Ang mga paring Pilipino sa kasaysayan ng inang bayan

OS 675

:9~~ L---

ng mg(J Paring PilipiDO .

S(J I

I 1

,

~()S(]YS(]y(]J)

nq

Jndog Bayao n •

I

SINULAT Nl

Exclmo. e Ilmo. Sr. Arzobispo de Manila.

Excelentfsimo

e Ilustrisimo Senor:

Conforme a la orden de V. E. I. he leido detenidamente 1a obra intitulada HANG MGA PARING PILIPINO SA KASAYSAYAN NG INANG BAYAN", notablemente aumentada y corregida por el autor Dn. Martin F. Venago; y segun mi humilde parecer, no contiene cosa alguna contraria a la fe y buenas costumbres; sino que juzgo que las notables mejoras introducidas en esta edicion, han de contribuir en gran manera, para que los jovenes de la nueva generacion puedan apreciar 10 que habfan hecho y trabajo varios sacerdotes del Clero Secular, despues de la Rev.olucion del '96 en pro de la Religion. ASl se hara mas digno aun el nombre que lIeva esta obra, se aumentara la fama de que goza, y se multiplicaran las grandes alabanz.as que Ie han tributado vados ilustrados clerigos de esm Archidiocesis de Manila.

Sin embargo, en la pagina 31 de esta obra he notado cierta exageracion en la apreciacion de los hechos, a saber, que el Sr. Mabini, alucinado con la mejor buena Ie y a pesar de su clarisimo talento, habia asentado hechos que no eran exactos, los cuales fueron vertidos al tagalo por el autor de esta obra.

Tambien he notado en la nota numero 2 de la pagina 41 que las declaraciones de los PP. Echegoyen y Piernavieja no son autenticas ni verdaderas; puesto que al hacer dichas declaraciones, los referidos Padres estaban cohibidos y no gozaban entonces de completa y perfecta libertad.

Es todo 10 que puedo declarar en honor a la verdad en la lectura y censura de esta obra: HANG MGA PARING FILIPINO SA KASAYSAYAN NG INANG BAYAN".

San Pedro Macati, Rizal, 5 de Junio de 1929.

EULALIO ALMEIDA Pbro.

~Tunio

14, 1929.

IMPRIMATUR JOSE BUSTAMANTE Vica.rio Gra.l.

"TANGING PAGUNITA." ;'PRO ARIS ET FOCIS" . ..

Gayon nga't, dili iba: "PARA SA DIOS AT PARA SA BAYAN"-Ang siyang kauuwian ng boo't, sinkad na ipinagsu8ulit ng aklat ni G. Martin F. Venago ukol at patungkof. sa mga Paring Catolico ng ating lahi. [(ahi't, bang hay lamang na matuturingan, at anhin man yatang isang talaan 0 hinoruan ng mga dakilang Pangalan, ang mali it na akdang ito'y, umaankin ng katangitanging kahangaan dahil sa kanyang tuklas na ipinagbabansag, pagtitipon ng naitulong, baga, ng ating mga Pari sa mga suliraning bayan, isang marilag na pagbalankas ng ating mga karapatan at pagtatayo ng puri niyong isang uri ng kababayan nating litaw sa kabihasnan, nguni't, halos nakalimutan ng ka'ramihan, dahil lan~a'ng alipala sa hinawakang tungkulin, noong mapagkamaZan, sa ating 'rebolusiyon ng rnagkabikabilang panig ng usapan.

Mga buhay na pintig ng damdaming pangbansa ng ating lahi ang siya kong natutop na tumitibok at nananalaytay sa mga talatang linamay sa sining ng kaibigang Venago. At ana man ang madali?'ing pagkukulang at kamalian sa mga kabanata, ay, hindi dapat ikapusiaw ng giliw niya sa pinagpaguran, sapagka't, alin mang p~tna, ay, napasusubalian sa "NlGA T ALATANG PAMBUNGAD," samantalang ito ?'in ang mapagkikilanlang tanda ng malinis na pakay. [('!-Lng ang pagpuri ay nagiging kaalinsabay. ng ganyak, mula pa ngayo'y, ipapasnaw ko na ang

8

ANG MGA PARING PILIPINO SA

taos sa puso kong hangad na lumawig nawa ang palimba.g na ito at marULgumpay sa larangan ng pamamahayag upang sa mga susunod, ay, rnagtanw ng 1nalilin:aw na dagdag ng kabagayang hindi ipagkakait ng sinop at tiyaga ng Autor.

Subali't, ako'y, nangangambang maniig sa bisa ng paghanga so, kaibigan, baka kung ito lamang ang gagawin kong sanhi ng paunlak, ay, masabi sa hinagap no, ako'y, napapangat sa isang hamak at ka1째ani'wang pagbibigay. Kaya't, ako'y, pahuhulo ng kaunti so, lunas ng saarin; at, sa patapiyas-tapiyas na sabi' y, i.kJ,lantacl ko ang katunayan na kung bakin at kung paano natuturnpak at napapanahon ang aklat ni Martin F. Venago: "ANG MGA PARING PILIPINO SA KASiiYSAY AN NG INANG BAY AN." .

I sana ganap na kabooan ng kasaysayang bayan ang so, habang panaho'y, siyang kinakailangan at lubhang pakikinabangan ng bala nang mawilihing umantilo at tumarok ng mahalagang batiring dulot ng pangyayari sa pusikit na kahapon ng mutyang Lupain. Ulat na kailan pa ma'y, marapat danganan ng tiwasay at masidsicl no, pansin kung siya rin lamang na katalagahan nating magpatuloy ng 'mahinusay na pakikipagpunyagi para sa lalong tampok na kalinangan ng lahi at karapatan so, paglaya ng Inang Bayang Tinubuan. Hindi hamak no, bagay ang maitutulong sa suliring ito ng pinagpuyatang y_ari ni G. Venago, alang-alang at ito'y, nagsisiwalat ng makabuluhang gawain at tung kuling binalikat ng talino't, katamanan ng mga yumao nang inuliran ng bayan sa karurukan ng karunungan at sa dambana ng kabayanihang katalatag niyong

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

9

N ANGABULID SA DILIM NG GABI," pawang nang aging li1nbutod sa kabihasnan at sadyang nor ngagpapatunay sa sinakbibing kaunlaran at sa sarileng kakayahan ng ating lipi.

Ang Kasaysayang maaliwalas, ay, matayog na batyawan ng isang kutang pin.amumugaran ng maiipunong katotohanan. Siyang sinasabing patnubay ng sining sa pagkakasulong ng sangkatauhan; tagaingatyaman ng kabihasnan, mangangalaga ng ugali't, pinakamagulang ng kaalaman; ama ng karunungan, ina ng karanasan, guro ng buhay. Alin '(nang lahing-tao, na nagiingat ng mga alamat ng pinagrnulang kanunuan at nagsisimpan ng mga tala ng kabuhayang nanganluran, para ng mapagimpok ng mga aral, alaala't, pati ng matatanda na't, yumao sa halip na rnalipol at makatkat sa balat ng lupa'y nagtatamo ng 'm0ting kad na katangiang makapagtang hal ng n~ga inaanking kilatis ng pamumuhay at di napipigilan sa paglusog hanggang magkamit-kapalarang makapanatag sa sarileng pasiya't, makahanay ng malalayang bansang liniliwanagan ng a1-aw.

Alinsunod sa ganganitong batas na pinasusubaHan ng Kasaysayan, matatalastas nating sa kalikasan ng Sangkapuluang Pilipinas, ay, nakitalamitam ang malaking pagpapala ng Dios, sa daming pagsubok na dumalaw sa uri ng ating pagkataong sinubaybayan ng lakas at tibay ng naging katutubong pagkacatolico. lt~ ang sakdal kapakanang naigamit sa mga paligsa't, suliraning dinanas ng ating bayan.

Kung sakali't, binulahaw tayo ng kapusukan sa galitgitan at ng malabis na pakundangan sa pag kakapangkatpankatin, naitawid ding maluwalhati, sa gitna ng katiwalian, ang magandang .ngalang pag.1.

10

ANG MGA PARING PILIPINO SA

kapilipino, sanwntalang nanatili pa rin any karamihan sa tunay na katunayan ng ating sampalatayang catolico.

Tulali ang pasiya ng Kasaysayan at may hatol na 1natatag ang ating katayuang sinaksihan ng l1t,qa kalahing Paring Catolico. Sila nga ang tUl1taliba sa ka,lawakan ng panahon at nanguna sa 1nga kilusan.

Sa pa?nagitan ng tatlong kapakanang pinagtung ko ng si7cap ng bayan, alalaong baga'y, "kaunlaran ng abot-kaya ng lahi," "pinagkaisahang layon ng pagsasarile," ai "kalinangan ng linimiliming 짜likang Pangbansa," pawang 1nga kabihasnang itinaguyod ny 1nataas na u'ri ng ating pagkacristiano, ay, sadyang napayaman natin, at kusang pU'rnaibayo any f.in,gkad ng ating mga karapatan; at kung hi'ndi sa sikap na iyan at kung ang ating mga tauha/y, naganyong paalipin, binusabos na .tayo disin mg madaluhong na kasakiman.

Nguni't, ang mabathalang tungkulin ng mga Paring Catolico, ay, siyang lubhang namumukod at natata1npok na hali1nbawa ng pagtitiyaga sa landas ng katuwiran! Sa sinapupunan ng ating kaankanan, Sil1tula pa't, sapol noong unauna hinugot ang 'inga kinatulong ng mga ?nisionerong nagpakilala ng mga a1'al ni J esucristong Pafiginoon N atin. Sakali't, kung ana man ang bagsik at kagipitang pinapagdaanan, ay, nakasulit ang libolibo nating kababayan at nakapaghawak ng maselang pagka-al1w ng kaluluwa. Paris iig nangyari nang malirnit sa hinabahaba ng panahon at kung saan soong lalong impilapatttd ng mundo, ang mga PARI natin ay napigipit sa balabalaking pagsubok at hindi nag taliwakas sa bait at timyas ng iningatang kautaiigan para sa Dios at para sa tao. Gaya pa rin ng 1utSasaksi-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

11

han sa kasa:lukuyang gulo doon sa Republika 111ex-icana, na, dadalawang pari ang mga napahinuhod sa pai1"al ng masamang gobierno (ang isa'y, nagbalikloob pa) samantalang libolibo ang napatapon at hindi kakaunti any mga nagsipagbata ng parusa at sa1npo ng kal1wtayan ay huag lamang ?naipalugso ang puri at dangal ng pagkapari, gayon at walang iniwan ang 1nahihin~lhang katin~ti1nan ng mga Paring Catolico dito sa Pilipinas, sa katampatang paglilingkod at laying pagtalimang isinagana sa Inang Santa Iglesia Catolicang Katipunan ng ating pagkabinyagan.

Gadaling noo lanwng at dalawang ?natang nakadilat ang kinalDailaiigan upang mapagunawa sa gawain ng mga Pa?"i ang halaga at aguwat ng kalJa1wgutang tungod sa kaligtasan ng mga kaluluwa.

A ng kasakdalang katu,ksuhang namagitan sa pagpapaguho ng pan~ahal.aang kastila, sampo ng 路iba't, ibang batik ng .pagkakristiano, bukod tangi pa ang talintuang ng pulitika11JfJ pinalalakad ng mayaman, ?nalaya at makabagong kapwngyarihan, ay, hindi nakaligalig ng bahagya man lamang sa dating atupag ng mga alagad ng ating sampalataya. Sa kat路unaya'y, halos hindi nalalagasan ang talatag ng mga Pari, kung di dahil sa sakit at kamatayan, bagkus parami pa ng parami sa balang araw. Halos mabibilang sa mga daliri ng dalawang kamay ang mga nagsipagsampaybakod ng kahihiyan niyong may banal rw, panatang kasuotan, kabilang na pati mga nagsitiwalag sa himok ng aninw'y, matamis, nguni't, matambis, at makamandag na pagkapareho at pagiiyon-iyon-ding kagagawan ng tatlong kababayan at kalahing nagpantalya kay Padre Greg01"io Aglipay upang nwkapagtayo ng 1. F. 1. 0 Sambahang Sarile.

Pasantabi sa kapatid na nawaglit, kinakatigan ko

12

ANG MGA PARING PILIPINO SA

ang salaysay ni G. Venago sa paghanga ,sa mga sirnula ng mabuting panunungkulin ni Padre Aglipay hanggang doon sa bago isagawa ang kataksilan. At hanggang dito 1UL nga lamang ang maaaring ibanggil, sapagka't, ang mga ipinagpatuloy niyang paghiwalay sa Santa Iglesia Catolica magparating 1nan sa mga oras na itong siya'y, b1.l,hay pa't, nabubuhay sa patong-patong na errhiya, ay, hindi nga matutumpak na ipakihanay sa mabathalang kabihasnan ng ating rnga "Paring Tunay" at "Obispong Totoo,~' kahi't, na anong kabantugan any abutin niya at sabihin pang kinikilala ng libo-libong pinaliko lamang ng kabuktutan ng pulitika. Sa ugong ng kalakarang pinatakbo ng mga tila man din mabisang pasiya nitong makabagong diosdiosan ng ilan sa mga tauhan natin, pilit na nangingibabaw ang hatol ng 1nalinis, maalam at rnatapating budhi ng mga sinil'aang una at dating kabaro ni Padre Aglipay, gaya Tin ng dapat 1UL'mangibabaw na karapatan ng Dios, M akapangyarihan sa lahat at bukod tanging Tagapagbigay ng tunay na pagmamagulang maging tungod sa relihion, maging tungod sa pamamayan, sa ayos na inilagda ng Kanyang Banal na Kalooban, at hindi sa magusot na pita ng tao lamang. Sa habag at katarungan ng Dios dapat na ipaubaya ang dakilang pag kakalisya at pag kakapahamak ng tinuri'ngan, sampo ng mga ilan pang kalaguyo niya at pati 'na ta,nang napalamuyot sa hidwang pagkukunuwari.

I sa pang siwang ng kabagayan, at pag kakapanahon ...

A ng alimuom ng kagawiang banyaga, i buhaw'i ng kasaguwaan! Kung mamalasin natin sa bagsik

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

13

ng pagpapairal na idinadagsa ng pamahalaan ngayon, ~angay ng kasabihang pag kakagiliw natin, 0 pagpapasigurnayon man lamang, sa paggamit fig mga lenguaje oficial. At gayon din ang pagkahi1'ati natin 8.a mga uso, bisiyo, [calakal at kulob na anong, kung sabihin ng iba'y, esterimingoles ng mga dayuhan, ariin man nating nakasasalot sa taong bayan dahil sa ibinubungang layaw, ay, hindi naman makamarnatay sa bisa ng likas at katutubong layon sa pagsasarile't, pagiging bansa ng Sangkapuluan, kahi't, na papagbaguhin ng kaasalan ang kawagasa't hinhin ng dating paguugali. Hindi nga masasayang ang pinuhunang pagod ng ating mga bayani at hindi ?~n mabibigo ang kanilang pagkasawi. Kanya't, nang huag tayong marahuyo sa malabis na pagkariwara, at nang huag naman tantong maalimpungaian sa wastong hangarin, ay dapat balikan ng rnasid ang nagdaang kapanahunan, bilang isa na sa mahihigpit na kautangan natin, at alintana'y, kapurihan pang kikilanlin pati ng ?nga pumapalibhasa sa atin. l-l ari na nganing salamat sa Dios kung panuntan ang a6ng mga manunulat ng ganitong munukala at dumarni pa ang mga aklat na sasariwa ng mga aral ng pinagdaanan ng bayan.

Lalo't, higit pang dapat tayong huminahon kung mamasdan natin ang kapabayaang tinitiis nating kahiratnan ng Wikang Tagalog. Dahil sa pagkabuyo natin alipala sa mga kabaguhang alok ng mga dayuhan, ay, para ita tayong kapos sa panahong pagaatubili sa sarileng atin. N alulunod ang diwa ng pagkapilipino sa walang putal na pagbubuhos ng kahangaan sa bala nang pinapapasok at pinagpapaumanhinang pabalat ng dalaw. Pati mga tauhan natin sa pamahalaan, ay, nangingimi at nahihintaku-

14

ANG MGA PARIN G PILIPI NO SA

Lang 1napahiya sa pagbabatas ukol sa 1nga kat~du颅 kabihasnan. Sinasakmal tayo ng 1nalabis na pa/ngluluma'rnig pad tayo'y, inaanyayahang kwmaya at r;naQ-a8ikaso ng ating talagang kairalan. Tila tayo pinagtatalak~tpan ng isang kaS1f.tmpasu:mpang hudyat Tta 1nagalingin ang sa ibci upang mawala ang kakanyahan ng Citing bayan. At sa ganitong tikas, ay, tayo na rin ang lalabas na 1nagiging dayuhan sa sa路rileng lupain, kung hindi natin pagyayarnanin ang ingat sa bigay ng Dios. Paganclaganda ng wika ng Kas'lila, ana 1nang laki fig papakinabangin natin sa wikang Ingles, matut(} man tayo ng wika ng Latin, paris ng rnga Pari, sampo ng Frances, Aleman, Intsik, Hapones, ang lahat fig ito'y, mangangahulugang tayo'y, magaang maki tungo at 1nadaling tUTuan, datapuwa't, ang ditva natin ay mahinggil sa salitang sinuso, ang 11wlay nati'y , naka ugat sa Wika ng Pilipino, at lagi na tayong 11~agagaril sa alin mang sabi, livan na larnang sa kinagisnang himig-lahing-rnalaya (Taga-Malasia). Sa Espafia, Italia, Francia, mga lahing Latino, ng dalatang Europa, (laandaang salita ang gami t ng tagaroon, ng~tni't, namu kod ang n&ga pangbangsang Kastila, Italiano at Frances; at sa li11~a1npo, 0 higit pang, salita, ng tatlong libong pulo natin ay nagiging litaw na ang Taga log sa unlad ng kalinangan, sa tingk ad ng kaya mana ng-pa nitika n ana pa't, yari ng kapu pulut an ng ating pagkapilipino, at bahagyang pitik na lamang, sa kandili ng Gobierno, ang kinakailangan upang mangibabaw na patuluyan at sumatugatog ng marangal na pakikiharap ng ating bayan sa banyagang taga saan man.

Ibig ko sanang gU11~amit ng lalong maimbulog ,w pagungusap tungod sa suliraning itong ikagiginhawa ng pagkalugami ng hinlog-bansa, subali't, pabung

KASAY8AYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

15

iil'ihis ang salitaan kung sapat na ang mga ipinauna sa punta ko ngayong magpahalaga sa titik ng akda ni G. Venago. Isa itong dahilan ng pagdamay ko sa kanya; at hinuha sa bisa ng mainam at pantay na pananalaysay (liban pa sa naging sanhi rin ito ng pagkabigay ng "Ikalawang Ganting-Pala" ng Timpalak ni Rdo. Dr. Mercado, doon sa "PATRES PATRIAE," akda ni Tagulinaw), tanda ng kadalubhasaan sa pagkatha, at ng diwang mahal, na hindi nagaaksaya ng panahon sa rnga bungang bubot, sa kuwento't nobelang sakmal agad ng limot, kung di sa mga ulat na may aral sa kabuhayan, pag kain at himagas ng maangat na isip, gaya ng mapapagwari sa marami nang sinulat ng Autor at sa mga SamahangPanitikan, na kanyang kinasasapian.

Sa tumpok ng '1nga nabasa kon,q akda ni Martin P. Venago, ay, may yamungmong na batbat ng mab '~daklak na sisay at hitik na hitik ng bungang hinog, na ka,akitakit at nakapantklay upang pitasin at sukat paTa ihandog nating katibayan ng Wikang Pangbansang linilirni sa kasalukuyan sa atas ng pagkakaisa't, maringal na pagbubukod ng ating pagkapili1nno .

Sa di kawasa . .. ' Upang mahanganan yaring pagunita kong anaki'y, pangitaing-ibon sa mga kabagayan ng bagong luwal. ni Venago, sampo ng pagkapailaya ko sa kaibutu'I路ang halaga ng saarin, doon ko ipapako ang huz.ing tingin sa mabathalang sabi ni J esueristong Paiiginoon: "VERUMTAMEN QUAERITE PRInlUl\l REGNUM DEI ET JUSTITIAM EIUS ET HAEC OMNIA ADJICIENTUR VOBIS." (Lue.

16

ANG MGA PARING PILIPINO SA

XII, 31)-"Hingin muna ninyo samakatuwid, anya, ang kaharian ng Dios at ang Kanyang kabanalan at ang lahat nang iba, ay, ipagkakaloob sa inyo." Malayo sa tangka ng loob ang ako'y, maglagos sa isang sermon 0 siya kong gawing katapusan. N guni't, ang textong binanggit ko'y, siyang ubod ng mga gawain ng 1nga Paring Catolico at siya rin namang alituntunin ng sino mang kumikilala at tumatalima sa Dios, kaya't, ayon sa lawig ng ibig ng Dios, ay, hindi ako ?nq"f!,apagwawakas sa ibang paraan kung di sa paglaZagda ng tapat at tai7ntim na pagnanais na tu?nubo nawa ang butil ng binhing isinasabog nitong aklat naito ng kabayanihan at pagkamakabayan ng mga Catolicong Paring Pilipino sa lalong marapat na paglingap sa Maykapal; at sa awa ng Dios, kahimanuwari din ay, 1'JULgkausbong ng kariwasaan ang aUng Inang Bayan para sa kaligtasan ng tao.

LUIS L. LOPEZ, Ph.D., D.D. (Vicario Foraneo de Bulacan.)

Pari-Kura sa Maykawayan, Bulacan.

•

MARTIN F. VENAGO Naging Kalihim ng "ILAW AT PANITIK" Naging Pafigulo ng "AKLATANG FLORANTE" Naging Tagapamahalang-Katulong sa Dahong Tagalog ng "THE PHILIPPINE REPUBLIC" dito sa Maynila Naging Puno ng Pulis at Kalihim Bayan sa Pasay, Rizal, at nagtamo ng Pangalawang Gantimpala sa Timpalak Pambansa ni Reb. Dr. Jose Mercado, noong Yllero 30, 1927.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

19

MGA TALATANG PAMBUNGAD. Noon ay nanasok pa lang ang buwan ng Mayo, ng taong 1926. Sa lahat halos ng mga pahayagan sa lungsod ng Maynila ay natunghayan ko ang malugod na paanyaya ng dalubhasang pari, Reb. Dr. Jose Mercado, ng Kainta, Rizal, tungkol sa binuksan niyang timpalak-pangkasaysayan na naglaTayon ng hinggil sa "naitulong ng mga Paring Pilipino sa ka-

linangan ng Lahi."

Sa abot ng kay a ay pinangahasan kong lumahok sa paanyayang ito, hindi sa hangad 0 umasa sa pananagumpay, kundi upang sukatin ang angking sarili kung hanggang saan ang natatalos sangayon sa diwang hinihingi ng maselan na timpalak, at gayon ding makapaghandog ako sa bayan ng isa pang babasahin 0 kasaysayang nagsasaad ng magagandang tala na hango sa katitikan fig mga kadakilaan ng ating mga Pari na tiwalang tinangh::ll sa panahon at ipinaubayang saksihan ng bayan sa iba't ibang bugsuan ng mga nangakayaon nating army. At salamat naman at alinsunod sa kapasiyahang pinagtibay ng mga marurunong na bumuo niyon ng INAMPALAN (') ay pinapagwagi ang akda kong may pamagat na "PATRES PATRIAE" at ipinagkaloob sa akin ang pangalawang gantimpala. (') Ang Inampalan ay binuo ng mga Kgg. RAFAEL PALMA, Pangulo ng Unibersidad ng Pilipinasj Kgg. EPIFANIO DE LOS SANTOS CRISTOBAL, Tagapamahala ng Aklatan at Museo ng PililJinasj ' at ng Kgg. Dr. LUIS LOPEZ, Kurang kasalukuyan sa Maykawayan, Bulakan. Ang nagt amo ng Unang Gantimpala ay si G. Eulogio B. Rodriguez, ang matalinong mananalaysay sa wikang ' Ingles, at kasalukuya ng Tagapamahala ng Aklatang Pambansa P. S.

20

ANG MGA PARING FILIPINO SA

Datapwa't hindi pa rin ako nasiyahan sa ganito kong pananagumpay. N aniwala akong ang sinulat kong ipinagwagi'y waring hindi pa sapat upang tugunan ang lalong buod ng pakay ( pagka't pangaiawang gantimpala) kung kaya't mula na noon ay nagpunyagi akong magtipon ng lalo at lalong mahahalagang tala, ng lalo at lalong kailangan na tiwalang naguulat ng maliliwanag at lipus-katotohanang pangyayari na natutungod sa kabuhayan at mga naggawa ng ating mga Pari, upang gamiting sanggunian at maging kapitulong sa lubos na kayarian ng binugta ko ngang bantayog na ito para sa kanila; ng bantayog na hindi yari sa matitigas na batong dinukal sa kabundukan, kungdi ng isang likha ng P?nulat; an~ putaputaking himaymay ng isipan ay pinagyaman sa kidkiran ng magandang munuka1:i at saka hinabi llpang maging hiyas na mistula sa daigdig ng panitikan ng lahi, para sa lahi at fig dahil nga rin sa buong kalahian.

