Mga Tala ng aking buhay at mga ulat ng Katipunan

DS

676.8 86

D4 1932

I

,

MGATALA NG AKING BUHAY ======== AT = = = = == =

MGA ULAT . NG KATIPU NAN

Sinulat ni Ginang GREGORIA J?I! JES US 8al0 ot I\ndrel.l Bonlfaclc'

, May Paunang Salit4 ni

JOSE P. SANTOS

1'132

•

/

/O/C} 7

JfJinalimhag ni

G.

'ANTONIO BAUTISTA

1'1 ' q,t

= . . ,-~-= " " " ' - = = = = = = = = = = = = = ' -= --'= = = =

Limbagang Fajardo--530 Raon, Ma,ynila.

SI ANDRES BONIFACIO AT SI EMILIO JACINTO Ama at Utdk niJ Himagsikan na makikitang magkarn7,ing sa monumentong gawa ni Guillermo E. Tolentino ne itinayo niJayon sa Balintawak.

Mga Sinasabi Nila Si Gng. Gregoria de Jesus, balo ng Dakilang Bayaning Andres Bonifacio, Ama ng Himagsikan ng mga A. N. B., ay siyang karapatdapat tawaging ANG INA NG HIMAQ...

SIKAN, palibhasa'y siya ang kaunaunahang Pllipinang umanib sa K. K. K. at nagtaglay ng simbolikong LAKAMBINI (Lakhan Bini) at nagpakita ng tunay na pagkamakabayan at kagitingan.

ARTEMIO RICARTE VmoRA

Yokohama, Cay.

0

Mayo 31,1929.

- -ÂŤP->>-Si Ginang Gregoria de Jesus ay isang magiting na ba~ baeng karapatdapat ipiling sa lalong mga litaw na babaeng bayani sa daigdig. Sa puso niya ay namugad ang dala~ wang pag~ibig na Ikapuwa dakila at kapuripuri: ang pagibig sa bayan at pagmamahal sa kabyak ng dibdib. N aka,. sama siya ng dakilang Supremo hanggang sa hulihin at ipabal'il ang Supremo. Dahi! sa paglilingkod niya sa bayan at sa kapakanan ng himagsikan ay tinawag siya noon at maging ngayon ay dapat din siyang tawagin na INA NG HIMAGSIKAN. PANTALEON GARCIA

Heneral nU Himagsikan at naging Ktt. Pu.no nU "LegWin de Veteranos".

Gng. GREGORIA DE JESUS Larawang guhit ni GuiUermo E. Tolentino na sadyang ginawa sa kxthilingan ni Jose P. Santos.

Gn,Cf. GREGORIA DE JESUS Hu}:t"ng larawap, ng kinikilalang INA Na HIMAGSIKAN na inilathala ng lingguhdng GRAPHIC.

PALIWANAG Walang alinlangang si Ginang Gregoria de Jesus, balo ng bayaning Andres Bonifacio, ang pangunang babae sa kasaysayan ng himagsikan sa Pilipinas. Kung paanong may kinikiIaIang "Primera Dama" sa panahong ito, noong mangyari ang pagbabangon ng mga tagaIog laban sa mga kastila, ang mga manghihimagsik ay hindi lamang nagkaroon ng pangunang babae, gaya ng ibig ipakahulugan ng sagisag na "LAKAMBINI" na ibininyag kay Ginang Gregoria de Jesus nang mapaanib sa Katipunan, kundi naging katulong-tuiong din naman ng Supremo sa pakikidigma, nakasama sa parang at mga bundukin, naging tagapagingat ng mga lihim ng himagsikan, tagapagtago ng mahahalagang kasulatan, tagaingat-yaman, tagapangasiwa sa pagpapaU<ain ng mga kawaI at tagapag-:alaga ng mga saIanta at sugatan, at siyang dapat kilalaning "Ina ng Himagsikan", gay a ng sinasabi nina Hen. Artemio Ricarte at Hen. Pantaleon Garcia sa mga unang dahon ng kasaysayang .ito.

