardiya sa nayon ng Sipit, sapagka't sa nayong ito naroroon ang bukid ni Belarmino, at nang wala rin silang matagpuang anumang sandata, ay ibinalik siya sa bayan at saka lamang pinawalan. Si Panong at ang tinyenteng iyan, matapos na mamaraling sila raw, katulong ng Sindiko, ang nagsikap na ako'y ipatapon, ay namamarali rin ngayon, lalunglalo na ang nauna, na sisikapin nilang maipatapon din si Neneng sa Holo at ipasamsam ang ating mga pag-aari; tala gang han gal sila! Kalaban siya ng sugal, datapuwa't pinahihintulutan ito kung siya'y sinusuhulan. Hinihintay ko rito si Neneng sa ika-25 0 27 ng kasalukuyan, sapagka't isinulat sa aking siya raw ay pariritong kasama sina Alfredo at Adela. Sa Kalamba ay makalawang dumalaw ang kolera, datapuwa't salamat sa Diyos at walang sinumang nasawi sa kaanak natin; maraming namatay sa Kanluran, ang maybahay ni kabesang Salio ay namatay. Kung ang opisyal na iyan ay mananatiling mahabang panahon sa Kalamba, ay maraming kapinsalaan ang mahihintay! Bilang balitang maaaring ipaningit ay sinasabi ko sa iyo na sa buong lalawigan ng Batangan J

-212~

at sa ibang bayan sa dakong timog ng Laguna, sa isang takdang araw ng taon ay inilalabas ng mga kura at ipinagpuprusisiyon ang santong pintakasi, ang Birhen 0 ibang santong may katanyagan, at inililibot sa mga nayon, kasama ng kasalukuyang Huwes ng Pulis, 0 ng unang tinyente at ng mga tininti ng nayon, at sa bawa't nayon ay tumitigil ng lima hanggang walong araw; sa loob ng mga araw na ito'y walang sinumang makakaharap ng kanilang gawain, sapagka't itinuturing na mga araw ng pista at doo'y nagsusugal ng monte bukod sa ibang mga pagmamalabis. Nililikom ang lahat ng kuwaltang maaaring makuha sa pamamagitan ng limos; sa ilang nayon ay nakalilikom hanggang isang daan 0 dalawang daang piso at hlgit pa; upang mahimok ang mga tao ay naparoroon ang kura na siyang nagpapayong magbigay ng limos, sapagka't kung hindi gayon ang gagawin, ang santo 0 mga santo ay iaalis agad. Sinasabi ring kung ang mga ito'y magtatagal doon ay makaaasa silang magiging masagana ang ani, at hindi magkakaroon ng anumang uri ng salot. Kapag isinasagot ng mga tao na ang kanilang kuwalta'y inilalaan sa pagbabayad ng buwis sa pamahalaan, ang itinutugon ng kura'y kung matupad na an katungkulan sa Diyos, ay ang tao'y wala nang nararapat alalahaning iba; kalabisan nang sabihing ang lahat ng kuwaltang iyan ay tuwirang pumapasok sa bulsa ng kura. Dumarating ang panahon ng paniningil ng buwis, ang kabisa'y dumudulog sa bahay ng namumuwisan at ito'y nadaratnang walang kuwalta ni upang maibili ng pagkain, at dito nagbubuhat ang mga labi; at nararapat isaalang-alang na ang kabisa 0 puno ay hinihingan pa rin ng dagdag na limos para sa mga santo. Noong panahon ng mga balang at ito'y nasaksihan noong ikalawang tao ong lumipas at noong taong nagdaan, ang mga kura ay nagbubusa ng mga eskomunyon at mga exorcism os laban sa mga balang at kanilang binasbasan ang mga tubuhan at ibang taniman; 4 o 5 piso sa bawa't eskomunyon, eksorsismo 0 bendisyon; datapuwa't palibhasa'y nakita pagkatapos ng mga tao na sa halip na malipol, ay nag-iibayo ang dami ng mga balang, marami sa kanila ang tumangging magbayad, bagay na ikinagalit ng mga kura; ginamit ng mga tao ang likas na kaparaanan sa paglipol at napuksa ang mga balang. Sa lalawigan ng Batangan ay tinatabangan na ang mga tao sa pista ng mga "Bulaklak ng Mayo", na nagiging isang salot sa kaunting natitipon ng marami, sapagka't arawaraw sa naturang buwan na kinakailangang mag-alay ng bulak-

-223lak sa Birhen, mga 12 hanggang 16 na dalaga'y pinipilit na magbayad sa kura ng 5 0 6 na piso, bukod pa sa ibinibigay ng kanilang kapisanan, na ang kura rin ang nagtatag at pinangunguluhan ng isang kapitana, para sa mga misa solemne, mga dupikal ng mga batingaw, mga bendisyon, mga pangangaral, at maraming iba pa; sa kabuuan, sa buong buwan ng Mayo ay nakatitipon ang kura ng buhat sa isang libo hanggang dalawang libong piso. Ang mga gurong lalaki't babae naman sa mababang paaralan, sa utos ng kura at upang sila nama'y kalugdan ng kura, na siya nilang tagasiyasat, ay gumagawa ng pagpapalaganap, pumapanhik sa bahay-bahay at nag-uud yok sa mga ama ng magaanak na ipagpatuloy nang buong kataimtiman ang gayong kaugaliang napakabanal, na lubhang ikinalulugod ng Ina ng Diyos; kaya ang gayong nakagawian ay muling natatag, at tingnan nJ. lamang kung gaano ang naging pagsusumakit ng mga guro, na ang gurong lalaki at gurong babae sa Tanawan, na sina Ginoong Simplicio Avelino at Donya Benita Laurel at iba pang guro ng ibang mga bayan ay gumamit ng kanilang lakas sa mga magulang ng mga batang n~ngag-aaral, upang ang kanilang mga anak na babae'y mag-abuloy sa pista, at ang mga ito'y pinapanghikayat pa sa iba upang magsipag-abuloy rin. Ang mg~ gurong ito, sa katunayan, ay napipilit na gumawa ng gayon, upang ang kanilang tagasiyasat ay magpadala ng ulat na pumupuri sa kanila kahit na ito'y maging laban sa katotohanan, at upang huwag silang matiwalag sa kanilang katungkulan 0 mga hanapbuhay, na ipinagkaloob sa kanila ng kura at sa tulong nila ay pinagkakakitaan din ng malaki ng kura, bagaman nakasisira sa kanilang sarili at pangunahing tungkulin; sapagka't sila'y gumaganap ng pagkapiskal ng simbahan, nagtatawag ng mga ikakasal sa mga araw ng pista at nangag-aayos ng mga ikinakasal, bukod sa mga tagasulat pa sila ng simbahan; aywan ko kung paano pa nila nagagampanan ang kanilang tungkulin sa pagtuturo; ang kinahihinatnan nito'y ang mga bata sa paaralan ay nagiging walang kamuwangmuwang sa mga bagay na dapat nilang malaman; datapuwa't walang kailangan iyon: bahala na ang kura sa pagbibigay ng mabuting ulat tungkol sa kanila, at dahil dito'y pagkakalooban sila ng Pamahalaan ng katibayan ng pagka-kabalyero, gaya ng ginawa sa nasabing gurong Avelino, na bagaman ang mga tinuturuan niya'y lubhang mahihina sa Kastila, ay nagtamo rin siya ng karangalang kabalyero. Kinakailangang sabihin sa Patnugutang Sibil

-224ng Kapuluan na ipagbawal sa mga guro ang paggampan ng mg,l gayong gawain 0 sila'y pigilin sa tungkulin kapag hindi sumunod; at kailangang alisin sa mga kura ang tungkuling pagkatagasuri, na nararapat ipagkaloob sa Gobernadorsilyo. Araw-araw ay tumataas ang mga bayad na sinisingil ng parokya. Noong una, para sa isang kasal na walang gara ay apat na piso ang ibinabayad; ngayon, sa mga lalawigang iyon at marahil sa marami pang ibang lalawigan sa kapuluan, ang sinisingil ay pitong piso; dati-rati, ang isang libing na yano ay piso at apat na sikapat, ngayon ay apat na piso; sa ganitong paraan ay mamumulubi ang mga bayan at hindi makabayad ng mga buwis sa pamahalaan; sa binyag ay tatlong sikapat at 10 kuwalta bawa't ulo. Nararapat ding magsulit tungkol sa ating mga Gobernadorsilyo: ang sarilinang paglilingkod na 15 araw bawa't isang tao, ay pinababayaran ng kuwalta, ang ilan ay pinagbabayad ng dalawang pi so at ang iba ay 2 piso at 4 na sikapat para sa lahat ng 15 araw na iyon, at sakaling ninanais ng isang taong magbayad ng arawan, ang sinisingil ay 2 sikapat isang araw 0 kaya'y isang sikapat at 18 kuwalta; dahil dito, ang ilan sa mga lansangan ay hindi na maraanan at ang iba'y lalo pang masasama, bahala nang mag-ayos sa mga iyon sa kanilang kapanahunan at ayon sa kanilang masumpungan, ang araw at ang ulan; sa ganitong paraan ay maipaliliwanag ang paglalabanang nasasaksihan upang manalo sa pagbobotohan sa panahon ng halalan, at sa bagay na ito'y ginugugol ang lahat ng natitipid. Kinakailangang paalingawngawin ito nang malakas, na nakasisira ng mabuting kaugalian ng mga taong may tungkuling mangalaga sa kagandahang asal, katarungan at katuwiran ng mga mamamayan. Lalong mabuti pang ali sin na ang nabanggit na paglilingkod na sarilinan at ang bawa't taong bumubuwis ay pagbayarin ng isang karagdagang piso 路at .:; na sikapat sa buwis, na tatawaging pangmunisipiyo, at ang mga paggawa ay ipagawa sa pamamagitan ng subasta. Sikapin mong ito'y makaabot sa Patnugutang sibil upang maimungkahi ang gayon. Bagay sa mga pagmamalabis, na sa mga pulong ito ng Bisaya ay ginagawa ng mga kura, ay saka ko na isusulit sa iyo sa ibang sulat. Kung ninanais mong sumulat sa akin, lalong mabuting ang nakapinid na sobre na kinasusulatan ng aking tirahan ay ipaloob mo sa ibang sobre na ipadadala kay Victor Biunas, katulong sa botika oi Ginoong Anacleto del Rosario, Binundo, San Fernando.