Hindi lingid sa ating mga kaalaman na hanggang sa mga kapanahunang ito'y Iubhang nagdadahop tayo sa mabubuting babasahin 0 kasaysayang matutu!1ghayan ng sangbayanang kaIuluwa hinggil sa mga kapuripuring hakbafigin, layon at adhika niyong mga dakilang kinatawan ng pananampalataya ng SANTA IGLESIA APOSTOLIKA ROMANA. Totoong kasakisakit sambitin na ang daigdigan ng katotohanan ay walang sukat maipagmalaking yinari ng dapat makapagmalasakit na mga anak ng panitikan tungkol sa mararafigal na gawaing naiwanan at ipinamall'a ng lnga kaunaunahang Punong lnga kalahi nga natin ng Pananampalatayang Katoliko rito sa ating sariling Lupain, gayong sa mga pangyayari'y marami at mayroong kanawanawang

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

21

matutukoy' tayo kung kailafigan sa lahat ng mga pagkakataon. Ang kawalan at di pagluwal sa larangan ng panitikan ng mga bagay na ito'y nangyayari sa dahilang ang ating mga manunulat at mangangatha ay sadyang nagpabaya na sa dakong ito ng salaysayin at waring nalimutan na ang tungkulin na maipagbangon nila ng karampatan 0 kaukulang kasaysayan ang mga yaon.

U ~ang pakinangin sa sariling tamp ok ng di mahahalagahang hiyas ng lahi'y ipaubaya sa aking dito'y sipiin ang bahagi ng mayamang saarin ng Kgg. Norberto Romualdez, Mahistrado ng Ktt. Hukuman ng Sangkapuluan, sa talumpati niyang binigkas noong ika 30 ng Ynero, 1927, sa "Rizal Hall" ng Unibersidad ng Pilipinas, na anito: ' Los creyentes estamos anhelando y pidiendo ferv01'osamenteal cielo mUltiplique en nuestro pais las vocaciones eclesiasticas, porque estamos jirmementes persuadidos de que el amor a la Religion y a los buenas costumb7'es es una garantia solida del amor patrio; y no es necesario decir que la propa,gacinn de la te y de la moral, es eminentemente obra del clero . . Y el Clero Filipino, desde un principio hasta los presentes momentos, viene respondiendo con generosa abnegacion a esta mision aUisima, trabajando con tanto celo como clesinteres, con su autorizada palabra y con su ejemplo, no solo por los lue1'os de la Religion, sino tam bien por la cultura y el buen . nombre del Pueblo Filipino.

Sera un desacato a la verdad historica, seria una imperdonable injusticia, dejar de reconocer los aUisimos me1'ecimientos de esa pleyade de dis tinguidos compatriotas que movidos por el mas noble de los ideales, trabajan humildemente, escondidos bajo el OSCU1'O habito humilde, sepultados a lo mejor' en la soledad de una aislada parroquia, semb1'ando el bien continua y silenciosamente y contribuyendo '

22

ANG MGA PARING FILIPINO SA

eficazmente Ii la cultura integral de sus conciudadanos.

Mangyayaring ang aklat kong ito "ANG Jl.fGA PARING PILIPINO SA KASAYSAY AN NG 1l\7ANG BAYAN", ay isang kasaysayang hindi pa rin ganap; nguni't sa mala~n 0 madali'y ang sino man ay makatataos sa akdang ito ng mga pangunang pagkakilala't pagkabatid sa mga Pari, kung sila ay sino at kung anu-ano ang nangagawa nil a para sa kapakanan ng una'y relihyong kinakatawan, pangalawa ay sa bayan nilang pinagkakautangan at pangatlo'y sa lahi nilang kinabibilangan.

Aug tunay na adhika, batay sa linalamall ng isang pangbansang kasaysayan ay walang iba kungdi ang magagap na buhayin sa alaala ng madla ang mga pangyayarfng ibinadha at nasaksihan sa nakaraan. At ang kasiraang natuklasan sa mga araw 11a itong nagsiyaon ay siyang pinaguukulan ng pansin, bago lalapatan ng mabisang lunas, at ang lunas na iyan ang nagiging patnubay naman sa pagbabagong-kilos tungod sa hinihingi ng pagkakasulong at dinamang kabihasnan sa panahong linalakaran ng isang bayang nagising na't namulat. .

Anang kaibigan kong Reb. P. Alejandro Lindayag, ng Pandi, Bulakan, sa isang lihalU niyang ipinahatid sa akin: x x x ang lcatalinuhan at kabayanihang tinatag lay ng ilan ?",ating mga kalahing Pare, na kung kaya naJcukubl'i sa kaalaman ng madla, ay dahil sa rnalungkot at rnadilim na suot na sa kanila ay nagtatabing. '

Samantalang ang isa ko pa ring kaibigang si Reb. P . . Dr. Jose Mercado, sa kanyang kalatas na may lagda

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

23

noong ika 5 ng Nobyembre ng taong 1928, ay nagturing: Ikinalulugod ang pinagbalak ninyong aklat, na winawari kong makatatagpo ng maligayang pagtangap ng mga. kab~bayan natin, pagka't hindi miminsan napagtalastas natin, ang paghangang iniukol ng madla sa mga Paring naghandog ng pagma.mahal sa kanilang lahi, at nais ng lahat ang ibigay sa kanila ang dapat ibigay, gaya ng inihihingi ng katarungan.

May matuwid ang mga nabanggit na pari sa kanilang mga pahayag, sa pagka't upang suriin, sila, ang mga Paring Pilipino ay laging nakalaan sa pananawagan ng lnang Bayan at lantad nuong tumatalima para sa kapakanan ng sangkatauhan.

Katulong silang nagsumikap at nagpapalaganap ng simulaing makabayan at kadamdamin ding nagpupunyagi sa ikasusulong at ikapagiging marapat sa kabihasnan ng angkanan sa bugsuan ng pagbabagong-buhay salig sa talagang hinihingi ng panahong umiiral.

Ang totoo at siyang katotohanang masasambit ay mga alagad silang nagsisipaghasik ng banal na turo, gintong aral at mga halimbawa - NON SIBI SED ALIIS (Hindi para sa kanila, kungdi para sa iba).

MARTIN F'. VENA GO. Ang Sumulat

Pasay, Rizal.

Ynero 28, 1929.

24

ANG MGA PARING PILIPINO SA

"MGA GINAMIT NA SANGGUNIAN."

lVIemorias ......................... del General Ricarte Short History of the Philippines ........ by L. Hernandez La Revolucion Filipina........... por Apolinario Mabini.

Mis Memorias sobre la Revolucion Filipina............ por Felipe G. Calderon.

El Suceso del "72" ........ por Manuel Artigas y Cuerva.

La Literatura y el Arte Filipina.................... por Norberto Romualdez.

The Character of Rizal. ..... by Dr T. D. Pardo de Tavera. lIalaw sa kasaysayan ng makatang Francisco Baltazar (a) Balagtas. . ......... . ... ni Sofronio G. Calderon.

Literatura Filipina ....... . . por Epifanio de los Santos Cristobal.

El Pacto de Biyakrna-Bato. . ...... por Peclro A. Pate'l"no.

EI Filibusterismo. . ................ por Dr. Jose Rizal.

Pagkakaisa.

Liwayway (kaunaunahang labas kay sa Liwayway na ngangayon pa lang gumiti sa larangan ng pamamahayag.

The Philippine Republic (Manila Publication: Vol. I, No.1) Lives and Memories-Sons of the Philippine Revolution ........ by Rafael C. Londres.

Graphic (Vol. I, No. 22) The Tribune (especially Sunday issues) Gems of Philippme Thought ........... by Austin Craig.

EI Clero Secular Filipino ... por Salvador Pons y Ton'es.

Ang Kcmycmg KaTaugctldangalan at Kataastaasang Kallwhalan , Kgg, D,', MIGUEL LINO DE ESPELET A, kattnaunaha't katangitanging Pa1'ing Pilipino na naging ika ' 37 Gobe1'1tado1' Hcne1'al nitong Sangkapuluang Pilipinas

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

25

, . liANG MGA PARING PILIPINO SA KASAYSAYAN

NG INANG . BAYAN." --0--

HINOR U AN. rragubilin ng Tagasuring M. R. P. EULALIO AL1'vIEIDA . .................. . DAHONG Tanging Pagunita (PRO ARIS ET FOCIS), ni Reb. P. Dr. LUIS L. LOPEZ, Ph. D., D. D . ................ "

Mga Talatang Pambungad............. .

Mga Ginamit na Sanggunian.......... .

"

" "

5

7

19 24

KABANATANG I.

Ang Sangkapuluang Pilipinas. . ....... .

Ang Pamahalaang Hampas na Mariin ng Diyos sa Bayan.

"

"

29 30

KABANATANG II.

Ang Maagang Pakikitalad ng Damdaming Bayan.............................• Ang "La Solidaridad". . ............. .

" "

34 35

KABANATANG III.

Ang Tatlong Pinagpalang Pari: GOMEZ, BURGOS at ZAMORA. . .......... .

Pagdakip at Pagsisyasat ng laban sa I{anila. . ......................... .

Ang Paglilitis sa Usapin.

" "

"

40

41 42

Ang Halagang 1>25,000.00. . ........... .

Ang Buong Katotohanan. . ............ .

Sa Kapilya.......................... .

Degradasyon 0 Pagpaknit sa Kasuotang Pagkapari ng Tatlo. . .............. .

Pagbitay sa Tatlong Pinagpalang mga Pari. ............................ .

Pagkatapos ng Pagbitay. . ............ .

DAHONG

" " "

46

47 48 50

" "

53 61

"

67

KABANATANG IV.

Pagbabagong Kilos ng Damdaming Bayan.

Iba't ibang Pari sa Anyaya ng Kabayanihan. .................. "" .................. "" ...... .

"

69

KABANATANG V.

Ang mga Pari sa Larangan ng Panitikan ng Lahi. ......................... .

"

72

KABANATANG VI.

Ang mga Paring Pilipino sa Daigdig ng Kabihasnan. . ..................... .

Ang lalong "U'1'AK" sa daigd}g ng mga Paring Dakila.. . .................. .

Ang mga Paring "UNA SA LAHAT".

" " "

89 91

96

KABANATANG VII.

Mga IIang Kataga sa Karangalan ng ating mga Kababayang Pari. ............. .

Tighabol na Pangwakas. . ............ .

Mga IIang Panghuling Kataga ni Reb P. Dr. JOSE P. MERCADO} Ph. D. . ....

" "

"

99 104

108

Sa 1narangal at makabayang Pari, magiting na alagad at tagapagtanggol ng kapakanan ng 'Santa Iglesia Katolika

M. R. P. MAGDALENO CASTILLO ih'i nahandog ang aklat kong ito tanda. ngpaggiliw, pagkikilala't utang na loob.

Ang MA YKATHA.

Copyright, 1929, NI

MARTIN F. VENAGd Angkin ang mga katapatan na mapagusig maging ang pagsasalin sa iba't ibang wikang banyaga.

"ANG MGA PARING PILIPIN 0 SA KASA YS AYAN NG IN ANG BAY AN" -0--

KABANATANG I. ANG SANGKAPULUANG PILIPINAS.

Sa di mahahadlangang at as ng tadhana ay nipot na naging larawan ng katotohanan ang mga pulong namaibabaw sa Iawak ng karagatan, iyang mga pulong animdy tanikaia sa pagkakakawingkawing na sadyang itinalatag ng kalikasan sa magandang pagkakahanay na binuo sa tatlong bahagi ng sangkapuluan. Sa anyaya ng pagkakasulong ay hinalina si Hernando de Magallanes, sa hangaring banal na ibunsod ang kanyang mga sasakyan at sa tinagal-tagal ng paglalayag na sumaklaw sa loob nang mayroong mahigit sa limang-daan at anim na pung araw ay dumaong ang manunuklas sa dalampasigan ng pulo ng Limasawa, noong ika 16 ng Marso ng taong 1521. At sa tagubilin ng kabihasnan ay ipinasiya ni Ruy Lopez de Villalobos, na ngalanan ang buong Kapuluang ito ng "PILIPINAS", sa karangaIan ng niyaon ay Haring Felipe II ng Espana. At pumuia na noon ay dumagsa na ang mga Kastila, hanggang sa humantong sa tunay na pananakop at ginawa na ~making lupain itong kanugnog. Nagpadala ng Punong Tagapagpatupad, inayos at isi-

30

ANG MGA PARING FILIPINO SA

nangkap alinsunod sa kanilang kaibigan ang pamamahalang pinairal at tinawag na "colonia" itong ating INANG BAYAN. ANG PAMAHALAANG HAMPAS NA il/ARIIN NG DIOS SA BAYAN.

Pupong panahon at daan-daang taon ang yunlayao at samantala'y patuloy ang mananakop sa pagpapasasa nila sa mga biyayang dinadama sa gitna ng kasumpasumpang pamamalakad at tunay na paghaharing pinagtangkaang gawin sa bayang ito na kanilang dinatnan. Buong samang pinagsanayan nilang pagitawin ang mistulang "PAMAHALAANG HAMP;1S NA MARlIN NG DIYOS SA BAYAN": subali't sanhi sa layang noon ay ganap na ipinagkait s~ kaawaawang mga mamamayan, kung kaya't anu mamg pagsisikap ang harapin nitong mga nahuhuli sa ikagiginhawa ng madlang kabuhayan ay nauunsyami't nalululo lamang.

Anang paham na Mabini, sangayon sa sinulat niyang "LA REVOLUCION FILIPINA." Ang Pilipinas noon, upang pagtapunan ng matamang limilimi, salig sa kanyang pag kabansa ay totoong nasa sa masungit na katayuan. Ito, sanhi sa nalulukuban ng Espanya ay hindi lumalasap ng anu mang biyaya na kaloob at ipinahihintulot ng pangunang batas na siyang saligan ng isang pamahalaan. A ng H ari ay buong layang ipinagtitiwala. sa kanyang Kagawad 0 Minis,tro de Ultramar, na. siyang Punong may kinalaman at kapangyarihan na ?nagpagalaw sa. mga sangay na tagapagbatas at tagapagpa;t~tpad. Samantalang ito ang hU1nihirang at gumagawa ng pagliliwat sa mga tauhan ng Ktt. Hukuman at sa mgd Hukom, batay sa angkin niyang kaib'L,gan lamang ay siya ang Punong Kataastaasan ng sangay ng tagapagpasiya.

Ang kinatawan nito sa Kapuluan ay ang Goberna-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

31

dor Heneral ng Pilipinas. Sa paggamit ng walang kabalibali niyang kapangyarihan ay nangyayaring sansalain 0 salangsangin ang mgu, kutusang linilikha at nagmumula sa Ministro ng Kolonya lubha pa't ang mga kautusang natura'y sumisira sa katahimikan nfJ Sangkapuluan. Ipatapon ang sino mang 1namamayan kahi't wala ng pagsisiyasat na ginagawa at di idinadaan sa anu ?nang uri ng pagsus uri, sangayon sa sakdal na ibinangon. Jpagbawal ang pagpapalim,bag 0 ang pagpapasok dito ng mga aklat at iba't iba pang bagay para sa limbagin ng di muna isinasangguni at isinasaalangalang ng mgu, tagasuri (censor). Halughugin ang mga tahanan, siyasatin at samsamin ang mgu, liham ng sinu mang tao, ?naging ang nasabing kagagawa'y nasusuwat at natatalilis sa makatarungang tuntunin at simulain ng batas at ng Hukuman.

Ipagbawal ang mgu, sa;mahan at kapisanang naglalayon ng ?nay kinalaman sa kapamalakaran at kabuhayan ng 'bay(JlY/" ga;yon din ng mgu, lipun-lipunang bumubugta ng ibang landasin sa paniniwala't pananampalatayang "Romano". Nasa gipit at totoong kahambalhambal na katayuan ang buong bayanang Pilipino, baga ma't sa loob nang mayroong tatlong daang taong singkad ay naghahari ang katahimikan ng madza sa lahat ng gawi at dako. Ang Gobe'rnador Heneral ay siya 'ring Kapitan Heneral 0 Ktt. Pinuno ng laha,t sa hukbo rito. *:;: * Sa iba't ibang gawain ay marami siyang katulong, na, ang lahat ay buong laya at kapangyarihang ipinauubaya sa kanyd, ~igit pa sa ipinahihintulot at iginagawad sa mgu, Kalihirn: ang Intendente General de Hacienda, sa mgu, gawaing natutungkol at nabababp,w na ?nay kinalaman sa buwis at iba't iba pang kita ng pamahalaan: ang Director General de Administracion Civil, sa mga gawaing natutungod sa kawanihan ng Pulis, mgd gawaing bayan, komunikasyon, agrikultura, industrya, pangangalakal, mina, bulubundukin, pagtuturo, atbp., at ang General 2.0 Cabo, hinggil sa mga bagay-bagay sa hukbo. * *:;: Ang Maynila lamang ang may pamahalaang bayan. Ang ab'ang "Gobernadorcillo" ng bayan ay siyang katiwala na utusan lamang sa pagsingil ng mga buwis at sa

32

ANG MGA PARING FILIPINO SA

pagpapatupad ng mga kautusang ipinagaganap ng pamahalaang lalaw'4gan. N angyayaring iutos ni", ya ang pagpapagawa ng mga daan. Ang mga tOtong dito'y naghahandog ng tulong nila't mga paglilingkod ay yaong hindi nakababayad sa hinih-i ngi sa kanilang buwis, subali't wala siya (Gobernadorsilyo) na salaping kanawanawang magugugol 0 Zalcas 0 kaya'y kapangyarihan na magpagawa alinsunod sa kabutihan at kapakanang kinakailariigan ng bayan at para sa bayan. Ang "Gobernadorsilyo" ay hindi siyang punong panglahaL Sa halip ay alila 0 utusan lamang ito ng kura at ng puna ng 1nga guwardya sibil sa bayan. * **"

I Oh! sa aba! ng bayang Pilipino! - - .

Tangi sa mga kabalbalang nasasaad sa itaas ay pinairal pa mandin ang mahigpit na pagbabawal noon tungkol sa pakikipagpangalakalan sa mga bansang kalapit 0 kanugnog bayan, pinatay ang ibang pamamaraan sa pananampalataya, at lubusang sinugpo ang pangdadayuhan ng mga intsik at hapon.

At sa ganito'y namukadkad ang magandang pagasa nila sa tin among pananagumpay at namayani nga silang madulutan ng malalaking sagabal at naggawi nilang impitin ang alingawngaw ng mabubuting balita na sana ay dapat mawatasan ng api nating 11lamamayan. N adala nila sa isang kaanyuang lubhang kakatuwa hanggang sa mapugnaw sa pangmalas 0 sa nlga kaalaman ng mga ninuno nating itong naturan, ang maningas na sinag ng nikat na himago:. sikang sinaksihan sa mga lupaing sakop ng India at ng Amerika, laban sa lnglatera at Pransya, at sa mga putaputaking bahagi ng kolonyang nasasa Imp ng Espanya sa dako ng Amerika. Noon ay nahan dugan nila ng masarap na panghahalina ang pikit na kaisipan ng tanang Pilipino upang mangahimbjng ang mga ito sa mahabang pamamahingalay

KASAYSArAN NG INANG BAYAN-VENAGO

33

at sa -mga pUSO ng mga kaawaawa'y walang nangalabi kungdi ang mapapait na bunga ng bulag na paniniwala at mabibigat na pasanin sa atas ng kusang pagpapakasakit at walang tutong pagatim at mga pagtitiis. Anu pa't sa mabuting pagkakabuli ng pamahalaang Kastila at sa pinagaralang pakikipagsabuwatan sa mga prayle ay nagwagi sila upang akayin sa pagiisa't ulilahin ang mga Pilipino sa papikitmatang pagtalima sa kabuhayan nilang mulala at naakay nga hanggang sa ihimpil ang mga ito sa labas ng daigdigan at hayaang malabi sa kawalang muwang at kahangalan.

---(0)---

~4

ANG MGA PARING PILIPINO SA

KABANATANG II. ANG MAAGANG PAKIKITALAD NG DAMDAMING BA.Y AN.

Sinimulan ang pagbubuo ng mga pUlutong na sadyang ilinaan upang iguho ang karumaldumal na kapangasiwaang idinaong ni Magallanes, nguni't nagwakas na lang sa pagkaputi nito (Magallanes) sa kamay ng pinunong si Lapu-Lapu sa pulo ng lVlaktan.

N aghanda si Raha Lakandula at tinugunan ni Soliman upang buwagin kung mangyayari ang kapangyarihang sakim ni Legaspi, subali't humantong din sa pagkakasawi ng mga Raha natin.

N agsikilos sina Tupas, Agustin de Legaspi at :Martin Panga, nang taong 1588; M'a gat-Salamat, Calao, at nagsisunod sa kanila sina Salalila, 路 Puno ng Misilo, Bolingi ng Pandakan, Salonga ng Pulo, Anighacon ng N abutas, Taes ng Bulakan, datapwa't paraparang pinagsungitan din ng kapalaran.

N agtanggoJ si Don Pedro Ladia sa Malulos, nang taong 1643, at napagitna ring nakibaka si Samuray ng Leyte nang taong 1659-60,_at gayon din si Andres .lV1along ng Binalatongan, noong taong 1660 at saka sina Tagal ng Mindoro, Tamblot ng Bohol, Bancao ng Limasawa at Diego Silan ng gawing Kailokohan, nguni't akay ng kakulangang palad ay nangahimpil sa isang pagkakawakawak ang gangganito nilang mga ginintuang adhika at simulain s,a kapakanan rig bayan.

Namayani't naipagwagi ng mga punong masasakim na nakasasakop ang nakaririmarim nUang lnga pangarap at layunin, samantalang sa isang da-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

35

ko ay nandoroon ang kahabag-habag nating si JUAN DE LA CRUZ, nakahandusay na kaling ang sihang, may piring ang mga mata't bingi, pipi pang wari ay isang salarin ang kahambing na ibig ~aI1:g mangusap at ipagtanggol ang karapata't katuwiran ay napipipilan ng mabagsik na bala at maramot na kalinga ng katarungan. N andoroon ngang pataysakit na luha-luhaan, nagpuputok ang dibdib sa tindi ng paghihimutok, naghihinagpis na linalangap ang pait ng hinanaing, hirap at mga buntong hininga na lipus ng lungkot, subali't lihim na iniimpok ang lahat ng mga ito sa kaibuturan ng kulang na lang di mawasak niyang kalooban, taglay ng napakalaking agam-agam ng di mailalarawang katakutan. i Oh! ang mga panahong yaon1. ..

Totoong nakapanghihilakbot gunitain!

Sa malas at badhain ng salamisim, ang Pilipinas llOO'y animo isang langit na maulap na kailan ma'y di na sisikatan ni sa kanyang mukha'y mababanaag ang pinilakang sinag ng kaanyuang aliwalas! Wari'y isang gabing tigib panglaw at tunay na binaka ng masungit na dapyo ng tadhanang binilot sa sapot na itiman upang itanggi 路ang pananauli ng maganda niyang tanawin sa araw ng kinabukasan!!! ...

ANG "LA SOLIDAR/DAD."

At anang patuloy pa ng Dakilang Lumpong 11abini: Sino mang Pilipino na 1nay pagmamalasakit sa hinaharap at haharapin ng kanyang Tinub'llang Lupa, ay hindi mancmatili, bag kus ay mababalino sa 'Ynagusot at maZigaZig na kabuhayang dinadama ng buong bayanan noon. N apaguunawa na ang

36

ANG MGA PARING PILIPINO SA

madaliang pakikipagtalamitaman sa mga bihasang bansa'y nagdudulot ng kapamaraanang sa diwa nila't kalooban ay bubuhay at magpapasigla sa katutubong pagibig sa ang king mga kalayaan, at kung an.g kanilang banal na 1nithii'y di matatamo sa pamamagitan ng kinakailangan at nasa sa kapanahunang paghingi ng mga pagbabago, ay sapilitan na magbabangon ng panghihimagsik, katulad ng nasaksihan sa Europa at A merika. Walang balita 0 alingawngaw man lamang ng mga karaingan 0 pagsuSU1r/,.. bong ng mga Pilipino ang sumasapit sa Espanya, sa pagka't sila'y walang kinatawan sa loob ng Parlamento do on. Isa pa'y ang mga p'r ayle at pinuno ng pamahalaang panglahat dito'y pa1'aparang nangagkakaisa sa pagtatakip at paglilingid ng mga bagay-bagay, at pinapaniniwala ang bayang Espanva, na ang mga Pilipino ay pawang nangasisiyahan sa kanilang pamamalakad at sa ganito'y sapilitang magbabangon ng panghihimagsik kapagpinalitan sila rito, Ano mang' kilusang pangbayan ang m,unukalain ay kdrakang sinusugpo ang bumubugta nito't buong bagsik na pinaguusig at pinarurusahan.

