Ag "paggiggera" : tulang handog sa kababaiha'g Tagalog

PL

6165. 4

S35 P34

v.1

'. .

AG PAGGIGGERA (Tulag alay sa. Kab!bBlba'g Tagalog) Ai awit na it6'y kalagkap sa ika 2 bah_.i ng

PUSO AT D'IWA

MA YNILA , S. P. Limbagan at Litograpya ni Juan Fajardo Carriedo 32.d.-Sta. C ruz .

1912

.

.

."

. ":.

. ...... .: .:

.'

\

, \

\

J

I

I

J , I

l

I I

i

\

I'

i

I,

\

I

\ i

\

I

"-

LOPE

K.

SANTOS.

AG '~PAGGIGGERA" ,

(Tulae; handog sa Kababaiha'g Tagalog) •

(Ag awit na ito'y k.a/agkap sa ika 2 bahagi niJ "pus6 AT DIWA,,).

MAYNILA,

s.

P.

,

Limbagan at Litograpya ni Jual' Fajardo Ca>Tiedo 326.-Sta. Ghtz .

.

1912

" 'f\.. )

ttl" .,tj53S' 'P~tl

.,( . Dadalaw!ig libo at limag daan ag ipinalimbag nil, sipi ng aldat. na it6.

Ag nagpalimbag ay si G. Mar· , tin Ocampo.

Lahat ng sipl'y may tatak n a pirma ng kumathit.

Ag walitg tatak ay pag·tlusigi n sa Dlakitaau.

Ag tagig makapagpapalimba g nit6 uli ay ag may kathit la· mag 0 ag sino mang hig.yan niy a ng ukol na pahintulot.

1318

Mga iba pag aklat ng may katha nita na nalimbag na: B an{(.ng (tt Silent, kasaysaya'g tagalog . .P1!SO (It Diwa, 2 bahagi; Olga . tulit'g tagalog.

Hinde Talaga ng Diyos, babasahi'g hayan, wikng tagalog.

La Onomatopeya en el Idioma Tagqlog, salaysay kastilit tugkol sa wiJ<:ag tagalog.

HiNOMA:G may

ibig umagkat 0 pUDlakyaw ng mga sipl nit6g AG PAGGIGGERA, at gay6n din ng alin man sa mga aklat na nasabi sa itaas, maliban · ag LA ONO· MATOPEYA, na di. ipinagbibili, ay maa· arig makipag·usap 0 symulat kay G. Mar· tin Ocampo, sa pagasiwMn ng Talibct, Gunaw 126, Kiyapo, Maynilit.

,,

â&#x20AC;˘

AG

"PA6GIGGERA"

(Alay sa Kababaiha'g . Tagalog). ,

Oy, hug sino ka man:-

Pagkaumaga na' y gulo ag Q.iwa mo, hindi mapakali't mainit ag ula , di, anhin na lamag ,ag irog asawa'y masok sa trabaho at ikaw sa bahay walag pagilagan na kahima't sino, Nag bago kag kasal, ag iyog asawa'y salag sa sandall ay di roo roakitakag ibig m ~ halos clalhin n a' sa, bahay pat! opisina at kanyag iubos sa iy6g kandugan ag ,boog, ligaya, Lagtg magkasalo kug kayo'y kumain, llalos magguguan ng ulam ,a t kanin: _, kug isda ag ulam, ayaw- kag ag tinikay di mo pillin 0 at dt mahatl.an n g pisgi ng magga 0 talop na, sagig, R ug gabi't tagh!111g kayo'y matutulog sa kumot at unan ibig mo pa'y sukob, at kug umumaga . , 113, ag .asawa mo'y ,oras nag papasok, ~' : tinataghall. na'y . {Ii mo pa rin ibig na siya'y manaog, , K ug-sa dakog hapon at siya sa bahay umlJ,wi nag galig sa pillapasukan, 0

nasa malayb pa ay salubog ka na sa inyog hagdanan at kaayaaya 3_g mga batt mog pawag kat~misan. â&#x20AC;˘

At kug ~augall tay og 'pj'lipino sa kagat at hallk kahn na may tao, ag iyog asawug kug baga sa bigas ay paratig bago, disin sa tuwi n~'y blll1a'g siniil at isill1:1bO mo. iSa balat ng lupa fly gayon na lamag ag mga ligaya ng tao sa buhay! kayog magsig-ibig a-ypulot ¡at gatag laglg magkabagay , salami'g malinis l1g gaw:lg magsama at pagmamahalan . .

Nag malagibay' ua at magig antukin ay lalbg sumidhl ag iyog paggiliw: sa tUwlg lalakad fig iyog asawa'y kay dami mog bilin , at gaDo ma'g l;lirap "-,g balag higin mo'y ini(lUwi rin.

Pat! biyanan mo't ruga piuaghipag sa isag hiligi'y di magapanatag, pitahin man yatag sihl,'y magsiluh6d sa iyo'y papayag: mutya kag mistulag . di pahipa'g hagin, kug sila:y mag-igat .

.A.t nakaraos ka nama: g malwalhatl, nagkatatlo kayog walag dalamhatl: ag saggol na pilas sa ganda ng am:i'y nagig bagog suslg sa dalawag palad ninyog mag-asawa'y nagkama ng tall.

[)-

~1uni, ioh Panah6'g may hawak ng buhay 'ng tana:g nalikhlt sa lupag ibabaw! isinog inag-akalal 'lg saggol na ya6'g kq,y taba't kay inam, i,sinog magwiwikag papanaw sa ina sa sagbuwal) lamag?

Lahat ng pighati at lahat ng dusa'y nubllb6 sa puso riinyog mag-asawa:_ kay6'y nagMbabag kapag natutuksog huwag mabalisa i ahil dt maliwag Da ya6'y mapaltan at. kay6'y bath pa . .

Wala ka nag ga wa kugdi ag managis at kahiman gising ay nananaginip , tul6y nagka- menios.. sa sinikdu-sikdo ng pusog may hapis, at sa bawa't' sulok -ag ituak mog patay parag nasisilip . ~a

sal'ili'y di ka na mai\nn . .pinag-aralan mo ag ~agapitbahay, . dito ka humanap ng sa pighati mo'y mabutig libagau , at sa yakag-yakag l1akamamaghapon nag wahl kag malay.

May isag hipag !eag mestra sa ba.m ha .ua siyag nagturo sa iy6 ng'ripa, di pa man marunog halos araw-araw ay tumatama ka at may panalubog :tla pag-!\lis-hapis sa iy6g asawa, At nag

Kug miJ?san ay magga 't it.log ua maalat, .kug miusa 'y sinamay, larua't alahas; pag walag pUhunan â&#x20AC;˘ .-at di makasama ag mestra mog hipag,

=6samahall ka lamag aybinubuksan na ag dalawag palad . .

Nag malaull-lao'y di na ripa lamag ag gamot sa sindak na kin:iwiliban , larog paso-p aso ag samalalayollg ruga kapitbabay iyog dilladayo't . pulos na matanda ag nakakalabal1 .

Sa gayol1 ng gayon nama'y dumarami ag kaibigan mog kapwa rin babae, at ilan sa ri to ag lagtg sa iyo'y nakapagsasabig ~asarap sa PO SQ, walag kasigsarap, ag larog pafjgifjge.

Ag nag-itlog-itlogay di na maliwag na ma:gmanuk-manok: pagka't siyag lakad, â&#x20AC;˘ pagkapalilibasa, ag lJoso't paggiggi'y iisa ri'g buhat, kaya naunawa ag pagpapaggigge ~ag 'di man naghirap .

Nag ikaw'y matuto'i magig paggiggeta, ayaw kag lumaban nag hindi may sombra: daga't magyayarig magtatlog.)mtawa'y ginapI pa sana at kug dumeskarte'y til!t ka totoog dati sa . bar aha..

Palibhasa'y bago, kaya walag malay kaht't ka kulubi't pagsaggagsipigan ; kug nagpapalabis sila ng baraha at nagpapalitaJl, . di rno naiisip ag pata ka larnag na pal:ibigasan.

Nagsawa ka agad sa mahinag yono, nagahas-gah:is na f;la piseta't piso,

= 7= at pag mUalaban . sa mga asawa ng amerikano , daig pa sa yabag ag mga asawa ng komisyonado.

Kapag'namumw'o ag iy6g baraha, o sam pll sa kamay at pupulitana, . saka mahaharag . sa dakog kaliwa ag hanap na .karta, ay di an6 lam.a g ag galit mo't halos di ibig ument¡rct. :.

Baka ag lag{ty mo'y pulitanag lahad, saka ag kasagga'y sa yano to'todas bigla kag dUinabog l1a pati btHlutan ay nasasambulat, -at ibig mo halos . hutan ag kasaggag matakaw sa pilak.

Igay ng bibig mo kug pumapantots(, halos walag takot na kay6'y mahuli, 'wala nag pagilag na makisagga ka .k ahl't sa lalaki a~ wala ma' g pilak nagagahas ka nag umup6't sumali.

Nag una'y ayaw kag hindi sasamahan kug di ng hipl1g mo'y biyanan man lamag; _gunl.'t nag' malaon; pag sasama sila'y kinagagalitan, â&#x20AC;˘ warlg ag nasa mo'y b06g masarili ag mg-a sugalan. o Wala pa ag sund6 at bago pag kain , sa bahay di ka na saglit ma'g m:it-igil: ag hirok ng araw, ag ulan, ag putik at lakas ng bagin, ay mano man lamag sa katakawan mo ay nakapipigil. .

-

8=

Pati ng orasa' y iyog mimimura at animo'y tamad kapagka umaga; , datal'wa, kug hapo'g ika w sa paggigge 3.y mil1upo na, ag hinihigt mo'y ag sipag ng relos ay matamad muna, Dusa na sa iyo ag buhay sa bahay, waHl. ka nag lagit kugdi paggiggihan: ag f;:og asav;:a makita ma't hindi'y dt na kailagan, &It apat na sota' y , ' , huwag lag masabig ikaw ay nagku1ag. , Galit ng kabyak roo tampo at pagusap , sa tayga mo't puso'y dt na sumusugat, at nag ikaw'y minsa'g kanya nag sig-halin, agacl kag dl1marag, saka nagwika pag ikaw ma'y patayi'y di na maaawat.

Nagkataoll naman at nakatagp6 ka ng isag pabaya't tubig na asawa,. kayii nagyayarig sa darag路dal'ag IUO ay unti路unti nag , ikliw Ba babai'y nagkakasalawa1, siya'y nagsasaya, Lalo na nag ik~w ay ~.ulig pa1ari'g agatan IJg punsog pugad ug paggiliw, 1a10 kag 111maya sa mga paggiggig ibig mog daYllhin, dalas pag magkusa ag iyog asawag 'ikaw 'y palakarin. iRay pa1ad-palad mo sa tana'g babae! jsaan pa kikita ng ganya'g lalaki! . kahl.'t orag-oras ikaw'y magbl1IUaMd sa pagpapaggigge,

- 9 dt ka na inawatO ug iy6g asawag "walag kasigbati ".

Samantala narruin siya:y mltntutog sa mga sabuga:y roakidayu-dayo, anopa't sa bahay pag araw ng pista ay wala nag tao at gabi na lamag, kug kay6'y magkit.ag panalo 0 talo, . Ag panaMn 'nama'y parag binabatak, uagig kagampan ka at umuyad-uyad , sa dinadayuhan Illig ikaw'y hindi na maarlg lumakad, . sa sarilig bahay naman nagtawa'gpka ng makakalapat.. , Nagig -kawikMn ninyog路 mag-asawa, sa sugal ~a bahay kayo pa'y kikita: pag marca venado ag ipagagamit ua mg'a baraha, _ saka bagug-bago, lllay ,golpe pa kayo at rp.ay pulitan{t.

Kapag entreseis lamag ag upuan, .minsa'g magkatatlo ag handa mog dulag; pag uaaabala . gawa ng may tahu1' na walag puhunan, pati pulitana'y isinasagot roo matuloy na lamag, Kug araw ng pista na maramig dayo o araw ng s-impleg lIl:aaga ag tao, nagpaparaya kag tat.lo ma'g katawan ay ginagapl mo, pat! ng asawa'y pinipigil mo pag masok sa trabaho : Bala ua sa iyo'y nakapagsasabig .ag kauup6 mo'y hindi Da mabuti,

= 路10

=

}alo na ag hilot na bilin at bili'g bak'll ka rnagsisi, mana bag nahimok na iwan mo muna ag diaDlog paggigge Durnaraig ka nag paa'y namirnitig at gagarnuggo man sa no6 ag pawis , di rin rnaapula 't para nag taJaba sa sugal ag kapit at pat! fig batag lulu wal na larnag iy 6g illiipit.

K ug kaya na lamag ikaw'y naapulil. nag urnuuha na sa labas ag bath, rnabuti pa halos . sa pagaganak rno ag asal ng pusll na 掳kahirna't hayop ay may kahihiyan sa m8Jta ng kaplril ..

Manog naantay pa ag iy6g pag-ahon at manog ag hilot nasun6d sa hatoJ: _ kabukasan lamag uagpipiglas ka nag sa higa'y magbagon , at bawa't dumalaw na kalaba'g dati'y iy6g hinahamon.

Makaihi'g araw di ka na nagtug()t ua ag datig sakit ay di mairaos, at kahl't ag bata'y . matigas na iyak sa hapdt-ng pusoc1, wika mo'y bahala . , ag iy6g biyana'g siyag magpatulog. .

Nag kamatayan ka ng iy6g pagall ay halos kag naul61 sa kapighatian: sa dugo ng puso .' ag pagmamahal rno ay gayon na Jarna.g; gayo'y anog layo ng mga kilos mo sa datiha'g asal.

=

11

=

Ag kalooban rno wad ay katl6 na: . dalawag bahagi ag nasa baraha at.isag bahagi ag hl!ti sa anak at iy6g asawa,_路 pat! ng sarilig paganib 路mabinat, di rin alaala.

Inaraw-araw nag paris din ngdati ag sa iy6g bahay pagpapapaggigge: sa sakit ng 111o'y l'ng;i tamag yano ag nakabubuti, at sa mga bilo'y ptditana naman ag nagpapaige.

Ag matyagag bilot hagga'g sa nagsawil. sa -kinasasaway, di ka nasansaJa; . kaya't ag nasa pit pahihiw-bilaw ka sa mga alaga, at di na nagamit ag lPga ugallg paggam6t sa bata,o Kug miyak ag bata atikaw'y tawagin ng.iyog biyana'y b5g1a kag umagil, at nag isag ara w . na gut6m ag saggol kanya kag pilitiu, ay pinagsabj'ha' g: "<',E bakit hindi ~o siya pasusubin?". < l3a kagagay6n mo ~ minsa'g nagalit ag iy6g biyana'g mata'y naglilisik, biglag binitiwan ' ag kalog na bata't sa iy6'y lumapit, bago ag barahag kadkad sa kamay mo'y kanyag inibagis . jNaku! daig mo pa ag ikaw'yinilutn ng sagpatyog ku16g sa harap ng dulag: ag barabag bawak ... ay bil6g at halos wtodas nalamag,

=

12

=

sa'ka siuambilat ng lUatanda~ wala ni pinag-al'alan.