-225Doon din sa botikang iyon tumitira ang taong nabanggit at siya na ang rnagpapadala sa akin ng sulat. Naniniwala akong ang rnga sulat na nanggagaling diyan para sa amin ay hinaharang. Sulatan rno ako kung ana ang pinag-uusapan diyan tungkol sa Pilipinas, tungkol sa pagbabaha-bahagi ng mga nasasakupan, pagkakaroon ng rnga kinatawan, pag-iisa ng kapangyarihan, na nararapat paabutin hanggang sa pare, at iba pa. Makalilibong paggiliw ng kapatid rnong itong nagrnarnahal sa iyo nang buong puso. Mabuti ako, at ninanais kong ikaw ay maging mabuti rill naman. M.

)

DE HIDALGO

Sulat BIg. 70

lsang lathalaing mapangutya. Ang may-akda ay parang isang pusang tumutugis sa isang dagang maliit, (Quioquiap). - Bago magsampung taon na walang mga Pagbabago, ay magkakaroon sa Pilipinas ng malaking paghihimagsik, sang_ayon kay Pardo de Tavera.

10 Daang Louvois, Paris Ika-8 ng Mayo, 1889 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Tanggapin mo ang aking taos-pusong pagbati dahil sa iyong magaling na lathalaing Un Aniversario/ na labis kong ikinalugod. lyon ay isang artikulong totoong nakalulugod; doo'y pinaglaruan mo si Quz'oquiap na paris ng ginagawa ng isang pus a sa isang dagang maliit. Napahalakhak nang malakas sina Luna at Pardo 2 at anila'y ang lathalaing ito ay lalong magaling kaysl nakaraan, sapagka't hindi kinakailangang dibdibin ang sinasabl ni Quioquiap sapagka't siya'y isang taong hindi karapat-dapat. Naniniwala ang lahat na siya'y hinagkis mo ng kung di man pangkatapusan ay sinusundan ng kahuli-hulihang bigwas. Inaakala kong si Quioquiap ay galit na galit. lIsang artikulo ni Blumentritt na sinasagot ang mga tuligsa ni Feced laban sa kanya at kay Rizal. "Ang artikulo ni Blumentritt ay inilathala nang ika-3D ng Abril" at ang artikulo ni Quioquiap na sinagot ng "Inovenable" ay nalathala sa "Diano de Manila." 2 Si Pardo de Tavera, na naghahawak ng isang katungkulan sa pangasiwaan ng Pilipinas, ay kasama ng kanyang mga kaanak na umalis na halos patanan, sapagka't minamabigat niya ang paninil'ahan sa Kapuluan. Makulrul'o na ng bumabasa kung ana ang ginagawang pagpapalagay sa mga pilipino nang panahong iyon, kung iisiping si Pardo, na ang mukha, ang kulay at ang dugo ay kastilang-kastila, ay pinagpakitaan ng gayong pagpapalagay, dahil na dahil lamang sa siya'y nag-aangkin ng damdaming makapilipino at kaibigan ni Rizal.

-226-

-227Kararating lamang ni T. P. Tavera; sinasabi niyang ang buhay sa Pilipinas ay nagiging walang kasinghirap; ibig na halughugin ang kanyang bahay at samsamin ang kanyang mga aklat, kung di lamang siya nakaalis agad. Inaakala niyang kung hindi bubuti ang kalagayan doon, bago magsampung taon ay magkakaroon ng isang malaking himagsikan. 3 llihim mo ang palagay na ito; ibinabalita ko sa iyo iyon bilang isang mabuting kaibigan. Bago na ang aking tinitirhan, inaakala kong lalagi ako rito sa loob ng panahon ng Tanghalan. 10 Daang Louvois. Binabati ka ng lahat ng mga kababayan ko dahll sa iyong lathalain.4 Naiibigan kong lubos ang iyong pangwakas na walang kahalong biro at nagpapayo. Ang tapat mong kaibigan, RrZAL

}

3 Si Pardo de Tavera ay hindi nanghuhuJa; ipinahahayag lamang niya ang kanyang palagay hinggil sa walang salang magiging bunga ng gayong kalagayan ng mga bagay-bagay sa hinaharap ng Pilipinas. Sa katotohanan, nang 1896 (wala pang 10 taon pagkatapos) ay pumutok ang himagsikan, na nagwakas sa pagkakawala ng kahuli-hulihang bayang sakop ng mga kastila. 4 Tumutukoy sa artikulong binabanggit sa dakong itaas, na pinamagatang ''El Aniversario".

Sulat BIg. 71

Umabuloy si Rizal ng 200 marko para sa paglalakbay ni Blumentritt sa Paris. - Muling pagpapalimbag ng Morga ni Rizal. - Si Blumentritt ang susulat ng paunang salita at mapanuring kuro.

10 Daang Louvois, Paris Ika-20 ng Mayo, 1889 MINAMAHAL NA KAlBIGAN:

Binasa ko ang iyong sulat-kamay;l talagang karapat-dapat isalin. Sisimulan ko agad. Huwag kang mabahala tungkol sa kuwalta. Ako'y may 200 marko rito na laan sa iyo; kuwalta ko ito; pumarito ka kung kailan mo ibig, sabihin mo lamang sa akin bago ka pumarito upang maipatawag ko ang ibang Pilipino; ninanais kong maghanda rito ng isang pagtitipon ng mabubuting makapilipino. Sapagka't binabalak kong ipalimbag na mag-isa ang aking Morga,2 - nakipagkayari na ako kay Regidor tungkol sa bagay 1 Tila hindi malayong tinutukoy ni Rizal ang Mga Alaala na binabanggit ni Blurnentritt sa kanyang sulat big. 243 ng Epistolario, Torno II, gaya ng sukat malathala sa huling talataan ng sulat na ito. Alinsunod kay Blumentritt, ang Alaalang ito'y binubuo ng walong kabanata: I. Panimulang ,Pangkasaysayan,. II. "FiIibusterismo",. III. "Nativismo Peninsula",. IV. "Quioquiapism"j V. Mga kasiraan ng Pangasiwaan CenBUra, Delegadon gobernativa, oficiales sin conocimientos}. VI. "Inmoralidad", "Cesantia", Gobernadorcillos, Cabezas de Barangay,. VII.Prayle (Desarrollo historico de su poder)i VI1iI. Ang rnga prayle nga ba ang suhay ng Espanya? Sa malas, ang mga ito ay siyang kabuuan, bagaman siya nang nakahanda sa petsa ng kanyang sulat. 2 Ang kanyang rnga tala sa Sucesos de las Islas FiIipinas ni Morga.

- 228 -

-229na ito3 - ibig mo bang sulatin ang paunang salita para sa nasabing akda? 4 Ipadadala ko sa iyo ang mga pruweba upang mahatulan mo at maipahayag nang buong laya ang iyong palagay. Ipinamamanhik kong sumulat ka sa akin na taglay ang lubos na kalayaan; ibig kong pagkalooban ang sinuman ng ganap na kalayaan. Ang tanging hinihiling ko sa iyo'y ang iyong pagpapaunlak na sulatin ang paunang salita; limutin mong ako'y kaibigan mo. Hatulan mo ang akda, gaya ng balang araw ay gagawin kong paghatol sa iyong akda. Sapagka't ninanais kong sabihin ang katotohanan, kaya ninanais kong gayundin naman ang sabihin sa akin! Mananatili tayong Jagi nang magkaibigan! Ipagpaumanhin mo ang sulat na itong napak aikli; datapuwa't ibig kong maisalin agad ang iyong "Alaala". Sumasaiyo, RIZAL

)

3 NaJripagkayari kay G. Antonio M. Regidor upang ipalimbag ang Morga, pakikipagkayaring pagkatapos ay nasira, sa iba't ibang katuwiran, isa na rito ang katagalan ng paglalathala. 4 Si Blumentritt ay siyang sumulat ng paunang salita ng Sucesos de Filipinas.

Sulat BIg. 72

Ipinaglalaban mo ang aming lupang tinubuan at karni'y pinatatapang mo. - Nah~handa kaming bumunot ng aming tabak sa pagtatanggol sa iyo. - Kapag karni'y may kalayaan na, ikaw at ako ay titira sa Pilipinas. - "May isan~ Diyos para sa mga taong mararangal.'

10 Daang Louvois, Paris Ika-4 ng Hunyo, 1889 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

)

Tinanggap ko ang iyong mga liham pati ng iyong mga sulat-kamay.l Ang mga iyon ay parang isang pagpapaalaala ng isang matanda't marunong na kaibigan sa kabataang Pilipino, sapagka't kami'y naririto't nakikipagbaka alang-alang sa aming b:lyang tinubuan nang walang lubos na tumatangkilik; ikaw lamang ang tanging nagbibigay sa amin ng tapang at lakas at ikaw rin ang nagpapayo sa amin kapag kami'y naliligaw ng landas. N gayo'y ninanais nilang tuligsain ka; datapuwa't kaming lahat ay lalagay sa piling mo, sapagka't ang aming sagisag ay Kabuuan lit Pagkakaisa. Ipinaglalaban mo ang aming lupang tinubuan, kaya dapat din naming gawin ang gayon sa iyo. Mag-ingat ka lamang! Ang mga kaaway na tumutuligsa ngayon sa iyo ay napakawalang halaga at hindi sila karapat-dapat na pagbunutan namin ng tabak; maghintay ka hanggang sa simulan nila ang isang panulIsa sa mga sulat na ito'y nasa Epistolario, nguni't ang mga iba ay walang alinlangang nangawala; ang mga sUlat-kamay na binabanggit ay di-malayong ang sa mga Alaala na binabanggit sa dakong ibaba, at binabanggit din sa naunang sulat.