Kaya sino man sa mga Kastila, maging ito man ay dakilang makabayan 0 nabibilang sa alin mang lapian ng kanilang pamahalaan ay wala,n g kaalaman at ganap na walang-walang katalusan hinggil sa mga pangangailangang hinihingi ng bayang Pilipino. Sa bisa ng pahayagan ay mangyayaring madama ng marnamayan ang naturan nilang mga pangango,ilangan at nang maisakatuparan nga ito'y ilan sa mga taga-Maynila ay kU1nilos. Humanap ng salo,pi at mgo, abuloy ria kanawanawang maggugugol sa pagpapalimbag, at nangala.p ng mga 1nambabasa, at sa ganito'y nagpalabas ng pahayagang buwanan ang "LA SOLIDARIDAD" sa ilaUm ng pamamahala ni Graciano Lopez J aena, nang una, at ni Marcelo H. del Pilar, nang dakong huli.

Ang pahayagang ito, 1natapos maiulat at buong liwanag na isalaysay ang tunay na kaanyuan ng bayan at mga pagtitiis at pagbabata ng rnga Pilipino, ay ip'inahayag sa lalong madalisay na pagsasaad, na sa laot ng di kasiyahan sa buhay ng mga mamamayan, sanhi sa 1narawal na kapamahalaan net sa kanila'y ilJineLlalasap at ipinadadama, ay malugod at

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

37

mapitagan pa rin silang naghihintay sa pamahalaang Kastila, sa mga pagbabagong gq,gawin nita na siyang magpapahintulot sa pagkakaloob na muli o pagsasauli ng karapatang itinitiwala ng kabihasnan. Samantalang ang ga.nitong kilusan sa Kapuluan ay agad-agad pinaguusig at pinarurusahang masakit; sapilitang haharapin ang madaliang pagpapatapon; na, ang gangganitong mithiin ay katutubong diwa ng mga pangangailangan na nagpapagalaw sa banal nilang adhika, at sa halip, na masugpo ay lalo pang naguulol at naglalanubo sa ilalim ng paniniil, patuloy ng pagurilad na wala ng daan upang mahadlangan, kaparis ng hangin na samantalang kinukulob ay ralo't lalong lumilikha ito ng lakas, na, ang pamahalaang Kastila'y di nararapat magpahintulot sa pagsalangsang sa kabuuan ng mga damdamin upang magbangon ng katipunan sa panghihimagsik, sa pagka't ang ganito'y sasangsata sa mga Pilipino sa kanilang pagtuklas at pagpupunyaging matamo ang lunas sa mga dinaranas nilang pasakit at siphayo, na ang pagkalugod at utang 'na loob ng mga Pilipino sa Espanya ay siyang tanging pagasa na bubuhay sa pananatili ng kanilang paggalang sa kapangyannang Kastila sa Pilipinas, sa pagka't sila lamang ang napagiisang nalalabi sa hindi magpapabaya sa mga sandali ng lalong malulubhang pagkakataon at kapahamakan.

Susog sa mga pagbabago at kapakanan na siyang magpapatantan sa di kasiyahan ng mga maniamayan, ay hinihingi pa rin, na ang pamahalaang makahukbo'y palitan at gawing pamaftalaang sibil.

Na, ang pamamahalang ginagawa 0 kapangyarihan ng Gobernador Heneral ay bigyang hanggan, sangayon sa linalaman at ipinahahayag ng batas, at ang sa1-iling ka'r apatan ng mga tao na ipinahihintulot ng batas ay buong layang ibigay sa mga ito.

N a, ang Kapuluan ay hayaan at pahintulutang magkaroon ng kinatawan sa loob ng Batasang Bayan sa Espanya.

Na, palayasin ang mga prayle sa Kapuluan 0 kungdi lCaya'y ibalik sa kapamahalaan ng mga paring tubo rito ang mga sambahang gina1ngam; bigyan ng pagkakataon at idaan sa pagsusulit ang mga punong ilinalagay sa mga tanggapan ng pamahalaang bayan at pang kalahatang pamahalaan,

38

ANG MGA PARING PILIPINO SA

matangi ang tungkulin ng Ktt. Punong Tagapagpatupad (Gobernador H eneral) , at ang mga pinuno ng bawa't kawanihan fJ,t mga sangay nito, na kailan ma'y kalalagyan ng "nga Kastilang hihirangin sa pamamagitan din ng kaukulang pagsusuUt sa Espanya; pagtitiwala sa tanang nahirang na mga kawani sa .t anggapan; pagbabago 0 pagaalis ng Gobe1'nador Sibil, atbp.

Gaya ng dapat asaha'y ang mga prayle ay nagpalabas din 11,g kanilang pahayagan upang bumaka sa ganitong mga kahilingan at kurokuro; nguni't ang pangunang saligan sa pakikitunggali ay ang hindi kakayahan ng mga Pilipino, sanhi sa kanilang kanwng mangan at minanang kamulalaan. / siniwalat nito na ang hinihinging mga pagbabago sangayon sa tag lay ngang kwnulalaa11, 11,g bayan ay lilikha la1nang ng pagkasi1'ang-puri at karangalan ng mga Pilipino, na nahi1'ati sa paggawa sa pa?namagitan ng mga babalr» ng pamalo, sa pagka't ang maaari lang idulot ni~(J), sa tuwirang pagsasabi'y ang bufiga ng ang kin nilang kahangalan sanhi sa napakaaba at kaha,br»g-habag na alam sa kanilang kinamulatan, at kung ang kanilang mga kahilingan ay paii1'ugan ay hihingi ng hihingi pa ang mga ito ng kung anuana at lalabas n,a totoong 1nakahari at kailan ma'y wala na silang pagkasiya at di na 1naaaring masiyahan. Na, ang mga ito, 0 ang mga tao ng bayang ito ay nag kakasiya na sa ganang sanli nila at hindi pinahahaiagahan ang "LA SOL/DAR/DAD" na pinangangasiwaan ng pawang pilibustero.

Ang tugon dito'y kung sakali martg ang mga Pilipino'y hangr»l, ay sanhi sa ang 1nga aral 0 turong tinata11,ggap nila sa l1tga Kastila ay lubhang napakadahop, at ang ganit,o'y nasa sa mga prayZe 11,a siyang mga punong-guro sa. mgO, paaralang bayan, gayon din sa mgo' p(wrr»lang sekundarya sa labas, 11,a wala silang adhiko' 0 pagma1nalasakit na makada11W at twnamo ng biyaya ng pagtuturo 0 karunungan ng mga Pilipino, baga ma't nagsasaad at isinasaysay ng ulat ng pamahalaan, na batay sa kabuuan ng mga mamamayan, ay nagkakaparis na sa dami ng mga Kastila ang mgO, Pilipino11,g maalam bumasa at su?nulat, kung sakali mang hindi nakahihigit kay sa 1nga Kastila sa Espanya: (na ang kapa-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

39

bayaan ng mga Pilipino ay dala ng kakulangan ng mga pangangailangan ng mabubuting paraan sa pagpapadala at pagpapalabas ng kanilang mga kalakal at pananim; na itong dahilan at matibay na pangangatuwirang pinanghahawakan ng mga Pilipino sa pagkilos nila, simula sa ka1nulalaan at hingin ang mga pagbabago, at ang pamahalaan, sa samantala. ay lalong nakata{alos ng kanilang mga pangangailangan, at sa ganito'y kanyang malulunasan ito sa pagpapahintulot na mag karoon ng kaukulang bilang ng mga' -kinata~van, sangayon sa dami at kabuuan ng mga Pilipino na maalam bumasa at sumulat; at kahulihuliha'y sa ganap na ikawawala ng alinlangan ay totoong kanaisnais, batay sa talagang nasa.saksihan, ang paglikha 0 paggaga~(Ja...d ng mga pagbabago't ipaubaya sa mga Pilipino ang 1nalaya at matahi11~ik na kapamuhayan upang maipa1cilala ang kawagasan ng kanilang da1ndamin, budhi at kalooban.

Samantalang ang gangganitong paglalahad ay di maaaring apulain, angpahayagan ng mga prayle (ty maY1路oon at mayroong mga kaululang ibin,abandila sa tu~vi tuw~ na. Na, sa malinaw na pagsasabi ay nangangahulugang ang kalayaan sa Espanya ay kahalaga't tinumbasan ng dugo at hindi ng tinta lamang. Buong lina~v na ang ganitong parirala ay isang 1camus11~usan la11~ang at tunay na kawalang munimuni. Sa lahat ng mga ito ay nag~valang imik ang pa1nahalaang Kastiia, subali't ang kanyang mga gawain ay lumilikha ng mga patunay na sadyang nagpapak1路lala ncr nasa sa panig siya ng mga prayle at patuloy na alintana ang lahat, at maging pasakit ng kanilang bayan.

40

ANG MGA PARING PILIPINO SA

KABANATANG III. ANG TATLONG PINAGPALANG PARI: GOMEZ, BURGOS, ZAMORA.

Sa laot ng mga kaapihang nabanggit sa unahan ng Bayang Pilipino, at sa likod ng mga kasawiang dinama ng mga bayani, sa tinangka nila't sa maagang pagkilos na ginawa sa at as ng Inalinis na budhi, susog sa tawag ng Inang Bayan, ay hindi pin nagpabaya ang ating mga kababayang pari.

Sila, sa gitna ng kahambal-hambal na katayuan at nakalalagim na kalagayan noon ng Pilipinas, ay nakibahagi ngang gumalaw at samasamang hiningi ang karampatang nauukol sa kanila, sa ngalan ng kakanilahang karapatan at kakayahan sa pagkapari nila't gayon din sa pagkamamamayan. Ang hakbanging ito ay di maipagkakamaling turingan na isang gawaing makabayan, isang adhikang nagsasabi rin sa kanyang sariE ng kabayanihan.

Sa katotohanan, si Pari Burgos, sa kanyang pangungulo sa naturang kilusang yaon ay nagtungo sa palasyo ng Malakanyang, at sa kamay ng niyaon ay Ktt. Punong Tag'apagpatupad na La 'rorre, ay iniabot ang isang kahilingan na may kinalaman sa nlga pagbabagong hinihingi at ilinagda ng isang Lupon ng mga kalahi nating Pari. Ang Lupon sa nlga pagbabagong ito ay binubuo ng mga Paring Jose Burgos, Mariano Gomez, Jacinto Zamora, Agustin Mendoza, Simon Ramirez at Mariano Sevilla. At gaya ng dapat maalaman ay isang kahilingan itong naglalayon, na mapasauling muli ang karapatang ipinagtiwala't ipinagkaloob na sa kanila, alinsunod sa mga tagubiling isinasaad ng batas ng Sambahan.

DR . P. PEDRO PABLO PELAEZ Dakilang Paham at naging Arsobispo nitong Sangkapuluan.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

41

PAGDAKIP AT PAGSASAKDAL NG LABAN SA KANILA.

Sa suliraning ito'y may matuwid ang ating mga parI. At sa pagka't sapilitang maggagapi ang mga pl'ayle sa ganitong paghaharap ng ating mga kalahing pari ay sinabi ng mga day:uhang mahahabang-baro, na, ang mga nagsipagharap ng kahilingan at paghahabol ay pawang manggugulo lamang na humahanap ng daang matamo nila ang pamamahala sa mga sambahan at nang sa ganito'y makapagtatag ng panghihimagsik laban sa pamahalaang Kastila rito sa Pilipinas. At saka lubusang ipinataw ang napakatinding paratang sa kanilang tatlo: GOMEZ, BURGOS at ZAMORA (1).

Sa paratang na nabanggit ay , sinasabing may kinalaman sila sa nangyaring gulo (2) sa Arsenal, Kabite, noong ika 20 ng Enero ng taong 1872.

(1) Sanhi sa isang pa,gkakamali'y hindi ang Paring itong Jacinta Zamora, Kura sa Katedral ng Maynila ang talagang pinagisipang mapasangkot sa maalingasngas na usa ping yaon, kungdi ang magiting na si P. Jose Zamora, Kurang kasalukuyan noon sa Marikina, n.izal.

(2) Alinsunod sa talagang pangyayari'y isang paring Agustinong nagngangalang Piernavieja, batay sa kanyang liham na lihim na sinulat sa Kawit, Kabite, noong Ynero 5, 1897, ay sinasabing apat na paring banyagang probinsyales, na paraparang mahigpit na kaalit ng tanang mga Paring Pilipino ang siyang nagpasugo kay Padre De Arces, sa Kabite, upang himukin ang mga kawal na kalahi natin'g nangasa sa Arsenal, Kabite, na magbangon ng paghihimagsik bilang pakikiayon sa hakbanging ginawa nina Pari Burgos. Isa pang kalatas ni Padre Echegoyen, na sinulat nang una pa kay sa nasabing liham ni Padre Piernavieja, ang nagsasaad, na, mga Paring Kastila ang siyang nagpasugo ng isang Paring Franciscano, na nagsuot ng abita ng Paring Pilipino at nagpanggap na isa siyang paring mestiso at hinimok ang mga kawal na magsipaghimagsik, bilang pagpapakilala ng kanilang pagkatig sa usaping ibi-

42

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Nguni't lsino ang maniniwala na ang mga pinagpalang paring nangasambit ay pawa ngang makasalanan at salarin?

A.NG PAGLILITIS SA USA PIN.

Niyaon ay ika 26 ng Pebrero ng taong 1872 nga, nang magkatitipon sa "Cuarto de Bandera" ng Puersa ng Santiago, sa Maynila ang "Consejo de Guerra" 0 Sangguniang Digma na lilitis at hahatol sa tatlong Paring Mariano Gomez, Jose Burgos, Jacinto Zamora, at s~ naging kawal na si Miguel Zaldua, at sa iba't iba pang binibintangang nagsikamit ng kasalanang paglabag sa pamahalaang natatatag at pagsusulsol sa iba naman na ito'y mangagsipaghimagsik.

N angulo sa Konseho ang Koronel ng Inpanteryang si Francisco Moscoso, at naging Piskal Instruktor ng usapin ang Komandanteng si Manuel Boscasa.

Hindi na dapat sambi tin dito ang pangalan ng mga nagsibuo ng naulit na Sanggunian sa pagka't ipinalalagay at tumpak ngang ipalagay na isang kawanggawa ang nlagtakip sa mga nabulagang di nangatutong magpahalaga sa ipinaguutos at tunay na itinatagubilin ng batas at ng katuwiran.

Ang Sangguniang Digma ay nagsimula noon ng ika 2 ng hapon. Ika 5 :00 ay ipinanaog ang mga pinararatangan sa kinalalagyan. Dinala ang mga kulang palad sa harapan ng "cuerpo . de guardia" at dito'y inabot ng hanggang ika 9 ng gabi. Sa nangon at ipinagtatanggol nina Pari Burg路os. Nagawi ngang papaniwalain ng naulit na Pari ang madlang kawaI, na siya ay si Pari Burg-os.-P. S.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

43

mga hUling ora.s na ito ay ipinasok na sila sa silid na pagdarausan ng Konseho upang kanilang mapakingan ang paratang 0 pagsasakdal na ginawa ng Tagausig-Sala (Fiscal) at gayon din ang pagtatanggol ng kanilang manananggol.

Si Dr. Burgos ang siyang unang ipinanaog.

Siya ay isang taong may mainit na subo at buhay na dugo, kaya't nang mga sandaling yaon, baga man pinipilit niya ang ngumiti sa tanang mga pinunong sa kanya'y naglapit-lapit ay hindi rin niya maikanlong sa sarili ang kagulumihanan ng loob. Bahagya na lamang bumati at yumukod pagkakita kay P. Gomez. 8ubali't pagkakita kay P. Zamora ay di nakapagpigil at pagdaka'y niyakap ito. Mahabang sandaling sila'y nagkayakap at hindi nagbitiw, hanggang si P. Gomez ay lumapit sa kanila at binasbasan ang gayong pagkakayakapan ng dalawa niyang kasama sa pagkakapalungi. Pagkabitiw ng dalawang magka~bigan ay sabay na lumapit sa matandang paring P. Gomez at sila'y nagsihalik sa kamay nito. , Si lY,[iguel Zaldua na noon ay nasa Bilibid, kasarna nina Crisanto Reyes at Maximo Inocencio ay kinuha rin at dinala sa Puersa ng Santiago ng isang pulutong na kabayuhan at inpanterya.

8i G. Enrique Paraiso ay hindi tininag sa kanyang kinapipiitan hanggang sa ika 9 na ng gabi na noon pa lang siya ihinarap sa Konseho.

Nang lumubog na ang araw, si P. Burgos na niyaon ay nalilikmo sa isang "si11on de brazo" ay napalingap sa isang bintanilyang kalagos ng isang kulungan din na kinapipiitan ng may labing limang Pilipino at nang makilala ang tatlo sa mga yaon na yumukod at bumati sa kanya, na dili iba't sin a P.

4.1

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Mendoza, Jose Maria Basa at Antonio Regidor ay hindi sumagot sa pagbati nila, bagkus ang ginawa'y yumuko't tinakpan ng dalawang palad ang mukha upang ilingid sa paningin ng mga bantay doon ang mga luhang nanatak at namalisbis sa kanyang dalawang pisngi.

Makaraan ang ilang sandaU at nang sa harap ng Konseho ay matapos basahin ang mga sarisaring kasulatan na umano'y mga salaysay yaon ng Jnga saksi, ay binasa naman ng Tagausig Salang Boscasa ang kanyang walang pinagbabatayang hiling na sin a PP. Gomez, Burgos at Zamora, gayon din si Zaldua ay bitayin, at sin a GG. Paraiso, Reyes ~t Inocencio ay tig-sasampung taong mabibilanggo.

Ang mga tagapagtanggol ( ?) ay binasa ang kanilang maikli't walang lamang pagsasanggalang, lalong-Ialo na ang tagapagt~nggol ni P. Burgos, na ang hinihingi ay habag (~?), samantalang ang ipinagtatanggol niya umana (si Pari Burgos) ay hindi na niya maipagsasanggalang sa iba pang paraan sa pagka't anya'y "umaamin na" (l?) ang kanya ngang naulit na ipinagtatanggol, sa kasalanang ipinararatang, ay namula sa galit ang banal na pari, at sa hindi mapigilang buhos ng kamuhian ay pasigaw na sinabi sa harap ng lumilitis na Konseho: - j j Ako'y hindi umaamin!! Hindi iyan ang aking ipinasasabi sa aking tagapagtanggol at pinalitan ng ginoong iyan!! j Sinasalangsang kong lahat ang mga ipinararatang na iyan sa akin, sa pagka't walang pinagsasaligang pangyayari at katuwiran!

Si Pari Burgos ay sinansala ng Pangulo ng Konseho, at ang pasubali: -Hindi dapat magingay ang bilanggo. Sa pag-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

45

ka't ,k ung gayon ang kanyang gagawin ay ipaaalis siya sa loob -ng silid na itong pinagdarausan ng Konseho.

Nguni't sumagot pa rin si P. Burgos: - j j Ah! sa pagka't' dapat ninyong mabatid na ako ay may katuwirang magtanggol sa aking sarili, yayamang ang aking tagapagsanggalang ay hindi tumutupad sa kanyang tungkulin.

-Saka na, saka na. Ang naging tugong muli ng Pangulo, at bago idinugtong: -Ipinatatanto ko sa inyong ako'y hindi maaaring makipagtalo sa lnyo.

Sa harap ng gayong pasiya ay hindi na sumagot si P. Burgos at nanatili sa paniniwalang siya'y papagsasalitain pagkatapos upang itanggol ang kanyang sarili. Subali't lanong pangako? Ang uma110'y papagsasalitain si P. Burgos ay hindi na nang yari kahi't na gayon ang hiningi niya, gaya naman ng hiniling ng kanyang dalawang kasama ngang pari. Hindi sila pinairugan at ang pakli'y nalitis nang magaling ang kanilang usapin. lPaanong di gayon ay sa yari na namang talaga ang sabuwatan?

Si G. Enrique Paraiso, yaong pusong puspos ng katigasan at pusong hindi nakakikilala kung ano ang takot ay hindi napatigil. Nagtindig pagkadinig ng hinihingi ng Piskal, at pasigaw na tumutol.

At baga man sumisigaw ang Pangulo ng pagpapahinto sa kanya ay hindi rin nga nagtitigil hanggang sa masabing lahat ang kanyang linoloob at ang kanilang katuwirang noon ay iniinis. Datapwa't pagkatapos niyang makapagsalita ay ipinalagay ng Piskal na huwag ng ihalo sa mga kasulatan ng Hukuman ang mga salaysay ni G. Pa..raiso, sa pagka't

46

ANG MGA PARING PILIPINO SA

isa anyang tunay na paglabag sa kapangyarihan ng Paiigulo.

Kaharap noon sa Konseho na siyang pinakaAuditor de Guerra ang manananggol na Manuel Asensi.

ANG HALAGANG P25,000.00

Dito'y may isang hiwagang sinasapantahang nababalot pagka at ang talagang "Auditor de Guerra" noon ay isang nagngangalang Maldonado at kung wala ito, ang humahalili ay ang Piskal ng Hukumang Militar na si G. Roca. Subali't walang anuano at nang sinundan ngang araw ng pagdadaos ng kapulungan ng Konseho ay kung ano't isang pallgalang di naman kabantugan ang siyang nahirang na Auditor Interino, si Asensi. Anang pahiwatig ay may karamdaman niyaon ang tunay na Auditor Maldonado.

Nang mailagda na ang kahatulan, ang Pangulo ng Konseho na si G. Francisco Moscoso at ang Komandante Boscasa ay nangagmadaling sumakay sa isiing karuwahe at tinungo'y ang Malakanyang.

Nauna lang ng kaunti sa kanilang pagalis si G. Asensi na kasama ang isang ayudante ng Heneral Izquierdo. Sa pagalis na ito'y hinabol naman ng makabayang Maximo Paterno, upang ang nasabing Auditor ay kanyang makapanayam. Ang pakay at ang may pita ay kapuwa nakarating ng ~alakan足 yang nguni't hindi pa rin sila nagkausap. Kaya't ang ginawa ni G. Pate!no ay napatungo sa bahay ni G. Asensi, at nagantabay doon hanggang sa dumating nang mga ika 12: 00 na ng hatinggabi.

-lAno po ang naging hatol ng Konseho de Guerra sa tatlong Pari? Ang salubong na tanong agad ng kababayan nating Paterno.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

47

-Bibitayin. Ang tugon. -Pagdaka'y ipapasok sa kapilya.

Ang bali tang ito'y parang kulog na pumutok sa pangdingig ni G. Paterno, kaya't karakang dinukot noon din sa kanyang bulsa ang isang balot ng papel de banco, at ang sinabi: -Narito po ang dalawampu at limang libong piso (3) at kung ito ay hindi pa sapat 0 kung magkano pa ang inyong kailangan ay sabihin ninyo, huwag lang kayong sumangayon sa kahatulang iginawad. ._j Sayang!. . .. Ang sagot ng Auditor. -Kung ako'y: inyong nakausap bago ako dumating sa Malakanyang1 marahil pa nga ay mangyari. Datapwa't ngayon ay hindi na po maaari sa pagka't kat atapos ko po lamapg lagdaan sa Malakanyang ang aking hatol sa harap pa naman ng Gobernador Heneral, at pinagUbay na po naman niya.

ANG BUONG KATOTOHANAN.

Nguni't. . .. lsady~ng may kasalanan nga kaya ang tatlong mga Paring yaon?

Pinagbintafigan, isinakdal at pinagusig hanggang sa lapatan ng parusang kamatayan ang tatlong pinagpalang mga pari. Subali't sa katitikang nagsisiwalat ng buong pinangyarihan ay walang alinlangang mapatutunayan na ang tatlong magigiting na yaon ay nangaging sawi, ng dahil lang sa (3) Ang malaking halagang nasabi ay pagaari ng isang balo ng intsik na nagfigafigalang Antonio Ton: aywan kung bakit gayon na ang pagkakaibig mailigtas ang tatlong Paring Gomez, Burgos at ZamoIa, gayong ang mga nasabing Pari ay hindi naman nangakikilala ng lantaran, kungdi sa pangala't mukha lamang ng natuTang balo.

48

ANG MGA PARING PILIPINO SA

adhikang lubhang kasumpasumpa na pinaggalaw ng di matingkalang inggit, panganib at kasakiman ng madlang nagpanganyaya sa kanila, kung sino man.

Sa buong katotohanan, kung ating pakalilimiin, ang pinagmulang hakbafigin nina Pari Burgos at mga kasama, na siyang ginawang saligan ng naturang pagkamuhi ng kapuwa nila kapari (mga paring prayIe) ay walang iba kungdi ang mga pagbabagong hiningi ng Lupon ng mga Pari, tulad nga ng .sinasabi na sa unahan. N guni't alinsunod naman sa ika IV na Pane-kat, na sinulat ni Edmundo Panchut, na lumabas sa "REVUE DES DEUX lVIONDES" ay naglalaman ng ganito: Esa protesta fechada en 14 de Enero de 1870, era una memoria, que el Cle?"o secular nat-ivo dirigio al Gobe1"nCLdo1" Superior, rechazando los ataques que su lealtad recibia de los regulares, y proponiendo que se abrie1'a una investigacion en la que demedo inequivoco se memostrara la existencia 6 rw del filibuste1'ismo en Filipinas, y que se impusieron las penas mas severas con arreglo a la ley a quien o quienes se compraba1'a que moan culpables. Esta protesta fue 8uscrita por el Dr. Burgos, cura pcirroco de la Catedral, y D. Jose Guevarra, que desempeno igual cargo en Kiapo. .

SA I(APILYA.