Sa gitgit roog halos ipagkagluluha umuti nag gumuhO ag lagit sa lupa: . kugdi ka napigil ng lUga kasugaL . ewau, di lUan kusa: y misaropallUarahil ag Sa baraha lUO ay pUlUalibhasa.

Gayon lUa'y di ka r!n nahapaja'g gatag, uaglura pag tila nasasa lansagan: "<',Diyata-animo. "kayo'y ni sa bata di pakinabagau':l ',<~saan patutugo "kug tayo'y pulos nag tagalamon lamag?' , Sinagot ka naman ng tugo'g mahayap: " Ag nil31amon ko ay hindi mo hanap; "ag ibig mo yatil: y. . " senyorahi1~ ka na.sa lah:l.t ng oras, "kamfy eli alilag . " l'tup6 ka riya't sa amin ag hirap. " Ik:iw ay pumakli ng may koutlg haba: "Ag hanap ng inyog anak ay mahina, . "na di pa magkasya "sa kanyag sarilig mga bisyo't gala; "kllg hindi kumita â&#x20AC;˘ " ako sa pasugal, tayo'y ttltugaga. " "Ag bagay na iy:fy huwag mog sabihin , - tutol ng \llatanda-pagka't hindi'natin "datig kailaga' g "iasa sa sugal ag ati' g kakanin, . . "'gay~n na ga lamag " na sa sugal kayo'y 'kapwa nahahalig."

Dahilan sa inyog mga pagtatalo nayamot na tulor ag maramig tao;

-----------.---------=

13

=

sa hindi' pa oras ay nagkatincligan pati mga clayo, kug. kaya uagnigas l'l~ lalb ag iyog mainit na ulo.

Ag matanda nama'y lalo ri'g llag-ini t nag sambilatin mo ag bata sa galit, . saka ka uauaog ua wahl ma'g payog, ni pany6, ni tapis, a-t parag bubuyog na bubuh'rg-bulog ng "matandag bl~i8it! " Sirnula na noon kayo'y nagtaniman at sa muntig kibit nagpapan1ggitan, ag iyoK asawa'y . . qag lubha nag yamot sa iuyog sumbugan , . u.agwala nag tayga't _pasok sa kaliwa at lab a~ sa kanan.

Samantala naman ikaw ay patulo)" sa pagpapasugal ria magha-mag11ap0l1 ; . kahl't na mahuli ng mga sekrefa'y wala ka ri'g urog, paano'y kay buti ng panunuyb mo at mga pagsuhol. ' Papel mo'y lumapad sa mga 8ek~'eta at walag pules nag di mo ka1rilala, bakit palibhasa kahl't may anak ka'y para ri'g daIa.g a, kaya tatlo yata ag sa iyog ganda'y gumirl-gil'l pa.

Ag isa sa tatlo sa iyo'y nagsabig kayo'y_papanatag kug pawag babae; . gn~l't hUhulihin 'kapag nagpaup6 ng mga lalaki; kay1\, para'y dahil â&#x20AC;˘ sa siya'y may nasag ikaw'y masarili _

-

14

=

May isag lalakig walag -ha,napbuhay na sa pasugat' mo'y 'hindi nagkukulag, siyag nakahula ng hagad ng pules sa pagkakabawal , . .at siyag nagwikag pag siya'y hinuli'y lalaba't lalaba~.

At araw·araw ga:y nanikis nlt lalo, patinaman ikaw'y pumahi·palalo: ag iy6g wika pa'y k ug sa pules lamag hiudi ka susuko, .

0 kug sumuko ma'y...kukunin din sila sa mga pa'I1pyo.

Ag pules sa gay6n ay lalog nagalit at Ill.akailan nag sa inyo'y lumigid, kugdi sa pasaQi ng ibag sekretag sa iy6'y may ibig ag inyog paggigge ay natutop sana nag kay6'y tahimi)c Magmula na n06'y nagkapagahasan ua di mahuhuli ag inyog sugalan: pules at lalaki, di !)lan nag·uusap, ay nagkabantaa't hindi ag paggigge k ug'.hindi ikaw na ag kadahilanan.

Araw'y tum:Hakbo, gab!,y sumusugod , patuloy si Putes sa taglay na selos: salag siLalaki'y makyat sa bahay mo't agad manunubok , ag mga babai'y . nagugulo tuloy at nagatatakot.

Bagaman talos mog tulog na mantika asawa at patay na Buka, • . ikaw di'y nagilag na ag gayo'g bagay kanyag maUD'aWa,

ag iyog

,

-15

=

Jalo't ag nag-ulat ay ag biyanan mog br'u ha't dalahirlt.

At minagalig mog pahintuin IDuna ag pagpaparasal kay Santa .BaT路aha, . kaya't il:i'g hapo'g 0 kay6'y nagagkulag sa datig panata , dahil sa kulukoy ng kaibigan mog pules na sekreta.

Ya6'y il:f g araw na ta6n na halos sa kainipan-mog di ibikatulog: sa lo6b ng bahay saan man umupo'y tiJa sinusurot, at sa araw-araw ag nagig sa kit, mo'y magmanhik-manaog. .

Kay6g magbiyanan' ay magk;:tsnndo na, at i1Hpfpilita'g manuY\1-n:uyo ka: hindi lamag dahil . nag <1.i mags1'lsumbog sa iy6g asawa, . kugdi nag sipagi'g magllawiik ng bata: t di ka maabala.

Di ganog 'kalayb saiy6g tahanan, . may nabalita hg bagog paggiggihan: ag pagkakasabi . ag may arl. no6'y lalo pag 'm atapag, sapagka't babae, . ~ uman6, ng puna ng pules. sa bayan., .

Nag maisipaU_illo ulig magpatawag upag sa bahay mo':y mulig maglalapat, mar-ami kag sukl.g may utag sa iy6 ua do6'y lumipat, at ag tiuatahl. 路.sa bagog dayuha'y l~log mapanatag.

Kaya il:l.'g Jiggo na walag nagyari . liban sa patagog panhi路k ui Lalaki

. =

16 -

at sa sandalia' g pagbibigaylo6b ng ila'g babae, na sumugallamag lahat na'y gawa mo sa pagpapawni . .

At<kug kayo-kayo ag u ag-ll uu ~a p , . sa isag sugala'y ige mog humama k; pati ua bituka ug bal;>aig yao ' g may "mabutig pal ad", . sa tuwi-tuwi ua'y binabaligtad mo nag walag patawad Sa dulag ua inyog' piuaglalabanan ag babaig yao'y m.amatay-mabuhay; diyan nababasag. kay clamig lalaki palag na sam ~h n, ' y ill .naman dalaga kugdi may"asawag laon, nag iniwan.

Sumullig-s"ulog pa ag pagtuligsa mo't sinaklaw ag mad lag doo'y elumadayo: p inagtall-tali ag mga babae .k ug kagi-kagiuo, at nakalantarl ag rnga lalaki na kug sino-sill o.

Ikaw'y iuulukan uamau ni Lala.ki , tinukso kag elaig ng isag babae; . . umano'y waItt ka kugeli pttles larnag, gunl'tyao'y h ~pe .. : . kug kaya lalo nag . tila ka nahiya sa iyog sal'ili.

Nagbuko sa iyo ag pananagbill at nakalirnutan ag rnaghunusdill: doon sa sekreta na laglg sa. iy6 ay gurnirl-girl, nagpahalata kag pag ya6'y nahuli... i1ahat maaarl!

-

=

17

Gunl kay Sekreta'y anog .magyayari sa yao'y talagag pasugal ni Hepe; , mahaga'y nag minsa'g kanyag paraana'g panhiki't mahuli, . siya'y inunaha'g , balaan ng pUliO ng pag~asisante.

Ag kaiggitlin mo ay tubo ng tuM, ag iyog pag·asa ay' layo .ng lay a.. . , '. _jklmdagp.n .glllam.ag! ~ . ',' .... binalupa't -balat 'ay nag magkahalo, .. sa' asawag tunay ibrg·ibig mo nagisuplog si Puno., Sanbi ng iggit !po'y hindi: na baraha " kugdi ag mabigtan ng kapwa may saya:, anhin mo na lamag l~ug saganda't kisig ay nasasahO ka, - - - bago',y pag naglinaw ,ty lfapwaj:i1t kaY9 nam~'g II!?y asawa. , .

-' .

Yao't"di~o naman. ag htltira 'g,sabi na galig sa iy6 't galig kay Babae, hagga' g .t;labalitag '-' !Jag ipina~uloy ag iyog' paggiggi'y __ . " .', ika11'. agballala~ _ ,pagka't.siya paman ftg magpapahuli.

Kaylan ~ina'g' liaigsikl!tb ag da.tiha'g galit sa poot mo DOO'y..di makapaparis: , c',ikaw'y ipahuli ~ :; ,'n'g baMig yao'g hampaslupa't pagit : , . . , .. :dao"hi,! ,sa ~~~y , ~ep~g _ . _, -. _ , rpmaga~has na Kanyag kakaprt?,.. . ~

""

•

~

-

' 1

;. "'Magh1ihuM ako', ng saya at-baro "pag di na.sisin:te ag kapyag' pin1).llo:', ___ .: .. ito ay. liughalit .' ' _. sa isag M).'api),' g 'sump(i mdt-pag~ko, _ -.

"

'

\I

.

.,. ••.• <.

' 2,

=

18

=

at wa111 sa isip na ag pagako mo ay baka mapakb.

Issg ara'w'y iy6g naisip-isipa'g mag-abag sa mga sa iyo'y may utag, . may isag mataras • na nag takapan mo'y nakipagtllkapan, at anya'y: "marapat, "ag sa sugal utag, sa sugal baYal·an".

At nag sabihin mog gayon pala'y bakic s~ bahay mo'y di na sila sumisilip, ay JUlnabllabl. . at bumulug··bu16g na nakagagalit, di raw maaarl't . d06n sa bahay mo ay maralI)ig b~tisit.

"00 gil-animo-at diyan sa bahay "ninyog· bagog leHa'y walilg kabwisitau ; "hindi gil sagan a . "!eug dito sa amin sa laha:t ng bagay __ . "at diya'y rnalaya "kaill't na maghapon kay6g magpttggalan."

"Ba! oy!-sinag6t ka-~bakit ka turnukoy "ng' pagpuJ?l.l.ggalan sa magha-maghapon? :. " kami ba'y kapara "nin yo ng pules mog may ipinuputog " sa iyog asawag . "pagkabuti-bub, na sugay ])a !zahoy?"

Sa salitilg ito'y tutug6n lea sana . ng saIag na iwa'tisag ljattltsaclag "kug gayo't mabuti "ay di ligawan rno ag aki'g as>\wa?", ' _ . gunl. ka'y napipe, pagka 't ag hipag mo pala ay kasama.

Napilit ka tul6y na magbag~ ' g.puri, pati patut.sada'y hindi na iJasabi ,

-

19 -'

at nag sisibarin :ag katakapan mog tahira'g babae, bigla kag llapigi\ ng ila'g gumibik nil, ruga lalaki.

Nuwi ka sa bahay na ag iyog ulo., bibig, pusb't dibdib puna ng dimonyo; kugdi ka naawat, 'sa iy6g sarili'y migugunita mo., sa sandalig oras, .ay nakamatay ka, marahil, ng tao.. i,Bakit babaggiLin sa pagsisigilan ag iy6g asawag diko.no'y may sugay? i pala gay nati' g • J 'aon m.!J,'y to too, ay di karampatall .

- ag sabi-sabihin lla,g dinig ng hipag, na dapat.ilagan .

•

Ag sanili m0. man ay iyog nasisi .at nasumpa tu16y ag pagkababae:kug bakit, animo, kayo'y may ugallg ugkati't isali-, . · pag llagtatatalo, . pati mga lihim llg inyo ri'g pun.

Sa dinami·dami llg iy6g pautag kug bawa:t sigili'y babaggit llg sugay, ay hindi sasalag .ag "kabuhayan mo.'y gagamaw sa bayal1 , pal.i ng asawag walag mUlltig kut6b, ay magkakamalay.

Gayon ma'y mayro.o'g pakpak ag bali ta , . .at saka t~l al'ag may tayga ag lupa.: dillaglipat-araw ~,g illyo.g takapall ay naglg lipan a, at pati ng s-ugay . llagkasaga-sagf\, sa maramig diU\,.

I

=

20 ' =

Lala na sa isag baha,y-paggiggihan buhay at galan mo ay ~agig pulutan; du6n na naggalig ag sa suluk-sul6k ay nagig buluga'g ag anak mog gitiw ay sa isag puIes nuha ng mukha raw.

Tignan mog 'bumaghay ag sa taog dila , tignan mo ag mundo kug magdalahira: sa lihim ng buhay pag ag humilot na ay ag katakata, naglilihi lamag napaaanak nag may kambal pag pula. o Nq6n mo nahulag dahil' sa paggigge kug kaya namura ag mahaI mog puri; n06n din nalama'g magbinhi ll& sama't m~gbinhi ng buti, sa mga sugalan ay kasamaan din ag nagigig ani, Ag sl'tgala' g-bayan ay am!\' ng nakaw, ag' sugala'g-bahay ay ina ng utag; , sa away-Ialaki, ' bisig.ag sandata't agpuhuna'y buhay; sa away-babae, bibig agosand~ta't puri ag puhunan . .

Nag rrui'gsagguni ka sa isag marunog 'na kug ag puri 1ll0'y'fuaipaMbagon, -. ikaw'y 'hinatula'g magpawala-wala.'t .Q.U~3g I!ag maghabol, , ,', '., 7,;:j..s.a pagka't lalo pag _ ag kapurihan ino sa baya'y lal~boy. -, - ' -

ag

,

, IP~! ..~ tali"g purl paghahabulin . . .. sa ika,w wan naman, ay- mapag~ira rin?

Gdi mq nilalama't .,' " at~i ay b'agyo sallasik na hagin" ""',-

-.~

"

.

~

0'路

.. "

. '.~ - J

I

-

=

21~"

= ~

_ ... ~

;

.,

G

""-

at walag katwira:g ,magturo ng ulig ag isag may -agiw? ..

Diwa it6'y iy6g napagbulay-\:mlay :at ilil: g liggo kag nagmogha sa bahay; ag mga .baraha'y . ipinagtagQ mog wala ni balutan,' tila dumalagag . lumugu-lug6 kag war!'y nabasagan.

Nagsisig-lasig ka't sinumpa ag alak nag dumuruga na ag ulog nabasag, datapwiVt ag bote'y itinago mo rin at, animo, bukas . ay siyag mabutig sa sugat ng ulo'y kunan ng paghugas ...

Nag sa asawa mag ikaw'y usisain kug ag paggiggiha'y an6't natitigil, ay nagkail:l ka't ag mga nagsari'y boag inilihim, at nag-alaalag baka makaramdam sa talagag dahil.

At nag punahin kag wad'y nagyayayat, nagagalumata't tigagal magusap, ag sabi mo'y dahil sa gabi-gabi nag sa iy6'y pagpuyat . ng batag iyaki' g mags_asagta6n na'y lambig pag di ham ak.