-230-

-231nuligsang lalong makabuluhan. Samantala'y ipadala mo sa akin ang ilang bilang ng mga pahayagan sa Espanya na pumupuri Sl iyo. Susulat ako ng pagtatanggol sa iyo, ako rin ang makikipaglaban para sa iyo; hangga ngayon, ang tanging isinusulat ko'y para sa aking bayan. Datapuwa't ngayo'y natataya ang karangaIan ng isang kaibigan! Nguni't huwag mong pansinin ang mga taong iyan at ang mga paninirang puri nila; dinidibdib mo namang lahat; hindi lahat ng sinasabi ng mga Kastila ay dapat dibdibin. Naisalin ko na ang mahigit sa 30 pahina ng iyong Alaala.2 N gayo'y nagpahinga ako nang kaunti. Dumating dito si Doktor A. B. Meyer; 3 siya'y isang ginoong napakakaibig-ibig. Ipinakukumusta ka niya. Bukas siya aalis. Kung ikaw ay makapagpapatuloy sa iyong tungkuling pagka-propesor (hindi ko nalalaman kung ano ang kalagayan ng mga bagay-bagay sa Austria), ay wala kang sukat ikatigatig kung gayon. Kapag kami'y nagkaroon ng lalong malaking kalayaan sa Pilipinas, na an pa't tayong dalawa'y makatitira na roon, ay paroroon na tayo.4 May isang Diyos para sa mga taong mararangal! Nabasa ko ang iyong lathalain sa La Solidaridad 5 at sa palagay ko'y napakabuti; isinulat sa akin nina Plaridel at Ponce na ang iyong ngalan ay siyang pinakamalaking karangalan ng pahayagan. Datapuwa't ang sinasabi ko'y lalong mabuti ang iyong aral kaysa iyong ngalan, sapagka't mar ami kang naituturo sa amino Kinukumusta ko si Doktor Czepelack at nawa'y gumaling siya agad. Kinukumusta ka ng lahat ng mga Pilipino. Sumasaiyo, RrZAL

N gayong nagbunot ka na ng tabak, tapang ang kailangan f Ipagkakapuri naming ipagtanggol ka na parang isa rin sa amin, parang pinakamabuting pinuno sa pakikipaglaban! Tingnan ang tala sa sinundang sulat hinggil sa mga Alaala ni Blumentritt. Si Dr. Meyer ay napasa Paris, gaya ng ibinabala ni Rizal, hindi lamang upang manood ng tanghalan kundi dahil din naman sa Kapisanllng Pandaigdig ng mga Makapilipino, na kanyang pinamamatnugutan. 4 Pinangangarap ni Rizal na makauwi sa Pilipinas at dito'y mamuhay nang tahimik. â&#x20AC;˘ 6 Tumutukoy sa artikulo ni Blumentritt na pinamagatang "Filibustensmo" na inilathala sa La Solidaridad noong ik~31 ng Mayo, 1889. 2 3

Sulat BIg. 73

Paglalabanan ng isang manggagawang pinakikinabangan CBlumentritt) at isang batugan CManililla). - Sa mga tuligsa ng Manililla ay walang mga katatawanan, ni utak, ni sagot sa mga pangangatwiran ni Blumentritt. "Minsan magpakailanman." :f.

:f.

45 Daang Maubenge, Paris

MINAMAHAL NA KAIBlGAN:

)

Ika-16 ng Agosto, 18891

Aywan ko kung ano ang sasabihin rno sa aking pagwawalang bahala sa rnga parang batang tuligsa ni Manilzllcr at ng ibang rnga pahayagan ng Maynila. Sa kanila'y wala akong natagpuang rnakasusugat sa iyong damdamin; kay a ang rnunting pagtatanggol3 ko sa La Solidaridad ay napakalamig; wala akong namalas ni rnga tuligsa, ni rnga katatawanan, ni utak, ni rnaituturing na sagot sa rnga pagmarnatuwid rno, kaya't inaakala kong inaaksaya rno lamang ang panahon sa pagtugon sa gayong rnga kaungasan; sa wari ko - walang halong biro ito - ay nakapapanood ako ng isang paglalaban ng isang rnanggagawang kapaki-pakinabang at 1 Hindi akma ang pagkakalagay ng sula<t na ito; dapat itong mapasama sa mga sulat sa buwan ng Agosto. 2 Ang M-aniIiIla ay isang pabayagan sa Maynila na naglathala noong unang araw ng Hunyo ng taong 1889 ng isang artikulo laban kay Blumentritt. Ang iba pang mga pabayagan ay ang Espana Oriental, Oceania, at iba pa. Tinuligsa nila si Blumentritt, at sinabing ang mga akda nito ay katulad lamang ng "iyak ng gansa". 3 Ang pagtatanggol na binabanggit ni Rizal ay ang artikulong may pamagat na Ensaiiamiento, na inilathala sa La Sl>lidaridad nang ika-15 ng Agosto .

â&#x20AC;˘

-232-

-233isang batugan. Ang mga tuligsa laban kay Isabelo4 ay mga kahangalan din bagaman lalong may kapalaluan; inaakala kong mlgiging isang napakalaking karangalan para sa mga walang kabuluhang mamamahayag na nabanggit ang sila'y pakipagtaltman mo ng coram populo (sa harap ng bayan). Nakikilala ko sila; pagkatapos ay ipamamarali nila sa kanilang bansa: 'nakipagtalo ako sa lalong magagaling na pantas na Aleman at sila'y mad alas kong tinalo! Isang halimbawa niyon, ay si Propesor Blumentritt!!' Basahin ninyo! Namamalas mong ang mga manunulat na ito'y walang makabuluhang sagot sa mga lathalain mo. Kaming lahat ay nagpapalagay na labis ang iniuukol mong pagpansin sa kanila. Naniniwala akong nararapat kang sumulat ng isang lathalain: ''Minsan magpakailanman" at isaad mong hanggang ang iyong mga kala路 ban ay hindi nakatutugon nang may kalaliman sa iyong mga pangangatuwiran, ang iyong mga sinabi'y mananatiling nakatayo at hindi ka na susulat ng anuman laban sa kanila; minamahal ka ng mga Pilipino at hindi nila binibigyang kabuluhan ni Qut'oquZ路ap 5 ni ang sinumang iba. Umaasa akong tatanggapin sa linggong papasok ang pangalawang pagwawasto sa aking Morga. 6 Tungkol kay Ginoong Francisco Coello7 ay gagawin namin lyong Ipmapayo. Sumasaiyo, RIZAL

4 Tinutukoy si Isabelo de los Reyes, mananaysay na iJokano, na binabanggit na namin sa mga naunang paliwanag. 5 Ito'y si Pablo Feced na sumusulat sa mga pahayagan sa pamamagitan ng sagisag na Quioquiap. (Tingnan ang iba pang paliwanag.) 6 Tinutukoy ang Los Sucesos de las Islas FiIipinas ni Antonio de Morga, na nilagyan ng mga paliwanag ni Rizal. 7 Si Francisco Coello ay isang kartograpo (manggagawa ng mapa) na siyang naghanda at nagpalimbag ng mga mapa ng Kapuluang Pilipinas at ng mga mapa ng mga Pulo ng Marianas, Palaos at Kar.olinas nang 1852. Walang makitang anumang banggit tungkol sa mga payo ni Blumentritt. Maaaring tumutukoy sa mga karnalian sa mga mapa ni Coello.

Sulat BIg. 74

Ang wani Chenyo), ani Heine, ay parang naninibago sa isang bayang banyaga. - Datapuwa't ang kay Blumentritt ay tila nasa sariling bahay, kapag sumu~ulat sa Kastila. - Masugid na Tagapagtanggol ng aming layunin. - Paunang salita ni Rizal sa Pagtatanggol sa Noli na sinulat ni Blumentritt.

10 Daang Louvois, Paris Ika-19 ng Hunyo, 1889 MINAMAHAL NA KAlBlGAN:

)

Tinanggap ko ang lahat ng sulat mo/ iniwasto ko ang iyong lathalain at ipinadala ko sa Barselona. Hindi ako nakasulat sa iyo sapagka't dumating dito si Llorente2 noong ika-6 ng buwang ito at siya'y sinamahan ko sa lahat ng dako. Hindi siya marunong ng pranses at siya'y kaibigan ko sapul sa pagkabata. ISJ siya sa mga lalong mararangal na Pilipinong nakilala ko. N asasabi ko sa sarili: patatawarin ako ng kaibigang Blumentritt alangalang sa ibang kaibigan. 1 Wala sa Epistolario ang rn,ga sulat na ito. Ang artilrulong tinutukoy ni Rizal ay tila ang may pamagat na Pro Domo ni Blumentritt, na binabanggit sa dakong ibaba ng sulat na ito, 0 kaya'y ang "El Canciller de hierro ambicionando los Filipinos", na inilathala sa La SoIidaridad nang ika-30 ng Hunyo, 1889. 2 Si Julio Llorente ay isang mestisong kastila at matalik na kaibigan ni Rizal. Tumulong sa mga nagsisipanirahang pilipino sa Madrid sa pakikipaglaban alang-alang sa bayan. Nang narito na sa Pilipinas ay naghawak siya ng matataas na tunglrulin, isa na rito ang pagka-hukom ng Pangunang Dulugan sa panahon ng Malasariling Pamahalaan (Commonwealth). Nang panahon ng hirnagsikan ay pinag-usig siya ng mga kastila, at di-mamakailang pinarusahan ng kamatayan, hagaman ang mga ito'y hindi natuloy.