Ika 5 :00 pa lamang ng umaga nang sumunod na araw, sa pagkadaos ng paglilitis ng Sangguniang pigma ay nagkatipon na sa harap ng Puersa ng Santiago ang maraming kawal na maghahatid sa mg-a nahatuIan, sa kapilya. Noon at doon ay marami rin naman ang mga taong nasasabik makatalastas ng kinahinatnan ng pasiya 0 hatol na iginawad nga ng Konseho.

Hiniling ni P. Burgos na bago siya dalhin sa kapilya ay mangyari lang ipakausap sa kanya ang

P. JACINTO ZAMORA

P. MARIANO GOMEZ

ANG TATLONG BAYANI NG DAKILANG USAPIN NG SAMBAHAN AT KAPAKANAN NG MGA PARING KABABAYAN NATIN.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

49

kanyang mga kapatid na babae. Ang ganitong kahilingan ay di man. lamang pinairugan ng Komandante Boscosa.

I pinamanhik ni P. Zamora na mangyaring sabihin sa kanyang mga kamag-anak sa Pandakan na ibig niyang pakipagusapan ang mga yaon sa kapilya, bilang at maging parang pahimakas man lamango Si P. Gomez ay umakyat sa sasakyang naghatid sa kanila sa kapilya nang walang ana pa mang hiniling.

Dinala na nga silang tatlo sa kuwartelilyo ng mga Inhinyero na nasa sa daang Bagumbayan (ngayo'y daang P. Burgos) at dito sila ikinapilya. Pagdating nila sa naturang kuwartelilyo'y dinatnan ;na nila doon ang lubhang maraming mga prayle ng iba't ibang "orden."

Si P. Gomez ay tinanong na kung sila'y may:roong hihilingin, at ito ay tumugon na mangyari lamang itawag siya ng isang Notario Publico upang maggawa ang kanyang testamento (huling pati) at isang . pari na kanyang 路 mapangungumpisalan.

Tinanong siya ni Boscasa kung sinong pari ang ibig niyang tawagin at kung sa mga Dominico, Agustino, Recoleto 0 anu-man.

Sumagot ang tinanong : -Kahi't na po sino. Tawagin po ninyo ang sino mang maibigan, huwag na di pari lamang; at kung kayo'y pipili ay doon sa lalong mahihigpit naming mga kaaway upang lalong maliwanagan ang kalinisan niyaring budhi.

Ang dalawang kasamang sin a PP. Burgos at Zamora ay humiling ng tigiisang hesuwita na ka-

50

ANG MGA PARING PILIPINO SA

nilang pagkukumpisalan. Aayaw mangakasilip ang dalawang ito ng kahi't anino ng prayle.

Si P. Gomez ay tahimik na tahimik sa 100b ng lnaghapon; si P. Burgos ay totoong malungkot, at si P. Zamora ay lumonglumo; kung min san ay mapahagulgol at kung minsan ay mapatawa hanggang sa mapahapon ay waring nagpamalas ng pagkasira ng isipJ sub ali ito'y nakatulog na mabuti sa buong magdamag. Si P. Burgos ay maya't maya'y napapabalikuwas likha ng sisikdo-sikdong kalooban na siyang aayaw magpatulQg sa kanya. Tuwi na'y tinatawag ang kanyang mga kapatid, ang kanyang mga pamangkin 0 ang kanyang mga kapuwa bata sa pagaaral at mga kaibigan. Sa maghapon na siya)y nasa sa kapilya ay hiniling na siya'y pakipagniigan ng Arsob'ispo; humiling na makausap niya ang Gobernador Heneral at hindi naghumpay ng kanyang pagtutollaban sa kagagawan ng mga nagparatang sa kanila.

8i P. Gomez ay natapos at nakayao ang buong maghapon at magdamag sa vlalang tigatig niyang pananahimik at pagdarasal.

DEGRADASYON OPAGPAKNIT SA KASCOTANG PAGKAPARI NG TATLO.

Pagkatapos na pagkatapos ngang mailagda ang naging hatol ng 8angguniang Digma ay ipinatalastas kaagad ng 90bernador Heneral, sa Ar~obispado ang nasabing kahatulan upan-ding karakang magawa ang "clegradacion eclesiastica" 0 ang pagpapaknit 0 paghuhubad ng abito sa tatlong pal'ing bibitayin. Ang Arsobispo noon na si P. Meliton Martinez ay nagutos kapagdaka na niyon din ay gawin ang paglilitis sa kasalanang ibinuhat.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

51

Dagliang binuo nga nang ika 27, at nang nasa sa kapilya ang mga bilanggo, ay ilinagda ng Arsobispo ang kany-ang kahatulan na anito ay hindi maaaring gawin ang 'tdegradasyon eklesyastika" pagka't isa man any a sa mga paratang ay walang napatunayan upang gayon nga ang gawin.

N agkaroon sa palasyo Arsobispal ng isang malaking ligalig ang mga Probinsyales, Priores at Bikareos Poraneos. Lahat ay pawang gulonggulo at namamanhik, samantala ay pinawalang halaga naman ng pinakikiusapang Arsobispo, at di liningap, maging ang mga bala at pagbabantang sari-sari kapaghindi umano pinairugan ang hiling na yaon ng Kapitan Heneral.

Ang 2.0 Cabo Espinar, at ang pangsamantalang Auditor Asensi, gayon din ang Kalihim ng Gobierno Superior Civil, na si Dn. Jose Patricio Clemente, ay nagsitungo sa Arsobispo upang ipagunita dito ang lmhalagahan at kalakhang bagay ng kanyang hatol bagay na makalalason sa palakad at karangalan ng Pamahalaan sa Pilipinas. Datapwa't ang Arsobispo Martinez ay hindi nagbagong loob at bagkus sinabi pa nga ng tahasan na siya ay lubusang naniniwala sa pagkawalang-sala ng mga bibitayin, kaya't ang hatol, anya, ng "Sangguniang Digma" ay di masasangayunan ng aking sarili. At bago idinugtong pang wika:

-

Ang kagagawan na inyong hinihingi sa akin ay dili iba't ang kagagawang naging sanhi ng pananarili ng Amerilca:' sa likod ng mga pagbitay na ito ay palalayasin iayo rito at maglcalcaroon sila ng ?natuwid na magsigawa ng gayon.

Ang tatlong mga namamanhik ay nagsialis ng nakayuko ang ulo sa harap ng gayong mga makatu-

52

ANG MGA PARING PILIPINO SA

wi rang pangungusap na binitiwan ng dalubhasang Arsobispo.

Ang pinatung'uhan naman ay ang mga Obispong, sina PP. Gainza at Jimeno, mga Prelado sa Nueva Caceres at sa Sebu, na nang mga araw na yaon ay nagkataong nangandoroon sa Maynila. Pinamanhikan ang dalawang nabanggit na Obispo, upang silang humikayat sa Arsobispo, nguni't ang mga ito'y kaayon din at sinabing sila ay hindi makasasalangsang sa makatuwirang palagay niyaon.

Lalonglalo na ang Obispo Gainza ay lubos na nagpunyagi na kung maaari ay patawarin sina Pari Burgos at ang mga kasama sa naging hatol na bitay, pagka't ang naturang Obispo, ay nakababatid ng tunay na lihim na napapaloob sa mga kagagawang yaon na binugta ng !ba niyang mga kabaro. At ang kanyang ipinahayag: Indultese a los reos y no se Ueve al patibulo a sacerdotes, por que nuestros habitos son iguales, y si suben los unos, subiran luego los otros, y la lucha que ha 61npezado en las sacristias, se extendera a todos los ordenes, yaqui concluira el clero catolico con su deSp1"estigio y la lucha por la Patriae

N a, humigit-kumulang ay nagsasaad: Palayain ang mga nasasakdal at huwag bayaan na ipanhik sa bibituyan ang mga pari, pagka't iisa ang ating mga kasuotan. Kung ngayon ay utnakyat sa bibitayan ang ilan, bukas-makalawa ay susunod din ang rnga iba. At ang daulat na nagsi1nula sa mga salcrys.t ya ay aakyat sa 1nga kumbento na tag lay ang pagkaalipusta nila at ng relihyon.

Bago dinala sa bibitayan sina Pari Burgos at mga kasama'y pinaroonan sila ng Kalihim ng Arsobispo upang sila'y pagkalooban ng bendisyon apos-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

53

tolika at sinabi tUloy sa kanila, ang tungkol ~a hindi pagayon ng Arsobispo, sa kahilingan ng kanilang mga kaaway na itakuwil sa kanila ang pagkapa.ri bago bitayin.

PAGBITAY SA TATLONG PINAGPALANG MGA PARI.

Ika 28 ng Pebrero ng taong 1872.

Pagkaumaga na ay totoong mala~lam ang araw. lVIadaling araw pa lang halos ay maalingasngas 路 na totoo ang Quong Kamaynilaan.

Naglisaw-lisaw sa mga langsangan ang mga matatanda at hata; lalaki at babae na nagsisitungo sa pook na maalamat na ngayo'y kilala sa tawag na Luneta.

Ang hinabahaba ng "Paseo de Aguadas" ay nakakalatan na ng maraming tao na nagaabang ng kung ano manding pagkalaki-Iaking bagay na do on ay idadaan . . . . . at ika 6: 00 sa umaga niyon. Ang dalampasigan ng Sta. Lucia at ang liwasan ng Bagumbayan ay pinagtipunan ng makapal na mga kawal.

Aug maraming kanyonero ay nagsisadsad sa harap ng Luneta at ihinanda ang kanikanilang mga kanyon na pawang nangakaharap sa pook na tinukoy.

Ang mga baluwarte ng Bilangguan ay punongpuno ng mga ka wal na Kastila.

Nang makubkob na nila ang nabanggit na pook ay siyang pagdating sa pook ng Concepcion ng isa~g kanyonero na kinalululanan ng umahong Gobernadol' Heneral at Kapitan Heneral ng Pilipinas na Kgg. Rafael Izquierdo, na sinusundan ng kanyang

54

ANG MGA PARING PILIPINO SA

mga Ayudante. Sila'y nangagbuhat sa Palasyo ng lVlalakanyang. Sa sadsaran ng Concepcion ay nangagaantabay sa Gobernador Heneral ang batalyon ng kabayuhan at ang Estado ~ayor Heneral l1g hukbo. Silang lahat ay nangagsitungo sa baluwarte ng Bilibid.

Ang Artilyeriang ~astila ay nangakahanay sa kanilang mga kuta sa Puersa ng Santiago, ng buong umagang yaon.

Doon ay mga kawaI, dito ay di magkamayaw na mga mamamayang nagsisipanood: magkabikabila ay bulungbulungan at paguusap-usap tungkol sa kabuhayan l1g rnga bibitayin.

Ang sangbayanallg Pilipino nang umagang yaon ay nagluluksa. Sa mukha ng tanang mamamayan ay nababadha ang lumbay. Ang kanilang mga linakad-Iakad at pagsasangusapan samantalang nangandoroon at nangagaabang ay makatatawag ng pans in ng sino luang may malayang pagkukuro upang manalig sa pagpapatotoong kat aka taka na kung ana at gayon na lamang ang kanilang pananabik magpabaon l1g kahi't isa man lamang titig ng pakikipagdalamhati sa mga bibitayin noon.

Aug mga kastila ay napagkikilalang nagsisipangilag sa di malayo anilang pagkakasigalot, at ang katotohanan nito'y walang lumalakad ng nagiisa ng di may ilan 0 lnaraming kaakbay. Nagpupulupulutong sila at nagsasamasama up an-din yat~ng kung ano't ano man ang mangyari ay huwag sIlang mangasalanta.

Dumaan ang Hang sandall.

Tumugtog ang ika 7 :00 n. u.

Mga kawal na hugot sa iba't ibang batalyon ang nakaliligid sa buong Luneta, doon sa Lunetang

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

55

sa may gitna nito itinayo ang bibitayan na may sampung metrong parisukat ang luwang na kinacloroonan ng may apat na pangbitay na, siyang pagkakakilanlanang apat na kaluluwa ang doon nga'y puputihan ng iningat na buhay.

Ang pinakanamiminuno sa mga kawal na yaon ay ang "Teniente de Rey" at ang Segundo Cabo General Espinar ay siya namang namamahala sa mga hukbong nangakahanay sa mga lansangang pagdaraanan :p.g mga bibitayin.

Ang ugong ng mga tambol na nagbuhat sa kuwartelilyo ng mga Inhinyel'o ay naging parang kulog na tumulig so, mga taong nangandoroon, kaya't ang lahat ay halos nangagkapanabay ng paglingon at pagpapako ng kanilang pangmalas sa pinto sa labas ng naturang kuwartel. Pagkaraan ng ilang sandali pa'y siyang paglabas sa naulit na pinto ng isang prusisyon na ganito ang pagkakahanay: Pulutong ng Sapadores sa batalyon ng Inhinyero na nangakasuot ng "de gala" at siyang nagpapatabi sa -mga da?'aanan.

Pulutong ng rnga tarnbol at korneta na nagsis-itugtog ng isang ?nalungkot na "marcha" Aug "Cofradia de Misericordia" na 1nay dalang rnga 1canilang waiuwat (estandarte), sumusunod dito ang Kapelyan na may kaalcbay na sakristan no, may dalang pCLngwisik at "agu,a bendita" at sa mag 1cabilang panig nito ay isang sakristan din na siya11,g nagtutulugtog 11,g isang kampanilya.

I sang pang kat na mga manong ang nangangasiwa 11,g pulutong na ito.

Pulutong ng mga kawal na nang aka gayak at ang lcanilang mga bayonetfh ay nangakakabit sa dulo ng kanilang baril.

I sang prayleng Pransis1cano at isang Rekoleto ang umaa,kbay sa naging kawal na si Miguel Zaldua (isa sa mga bibitayin) na ?nay esposas ang lca17WY at paa.

56

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Puluto?1g ng mga prayleng kumakatawan sa iba't ibang "orden" na nakaliligid sa dalawang heswita nit S1lJang ~~maalalay sa dalawang bisig ni P. Jacinto Zamor'a, na noon ay halos hindi na. mar. kamalay-tao.

Dalawang pra,yle, ang isa'y Agustino at ang isa ay Rekoleto, na siva namang umaagapay sa kagalanggalang na 1natandang P. Mariano Gomez, at Dalawang heswita naman na nagdarasal at nungakavuko at lU71wlakad na kaagapay ng magiting na si P. Jose Burgos.

Sa likuran ng bawa't isa sa mga pinar-atangang_yaon at hinatulang bitayin ay may sumusunod na apat na ka~val na nangakagayak sa qulo ng kanilang bar-il ang balJoneta, isang kabo at 1'sang ptnuno na ?n~y hawak na sable.

Ang suot ni Zaldua ay isang damit na puting mahaba, na nakakaputsa, kasuotang talagang ginagamit ng mga bibitayin, samantalang ang Tatlong Banal na Pari: GOMEZ, BURGOS at ZAMORA, sa pagtanggi nilang magsuot ng naturang damit, ay nangakaamerikanang itim silang lahat at pantalon nga ring itim, na nangakasaklay sa kanilang liig ang panglijg na ginagamit ng mga Pari at nangaka- , gora ng Him ding parang bonete, may mga esposas ang kanilang mga paa't kamay at may mga hawak na kurus.

N ahuhuli sa kanila ang mamamatay (berdugo) na nakadamit at nakagora ng merinong pula na may saklay sa kamay at liig ng lubid. Kaagapay nito ang Komandante Manuel Boscasa na siyang tunlungkol ng pagka "J~~ez Instructor" at iba pang mga pinunong nangagsibuo ng Lupon Namaratang at naging Tagausig-Sala sa sigalot sa Kabite na kinadamayan ng Tatlong Paring nahatulan nga ng bitay.

Ang kahulihulihan sa hanay ay isang pUlutong

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

57

ng di kakaunting inpanterya at ang mga akibat

0

akbay sa Gobernador Henera1.

8i Zaldua ay parang walang kabalibalisa sa kanyang paglakad at lubos ang paniniwala na siya'y makaliligtas palibhasa ay ganito ang kanilang sapakatan.

8i P. Zamora ay hindi na halos makamalay-tao pagka't may kahinaan ang loob, kaya't pagkabasa sa kanya ng kahatulan ay hindi natagalan at nasira ang isip; ang malamlam na mga mata ay nagpapakilala ng kati.mayang lumonglumo na nga siya.

Siya'y kinakaladkad na lamang halos sa daan, at di na nakamamalay sa lahat ng mga ginagawa sa kanya.

8i P. Gomez baga ma't may mga 85 taon na siyang gulang ay malumanay na lumalakad, walang kasindaksindak na sukat masabi na naghari sa kanyang malinis na guniguni: ang kanyang malisik na tingin ay nagpapatibay ng pagkatahimik ng kanyang kalooban sa harap ng gayong nakabalang kamatayan. Mapayapang yumuyukod sa balang yumuyukod at nagsisiluhod na mga tao sa magkabilang panig ng daang kanyang linalakaran.

8i P. Burgos ay aayaw umatim ng kasalanang sa kanya'y ipinar9-tang. Habang daan ay tumututol, taas ang nuo, mabalasik at payapang lilingaplingap at nakikipagtitigan sa tanang kanyang nadadaanan. Siya, sa kanilang tatlo, ang binata, ang buhay, ang init ng kabataan, ang larawang bU~ ng giting, sigla at ng pagkabayani. Ang kanyang dinadasal sa harap ng maliit niyang kurus na hawak ay hindi paghingi ng awa kungdi lubos na lubos ang kanyang pananalig sa mabubuti niyang gawa maging sa pagkapari at maging sa pagkapilipino.

58

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Katarungan! 00, Katarungan ang kanyang hinihingi, at hindi awa!

Dumatal ang prusisyon sa tabi ng bibitayan.

Ang dinayang si Zaldua, ang taong nap ahamak at napalungi sa kanyang pag~apaniwalain ay siyang unaunang pinaakyat. Nang nauupo na siya sa pinakaupuang sa kanya'y pagbibitayan at nang mahalatang siya'y iginagapos na ng mamamatay (berdugo) ay parang gulat na nagtanong sa prayleng umaagapay sa kanya ng papaganito: -gCosa} Padre, porque ta amarni conmigo? (j,Ano po, Among, bakit ako ginagapos?) (Na ang lbig niyang sabihin ay: l bakit at tila bibitayin din siya ay sa salitaan nilang di nila siya ipabihitay kailan ma't magpapahayag siya sa Hukuman na kasapakat sin a Burgos at Kasama sa nangyaring kaguluhan sa Arsenal?)

Ang dalawang prayleng tinanong ni Zaldua ay nagkasabay halos ng pagkakasagot: -Dmupo ka, umupo ka, huwag kang kumibo at kami ang bahala.

Ang ~ahabag-habag na si Zaldua ay umupo na at binayaang iakma sa kanyang liig ang pangipit na bakal. Gayon man ay nagsalita pa rin ng tila patakot: - j lPadre . ... ?!

Datapwa't hindi pa halos nasasabi ang salitang ito ay pinihit na ng mamamatay ang pinakatornilyo at si Zaldua ay namatay noon din.

Sumunod na iniakyat si P. Jacinto Zamora, na nang mga sandaling yaon ay wala nang kamalaymalay sa kanyang pagkatao. Binitay at binitay ay wala nang kamalayan sa pagka't naging mistula ng bangkay bago siya iakyat sa bibitayan.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

59

Nang matapos mabitay si P. Zamora ay si P. Gomez naman ang pinaakyat at ito'y nagwikang: -Tayo na roon, oh! . . . . at hindi malalaglag ang dahon ng kahoy kungdi kaloob na ng Dios 00 Poon!

At payapa siyang umakyat sa hagdanan at pagyapak sa unang baytang nito ay humintong sumandali sa pagka't nakita sa tabi ng hagdanan na waring nagkakanlong ang Komandante Boscasa, lumingap dito at saka bumigkas: -Patawarin nawa kayo ng Diyos na gaya ng aming pagpapatawad sa inyo.

At ipinatuloy ang kanyang pagakyat. N agsunuran sa kanya sa gayong pagakyat ang karamihan ng mga prayle at isa sa mga ito ay bumigkas : -Patawarin ninyo sila, Padre, sa pagka't di nila nalalaman ang kanilang ginagawa.

Pagkadinig sa ganito ni P. Gomez, ay lumingon at ipinakling tugon: -Kung kayo ay walang ginagawang nalalaban sa amin, . ay lano ang sa inyo'y aming ipatatawad?

Ang mga prayle ay di nangakaimik sa tahasang bigkas na ito ng banal na pari.

N agpatuloy siyang lumikmo sa uupuan at nang iakma na sa kanyang liig ang pangipit ay nagwika pang: -Panginoon ko! inihahandog ko po sa Iyong mga kamay yaring kaluluwa.

Noon din ay nalagot ang hininga niyaong banal na matanda Ang mga paring Pilipino ay naulila noon sa isa sa mga dakila niyang katauhan. .

Natitira na lamang si P. Burgos at nang ito'y

60

ANG MGA PARING PILIPINO SA

pinaaakyat na ay sumagot na waring nagugulumihanan: 路-Datapwa't l bakit ay sa ako'y walang-sala? lto'y isang katiwalian!!!

Ang mga prayle at kawal ay naglapitan sa kanya, na parang ibig lunurin ang mga pagmamatuwid niyaong marunong at magiting na pari. N aganyong akala mo'y nagkapanagpo ang mga kastila at si Burgos~ subali't mapamayamaya'y napahinuhod din itong umakyat. Nang nasa sa itaas na ay muling sumigaw: - j Dios ko! ako'y walang kasalanan!

Si Padre Caromiras, prayle Dominiko, Vice Rector sa U nibersidad ng Sto. Tomas at kasamahan ni Burgos na naroon at siyang pinakakatawan ng "orden dorninikana" ay sumagot: -Si Hesukristo man ay wala ring sala . .

Si P. Burgos ay lumingon at tumugon: -Mga w~lang palad! Mga duwag! ! ! ....

At saka nagtuloy umupo sa upuan at ipinaubayang iakma sa kanyang liig ang pangipit. Ang Inamamatay pagkatapos maigapos si P. Burgos at bago pihitin ang turnilyo ay lumuhod muna sa harapan ni to at nagbadya: -Padre ako'y iyo pong patatawarin.

Anang Padre Burgos: -Pinatatawad kita, anak ko. Tupdin mo ang iyong katungkulan. .

Ang tagaganap ng pagpatay sa mga walang kasalanang yaon ay agad nagtindig at pinutol ang pangungusap ng banal na pari nang mga sandaling binibigkas nito ang mga panghuling pananalitang, anya: -Panginoon ko! Inang Hirang! Tanggapin po

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

61

Ninyo sa Inyong sinapupunan ang kaluluwa nitong walang kasa _...

Lubhang nakapangingilabot magunita ang huling sandaling yaon at ang marawal na tadhanang napagsapit ng tatlong bayaning ito ng Sambahan, na nangamatay at tumugpa sa libingang walang hanggan na taglay sa puso nila't budhi ang kalinisan at kabanalan ng kanilang katauhan sa pagkawalang sala munti man sa ibinuhat at ginawa nga sa kanilang mga pagpaparatang!

PA.GKATAPOS NG PAGBITAY. Sa Maynila nang mga araw na yaon ay nananaig ang lubos na p'amamanglaw. Ang hatol na pagbitay doon sa tatlong banal na mga Pari ay tinanggap ng buong kalungkutan ng Bayan. Nasa kapilya pa lamarig ang mga bihitayin, sa sangbayanan ay tulad sa kapistahan ng mga patay. Magkabikabila'y gurunggurungan at dasalan, saan at saan man ay sangusapan, pananalangin at pagiiyakan ng mga may -mahihinang pusong hindi na makapagpigil, palibhasa'y ang mga Paring yaon ay totoong mga tanyag sa kabaitan, totoong maawain at.sa ganang mg-a Paring yaon ay wala nang -napakamahalaga di paris ng makapagpakita ng magandang kalooban at makapagtanggol sa kanilang mga naaaping mga kababayan.

Kaya nang gawin at idaos na ang paglilitis ng Sangguniang Digma ay lubhang maraming tao ang nagsidalo at nagaantabay sa harap ng Puersa ng Santiago, sa magiging hangga nga ng naulit na paglilitis. Nang dalhin sa kapilya ay laID pa manding makapal ang mga nagsipagabang, at lalong napakakapal ang tao nang ang mga ito'y bitayin na.

62

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Pagkabitay na pagkabitay kay P. Burgos na siyang kahulihulihan sa tatlong Pari ay nagkaroon ng hagulgulan at sigawan ng panangis na siyang naging san hi ng pagkabalisa ng mga pinuno at kawal na noon din ay nangagsihandang magsipamaril sa bahagyang pagkilos ng masama ng mga taong bayang nangaroroon.

I winagayway ang bandila sa kuwartel ng 1nhinyero na para bagang sila'y nagwagi sa gayong wala naman silang kabaka kungdi ang Tatlong Paring may mga tanikala ang paa't kamay at wala namang ipinakilalang di pawang pamimitagan at pagtupad sa kanilang kahi't na patiwaling naging hatol.

Sa Katedral ay tumugtog ang agunyas at ginayahan naman sa tanang m~a sambahan sa buong Maynila. .