Bagaman talagag anak mo'y iyakin, gunl.'t it6 'y hindi gaano nag dahll; ' _ ag iy6g asawa'y di sa panibughO n06n n apabalig . kugdi sa pag-asag mull ~a na uama:g nagmama~akanin.

Sa sampu nag 路buwa'g taglayin ng bata, di katakataka ag gay6'g.akala: ,

=

22 =

lalo't k1ikurui'g halaman ka nama:g paratig sariwlt, at isag pagkai'g laglg bagcig luto sa路 takaw ng dila. , Bapwa't!lg tot06 sa iy6g sarili'y wahl pag anoman nama'g nagyaya'l'i; . talaga na lamag , l1atlltuwa -ka rin leapag nasasabi ng asawa't di man na ag iy6g k~tbo'y may taofj parati, Sa bagay sa iy6g biyan~n at hipag: waHl. leag sigal6t na di nalalahad; datapwa't sa awa sa, pagtitika mo't lugk,ot na pamalas, di na nagagdila - ng tlII16 ma 'g iy6g ikapapahamak.

U pi g pagtakpal~ ka nag lalo at lalo, sila'y binus6g mog lagl sa panuyo, ikaw'y nagpakita I1g sarl-sarl nag"asal na maamo't manog ag bal'~ha ay m\galaw mo pa sa pagkale>\tago, At manog si Pules, magig si Lalaki'y pil1apal1liik mo pag kaparis ng dati', kahl't 1,llatuluya' g ha ba nag panah6 'g dlmakapaggigge, wika mog tahasa' g di padl'trugisan ag hawak na puri, Sa o'ras na ya6n at dito ga lamag sa bayan ng' sala'y may Diy6s na tunay, n06n din, ,marahil, ikaw'y pinaakyat sa Kalwalhatlal1 at sa mga birhen, kahl't may anak na ikaw'y ibinilag,

23 -

Araw, liggo, buwan sa iy6',)' lumipas at ag natatago nama'y iDaamag: sa bata'y nabuhos ag kalooban mo sa lahat l!g oras, na di ibig halos ' . ag may maiM pag sa kanya'y humawak .

No6'g mga araw na sirag-sira ka't walag kaulayaw kug bindi baraha, ay manog ni min san jlY nasalubog mo ag iy6g o asawa; gay on, al'aw-araw'y inaabagan na kahn malayo pa.

Gay6n mo napansi'g madalas na bapo'g: kug uD1uwi siya'y toto6g malaon , saka kug umaga, , tila ba palagi na may binahabol, at mapaghigi pa sa iy6 'n g mga malalakig baon .

Kug makauwi na't dumatfg sa bahay, ay m allhik-manaog at 'dug-aw nag' dugaw ~ t.ila ba paratig inip n a sa iy6'y makipagtagalaD, bala Da'y tahlin kug pinupuna mo, makaalis larn ag-.

Nag-unti-unti nag sa basal mog puso ag paninibugho'y mipuula't tumubb: ag iy6g hinaIa ay may kttJasise siyag natatago, na di magMbulag kimiku16gniya sa hindi malayo. "

:

Sa mga ugat mo ay may kumakalat na kamandag warl. ng alakda't ahas: _ di mo akalai' g sa paDanahimik ay may- bumagabag

=

24

na ganya' g damdami' fl _ sa dibdib mo'y halos na makapagwalat.

Ag tila hindi mo lamag-napag-isip _ ay kqg ikaw nama'y nagbigay ri'g hapis, at kug n06'g araw na sina sekreta ay lalapit-lapit, ag iy6g asawa'y hindi pina~isan ng tigga ri'g pawis_ Sa kalooban mo ay kagyat pumasok - di ag mag-usisa kqgdi ag manubok, sa pakiwarl. mo'y hinihilatan ka'l sinusurut-surot ng babaig lilo na mikikiliatl.sa inyug pag-irog_ Rug ag panibughO'y nadidili lamag kug ganog kasidhig lumason sa bubay, disin aybihira ag maFapabuyo sa pagtataksilan, pagka't mawiwikag: " jag lalasunin ko'y k~biyak di'g tunay! " Tikis na ga la~ag ag cliablog Pag-ibig na walag banal ma'ghindi lzinilbwisit, at kug- anog bisa mayr06n ag kanyag hibb at __pagoakit na minimistulag ag lason ay buhay, ag lupa ay lagit.

Gayon pa man, ikaw'y ill kumibo muna habag ag dibdib mo'y bulka'g.nagbabaga: jsa -aba ng oras na ikaw'y masalag ng iyog asawa! jsiyag pagsainbulat . ng nah~handa mog mga dinamita! .

-_ Minsa,nkag nanubok walag n.asubukan pagka't nag' sundan -mo ay tuluy-tulu}can;

I

-

• _

25f til'"

nagsapantaha ka - _ na marahil-dahil kanyag namalayan, kug kaya lalo nag • nagtaJo-salag ka't naghanap ng -damay.

0

•

Nagtnl;tnhik-manaog na gaya ng datig nagugu16 ka pa sa pagpapaggigge: matay mog isipin kug ag kasam{~ IhO"'ay sinog babae, datapwl1't wala rin, . walag maghimat6n at makapagsabi: Kqg may pasugal ka, iyqg inakalil, disi'y di kina.p6s sa mga balitil, sana ka'y maramig walag suslg bibig at kalas na dHa, . . yamag pintakasi ng mga paggigge si Magdalabil'il.

Bawa',t paggiggihan ay isag eski,tela ng maramig lihim ng isto-istorya; - . iyan ay husgadog h-atulan sa taog mga walag sala, saka. !calenda1"Yo ag .bawa't salan_san ng mga baraha. jSayag na sayag ga.!sarilig-sarili .ag kalumbayan mog gay6'y nagyayarl; _ . kug hindi natigil ag inyog samahan sa ~agpapaggigge tahimik ka disin, ag !lsawa mo-ma'y magsampl1g babae.

-

.

Datapwa't huH na ag pagany a'g kuru, ,tuhOg na ng sundag ag dibdib n;w't' puso: . /,~ay6'y isa lamag. ._ ag maK:abilunas sa pagkasrphayo, it6 'y ag ,rnalaman . kug ag kulasisl'y saan nakatago. t

•

..

=

26

=

Ag mainam nito, mana isdg hapo' g sa panunubok mo ikaw'y sumalubog-, . â&#x20AC;˘agad- kag nakita â&#x20AC;˘ ng kaibigan mog pules, at humabol na babahagya nag . napamanhikan mog huwag magpatuloy_ Nag ag opisina ay iyog sapitin hilia. na ag _araw na magtakipsilim: jSlllO pag asawa . ag sa gayo'g oras doo'y hahanapin! wala, nabigo ka't sa kanyag tinagb nagtuloy marahil.

Ag kalooban mo'y mulig nagatugan ng ulig na bato sa baga at latag: sa iyog- sarili ikaw'y nakasumpag di mo tutugutan hagga'g di mahuli sa gabi ri'g yao n ... mamatayS mabuhay _ Nag ikaw'y pauwi saka napakita ag pules na iyo'g sina,vay kaginaj wala k ag akala kugdi, nag masaway, siya'y umuwi na , bugo'y tumaliba't parag asog pugge ag ginawag sarna.

Ag- pagsabay guyo'~r sadya na g mapilit,_ nag-iisa ka raw'y gabi't mapaganib, â&#x20AC;˘ sa iyog sarili'y . ibig mo na sana, gunn sumaisip na 'hindi mabuti ' ag siya sa iyo ay mulig lumapit.

Ag kaibigan mo'y magalig ga sallag ag pules na yao'y makasa-kasama, ikaw'y manunubokat kailagan mo'y.sam\y na sekl'eta,

.

=

27

=

datapwa't ag takot baka ~a silo n;o'y unag masilb ka.

Sa tunog ni Pules ay hindi milihim na ag nilakad mo'y may malubhag dahil, . klfg kay:l't ag tukoy: "ako'y may nikita di ko sisabihin", bago iaihabol: "sasabihin ko rin kug ako'y pili tin" .

Ag lagit sa iyo'y tila nagliwanag at biglag nitanaw ag talagig hanap: ikiw'y nani'Yala . sa: mga himaton ng iyog kausap , r at walag hinuhag mapag-isipan ka nag hindi mal路apat. Ikiw ay sumupod sa iy6g kasama na sa isig claan ay sUlI)insay muna sapagka't ag bahay niyag sinasabi'y ibig mong mikita, . . )'a0n daw'y tahana'g rnaclalis panhikf'n ng iy6g asawa . . At fig pimtpanhik ay isa raw balo, aywan kug路 sa buhay at sa kug kagino: rriagancla't makisig at paggiggera rin nama' g kamukha mo, " kug' kaya nag-ini t . at lalbg nagpantig ag tayg'a mo' t ulo.

Malaoa din kay6g nagpabalik-balik sa harap ng bahay at mga paligicl; clag:;t't magyayari, .napasa silog ka at cloon sumilip: J.qig mog mihuli ag dalawag lilo nag husto sa guhit.

Sayag ng sukbit mo na isag lanseta kugdi magpaluwa ng mga bituka:

-

28

=

manog magsidugaw, manogmaganaog, manog magsitawa, • 0 muM man lamag... . pag di IDO .pinanbik, ikaw ay hindi na.

Gunl.... ,sa aba ·mo! ... di mo na:lalama'g ag iyog asawa'y nuw( na sa bahay, . at nag maunawa na sumalubog ka't siya'y Sllsubukan, di man nag-usisa ay mulig nanaog at ikaw ag .pakay.

Ag bahay na yao'y di mo natatatap na isag' datiba' g kay Pules na bitag; doo'y wafag tao kugdi magasawag magbugaw ag llf).nap, at di na gaano . ag mga babaig do6'y napabamak. . , Habag bimibagyo ag dibdib mo't paso _. si Sekreta naman ay bir0 nag biro, saka, palibhasa . ag gunam-gunam mo'ynasasa malayo, wala kag. bahala pigil-pigilan man sa kamay at baro. .

Dapwa't nag katao'g sa kamtiy ka tagan at niyayaya kag makyat na sa bahay; . sapagka't marahil, ' . ." anya, ag dalawa'y nag~akalliigan, may isag lalakig malayu·layo pa'y inyog' namataa'n.

Sa lagit ag buwa'y bah~gyag ninikati sa .! pp_a ag gabi ay agaw·liwanag, kug kaya't ag taog inyognamataa'g paIapH iig rakad, -" . agad uapagsiuog ' asawa mo iyou' na kug. saan buhat. ·

-

29

KU]llubli kag bigla sa tabi ng bakod at tangkag antayin ag kanyag pagpasok, habag si Sekretag asa mo'y totoog walii,g muntig takot ay sumagupa pa nag tali)l:odkaruay at pa.imod·agos.

Gayon ma'y hindr'rin siya lllikilala na iyog asawa, . ito'y nag sa bahay ~y mapatapat na'y luminga·linga pa, _ wal'lg alinJaga' g mag.tuloy ng lakad 0 maghintay muna . . ~ag ' makasandali ay .biglag pumihit, . bU.b,ulug~bu16g pag tila naga.,galit: s~gayo'y maraha'g , )kaw'y lumabas na't ag iyog inisip .ay hindi sasalag . sa. pagkukubli .mo. ika.w ay nasilip ...

Pg hupa$hagibis

. Sa orafl ·na yaon ay kulag na lamag na .utasill.mo na ag sarilig buhay: ',' '.

C,sa iy6g nakita . ay may hihi,git fla kayag katunaya'g ag iyog asawa'y . sadyag may tioago roo'g. kaliluhan?

- TiMm ag bibig.mo't bukas ag laflrseta at·ag"aakyatl n ay ag babay sana-:" . . ag lilog babai 'y .,~.n·gsasa ita[iB niL'nindi s~sala't · ~. ag li)Qglalaki'y , __ ~ . . -8i lamag .ua,gtulQy ll.t ik.a-w~y na-kita. ~ .'. Ag mga babairy aywan ba 'kui'bak.~~ ;,

sa ~l!-l)wa bab'§e upag nagagalit." 'c· . .kapag- ag asawa . , llil~::fllUIDabima'p sa .iba ng lagit: •

.'

--

=

30

=

,;,hindi ba may sal a ag da,lawa't kapwalilo sa pag-ibig? .

Iba sa ugan ng mga lalaki . na ag kagalita'y buhos sa babae, kapag ag asawa nil9:y nagsasabog ng dakilag puri: iparag di may ,sala ag dalawa't kapwa dapat na masisi!

Sa il1yo't sa ami'y tila isag bagay ag; katwiran nati'g pinaghahawakall: pag sa mag-asawa'y may isag naglilo , ag pinaggalingan at unag may sala ay kayog babai't kaml'y kayag lamag.

Kaya't nagkasaJi ag isag laJaki , pagka't binalanl ng' ibag babae: • ibigin man namin at kayo'y aayaw, waJag magyayari; lrami ag tuksuhin , kayo'y manunukso: c',sino ang mabuti?

Bagaman ganito ag iyog akala, ay lllluntol ka rin sa pusok ng nasa; nagbagog-isipan at ang hinabol mo'y yao'g magdaraya, yao 'g magtatana'g Asawa mog taksil at walag sikmUJ,a.

Sa pagmam adaJi 'y bigla kag lll'mrog, asawa mo't pules ay nagkasalubog, sandalig nag-us§.p sa gitna ng daan, kug sa ano ukol, haba,g f lapaap ag kaloobal1 mog ibiw'y ~l1agpatuloy .

Rago naghiwalay, at tuloy ag lakad, at sa pules nama'g ikaw ay hinanap : •

I

•

31 -

nag kay6'y magkita .' , BY babahagya pag llakapag-uusap, ag iyog asawa'y sugod sa pagbalik na parag habagat. f Palaso ka mandl'g nabinit na kl1sa' t naiwan si Pules sa pagkatugaga; ag galit at .t.akot sa kalooban mo ay nagharl kapwa ,. sapagka't ag ayos ninyo, kug makita'y kahina-hinala Datapwa't hull na ag iy6g pag-twas gayon din si Pules sa kanyag pagtakas: kayo'y nakikitag;' buhat sa malayb:y naglapit, nag-usap .. . ng iyog asawag . sa uua pag datig may Kutob nag igat, Siya'y lalaki rin, kaya 't na.lalama'g ag bahay na ya6n ay sadyag pcdayan, at pules na pawlt ag napaparoo 'g mga 1?1.6ÂŁ1namatay, . saka way hi)1ala na siya sa iyo noon pa -rna:' g araVl'.

Tikis na gil lamag' na siya'y malihim, tiwala sa iy6 't Iaglg mastinurin sa ana rna' g hilig at mgakilos .mo'y hindi mapunah in , ~gunl't gayo 'y bakit tila natitigib llg panibugh6 rin?

Raginag maggalig siya sa pagpa80k nakitag 8i Pules ay 11asasa libot, kug kaya: t kahiman pagdaka'y nagkurog ag Iakad mo'y subok, ibig di'g subukan naman ag lakad mo, kug kaya nanaog.