-234-

-235Ang kahuli-hulihan mong lathalain3 laban kay Donya Antonia ay lubhang kahanga-hanga; lagi na akong nag-angkin ng mabuting pagpapalagay tungkol sa iyo, datapuwa't hindi ko naakaia kailanman na ikaw ay makasusulat sa wikang kastila sa isang paraang puno ng diwa, malaya, at napakatatayog ang pan gangatwiran. "Ang ating wani (henyo) - ani Heine, - ay parang naninibago sa isang lupaing banyaga;" datapuwa'r ang sa iyo ay tila nasa sariling pamamahay. Ang iyong lathalaing Pro Domo 4 ay magaling din at mabisa. Ang Pilipinas ay maaari at nararapat mag-angkin ng pag-asa, kapag siya'y may mga gayong kasusugid na tagapagtanggol ng kanyang layunin! Sumulat din ako ng isang paunang salita para sa iyong Pagtatangol sa "Noli Me Tangere"; hindi ko na ipinadala sa iyo, sapagka't ibig kong makita mong limbag na. Aywan ko kung bakit ang mga sipi'y hindi pa inilalabas. Malaon nang panahong na路 bas a ko ang mga kahuli-hulihang pruweba. Sa akala ko'y nararapat kong lisanin ang Paris, sapagka't ang mga nagmamay-ari ng ga bahay na paupahan ay til a nasisiraan ng bait dahil sa Tanghalan; ang kanilang sinisingil na upa ay higit pa sa dalawang ibayo. Para sa isang maliit na silid na karaniwang pinauupahan ng 50 prangko, ay 75 ang ibinabayad ko sa mga araw na ito; at ngayo'y ang hinihingi ay 120, gayong ipinangakong hindi na tataasan ang upa ng silid. Ikinamumuhi kong lubha ang hindi pagtupad dito sa mga pangako at hindi naman pinarurusahan ng batas ang ganitong pagtatalusira; kaya ninanais ko nang lisanin ang Paris. Mahahagap mo bang makaitlo na akong lumipat ng tirahan sa loob ng tatlong buwan, sanhi sa dahilang nabanggit!6 3 Ang arti1rulong ito'y ang may pamagat na Quioquiap severis ferninini na inilathala sa La Solidaridad nang ika-1S n.g Hunyo, bilang kasagutan kay Gng. Antonia Rodriguez de Uireta na sumulat ng isang arti1rulong nagtatanggol sa mga prayle, bukod sa isang tuligsa sa rnga pilipino, at inilabas sa La Nadon nang ika-23 ng Mayo; tinutuligsa rin niya ang La Solidaridad at ang rnga Solidario. Ipinakikilala ng sulat bIg. 7S ng Torno V ng Epistolario ang ginang na ito. 4 Isa pang arti1rulo ni Blumentritt na inilathala sa La Solidaridad. 6 Sa katotohanan, sa loob ng maikling pagitan ng tatlong buwan, si Rizal ay nagpalipat-lipat ng tirahan; nang buwan ng Mrurso, noong siya'y dumating sa Paris buhat sa Londres, ay nagtira siya sa bIg. 23 Passage Saulnier; pagkatapos ay lurnipat sa daang Rochechouart big. 18; nang dakong huli ay lumipat siya sa Rue de la Victoria, bIg. 89, Holtel ng Printernps; at ngayo'y nasa daang Louvois bIg. 10. Ayon kay Rizal, siya'y napilitang umalis sa Paris dahil sa malabis na pag-iimbot ng mga kasera.

-236Hindi magtatagal at padadalhan kita ng Isang bagong larawan ko. Ipakikumusta mo ako sa kaanak at kay Doktor Czepelack. Umaasa akong bumuti na ang kanyang kalagayan. Sumasaiyo, RIZAL

Sulat BIg. 75

Isinasalin ang Alaala ni Blumentritt. - Huwag mong pansinin ang pagngingitngit ni Ginang A. R. de U. - Hindi siya karapatdapat alumanahin. - Nangalakal ng laman sa Maynila, Barselona at Paris.

10 Daang Louvois, Paris lka-23 ng Hunyo, 1889 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Pangatawanan kong ipinagpapatuloy ang pagsasalin ng iyong dakilang AZaa1.a. 1 Ako'y nasa pahina 36 na. Kalakip nito ang dalawang larawan, isa'y para sa iyo at ang isa'y para kay Doktor Czepelack. 28 taon ang gulang ko nang ang retratong ito'y kunin. Tungkol kay Ginang Antonia Rodriguez de Vreta2 ay ipagbibigay-alam ko sa iyo ang sumusunod: Hindi siya karapat-dapat sa mga isinulat mo. Siya'y isang hamak na nangangalakal ng laman. Naging asawa siya sa Pilipin as ng isang tagapagtindang nagngangalang Vreta ng tindahang ArboZ dt: Guernica sa daang Eskolta. Pagkaraan ng ilang panahon ay humiwalay sa kanyang asawa. Tumira sa Maynila at lumikha ng malaking alingasngas dahil sa pagiging masamang babae. Sinasabing sina Botta, Miralles, Puig, at Llagostera, at iba 1 Ayon sa patnugot ng Epistolario, ang aIaaIang ito'y dili iba lrundi ang "AIaaIa tungkoI sa mga lipi sa Mindanaw," gayunman'y inaakaIang siyang may waIong kabanata nang sinulat ni BIumentritt, na binabanggit sa taIang bIg. 1 sa suIat bIg. 71. 2 Tingnan ang taIang bIg. 3 tungkol sa ginang na ito sa sinundang suIat.

-237-

-238pang mga Katalan, gaya rin ng Pilipinong si Kapitan Luis Yangco ay naging mga mangingibig niya. Ang kanyang kapatid na babae, na kasama niya sa bahay, ay nagkaanak; kung sino ang ama ay walang makapagsabi, datapuwa't nang mala un an ay nag-asawa at namuhay na parang isang babaing marangal; kung bagaman ay hindi na siya nakapagdulot ng alingasngas. Nguni't si Antonia Rodriguez ay nagpatuloy na gaya ng dati; hindi siya nagkaanak. Pagkatapos ay umuwi sa Barselona, ipinagpatuloy roon ang kanyang buhay na pagbibili ng laman, at ito'y nalalaman ng lahat. Dito sa Paris ay nagkaroon din siya ng mga pangingibig, at bukod sa iba't iba, ay sa mga Hudiyong taga-Alsacia na nangagsitira sa Pilipinas. Ang lahat ng balitang ito'y tinanggap ko sa kaanak .oi P. de T., kay D. R. Abarca, isang Kastilang Pilipinong may 55 taong gulang, kay V. Ventura, isang Pilipinong tumira sa Barselona nang pitong taon at sa isang taong nagngangalang Levy.' Hindi, talagang hindi siya nararapat sa ating mga isinusulat. N ararapat siyang pakitunguhang gaya ni Barrantes. 4 Kaya nga, huwag mo siyang alumanahin! Ang pag-upasala niya'y isang karangalan. Sa mabuting tao, at sa Patnugot na bumati sa akin, ay pina' aabot ko ang aking mga pasasalamat. Isa sa mga larawan ay para sa butihing doktor Czepelack. Kinukumusta ko ang lahat ng kaanak at ang mga kasambahay. Sumasaiyo, RIZAL

3 Tinutukoy sina T. H. Pardo de Tavera, Ramon Abarca , Valentin Ventura at si Levy, isang mangangalakal na pranses, na nagmay-ari ng tindahan ng mga hiyas nakilala sa pamagat na "La Estrella del Norte" sa Maynila, na buhay pa rin hanggang ngayon. 4 Tinutukoy si Vicente Barrantes, na siyang sinagot at tinuligsa ni Rizal sa isang artikulong ukol sa Dulaang Tagalog. (Tingnan ang mga naunang tala sa dakong lUnahan).

Sulat BIg. 76

Para kay Paciano ang apelyidong Mercado. - Ang apelyido ng mag-aanak ay talagang Mercado. - Nakalulungkot na alaala ng 72, nang bitayin sina Burgos, Gomez at Zamora. - Maikling kasaysayan ng apelyidong Rizal. - Ang Pagtatanggol sa ~oli na isinalin ng bayani.

Martes (walang pook

ill

petsa) I

PIN AKAMAMAHAL N A KAIBIGAN:

Kapag surnulat ka sa aking kapatid na lalaki, ang ingalan mo'y Paciano Mercado. Ito'y isang malungkot na kasaysayan! Pagkatapos ng malagim na sakuna (l872),ta ay napilitan niyang lisanin ang Pamantasan, palibhasa'y makakalayaan siya at kinamumuhian siya ng mga prayle sapagka't nakasama niya si Burgos. 2 Noo'y kailangan kong tumungo sa Maynila upang mag-aral; at nang makaiwas ako sa malalaking salabid sa aking pag-aaral ay I Hindi malayong ang sulat na ito'y ginawa nang nagtatapos ang Marso o mga unang araw ng Abril. Sinasabi "itong isinasalin niya ang "PagtatanggJOJ" ni Blumentritt, samantalang sa sui at big. 68, ika-10 ng Abril, a y sinasabing "hanggang hindi natatapos ang salin ng iyong magaling na Pagtatanggol". la Tinutukoy ang kaguluhang sa Kabite, na ikinabitay kina pare Gomez, Burgos, at Zamora. Nang panahong iyon, ang kanyang kapatid na si Paciano ay nakatira sa bahay ni P. Burgos at naglilingkod ditong parang utusang pinalgkakatiwalaan. Si Paciano noon ay nag-aaral sa Kolehiyo ng San Jose. DahiI sa pangyayaring ito'y tinalikdan ni Paciano ang pag-aaral. Ipinayoll1g kung susulat sa kanyang kapatid ay ang pangalang P. Mercado ang ilagay, sanhi sa hindi tinataglay nito ang apelyidong Rizal. 2 Sa pangalang Burgos ay tinUltukoy niya gj P. Jose Apolonio Bwgos, na pi.naratangang isang pilibustero at binitay sa Bagumbayan dahiI sa pagbabangon sa Kabite nang 1872. Kinapootan siya ng mga samahang reIihiyoso dahiI sa kenyang pagsasanggalang sa mga paring piIipino, nang siya'y di mamakailang makabangga ng mga prayle nang siya'y "Examinador Sinodal", at marahil din nama'y sanhi sa pagtatanging ipinamamalas sa kanya ng Gobernador Heneral na si G. Carlos Ma. Latorre. Siya'y hinatulan at pinarusahang bitayin sa gulang na 35 taon. Marami siyang aklat na sinulat, at sa mga ito'y 43 ang nakikilala, isa na rito ang nalathala sa iIalim ng pamagat na La Loba Negra.