Sa mga tungkuling ginampanan ng buopg kapurihan ni Ginang Gregoria de Jesus, ay tila waIa nang maipapantay.

Naririyan ng lahat: kagitingan, pagka-makabaya~, pagkakawanggawa at kabayanihan. Nguni't dapat din namang iuagdag, upang lalong maging dakila, ang mga pagtitiis, pasakit at kahirapang dinanas niya nang dakpin at ipabarH ang bayaning Andres Bonifacio. Hindi siya humiwalay sa piling nito hanggang sa mga huling sandali halos na kitlan ng hininga ang nasabing Bayani, na kusang inilihim 83 kanya, matapos na siya'y kulungin sa isang bahay at pabantayan sa mga kawal na sandatahan. Mangyari pang

8

hindi niya ilalagok ng mapapait na luha ang nangyaring ito, kaya't sa hang-ad na makita, kahit ang bangkay man lamang ng sawing-palad na asawa, ay may isang buwan siyang naghanap sa kaparangan at mga bundukin na itinuro sa kanyang siyang pinagtapunan 0 pinaglibingan; na halos ay hindi nt\ masunog ang damit sa katawan at ang Ikiuakain ay mga bubot na saging at kaunting pagkaing nahingi 0 napagpalimusan sa iba't ibang pook na madaanan. ;:;apat na marahil ang maikling ulat na iyan- upang ipakilala kung sino si Ginang Gregoria de Jesus-mga ulai na sinipi sa mahahalagang oosulatan-datapuwa't sa hangad kong maging ganap, ay sinikap kong makilala ang marangal na Balo at ako'y hindi naman nabigo, salamat sa kagandahang loob ni Gl Cipriano Pacheco, na siyang gumawa ng paTaan upang maipakilala ang kaliitan ko. Naging tiwala naman agad ang 10 b sa akin at ang sadya ko'y nagtamo ng ibayong pakinabal;lg pagka 1t hindi lamang nakuha ko ang mga talang aking kailangan Ikundi siya na rin ang sumulat ng maikling ulat na kalakip nito na inut-inot n.a pinagtiyagaan nang mahigit na isang buwan.

Marahil ay hindi nagkakamali ang PHILIPPINES FREE PRESS sa pagsasabing ang mga talang ito ng buhay ni Ginang Gregoria de Jesus ay siyang lalong mahalagang kasulatan ukol sa himagsikan na niyari sa panahong ito. Gayon din ang palagay at kuru-kuro nina Hen. Emilio Aguinaldo, Hen. Artemio Ricarte Vibora, Hen. Pantaleon Garcia, Cecilio Apostol, Dr. Leandro H. Fernandez. Dr. Jose P. Bantug, Carlos Ronquillo, Julian Cruz Balmaseda at iba pang mga tanyag na manunuri at mananalaysay. Nagkaroon ang akdang ito ng dalawang salin sa wikang ingles: ang una'y kay Dr. :Leandro H. Fernandez na nalathala. sa PHILIPPINE MAGAZINE at ang ikalawa'y kay Dr. Jose P. Bantug na nalathala sa THE PHILIPPINES HERALD. Nagkaroon din ng-salin sa kastila na nalathala sa THE PHILIPPINES FREE PRESS at sa LA OPINION.

9

Ang salin sa kastila ay siyang inihulog sa tagalog at inilathala sa PAGKAKAISA ni G. Ruperto S. Cristobal, kaya ang orihinal na nasusulat sa tagalog ay hindi pa nahahayag at ngayon ay inihahandog ko sa lahat at inaasahan kong kagigiliwang basahin, yamang hindi lamang may itinuturong mahahalagang aral kundi pinatutunayan pa ritong ang kababaihan sa Pilipinas ay hindi mahuhuli sa lalake kung sa kagitingan at kabayanihan.

JOSE P. SANTOS. Gerona, Tarlak.

(

"

Mga Tala ng Aking Buhay

..

Alay kay G. Jos路e P. Santos na siyang humiling na 8ulatin 1w ang aking kabuhayan.

GREGORIA DE JESUS

Balo ni Andres Bonifacio..