=

32

=

Sa iy6g paglakad ay bindi sasalag sl16undan ni"PuIes ,kug ikaw'y makita; munti nag sumapit na kagaya mo ri'g bagga'g opisina, kugdi nahiwatig s~ isag natan6g na ikaw'y nuwi na,

00 ga: t talastas na di n06n lamag' sumasalubog ka sa- pinlj.pasuJraIi, -~ dap_wa:t ,dati-datr _. _ kay6'y nagtat~g'Po -Sa ga,wig daan,iln , - at di nagyayan ag ikaw'y gabi,bi'g waHl. pa sa bahay, ' Umuwi, nagtan6g'; sa tug6'g «wahl pa'y» nagbalik na narha'g Iialig ag kapaI'a; , ' siya gag' pagtugo !?a p06k np, iya) .inyog nakilala, ' --; 'data-pwa at bago _. siya .namp,taan. ay. .,kay6 na muna,,. ,_ ".

- , Kapagka ag tao'y sadyag humahanap kahl't sa madilim ag mata: y matalas: -kaya. ba kagina ag imino niI!-Y9YllgM na panaag, , at nag mawala. ka, _ , ~ sa pin_to ng ba.hlJ,i.ai-pagw_alas:pla1a~" , '·' .Ma:dalig nagoaHk,. j:HlIgka't ya6'g-taog kasasalubog pa;"y'ibig -mapagSint>" " rUtrlfg nagka;kita~ ' ... ,' siya at si Pul~s na da,mit-pay§ftn'o; , _ '- "". __ , l;in~i £,a.: sasalag _,~ , ~,_ ' _ J sa lugal 'i ii iyan kJ!J0'y ,~~;Y li1jsteryo. ~ .~

~

..~

.~.

. . Kug hindi b'a: ~a;y«y' sadiagob~a"batak -'. o,sa da~og kaliwa ng .m-Rsamag palad, .au6't kapagdaka -ay lum.ihis ka na at. nakipag-usafl, , ----~

~.

\

_. 33

ay gayo'g bindi pa , ganog milalayo yao 'g lumalakad , , Gayon, paano ka, at. a-nog katwiran ag ilaIaMs mo sa ganya'g biglaan , ag iyog asawa 'y di mo mahUtuha sa sagotlal1&aga't ma twi d J)3 ggiggera ku?; nanilligil ka ng mga pel utag-, Paglapit sa iyo a,Q; biglag bumagig sa punag-t.ayga mo'~' isag tampal-bagip; nabuwal ka 't sukat, lmgo inakalag pules ag tugisin <> na sabiglag takas ay eli nit ioabot at kaskas ng tulin . â&#x20AC;˘ Nag pagoalikari kag handusay .sa lup!1 ell pa nagsasawli ag dati mog diwa, at manog sa -pusa ng iyog asan:a: y uagisig aJ; awa, bagkus pa gag lalag sa galit 'ay balos uta sin ka yala.

NagJ,:ataon nailn a:g noo 'y waliig tao na nakapanood sa pagbulagta mo: at nag matauban, _ una mog nahipo 'y ag putok na ulo, saka oal1!unan bago nakatindig sa gawa ng bilo.

Samantalag gayon, ay natutubigau ag iyog asawa't nakatigin lamag; guni't nag agJ1apis ay masok sa pusa't ik:hv'y tl'ttuluga lJ , bigl§, mog tinabig at nagpakit~ ka ng dati mog tapag.

Iya'g bugag'a mo sana'y magsa sabog ng mga tugayaw kug hindi natukop; .'

','

:3

.J

â&#x20AC;˘

=

:)4

===

guy6 kagJ ulaba't taas ua sabi mog ikaw'y walng takot: ibago sa biglaan, ma-Iakas ag loob, mabinit ag tuhod! ({unl ag asawag kay bait na dati n oo'y iba mandi't sigbagis ng tig1'e, ksya ka't nag ayaw summna sa kanya 't marami i)ag sa bi , - tabas na tinura'g buh ay mo 0 kanya, doo'y mapuputi .

Doon 'daw sa bahay na kayo .mag-usap, sa gayo'gJansaga'y hillCU nararapat; nag dt mo masabi ' ag labat ng iyog ibig ipagbuhat, sa iyog sariJi aqimo'y sa baha;)' si~a mugbabayad , At nagpauna kag tila l:!inababol, walilg Jig6 ' g.lik6d at sulog, nag SJllog sa pagka-malapit s umabahay k ayo nag di man nalaOJ", , at doon, pagsapit, naglilis kag bigJil't parag maglalamon , -Sa pagkaapi mo, upag m.akabawl, halos maghamon ka ng giem17atane: ibig mog mabagon ag puri at hiyag napapaiugaml at di mo rpalakom 11a ikaw pa'y siyag magig taksil wart Binabaligtad ka na hindi sasala k ug kaya ginayon ng iy6g asawa , siJI'y kunwa lamag . l\agselos sa lYOg pules na kasamn., nag may makatwiran sa nalalaman mo't sa kanya'y mikita,

=

35

=

Ugall na iyanng mga lalaki ka.pag llagllg1110 sa pagbababae: ag abag asawa ag hinubuhata't lilog siuasabi sa muntig' makitag . lI1ay kilos n&' hilldi nila namabuti Ga:,'on ma'y daig ka sa pagagatwil'an, wahl kng mal'amig mga katunayan: ag iyog hinala'y sa aga ng pasok, sa gabfg uwian at kontlg balita't !lima ton ni Pules, hinago mo lamag. Samantalag siy:i'y may kuLob nag dati, noon pag panaho'g ikaw'y may paggigge, at ag iyog hipag, eli rno. nalalaman , sa kauya: y nagsabi, . bukod ag mimalas . ~a iyo 't kay PuIesna hindi"mabuti. !I1akaila.'g yugt6g kayo'y magyambaa't ana ki 'y guguh6 sa' iuyo ag bahay; . siya't ikaw'y kapwa hindi man -snmimsim' ng muntlg haprinan at pati ng bata'y l.a68 na sa iyak nag iyog ha,wakan . . Unag-una ka nag dapat pasalamat " sa kasarnbahay mog biyanan at hipag; kug hindi mabuti silag' makisama at kayo'y inawat, . , hindi ko masabi ' . kug may mitira kag gipi'g di nalagas.

Magdamag na di ka saglit ma'g nahilig, :<g kabubayan mo'y siyag infisip; matay ma'g kUl'uiu kug hakit pagayon ag iyog nasapit,

=

36 =

ag naghaharl l'in sa kalooban mo ay apoy n g gali t.

At ag asawa mog di rin l1almtulog madilim-dilim pa'y yao nug l1anaog, ag tuksog hinuha'y nag-udyok sa iyog muli kag manubok at di magMbulag . magdaraan muna doon, sa pagpasok.

Gunl nahiya ka sa iyog. sal'ili 't ag manubok uli'y di mo minaige, nagbanta na lamag na may magyayari at may magyayari ; . ipalit na ng galan pag silag dalaw:l.'y hindi mo mihuli!

At isinumpa mog hindi ka tlltugot hagga'g sa kamay mo'y di siLi mahulog; _sa balat ng lupa' y ' / babah& ng dug6't sila'y mallllull orl , parag mulikmatag pati na l1g lagit ay magka~asapot .

Ila'g araw kayog l1agbatlan路clil\ 't sa 106b ng bahay ay paglaw ag ha),l , ag iyog asawa sa lahiH ng kilos ay balisag lag) , anaki ba'y tila may balak sa isip na pinagyayarl. . GAn6 kaya yaon? Gat sa an6g bagay?

Gkayo bag mag-ina kaya ay ii.ll'an? iag kanyag 路babae ag hindi sasalag pakiki.samahan!.. ihuwag di'g mag'yari at uutagin 1110 sa~libo ma'g bull a} !. ..

Nag isag taghallg na sasa bintan:\ ikaw 'y tinapatal1 ng kng sinog baUI,

37 =

nag-ab&!, ng sul~t at ag may pabig~iy ay pules daw yata, at sa boog igar tinaggap rno nama'g- alap-ap ag diwa.

Nasok ka sa silid at do6n binasa -a g Rulat ng iy6g datig kakilala; g-un)' t isag Bulat na sa k:ilulwa rno 'y biglag burnalisa, pllay laso' g kalatas lIa ~H hiniga mo'y halos purnugto Dar Do6 'y nasasabig iLin nag taghaHg Hg iy6g asawa'y nagugulasise, . sandaHg papasok at sa kanyag _balo'y burnabael nag lagl, elito simisaY9d . fig magba-maghapo'g tuwa't luwalhatL Tinutui'uan kagag rnab\ltig oras na ell mabibigo ag iy6g paglakael, ay makataghalLg 8i1<i')' nasa siliel at narnarnanatag sa datig ugallg ag- pilghirnagasa')i ~uga ng rnansanas, Mailigpit n3 bili'g huwag magpaliban at lusubin mo na sa kinabukasan, sa sulok ng bakoel i-riya'y lllagsasabit ng palatandaan kug elapat kag rnasok at, maaarl nag panhikin ag bahay.

Fag ag tandilg ya6n ay eli mo rJ"kiti1; llUwag kag tutul6y sapagka't wala pa, gunl't pag riamalas, masok ka't sa hagdan ay sumilip muna, kug walasa salas, 8ila'y nasa silid, at sumagasa ka.

...

=

38

=

Sa pamagitau diu llg isag hudyatan ibig na sa' iyo ay kanyag mliJamau kug baga't sflgayon na ag pagdakip mo 'y gawiu h\buka~au , , at siya'y tutulog . kug saka路sakallg lllaiSig kailagau.

Nag mabasa rno na ag laman ng titi k . ikaw'y natigila't malao 'g nag,isip, . nasabi mog, diwa, . ag pules na yao 'y hulog na ug lagit . upag matimawa ag pamllmuhay mog'labis ng ligalig.

Nabuo noon din sa iyog akal-a,g gayon ag paraa 'g lalb gag mabisi" gauap kag pumaya g sa turb ni P ules at llagpabalita na bukas na .bukas ay sasalakayin ag kalaba'g kuta.

Nagdaan ag hal; on , ago gabi'y lumipas. umaga ... taghall... jkay tagal ng orao! ikiw'y nagpaalam na sa kapitbahay sandalig liIipat, bago 'y patuluya'g doon k.a tumugo s~ talaga,g hanap . .

Yao'g nasasabit na palataudaan _ nalalayo ka pa'y agad namataall: jag dalawag lilo , ay narorOOll ga't nagkakamabalan!. .. jDiyos at dimonyo sa oras na yao'y halos mog tawagau!

"Ag nagu'nita mo'y sakallg abutin ay ano ag iyo kayag aasalin: . c',di kaya lu waball ag dalawag sukab at. iktiw'y Ulnugin ? ..

= 3D datapwa't jlabanan!. .. jlabanan ka nila? .. tila aywan ga rill .

Alagan na yatag ag ninanakawa'y siy::\: pag umlirog sa nagagn!makaw; â&#x20AC;˘ gayon ma'y bigla kag napakb sa tayo't kagyat natigilan: . ag iyog Ian seta ay .di mo nadala at nakalimutan. jB~nasam,\g lakad! ell mo akalai'g mabwisit sa iyog noo 'y lalakarin : â&#x20AC;˘ kug ikaw 'y muwi pa , maraltil pagbalik, wala nag abutin; kaya bahala nn ago bisig sa bisig at gi pin sa gi pin.

G

At tumuloy ka gag pikitmata balos, nilip sa l111gdana't sa silid ay nasok.. . â&#x20AC;˘ . . dapwa jay, babae! job, paniwalai'g babaig tagalog! gayou ka magsabi kug ano ag doon ay lyog inabot.

Wala kahn lamok, ni damit ma'g s.ubt na..pagk:ikilanla'g doo ll ga ag p ugacl ng magkaagul og pakay mog buntuban ng poot na hawak; ",rala ni aninv, ni bakas, ni amoy rig talagag hanap .

Sa kabiglaanan, ago alab ng galit ay parag nabnsan ng sagbalsag tubi g: nagbipagalisag . ag balabibo mo 't nagdilim ag isip , '. sa noo mo't palad ay may nagsigitig malamig na pawi s.

Sa guniguni mo 'y parag .nan-asiwas ag isag anino ng saliwag pala\l:

-w

=

Gel; kaya magyarig lI,g flsa wa 1110 riu ag siyag sUlllulat nag ikaw 'y mahuli \la ~ahay na iya.'g parag isag bitag?

I

Laiog nag-ibayo ag da],i mog takot at lalog lumalii ag' pagigilabot:at nag umanyo nag . babalik sa hagda't ibiw'y l11ananaog, ay binulaga ka llg i8ag lalakig tUll}ago sa sulok. " jOh, waliig hiya ka! "-bigla IlJog naSRbi Ea kim'lgnlata' g kilalag lalaki; kasabay ag ibag at, ila'g sandalig bibig 111 0'y napipe, kasun6d ag tulak na panaggalag mo sa pagkababae. " jDinaya ruo ak6! " -ag iy6 pag tagis. " jag bagay na it6'y baki t mo iuisip? ... . "jdi ko akaHli 'g " ak6 'y ipain lUO sa lalog paganib ... f" datapwa't walil rin 11 i isag sahta si Pul es na ganid.

Lakas na ni Bisig ag nakapa.gyari, nalugmok sa :sahig ag hina' lli Puri: nagana,p pag min san yaCf' g' kasabiba'g "lalaki 'y lalaki" . . mull: pag nagtibay :rao'g' kawikaa'g "babai'y babae" ...... c,Nahan ag taras 1110 at datiha'g tapag kng llaninigil ka ng mga pautag? â&#x20AC;˘ ",nasaan ag dila,g k ng nasa paggiggi'y mati gas na igay? ",nasan ya6' g wikag Ha flsawa:g lilo'y lanseta ag bagay?

=

41 =

.

Parag magigisdag pl\mandaw ng pukot sa takaw s a \juli 'y pasisid na nasok; gunl't ag nagyari'y , ik:hv sa lambat mp ag unag nabalot, ikaw na bubuli'y siyag buug'-bu6g nasalok ng tanod.

Is{tg magagaso ag iyc\g katulad, nag-umag ng batig sa gitna ng gubat, sa hinabul-babol, pi nahi-pahiya at kapapabagad sa usa at baboy, . walag malay-malay, nabatig ka't sukat.

Sa pagrgisda maR at sa pagagaso, o sa,palakaya ng tao sa tao, , hilJdi nababagay iya'g pamamandaw nag sisid ag ulo,. r pagka gn kug minsa'y agokatawan mo rin ag nakakapa mo.

Ag jJagkabigla mo'y huwag nag-sabihin at ag kabinaa'y buwag katwiranin: . ag katotobana:y may pagkikilala na pipig paggiliw, - at walag puhuna'g Jaglg nauutag nag di pagtubUin . . Kapagka ag niiio'y nagsilbi sa ni f!a, sa nifia ag 'niiio 'lI tandag may pag-asa; di ko sasayagi'g isubb sa iy6 ag isa kog dama, kug wala, marahll, na lansi,q ni}inam ak6g nakikita.