-239-

-240ipinayo sa aking garnltln ko ang aming ikalawang apelyido, na dili iba't ang RizaL Kaya nga, ako ang kaisa-isang RizaV sapagka't sa bahay, ang aking rnga rnagulang, rnga kapatid na babae, kapatid na lalaki, at rnga kamag-anakan, ay pawang gurnagamit ng dating apelyidong Mercado. Ang apelyido ng arning kaanak ay talagang Mercado; datapuwa't sa Pilipinas ay rnaraming Mercado na hindi narnan narnin rnga karnag-anak; sin'lsabing ang isang alkaldeng kaibigan ng arning kaanak ay siyang nagdugtong sa aming ngalan ng Rizal. Hindi pinansin ito ng aking kaanak; nguni't ngayon kinakailangan kong garnitin. Sa ganitong pangyayari, ako'y tila isang anak sa labas! Isinasalin ko nang pangatawanan ang iyong Pagtatanggol;4 rnadalas na rnabagbag ang aking kalooban. Nasa pahina 10 na ako. Kalakip nito'y ipinadadala ko sa iyo ang isang lathalain ni Quioquiap;6 ikinahalakhak ko nang gayon na larnang; ninanais ng aking rnga kababayang sagutin ko raw; datapuwa't inaakala kong ang pinakarnabuting sagot ay ibinigay na nina Luna, Pla路 ridel, Isabelo, Resurreccion, at iba pa. Hindi nararapat pakipagtalunan ang gay on rnga kahangalan; mga gawa at hindi bun ganga. Hindi ko ipinakikipagtalo kaninurnan na rnaliwanag ang araw kapag katanghalian. Isinasakit ng aking loob na surnulat ng pagpuri at pagtatanggol sa atin din; ako'y hindi si Quioquiap. Labis ang aking pagmarnalaki upang rnagpakababa dahil sa rnga bagay na ito sa kalagayang kinaroroonan ni Quioquiap! Ang rnga bagay na ito'y rnaaaring hatulan 0 punahin, gaya ng ginawa rno, datapuwa't hindi upang pakipagtalunan nang totohanan! Ang ginawi rno ay siyang pinakarnabuti; binigyan rno slya ng isang hagupit. Sumasaiyo, RrZAL

3 Sa katotohana'y si Jose Rizal lamang ang tanging gumamit ng apelyidong Rizal sa kanyang buong kaanak, sapagka't hanggang sa mga huling taon ng pamahalaang kastila at sa mga unang taong pamahalaang amerikano, lahat ng kanyang mga kapatid, pati ng kanyang ama, at iba pang kamag-anak ay walang ginagamit kundi ang apelyidong Mercado at bihirang gamitin ang Rizal. Magi~g sa kahoy ng nagkasalin-saling angkan (arbol genealogico) na ginawa ni Rizal sa Dapitan, ay mapapansing sa kanyang mga kapatid ay inilagay ang titik na M. bilang apelyido. (Tingnan ang larawan ng "arbol genealogicong" ito sa aklat ni 路Craig at iba pang inilathala. 4 Ang pagtatanggloJ. sa "Noli me Tangere" na inilathala ni Blumentritt. 6 Hindi mapag-aalinlanganang ang artikulong ito ni Quioquiap :::y ang may pamagat na Innovelable, na inilathala sa Diado de Manila nang ika-25 ng Abril, 1888.

Sulat BIg. 77

Hindi ipinalibing sa libingang katoliko ang isang bayaw ni Rizal na namatay. - Namatay na hindi nakapangumpisal, sapagka't biglang dinapuan ng kolera. - "Magiging alabok din siya sa nag-iisang puntod sa buro!." - Si Quioquiap na naliligaw ng daan, ay tumakas sa ibang larangan. - "Ibig mo bang sagutin ko siya?"

45 Daang Maubenge, Paris Ika-15 ng Hulyo, 1889 MAHAL NA KAIBIGAN:

Malaon nang tinanggap ko ang iyong mga sulat/ ipagpaumanhin mong hindi ko nasagot agad: kararating ko lamang buhat sa Londres, lumipat ako ng tirahan dito at ako'y nalulungkot nang bahagya. Isusulit ko sa iyo ang aking mga kalungkutan, sapagka't magkaibigan tayo.2 Isipin mong ako'y may isang bayaw na napakabait,3 i~ang kaibigan, isang kapatid; inari ko siyang higit pa sa isang kaibigan, higit pa sa isang kapatid. N apamahal siya nang gayon n3 lamang sa aking ama, gaya rin sa aking ina at mga kapatid na babae; siya ang kaibigang matalik ng aking kapatid na lalaki at lubhang giliwin sa kanyang kabiyak ng dibdib na minsan man ay hindi sila nagkaalit. Ang bayaw kong ito'y namatay sa 1 Ang mga sulat na ito'y nangawala; Wala sa Epistolario. Ang sulat lamang noong ika-3 ng Hulyo at may bIg. 277 ang siyang naroon. 2 Dahit sa masasamang balitang tinatanggap buhat sa Pilipinas, gayundin naman sa ginawa sa kanyang bayaw na si Mariano Herbosa, na namatay sa salot na kolera, at hindi tinulutang rnailibing sa libingang katoliko. 8 Tinutukoy ang kanyang bayaw na si Mlariano Herbosa, asawa ng kanyang kapatid na si Lucia.

-241-

-242kolera noong ika-23 ng Mayo, at hindi siya pinahintulutang malibing sa libingang katoliko, dahil na dahil lamang sa siya'y bayaw ni Rizal at namatay nang hindi nakapagkumpisa1. 4 Na hindi siya nakapagkumpisal bago namatay ay madaling maunawaan sapagka't siya'y biglang nagkasakit at namatay sa kolera; datapuwa't isang kaimbihan ang siya'y hamakin sa harap ng buong bayan at walang kadahi-dahilan maliban sa siya'y naging bayaw ko! O! sinasabi ko sa iyong ang arning relihiyong katoliko ay hindi na isang relihiyon ng Diyos; hindi, itinatanggi ko iyan; hindi dapat panagutin ang Diyos sa ganyang relihiyon. Gaya ng sukat mahintay, ito'y tinatawanan lamang ng aking kaanak, at isinulat ng aking kapatid na lalaki na ang aking bayaw daw ay magiging alabok din sa taluktok ng burol, na madalas kong pinagpapasyalan; ang kanyang asawa5 at ang kanyang anak na maliliit (ang panganay ay may siyam na taong gulang lamang) ay lagi nang makagugunita at kailanma'y hindi makalilimot na ang bangkay ng nasirang asawa at ama nila ay hinamak sa isang kaparaanang napakaimbi! Nasa akin ang sipi ng mga pahatidkawad sa pagsasagutan ng mga prayle sa pagkakataong ito; ang mga ito'y pinakamabuting katunayan ng kanilang kawalang hiya, ng kanilang poot; hindi ko ipinagtataka iyon at inaakala kong talagang nararapat asahan ang gayon; tanging sa mga kaaway ko lamang ipinahihintulot ang paggawa ng gayong bagay! Hindi ba't hinulaan ko na ito sa aking Noli Me Tangere? Hanggang diyan na lamang. At ngayon ay tungkol kay Quioquiap. N aghihinala na ako sa kadahupan ng kaalaman ng taong ito noon pang una, datapuwa't nang mabasa ang kanyang sagot ay lalong naging hamak ang palagay ko sa kanya; doo'y wala siyang 4 Bukod sa mga katuwirang binabanggit dito ni Rizal, bilang kadahilanan ng wala sa matuwid na ginawang pagpapasiya tungkol sa bangkay ni Herbc>sa, ay sinasabi ring ang pansamantalailig kura sa bayan ay nakabangga nakasamaang loob ng namatay. Nang panahong iyon, ang pansamantalang kura sa Kalamba ay si P. Domingo Anonuevo, isang piiipino, na naging kamag-aaral ng yumaong Herbosa, kaya't sila'y lagi nang nagbibiJruan. Minsang nagpapasyal nang lakad ang kura sa isang daan sa bayan, ay naparaan sa malapit sa pook na pinangingisdaan ni Herbosa sa pamamagitan ng lambat, at oabil sa ang kura'y lumapit ay inihagis sa kanya ang lambat na buong tumaklob sa kanya. Minasama ito ng kura at ipinalagay na ang gayong ginawa sa kan. ya'y isang kawalang pitagan at alang-alang sa kanyang pagka-pare, lalo na sa dahilang maraming nagdaraan nakakakita ng gayong "pangingisda". Buhat noon ay lumayo sa kanya ang kura at naghintay ng pagkakataon upang sa kanya'y makaganti. 5 Si Lucia Rizal at ang limang anak na sina Delfina. Jo~, Concepcion, Patf'acinio at Teodosio ; itong huli'y 2 taon lamang ang gulang.

째

- 243isinagot na anumang pagmamatuwid 0 pangyayanng isinasaad sa iyong lathalain, totoong naligaw siya ng daan, at tumalilis sa ibang larangan; ibig mo bang siya'y sagutin ko? Siya'y ipinalalagay kong lubhang mababa para sa iyo; wala siyang inaangkin kundi mga salitang matataas ang tunog, mauugong datapuwa't ang mga iyon ay walang nilalamang kaisipan. Sina Pardo de Tavera, Luna at iba pang Pilipinong nangaririto, ay kumukumusta at bumabati sa iyo; ninanais nilang parito ka upang ikaw ay pigingin. Kung mamarapatin mong parito a y wala kang nararapat gawin kundi ipagbigay-alam sa akin; tutulungan tayo ng Diyos! Ipadadala ko ngayon ang sulat-kamay sa Barselona.6 Iwawasto ko pa ang maraming pagkakasaysay ng sulat-kamay, sapagka't sa salin ay maraming isinasaysay sa wikang Kastila ad pedem litterae (ayon sa pagkakasalita). Sa susunod ay susulatan kita nang mahaba; ngayo'y kinakailangan ko pang m gsadya sa limbagan at sa aralan ng eskrima.