Ako'y si Gregoria de Jesus, taong tunay dito sa bayang Kalookan. laJawigan ng Rizal. Isinilang ako ng araw ng Martes, ika 9 ng Mayo ng taong 1875, sa pook .n a pinag'baunan ng libolibong s'andatang ginamit sa himagsikan at pinagdausan din naman ng kasunduan ng mga punong naghimagsik bago lumabas ng bayan, lugar na tinatawag na Daang BaltRzar noong araw at. ngayo'y P. Zamora, bIg. 13. Ang ama ko'y si Nicolas de Jesus, taong tunay din sa bayang ito na ang hanap buhay ay Maestro .de Obra ng Catero Carpentero at isa sa nagbawak ng ilang tungkulin noong panahon fig kastila, naging' teniente segundo, teniente mayor at gobernadorsilyo. Ang ina ko ay si Baltazara Alvarez Francisco na taga bayang Nobeleta. lalawigan ng Kabite, pamangkin ni heneral Mariano Alvarez ng Magdiwang sa Kabite na siyang unang gumalaw ng himagsikan sa nasa bing lalawigan.

Alko'y nng-ara] sa Paaralang Bayan at natapos ko ang mga unang baytang ng karunungan na katimbang ng Intermedia kung itutulad sa panahong ito. Naaalala ko pa na minsan akong nagwagi sa eksaming ibinigay ng Gobernador Heneral at ng Kura sa bayan na ipinagkaro'On ko ng ganting:palang medalyang pilak na may lasong azul bilang pagkilala sa kaunti kong nalalaman. Palibha.sa'y tatlo ka-

12 ming magkakapatid na nagaaral na kailangang magpatuloy sa Maynila kaya minarapat ikong tumigil at sumama sa isa ko pang kapatid na magasikaso ng aming kaQuhayan upang makapagpatuloy sa pag-aaral ang dalawa naming kapatid na lalake. Kadalasa'y lumalabas ako ng bukid upang magpatanim 0 kaya'y magpaani, makipagunawaan sa aming kasama at nagsisipagtraoaho, gayon din sa pagpapasahod sa mga manggagawa ng aking ama kung linggo ng umaga, at paminsanminsan, ako'y nananahe, humahabi at lagi akong katulong ng aking ina sa bahay, Noon marahil ay mayroon na akong labingwalong taong gulang at mayroon nang pumapanhik na mga bin at a sa aming tahanan at dito'y kabilang'si Andres Bonifacio, kasama si Ladislao Diwa at a.ng pinsan kong Teodoro Plata na eskribano nang panahong yaon, nguni't wala akongnakakausap sa kanila tungkol sa suliranin ng pagibigl palibhasa ang mga magulang at dalaga sa panahong yaon ay tQtoong maingat at ikinahihiya halos na masabing sila'y may tagahanga at katunayan ay mayroon na palang isang taong nanunuyo si Andres Bonifacio sa aking mga magulang ay hindi pa kami nagkakaunawaan ng mga niloloob sa pagibig at may tatlong buwan pa ang nakaraan ay naalaman kong hindi kasangayon ang aking ama sa pangingibig sa akin ni Bonifacio sa idahilang ito ay mason, at ang mga mason ng panahong yaon ay ipinalalagay ng mga matanda, sa kagagawan ng mga prayle, na masasamang tao, ay noon pa naman ako nagkakaroO'n ng bahagyang pagibig sa kanya. May anim na buwan pa ay nagkaibigan na kami ng tuluyan at bagaman laban sa kalooban ng ama (ko ay napahinuhod din , alangalang sa malaking pagmamahal sa akin at pagtatapat ko ng' katotohanan ng aming pagiibigan, kaya't bHang pagbibigay ni Andrei; Bonifacio sa kaugalian ng matanda ay ikinasal kami sa simbahang romano sa Binundolk ng buwan ng Marso ng 1893 at ang aming naging saksing lalake ay si Restituto Javier at ang saksing babae ay ang may bahay nito na si Ginang Benita ni Javier, Sumunod na linggo ay pamuli !Imming iki~asal sa harap ng lahat na katipunan, sa