Sa paliligo ma'y dati nag ugan iya'g' pag maginaw ay magpataghali, at bago lumusog nagbabasa muna nag pakuri kurl,

â&#x20AC;˘

=

42

=

at eli umaahon . babag eli ang ginaw muna'y Elapapawl..

Iy~'g nasapit mo 'y hu wag pagsisih an , si P ules ay eli rno elapat kagali tan; saelyag ag pagsupil sa mga gaya mo'y satusuhun lamag, at alalahani' g ikaw'y maluwat nag sa kanya'y may uti1.0; . c'.Di ba't panah6n pa ng. iy6g paggigge ;na may kagalit kag babae ng hepe, nag m'apagakl'tan ag pul es l1a iya.' g, pag kanyag nahllli .ag iy6g kalaban, . . siy<l.'y umasa nat labat magyayal'i ?

Allopa't ag tunay, n06n pa ma.'g Ulla , sa pules na iytL.y may pahalat:1 kf,: kllg ikaw'y babaig tala gag matapat sa iy6g asawa, ay eli magyayarig . sa baralla lamag ikaw'y mag-aka na.

Ag isag lalaki, had man ng gallid , naki ki ramdam diu sa inyog pag-ibig: kapag nakikitag ag pag-ayaw niuyo ay paekis-ekis, ay hineli sasalag naghibiutay kay6 ng kontl pag pili t.

Gay6n man aY ,ak6'y di kagi-ka g;ino, !I.g katotohauan ag mawiwikIJ. ko: sa gay6'g nagyari'y nabalis:l. ka' rin nag di mamagkano, at- midilidili ag kay laking salag bagog nagawa mo.

At sa \)Uhlll路buh61 na bugso ng lunas nahihimut6k ka't naluluhi\ halos:

-

4c3

hindI mo maisip' kug papano kayag makapapahaog nag walag pag-anib s~kalig sa inyO- ay may. nanlin ub ok. , Sa gunigunl mo'y parag bumaJatay ag bac1ha ng hiya at ng katakuta'g baka kapagdakag , ' sa Jagay mog· yao 'y pumanhik na lamag ag iyog. asawa • at kayo ng pules ag taglg. abutan, Sa buhok mog gusot at lukot na baro, Sit pugay ng matag tila naghUab.o, at, p~rag lcometa{j sa si·Jaw sa araw'y bu6g naglaJ aho, . c;ay si".no,kaya oa ag maniniwalag kayo'y nagbibil'o?

Sa . muntig kaluskos lla mauJilligan a] nagJalamig ka at natlltubi-gan: Ba p-agkalupagl sa mal'u1llig sahig llilldig kag biglaan, c1aga't maaarl.. ay tumalon ka na sa isag c1l1gawan.

Datap wa't si Pules ay ayaw puinayag na iwan na siya't ikaw ay lumakad, ag talagag I!asa: y , huwag kag umuwi't doon na m!i,lagak , _ at siyag bahaJag . umamponsa iyo 't magtampok sa palad.

Pinagpariggan ka 'ng lagit at lupa , para tag dalaga at siyil'y binata; ikaw naman warry natllksu·tuk.sO rin sa paniniwalii, . di lamag maadg asawa mo't anak ay limutill kapwa,

=

44 =

Mapa maya-maya'y dl ka na' mapigil, pag llag-llmat-umat, ag dulo'y hapunin; gunl't minarapat WI si Pules muna'y siyag paunahin , nag magmalas malas , at kllg wahlg tao 'y saka ka tawagin Nakapallaog ka nag paJigas-ligas, ht nlad mo'y usang lumab'as s'a gubat; wara ka ni payog at. oi tumutuntog habag lumalakad, . bawa't masalubog tila ba sa iyo ay nagsisihi .. .lat.

Nag dumatig ka na sa sarilig bahay ag diuatuan mo ri'y kug anog iniwan: . tulog pa ag bata, wahl ag hipag mo at nft_sa sugalan , at uakahiyaya yao'g biyanan mo sa tapat ng duyan , .

Noon 1110 nakul'o na iisag oras ag ipinagtagal sa iyog nilakad: ' isa sa路g-oras Jamag ay l1apariwara ag boo mog palad! ik!ly gaa: g mahapay ag J)Uri ng isag babaig mataras!

Tkaw'y ila'g tao'g niligaw-ligawan . ng iyog asawa bago nag-Thigan, at taon din yata bago nagkabuga ag inyog sintahan ; datapwa:t..nasira .ag lahat-Iahat na sa sag-oras lamag.

Ibag路iba ka na sa Url1110g dati, wala ka nag lims gayo'g masasabi: "ag bago mog lihim ay dt man mabunyag sf!, kapwa babae,

,

\

=

40 -

ikliw na marahil ag mahihiya rin ~ a iyog sariIi .

Sa iyog panimdim lahat na'y sum <lgl.: higanti at takot, dtisa't' dalamhatl , balisa't Iigalig , kahihiya't pula, siphayb't aglahl ; sarap ng pag-ibig, aliw ng pag路asa, tuwact lu wal h at~ .

Mamayag masabi'g "sukat n asa rnilisan ", mamayag sabihi'g "huwag namli't sayag" ; minsa'g ikagalit ag pagkahulog mo sa kapaga hasan , . at millsa'g maisip na nagkagayon na'y di dapat Ul'llgau .

"Hindi ako lamag sa balat ng Inpil Hag nagkaganito, animo't,llasira; "yayamag marami "ag nagsabi-sabig makakatig dila'y , ",di pa llagyayari, "tototohanin ko gayon .ag hinala. " "At kasakc1alan ~ma ' g ag aki'g aSa\\-<l "sa bagay:-na ito 'y mak:illnaw ~ pa, "hindi masisisi "ag pagkiisunod ko 't siya ag nanna, ."at kapag nagyarig "biBUgbog pa ako .. . saki\. na magkita . ." jSaka na magki,taL .. at ikaw pa war] sa lagay n a iyan -ag ibig magharL ikaw na naghngos sa sinumpMn mog mahigpit na tall , siyag mananakot ' na ni 8isil1in ma'y hindi maaarl...

Sa inyo man pala'y bagay ii 'g sabihin ag: "ba.bui g tarig, buwal may tayo ril1 " ;

= 46 = parag bagk1ig Pasig . ua pag sa mababaw ay labis ng tulin .' at hindi magamit pagka't sumasadsad kug nasa malalim.

Tila ka bayanig babag nfLsugata'y lalbg' nag-ibayo ag lalnis at tapag, kap;;tra,g-kapara .

11g napagtata16g isag ma nunugal, kug kayian wala na'y saka pumtipusta ng pagmalakasan.

Gayou titignall ko at pallop.oorill fi g sa asawa mo'y iyog aasalin , g'ayon ko makita kug ikaw'y malinis magtagb ng lihim, gayon ko mabasa sa mga kilos 1110 ag sukat sapitin .

N06'g hapo'g ya6n, nag muwi sa bahay ag iyog asawa'y lub6g na ag al'aw: paris din ng dati . . l1 a kumibu-dill't tila uaglliuilay, . iuip na parati - . .at manog sa bata'y humalik man .lamag.

Ikaw nama: g iya'y tila rin uaawa't sa mga mata mo'y nagilid ago luh1t: napagdilic1ili ag kabulli-an_a n ng iyoghinala, at tul6y nasisi ag sarili mo ri 'g siyag may hiwaga.

Gl!1Ill't kailagall ag ikaw'y maglihim at bawa't makita'ywalig-bahalain; at llag rnaiwasa'g ag mga kilos rno ay magig pllnahin, fJ-g inyog ha punan ay kunwag nilabas at ikaw'y naghain.

=

47 =

K llmlllag-humigit ay ganyan nag lagi ag ~a araw-araw'y inyog inllgali: tumamis-umasim, ouman!p tumabag, magmahalan-dill, matay ma' g pillti' g ma baliksa rati')' hindi na maar\. _Yao'g sinumpaan sa pag-aasawa na pagpipisanin ag kapwa pag-asa , natul'ad sa u tag Da guhit sa tubig at eli nl). mabasa, nag!.ยง: aso lamag 113 nak-yat sa lagit, sa hagi'y sumama.

Kag-unti-unti nag iy:i'g inyog bahay CI .\- .uitgig parusa, sa inyo ri'g bubay: ikaw ay wala nag hinarap kug hindi ago magapitbahay, ag iyog asawa'y nagknbago-bago IJ,::ma'g haIJapb ubay.

Kl1g minsa'y sagbuwan siyag mapapasok, Illinsa'y ila'g Jig-gog kumai't matulog, datapwa't ag tagig Jlindi n'aglulubag sa inyo'y ag sf'lu.~, kug kaya paJaglg nagig buhay ninyo'y subuka't manubok .

Ag' kataka-taka'y wadg lumala pa ag panaria<;iyยง. mo sa pagkaselosa, sa mumuntig bagay may kuskusbalugos ka nag.nakukuha't nagigig katwiran, 8 11. pagtatampo mo at pag-alis muua.

Lalb na at siya'y hiricF pumapasok , siya , parati nag ikaw'y mukhag surot kug baga't batul"L sa pagbibi-his mo at sa pagpanaog

â&#x20AC;˘

= 48 =

,

gawi mog sabihi'g: "magl1gutom tayo pag walag kikilos", Sa ganya'g sagot mog kugdi tagil 'y iwl1" ag iyog asawa'y Ilagkl't)mlay-suldt, . kahl't hindi oras ay napfpilita'g tuguhin ag lupa at humanap-hanap ng mapapasukan kahn paaliHl. .

Sa mga lansagan ay magha magiJapo 'g f paroo't paritog anaki'y palaboy: kapag pintakasi -at araw ng li ggo'y pirrnig nasa ~abog, habag sa paggiggi'y pamuli na nama'g ikaw'y nagugum o:l.

.

Bagamun si Pules sa iyo 'y nagsabig muli ka sa bahay n ~ magpapaggigge, di mo inayunan at magdayuhan na ag lalog¡ mabuti , pagka't kug sa babay sa inyog dalawa'y walag magyayari .

Kayo, jsabihin pa!... katulad ng bath,g pag ligfd sa ama sa lara'y pasasa ... talagag ugali ng daga'y mag-aliw pag ,vala ag pusa ...

I at saall babawl. ag tinallg tatyaw kugdi sapaggaUt. .. ¡ .

Nakahahanga ri'g ag lahat ng datig mga kagalit mo Ila kapwa babae, ay nakasund6 na pat! naman niyo'g babae ng hepe. , na gayon ay tila basa na ag papel at n:ibabakante.

At si Pules namil'y di ko akalain na magig .popnl&;' salin man bumalig:

=

49

=

sa bawa: t sugalan ay pagalan ni"ya ag laglg s'a mbitin, at ildw na lamag sa madlag kasama ag nagig tuksuhin, Kaya't samantalag lihim pa sa bahay ag iny@g misteryo'y gamaw na sa bayau: , ~,aka kumalat nag iba sa ratig haka-haka lamag, gay6'y maliwanag ap; nakikita nag ruga katunay!J,n Salm ikaw naman~gay6n kug kumilos may kagaslawan na't wadg walag takot; . . . tagl sa kug minsan ag nagkukusa na ay ikaw rin halos sa 'mga tuksuha'g si Pules ay iy6g hawak na sa batok, Ibig mog sabihi'g ilJinma'g paggiggig sillllsugahin mo ay wala nag huli: galak kag matJ;lra'g , gay6'y may papel nag malapad sa r~ti ' t kahn pules lamag ag kaigiban mo'y para na ri'g hepe, Naiin6 'ka' rin ng mga kasamag pag tap6s ag buwa'y lagl kag makwarta, parag di sisante at naggagalugad ag iy6g asawa, â&#x20AC;˘ .. . buk6d sa di datig . sa gala'g salapi'y Ipapagpalalo ka, _

.

"

Dr tihim sa lahat ua hindi gaano ag sa buwau'-buwa'y. kay Pules na sueldiJ, "saan ka nunuha :Qg ipinatatalog' sampu-sampug piso'y ag iy6g asawa'y ' , islig dehadistag duwag sa pana1o?

4

-

/

---

=

50

=

Mahahabag dilil. ag nakaapuhap ng; bioabaluga't mina mo ng pitak: sa ila: g sugalan ag papel ni Pules ay labis ng lapad, .dito araw路araw sa papel na it6 siya pumipllas. .

.

Si Pules ag siyag nagig kabisilya sa pagpapasuhol ng mga kasama: kayj 't nagdarriihan ag monte, silolag, hueteg at tupada, anopa't sa bayan ag harl'y tambiolo, man6k at baraha.

Pati mga insik na gum6n sa apyan at mga babaig may masamag buhay, ay sinamantala at gioawa nilag Iupag pabuwisan: jwalag makapara, lalo ag pules mo kug sa katakawan!

c

Buk6d ag kanila, buk6d ag sa hepe, 'sila'y para-parag nagamamayani: 'ag lalbg uhugi'g pules ay mayro6 'g kuarta pa't babae, saka bihira rin . ag babaig walag isag papaggigge.

Paanog ag pules aydi matututog magbiling tugkol sa suhoing bisyo, ay sa, karaniwa' g inyo nag "talastas na munti ag sueldo; sa mga sugalan . ,. kug kay6'y umupo ay parag may bagko.

Anopa't ag buhay ninyo'y sumusulog at may kani-kanya kay6g pagkagumon: ikaw'y sa paggigge, ag iy6g asawa ay sa pagsasabog,

,

=

51

=

~

sa pagbaba;bae Daman ag pules mo at sa mga suhol.

Ag panah6n nama'y hindi tumitigil sa kanyag mitaggap na mga gawain: , gaya lJalimbawa, ng kanyag itauyag ag alin ma'g lihim, ag mga sariwa'y mabulok, bumahb't ibigli3' sa hagin.

Sadyag ag bagoog pag bulok ,nag tunay, gano man ag talob, umaaligasaw: Hog' ma'g sipunin 6 kahl't sikmurag sanay na't matapag, ay nasisigasig, umaaIibadbad' at nababahlian.

Hilldi araw-araw'y maganda ag lagit, madalas din nama:g maitim at pagit, katulad ng buhay na minsa'g sumaya at minsa'g sumugit, '_at ng kapala-ra'g . gayotlay may tuwa at mamya'y may hapis. . , Hindi naguugat ag mga ginhawag hinanap sa tubig at biglag nakuha; nakapagsasawag madali ag isag piHt na ligaya; Pl1g ag binhry mura, kabl't-tumubO ma'y tulyapis ag buga.

Si Pules ali; siyag pagkapalibhas(t'y masagwa sa lahat sa pagpapasasa, ,walag may sugala'g ' sa pagkalimatik niya'y di nasuya, -_ . hagga'g napilita'g siya'y ikanulo at ipaganyaya. / Rug -kaya at siya ag unag llahulog at siya rin nama'~ unag nag.tilaok;

I

52

=

nag ag mga punb [1Y magatawan nag maghigpit ng subok sa nagatatagbg mga pasugalan sa maramig sulok.

Nagdamay nag siya'y pakapigipitin, hagga'g naalisa'g. pawa ng tdgk)]lin: ilumubOg ag al'aw nag taghall.g tapat sa pules mog giliw! inaubos ag yabag, nawalan ng bagwis, nagig basag sisiw!