)

Sumasaiyo, RIZAL

Kumusta sa buong mag-anak.

6 Tila ang suI at-kamay na ito'y siyang salin ni

Blumentritt.

Rizal sa

mga AJaala ni

Sulat BIg. 78

Ang Kasaysayan ng Pilipinas ni Morga ay nasa limbagan na. Ang paunang salita ay kay Blumentritt. Dalawang lathalain oi Rizal sa La Solidaridad.

45 Daang Maubenge, Ika-23 ng Hulyo, 1889 MINAMAHAL NA KAIBIGAN:

Salamat sa iyong mahalagang talata;l namamalas kong ikinahahalakhak mo ang mga hangal na tuligsa ng iyong kalaban; gayon nga ang ating mga kalaban; hindi nararapat dibdibin ang kanilang paglait. Madalas na nararapat nating ipalagay na isang karangalan ang paghamak sa atin ng ilang tao. Ganyan ang pulitika sa Espanya. Kamangmangan, inggit at katampalasanan. Sumulat na ako sa Barselona upang ikaw ay padalhan ng mga sipi ng La Denfensa/ a ang nasa akin ay iisa lamang, sapagka't ang iba'y ipinadala ko agad sa Maynila. Maraming bilang ng siping ito ang matatagpuan sa Barselona. Ipinadala ko na sa palimbagan ang aking Kasaysayan ng Pilipinas ni Morga;2 ipadadala ko sa iyo ang mga kauna-unahang pruweba upang iyong mabasa at masulat ang paunang salita. Ipi1 Sulat ito ni Blumentritt na maaaring ang may Mg. 282, Torno II na may petsa 20 ng Hulyo, 1889. la Tinutukoy ang pagtatanggol sa Noli ni Blumentritt na natapos na ilathala nang katapusan ng Hunyo ng taong 1889. Si Blumentritt ay humihingi pa ng sipi, sapagka't ang mga ipinadala sa kanya ay ipinadala naman niya sa Espanya at sa Pilipinas. 2 Tinutukoy ang bagong palimbag ng Los Suoesos de las Islas Filipinas ni Morga na may mga paliwanag ni Rizal. Inilathala sa Paris, sa sariling gugol ni Rizal, yamang hindi itinuloy ni Regidor ang pagpapalimbag, gaya ng kanilang pinagkasunduan ; si Blumentritt ang sumulat ng paunang salita.

-244-

-245nakikiusap kong ilihim mo, sapagka't ang ibig ko'y malingid iyon sa iba hanggang sa matapos. Walang sinumang nakaaalam nito hangga ngayon; may mga pala-palagay, datapuwa't walang tiyak na kaalaman. May ganap na kalayaan ka sa pagsasaysay ng iyong palagay tungkol sa akda. Hindi ako nangangailangang mapabantog, datapuwa't 00, kinakailangan ko ang iyong palagay. Marahil ay lalabas ang dalawang lathalain k03 sa La Solidaridad: ang isa'y tugon sa ''La Patria" at ang isa nama'y tungkol sa aking bayaw. Ang karugtong ay susunod. Ipakikumusta mo ako kay Doktor Czepelack; ikinagagalak ko kung siya'y bumubuti. Kumusta sa lahat. Sumasaiyo, RIZAL

3 Ang dalawang artikulong itong tinutuk;ay eng mga may pamagat na Una proianacion at Verdades Nuevas, na kapuwa inilathala sa La Solidaridad nang ika-31 ng Hulyo, 1889.

Sulat BIg. 79

Si Blumentritt, ang pinakamabuting. pilipi~ista. -. Abalan~-~b.ala si Rizal sa kanyang aklat. - Mabubutmg bahtang galmg sa Plhpmas. - Ang mga bata't matatanda ay sang-ayon sa mga nagsisikap ng mga pagbabago sa Madrid. - Nagpupugay sa masusugid na tagapagtanggol ng mga karapatang pilipino. - Ang La Opinion ay nabago ng kasuutan. :(.

:(.

45 Daang Maubenge, Paris Ika-30 ng Hulyo, 1889 MAHAL NA KAIBIGAN:

)

Kinakailangang pagpaumanhinan mo ako, sapagka't ako'y abalang-abala sa mga araw na ito sa pagpapalimbag ng aking aklat; 1 maraming gawain ang ibinibigay sa akin, binabasa ko ang mga pagwawasto at dinaragdagan ng mga bagong paliwanag. Tinanggap ko ang lahat ng mahahalagang sulat mo2 at kaming lahat ng mga Pilipino'y nagpapasalamat sa iyo dahil sa pagibig mo sa aming bayang tinubuan; lahat kami'y nagkakaisa na ikaw ang siyang pinakamabuting pilipinista at ang nagagawa mo'y higit sa nagagawa naming lahat. Bagay sa paglalakbay sa Espanya3 ay mataman kong inisipisip iyon, datapuwa't hindi ko magagawa; maraming kababayang 1 Tinutukoy ang Sucesos de FiIipinafs ni Mlorga na noo'y inilalathala sa Paris. 2 Dalawang sulat lamang ang nasa Epistolario; .ang isa'y may bIg. 277 nang ika-3 ng Hulyo at ang ikalawa'y may bIg. 282 nang ika-20 ng nasabing buwan, mga sula/t na tinanggap na niya sang-ayon sa sinundang suI at. 3 Iminungkahi ni Blumentritt na magsadya siya sa Espanya upang makipagkita kay Balaguer, nguni't sinagO't niyang hindi maaari siyang makaparoon. Ang binabanggit na si G . Moret ay dili iba kundi ang naging "Ministro de UItramar" na si G . Segismundo Moret y Prendergast, isang liberal at kadamdamin ng mga pilipino. Si Moret ay naging Minigtro rin sa Pananalapi.

-246-

-247dumating dito at kinakailangan ko silang makausap tungkol sa mga suliraning pilipino; bukod sa rito'y abalang-abala pa ako sa aking aklat; darating si Moret at siya'y pipigingin namin. Inaakala kong ang mga Pilipinong nasa Barselona ay maaaring makipag-usap kay Balaguer4 nang hindi ako kasama; naroroon si Plaridel na buong galing na makahahalili sa akin. Tumanggap ako kamakailan ng mabubuting balitang galing sa Pilipinas; halos lahat ng kabataan at marami sa matatanda ay kasang-ayon namin; bumabati sila sa mga tagapagtangol ng mga karapatang pilipino. Binabasa nang buong pananabik ang La Solidarz'dad;6 tangi sa rito ay sinisipi at isinasalin pa; dangan nga lamang at maraming hindi naniniwalang si Fernando Blumentritt ay isang Austriako; maraming nagsasabing siya'y isang Pilipino, na matagal nang panahong tumira sa Europa, datapuwa't hindi nakalilimot sa kanyang bayang tinubuan. 6a Inaakala ng ilang tao na ang iyong mga lathalain ay ako ang sumusulat 0 kaya'y si Plaridel,6 at hinihiram lamang daw namin ang iyong ngalan. Kinakailangan kong sumulat sa mga taong iyon at ipakilala ang kanilang ~yang akala, upang sila'y mapahiya. Ang isang tagaibang bansa'y nakagagawa ng lalo pang malaki para sa Pilipinas kaysa nagagawa ng mga Pilipino na rin; naniniwala akong ang iyong pagtulong ay magkakaroon ng di-karaniwang bunga. Hindi na ako nakatatanggap ng anumang pahayagan, ni ang Manilt'lla, ni Ang Espana Oriental. 7 lkinagagalak kong ikinababangungot ka ng mga Kastila; inaakala kong hindi nila ikinatutuwa ang iyong mga katotohanan. 4 Si G. Victor Balaguer ay naging "Ministro de Ultramar" . Ayon kay Blumentritt, si Balaguer ay tila mahilig sa pangkatin ng mga pilipino. (LLR) Siya ang nagtatag ng "Museo-Biblioteca de Ultramar" (Museo't Aklatan sa Kabilang Ibayo ng Dagat). Dahll sa paglagpak ng kapangyarihan ng Espanya sa mga bayang sakop, ay nilansag din ang naturang "Museo-Biblioteca", at sa halip nito'y ipinalit na itatag ang Pambansang Aklatan at dito inilagay ang mga aklat ng "Museo-Bibllioteca"; at kasama ng iba't ibang gawa ng sining ay itinayo naman ang "Museo Balaguer" sa Villanueva at Gettru, lalawigan ng Barselona, na kinadoroonan ngayon ng ilang kuwadro nina Luna at Resurreccion Hidalgo. OPB) 6 Tinutukoy ang La Solidaridad, pahayagang panglabinlimang araw na inilalathala sa Barselona. Ito ang tagapamansag ng mga pilipinong nagmamalasakit sa Europa sa mga kapakanang pilipino. 6a Bagaman dahil kay Rizal ay nakikilala na ng mga taga-Kalamba si Blumentritt, maraming pilipino pa Tin ang hindi nakaaalam kung sino si Blumentritt na lumalagda sa mga artikulong lumalabas sa La Solidaridad. 6 Ang Plaridel ay siyang sagisag sa pagsulat ni Marcelo H. del Pilar. 7 Ang Manili11a at Espana Oriental ay mga rebistang inilathala sa Mlaynila.

-248Nagtaksil ang La Opinion8 sa kanyang mga simulain at ipinagkanulo ang sarili. Nagkaroon ng pagbabago sa pasulatan, at mga kaisipang totoong salungat ang doo'y namamayani. Kinukumusta kita. Ang iyong kaibigan, RIZAL

)

8 Ang La Opinion ay isang pahayag'ang inilalathala sa Maynila. Nang dekong huli, eng pahayagang ito'y naging ari ni G. Juan Atayde, at dahil dito'y nagbago naman ang patakaran sa pulitika: eng dating pagka-imperyalista ay napalitan ng pagiging liberal. .

Sulat BIg. 80

Kasama ni Rizal na dadalaw kay Blumentritt ang mga litaw na binatang taga-Lipa. - Si Moret ay nasa Paris at nais na makilala ang maykatha ng Noli me Tangere. - Mga Kastila't mga kawaning nanggaling sa Maynila na nakipagkaibigan kay Rizal sa Paris. "Ninanais ko ring makatagpo ang ilang prayle, marahil ay maiwawasto namin ang maraming bagay." #f.