kahilingan ng mga ito, sapagka't hindi nila pinahahalagahan ang aming kasal sa simbahang romano at ito'y ginanap din sa bahay ng aming inaamang Restituto Javier, sa daang Oroquieta noong araw, at natatandaan kong nagkaroon pa ng kaunting saiusalo at sa mga panauhin ay kabilang si G. Pio Valenzuela, Santiago Turiano, Roman Basa, Ma-rina Dizon, Josefa at Trining Rizal at lahat halos ng pa'munuan ng katipunan. Nang sumapit ang gabi ng araw ding yaon ay inianib ako sa katipunan sa ilalim ng sagisag () simbolikong Lakambini, upang ganapin ko at tuparin ang . kanyang banal na palatuntunan at simulain. Nang may isang linggo na kami sa bahay ni G. Javier ay minarapat naming humanap ng sariling tahanan at kami ay nakakita sa daang Anyahan, tap at . ng bisita ng San Ignacio noong araw at mula na noon ay nagsimula na akong gumawa ng ,boong sikap at labis na pagmamalasakit sa pagunlad at ikaayos ng lahat ng K. K. K. ng mga A. N. B. sa katunayan ay ang lahat halos ng kagamitan ng katipunan, kagaya ng revolver, sandata, balaraw, timbre at lahat ng kasulatan at kalihiman ay na sa: aking pagiingat sapagka't sa aming tahanan nakatira ang Kalihim na Emilio J aeinto ng mga panahong yaon kaya't siya ang namamahala sa naging limbagan ng katipunan, siya rin ang unang lumilimbag fig mga palatuntunan at sampung aral na munukala nilang dalawang parang magkapatid na Andres at Emilio Jacinto, kaya sila rin ang nam!lmudmod sa mga balangay ng mga panahong yaon. Si Andres ang unang sumulat ng paIatuntunan at sampung utos at saka pa Iamang si Emilio Jacinto Ikaya masasabing ito'y munukalang tunay ni Andres, ' nguni't dahiI sa kanyang pagmamahal at pagbibigay kay Emilio Jacinto a-y ang Kartilyang sinulat nito ang siya nilang pinairal at ginamit ng mga katipuna~ Ang orihinal ng sampung- utos Da sinulat ni Andres Bonifacio at hindi pa l1ahahayag hangga ngayon ay nasa pagiingat ni G. Pepe Santos na analk ni Don Panyong Santos. (*) (.) Mababasa sa akdang ' "Ang Sigalot ni Bonifacio at n~ Agui1l4ldo" nj Jose P. Santos.

14 Noong mga panahong yaon ay lubhang mapanganib l\ng aming kalagayan at palibhasa'y ang mga anak ng bayan ay inip na sa kanyang pagkagapos ay bumalikwas at nagkaiaa na tulad sa isang tao lamang ang lahat kaya't biglang lumaganap ang K. K. K. at gabi gabi ay puno halos ang aming tahanan ng mga taong duminig sa tinig ng inang bayan at dito'y kabilang ang tatlong mag-aama na Enrique PachecQ, Cipriano Pacheco, Alfonso Pacheco,-Tomas Remigio, Francisco Carreon na pawang Ikaanib sa Kataastaasang lSanggunian ng katipunan at mga tao rin namang kasama sa unang sigaw ng Katipunan, ay halos ang lahat ay madalas na inuumaga sa pagganap ng tinatawag na "juramento" o panunumpa. Minsan 0 makalawa isang buwan ay nagkakaroon ng "junta'" ang mga punong tagapagpaganap, dahil dito'y lalong nagkaroon ng maraming gawain ang limbagang pinamamahalaan ng Kalihirn na Emilio Jacinto kaya't kinailangan na niya ang pamamahala sa boong maghapon at noon ay ~ng dinadamit ko halos ay ang mga kasulatan na lubhang mapanganib ingatan ng panahong yaon at labis nang banggitin pa dito kung sa an ako ihahantong ng kapalaran kung madakip sa aking pagiingat at gayon din naman sa mga taong nakatala sa kasulatang yaon na pawang anak ng Pilipinas na umiibig sa Ikalayaan, sapagka't may mga pangyayaring sa pamamagitan lamang ng Ruplong ay maraming 路buhay ang napuputi. Madalas na kung may dumarating na pahatid sabi na sasalakayin ng mga Veterana ang tahanan ay kahit anong- oras ay agad kung iipunin ang mga papeles, armas at timbre at sa isang iglap ay patatawag ako ng kiles na hindi ko makuha ang kumain halos sapagkat kadalasang mangyari ito'y katangnalian at a las 8 ng gabi at inaabot ako ng hatinggabi 'Sa lansangan sakay ng kiles, nalilibot ang baybayin ng Tundo at mga lansafigan ng Binundok upang mailigtas Iko lamang ang mapanganib na Iagay ng taong bayan. Nguni't ang dinara;mdam ko lamang na madalas na ako'y napatutuiong sa ilang kapatid na inaasahan kong magmamalasakit ay hindi naman turnut9long sapagkat kapag naalaman ang