Lahat ng mga pintuan at durungawan ay pawang nangakapinid. Ang iba, ang mga pinaninirahan ng mga kastila ay dahil sa takot at pangingilabot at ang mga pinaninirahan ng mga tagalog ay dahil naman sa pagkalungkot at pananalangin sa mga katatapos pa lamang pumanaw na mga kaluluwa sa bibitayan.

Sa liwasan ng Bagumbayan, ang tao, habang tumatanghali ay lalo at lalong nararagdagan.

Sa isang dako, ang mga kapatid sa "Santa Misericorrdia" na siyang nagsikuha ng bangkay ng mga hinitay at isinakay sa isang karo ng San J !Ian de Dios upang dalhin sa libingan ng Pako na inaakbayan ng isang pUlutong ng mga kawal kastila na pinamumunuan ni Komandante Boscasa at isang pulutong ng mga kabayuhan. Ang mga taong bayan ay sumunod hanggang sa libingan, baga ma't pag-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

63

dating dito (sa libingan) ay hindi na sila tinulutang mangakapasok.

Nakalapat ang' pintuan ng libingan, sino man sa mga taong bayan ay hindi pinalalapit; humukay sa loob ng iisang hukay na siyang pinaglibingan sa apat na bangkay at pagkatapos makapagdasal ng isang "responso" ang kapelyan ng Hermandad sa necropolis, ay nagsiuwi na ang mga kawal na umakbay.

Sa pintuan ng libingan ay nagiwan ng isang Lanod na kawal upang sino man sa mga taong ba:ran ay huwag makapasok at matalos kung saan ibinaon ang bangkay nina PP. Burgos, Zamora at Gomez. Dahil sa ganitong kabawalan kung kaya ang lahat ng mga naroroong nangasasabik makapasok ay malulungkot na nagsiuwi.

Sa kabilang dako naman ay ang mga kastila at kastilaloy 0 maka-kastila ay nagsipatungo sa pook na kinalalagyan ng larawan ng Reyna Isabel II at pinanood ang Kapitan Heneral Izquierdo na kaakbay ng kanyang Estado Mayor at doon nagsipaghiwahiwalay ang mga kawal.

Ang Heneral ay dumaan sa Puerta Real at lumisan pagkamalas na ang mga bangkay ay kinuha u pang dalhin sa libingan.

Nang magkahiwahiwalay na ang mga kawaI, ang mga duwag na nangaroroon noon at nakaliligid sa Kapitang Heneral ay nagsigawan ng ilang "VIVA" ang Heneral, at ang ESPANYA (l?), at nang makita nilang umuwi na ang Gobernador Heneral, gayon din ang mga kawal ay nagsiuwi namang dalidali sa kanikanilang mga bahay sa takot na baka walang anu-ano'y paghigantihan sila ng mga taong bayan.

G4

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Nang magsiuwi na ang musiko ng hukbq, at dahil sa isang kautusan ng Gobernador Heneral na ipinagbilin na pawang masasaya ang tugtugin kung kaya't gayon nga ang kanilang ipinaririnig habang lumalakad, ngunFt walang sumusunod na taong bayan at walang nagbubukas ng durungawan upang pan uorin ang gayon nilang paglakad.

Ang gayong pagkakalayo ng damdaming-bayan at ng pamahalaan ay makapagaakay ng paniniwala sa kangino mang may malayang pagkukuro na ang ginawang pagbitay sa mga Paring Tagalog ay isang malaking katiwaliang sa malao't madali ay magbubunga ng di maiiwasang p~ghihigaI!ti ng bayang nagdamdam.

Ang mga Paring kababayan nati'y sinawi ng lisyang kahatulang ibinatay sa sadyang pagbali sa itinatadhana ng katarungan, at naganap ito nang ika 28 ng Pebrero ng taong 1872. Subali't sa loob ng kulang ng apat na araw sa ganap na sampung buwan, pagkatapos, (Disyembre 24, 1872) ay lumiham sa Gobernador Heneral Izquierdo, si Padre Pedro Beltran, Superior ng )."Iisyon Heswita at kumakatawan pa mandin sa ngalan ng naturang Samahan at iba pang "Orden" ng mga paring prayle, dito sa Sangkapuluan, at bahagi ng naturang kalatas, ay naglalaman nitong mga sumusunod: x x x Aking inuulit-ulit: Na, sa isang dako ay dinaramdam ko pa1'a sa inyo na kayo ay mapalulong sa la,l ong malulubhang hakbangin; ipa!1palagay nang kayo ay nagaangkin ng higit na kapangyarihan upang maisagawa ang paghihinaw sakaling hindi ninyo magawing apulain ang isang ka1?1,ay ay lumikha ng do,lawang pagkakasala, ay huwag ninyong bigyang daan na maiwagayway at mabandila ang inyong pangalan sa kaalaman ng madla upang

P. PEDRO DANDAN Isang magiting na Pari at di matatawarang makabayan na nakisama ::;a panig ng lahing nakipaglamas dahil sa kalayaan.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

65

mapasangkot sa talaan ng mga bayaning mapagkanulo. tAt kung kayo ay tumutol? Ipinamamanhik ko na kailan ma'y huwag na kayong tutuktok sa arning mga pintuan.

Ang liham na ito'y isang tanglaw, liwanag na nagpa pakilala sa kanyang sarili na kung paano nayari ang mahiwagang pagkakanulo sa ikalulungi at lubos na ikapapang'anyaya ng ating mga banal na pari. Kaya't anang pakli nga ng marangal at dalubhasang manunuysoy at mananalaysay na yumaong Manuel Artigas Cuerva, sa kanyang sinulat na "LOS lVIARTIRES DEL 72" ay: Las frases del P. BeltTan, no fueron en vano; ni siquiera se equivoco en la for1na en que Burgos pod7'ia sufri1' las consecuencias de aquella su honrada y cristiana labo1路.

Sa gangganitong mga kaparaanan ay ang isa sa lalong mga dakilang Pilipino (Dr. Rizal) ay hindi naniwala, gaya ng di paniniwala ng lahat at tanang nakalilirip ng kasaysayan, sa pagkamaysala ng mga taong itong binitay.

Baga ma't si P. Burgos at mga Kasama ay nangagpunyagi sa karapat~n ng kanilang pagkapari at hindi sa kapakanan ng lahat, ay nagsumakit din silang hingin ang katarungan, at nangagpakamatay sa pagdulang nito. Ang totoo'y nang si P. Burgos ay kasalukuyang natatayo na sa bibitayan ay di niya maisip-lurukin na kung bakit siya mamamacay, samantalang siya ay walang kakasakasalanan.

Ito'y nagpapakilala na hindi man niya binalak ang pangyayaring maghandog at ihain ang buhay, da- . hil sa usaping ito na kanyang ipinagsanggalang.

Subali't sila'y mga alagad ni Hesus, inalimura't

65

ANG MGA PARING PILIPINO SA

pinaratangan ng mga prayle at paring banyaga, sa pagka't tinangka nilang palayasin ang mga ito sa kanilang pamanlahala sa mga sambahan, ninanasa nilang sugpuin at putlllin ang lakas at kapangyarihan ng mga ito sa harap ng tanang mamalnayan, gay on ding higit sa lahat ay ang kanilang kayamanan. Kaya't ang mga Pilipino ay navvalan at nabawas sa kanila ang mga paring binitay, niyaong mga dakilang tao na di malilimutan, na itinuring at tinaguriang "martir" 0 mga bayaning pinagpala ng katarungan.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

67

KABANATANG IV. P A GBABA GONG KILOS NG DAMDAMING BAYAN.

Ginanap ng mga paring banyaga ang ibabala sina P. Burgos at ang mga kasama nito upang mula noon ay mangatakot sana 路 ang tanang Pilipino sa pakikilaban sa kanila. Datapwa't ang gayong pakana na labag sa a1"al ng katarungan, ang gayong pagkakasala ng pamahalaan, ay di nakapagpagimbal, bagkus sa halip, ay kinamuhian pa nga ng bayan ang mga prayle at ang pamahalaang nagsasanggalang at pumapanig sa kanila, at pinagukulan ng mataos na paglilimi ang mga kinulang palad na nangasawi at nangabitay.

At naging matinding damdamin para sa kanila at ibinilang na lubhang kasakit-sakit ang gayong pangyaya1"i. Bagay na ito ang siyang naghabilin sa puso ng lahat ng panibagong pagkakasalat at pagsusuri sa kanilang mga katayuan. Sa pagkakasalat at pagkakadama ng kanilang mga sakit, ay naunawang sila ay nangabubuhay, kaya't noon ay naitanong na lkung paano ang kanilang mga kabuhayan? Ang pagkilos ay toioong mapanganib, nguni't ang paklkibaka sa kabuhayan ay lalong napakahirap, subali't kailangan kaya ang mabuhay? lAt paano nga kung sakali?

Samantala, ang lahat ay may katapusan.

Ang lahat sa lakad ng katalagahan ay maymga pagbabago, sa mga pangyayaring itinatalaga ng pagkakasulong at ng kabihasnan.

68

ANG MGA PARING PILIPINO SA

at dumating na nga ang panahong iyang pinakahihintay-hintay ng ~ilipinas.

Ang pakakak ay sumipol at ang lahat sa bisa ng kanyang mapangligtas na tingig ay paraparang hinalina upang magkapipisan at doon sa maalamat na pook ng Balintawak ay inahudyat ang matibay na tali ng pagkakaisa, yaong pagkakaisang Iumikha ng kagalanggalang na Samahan ng KATIPUN AN. Ang lahing sa loob ng mahigit sa tatlong daang taong singkad ay nakipagsapalarang magagdong-buhay sa laot ng kahambal-h~mbal na katayuan, ay tumapang. N agsipagsuksok ng tabak, gulok at talibong, palasan at balaraw, lumabas at pumagitna sa parang at kusang naghain ng lalong iningat na kayamanan sa buong buhay, inalintana ang hirap at di alumana ang kamatayan, upan-Iang maitindig ang takdan ng sariling watawat, nang sa ganito'y nlakilala, na, dito sa Dulong Silangan ay may isa ring bayan at ban sang nagnanais lumasap ng mga hiyayang dulot 路n g pagsasarili,_ ng KALAYAAN. Ito nga, ~ng kilusang ito ang siyang naging huling bufiga na inani sa punlaan ng damdaming bayan.

Ito nga at dili iba ang nubong pakinabang sa binhing inahasik at dinilig ng kabanal-banalang dugo llg TATLONG PARI at mga pinagpalang kaluluwa na nangabulid sa bibitayan at nangaputihan ng mahahalagang buhay sa bisa ng hiduwang mga paratang na sadyang laban sa alituntunin ng buong katotohanan at tagubilin ng malinis na katarungan.

At lsino sa mga tunay at tapat na anak ng bayan ang tatanggi at tatalilis sa kilusang ito at tawag ng kabayanihan?

Wala. Sa pagka't ang kabayanihan ay walang itjnatangi sa mga sandali ng pangangailangan.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

69

[BA'T IBANG PARI SA ANYAYA NG KABAY ANIHAN

Bilang panunugunan sa anyaya ng Inang Bayan at pagtalima sa atas ng marangal na kabayanihan ay di rin nagatubili ang iba nating mga pari, at sila sa ganitong pangangailangan ng pagkakataon sa kapakanan ng Inang Tinubuan ay dum an as at sumimsim din ng lalong kapait-paitang pagbabata sa buhay. Noon at nang mga kapanahunang yaon ng kagusutan at kaligaligang pinamamahalaan ng malupit na batas at kapangyarihan ng mga kura at sambahan, ay naparagdag pa mandin sa talaan ng mga pinagsungitan ng .palad at katarungan, ang mga paring kababayan natin, na sin a PP: AN ASTACIO CUENCO CRUZ, Bikaryo sa Batangan; BORBON, PANGALINAN, ROXAS, JUAN PERF'ECTO. Si P. GREGORIO BALLESTEROS ay isa rin sa mga isinangkot sa usaping sadyang binugta, likha ng naguumalab na kainggitan at pagkamuhi ng mga prayle. Aug marunong na alagad na ito ng sambahan ay dinakip nang mga sandali pa namang gumaganap ng kaniyang tungkulin at nagmimisa nga sa sambahan ng Binundok, at karaka'y ipinatapon sa Mindanaw. Paris din ng mga PP. AGUSTIN DE MENDOZA, kura sa Sta. Cruz, Mayllila; JOSE GUEVARRA, kura sa Kiapo, at ng Kapelyan VICENTE DEL ROSARIO, na pawang pinaghuhuli sa bisa ng buktot na paguusig na pakana ng mga banyagang pari.

Sin a PP. INOCENCIO HERRERA, taga Pateros, Rizal; SEVERINO DIAZ at GABRIEL PRIETO, ay kinalap naman sa Kamarines at dinala sa

70

ANG MGA PARING PILIPINO SA

liwasan ng Bagumbayan at doo'y kinitlan ng mga buhay.

Noon at nang mga kapanahunang yaon ay lu11labas sa parallg ng digmaan si Pari DANDAN ng Palanyag, Rizal, upang sa Hukbo ng Heneral Riego de Dios, ay ihandog ang buo lliyang tulong. At ang isa pang bayaning ito'y namatay sa gitna ng kanyang paglilingkod at pagtalima sa kabayanihan; namatay ngang kimkim sa puso ang maalab na pagtanggi sa pagsalilong at pakikipamayapa sa tanallg kalaban at kabaka ng kanyang Tinubuang Lupa.

At dito ay sumunod ding nakilahok si Pari TEODORO DE LA CRUZ, ng Pasay.

Noon at nang mga kapanahunang yaon nga rin, ang mga Paring katulad nina PP. AMBROSIO MINA, GAVINO OARBONELL, LUCIANO BERNABE, MARIANO GAERLAN, MIGUEL FLORENTIN, na para parang mga anak ng dakilang hilaga, sa gawing Kailokohan ay binuhatan at binintangan ng mga paring banyaga, nang umano'y mga napibilang sa Kapatirang Masonerya at kainalam sa himagsikan. Ang mga nasabing pari'y pawang naiigagtiis at umatim ng d~ malalang9-p na mga pahirap sa loob ng mga piitang pinagdalhan sa kanila.

At salamat sa makabayang damdamin ni Pari VALENTIN TANYAG ng Tagiig. Sanhi sa diwang pilipino na nagdiringas sa kaibuturan ng kanyang kaluluwa'y nagawing mailigtas sa kuko ng Inalupit na parusang ibabala na lang at sukat ng paring banyagang Fray Leocadio Sanchez, sa huong bayanan ng Guiguinto. Sa makabayaning himatong at pagantig ay napakilos niya ang kawalang-malay na bayan, at sa pangungulo ng matapang at rnagiting na si Kapitan Inocencio Tolentino, ay ibinangon

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

71

aug makatuwirang paghihimagsik upang ipaghiganti ang malaon nang kaapihan ng lahat, at siyang nagwakas, sa pagkakaputi ng buhay ng naturang paring Agustino at ng lima pang mga kasama nito, sa himpilan ng tren ng nasabing bayan ng Guiguinto.

At ang magiting na paring GREGORIO AGLIPA Y ay isa pa rin. Ang nabanggit na pari ay kasalukuyang bilanggo sa piitan, samantalang nagaalab noon ang himagsikan ng '96. Nang taong 1898 ay sinugo siya ng Arzobispo N ozaleda sa kapakanan ng relihyon niyang kinakatawan sa mga lalawigan ng Tarlak at bahagi ng Sambales. Subali't sa maningas na anyaya at di maiiwasang halina ng 'iwi niyang pagkamakabayan ay linisan ang marafigal na katungkulang itiniwala at iginawad sa kanya ng naulit na Arsobispo, at nakitalamitam hanggang sa pumanig at tanggapin lliya ang bagong tungkuling Teniente Vicario General Castrense na isinabalikat niya ng Ktt. Pinunong Aguinaldo ng HUkbong Pilipino.

N aiyan ang ilan sa lalong tanyag na mga maginoo ng Sambahan na nagkusang bumahagi sa paghahain ng lahat nilang maitutulong sa kapakanan ng kanilang pinagkakautangang lnang Bayan; at ngayo'y i hindi kaya masasabing sila, ang my a Paring Pilipino, ay katulong na nagsuinikap atnagpapalaganap ng sin~ulaing makabayan at kadamda1nin ding nagpupunyagi sa ikapagwawagi ng Dakilalng Usapin ng Pilipinas, sa tunay na ikapagtu.tamo ng kalayaang sarili, lttbos at ganap?

72

ANG MGA PARING PILIPINO SA

KABANATANG V. ANG MGA PARI SA LARANGAN NG PANITIKAN NG LAHI.

Tulad ng ating natunghayan sa sinundan nitong mga Kabanata ay ang mga kababayan nating pari ay ganap na tumulong, naglingkod at umabuloy, hindi lamang sa kaya at itinatagubilin ng kanilang mga tungkulin sa harap ng makatao nila't nlakadiyos na relihyon. Sila'y tumalaga rin nanlang maghandog ng kanilang buhay sa maalab na pangangailangan ng bayang uhaw sa pagsimsim ng katas ng pagsasarili at ng kalayaan, at sila'y gayon ding naging k~pitulong sa madalubhasang hakbangin at kilusang may kinalaman sa maselan at walang pagal na pagpapayaman sa lubos na ikapapaanyo ng wika at panitikan ng lahi.

Ang mahabang taludtod ng malawak na linang ng damdaming bayan ay pinagiwi sa figalan ng mahikap na pagpupunla ng ginintuang mga hasik ng ating mga kababayan ngang pari. Ang sarap at linamnam, ang indayog at kasaganaan ng mga banggitin, bigkasin ng diwang ito't kaluluwang tinuturingan ng tanang mamamayan ay di nila pinagsawaang buhayin. Dinudulang sa lalong napakahirap na pamamaraan hanggang sa magawing lnaipagtayo nila ng bantayog sa daigdig ng wal~ ng pagkapahing panitikan. At sa kanila'y na.ngalldirito, ang: Dr. AMBROSIO VILLAFRANCA (taga Binundok, Maynila) : Su~nulat ng kanyang ItAPUNTES SOBRE DERECHO CIVIL" na lmnabas sa Maynila, noong mga taong 1868-70. At yumari pa mandin

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

73

ng isang kabuuan ng kanyang mga sermon sa Tagalog; at hinala1.O ang "EJERCICIOS DE LA HU~lIILDAD" ni P. Rodriguez.

P. AGATON ESTRELLA (taga Malulos, Bulakan) : SU1'nulat ng mga nauukol sa dapat tungkulin at gawin ng 1nga Pari; at ng mga nauukol din naman sa pagtutuTO. P. AGUSTIN DE MENDOZA (taga Malulos, Bulakan): Natanyag at iginalang so. kanyang mga lathala na lurnabas sa iba't ibang pahayagan sa lv!adTid, gaya ng "La Discusion", "El Clamor", at "El Eco Filipino", na paraparang natutungod sa madadalubhasang pagsasanggalang niya sa Karapatan ng mga Paring Pilipino. Tangi sa gCtnitong 1nakabuluhan niyang ginawa'y gumugol pa sa sarili niyang salapi ng halagang samp1mg libong piso, upan-lang maipagwagi ang gayong pakikipagbalca nilang rnga Pari, sa ngalan ng matuwid at ganap ngang katarungan.

P. ANICETO DE LA MERCED (taga Norsagamy, Bula1can): Yumari ng "PASION NG POONG HESUKRISTO" na lumabas sa Maynila, noong 1nga taong 1856-58. Ito'y isang tanyag at balitang 1nalcata sa lcanyang kapanahunan at isang magiting na kawal ng Panitilcang Tagalog.

P. ANSELMO TENGCO (taga Malulos, Bulakan) : N agsalin sa Tagalog ng isang Gj,kdang sinulat sa Latin, na ?nay pamagat na "CARTA ENCICLICA" ng Papa Leon XII, noong Enero 10, 1890, hinggil sa tungkulin ng tanang Katolilco sa kasalukuyang pangyayari.

P. BALTAZAR LEARO (taga Boac, Marinduke) : N aging katulong sa pahayagang El Apostolado de la Prensa.

P. BONIFACIO CASIANO (taga Binundolc, Maynila): Sumulat ng "UNAS CUANTAS LAGRIMAS:" at naging katulong sa El Apostolado de la Prensa.

P. CORNELIO INFANTE (taga Pasig, RizaO: Dalcilang Latinista: nabintangang lcainalam sa gulo sa Arsenal ng Kabite, noong 1872, subali't pinawalang-sala ng Sangguniang Hulcbo. Su-

74

ANG MGA PARING PILIPINO SA.

P.

P.

P. P.

P.

P.

rnulat ito ng lalong maliliwanag na ulat tungkol sa suliranin at daulat ng mga Paring Pilipino at ng banyaga, na ipinahatid sa Batikano.

CORNELIO TR~IDAD (taga Tundo, Maynila): SU1nulat ng "EXPLICACION TEOLOGICA Y MORAL DEL AYUNO Y ABSTINENCIAS".

FRANCISCO ORTIZ (taga Mandaluyong, Rizal): M anunulat na katulong sa pahayoJgang El Apostolado de la Prensa. Sumulat ng "ANG SAGRADO CORAZON DE JESUS AT MARIA," at ng "PAHlMAKAS SA BlRHEN." JOSE GUEVARRA (taga Bataan): Sumulat ng "NOVENA KAY HESUS NAZARENO", sa wikang Kastila.

JOSE CONSUNJI (taga Samal, Bataan): Tagapangasiwa ng Kalendario Eklesyastiko 0 ng tinatawag na "EPACTA" sa Latin, simula nang 1887: at naging katulong sa El Apostolado de la Prensa.

JOSE MARIA CHANGCO (taga Malabon, Rizal): Makalawang rnaglayag tungong EU1'opa at nakapanayo./ln ang St~. Papa Leon XIII sa Capilla Six tina ni San Pedro. Sumulat ng "LA RELlGlOSA EN SU CASA," na linimbag sa Maynila, nang 1nga t(J;ong 1865-66. Sinulat din ang: "VIDA CRlSTlANA," nang taong 1867.

"ROSA MISTICA", nang taong 1887.

"EL INFIERNO", (halaw).

"EL JUBILEO," at "EL CULTIVO DEL CACAO Y DEL CAFE," na ipinalimbag sa kautusan ng Pamahalaang Kastila, nang rnga taong 18828.4-.

"LA VIDA DE SAN FRANCISCO." "EL JARDIN SERAFICO." "VOCES DEL PASTOR," (halaw) "NOVELA HISTORICA DE SAN JUAN DE DIGS" (halaw) at ipinalirnbag ng 11~ga taong 1896 at 1900.

JOSE MARIA ZAMORA (taga Ermita, MayniZa): Katulong sa El Apostolado de La P1'ensa.

SU?nulat ng:

KASAYSAy'AN NG INANG BAYAN-VENAGO

75

"NOVENA DE LA PURISIMA CONCEPCION" "NOVENA DE LA PASION", nang taong 1890.

"NOliENA A SAN ILDEFONSO".

"NO-VENA AL SAGRADO CORAZON DE JESUS. "EXPLICACION DEL ESCAPULARIO DE LA PURISIMA CONCEPCION".

"ARTE MUSICAL EXPLICADO," nang mga taong 1884-1887.

At di dapat malingid na ang mabunying. Pa.ring ito'y siyang kaunaunahang pinagkakautangan sa matalinong paguulat ng mga bagay-ba.gay at tuntuning natutungod sa Sining ng Musika, na yinari nga sa sariling wika nating Tagalog.

P. JUAN BONIFACIO (taga Maynila): Sumulat ng "NOVENA AL GLORIOSO SAN JOSE", sa wikang Tagalog, nang taong 1852.

P. JUAN GABRIEL CONTRERAS (taga Sta. Cruz Maynila): Sumulat ng "DEVOTO DOCTR/NAL NOVENA A JESUS SACRAMENTADO," nang 1889.

P. JUAN DE LA ROSA (taga Tagiig, Rizal): Dakilang Mananalumpati sa Tagalog. Katulong sa El ApostoZado de la Prensa, nang mga taong 1893-95.

P. JUAN ZITA (taga Lubao, Kapampangan): Sumulat sa Kastila ng "PROYECTO DE REGLAlVIENTO 0 ESTATUTOS" para sa kapa.kanan ng Kolehyong kanyang pinagtuturuan, at sumulat din ng iba't ibang aklat ukol sa pagtutU1"O.

P. LEOCADIO DIMANLIG (taga Batangan): Katulong so. El Apostolado de la Prensa, at sa Ang Paraluman nang Tagalog.

P. LUIS IGNACIO (taga Liliw, Laguna): Katulong sa El Apostolado de la Prensa.

P. LUCAS LEICO (taga Malabon, Rizal): Sumulat sa El Apostolado de la Prensa, at so, Ang Pa.1"alunwn nang Tagalog.

Sumulat ng 路'RE_路 FLEX/ONES P/ADOSOS," nang taong 1897; at ng REG LAS Y CONST/TUC/ONES DEL BE-

76

ANG MGA PARING PILIPINO SA

P. P.

P.

P.

P.

ATERIO DE LA COMPANIA DE JESUS, noong taong 1888.

MARIANO BARTOLOME (tagalog): Nangasiwa sa "EPACTA" mula sa taong 1870 hanggang 1886.