Ag kabahuan mog naggalig sa bayan gay6'y masikip na sa in yo ma'g bahay: sa sidhi ng baM ag'iy6g asawa ay inis nag tunay: ag nakahihipb'y siya na't di iba sa kanya ri'g sugay .

Walag lumalampas na munti mog kilos, walag pagdugaw ka't saglit na panaog, waHL ri'g pagtawa, pag-awit sa bata, paglabas, pagpasok ... na di pagbalisa sa iy6g ::tsawag busabus ng selos. " Salag may masagid na isag anino sa tabi ng bahay at ibig masino; . biglag mananaog nag anaki'y hibag at sira ag ulo, at susubuk-subok na ag aoyo 'y bandag pumatay ng tao. "iUmutag ng bubay!"-it6 sa sal'ili ag lagi na lamag niyag nasasabi"kapag nahabapay "ag daglil ng isag talagag lalaki, "dugug-dugo lamag ng ilagagbabapayagpagbago'g puri"_

53 Gunl't sa lalaki, animo'y bihira 2.g nakatutupad sa paganya'g bala; sa iy6g asawag . mapagpaumanhi't tul6g Il!J, mantika, ikaw'y asag'-asag hindi makakamay ag banta ng dila; Oo't m\.kita mog kug siya.'y ma,galit pinatatanaw ka nag pikit sa lagit, gunl't diyan lamag, . wika mo, hg kaya at di na lalabis ... idi mo nalalama'g nakapapaso rin ag lamig ng tubig!

Rug may galit siyag iy6g nakikita minsa'g tiki sin mog daanin sa tawa; kug minsan ag bata ay ginagamit pag kalasag路sandata sa yamba at bala ng nilalaro mog galit ng 'asawa. / Ag lalbgpihika'g damdamjn ng puso ng isag lalaki'y iy6g binibiJ:o: kut6b ma'y waja kag itug kaya ag bata'y di ibig mahlpo, ay pinagdurusa ng-subyag. sa dibdib na nagatitimo .

Sa panakaw-nakaw na tigi'g matu lis, sa maminsan-minsa'g manigas na titig, sa tila pagmaga sa mukM ng saggol, . kug iy6g ilapit, . . sukat nag mabasa -. ag kanyag daIahi'g ma):ligat sa isip.

Sa budhig sarili, matay ma'g magmalas, ag mukha ng bata.'y di sa kanya tabas, at kahl't hawlin " ag mga kulaba llg ~alig hinagap,

\

54 =

nagugunita ri 'g . siya'y ama lamag ng b ata sa tawa 6 .

At kug sa tiyan mo ag mata'y ipako, tumatar6k mandin ng hiwasa't bulb; kug warl'y suk~tin " . ag bundukbullduka'g bgog tUIlllltubo .. _ "jya6'y hindi akin!"... ., ag hibik na pa6s at tutol ng .pusb.

Rug karriatayan na ng i'sag lalaki ag magkaasawa ng lilog babafl, la1bg kamatayan naman ag mag-aDak ng hindi sari1i: jkaoao't !ibigan .

• fig da1awag iyan ng palad at" pu ri!

L~laki pa nama'g kay ganda_ng hugi s a t sinugalig na ag saggol mog lagit; matimyas na bug-a ng inyog datiha'g ,wagas na pag'ibig . jsayag na pag-asag nal'amay at sukat sa sin tag marugis!

Anopa't wala na sa il1yog tahan·a'g natitirag lug6d at aliw ng buhay: . inip, gitgi t, galit ay magha-magbapon nioyog kaulayaw; sak1ap, lason, bapis ag magda-magdamag na tinutulugan .

Sa inyog timpian, kug· baga sa lubid , may n alalabi mao ay gagasinulid ; ~ kug-san,a sa gubat, ' naghihintay lamag ng kamuntig titis na ipag aalab ng a1ab na sukdo1 sa taas ng lagit_ Sa ginay\'1ll-gay6'y dumatig ag araw na kay6'y hiodi na makapagtiisan,

•

n

= 55di ko maalala kug an6g kilos rno ya6'g nasubukan , I .na halos hina! ka, nag ikaw'y sakalin, tinirhan ng bubay.

Ag kabuhayan mo'y ipagpasalamat na mull sa iy6g biyanan at hipag, at kug iya'g baHL ay hindi naagaw nila't naiilag, marahilnasira .

- na .kay6g mag-ina sa sandalig oras.

A ... naalala ko: tila ag nagyari'y gabig naggalig ka sa pagpapaggigge, â&#x20AC;˘ . ag iy6g asawa'y di- rno na naratnan at ag bili 'g sabi, marahil' um-aga ag kanya nag-tlwi't dadayo ng monte.

Siy:l.'y talaga gag buk6d pa sa sabog .sa sugal 'na monte'y bagog durmi runog; nag makabapunan ay pinatulog mo ag bata sa kalog, bago sa higaa'y . . iy6g inilapag nag boog hinahon.

Nag mabitiwan mo, sa bagko'y nupo ka, habag nahihimbig ag mga kasama; di ka makatulog at illaaliban rig mga balisa; ba.go ni!kalimot , sa pagkakaupo'y 'ila'g oras muna . .

Datapwa't bigla hg naalimpugatan nag may mag¡aanas sa pal3.rilJdigan, at ag nakabiti'g paa mo'y SilllillN lla minsa't marahan, na nagig paggisig sa pagkaidlip mo, nag lubUs-hlbuSllll ..

,-

56 = Napagkikilalag ikaw'y di na bago ' sa hudyata'g gayon ng magkaagulo: maraha'g-maraha'g ikaw ay tU01ayo't ag hagda'y tinugo, saka ag datiha' g . ubo ; dahak, tikhim ... noo'y ginawa 010.

May isag anin9g maggalig sa silog lumapit sa iyog ayos padaluhog, ag kulag na lamagsa kasabikan mo ikaw'ysumalubog, dapwa't sa hagdana'y in3:ntay' na siya't handa sa pagkalog . _ Saka tinawag pag malambig; marahan, si Pules mog dati sa kanyag palayaw ... sa dinig mo'y wart" ikaw'y tinugon pa ng: "oy .. . aki 'g路 ... buhay ... " I , iag-t uwa mo .... gunl, kug minsan ag tuwa'y kisapmata lamag. , A

Sampal, tadyak, sakal... ag biglag sumayad sa katauhan mog O1anog na)milag; , parag malikmatag ag iyog asawa'y nftillukhaa't sukat, ag iyog akala'y hinukuman ~a ,)la sa hindi pa oras.

Ag naitili mo'y isag inaku! l aillag ~ at nag sisigaw pa, ikaw'y binalaan: sa tigin mo'y tila " may patafim siyag sa kamay ay tagan, kug kaya lalb kag nagp~gl as, nagtakbo sa loob ng bahay Sabihin pa baga ag pagkakagulat ng nagatt'ttulog sa inyog bagabag, isip nila'y sunog kaya't 'napabagon nag pt'tpugas路pugas,

57 habag pumapasok ag iy6g asawa a~ kay6'y paghagad .

Ag sumaisip mo'y hawakan ag bata, at gawin sa kanyag kalasag at Kuta, kug ya6'y makita, animo, marahil siya'y maaawa, lalo't may. kasamag buHl sa m!l-t~ mog pagsamo at luM. Ratulad ng tor'ofj, kug nakikilaban, p06t makakita J;lg kulay ~undiman, ag iy6g asawa, nag iya'g anak mo'y makitag hawakan, \. nagpantig ag tayga at lalog ag puso'y parag sinilillan.

Ikaw at amik mo sana'y sisibarin kugdi may hipag kag biglag nakapigil, sa inyog pag路itan kagyat naglumuh6d at napadalagin: " ikaka, alag路alag "sa hawak na saggol, siya'y patawarin!"

Ag iy6g biyana'g kay bait na tao'y gawi mog sagutin nag pabar;wnbaclo, tignan mo at halos halikan ag anak S3, kamay, sa ulo ... at luluhug路luhog na ag ap6 niya'y baka kug mapano.

Rug sa bagay di pa nila nalalaDian ag bagog nagy~ri at kadahilanan; ag iy6g asawa'y siyag laman nila at hawa ka lamag, kaya dapat sanag kug sila'y masamJi, ikaw'y binayaan.

Ag hipag mo'y siyag umagaw sa bath at ag biyanan mo ay sa sundag yata: ,

-

58

,-

ikaw'y nakaiwas sa poot ua yao'g bulkan nag mistula, 'talagag salamat .' . sa pag-awat nila't mga pagpayapa_ Nag sandalig yaon ay tupig-tupi: kll, manog gaputok man ikaw'y nakakaya; kug paris ng dati, marahil sa laban kayo'y inumaga: ., wahl. gag bayanig . . hindi: naduduwag pag dakip sa sala, .

Sa awatan ninyo nalubhag umigay at iyak ng saggol ria gayon na lam-ag, / bagaman tahimik ag gabi'y'marami kayog nabulahaw, at may nagsilapit sa inyo at kayo ay pinaglpayuhan, Pinagpayuhan kag wala naglllarapat kugdi: maghiwalay at ikaw'y lumakad, -sa datig magulag ay dOOll na kayog mag-ina lumipat, pagka't balag araw -kayog mag-asawa ay mapapahamak.

At ikaw'y lIl,adali nama'g huminuhod , ag mga damit mo noon di'y binalot; nag madalig araw na_may tinall nag' uagsisitilaok, sa inyog hagdana'y kasalukuyan ka nama: g nan~naog .Tumigil ka mUlla sa kalapitbahay , ag umaga'y doon inantabayanau; biyanan mo't hipag ay sumunod kapwa't tigas 路na iyakan, . nag ayaw kag mayag na kahl.'t ag bata sa kanila'y iwau, ,

, =

59-

Daga't alam mo nag ag bata ma'y dahil ng sa asawa mog matihdig damdamin , kug hindi ga lamag, disi'y iniwan na sa gayo'g pagpigil, at nag matuluya'g pat! naman ikaw'y kanilag pigilin.

Ag katotohanan , ikaw'y urug-sulog nag nasa lupa na't may baluta'g sunog; noon mo nanilay naikaw'y uuwig parag isag tapon, at wala munti man ag iyog asawag ayos na humabol. , Dapwa' t bigl1l.g-biglag ikaw 'y inalihan ng dati mog taras at kapalaluan , sa iyog sari Ii' y boognAwika mog: "ako'y mabUbuhay ~ ' lla:go lalbg mabuti "kug wal1\g asaw~g pakikisamahan" .

Ag ul!lwiarrmo, bagaman malayb, ay magulag rno ri't karugo ng pusb; .--doon ay wala nag asawag sa iyo ay magpapasukb, at papayapa ka sa datiha'g buhay na di masiphayb.

At tugkol kay Pules, matay mog isipin ag kapuriMn ,Ill0Ksa kanya dumnsig, sa iyog sat'ili ay ikaw man naman ay naaadw1l.路 i'in, kug kayli''t nagsisi - at isinurnpa. nag siya'y lilimutin.

Kasakdalan nama'g ag iyog asawa 'y . humabol sa iyo at kayo'y magkita, taas di'g sumpa mog ag patayin ka mau ay di na sasama: ,

60 anopa't ag tugo ng lakad rna gayon ay sa pagsasanta.

Minarapat rna nag' yumao nag lihim at sa malayb na kayo liwanagin: animo' y sakallg kug kayog mag路ina'y kanilag habulin, ay di na maarl.g mabalitaan pa at 'kayo'y abutin.

Nilisan mag lahat at pinagtikaha'g di na muli路mulig pagkakasalahan: ag hindi rna yftta lamag isinumpa na kalilimuta'y ag barahag luma ~ . na napasama rin sa iyog balutan.

LubOg na 'ti ba1-ko,

ht~wag

lag ti kuako,

ito ag marahil ay wika路wika IllO: kinakailaga' g magdala ng gamot sa sarna ng ulo, mabisag libagan ng mga babaig may asawa'y balo. jMay asawag balo! <',diyatil:t ligaya , . ag ikaw'y rriawalay sa iyog asawa? jakala rna yata kug sa datig bahay ay mapauwi na, ikaw'y titoimawa at mulig titikim ng pagkadalaga! jDalagag may ariak! <',saao. rna kukunin ag sa mga bata ay ipakakain, di naman mayaman ag ama mo't ali gayo'g tutuguhin, na sa habag araw . ay makatatagal na kayo'y kayahin?路 Rug sa pagkabugbog n'g iyog asawa ay hindi maluoy: ag bugo mag bug-a

61

=

ila 'g buwan lamag at mtlo na kayo ma hindi sasala, <', sinog aasaha'g . dlirumog sa iyog kaparis nag una? . K ug buhay pa sana ag irra ¡mog tunay, mag-ilan ma'g anak ay di kailaganj -kahl.'t anog buti'y . iba na ag ina kay sa ali lamag, laIn na't ag ali ay katulad IDO ri'g lala-lalakihan.

Gayon ma'y tu16y rin ag i"yog.paglakad, bahala na roo 'g ikaw ay Plaghanap; kapag may bal'aha!t . may makakatalog maluwag sa pilak, ay nagagakb kag ag bigas at lilam para rno nag hawitk.

Madali't salita ay pawag nagyari ag mga balak mo't kutob sa sarili:. iilan pag ara w'y . nagkaparinigan ria kayog mag-ali, pagka't siya'y ayaw at iriis na inis sa gala'g paggigge.

Habag hinaharap ag bago mog buhay sa niiipatan mog ibag lalawigan, â&#x20AC;˘ tana'g nagyayari sa iyog asawa'y di mo nalalaman ._. joh, sawig lalakig saan Irian patugo ay tinatawallan1¡ Saplil pa naggabi pa iyog lisanill _______ paratig agul(,)'y tila hinahagill , . paroo 't par-i tog nalilimutan na pat! ng pagkaill, sadyag malbloko pag sa ga~o'g buhay ay di matitigiL

-

62

=

Anak i'y sasak ya'g pagda tlg sa laot naIab an 'sa hagi' t nawa hin rrg gaod: . saan ma'g opisyo, _ kahl' t na yayai n, ay ayaw puma sok, at waHl oag tuto at pasam pid-s ampi d pati sa pagtulog.

Ag lahat na ito'y di mo mala lama n kugd i sa ama ri:lOg sa kany a'y duma law, pagka palib hasa siya'y amag hindi masa mag magu lag, kaya 't nag-usisa ng dahil ng iyog pag路u m sa bahay .

Ag kany ag balai 'y tigas na panag is nag isinas aysay ag inyog sinap it, gayon ma'y nagbi li'g yama g duma an na ag bugso ng gal,it ay ikaw'y himu ki'g magbaHk ~a ro6't mulig tuma himik .

At ag kany ag apo'y pakai igata n sa pagp apaba ya ng kany ag manu gag; - gay6n din, sinab i ag sa kany ag anak na nagig ig buha y, mula ng magy arig . kay6g mag-asawa ay magk alayu an: Nuw! ag ama mog ag tagla y sa isip ay palig uan ka ng sisi at galit; kany ag naala ma'g ag kasal anan mo'y pagka pagit -pagi t, isag kasal ana'g . pat{ na sa kl;tnya ay na)l:arurugis .