15 'taglay ko ay mga bagay na totoong mapanganib ng panahong yaon ay pjnakaiilagilagan ako. Ang pinakateIepono ng panahong yaon ay mga tao rin kaya alam ko agad kung tahimik saka pa lamang ako uuwi ng bahay at mananahimik ng Ikaunti. Lumakad ang panahon ng dumating ang mahigit na isang taon at ako'y nagdalang tao na, lnilipat muna ako ni Andres Bonifacio.sa piling ng aking mga magulang sa lugar ng aking sinilangan at dito ko rin inilual sa maliwanag ang panganay naming anak na lalake na nagtataglay ng' pangalang Andres Bonifacio rin at ang kanyang ina["ma sa binyag ay si G. Pio Valenzuela. Nang makaraan ang dalawang buwan ay muli na naman akong lumapit sa Maynila at di naglipat taon at kami'y nasunugan ng malaki sa DulQng Bayan, na nangyari ng araw ng Huebes Santo kaya't lab is ang aming kaligaligan. N agkalipatlipat kami ng bahay hanggang sumapit ang malungkot na sandaling bawian ng buhay ang aming anak sa tahanan ni G. Pio Valcnzliela, daang Lavezares, Binundok. Dito nagpasimula ang aming pagsasama hanggang lumipat kami sa daang Magdalena, Troso. Noon ay mahigpit na ang pagtugaygay ng pamahalaang Ikastila sa katipunan.

Sapagka't kalat na halos sa lahat ng sulok ng Kapuluang Pilipinas kaya't ng nahuli na ang ibang kalihiman ng katipunan, noon di'y umuwi Ikami dito sa Kalookan.

Sapagka't mahigpit ng totoo ang pagtugaygay sa amin ng pamahalaang kastila kava mga iIang araw lamang, ang karamihan ng mga lalaki ay lumabas na ng Bayan pati ni Andres Bonifacio. lyan nga ang unang sigaw ng kalayaan na naganap ng ika 2G ng Agosto ng 1896. Samantalang ako'y nasa piling ng aking mga magulang, sa tulong ng rnga kapatid ay naalaman kong ako man ay huhulihin na rin kaya't noon elin ay tumakas ako ng may ika 11 ng gabi at ang tangka ko'y bumalik ng Maynila nguni't kailangan ko ang magkanlong, kaya't minarapat kong tahakin ang kabukiran. tuloy sa Lorna. Noon ay para akong isang katatakutan pagka't Iahat ng akyatin kong bahay upang magparaan muna ng oras ay ipinagtatabuyan ako at mamamatay

J'