#f.

Ito

45 Daang Maubenge, Ika-9 ng Setyembre, 1889 MINAMAHAL NA KAlBIGAN:

N angangamba akong baka sabihin mo, kapag sinimulan mong basahin ang sulat na ito, na ako'y lagi nang nagsisimula sa iisa't iyo't iyon ding awit, sapagka't lagi kong hinihinging ako'y pagpaumanhinan mo sa aking kapabayaan sa hindi pagkakasagot agad sa iyong mahahalagang sulat. Kahit hindi kita sinusulatan ay nagugunita kit a sa lahat ng sandali; lagi kang napag-uusapan ng mga Pilipinong naririto sa Paris. Kaming naririto'y lumabasmasok sa lima 0 anim, na nagbabalak dumalaw sa iyo sa taong darating sa Leitmeritz. Pawang mga taal na Pilipinong lahat, pawang mga binatang walang hangaring makakanya, datapuwa't nag-aalab ang pag-ibig sa kanilang bayang tinubuan. 1 Silang lahat ay pawang may damdaming dakila, ang kanilang mga kaanak ay siyang lalong pinakamabubuti sa Lipa (Batangan) at sila'y walang salang magbibigay sa iyo ng mga patotoong hindi isang imbing lahi ng tao ang iyong ipinagtatanggol. 1 Tinutukoy sina Baldomero Roxas, Gu-egorio Aguilera, GalicallJOl Apacible, Lauro Dimayuga, Brigido Morada, at iba pa, na pawang taga-Batangan.

-249-

-250Ang naging kagawad-bansang si Morer ay nasa Paris ngayon. Nag-usisa siya tungkol sa maykatha ng Noli M~ Tanger~ at nagsabing ikinalulugod niyang lubos ang aklat at ninanais niyang ako'y makausap. Bukas ay paroroon ako upang makipagkita sa kanya. Marami ritong mga Filipino ngayon na noong sila'y nasa Maynila ay ikinatatakot ako; datapuwa't nang mapag-alaman nila ang katotohanan, ay naging mga kaibigan ko, bagaman hindi lubos na nagkakaagpang sa ilang bagay ang aming mga kuru-kuro. Nakipagkaibigan din sa akin ang mga Kastila't mga kawaning nanggaling sa Maynila; aywan ko kung ang dahilan nito'y sapagka't kaming lahat ay para-parang nasa ibang bansa at nagkakapantay-pantay.8 Ninanais ko rin sanang makatagpo ang ilang prayle; marahil ay maiwawasto namin ang maraming bagay. Ang anak na babae ni Luna'y~ bininyagan ngayon. N ginalanang Maria de la Paz. Dadalo ako sa pulong tungkol sa etnograpya ng Kapulungan 5 gaganapin sa ika-30 ng Sety,embre. Mahal ko, sakalin,g hindi ka nakatatanggap ng liham ko, ay gunitain mo na lamang na ako'y abalang-abala, datapuwa't lagi kitang naaalaala. Sa linggong papasok ay tatanggapin rno ang 째aklat ni Morga. 6 Sumasaiyo, RrZAL

Mga kumusta.

2 Tinutukoy din si G. Moret, na binanjggit na sa sinundang sulat. Walang salang dinalaw siya ni Rizal, nguni't hindi nababanggit kung ano ang kanilang pinag-usapan. 3 May katuwiran si Rizal. Ang gayo'y sa dahilang nasa ibang lupa sila at iba~ singaw ang kanilang nalalanghapi kung sila'y nasa Pilipinas, ay hindi magsisipangahas marahil na makipagkaibigan kay Rizal, ni makipagpalagayang loob man larnang dito. 4 Tinutukoy ang bantog na pintor na pilipinong si Juan Luna, asawa ni Gng. !Paz, na kapatid ni Dr. Trinidad H. Pardo de Tavera. 5 Hindi malarnan kung aling Kapulungan ang tinutukoy. Maliwanag na ang kapulungang ito'y hindi ang sa Kapisanang Pandaigdig ng mga Makapilipino, sapagka't ang sa kapisanang ito'y hindi nairaos. 6 Binabanggit ang Los Suoesos de. las Islas Filipinas ni Morga, na may mga tala ni Rizal.

Sulat BIg. 81

Dalawang estatwa ni Rizal: "Isang Pulubi" at "Isang Dalagang may bilao." - Isang pitakang yari sa nito, kaloob kay Blumentritt. Nagpakita si Moret ng mabuting kalooban sa mga Pilipino. ".

45 Daang Maubenge, Paris Ika-22 ng Setyembre, 1889 MINAMAHAL NA KAlBIGAN:

Sa koreong ito ay binalak kong magpadala sa iyo ng isang malaking balutan, datapuwa't sinabi sa aking hindi raw maaaring tanggapin sapagka't labis ng laki. Dahil dito ay ipinagkatiwala ko sa isang samahan ng perokaril upang matanggap mo. N aglalaman ng dalawang maliliit na estatwa: lsang Pulubi at lsang Valaga: 1 nasiraan nang kaunti sa paglalakbay; ang pulubi ay sa sambalilo at ang dalaga ay sa mga daliring may hawak na bilao. Ang mga bahaging napingas ay nababalot na lahat sa isang papel; maaari mong buuin uli. Bukod sa mga ito ay pinadadalhan ka ng isa sa mga tagahanga mo ng isang pitakang yari sa nito; ipinamamanhik sa iyong marapatin mong tanggapin. Binayaran ko na ang upa sa pagdadala. IHindi kilala ang dalawang estatwang ito; maaaa-ing mga estatwa ni Rizal. Ang mga kaanak ni Rizal ay nagkaroon ng dalawang e9tatwang katulad ng mga ito: isang pulubing bulag, na ang mga kamay ay nakalahad at may sambalilong buli na maaaring alisin; at isa pang estatwa ng isang babael na may bilao. Ang dalawang estatwang ito'y kapuwa nasa Binyang sa pag-iingat ng isang may kalayuan nang kamag-anak ni Rizal. Natitiyak ng gumawa ng mga paliwanag na ito na ang mga estatwang iyong nasa Binyang ay kapuwa gawa at inihandog kay Dr. Rizal ng eskultor na si G. Bonifacio Arevalo, bagaman ipinaialagay ng iba na ang mga iyo'y gawa ni Rizal. Ipinahayag ni Biumentriltt sa kanyang sulat bIg. 299 ng Epistolario ang pagkakatanggap ng mga estatwang nasabi; samakatuwid ay napasa kamay niya at ngayo'y nasa kamay ng mga kaanak ni Biumentritt.

-251-

-252Katatanggap ko lamang ng iyong sulat2 at sasagutin ko agad. Nagpamalas ng mabuting kalooban sa mga Pilipino si Ginoong Moret;3 siya'y mahiligin sa kalayaan at sa pagbabago, datapuwa't mangyari pang siya'y Kastila rin. Ayaw siya kay Weyler 4 ni sa ibang mga heneral. Ibig kong mabasa ang iyong talasalitaan. 5 Hindi malayong ito'y mahalaga. Hindi magtatagal at ang aking Morga ay pagbabaha-bahaginin sa mga pahina; nabasa ko na ang mga unang pruweba. 6 Ang Alaala7 ay matatapos sa loob ng madaling panahon. Ikumusta mo ako sa lahat ng mga homines bonae tJoluntatis, (mga taong may mabubuting kalooban.) Sumasaiyo, RIZAL

2 Hindi malayong tumutukoy sa sulat na may petsa 10 ng S'etyembre; big. 202, Torno II ng Epistolario. 3 Ang tunay na pangalan n~to'y Segismundo Moret, naging minima ng UItramar at naging Ministro ng Fomento (Pananalapi). Bagaman ipinalalagay nina Blumentritt at Rizal na si M'Oret ay mahilig sa mga pilipino, gayunman, si Rizal ay hindi gaanong umaasa, palibhasa'y kastila rin si Moret. 4 Si Valeriano Weyler, na siyang humalili kay heneral Terrero bilang gobernador heneral sa Pilipinas, ay nag-iwan ng malulungkot na alaala, lalo na sa mga kaanak ni Rizal, dahll sa usa pin ng asyenda ng Kalamba. 5 Hindi malarnan kung aling talatinigan ang kanyang tinutukoy; gayunma'y inaakalang ang binabanggit ay ang talasalitaang Tagalog-Aleman ni Blumentritt. 6 Tinutukoy ang mga pruweba ng pagpapalimbag ng Morga na rnay mga tala ni Dr. Rizal. 7 Tinutukoy 8l1g AJaaJa ni Blumentritt na ipinadala sa Barse10na upang ilathala.

Sulat BIg. 82

Ang kapisanal! ng mga Makapilipino ay nasa kalagayang malabo. Si Blumentritt, waning mapagpala. - "Kung ikaw ay kaibigan ng Bayan at ito naman ay iyong tapat na kaibigan, sa anu't kailangan mo pa ang Kapisanang Kastila na Amigos del Pais? - Ikaw, kaibigan ng anim na angaw na malayong inaapil" - Sulatin mo a~g Paunang Salita ng aking mga Paliwanag sa Morga. Isang kurong mapanuri, walang kinikilingan!