Datap wa't nag ikaw ay pagsi yasat in pat! kany ag ulo'y ibig mog bilugin: ag iy6g asawa, -anim o'y maba gsik at panib ughu in,

=

I

63-

na salag maHtag ikaw'y may ka\lsap, agad baba:bagin.

Nag'kany~g sabihi'g isasauli ka, tahas kag sumag6t na hipdi sasama, at kug pipiliti'y minamasarap mog patayin ka muna, bago marapatin ag ikaw'y ibalik sa gay6'g asawa . .

Ag ama ino naman ay nakapag-isip na di ga mabuti ag siya'y magpilit, kug ikaw-flakall.'y mabalik sa rati, di rin tatahimik, pagka't maaartg sa pules na ya6'y ~lUli kag mahilig.

Iya'g nahirati sa isag pagkain, . na da4i1 may sakit ay hindi pakanin, sa bawal na bagay ..hagga'g di mabuti'y huwag palapitin, at baka tumakaw nag higit sa rati'y magig patawil'in.

Magmula na no6'y di ko na masabi kug an6-an6 pa ag mga nagyari; liban sa balitag sa bagog buhay mo'y lubhii k:rg nawili, at ni sa akala'y di mo na ibig pag mabalik sa ratio Ag nakasasama'y di baraha lamij,g ag mga bago mog kinawiwilihan, uman6'y dumami ag kalaguyo mo't mga kaibigan at ikaw'y paratig kug di sa paggigge ay nasa pasY!L1an.

Pag mga binata ag iy6g kasama'y makurukut6k kag tila dumalaga;

\

64

==

kug ikaw'y kumilos parag wahlg anak at walag asawa, at pati na halos ' ng tao sa lcubo'y di mo al_~ala . .Si Pules sa iy6 'y madalas sumulat at ikaw dikon6'y lao'g pinaghanap, ag laglg balita sa kuarta'y toto6 siyag sumasayad, kaya 'sa akalag , pagdalaw sa iy6 'y di malakad路lakad.

Panata mo nama'g kug t6totohani'g sa ganya'g kalayo ik:iw.pa'y dayuhin, sadyag ,magtatago't hindig-hindi mo na ibig kll;usapin, at sa iy6g puso'y waJ ag路walag ka nag munti ma'g paggiliw.

Sa pagayun-gay6'y dumatig ag araw ng pag-iibis mo bg dala路dalahan; kug anog hiwaga, ikaw'y naghumirap halos nag ligguha't bala na'y nagwikag diyan mabubuwis ag buhay mog tagan.

Labat na sa iy6'y nagditdalamhatl, lalo na nag ikaw'y humigi ng pare; sa isag kalatas , ng ama mog ikaw ay mag-abutdill, biyanan mo't hipag ag sa gay6'g layo'y agara'g sumagL Nag sila'y Ch:lmatig luwal na ag bata. at kay6g mag-ina) patawirin kapwa; joh, kahapis-hapis napagbabatlan ng matag maluha, lalo nag ititig ag mata,mog tila may inuusisa.!. .. '

-

65-

.

"

"Nasaan p6 siya?禄' it6 ag ilalinig ,' ng iy6g biyana'g ibig mog 'sabjhin; siya'y kamunti nag . . no6'y napahiyaw kug hindi napigil, at pinayapa ka pg ibag kaharaI? sa gay6'g damdamin, lkaw~t

.

,

saggol mo'y napagyaman-yaman lJag kay6g mag-ina'y maiagaw-buhay, ikaw'y na;iahimik, ag bata;'y natul6g, napipe ag bahay, , " . ag mauulinig . . ' sa kabi-kabila:y sukat sa, anasan, Mula pa kagina ag bugtog mog hipag sa saggol n.a bago ay malas nag malas: , maMy ma' g warlin ay di naiiba ,sa .inyog mag路anak, at mukhag-mukha rin ng i,y6g asawag parag pinagtabas,: Ag nene p:lOg iya'y butihi'g babae, imay bab~e ka na at isag lalaki! . ag iy6 ri'g hipag ag 'sa hoag tuwa. ay siyag nagsabig , kilg ipatanawag ag kanyag kapatid ay lalog mabuti_ ' Ag mga nagya~i'y anhin pag isulit ,nag ag asawa 'mo diyan ay sumapit; _ sukat .ag sabihi'g nag mag~lig ka na'y ikaw ag mapilit , na sila'y mapigil _ at diyap. nll kay6 'mags.amag tahimik.

At mull. na naman ka.y6g :nagsaeama sa lilim pg isag iub6s na-1igaya: -sa' pagmamahala'y parag bagog kasallmy6g 'mag asawa; ,

.5

-

66 .

. . lJu6g nahugasan .

-ag galit sa iyo't ag !lat~ mog sala . . ' lkiiw'y walag unag .dapat ki1alanan ' .-'ng utag na loob at pasala'llatan, . : kug di ag nagyarig . ' . . ag buns6 I)10 ga.yo'g .bagog kasisilag ay baw'a't' magsabi'y , sa iyog asawag ganap na larawan . .

Ag asawa mo man sa kallYag sarili kug iya'y mil,matas,' kusag llftgsisisi; . tila naaawa . . pag ag dinanas ruo:y kanyag nadidili't siya na ri'g kusag • mapilit lumimot sa tana'g nagyal'i.

IMapiIit lumimot! 00, pilit: lamag lag bagay na iya'y dt 'nalilimutan! . kapagka ag sugat ay iwa sa puso sa kaibuturan, kahl.'t magkapilat ay umaantak din nag maminsan.mi~san, .

Gunl't alag·alag sa mapilig U'ash,' '. tataggapin ko nag kayo'y mapayapa, • kayo ay sinaig . na bigas nit bago, litson at nilaga, anopa't.pagkai' g lag nag pamasko ag sarap sa dila.

Lalakdawan ko na't hindi iuulat ag maminsan·minsa'g paghapdi ng Bugat,.. . pati pagdaraos; .

- muntig I)1ay malih6, ng dati mog taras, . at. mga f!nredo~ na unti-untl nag diy:\.'y kumakalat.

Ag mababaggit ko'.)' ag kada:hilanan . .

Dg. kug bakit kayo'y qagsariIig bahay:

=

I

67

_

ag unag niaiutos ama mo nJl: riu upag mai<v.asa'g --, lumaki ag sunog- sa magbaoalaig -d-i ·magkasakayan. ~y

>

/"

Araw-araw halos kay6'y may komedya, l)iyanan mo't ali'y siyag una-una: bakit kahirapan, "ali mo'y may anak sa tinag aSfj,wa, _ _na siya na lamag nakakalaban mo't latis l1a suplada.

Sa inis sa _gay6n ay inyog mitura' g :'Sukaa'g-magsa -dampa ay sariliJamag; kay6 na~a'y datig ,sa pagsasarili'y marunog mabuhay, -at ~ahl.'t paggiggi'y maipagtatawitl ninyog kahirapan.

-

-

-

Namuhayan kay6g paris gil ng dati na wall1g pag-asa kugdi ag sarili: kay6'y para-para -m andi'g nag-ibayo sa datiha'g buti, jwala nag ligaya kay6g mahahanap at .sukat masabi! Ag iy6g asawa'y mulig nahumalig :£a sipag kumita ng inyog kakanin; siy-aay nattito't , "di na nagpipili ng mga giiwain, • • habag ag gawa mo'y -m6.gtataggap n,aman -ng mga tahiin_ Madalas pa kay6g -nagkakasumpaa'g '. hindi na sisilip sa mga sugal{jn, . - -pati iy6g hipag -sa takaw na dati gay6'y kinu~asan, . kug baga sa alak mi ayaw na ninyog aI)luyll'l man lam'ag , ,

=

68

= ~, ,

'-

-

\

At gay6'y tignan mo klitdi ,a,g baraha. ,sa palad ng tao'y sadyag p:;tlamara, ' sapul nag magtigil at iwan ag_kanyag pagkapaggiggera, ', . dt mo akalai 'g :,. . ag- hipag na iya'y IDakapag-asawa, ,Pagit na babae, gunl't katutubo-g magaan ag bibig at 106b maamo, : ag taglay na gu~g, kug baga sa niy6g, sill:ip na ag tuM; at kug' sa pag-ulam, na't bantilaw ag luto. mamanis-manis , 'Rug sana sa magga'y panah6n pag mura-: nag sugkitsugkitin ng isag binata, " itinagu-tago't , hiu6g na hin6g na pag mapag-usisa.; . .., isinubu-suM't nag but6't balat na'y saka nakasuya. , ,

Magmula na n06n ay nagig tulyapis na gut6m ma'g tatyaw ay di na maakit: bago ma'g paligo, kahl.'t na magpulbos, an6 ma'g ibihis, parag napapako , sa kanya nag I?-06 ag salitag ÂŤpag-itÂť, Ag laMt ng dunog na pagpahalina ay napag-arala't kanyag nagawa na, â&#x20AC;˘ hagga'g sa ,nagsawa , sa kinagagay6'y wala ri 'g nakuha: , , imanog may naawag sa kanya'y nag-aJ6k ng kontlg ligaya!

Inabot ng yam6t, hagga'g natuluya'g M lalaki'y halos nakarimariman, ' , sa kanyag sarili'y nagig pag-aliw na ag pagagatwira'g: .

."

. 69

=

«kug. "kay6g lalaki ' «ay ayaw sa jl.kin, p.k6· ma'n ay ayaw» .

At buhat na n'Q6n ag k~~yag pag.asa;j -nawali\. sa tllo't napasa baraha: ag apat 'na had, . ' -apat. na kabayo at apat na sota, ay siyag inarlg ligaya ng buhay at sintag asawa .

• Nag pandh6'g ikaw'y inlikaisag palad .ng kanyag kapatfd " di mo man .pagarap na, sa balag araw sa gala'g bar aha ikaw'y mamumulat, '. bago'y lalaluan pa pala sa d1;ll1og ag mesh'a mog hipag.

Ag pinagdauas mo'y di niya nasapit ' , pagka't may .ganda ka at siya ay pagit: . habag sa lalaki " • siya'y nasllsuklam, ikaw'y lumalapit: sadyag sa paggigge , ag~gkol "may m~kh:1'y" maramig paganib.

Aywan ga kug an6't nakapag·asawa ..ag hipag mog iy,an ganya' g katanda na: , kug ikaw, animo, -bago mo ibfgil1.r-mabulag ka muna ... gay6'y isag balo ·iya:g nabighaEll't may J!:ontl. pag kuarta El gente ga niUBan no t"a sisigu1"o . ta pisa na b~ando, ta pisa..na duro; .,ma-hirap ma't pagit, huwag mamatahin ag kapwa mo taQ, . habag pumfpihit ..ag bil6g na' lupa'y lahat n!J.babago.

Pagkakasal nila'y hindi nalauna:t kay6g mag~asawa'y lub6s nap~g·iwan,

<'

70 = '

-

~

'. .

.

... ' " " ': pagJ;:a't ummyi ,ua : , : ' -", - ,pati biyamfn ,rna sa bagog -manugag; nag Jriay Illakasa;t na - , ' , ,,' aghipag rnog ' is~g pinaka;ma,gulag.

---i,. ' Ag kauilag' bahay di :tla~~an rn~iayQ.. - --. kaya't ag matanda ay nakapagaKo,', ,. " na laglg dadalp.w ./,' ;, sa daJawag ap6, jag nuno ay nunoL. '~ saks. ag paganay ":'" , , rigguhan kug kuni't palakhin sa"ilb.

Malakiggalak mo sa liuwH~~illa~ ,' ag 'b ata ay kanyagjpina)cukuha: ' ag iy6g alaga 'kap,ag isa lamag ikaw'y maginhawa, I 'a t saka malayag :-, '_ a,g figa tabiin ay nagagawa pa,

-

,

,

Ag kalmhayan ma ay nakaaaw\t, . buhay-pagino6n at buhay-alila: , , . salamat ua lamag ,at hindi malaJ;lJbig ag,btlnso mog sula, gay,6n pa ma'y tunay n!i, madaMs ka ri'g di lIlalmu.gaga: _ Rug sa pag-aaraw'y rnuwl rria'gmaaga;:'" ag palaglg hapog irog mog asawa, - " ag,.inyog hapuna'y , -, , , kanyag inaabot napawag luto IJa, - ' ~ ag lo6b ng babay rnu)lti rna'y rnaayos at kaayaaya."-.. , Sa inga tugkulinng isag-babai'y ,- , di ka nagkukulagat hustdg parati, " ,, ' _ .ag iy6g asawa ' , , , , ay gay611 'dJn naman sa pagkala1ltki:: - "', ' anopa't kapwa nag , __ ~ i11fo ay walag' y'unzg '.Ip.asasabi.

. ,

"

,-

=

7:1 = .,

Tana' g }apitbahay na IJ.akakikita . sa kay sarap-sarap 'ninyog p'agsasama, ay nananaghill't , '. patt pa aati mog mga kakilala'y tila nagigifulg . maglapit Sa iy6't mngbiru-bir6 pa. ' "

~-

Kg taglg-ta;gl lag na walag pagilag _, at laglg sa iy6 ay bumabagabag, iya:g araw-araw'.y jsag ' I~:uinunlind6 na walag patawad, ,, - kahn pagtaguan ay may,a''t-maya ri'g -ikaw'y hinahanap.

At iya/g madalas na i-l:i'g babai'g .

• diyan sa babay mo'y nagkakihalile, ' .. sa :tuwig taghal1'y dinar~a:nan. ka para sa paggigge, . bagaman palaglg • sa pagyaya nila~y walag nagyayari.

Talagag-talagag' ikaw ay may tikag di na mqIi-D.1Ulig mahulogsa sala, '.. . yamag ag paggigge ay isag paganib ng iy6g '[lanata, . -malay,og magyarig . sa Bagsisisundo ikaw pa'y sumama.

• Araw...-liggo:., buwan ... isa, tatlo, apat ... ' sa-pagba.bata. mo ag naka-Wipas:. hagga'g nag sawaan . ag mga sa iy6'y laglg tumatawag, ikaw'y binayaan - • sa pamamahay. mo't di na binagabag. .

"

Ta6n ... saka ta6n ... lpagkatulin-tulin ng takbo' ng araw na anaki'y hagin! . lJ,t babag si Palad sa kamay ng i.lan aypa~alin-salin;

.'.