16

wari sila sa takot. Noo'y naghihinanakit ako. Nguni't ng mabalitaan kong lahat ng aking inakyat na bahay ay pinag路 huli, ang mga tao ay pinahirapan at ang iba ay itinapon kung saan saan lupalop at noon hinuli ang isa kong amain na namatay ~a tapunan na ang tanging kasalanan ay dahil sa pagpasok ko lamang ng tahanan niya ng gabing yaon upang humalik ng kamay. Noon din ay hinuli ang aking ama at dalawang kapatid na lalake. Sa di kawasa'y nakarating ako sa Liko, ngayo'y Solis ng a las 4 ng umaga, sa bahay ng aking amaing G. Simplicio de Jesus, eskultor, at ng magkaroon ng limang oras ay ako'y umalis din doon sapagka't malapit sa Kuartel ng Veterana, lumulan ako sa isang Ikaromata upang humanap ng bahay na walang panganib at ako nama'y nakakita sa daang Clavel kaya doon ako tumiorang kasama ng aking hipag na si Espiridiona Bonifacio at dito'y nagkanlong ako sa pangalang Manuela Gonzaga na tumagal ng isang buwan at dahil din sa tinig ng Inang Bayan, at ako'y isang tunay na katipunan. Lumabas ako ng Bundok ng ika 1 ng Nobiembre, 1896, at doon ako sinalubong ni Andres Bonifacio sa San Francisco del Monte. N agtuloy kami sa Iugar ng makasaysayang Balara, poolk na pinag.Jrealan ng mga anak ng bayan, pagitan ng bayang Kalookan at Marikina at doon din kami nagsipanggaling bago pumasok ng lalawigang Kabite.

Ang ikalawa kong naging kaisang puso ay si Julio Nakpi!. Kami ay ikinasal ng ika 10 ng Disiembre ng 1898.

Siya ay naging kalihim ni Andres Bonifacio at siya ang iniwang tagapatnugot ng lahat ng tropa sa dako ng hilagaan at sila ang nagtapos ng pakikilaban sa Montalban at San Mateo, kaya ng siya ay humantong sa Pasig ay dito kami nagfi<atagpong muli at nagkasintahan at ang aming pagiisang puso ay ginanap sa matandang simbahan sa Quiapo ng mga katoliko at ng magkaroon ng Paz 0 Kapayapaan ang Revolucion Filipina ay pumisan kami sa tahanan ni Dr. Ariston Bautista, kilalang pilantropo, sa piling ng kanyang asawang Petrona Nakpil, kasama-sama rin ang aking bienan, mga hipag, bayaw at kami ay nagsama-

17

~

samang parang tunay na magkakapatiu na isang tiyan lamang ang pinagbuhatan. Ako'y may anak na walo sa nasabing pangalawang asawa: dalawa ang patay, Juar na at Lucia, ang anim ay buhay, Juan F. Nakpil, Julia Nakpil, Francisca Nakpil, Josefina Nakpil, Mercedes Nakpil, Caridad Nakpil. Ang lahat ng iya'y halos si Dr. Ariston Bautista an!; nagpaal'al at nagpatapos sa anak kung lalaki. Ako'y inaring parang tunay na anak at kapatid hanggang siya'y tawagin sa sinapupunan ni Bathala.

Tungikol sa sigalot ni Bonifacio at ni Aguinaldo na nagmula sa idinaos na magulong halalan sa Teheros, pati ng pag-uusig at mga katampalasanang ginawa ng mga kabig na pinamumunuan ni Aguinaldo sa aming magaanak na niwakaRan sa pagpatay Ikay Andres Bonifacio ay hindi ko na isinaysay dito ~t iya'y mababasa sa kasulatang ipinadala ko 'kay Emilio Jacinto na ibinabalita sa akin ng Gra1.

Cipriano Pacheco na ngayon ay na sa kay G. Jose P. Santos, C'*) at upang maipagpatuloy pa ang aking buong nalalaman sa nasabing katipunan ay minarapat kong pagtiyagaan at ng maunawaan ng lahat na ako ang unang nagtraducir 0 nagsalin ng aktang "alfabeto" na ipinadal3, sa akin sa Pasig ni Emilio Jacinto, kasama ang kanyang kapirasong buto sa hita noong siya'y tamaan ng' bala sa palkikilaban sa N agkarlang, sakop ng Lalaguna ng panahong yaon. Aka naman ay nasa bayang Pasig, lalawigan ngayon ng Rizal. Kaya doon ko rin ginawa 0 isinalin ang nasabing "aIfabeto" 0 akta ng katipunan.