MARIANO SANTANA (taga Tayabas): Dakilang Latinista at makata sa kanyang kapanahunan. Surtnulat ng "EL FELlGRES INSTRUIDO": "NOVENA DE NUESTRA SENORA DE GUIA;" "NOVENA ANTRA. SRA. DE LA ROSA;" na paraparang sa wikang Tagalog nang mga taong 1846-60.

PABLO OCAMPO (taga Bifiang, Laguna): Sumulat. at isinalin sa Tagalog ang "LA CONFESION Y COM UNION." PEDRO MESINA (Tagalog): Su?nula.t ny "BUENA MUERTE" 0 "MANUAL PARA ASISTER A LOS ENFERMOS," nang taong 1887.

SATURNINO PACHECO (taga Bulakan): H~i足 malaw at nag salin ng mga akdang "LAS GLORIAS DE MARIA" ni San Ligono, nang taong 1878. tiEL CAMINO DE LA VERDAD," nang 1884; "GUIA 0 MANUAL PARA LA r1DMINISTRACION MUNICIPAL," at ang pagkakasalin sa Tagalog nito'y ipinnlimbag sa utos ng Pamahala(J,ng Kastila, noong taong 1892-93.

P. VICENTE RAMIREZ (.taga San Roque, Ka,bite).

Manunula.t na hinafigaan at bantog sa larangan ng magandang paglalahad ng dakilang simulain ng Katolisismo; bilang bufiga ng kanyang kadalubhasaan ay h~mitaw ang anak ng panulat niyang "HARllJONIA CLERICAL" at "INSISTIENDO," na ang una:.y noong Nobyembre ng taong 1899, at itong huli'y nang Agosto ng 1900.

Sumulat siva sa mga pahayagang La Revista Catolica de Filipinas, La Lectura Popular, Libertas, gayon din sa Ang Paraluman nang Tagalog.

Sumulat siya ng REGLAMENTO PARA LA PROYECTADA ASOCIACION CATOLICA DE FILIPINAS, nguni't any nasa bing Palatunlunan ay nawala sa kamay ng Tagasuri (Censor) na si

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

77

Fray M. A. na nadala nito sa Hapon, ng taong 1899.

Sa Obispado ng Nueva Segovia ay totoong marami ring mga kababayang pari na lahatlahat ay may kanikanyang katangiang maipagmamalaki, at ang lalong tanyag at mga kilala'y itong mga s.umusunod: P. P. P. P. P. P. P. P. P. P. P. P. P.

P. P. P. P. P. P. P.

ADRIANO CARCES (taga Narvacan) ANTONIO DE LA CUESTA (taga Serrat) ANTONIO DE PADUA (taga Loag) BARTOLOME ESPIRITU (taga Tuguegarao) BENIGNO REYES (taga Vigan) COSME ABAYA (taga Candon) CIPRIANO VALENZUELA (taga Mangatarem) -Naging katulong ito sa pagyari ng Talatinigang ILOCANO-ESPA&OL. EUSTAQUIO GALLARDO (taga Candon) ENRIQUE DEL ROSARIO (taga Vigan) EVARISTO ABAYA (taga Candon)-Makata at iVIabuting Latinist,a sa kanyang kapanahunan.

EVARISTO FARO LAN (taga Serrat) GAVINO CARBONELL (taga Sta. Lucia) JUAN AROMAS ' (taga Vigan)-Naging Punong Manunulat at Tagapuna (corrector) ng Tcdaiinigang ILOCANO-ESPA&OL, sa ilalim 'ng pangangasiwa ng p'r ayleng si Fray Ma1'iano Ga't cia. At ang Paring Aromas ding ito'y sumulat ng "COjltIPENDIO DE LA GRAMATICA HISPANO-ILOCANA," na lU?nabas ng taong 1861-62.

JUSTO CLAUDIO JOJAS (taga Panay) LUCIANO BERNABE (taga Cawayan) MARIANO DACANAY (taga Bacnotan) MIGUEL REYES (taga Vigan) NICOMEDES BANDAYREL (taga Benguet) RAFAEL ESTRADA (taga Calasiao-Naging lcatulong at Tagapuna (corrector) ng Talatini- . gang PANGASINANO-ESPANOL. SANTIAGO FERNANDEZ (taga Mangaldan)

78

ANG MGA PARING PILIPINO SA

P. TRANQUILINO FERNANDEZ (taga Binmur ley) P. VICENTE BONIFACIO (taga Vigan) P. VICENTE BONOAJ'{ (taga San Nicolas).

Ang mga ito'y mga tauhan nga ng Iglesia Apostolika, na hindi lamang upang ipakilala sila, kungdi ang mga ito'y sadyang kailangang mabatid at matalos ng sinu man sa pagka't taglay ng alagad na nangaturan ng Relihyon ang kapurihang Inaaangkin, para sa bayan nila't sangkalahian.

Sa Obispado ng Sebu, ay matatausan naman ang magigiting nating pari, niyang mga paring kal'apatdapat nga upang pagukulan ng mga sariwang gunitain sa tuwi-tuwi na, sa pagka't ang mga ito'y tunay na mga anak ng bayan, at ang bayang ito'y may magandang kasaysayan ng dahil sa kapurihang linikha ng mga yaon.

Sa dinamidami ng mga paring nasa sa kapangasiwaan ng nasabing Obispado'y nandiritong nangapapatangi ang mga pangalan ng mga sumusunod: P. P. P. P. P. P.

P.

P. P. P. P.

ALEJANDRO ESPINO BLAS CA VADA DE CASTRO EMILIANO MERCADO FELICIANO FUENTES HILARIO LOPEZ Y QUIJANO JOSE MORALES DEL ROSARIO-Ang sum~t足 mulat ng "MEMORIA DE LA PASION DE NTRO. SENOR JESUCRISTO" sa wikang Bisaya (Sebuano), nang taong 1883.

JOSE PALOMO-May akda ng "TALATINIGANG CHAMOORO-ESP ANOL at ng BALARILA, na mga ipi'Y/!Llimbag ng mga PP. Recoletos, ng mga taong 1861-62.

LAUREANO RIVERO MARIANO RIVERO MATIAS LUCERO Y CABRERA MIGUEL NELLAS DEL CARMELO

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

P. P. P. P.

79

PABLO SINGSON (taga Samar) ROQUE MADURO TOMAS CONCEPCION TORIBIO PADILLA.

At sa Obispado rig J aro ay mangatutunghayan natin sa katitikan ng kanyang mararangal na alagad ang mga pari ring tumutugon sa ganitong talakhay, na anya: Qui venerunt hora nona laboraverunt sicut ii qui venC1'unt hOTa p'rirna. -(Nangagsigawa rin ang mga nahuhuli katulad niyong mga nauuna).

At ang mga ilan sa kanila'y: P. ALBERTO BABIERA (taga Panay) P. ANSELMO AVANCENA (taga Molo) P. BALBINO GONZAGA DEL ROSARIO (taga Panay) P. CIPRIANO HINOLAN (taga Panay)-Su1nulat ng ! 'MEMORIA " hinggil sa mga pananvrn na pagkakasalapian, (fJ,t ang naulit na akdang ito'y nagtamo ng gantimpala sa Exposicion Filipina na ginawa sa Madrid, noong taong 1887.

P. CIPRIANO PEDROSA (taga Panay) P. CORNELIO SALAS (taga Panay) P. FELIPE TORRES l'O;RRALBA (taga Panay) P. GREGORIO ORTIZ (taga Capiz) P. ISIDRO GOLES (taga Negros) P. JOSE MARIA PAVON (taga Iloilo) P. LEONARDO LAZARO (taga Mandurriao)Naging Examinador Sinodal, Promotor Fiscal Eclesiastico at Vicario Foraneo.

P. LORENZO ALVAREZ (taga Capiz-Naging katulong sa pagpapalabas ng mga lcapari ring Salas at Pedrosa, ng PLATICAS at HOMILIAS sa wilcang Panayano.

P. LORENZO FLORES (taga Igbaras)-Siyang nagsalin sa wikang Panayano ng "EL MA.ESTRO DE CASA" na sinulat ni P. CuaTtero,' Unang Obispo sa JaTO. Ang nat~trang salin ay pinamagatan niyang "ANG MAGTOTOON SA

80

ANG MGA PARING PILIPINO SA

P. P. P. P. P. P. P. P. P. P.

BALAY," na ipinalimbag sa Maynila, noong mga taon ng 1874-75.

MATIAS OYUSON (taga Panay) NICOLAS MOLINA (taga Panay) PEDRO LASERNO (taga Calibo) PEDRO TIANSON (.t aga Banga) PRUDENCO BASAS (taga Panay) ROMAN MAPA (t~ga Mandurriao) SIMEON SOLINAP (taga Sta. Barbara) SILVESTRE APURA (taga Iloilo) TIMO'l'EO ESPINO (taga Due'nas) TRANQUILINO JIZ DE ORTEGA (taga Jaro)

Samantala, sa Obispado ng Nueva Caceres ay mangakikita sa talaan ng sarili nilang katitikan ang mga paring hindi nga rin pahuhuli sa mga hakbanging naitulong at ginawa sa pagbibigay ding-al sa Tinubuang Lupa. At ang mga ito'y: P. GABRIEL PRIETO-Naging Kalihim ng mga Obispong sina PP. Herrero at Arsenio. Siya (P. Prieto) ay naging Notario at Promoto1' Fiscal ng Obispado. Sa huli'y napagbintangang umano'y kainalam sa himagsikan at ang banal na Pari'y binaril.sa Luneta, kasama ng kanyang kapwa pari na sina PP. Inocencio Herrera at SeveTino Diaz.

P. SANTIAGO OJEDA-Tagaparnahala ng Sem'i,... nario.

P. SEVERO ESTRADA P. JOSE BARLIN-Naging Kalihim ng Obispo Gainza, tangi pa sa siya (P. Barlin) ay naging Bikakrio Poraneo, at sa huli'y Obispo.

P. ROQUE RICAFORT P. ESTEBAN RIVERA P. TEODORICO EMILIANO P. INDALECIO SIGUENZA P. MARIANO BERSOLA P. JOSE ARCANGEL P. JOSE MENDUETA P. GREGORIO VITERBO-Probisor na pangsa1nantala.

P. FLORENTNO TUAZON

P. JOSE MA. GUEVARRA Isa sa mga nagdanas ng malupit na pasakit ng mga pray Ie, sanhi sa pa gtatanggol !:::l kapakanan ng mga kapari niya.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

81

P. JULIAN OPE-Naging Notario at Kalihim ng Obispado.

P. PABLO PAJARILLO--Naging Bikaryo Po-raneo.

P. MONICO PERFECTO P. BALBINO HERNANDEZ P. TOMAS CARINO-Dakilang mananalumpati.

P. JUAN SAN RAMON P. JOSE REMPILLO P. FELICIANO LAZARO

At ako'y hindi pa lutas sa ganitong mga paguulat ng alinsunod sa tunay na masasabi, batay sa talagang pinakadiwang linalaman ng makasaysay&ng paglalahad ng mga pangyayari. Taglay ko ritong sa dinamidami'y humalaw ak6 at pinili sa lalong pili ang mga Paring isumag ma't kunan ng angkop na katumpaka~y til a walangwalang pangungusap na maaaring hugutin sa talatinigan upa~g iukol sa mga kadakidakilaang mga amik na ito ng banal na pananampalataya. At upang ipakilala'y dil'itong iisa-isahin kong ibanghay, kasama ang mga banggiting lip us papuri sa kanilang kagitinggitiligan niyaong mga lalong may katalusan at mga pagkakilala sa ganap na kapahaman ng mga nabanggit na Pari. , Si P. FLORENTINO RAMIREZ (taga Ermita, Maynila), bukod sa iba't ibang mga ginawa niyang lumikha ng mga pagkagiliw at pamimitagan ng tanang nakakilala'y pinagukulan pa ng di mahahalagahang pangungusap ang kanyang sinulat na "SOLILOQUIOS DEL ALMA CON DIOS" (Mga Sm-iling Wikang Jtlagisa ng Kaluluwa sa Pafigino-

ong Diyos,) nang noo'y isang tagasuri (censor) ng Sambahan, na si Fray Joaquin de Coria, na isang Franciscano, nang Oktubre 1, ng 1856.

Ang prayleng ito'y kasalukuyang kura sa Oban-

82

ANG MGA PARING PILIPINO SA

do, Bulakan, niyon, at bahagi nga ng kanyang tagubilin ay nagsasaad nitong mga sumusunod: Si -me contentara, nnw. Sr. con deciT que dicha t1'aduccion esta canfor-me con la sana moral, no llenaria cU'lnplidamenterni debeT. Esta t'raclnccion tagala de los SOLILOQUIOS DEL ALMA CON DIOS es un lib1'O de 0'/'0; y PO)' tanto yo 1ne atrevo a suplicar d V. E. I. con tocla la c11.er;'oia que en este ?Jw1nento me sugie're el celo po路r el bien de lo."s almas confiadas a la solicitud pate1'nal de V. E. I. lo Teco'm ienda a los paTrocps, y, S?' es posible, a los fieles tagalos) par una ci?'cular, pues de su lectuTa yo me pro?neto, can la aY~tda de Dios, la frecuentacion de los Sacra-mentos.

Este es ?ni pareceT, SALVO MELIORI.

Samantala sa ganang Fr. Salvador FOIlS, ay sinabi naman ang ganito, sa karafigalan ng ating kababayan ngang Pari Ramirez: No hemos visto ninguna. obrcr., tag~la escrita po'r regulares que haya obtenido del Censor un ju'icio tan laudatorio como el pTeoedente,

Sina PP. JOSE SAGUINSIN (taga Antipulo, Rizal) at JUAN DILAG (taga Obando, Bulakan) ay mga paring sa kailan ma'y hindi maaaring malimutan ng Iglesia Apostolika, sa pagka't Inga utak itong hinangaan at ip~nagmamalaki ng nasabing relihyon.

Si P. Saguinsin ay isa sa mga dakilang alagad ng pananampalataya at siya ay pinagpupugayan at ibinilang sa langkay ng mga pantas at paham na na kaparing sina PP. Pelaez, Pilapil, Burgos, dalawang Garcia (Mariano at Vicente).

Si P. MANUEL ROXAS MANIO (taga Kalumpit, Bulakan) ay isang pari ring kil~Ja sa kanyang l11ga ginawa't sinulat hinggil sa simulain ng pana-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

nampalataya; at kilabot din namang pati sa kanyang kapanahunan.

83

mananalum~

Si Dr. MARIANO PILAPIL (taga Bulakan) ay killilalang isang CICERON ng wikang Tagalog, dakilang makata, isang manunulat na eli magagapi; at gaya ng dapat maipagmalaki ng kanyang kalahian, isang kaluluwa itong nasasaulo ang buong linalaman ng Bagong Tipan. At ang kanyang inakdang <'PASION MAHAL NG PANGINOONG HESUKRISTO" ay isang aklat itong ganap na n~kata足 wag ng pansin sa bawa't alin mang anak ng lin iping Tagalog at di man. Dahil sa aklat na naulit ay natutunan at walang sagabal na natalos ng buong bayanan ang inauulat ng "Banal na Kasulatan" (Sagrada Escritura) ; aklat na nagsisiwalat ng m:;ttatamis na lihim ng kalangitan at mahiwagang ka.saysayan llg mga pangunang tao na siyang siniputan ng isang AN AK, na pinagpala ng pananampalataya; nangaral at naglahad ng mga tagubiling nagpapanuto sa ikaliligtas ng kaluluwa sa laot ng mga pagkakasala, at naging Kinataw_a n nga ng Makapangyarihang MA YKAP AL sa pagtubos sa madlang kasalanang kinapalulungan ng sangkatauhan.

Ito'y ang POONG kaibigibig at kabanal-banalang HESUKRISTO, na nagsakatawang TAO, nguni't DIYOS na totoo.

Bukod sa rito'y ang mabunying Rektor na ita (Dr. Pilapii) ng San Jose, at kilabot at ban tog na mananalaysay sa kanyang kapanahunan, ay yumari pa mandin ng isang aklat na sana'y naging kapupunan sa aklatan ng sangsinukob at tampok na da- . pat ipagkapuri sa panitikan ng sangkatauhan. Ang aklat na ita'y ang uBalarila" na sinulat niya at pi-

84

ANG MGA PARING PILIPINO SA

namagatang "GRAMATICA HI SPANO-LATINA" na aywan kung sa anong kadahilana'y nauntol at di nga nangyaring malimbag. Gayon man ay nagkapalad ding makatunghay ang isang kapari niyang taga Hagunoy, Bulakan (Dr. Mariano Sevilla) ng isang sipi ng aklat na naturan. At ang lalong kapuripuring sa buhay at kasaysayan ng bihasang paring ito'y ang pagiging karapatdapat niya sa pagkaguro at tagapagturo sa pagtula sa hari ng mga hari ng nlakata, at Cisne ng Panginay, na si Francisco Baltazar (a) BALAGTAS. Ang larawan Jig paham na Dr. Pilapil ay iniingatang animo'y gintong pinagyayaman sa Unibersidad ng Salamanca, sa Espanya.

Si Dr. lVIAlUANO SEVILLA AT VILLENA (taga Hagonoy, Bulakan) ay hindi na ipagtatanong, pagka't sa sariling kapahaman ay hindi katakatakang pamahalaan niya ang tungkuling pagka-Punong Manunulat p.g pahayagang El Apostolado de la Prensa; nagtatag at naging Tagapamahala ng El Catolico Filipino; sumulat ng ~alarilang "TAGALOG-ESP ANOL" at lumabas nang taong 1887.

Siya ang umakda ng "EXPOSICION" hinggil sa pagsasanggalang sa Relihyon Katolika na ipinahatid sa Kapulungang Bayan, ng naglahong Republika, sa Malulos, Bulakan, at linagdaan niya ng UN SACERDOTE FILIPINO. Ang iba't iba pa niyang sinulat ay: "VIDA BUENA Y VIDA MALA DEL CRISTIANO", nang taong 1895.

"VIDA ESPIRITUAL COMPARADA A DOS ARBOLES", sa Tagalog nang taong 1895.

"LA PERFECCION CRISTIANA", sa Tagalog ng taon ding yaon.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

85

"LAS HI.TAS DE MARIA," nang taong 188",.

"DIOS GON NOSOTROS ANTES Y DESPUES DE LA COM UNION", nang taong 1895.

"PREPARAGION PARA ADVIENTO Y NATIVIDAD", nang 1894-18.95.

"LAS FLORES DE MARIA", nang taong 186"'1865.

"'MES DE MARZO DEDIGADO A S. JOSE", nang 1870.

"NOVENA A SANTA ANA", nang taong 1868.

"PREPARAGION PARA LA NATIVIDAD DEL SENOR", (tuluyan) , nang 1869.

"NOVENA DE NTRA. SENORA DE LOURDES", (hindi nalimbag) at iba't iba pang akda na pawang sinulat sa ating wikang Tagalog.

Si P. MODESTO DE CASTRO (taga Biflang, Laguna) : ito'y isang dakila at paham ding manullulat at bali tang mananalumpati sa kanyang kapanahunan: tanging sumulat ng mga "DOKTR1N A" na ayon sa tapatang pahayag ng matalinong manunulat at pantas na mananalaysay na Epifanio de los Santos Cristobal: El mas clasic(') en la elocuencia sagrada, y el mejor 'lie?'sion al Tagalog de algunos salmos.

At hindi lang ito. Diriyan pa mandin ang aklat na lubos na nagtamo ng maranga.1 na papuri ng bayan, niyang aklat na "PAG8USULATAN NG DALAWANG BINIBINING 81 URBANA AT FEL1SA." l lIang mga magulang na Tagalog ang nagari at paanong pagmamahal at mataos na pagtalima ang inaukol ng ating mga kadalagahan, sa mga aral, halimbawa at tagubiling linalaman at inauulat ng naturang aklat na ito ni pari Modesto de Castro?

Halos bawa't bahay, bawa't ina ng tahanan ay may iniimpok nito. At lahat at tanang mababait na anak

86

ANG MGA PARING PILIPINO SA

na babae nama'y tiwalang sumasailalim at sumasalilong ng buong pamimitagan sa kayamanang pinagiiwi 0 diwa ng aklat ngang nabanggit. j Oh ! ang marikit at kapuripuring aklat na ito ng "URBANIDAD"!

At sinulat pa rin niya, ang: EXPOSICION DE LAS SIETE PALABRAS", sa wikang Tagalog, nang taong 1887.

HNOVENA A SAN ISIDRO", nang surnunod na taong 1886.

Si P. PABLO TEKSON, taga (Nabutas, Rizal) : ban tog at dalubhasang manunulat at masugid na tagapagsanggalang ng Santa Fe Catolica, sa wikang Tagalog. N aging manunulat sa Lingguhang Ang Paraluman nang Tagalog; guro sa wikang Tagalog at naging katullOng sa pahayagang El Apostolado de la Prensa. Sumulat din sa mga pahayagang Kastila, tulad ng La Revista Catolica Filipina, La Lectura Popular at sa La Espana Oriental.

Ang mga aklat niyang sinulat: "SANTA ISABEL, REINA DE PORTUGAL", (lcwentong relihyoso sa Tagalog), ng taong 1893.

HLAMENTOS DEL AMIGO DE LAS ALMAS" sa wikang Tagalog, nang 1893.

HLA CASTA SUSANA," sa Tagalog, nang 1893.

HRUEGOS PARA ALCANSAR LA MISERICORDIA DE DIOS", sa Tagalog, nang 1886. ((HISTORIA DEL ESCAPULARIO DE LA PASION".

HSAGRADA CORAZONES DE JESUS Y MARIA," sa Tagalog nang 1894.

"ACCION DE GRACIAS Y OFRECIMIENTO COTIDIANO," sa Tagalog, nang 189 4.

"LOS MARTIRES DEL CRISTIANISMO" (salin sa Tagalog) at iba't iba pang mga salaysayin.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

87

Si P. SALUSTIANO ARAULIO, taga Sta. Cruz l\Iaynila, ay sumulat ng kaunaunahang bokabularyo "HISPANO-TAGALO-BISAYO" para sa kagamit an ng hukbo at ipinalimbag sa utos ni Heneral l\tlolins nang taong 1883-84. Sa bungad 0 pinakamukha ng nasambit na aklat ay nakalarawan ang isang Komandante ng Inpanterya, at ang malungkot at kasakitsakit na pangyayari'y inangkin ng Komandanteng nakalarawan ang karangalan sa pagkasulat ng aklat.

Si P. DOMINGO ESGUERRA (Hesuwitang Pilipino), umakda ng "ARTE DE LA LENGUA BISAYA EN LA PROVINCIA DE LEYTE".

N ariri to rin ang mga: P. P. P. P.

ALEJANDRO TAYLO (taga Pasay, Rizai,) EUGENIO DE STA. CRUZ (Kapampangan) ESCOLASTICO RUIZ (taga Ermita, Maynila) FRANCISCO CAMPMAS (taga M01'ong, Rizal)

11a siyang nagtanggol at isa rin sa masugid na tagapagsanggalang sa gina'wang pakikipaglamas upang 1napasaklJ,?nay ng mga pa1'ing tubo rito sa. Piltpina-s. ang Smnbahan ng Antipulo.

Dr. IGNACIO PONCE DE LEON (taga Maynf) e P. MANUEL TRIAS (taga Heneral T1-ias, l/t ) P. PEDRO MA'NALAC (taga San Roq'll ~ ate P. ANTONIO MARIANO (taga Vip"'" llocos Sur) P. BERNABE DEL ROSARIO ,caga Sta. CrttZ, Maynila) ., / .

P. JOSE LAMPA (Ka'Pf::,,~pangan'd)' 'LsDa.sa mga nagtatag ng Ospital,,11 San Juan e 'LOS. â&#x20AC;˘ P. RUFINO CH/{lEZ (taga Pa1.a~a3l0e'ooCOamOoan,ne~ Norte) u1p.(6uloy ng halagang r , . par sa pagrpatayo ng Simbahan sa Mambulao. .

P. VICF:~TE BERNARDO ICASANAS (taga .Btnundok Maynila) , nagtanggol ng buong ntngning sd kapakanan ng k?,pari niyanp P. MlLnuel Roxas (nagtatag ng Instttuto de MUJeres, na ngayo'y isa na sa malulusog at maunlad na paara-

f[

ANG MGA PARING PILIPINO SA

88

lan sa KapuZuan) na napagbintangang kainalam sa kilusan ng himagsikan, sa harap ng Juzgado Eclesiastico.

P. SIMEON RAMIREZ (taga Sta. Cruz, Laguna), natanyag sanhi sa tunay na katalinuhang pinagyayaman ng kaniyang pagkapari, gayon din nang siya'y palaot nang ginawa't gina?nit ang kadal1,~bhasaan sa pagsasanggalang ng buong dangal sa lwrap ng Fiscal, ang isang usaping pangsimbahan na pinagusig at pinaghahabol ng mga paring Agustinos. Ito'y ang paggamgam sa Sambahan ng San Miguel Mayumo, at tangkang pagpapalayas sa kapangasiwaan nga ng paring Pili1Jino, niyong ?nga naulit na banyaga.

P. GREGORIO CRISOSTOMO (taga Malulos, Bulakan) , na s[~ kanyang huling pati bago marnatay, ay naghandog ng kalahati ng buo niyang kayamanan sa Pamahalaan.