45 Daang Maubenge, Paris Ika-20 ng Oktubre, 1889 MAHAL NA KAIBIGAN:

Sa rnakalawa ay ikakasal ang ating kaibigang si Doktor F. Pardo de Tavera/ inaakala kong ito'y nalalarnan rno na. Noong una'y binabalak ko sanang gurnawa ng isang paglalakbay sa Londres 2 dahil sa aking Morga, nguni't kailangan kong ipagpaliban iapagka't nais kong durnalo sa pagkakasal. Lima na 0 anirn na rnahahalagang sulat rna ang tinanggap kO;1 hindi ko sinasagot, sapagka't sa rnga araw na iyon ay rnararning pagwawasto ang kinailangan kong gawm. Hinihingan rno ako, unang-una, ng rnga balita tungkol

1 Si Felix Pardo de Tavera, kapatid ni Trinidad H. Pardo de Tavera, ay isang bantog na eskultor na m:ahabang panahong nagtira sa Paris at pagkatapos ay lumipalt at ~gtka sa Buenos Aires, Arhentina. 2 Upang masuri at matiyak ang Hang bagay, ay nagtungong sandali sa Londres nang Enero ng taong 1890. 3 Sa mga sulat na ito ay walang makita sa Epistolario maliban sa ang mga may bIg. 299, 302 at 303 Torno II, na marahli ay may mga petsang Set. 28, Okt. 1'2 at Okt. 14. Ang dalawang huli'y mga tarhetang pangkof'eo lamango

-253-

-254Kapisanan ng mga Makapilipino;4 mahal ko, iyo'y nasa kalagayang malabo hanggang hindi ko natatapos ang aking Morga. Lubhang marami ang aking natutuhan sa iyong mga lathalain at ikinawili ko nang di-kawasa; ang mga iyo'y malalalim, karapat-dapat, datapuwa't matatag din ang pinagbabatayan at makatuwiran. 6 Naniniwala akong ikaw ay magiging ''bonus genius" namin; kaya't nalalaman mo na kung gaano kalaki ang pagpapapahalaga ng mga Pilipino sa iyong mga pangungusap at kung gaano ang kanilang lugod sa pagsang-ayon sa iyong mga kuro't kaisipan! Ang mga Kastila'y maaaring magngitngit at sumigaw, datapuwa't wala silang mapapala sa gayon. Bagay sa Kapisanan ng mga Kaibigan ng Bayan,6 ay inaakala kong iyo'y hindi mo nararapat pagkaabalahan nang malaki; kung ikaw ay tunay na kaibigan ng Bayan, at kung ang bayan ay inaari mong tapat na kaibigan mo, sa anu't kakailanganin mo pa ang pakikipagkaibigan at ang mga katibayang maaaring ipagkaloob sa iyo ng Kaibigan ng Bayan, na kinasasapian nina Quioquiap, Retana, Barrantes at iba pa? Kung ikaw, sa iyong puso, ay kaibigan namin, ang kaibigan ng amin na angaw sa Malayong inaapi, ano ang magiging kabuluhan sa iyo ng Kapisanan, ng KapiJanang iyon na ang mga kasapi ay siyang pinakamasasamang kaaway ng bayan? Iadya nawa ako ng Diyos na ako'y hirangin sa panahong hinaharap ng smo mang tao na maging kasapi ng Kapisanan! Utang sa iyong mga puna, ang isinulat ko ay Ruy Falero 7 sa halip na Ruyfarelo. Marami akong nabasa tungkol sa taong 4 Si Blumentritt ay sumulat kay Rizal, na si Dr. Schmeltz ng "Museo Etnografico" ng Leiden ay nagtatanong tuQgkol sa Kapisanang iPandaigdig ng mga Makapilipino, kaya sinagot siya ni Rizal na ang kapisanan ay nasa kalagayang malabo. 5 Inaakalang tinutukoy ni Rizal ang maraming artikulo ni Blumentritt, at sa mga ito~y kabilang ang mga Ill'By pamagat na Las confesiones y las inexactitudes del M.R .P . Fr. Jose Rodriguez;O.S.A.; FIIipinas y la inmigracion, at ang La representacion parlamentaria de Filipinas; Observaciones de un cosmopolita sedentaria, at iba pang nalathala sa La Solidaridad buluit: nang ika-31 ng Agosto hanggang ika-lS ng Oktubre, 1889, mga artikulong gaya ng sabi ni Rizal ay mga "maritino, karapat-dapat, nguni't mabibisa at makatuwiran". 6 Ang talataang ito'y tumutukoy sa balitang galinig kay Blumentritt sa kanyang sulat big. 203 ng Torno II ng Epistolario, na Hang kasapi ng "Samahan ng mga Kaibigan ng Bayan" (Sociedad de Amigos del Pais) ang magmumungkahing katkatin ang pangalan ni Blumentritt bilang "Kasaping Mahalaga". Sa samahang ito'y tatlong tagaibang lupa lamang ang mga "kasaping mahalaga", na dili iba't sina Konde ng Lesseps, na siyang gumawa ng Kanal ng Swes, ang Prinsipe Oscar ng Suecia at si Fernando Blumentritt. 7 Tumutukoy sa isang pagwawasto sa pagkakasulat ng Ruy Falero na pinan sin ni Blumentritrt: sa kanyang tarhetang pangkoreo nang ika-12 ng Oktubre.

-255ito sa rnga akda ni Pigafetta8 at Navarrete,9 datapuwa't wala akong binanggit na anurnang bagay tungkol sa kanya, sapagka't inaakala kong hindi ito ang lugal na nararapat. Ang lalong rnahigpit na kahilingan ko ay ang surnusunod: na sulatin rno ang paunang salita,10 na para bang ayaw ka sa akin at parang hindi rno ako nakilala kailanrnan; ang hindi rno naiibigan, ay iyong pintasan; ang anurnang rninarnabuti rno ay iyong purihin. Ninanais kong rnagbigay sa aking bayan ng isang halirnbawa, na ako'y hindi sumusulat para sa aking kapakinabangan 0 para sa aking ipagkakapuri kundi alang-alang sa aking bayang tinubuan at dahil dito'y lalo kong rninarnabuti ang katotohanan kaysa aking kabantugan. Harinawang ipagpakasakit din ng aking rnga kababayan ang kanilang rnga sirnbuyo ng kanilang kalooban sa dambana ng inang bayan! Harinawang huwag nilang hanapin ang kanilang kabutihan sa rnga Karangalan, Katungkulan, Pagsuhol, Pagpurz', kundi sa rnga kabaitang asal na siyang ikinatatangi at iginaganda ng mga bayang rnalalaya! Dahil dito'y ipinarnarnanhik ko sa iyo, na huwag kang sumulat ng anurnang pagpapaunlak sa akin, ng anurnang papuri sa rnay-katha, at ang lahat ay rnaging ukol sa ikabubuti ng bayang nagtiis nang gayon na larnang sa ilalirn ng parnatok ng Kastila, na ang kadalasa'y dahil sa takot at kung rnagkarninsa'y dahil sa pag-ibig, at lagi nang sanhi sa pag-asang balang araw ay rnatutubos siya. Ang kaibigan kong si Doktor Ariston Bautistal l (taal na Pilipino, Tagalog na taga-Maynila) ay burnabati sa iyo. Sumasaiyo, RIZAL

8 Tinutukoy ang PrilTlO Viaggio ,i n torno a1 globo terraqueo ni Antonio Pigafetta. 9 Hindi matiyak kung tumutukoy kay Fr. Domingo Fernandez Navarrete, na isang dominiko, 0 kay Martin F. de Navarrete 0 kay Eustaquio F. de Navarrete. Ipinalalagay na tumutukoy kay Martin Fernandez de Navarrete, na siyang may-akda ng Colecci~n de los ~aies y des~brimic~tos que hicieron por mar los espanoles desde fmes del BlgloXV, atbp, Madnd, 1837. Ang una'y sumulat tungkol sa Tsina, Madrid 1676, ang ikatlo'y tungkol kay Sebastian del Cano, 1872. 10 Tinutukoy ang paunang salita sa Morga; nang una pa'y hiningi na ~ Rizal kay Blumentritt na sulatin ang paunang salita at ngayo'y inuulit nang buong higpit ang kahiling~g ito. . ... . . 11 Tinutukoy si Dr. Anston Bautista, bantog na medikong plhpmo, maSlgasig sa kapakanan ng bayan, indus~yal, mapagkawanggawa, do路~or sa ~e颅 disina ng Unrversic1ad Central sa Madnd, n'S nanggagamot sa Maymla at naglng propesor sa Paaralan ng Medisina ng Unibersidad ng Pilipinas.

Sulat BIg. 83

Mabuting paunang salita, hindi binabanggit si Quioquiap. - ilLubhang napakaliit para sa aking Morga." - Kukutyain ng rnga Kastila ang ating pagkakaibigan. - Naghihinala sa ilang kaihL gang Kastila sa Maynila. - Urnurong ka sa labanan kung rnagagawa rna! - Sulatin rna ang Kasaysayan ng Pilipinasl

45 Daang Maubenge Ika-19 ng Nobyembre, 1889 MINAMAHAL NA KAIBIGAN AT KAPATID:

Tinanggap ko ngayon ang iyong kasiya-siyang liham1 gaya rin ng mga ginupit na bahagi ng mga pahayagan ng Maynila. 2 Pinasasalamatan kita sa lahat, gayon din sa paunang salita na ipinalalagay kong magaling, at malaon nang ipinadala ko sa palimbagan. 3 Binalak kong magpadala sa iyo ng sulat na kasama ng mga pagkakawasto, datapuwa't sa dahilang hinihintay mo ang aking sagot at ninanais mong malaman ang aking palagay ay susulatan kit a ngayon ng ilang talata larnang palibhasa'y kinakailangan kong paroon sa Aklatang Parnbansa. Naibigan ko ang iyong paunang salita at nakabagbag ng aking loob; sinulat mo iyon sa parnamagitan ng iyong ulo at puso; 1 Maaaring ang tinutukoy ay hindi ang may petsa 23 ng Oktubre at may bIg. 304 ng Torno II ng Epistolario, sapagka't ito'y isa lamang tarhetang pangkoreo. Maaaring tumutukoy sa may bIg. 308, Torno II, nang ika-10 ng Nobyembre. 2 Tumutukoy sa mga artikulong inilathala sa La Voz de Espana at sa La Opinion, mga pahayagan sa Maynila (na ay<>n kay Retana, ang unang bilang ay ini:athala ng unang araw ng Abril ng taong 1889) na buong bagsik na tumuligsa kina Blumentritt, bagay na nagpapakilala ng kanilang "bulag na pagkapoot". 3 Tinutukoy ang paunang salita sa Morga, na sa malas ay naipadala na kay Rizal.

-256-