Gaya rin naman ng unang Limbagan, revolver, sandata, balaraw, timbre at lahat ng kagamitan ay bili ng mataas na sanggunian, nguni't ang ibang handog nina GG. Francisco Castillo at Valeriano, mga taong may malaking damdamin, marunong mag-adiya sa bayang tinubuan, may mahabang hangarin. Kaya't kapagkarakang malaman ang (U) Mababasang buo sa "Ang Sigalot ni Bonifacio a.t ni Agui'lirUdo" 'I1i Jose P. Santos. Ang akdang ito ay nilagyan fig Paunang Salita hi Hen. Al路temio Riearte at kasunod nitong lilimbagin.

..

18 nilalayon ng katipunan 8.y bumili agad ng malaking limbagan upang sa madaling panahon ay makayari agad ng maraming Kartilya, periodiko at mga palatuntunan, kaya noong huli'y pinagtulungtulungan nina Emilio Jacinto, Aguedo del Rosario, Alejandro Santiago, Cipriano at Marciano na taga Pulv, Bulakan, at ang tagapamahagi at tagalakad ay sina Macario Sakay, at iba pang panguluhan. Ang pa lagay ng ibang siya'y masamang taong naging tulisan ay ewan ng huH, sapagka't nakita ko naman na may maIaking ginawang tulong sa Katipunan. Si Macario Sakay ay tunay na makabayan at di ko akalain na ang maging hantung-an ay ang bibitayan.

I1ang mahalagang bagay. na aking napagdanasan sa panahon ng himagsikan ay itong sumusunod: Nang ako'y kasama ng mga. kawal ng naghihimagsik sa parang ng tiig-maan ay wala akong pangiming sumuong sa anomang kahirapan at sa kamatayan man, sapagka't wala akong nais fig panahong yaon kundi ang mawagayway ang bandila ng kasarinlan ng Pilipinas, at palibhasa'y kasama ako at sumaksi sa mnraming laban, kaya't kabilang din akong isa sa mga kawal at upang maging ganap na kawaI, ako'y nagsanay ng pagsakay sa kabayo at nag-aral na mamaril at humawak ng ilang uri ng saRdata na nagamit ko rin naman sa maraming pagjkakataon. Napagdanasan ko rin naman ang matulog sa lupa ng walang kinakain sa boong maghapon, uminom sa mga labok ng maruming tubig 0 kaya'y katas ng isang uri ng baging sa bundok na tutoong mapakla na nagiging masarap din dahil sa matinding uhaw.

Anopa't sa gulang kong tinataglay noon kung pagbabalikan kung alalahanin ngayon, aIko sa sarili'y nagtataka kung papano ko natawid ang kabuhayang yaon at kung balkit ako buhav pa sa gitna ng mahigpit na pag-uusig sa akin ng panahong yaon.

Ang natatandaan kong kaparusahan sa hindi sumusunod ng mga ipinaguutos ng katipunan, gaya ng mangt abae, ay ipatatawag kapagkarakang maunawaan sa 1}alip

19

aa slya'y bigyan lig kaparusahan ay agad siyang babasahan ng dapat pagpitaganan ang isang babae, gaya na rin ng pagpipitagan sa sarili na ang sinasabing pangaral ay ganito: "Kung hindi mo gustong lapastanganin ang iyong rna, asawa at kapatid a]1 nararapat na pakaingatan mo na gawin mo sa iba ito pagka't sa ganyang kaapihan ay maaari mong ipalit ang tatlo mang buhay. Kaya't isa-isip tuwina na ang masama sa iyo ay hindi dapat gawin kailan man sa iba at sa paraang iyan ay isa Ikayong marangal n3 maibibilang na anak ng bayan".

Tungkol sa suliraning pagsusugal ay ang marapatan ng tagausig balangay at mapatotohanang nagkasala, siya'y lRlapatan ng hatol na siya'y ihihiwalay hf!.ngga't di nagbabago ng kaniyang kaugalian. Lahat naman ng mga nag5itanggap ng aral at saka ang mga maparusahan ay pawang nangagsipagbago naman ng ugali.