At ang di dapat makaligtaang tukuyin, mga PP. GREGORIO BALLESTEROS, LEONARDO LAZ1\.RO, JD AN LADISLAO REYES, na may maniningning na pangalang sumakarurukan ng lubos na mga paghanga't pamimitagan ng buong bayanan at ng relihyon .

â&#x20AC;˘

<;:. .

~

-

--.

P. DR. MARIANO VILLENA SEVILLA Hiyas ng karunungan at tamp ok na ipinagkakapuri ng Relihyon at ng Lupang Tinubuan.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

89

KABANATANG VI. ANG MGA PARING PILIPINO S/l DAIGDIG NG KABIHASNAN.

Ang ating mga kababayang pari, sanhi sa katalinuhan at dalubhasang kayamanan ng angkin nilang pagiisip ayiii miminsan, kungdi bagkus kadalasan ngang sa mula't mula pa'y nangagpapakilala ng katangian sa daigdig ng panunungkulan at pagsUl10d sa maselan na kahilingan ng tungkulin nilang pagkapari sa harap ng nanaksing bayan at ng ;:;angkatauhan at maging ng buong sanglibutan. At ang ganito'y isang hakbanging nagdudulot ng papuri at karangalan, hindi sa ganang sarili ng mga pari lamang, kungdi sampu ng sa pinakamamahal pa rin nilang bayan at lalong-Ialo ng sa banal na pangalan ng relihyon nilang kinakatawan.

Katotohanan, nandirito ang mga paring kalahi nating sina: P. JUAN VALDEZ, kaunaunahang Obispo Filipinong nahirang nang taong 1653, pagkaraan ng mayroong 72 taon, pamula kay Fray DOlrLingo Salazar, na siyang unang Obispong banyaga rito sa Kapuluan, na dumating noong 1581.

Dr. LUCAS ARQUERA, Obispo sa Kagayan, ng taong 1677.

P. DOMINGO DE VALENCIA (taga Maynila) , Obispo sa Nueva Caceres, ng taong 1713.

Dr. FELIPE MOLINA (taga Arevalo, Iloilo), Obispo sa Nueva Caceres, ng taong 1723.

P. FRANCISCO RAYO (taga Maynila) , Obispo sa Nueva Segovia, gayon din si P. FRANCISCO PIZARRO DE ORELLANA (taga Maynila) ay nahirang nga ring Obispo.

90

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Dr. JERONIMO HERRERA (taga Maynila) , Obispo sa Nueva Segovia, ng taong 1727.

Dr. JOSE CABRAL (taga Taal, Batangan) , Obispo sa Nueva Caceres, ng taong 1746.

Dr. MARTIN JOSE ENDAYA AT RAYO (taga Maynila) , nahugot na Arsobispo sa Mehiko, danga'i namatay nga lamang kung kaya't hindt n'i ya nagam,panan ang gayong kapitapitagang tung kuling pinaglagyan sa kanya.

Dr. MARIANO GARCIA, (ang ama'y Kalarnyano, samantalang ang ina'y taga Paombong, Bulakan, ay (27) dalawanpu't pitong taong singkad na " r ek-tor" sa Colegio ng San Jose, hangga.ng ng taong 1872; at baga ma't bulag na siya'y hi nandugan pa rnandi n ng pag kakataon na mapaluklok sa tung kuling pagka-Obispo ng Sebu, danga/t tinanggihan lang niya, dahil nga sa gayon niyan,g katayuan.

P. PROTACIO CABEZAS (llokano) , Obispo sa Sebu ng taong 1741.

P. RODRIGO DE LA CUEVA

(taga Maynila) ,

Obispo sa Nueva Caceres.

Dr. IGNACIO

SALAMANCA (taga Obispo sa Sebu ng taong 1789.

"

Maynila),

Ang mga paring ito'y tampok ng hiyas ng Iglesya Apostolika na pawang may magagandang talataan sa bawa't dahong ginintuan na tiwalang iginuhit ng wala nang pagkaparam, pagka't ang gangganitong mga pari'y hindi lamang kapurihang maipagmamalaki ng nasambit na Sambahan at Relihyong kinabibilangan, kungdi mga tau han at dakilang mga kaluluwa sa daigdig ng pagkakasulcmg at gintong di matitimbangan sa kayamanan ng angkanang nipot sa kapanahunan, sa -bugsuan ng pagunlad at ng k(l.bihasnan.

Kung ating isasaalang-alang at paglalaanan ng masusing kuro-kuro, at upang ibalik ang ating mga

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

91

gunitain sa kapanahunang .nangakayaon, ng pamahalaang Kastila, ay inaakala kong lubhang napakamaselan upang bigyan ng pasiya karaka ang isang kababayan natin sa pagkakapiling niya at paglikmo sa mataas na luklukan na taglay ang marangal na katungkulan. Sa linang ng kaunlaran at matuling paggiti ng mga kaluluwa ng katalinuhan ay walang pitagang kapagdaka'y pupupulin na lang noon at pagpupumilitang maibulid sa hukay ng kamataxan. Ang mabagsik na paguusig, ang malupit na punglo at mapangbigting lubid ng kapanganyayaan sa masungit na kasawian ay lagi na lang nakaumang, tuwi na a;y nakalaan. Kung ito ay totoo, samakatuwid ay buong liwanag na malilirip nating ang mga mapapalad at pinagpalang mga kababayan nating pari na nangaging Obispo, na siya kong binanggit sa unahan ay sadyang mga taong nagaari ng madaIisay na pananagutan sa atas ng di pangkaraniwan nilang mga pagiisip at dunong lla pawang may tatak ng pagkapantas at kapahaman, kung kaya't iginalang, yinukuran at higit sa lahat ng mga ito'y pinangi~buluhan.

L!NG LA LONG HUT A[(" SA DAIGDIG lVG MGA PARING DA.I(JLA.

At kung tayo'y magpapatuloy ng buong panunuysoy ay matataho natin sa talatinigan ng pangyayari ang lalollg "utak" sa daigdig ng mga paring dakila.

Nangaito: Dr. PEDRO P. PELAEZ (taga Laguna), Doktor sa Sagrada Teolohya, Bikaryo Heneral ng Arsobispado, Mahistral at Tesorero ng Katedral, Hues Sinodal. Pantas na manunulat at may akda ng

92

ANG MGA PARING PILIPINO SA

mahahalagang sermon na hinangaan sa ibang bansa ng lalong mga paham na predikador. Ang katipunan ng kanyang mga sermon ay nabubuo sa 327 dahon, na ipinalimbag sa gugol ng mga paring Pilipino.

Siya ang bumugta at pangunang kumilos sa pakikiQaglamas upang ipakilala ang karapatan, alinsunod sa kasaysaya't batas ng sambahan, na lubhang nagpagimbal sa alin mang lipunan 0 samahan ng mga prayle: at gay a ng kinahantungan ay umakyat at binitay nga ang mga kapari (GOMEZ, BURGOS at ZAMORA) niy-ang nagpatuloy sa paglalahad at sa ikapagtatamo ng ganap na katarungan sa usapin nilang ito. Nang mga kapanahunang yao'y bayani siyang tinanghal hinggil sa pagsasabog ng angkin niyang simulain para sa ikasusulong ng 8uliraning pambayan, at matigas niyang pinaninindigan ang katotohanan, na, ang Sangkapuluang ito'y di sumalilong at natamo ng Espanya sa pamamagitan ng pagsuko; dapwa't ang kaunaunahang mga ninuno natin ay napaglalangan at nangalin1ang 1amang nang dahil sa pagtanggap nila sa kristyanis1110, at sa ganito'y ipinailalim ang pananakop sa kakatuwang pagsasama ng Sambaha't ng Pam aha1aan, na paraparang nawalan ang mga ito ng mga Inakataong hakbangin, at patuloy na kinakamal ang kapamaha1aan nilang batbat ng pagmamasaguwa't kasamaan.

Ang kabuuan ng kanyang ginawang pagtatanggol sa kapakanan ng mga kaparing Pilipino, ay ipjnalimbag sa sariling gugo1 ng makabayan din namang Pari Agustin de lVlendoza' (kura sa Sta. Cruz, .Maynila) nang taong 1867, at sa Madrid pa ipinalimbag.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

93

Hindi pa sap at ang gangganitong talata para sa Kgg. at paham na paring ito. Sa ikasisiya ng tanang bumabasa ay sinipi ko rito ang bahagi ng ulat ng "EL CLERO SECULAR FILIPINO" ni P. Salvador Pons y Torres, tungkol sa banghay ng kabuhayan ng naulit ngang magiting na pari, na anya: x x x En cuanto aprendio las pri'ineras letras, a la edad de 11 anos; fud adm,itido en clase de huerfanos en el Colegio de Santo Tom,as, y alli su caracter simpatico, su aplicaci6n constante, y su iuicio y COrd7.iTa, p1'ecoces en su edad le captaron no solo el apreeio de los s'llperiores del Colegio y de sus co,.. t@draticos, sino tam bien el efecto de sus comparieros.

A los 14 a11,os ya cursaba la logiea; a los 17 estudiaba la Sagrada Teologia, y de este modo aprovecho tanto los a,nos de su juventud, que muy p1'onto se vio condecorado con el grado de licenciado en la 1nisma faculta 1, y despues con la borla de Docto'r. x x x Los dignisimo'S Prelados Excrnos. Sres.

D. Jose f:jegui y D, Jose Aranguren, 1nostraron sie11/,pre cuanto apreciaban los conocimientos nada vulgares y las demds prendas morales que adornaban al Sr. D. Pedro Pelaez, distinguiendole con frec'Uencia en especial el Excrno. Sr. Aranguren cuyo Sec1'etario fue. y ultinwmente el Cabildo Eclesiastico, por unaminidad, le eligio para dirigir como Vicario en sede vacante el Arzobispado de Manila.

At sa ganang manunuysoy at mananalaysay na Austin Craig, ay walang pasubaling sinabi nito, na: Siva (Kgg. PEDRO P. PELAEZ) ay isa sa tatlong uiak na katangitangi't walang kahamb1:ng sa buong bugsuan ng unang kalhatian ng ika 19 na daanang taon.

N amatay ang banal na pari ng ku1ang ng 1abing walong araw sa 41 taon niyang gulang, samantalang hawak niya ang tungkuling pagkasamanta-' lang Arsobispo at Gobernador Eklesyastiko, sa May-

94

ANG MGA PARING PILIPINO SA

nila. Utak nga siyang pinagpipitaganan, ng dahil sa likas na pamanang katalinuhan, at ang lahat ay kumilala upang ituring na tampok siya ng mga tamp ok ng yamang pinagpala sa larangan ng karunullgan. Danga't sinawi siya ng lindol ng taong 1863, sa loob ng Katedral, kungdi disi'y nakalahok siyang isa pa ring pin~gdamutan ng katarungan at nabitay na kasama ng mga bayani ng 1872.

Siya (Dr. Pelaez) ay katulong at manunulat sa pahayagang La Regeneracion, sa Madrid; at siyang nagtatag ng pahay~gang katoliko na EI Catolico Filipino, sa Maynila, noong 1860.

Si Dr. VICENTE GARCIA (taga Rosario, Ba- . tang an ), Doktor sa Sagrada Teolohya, Bachiller sa Derecho Canonico; Canonigo Penitenciario ng Katedral; Provisor at Gobernador Ec1esiastico ng Obispado ng Nueva Caceres, at Consultor 0 Sanggunian ng Ar!,obispo Pedro Payo at ng Obispo Gainza, ng Kamarines.

Na, anang P. Pons, sa kanyang aklat ngang naturan sa unahan: x x x era un sabio que Zlevaba en su p'riviligiado cerebro un mundo de ideas, y que mas de una vez deja desconcertados, con peregTinos razonamientos, a en~ulos vanidosos de 'raza blanca en pleno Cabildo . .. x x x jGloria. a Filipinas que tales hijos ha dado a la Iglesia Cat6lica! No importa que la antievangelica politica de razas los hay a preterido y arrinconado en la oscuridad. .Las piedras de este bendito suelo se levantarcm en su defensa derribando a la vez a ciertos pa'rasitos que no ostentaban mas meritos que el color blanco del cutis . ..

Tangi sa iba't ibang sinulat niyang mga nobena, ay siya rin ang sumulat ng isang pagtatanggol sa

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

95

"NOLI ME TANGERE" ni Dr. Rizal, sa wikang Kastila, na napasapitak ng "La Solidaridad" sa ilaIhn ng kanyang sagisag na V. Caraig.

Siya figa rin ang tumagalog sa "KEMPIS" at may katha ng 4~SANTOS EJERCICIOS" 0 "BANAL NAP AGSASANAY" na makalawa nang ipalimbag ng isang makabayang Pari.

Ang Kgg. na Pari ISIDORO AREVALO (taga :Maynila) ay naging Obispo at saka nahirang na Arsobispo nitong Kapuluan.

Si Dr. MIGUEL DE ESPELETA (taga Binundok, Maynila), ay isang kababayang karapatdapat mapatala ng mga gintong titik sa aklat ng mga anak na pangdangal ng lahi, sa pagka't ito lang ang tanging Pilipino, nang mga kapanahunang yaon na nagtamong karangalan na mapaluklok sa kataastaasang likmuan ng Ktt. Punong Tagapagpatupad o Gobernador Heneral, nitong Sangkapuluang Pilipinas. Isang bituing taglay ang nakasisilaw niyang liwanag, ang mistulang kauri ng mabunying Paring ito, na sa kasaysayan ng Bayan ay lumikha ng kapurihang sukat maipagmalaki ng walang kapantay.

Ang nasabing Kgg. na Pari ay nasa sa kanyang pagka-Ob~spo sa Sebu, nang gampanang pangsamantala ang panunuparan ng tungkuling Gobernador HeneraI ng Pilip in as, ng taong 1759. Isinauli 3t"iniwanan ang gayong napakaselan na panunungkuIan, nang ika 16 ng Marso ng taong 1763, nguni't sa samantaIa'y tinungkuIan naman siyang maging Arsobispo nitong Pilipinas, at gayon ding Punong Tagapagpatupad sa dakong Kabisayaan.

Hindi katakatakang masinag at makita ang angking katapanganan ng Kgg. Dr. EspeIeta, sa kanyang pagsasanggaIang sa tunay na matuwid at

96

ANG MGA PARING PILIPINO SA

wagas na simulain ng dahil nga sa karapatan, at sa katarungan.

Sa ika XXXIII Kabanata ng aklat na "HISTORIA DE FILIPINAS" na sinulat ni Fr. Zuniga, ay nlababasa natin ang bahagi ng pahayag ng paham na paring Espeleta, sa harap ng Audiencia 0 Ktt. HukumanJ noong ika 22 ng Hulyo ng taong 1759, na anito humigit kumulang: Sa pagkarnatay ng Gobernador Arandia, noong Hunyo 1, bilang pagtalima sa kautusan ng hari, na ang paglikmo sa tung kuling pagkagobernador ay dapat gampanan ng Arsobispo, at sa pagkawala nito'y pinakamatandang Obispo, ako, sa aking pagka-Obispo ng Sebu, eLy siyang di dapat pagalinlanganang manupad sa tung kuling ito ng Gobernador.

N gayon, pag karaan ng mahigit sa dalawang buwan kong panunungkulan, ay dumating ang Arsobispo Rojo, mulang, Mehiko, at pinamahalaan ang Ka.tedral. Ang dalawa sa mga tauhan ng Korte Suprema (Aud~encia) ay nagpapalagay na siya ang dapat rnanungkulang pangsa.mantalang Gobernador sa halip ko at ang dalawa ay nasa -sa panig ko upang ako anila ang siyang magpatuloy sa panunungkulan hang-ga't hindi dumaratal ang talagang halal o pumapanaog ang kapasyahan ng Hari.

Upang pasyahan ko sa aking sarili'y patas ito.

Ako'y pangsamantalang Gobernador at sa ganito'y patuloy akong manunupad ng tungkulin hangga't hindi dumarating ang tunay kong kahalili. A ng artilyeria ay nakahanda at ang hukbo'y nalalaan upang tU1nalima sa aking kapangyarihan. M angyaring wala ni isa mang tumutol sa bagay no ÂŁ+'0.

ANG MGA PARING uNA SA LAHA7.'.

At upang humarap tayo at dulangin sa bugsuan ng mga pangullang biyayang ipinamamana ng kabihasnan- sa daigdig ng pagkakasulong, ay malilirip nating sila rin at sa kanilang mga kababayan nating

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

97

pari tanging nang3.palagak ang kayamanang ito ng kadakilaan nga at kapurihan ng buong lahi.

At nang matalos, ay nandiritong mga sumusunod: Si P. MARTIN LAKANDULA, anak ng Hari sa Tundo, na may ganito ring ngalan, ang kaunaunahang Paring Pilipino. (Ito ay namatay fig taong 1590, pagkaraan ng mayroong (69) anim na pu at siyam na taon pamula sa pagkakatuklas sa Sangkapuluang Pilipinas ni Magallanes.

Si Dr. FAUSTINO VILLAFRANCA (taga Binundok, Maynilal1 ang kaunaunahang Pari at Pilipino, at una sa tanang taga Silangan na nakapaglakbay sa Europa.

Si P. JUAN VALDEZ, kaunaunahang Pari at Pilipinong nahirang na maging Obispo rito sa Kapuluan.

Si. Dr. MARIANO GARCIA, kaup.aunahang Pari at Pilipinong nangulo sa bantog na paaralang San Jose, pagkatapos palayasin at tanggihan ang kapangasiwaan ng mga Hesuwita, ng iba't ibang "Orden" ng mga Prayle, dito sa Pilipinas, hanggang taong 1872.

Si Fr. IGNACIO DE MERCADO (taga Palanyag, Rizal), kaunaunahang Pilipino at Paring Botaniko.

Si P. PEDRO DE SANLUCAR (Hesuwita), kaunaunahang Pari at Pilipinong nakaakda ng Talatinigang TagaloK; isang aklat na kayamanan sa daigdig ng Panitikang Tagalog.

Si P. JOSE MARIA ZAMORA (taga Ermita, l\iaynila), kaunaunahang Pari at Pilipinong sumu-

98

ANG MGA PARING PILIPINO SA

lat ng mga bagay-bagay at tuntunin na natutungod sa "Si1~ing ng Musika," sa sariling wika nating Tagalog.

Si Dr. MARTIN JOSE ENDAYA AT RAYO (taga Maynila), kaunaunahang Pari at Pilipinong naatasang maging Arsobispo sa ibang bansa, doon nga sa Mehiko.

Si Dr. MIGUEL LINO DE ESPELETA (taga Binundok, Maynila), kaunaunahang Pari at Pilipinong naging Ktt. Punong Tagapagpatupad (Gobe.r nador Heneral) nitong Sangkapuluang Pilipinas.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

99

KABANATANG VII. MGA ILANG KATAGA SA KARANGALAN

NG ATING MGA KABABAYANG PARI.

Ang tunay na adhika, batay sa linalaman ng isang pangbansang kasaysayan ay walang iba kungdi ang magagap na buhaying sa alaala ng madla ang mga pangyayaring ibinadha at nasaksihan sa nakaraan. At ang kasiraang natuklasan sa mga araw na itong nagsiyaon ay siyang pinagu~kulan ng pansin, bago lalapatan ng mabisang lunas at ang lunas na ito ang nagiging patnubay naman S'a pagbabagong-kilos tungod sa hinihingi ng pagkakasulong at dinamang kabihasnan sa panahong linalakaran ng isang bayang nagising na't napukaw at namulat ng tuluyan.

Sa mga pangyayaring ka4apon at kamakalawa na nagdulot ng magusot at lipus-ligamgam na katayuan ng ating bayan, ay agad nakilala't nadama ng ilan sa ating mga kababayang pari ang mga kasiraang linilikha ng gayong sungit na kabuhayan para sa buong sangkapilipinuhan, at sa ganito~y dalidaling nagsikilos, ginawa ang karapatdapat gawin, sangayon sa kanawanawang maggagawa, sa atas .. pg kakayahan 0 tibok ng kanilang mga puso, lakas ng kalooban at kapangyarihan ng pagiisip at abot ng kapuripuring talino't dakilang napagaalaman. Ang munting daigdig ng Pilipinas ay kanilang tinanglawan. Ang punlang katutubo na pinaganihan ng kahangalang naglanubo sa masakit na pangliligalig at marawal na panglilinglang ng pamahalaan at tauhan nitong banyaga ay hina-

100

ANG MGA PARING PILIPINO SA

wan at pinagtirikan ~lg watawat ng pagbabagongbuhay. N angagpakasakit ng taos at buong taimtim. At sa kusang pagpapakasakit, alang-alallg sa magandang bukas na kamumulatan ng bayan at ikasisiya ng sangkatauhan ay hinayaan na tUloy na ibubo ang kanilang dugo. Ang liwasan ng Bagumbayan ay walang tutol na tinanggapang magalok sa kanila ng bibitayan at sa larangan ng pakikilamas ar. nakisalo rin sila sa pagtagay ng mapapait na langapin sa saro ng buhay. At gayon ding maging sa daigdig ng mayamang pagbuhay sa lubos na ikalilinang ng katutubo't minanang wika';y di nga sila nagpabaya, sa hangad na muli't muling manariwa ang dating sigla at mapanauli ang linamnam at katamisang angkin ng diwang ito, upang manatili ng walang hanggan ang tunay na ikapagkakaunawaan ng angkan at mga lipi ng Tinubuan. j Oh! ang mga bayaning ito at mga kaluluwang pinagpala ng panahon!

AJ sila nga'y nangananaw ng dahil sa matingkad na pagtalima sa makabayan nilang simulain!

At sa ganito, sa pagkalagas nila't pagkapupol sa tangkay ng kasariwaan ay naparam naman ang maitim na ulap na nakatatabing sa mga matang hilaman ng nangalabing angkan. Sa mg{t nangagsi- \ sunod na kawal ng bagong-panahon ay ganap na nawaldas ang sapot ng kamulalaang sa kanila'y na~ kabibilot, at ang lahat, ang lahat-Iahat ay nangagising na sakb~bi ang magandang pangarap sa ikapapaanyo ng dinuhagi nilang buhay.

Samantala'y sa pagkamatay na naturan ay nakapagiwan naman sila ng mga pangyayaring isinulat at nanasulat sa mga talatang binuo ng katitikan ng pangbansang kasaysayan ng lipi at lahing pinang-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

101

galingan. N amatay silang ni ang talatinigan ay walang bigkasin 0 mga pananalitang maitutumbas ;sa kagitingan nilang naipadama at naipamana, bagay na nalabing napaukit ng gintong mga titik ang kanilang pang-alan sa dakilang aklat ng mga bayani ng mundo at ng sangkatauhan. Iyan ang larawang iginuhit ng mga pangyayari sa aklat ng kahapoll at siyang ~agliwat ng aninong pinanuntunan at hanggang sa panahong ito ng tinatawag na "clemokrasya" ay pinanunundunan ng tauhan at lipi ng panibagong bugsuan. At ang mga pagpapakasakit at di matatawarang pagpupunyagi noon ng nangauna nga nating pari, ay siya ring tinutugaygayan ng mga pari natin sa kapanahunang ito ngayon.

N andiriyan ang tanyag at litaw na mananalumpati at batikang Latinistang si P. SILVINO MAN ALO, ng Pateros, Rizal, na, baga ma't noong siya'y nabubuhay ay di lubhang nakitalamitam sa paraang pakikisalamuha ng lantaran sa larangan ng pulitika ay kumilos din at nagsumikap na makalap ang kanyang mga kaparing kadamdamill upang magkaisa sa matibay na kabuuan at yumari ng isang kapasyahang nagpapakilala sa harap ng bansang Amerika at sa buong sangsinukob, ng mataos nilang pagkatig sa minimithing pagsasarili at kalayaan ng bayang Pilipino.

N andiriyan pa mandin ang kagalanggalang na Bikaryo Heneral ng Relihyon Apostolika Romana, ang dalubhasa't magiting na kababayan nga nating . si P. JOSE BUSTAMANTE, ng Binundok, Maynila, na, sa taglayin niyang puso, diwa, dugo at damdaming Pilipino ay di ang hindi siya gumalaw at ibinandila ang walang pagaatubiling pagmamahal,

102

ANG MGA PARING PILIPINO SA

pagmamahal na kimkim ang banal na pagnanais sa ikapagtatamo ng: kalayaan nga ng lnang Pilipinas, at sa katotohana 'y hindi pa siya nanatili sa paguukol na lamang ng isang kadakidakilang paglilingkod sa ngalan ng kanilang relihyon at ng kanyang pagkapari, kungdi b,agkus pang tumitik ng isang "panala路nging parnbansa" na ginamit at binigkas ng bayang Katolika Apostolika, rito sa atin, sa paanan ng banta-yog ng Manunubos ng Lahing Dr. JOSE RlZAL, doon sa liwasang maalamat ng Luneta, nang nakaraa:ng 22 ng Pebrero, ng taong 1926 P. K. IJ::an ang liwanag, ang tunay na kaluluwa ng adhika ng tan.a ng mga bayani at paring kalahati natin.

Ang ilan nga sa kanila'y natuluyang mangabulid sa yungib ng lubusang pagkasawi. N angagsidanas at walang paguulik-ulik na isinakatuparan ang pagputi sa kanilang mahahalagang buhay, sa pagka't ito ang pakay at naging wakas sa pakanang inihanda laban sa kanila ng madlang kaaway, kahapon; sa kawalang tutong kahatulan ng mga hukumang nagsisuri, batay sa masidhing kat akutan ng lahat niyaon, at ganap na pagkakalisya ng ginawang pamamahala ng Kastila.

Ang mga paring ito ang upATRES P A TRlJE" (lVlga A ma ng Bayan) . Mga magigiting na tagasubaybay na sa kanilang mataos na paglilingk@d ay lumilikha ng karangalan at kapurihan ng Lupang Tinubuan: uOMNIS FAMA A DOMESTICIS EMANAT." Sa pagka't upang paglaanan ng matamang munimuni'y ang mga ito'y laging nakalaan sa pananawagan at lantad-nuong turnatalima para sa kapakanan ng sangkatauhan. Katulong silang nagsu-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

103

路mikap at nagpapalaganap ng simulaing makatao 'at kadamdamin ding nagpup~"nyagi sa ikasusulong at ikapagiging mara]Jat sa kabihasna;n ng ang kanan sa bugsuan ng pagbabagong-buhay, salig sa talagang hinihingi ng panahong umii1'al. At sa ganito'y

may matuwid si Dr. RIZAL, sa isinaad niya: Hindi ko ikinalulungkot ang aking nagawa. At kung ako rna'y rnagsisi1?'"ula sa nga,yon ay rnuling isasagawa ko, sarnantalang ito ang aking tungkulin. Ang tao ay dapat rnarnatay sa kanyang tungkulin at pananalig. lbig kong ipa){;ilala sa tanang nag kakait sa amin ng kabayanifwn 0 pagibig sa bayan, na kami ay rnaaaTing marnatay sa panunupad ng arning tungkulin at mga pananalig.

At gayon ding dapat nating namnamin ang buod ng hUling hagkis ng mga talatang inaukol niya sa paghahandog ng kanya\lg "EL FILIBUSTERISMO" sa Tatlong Paring: GOMEZ, BURGOS at ZAMORA, lyang mga paring pawang binitay, na any a : x x x At samantalang inaantabayanan namin na sa balang aTaw ay isauli ng Espanya ang kagitingan ng inyong 7nga pang alan, at magpatuloy siyang aayaw managot sa pagkakaputi ng 'inyong 1nga buhay, ay bayaan ninyong ang mga dahong ito ay rnaging tuyong pamutong man lamang sa ibabaw ng liblib ninyong rnga libingan, at alaming ang sino rnang wtm1i-ligsa na taglay ang maling ~tpasala sa inyong alaala'y malahiran nawa ng inyong dugo ang kanilang mga kamay.

Purihin natin ang mga kababayang pari at ipaglaan ng mataimtim na ~laala ang nangagsiyaong ito sa hiduwang sapantaha at hubad sa katotohanang mga paguusig na ginawa at ibinangon ng pamahalaan nating dahop noon sa makatarungang pangangasiwa! . . . At purihin din natin ang mga kaba-. bayang pari na nagsipagmalasakit sa mabunying

104

ANG MGA PARING PILIPINO SA

pagharap at paglikha ng lalo't lalong madadakilang kapamaraanan sa ibabaw ng kanilang adhika at simulain na naglalayon ng magagandang aral at tagubilin sa ikasusulong p.g sangbayanan at ng sangkatauhan!

TIGHABOL NA PANGWAKAS.

At tayo'y nagwakas sa ipinahahayag ng kasaysayan hinggil sa ating mga kababayang Pari na nakapagukol ng kanilang di malilimot na mga paglilingkod sa kapakanan ng sangbayanan, at gayon . din sa kabihasnan ng sangkatauhan, sa buong panahon ng kaligaligan sa nangakayao nating kahapon.

Sa samantala'y kailangan namang pagtapunan natin ng karampatang kurokuro ang mga Pari sa kasalukuyan, na gay a ng angkop gawin upang masunduan ang ganap na paguulat sa kasaysayang nabanggit.

At itanong natin: -lKumusta ang mga Pari natin sa kapanahunan, at anong mga katangian ang matuturol naUn na kanilang mga ginawa't ginagawa sa ngalan ng relihyon at ng Lupang Tinubuan?

Ako na rin ang siyang tutugon: -Sila'y kagaya rin ng tanang nallgauna sa kauila. Kung paano na yaong mga nauna ay nagsum.akit, alang-alang sa magandang patakaran ng pallanampalataya upang ihandog sa dambana ng pagasa ang maningmng na tagumpay, ay gani 0 rin ang ating mga Pari sa ngayon. Angkin nila ang matining na puso at patuloy silang wala munti lnang pagaatubili 0 pagaagam-agam sa pagtataguyod ng relihyon sa lalo at lalong ikapagwawagi nito.

Pasimula kay P. MARTIN LAKANDULA, ka-

Mga nakalikmo ?mtlcb sa lcaliwa 1)alcanan:-Reb. P. Dr. Jose Mercado, Reb. P. Ladislao Santos, Reb. P. Cirilo Abela, Reb. P. Jose Jovellanos, Reb. P. Cipriano Aguirre, Reb. P . Toribio Macazo, Reb. P. Magdaleno Castillo, Reb. P. Vicente Pingol, Reb. P. Osmundo Lim, Reb. P . Victorino Lopez, at Reb. P. Victor Raymundo.

M[}a nakatayo :-Reb. P. Pedro Domingo, Reb. P. Angel Cruz, Reb. P. Lupo Dumandan, Reb. P . Vicente Fernandez, Reb. P. Manuel Gatmaitan, Reb. P. Arsenio Ni c<.lao, Reb. P. Ruperto del Rosal'io, Reb. P. Adriano Cuerpo, Reb. P. Emiliano Dionisio, Reb. P. Juan Mendoza, Reb. P. Dr. Luis L. Lopez, Reb, P. Pl'udencio Aguinaldo, Reb. P. Bonifacio Cruz, Reb. P. Tirso Tomacruz, Reb. P. Ricardo Pullido at Reb. P. Pastor Santiago.

Sa gintong ka1Janahuna,n at angking kasiglahan ng "UNION DE CLERIGOS FILIPINOS."

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

105

unaunahan sa tanang kabalat nating mga Pari, na yumaong nagsauli ng mahalaga niyang buhay noong 1590 pa, hanggang 1653, nang hirangin si P. JU AN VALDEZ, kaunaunahang Obispong kababa)~an natin; pamula noon hanggang nang mga huling taon ng 1759, panahong iniugit sa Ktt. Tungkuling Tagapagpatupad ni P. Dr. MIGUEL LINO DE ESPELET A, kaunaunahang Pari at Pilipinong naging Gobernador Heneral nitong Sangkapuluang Pilipinas, hangga niyong 1872, taong ikinabitay sa tatlong pinagpalang mga banal PP. MARIANO GOMEZ, JOSE BURGOS at JACINTO ZAMORA, at hanggang sa maglagos sa magusot na panahon ng 1896, nang maglatallg ang pamamayani ng damdaming-bayan, ang relihyong Katolika ay buhay ngang sa maliit na daigdigan ng pananampalataya rito sa atin ay di pinagaantilawan pagka't ang mga nalabing kawal nito ay siya ring nangagpala't nangagalaga mula niyon hanggang sa mga kahulihulihang sandaling ito. Ang dangal ng relihyon ay di nababawasan; maningning ding singningning ng kanyang iwi sa mga kapanahunan ng mga unang alagad niya: mana pa'y dap~t ipagpasalamat at makilalang kautangang di masasayod ang katatagang maipagmamalaki ng relihyong naulit sa huling bugsuang ito ng ika XX daanang taon, sa madlang pagpupunyagi at kapuripuring pagtalima ng mga Pari ngang pangkasalukuyan pagka't ang kanilang mga pagtalimang nasabi'y tiwalang nasasalig sa talagang simulaing sagisag na may tatak ng banal na pangungusap ng Dakilang A nak ng N asaret.

Tulad ng karalliwang nasasaksihan, ang RELIHYON KATOLIKA at APOSTOLIKA ROMA-

106

ANG MGA PARING PILIPINO SA

NA ay sumapit din sa pangyayaring nadama niya ang kaligaligan, at atas nito'y tinanggap niya ang mga lisyang paratang. Ilan sa mga kampon nila, ilan sa mga tagasubaybay niya at ilan nga rin sa talagang nangagsisihawak ng ugit ng kapamahalaan niya'y tumalikod at nangagsilalayo. Ito'y likha ng pagkukurong malalaya na umabot hanggang doon sa tiyakan nilang pagkakasinsay at nagwakas sa imbing gawain na mapagsamantalahan ang kapakanang sarili lamang at anaki di na tantong ang gaYOl1 ay paglabag ng tandisan sa magandang halimbawang ipinatutupad ng makadiyos na tUfO at madlang aral.

Kung totoo mang (lito sa Pilipinas ay namalas ang bahagyang Idslot, samantalang kislot na di man nakagimbal sa buhay at pagkamatatag ng relihyong nasambit, ay masasabi kong di kalimili:rp.i ang ganggunitong tinanghal na kabagabagan, na di kaparis niyong natamo ng pananampalataya ring ito sa iba't ibang dako ng sinukob, gaya halimbawa sa Pransya, Mehiko 0 Italya at marami pa. Sinabi kong di man ikinainli ng RELlHYON KATOLlKA ang nasak.sihan sa mga huling panahon ng pagkakaalis ng Pili pinas sa lnang sumakop na Espanya, pagka"t Inaliwanag na matutunghayan natin kung paano, na, ang pananampalatayang ito'y nagaari ng gintonglantay na uri sa pangalan ng kanyang mga ginawa, alang-alang sa kapakanan at kabihasnan ng Banglinalang, ay gayon ding natutumpak siya sa ~a~uti ~iyang aral at halimbawa, dahil sa may paiagw,n styang latak ng walang pagkabaling katotohanan na. hangga't ang mundo'y mUndo ay di siya 7nagagapt 0 rnabubuwag sa larangan ng kanyang kabuhayan at patuloy ring rnamamayani na ang ka-

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

107

kapalan ng ta-rULng linikha ay siya ang hanap at parLtL?~aliga1~.

Batay sa saad ng huling yaring "sensu" ng pamahalaan, ay matatalos ang kabuuan ng pananatili fig RELIHYON KATOLIKA r~to sa Pilipinas, na higit at namamaibabaw kaysa ibang uri ng pananampalataya: KATOLIKO .. . .. ...... . . .......... .. 7,790,937 tao .

Aglipayano ................................ 1,417,448 " ProtesLante ...............................

124,575 " Mahometano ..... .. ............... IO. 443,037 " Pagano ............. . ........

508,596 " Budismo 24,263 " Iba't iba pa 5,454 .........

..

IO

...............

.............

IO

...

.

" Pagkatapos nating mabasa ang maliwanag na tala ay nanilliwala akong hindi mababalakid ang sino man upang panindigan na, naging mapalad ang Santa Iglesia Katolika sa pagkakaroon niya ng mga tapat na alagad sa kasalukuyan, na pawang nasa sa paghihikap tuwi na at taglay ang dating panananggol sa relihyon, upang patunayan sa makabagong pagkakasulong ng bayan at ng sangtinakpan, na, ang katotohanan ng Diyos ay mamamalaging walang hanggan (VERITAS DEI MANEr IN ETERUM).

MARTIN F. VENA GO, Ang May-Katha.

Bahay Pari, Pasay, Rizal.

Ynero ng MCMXXIX.

WAKAS

108

ANG MGA PARING PILIPINO SA

"MGA ILANG PANGHULING KATAGA" NI REB.

P.

DR ••JosE MERCADO,

Pangulo ng

THE FILIPINO ACADEMY.

Natapos kong basahin ang aklat na itong "ANG LVIGA PARING PILIPINO SA KASAYSAY AN NG [NANG BArAN".

A king masasabi na ang naturang aklat ay siyang inaantay ng lahat, kababayan at hindi kababayan; kapanalig sa relihyon at hindi man, na siyang makapagbibigay ng lugo.d at kasiyahan, sa prigtatalastas ng mga pagibig sa lahi at kabihasnan ng 1nga kaliping "sacerdote", na nababatay sa ka.totohanan at pangyayari. I to ay bunga ng walang pagod na pagsisiyasat at mga pagsusuring ginawa ni G. VenaQo, sa gitna ng kanyang pagkamasinop at sa loob din naman ng maraming panahong ginugol niya. M alaki ang katutuaan a-t di ganoon lama.n g yaring kasiyahan, pag kat, ang pangyayaring isa, siya sa dalawang nagtagumpay sa Timpalak Pangkasaysayan ng mga Paring Pilipino, noon taon 1926, na aking binuksan at pinarnahalaan, ay ikinapupuri at ikinalalaki ng yaring kaliitan, at isa nga s iyang masasabing tangi at hinog na ·bunga ng hindi malilimutan Tirnpalak na yaon. Ako ay hindi nagkakamali sa ganitong pagtuturing. Tungkod dito'y

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

109

sisipiin ko any" bahagi ng pasiya (laudo) ng ta'lbang [nang Palan (Jurado) na nagsasaysay ng gayari: Todas laB oomposiciones presentadas al concurso .tienen cada una un merito relativo; pero, de acuerdo con las bases de aquel, por cierto, de deficil cumplimiento, el Jum(io se ha visto precisado a otorgar el primer premio d la compasicion que lleva por lema: RERVM COGNOSCERE CAVSAS, y el segundo al que tiene por lema, T AGU LINA W, no porque este enteramente dentro de las bases del concurso, ni por que sea exactamente historica, sino por ellenguaje literario en que esta escrita, la ult'ima.

Tangi pa rito ay ipinahayag din sa bahagi ng latha,la ng pahayagang "La Defensa" noong ika 31 ng Enero, 1927.

Un exioo completo ha sido el concurso abierto por el R. P. Jose Mercado , parroco de Cainta, Rizal con la cooperacion de los demas sacerdotes del Clero Secular. Ha sido un exito tanto por la caliclad de los miernbros del Jurado, el numero de las composiciones premiadas y lfJ distincion del que ha merecido el ler. p'remio de quinientos pesos y que no es otro que el mismo jefe de la "Library Division" de la Biblioteca y Musco de Filipinas, D. Eulogio B. Rodriguez, ha,biendo correspondido el segundo premio al joven D. Martin F. Venago, de Pateros, Rizal, cuyo trabajo ha sido premiado principal'YItente por su lenguaje lit6rario. El laudo integro del jurado lo damos a conocer aparte.

FOTmaban el jura do el Academico de la Historia, D. Epifanio de los Santos Cristo~al, el Rector de la Universidad de Filipinas y tam bien academico D. Rafael Palma y el cultisimo Vicario Foraneo de Bulacan Sur, pulcro tagalista y actual parroco de Meycauayan, Bulacan, R. P. Dr. Luis Lopez.

Ganito at siya nga ring nababanghay sa "Mga Talatang Pambungad" ng aklat na ito, bagay na siyang naging dahilan at punong nakaakit sa kan-

110

ANG MGA PARING PILIPINO SA

ya, sa kaibigang Venago, na paglaanan ng mga pagaaral at pagsusuri ang rngd nalilimutan karangalan ng rnga Paring kababayan.

Ikinalulugod ang pinagbalak na aklat na ito ng kaibigang Venago, na winawari kong makatatagpo ng maligayang pagtanggap ng mga kababayan, pagkat, hindi rni?ninsan napagtalastas natin, ang paghangang iniuukol ng madla sa mga Paring naghandog ng pagmamahal sa kanilang lahi, at nais ng lahat ang ibigay sa路 kanila ang dapat ibigay, gaya ng inihihingi ng katm-ungan. Ganito ang iniukol ku sa kanya (kay kaibigang Venago) noon mabatid ko ang pagbabalak niya sa pagsulat sa aklat na ito.

J1t'ala pang nagukol ng sadiyang pagsusuri sa pangkat na ito ng ating kasaysayan sa wikang Tagalog; at kung may?"o'on isa-i?a na gumawa nito, ay rnalayo sa katotohanan, at lisiya sa mga pangyayari, bagkus sinisiraan pa ang mga dapat purihin, at nilalaktawan ang mga dapat rnaalaala.

Ang pagkakaha1("ay alinsunod sa tinutukoy ng kasaysayang pangbansa (Historia Patria) at kabuuang pagbabanghay ng panitikang Tagalog (Literatura Tagala) sa aklat na ito'y dapat ipagkapuri; at ang paglitaw ng naulit ngang aklat ay likha ng walang pagal at walgng humpay na pagsisiyasat at rnga pagaaral ng kabigang Venago, na ngayo'y binabati ko ng buong kasiyahan at taos-puso.

JOSE MERCADO, Ph D. Presbitero.

Presidente, FILIPINO ACADEMY, 1114 Juan Luna, Tondo, Manila, T. F.

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

111

lRA'T IBA PANG AKDA NI MARTIN F. VENAGO. - -.. 0 . - -

Si Balagtas at ang kanyang FLORANTE AT LAURA. Ang Wikang Tagalog ay dapat ng pagpasiyahan sa loob ng ating mga Batasang Bayan.

Isang ,\Vikang kilala, malusog, at malaganap ang dapat pagpasiyahang maging "wikang pambansa" ng Sangkapuluan.

Isang kataksilang walang pangalan sa Kasaysayan ng .i..ahi ang pagpatay sa katutubong wika.

Ang katangian ng Wika, at Angkang Tagalog.

Aug SINING NG WIKANG TAGALOG. Ang katangian ng Wikang Tagalog.

Manggagawa.

Si Resus at si Rizal.

Sampung Utos sa Tangkilikan.

Si RizaI ay kalaban ng rebulusyon. ;, N aipagtagumpay kaya ni Bonifacio ang simulain ng Katipunan?

Si Heneral Lawton sa kamay ng mga kawal ni Heneral Licerio Geronimo.

Si Pilosopo Tasio at ang kanyang mga aral.

Si Balagtas at ang Wikang Tagalog.

Sandata sa halip ng Panulat.

Ang Likong Pagmamahal.

Ang Pusong Mahina.

Ang Buhay ng Tao. Ang Mabuting Gawa.

Ang Tangkilikan at ang ikapagtatagumpay nito. lisa ang tunay na relihyon ng Diyos dito sa lupa. ;, Sino ang nagpabitay sa Tatlong Bayani at Banal na mga Paring GOMEZ, BURGOS at ZAMORA? Ang Relyhon Katolika Apostolika Romana sa Kapakanan ng kabihasnan ng sangkatauhan.

At iba't iba pa.

MGA AKLAT NA SINULAT:

Pagpapakasakit (Nobela)-2 bahagi.

Pagako (Nobela) Ang Katarungan (Halaw sa nobelang Inggles) Hindi Salarin (Nobela) Balarilang Tagalog (Hindi pa tapos)

112

ANG MGA PARING PILIPINO SA

Takigrapyang Tagalog (Hindi pa tapos) Dapat alisin ang Parusang kamatayan sa Tao. Ang Pateros at ang Pakikipaghimagsik nito.

Ang Wikang TagalogJSa Hukuman ng iba't ibang wika.

Patres Patriae (Ito ang nagtamo ng Pangalawang Gantimpala sa Timpalak Pangkasaysayang binuksan ni Reb. P. Dr. Jose Mercado).

At iba't iba pang kasalukuyang tinatapos.

"ANG "FILIPINO ACADEMY." ... at sa mahabang talaktakin ng malawak na larangan ng buhay at p'akikipagbaka ng dahil sa kaigaigayang hakbangin na ihinahandog ng "THE FILIPINO 1\CADEMY" ay hindi mapagaalinlanganang turing-an na ang nabanggit na Paaralan ay patuloy na ng~yon ay angkin din ang magandang tatak ng pagtitiwala ng sangbayanan. At lalong hindi maitatangging sabihin na ang dito'y namamahalang Reb. P. Dr. Jose Mercado ay isang Pangulo l1a ang lahat ng kabutihan alinsunod sa hinihingi ng makabagong pagtuturo ay naidudulot niy~ upang tugunan ang tunay na kailafigan ng isang paaralang pinagagalaw at hinutok ng ayon sa lakad ng napakaselan na pagkakasulong sa daigdig na ito ng kabihasnan. Sa pagka't ang diwang kimkim at sagisag sa ganitong pamamahala sa paaralan ay nasasalig sa dapat ipagkapuring tuntunin na ipinahayag ng dalubhasang pari, sa isang pagkakatipong idinaos sa High School ng San Fernando, La .

Union, noong Nobyembre 17, 1926, na anito: I

Hinahangad kong masaksihan ang araw na ang mga kalipiang nokano, Bisaya, Pangasinan, Tagalog, M oro at Bikol ay makatkat sa bawa't bukas ng 'ynga labi; sa ating mga pagdaramayan ay huwag

KASAYSAYAN NG INANG BAYAN-VENAGO

113

nang mabanggit ang pagaangkinan ng lipi at sa halip ay ang tnnay na pagkapiUpino't sa ganito'y tanghalin tayong mga aruik ng iisang bansa at magkakapatid nga ng iisang dugo, ng kahtluwa ng iisang lahi, sim~tlain at mga adhika.

Ang "THE FILIPINO ACADEMY" ay isang paaralang sa simula pa lang ng pagbubugta~y pinanindigan ng batay sa mataos na layunin ng pinakamaraming tauhan ng "Samahan ng mga Paring Katolikong Pilipino" sa pagka't hindi maililingid na ang dakila nilang mithiin sa pagunlad nito ay upang damhin nila ang tagumpay at pagkatig ng bayan, pagka't sa dambana ng kanilang pinagbuong pagkakaisa sa pagtatatag sa naulit na paaralan ay nandoroong natataya't wari'y nftkasangla ang dangal at tingkad ng pangalan ng kanilang mahalagang pananagutan, alang-alang sa wastong pagtuturo, .susog sa dapat pagsumundunang pakikiayon ng sangbayanan sa hangad 'n ilang matuklasan ang lalong butil ng mga gintong lantay sa daigdig ng mayamang kaisipan ni Minerba.

Upang ilarawan ng ganap, ang "THE FILIPINO ACADEMY" ay isang paaralang itinatag sa pagpapasiya nga ng tanang mga Paring kalahi nalin; isang paaralan itong katatausan ng mga makataong aral at halimbawa na tiwalang makabubu::log sa laging gutom na paniniwala. Dito'y matatalunton ang tuwid na landas tungo sa karurukan ng dalisay na wariwari at isa nga rin itong pam'alan na nagpapamulat sa tanang nangasa sa labo at nagaagdong upang banlawan sa lalong linaw na lakarin sa ikapapaanyo ng burray, ng kaluluwa at ng kaLawan. Sa tiyakang pagsasaad ay ipinamamata sa lahat at bawa't isang nangapapaloob dito ang nga-

114

ANG MGA PARING PILIPINO SA

lan, katangian at dalisay na pakay ng dapat mawaiasang relihyon 0 pananampalataya.

Anang Webster: Ang dakilang saligan ng relihyon 0 pananampalataya ay kailangang ipaturo ng pamahalaan sa kanyang rnga paaralang bayan, hindi upang maaLaman ng bata at maging gabay nito sa haharapin, kungdi sa pagka't ang ka~oalan ng kahihiyan (inmoralidad) ay lubhang kapangapanganib sa bayan, at pangkaraniwang hiya ('moralidad) ay hindi natatanw kun.qdi sa mga simulaing itinatagubilin ng pananampalataya .

. . . . at sa "THE FILIPINO ACADEMY" ni Reb. P. Dr. Jose Mercado, sa paaralan ng ating mga kababayang Pari, masusunduan ito.

Naito ang mga katangian ng paaralang HTHE FILIPINO ACADEMY" niyang kaisaisang paaralang itinatag ng mga kababayan nating Pari, at ng mga paring sa kailan ma'y walang pinupunyagi kungdi ang makapagiwan ng dakilang mga bantayog sa daigdig ng pananampalataya't sa bugsuang ito ng pagkakasulong at kabihasnan ng nlga lalong kanaisnais na gawain para sa karangalan at ikaluluwalhati ng sangkatauhan.

Kung kayo'y mga kristyano ay sikaping ang 111ga bunso ninyo ay mapaturuan at Inamulat sa paaralang ito ng "THE FILIPINO ACADEMY" na pinamanlahalaan ng karapatdapat niyang Pangulong si Reb. P. Dr. Jose Mercado.

MARTIN F. VENAGO

Pasay, Rizal, Marso ng 1929.

Kasunod nitong lilimbagin ang

"Si Jesus at aug kan}{aug S1a. Iglesia" NA KATHA RIN NI

Mart1'n F

Venago

\ It

TALATUNTUNAN NG MGA KAIVIALIAN Dahan

Talata

A ng pag kalimbag

Dapat baso)hin

5

9

trabaj6

trabajauo

31

3

kutusang

kautusang

45

17

nangyari

nang-yari (nangyari)

49

3

80

41

90

6

107

25

109

7

Boscosa P. FLORENTNO TUAZON

Boscasa P. FLORENTINO TUAZON

dan-ga't

da-nga't (danga't)

eterum

eternum

compasicion

composicion

)

" " 1\ fOUNDA l lOptC, 1:01("

FILIPI N AS f-,-_--'-..L II E R I TAG E Ang mga paring pilipino sa kasaysayan ng inang bayan I. I n R A R Y sinulat ni Martin F. Venago

I