Sa kahilingan ni G. Jose P. Santos na siyang pinagnahandugan ko ng kasaysayang ito ng aking buhay ay itinaIa ko sa ibaba ang sampung tagunilin 0 aral sa mga kabataang kinabibilangan niya na siyang pangwakas nito: l.-Igalang at mahalin ang magulang pagka't ito ang pangalawang Dios sa lupa.

2.-Alalahanin tuwina ang mga banal na aral ng mga bayani na nasawi dahil sa pag-ibig sa bayan.

3.-Huwag magaksaya ng panahon ng di pamarisan.

1.--Pagsikapang mag(karoon ng anomang kp,runungan na tumutugon sa kanyang hilig upang pakinabang:-!l1 ng bayan.

5.-Ang kabaitan ay alalahaning isang malaking kayamanan.

6.-Igalang ang mga gurong nagpapa~~lat ng isip pagka't kung utang sa magulang ang paglgmg tao ay utRng naman sa nagturo ang pagpapakBtao.

7.-Ilirrtas ang api sa panganib.

20

8.-Matakot sa kasaysayan pagka't walang lihirr na di nahahayag.

9.-Kapag napagingatan ang kasamaan ay door manggagali'ng ang rnalaking karangalan.

10.-<Sikapin ang ikapag1kakaisa ng lahat 3t ika路 uunlad ng bayan upang huwag rnagkaroon ng sagaba ang kasarinlan.

Tinapos ko rito ang maikling tala ng aking buhay ns sinulat ko sa mga sandali ng aking ganap na katahimikan nag-iisang binubulay at pinagaralan at sinuri ang rnga na路 karaan kaya't lahat ng nakatala rito ay siyang mga waga~ na katotohanan.

GREGORIA DE JESUS

Kalookal1, Rizal 5 ng Nobyembre ng 1928

21 MeA PANGHULING TALATA Ni Josi P. Santos Sa una at ikalawang puJong ng ikawalong Lehislatura. si Ginang Gregoria de Jesus ay nagunita ng pamahalaall.

Sa unang puJong ay nagharap ng panukalang batas si Kin, Varona na rragkakaloob sa kanya ng buwanang pensiyon at sa ikalawa'y gay on din at ang nagharap naman ay ang naging Kin. Camacho. Hindi natuloy ang gayong balak dahil sa pagtanggi na rin ng mga kamaganak ng Ikina~ uukulan.

Nan-g ipagdiwang ang; Araw ng mga Bayani sa Unibersidad ng PiJipinas noong 1929, ang Balo ni Andres Bonifacio ay siyan~ panauhing p ngdangal. Sumulat siya isang mahalagang mensahe uU<i sa mga kabataan. Nang' pasinayaan ang monumento ng Republika Pilipina sa Malulos noong 1931, si Ginang Gregoria de Jesus ang katuwang ni Hen. Emilio Aguinaldo sa pag"aalis ng tabing.

Ang Konseh0 Munisipal sa Gerona Tarlak, sa pamamagit-an ni konsehal Catalino Beltran, ay boong pagkalmisang nagpatibay ng kapasiyahan noong Oktubre nang taong ito upang ang paaralan ng "Domestic Science" ay binyagan ng pang-alan ni Ginang Gregoria de Jesus, sa 路 mungkahi ng Prinsipal Ra GERONA ELEMENTARY SCHOOL na si Gil1'ang Aquilina de Santos.

Si G. Antonio Bautista, mayamang pilantropo ng Bulakan, ay siya namang nagpalimbag ng mga ulat na ito ni Ginang Gregoria de Je~')us upang ang tutubuin ay gamitin sa pagpapatayo' ng monumento ng- mga bayani natin sa patyo ng simbahan sa Malt110l~.

Ang lahat nang iyan ay nagpapakilalang aug pangalan ni Ginang Gregoria de Jesus ay talagang hindina makakatkat sa puso n,g kanyan1!' mga kababayan.

ntr