•

• - 72-

.. sa inyog mag<anak may uatata:lsik pagilan-ila'g butil. , A:,p.opa't sa ipyog mi:tral)tagblihay si Ginhawa'y muli gay6'g sumusugaw, " ' ' pagka't ag ,gil1aawa;'y , - hinlog na malapit ~g kaligayahan, kaya't si Ligaya'y . madaMs din gay6'g sa inyo'y dumalaw, 'Baka ikaw llaman, pagkapalihhasa'y likasnamalusog kug baga sa lupa, di ka nababasal , . at sa may pabinhi'y hindi nasisira, kaya ba't taurian , kug kay6) mag-ani sa bahay ng batao Uman6'y ag yaman ng £aog mahirap ay ag makarami , nbiY amUli, at anak, };:ug iyan ay tunay, ' maJ'aman na kay6 gay6'g matatawag: pit6g ta6n lamag . . nakalima ka na't ag buMy ay apat. iSabihin pa baga! sa lupag ibabaw ay kahl't na laso'y naaarlng buhay: ' tayo'y nagamulat sa kahl.'t dalita'y pagpasalamata't' . ipagpasalamat sa awa ng Diy6s pat! kamiitayan. , Ag anak pa baga ag hindi arlin sa laot ng 'hi rap na tiinbu:lan natin, ' ay sa ag magulag . maghaponma' g walag maisubbg kanin makahalik lamag sa bibig ng al1ak, para nag kumain. ' , . Saplil magfg tao't hagga'g magkaisip a,t kug inay isip na'y hagga'g makasulit .

r"

'.

J.

•

-

73-

sa mgapuhupan ng ama at inag buhay, pagod, sakit ... . ' 'ag ariak ay tumiy . nit isag dalahi'g m,akabaklig-bisig.

Ag sabi ng iM ay dugtog sabuhay bawa:t isag anak ng mga D;lagulag, , anag ib:\.'y bawas , at nagpapaikli ng hinigag tagan; . . kug sa aki'g hagap ag dala~ag 'sabi'y kapwa may katwiran .

At sa katunaya'y boofnamamalas ag dalaw:fg bagay sa inyog mag-anak: tuwig mamum'Uga .

-ag'inyog' halaman, kayo'}' sumasayad; gunl't ag pag-asa ninYQ'Y lumulutag sa gitna ng hirap .

Hagaman sabawa't isuplig ng pusb:y walag pitog .buhol kayog natatagb, suball.'t sa buhay .ng mga may anak, iya'y nagtutur~ ng matyagang asal, pagtitipid, impok at matimpig kurb.

Sa lagay mog iyan 1).t wala kag baIng .... saaraw at · gabr~y hawak at alaga, kayog mag·asawa . marahil wahl nag nagaharap kapwa, ' . kugdi ag baraha, m;lllok at bala nag asal hampaslupa.

Bakit. babae !tag datig ~aini:p'i'g ' mag·isa sa bahay at tumigil·tigil, -. ag iyog asawa'y , ' likiis na pabaya't hindi mapansinin, at saM. kapwa pag • - ~ga"pus(r ninyo'y nagigpauimdimin.

..

-H

. Dahilan sa anak kay6'y natahimik at ag ka:buhayan ag, taglg paisip, . ., saka ill na.laon . . llakl;lbili kay6 ng kawaya:t pawid at nakapagbagon ng bagog tahana'g malakft maltisig. , .' Kasagkapa' g. bahay' at damft ng bata . naiaagaw mog magabilig pawa, di rin nalaunan as nakatub6s ka ug isagalila, tu16y natapusan ag bili sa inyog tinitirha'g-lupa.

Dati-dati kay6'y siyag mapag·utag sa mga kanayon ng panawid-buhay; • gayon ay hindi na at kay6 ag lagl.g kanilag tak1::mllan , sa inyog ginhawa'y nakababahagi pat! kapitbahay.

Ag mga alahas na sl,t ina'y mana at sa asawa mog mga higaykaya, sa mga sanlaan . a)' nagatutub6s nag unti·unti na, , . at maminsan·minsa:g . nagagamit na rin ag datig' pustura . . . Ag iy6g asawag datlgmaggagawa, gay6'y tumaas na't nagig katiwala, pag dt makapasok ag puno, ay siya .ag namamahalli, . .~ . . kug kaya't ag sah'od niya'y nag·ibayo't bilag gantigpala.

Anopa't ag inyo gay6 'g kabuhaya'y ·h arap S3, pagsulog sa kasaganaan, ,~ . . 'yaQ'g datig palad" Hag kayo'y bago pag kakakas~llamag,

--

â&#x20AC;˘

75 -= -

- kug di magbabawas - - â&#x20AC;˘ ag sikhay rno gayon ay malalaluail_ , Gurii, jay ginhawa:g kay hi rap bawlin sa rninsa'g _magtampo't lumayo sa atin! iJJ?ita ka ng bagay -,nll napakaselag at mararamdamin! at ganyan na famag _ kapag naghiganti' at nagwalag-.tui-ig.

Ag ginhawa'y parag ibo: g kalapaii _ habag may palay ka lamag miwiwili, ' paris ng magiliw gunrt saIawaha'g pusa ng babae, _ fla sa muntig dahil iiwan ka't sukai nag wala ma' g sabi_ Kay hirap 'tipuni'y kay _dalig itapon, lumgo sa-pagpanhik, liInbas sa pagyaon; _ _ag nagslsihanap ay yuta-yuta na'y hindi pa 'matukoy, at sa walag hirap madaMs pa'y- siyag kusag sumalubog_ Datapwit't kay Ian man ag dapat sisihi'y _ hindi ag ginhawa kugdi ag may Pigil, -_ sapagka'ttanto nag ag alaga'y isag ibo'g kawalain, ay paganyaya pa't , ag tagkal-D tall'.y ayaw pagtibayin: Mahaga'-y mura pa't bagog umuulad: . tinatalbu53.n na nag 'walag patawad, 'at babahagya ma'g _ nagbibigay lilim sa bukas na palad, ~ ruga ka'yabagan ag nan1inaig na sa taog roJl,y hawa:~_ - Kaypala'y rriuntl pa agimpok:na -yaman kay mmi-rami Bag pinag-uukulan; . â&#x20AC;˘

,

-'-"- . '

~i

6 -- ~ .

Jl.g sugat ng pirip -ay b~blih~~y:), pa halo~ .~ abab(1ha'W, ~ '. a.·I na' mapanatag . . . ..' .. at wadg . in!p ri~ sa. ginhawag ta.pai. ~. Kayqg' mag-asawa'y siya inagmagsabi kugdi karaniwa'g:ganyan ag magyari, , . · usi-ilsisflin .' .. a't panalamilllan ag inyog. sarili, .. .. . at sa inyo ga ri' y . . : m ay mahahago B~g dapat ipagsisi. · sa .mga pauatag~ . e . Dr. ka-nakatag6J ... ... , ,_ . .smumpasumpaan sa lYOg asawa, . mull kag dinalaw . . .sa bahny ng d'atig sakit na balisa, '. at ag kapitbahay ; .

-3.g naglg aliw mog kapar is nag una.

Nagkawikaan kag ano ba't diyata' y . . i pagbabata rin salat ma't sa,gana, laMt fia'y gawa mQ '. . _ ·. ·nag panaho'g kayo'y wala' pag alila, .' , · gayon nama'y pano kugdi ka lalasap ng kamuutig laya.

May sukat -na uamara kay~ maiupa .· sa laba't patahi ninyog mag-asawa; " . at sa. damit-bata . ·.a y. gayoJ;l di.n naman, ikug 'wala' na ga' ba!, ·. . ay an6't diyata'y: " . magtltipid ka rin sa datig;.ligaya. ' .

.

Sa.pananalamfy iy6g naqiamalas ' .. n a tdrilatafida ka'y bita pag M ham~k, . biglamog maisip ~.' n a an6't'ili:aw pa'yuH:tgpap akahirap, gay 0,g labis·Iabis . ;nama'g kumita kang pagbatag lur~as. . . . ' .

•

... =

-7 7'

Oo't gunita ~og wahig ib:i'g daJ~i!_ na sa buhay :ninyoay Jlak~hilalu;hil, kugdi ag barahtig kinabuyuhan mo nag boog flumalig, • gayon din dala kil,'t agnagyari'y di na nais pa'g sapitih.

ai

•

t-,

-

Oo'tpag n~tignau iy6g asawa sa sarili mo ,rin ay nahihiya ka., • ag kanyag dinanas · dahilan sa,iyo'y- sumasaalal~, . .lalo't namamalas ~< ag !1agdurrimatni ninyog mga_buga.

-. Suball'y bakit ba't ag sarmina lamag ag s~ bawa't kilos. ay pag-llukulan: · '. '" ag mga babai'y di tagl at laglg pagtao sa bahay, · .... .at di rin pal'atig ag asawa't·anak ag aalagaan . .

......

.-

-

.'

At ano't aggay6'y aalalahanin sa yao'y 1ipasna't dinaIa ng hagin .. . · " , sa -is!p mo larilag ha:lQs'ibig .mo na tul6y katwirani.'g: · «anliin JPa ··ag utag . «na paris ng ruga bagog uutagin ». ·:.DiYata, ·wika, :mo't, KUg Jiggo man lamagdI-ka, pa ,maar1ng muutasa libagan: . . ag· iy6g asawa'y , . nagsasabog na rin nag maminsan·minsan, · . · ika'w nama1..y tila ' , . kug magpaggigge ma 'y di na b:ibawahan . . .

.

Pag araw D'g'Jiggo'y ikaw na ag unag kusag nagtatab6y'sa iy6g ·asawa, k:ug sakallg ayaw aypinfpilit 'mo llag tila a~iUta, '.

• -

78

, atanimo'y bagay _ sa sagliggog pagod ag minsa'g ginhawa.

Pagtugo Ilg iy6g asawa sa sabog $lisundilll mo agad naman ng pagyaon, _.. pasusuhin lamag " ' . _.kug minsan ag iy6g 'dala't kalug-kalog, ~, , 'iba'y najiwa't ':, kug m-agkita kay6'y sa dako nag hapon. , iNag-itlug-itlog ka na namanat) nkat.! • isumanhi -na n,.aman ag dati mog pilatl ' ag kati ay di raw gaanog masidhi pag bago ag sugat, gaya ng nabahaw sa;ki manariwang pamuli sa 1:>illat. ,

'

.

Ila'g buwan munag pinakaigatan _ na sa asawa mog ag gay6'y malaman, , ag inyog alila upa'g di magtabil ay binabalaan, at ag ruga bata , ay dinaraan mo sa kak~in lamag, Minsan kag nagipit ng iy6g asawa ' isag liggog siy'a'y nnwi nag maaga" , ' walil ka sa ,b ahay • at do6n sinund6 kug S/i:i'g eskuela, . gunrt sa tanugan at sa lagrs-,lagis nakakawala ka: • Iy6g' naramdama' g malamig ag ulo, umupa ng man6k ay ipinanalo; .. . sa patawid-tawiCL. , siya'.y napasag6t-ng masayag '00 na di magagalit kug gay'6'g liggo lag ag iy6g pagd'ayo, ,Gunl, imagyari pal ktig baga_sa nakaw ag nuha ng_piso'y makasasampu man,

=

79 =

kug luma-luma na -

ag pagligguliggog magandag bihisa;n, . ay ano kaya "ba't- ._ -di pa magagamit ria pag-araw-araw.

Ag iho'g mallap na dat.i s'a hagin 路oo't sa kUluga'y napaaamocrin, gunl't pag nagyarig mung nakaal'2as, sadyag hlhil'al?in ag inulig hUhuli, . pagka:t kaypala na'y dagat ag tuguh路in.

Ag maJao'g araw nil, 'pagkasan'sala ng pagsusugal rno nag boag sinaya, - lalog,tuigpatakaw . at patag tumuy6 sa uhaw nil, dil\t; . kaya't sa sag-araw . ibig mog ruabawl ag tauna'g na~a.

Lahat. ng anak mo'y parag mga kawHI .. na pagka' -taghall'y iy6gsinasanay: .路 . ' ag ibig mo'y halos nagsisikain pa ng ,panaghallan, , !loy' magagsitulog nag sabay-sabay na't tipag matananan.

Kapagka Cll'rus na路ng -iy6g paglayas at ag mata nila'}' di pa naialapat, kur6t, palo, pigot agginagamit mog m01'P~n'ag paglunas, bago mananaog na ag pas.usuhil1 ag taglri'g biwas.

Majiwa' g ina sa tatlo mog bata ,. ag- kaisa-isag dalagag alila, gay6'g natatatap na sa kapitbahay may isag binatag laglg umaabat . sa mga alis ~o at pagpapabaya.

I

.

. ,

= 80 = /

Ag alilag it6g sa suyo't pautag kayalag napilit samga magulag, , sa pagkadalaga ay di mo gaanog pinag-iigatan, at kanyag ligaya , . nama;n ag magyarig parati mog iwan.

Anopa:t pag ikaw--sa bahay wala na para ri'g nar06n kay6g mag-asawa: , habag natutulog , ' ag mga nene mo'y ag iy6g dalagag yakap ni Pag-ii'og, , sa pagkadalaga'y lumilimot muna:. , Rug di ka ga lamag bumabad mawili pag nauup6 na sa pagpapaggigge, ' at ,maiisipa' g bigla kfrg umuw! nag walag pasab~, disin aabuta'g niluluma nila ag bago mog katre.

Gunl't ay an6 ba kug magalumaIX\an, ag laMt ng iy6g naiwan sa bahay, . wika naman nati'g malisan nag labat, gunl't huwag:lamag , masabig lisanill' , M isag matamis na paghabarapan.

Kug iya'g saggol mog kagina ay kalog_ na gay6n sa tab!',)' kalar6 ng, gutoni, ' ay di mahawakan ' ' kahl.'t rra sa dumi ay gumulug-gulog,' <',ag nagasabahay ag iy6 pa kayag diy:1'y ikaurog? '

-

"

, jAt siya pa baga na alil11: lamag , ag -paninimdim!'g mag-isa sa bahay, , ay haya't marami sa kasamahan mo, at anak pag tunay, â&#x20AC;˘

=

81

=

mga binibinig may ganda pa~ igat, Il:ug sila'y mag-iwan!

Mahaga kug minsa'g 路sa yamot na yata sa pag-iiyakan ng latlo mog bat.a, ay ag maisipa'y , ihatid sa iy6 ng.iy6g alilil., joh, ganog tugayaw ag pagpalayas mo sa kaawaawil.!

Sa kalooban mo'y sadyag salag-salag sa gay6'g upuan ikaw 'y maabala; /. _ lubba kag maigat, at pa.g nalampasa'g minsan ng baraha , kug iisag oras sa paggigitgit mo'y dt makasund6 ka.

GNa umaanod na ang balil. sa luhll? jwala pag namatay .sa iyak na batil.! mahaga'y mabutig masanly ag anak sa pagtaha'g kusa. at huwag iwili sa muntig umigit kalga na't aJaga..

Mabuti na lamag kug ag (yog ulo'y Illalamig sapagka't ikaw'y nananalo , baH natatama sa oras na ikaw ay talo Il;ag talo ... joh, buisit na bala! kundaga't saggol pa, disi'! napalo mo.

Sa ayos mo gay6n sa pagpapaggigge ay may naiibag malaki .sa rati , '. kug sa bugaga mo'y turniwa-tiwalig parag pitlkonete ag isM' tabako'y mistulll kag isag "kapit:l.'g babae", Pag sa iy6g bibig ay hindi tabako ag uusukusok kugdi sigarilyo, 6

.-

=

82-

gawi pag gumaga at lurp.ura r06n at lumora rito, at iya'g bugaga ay kulag' na lamag magmukhag impierno .

â&#x20AC;˘

Rug lumupagl. ka sa hanip ng dulag ay tila paratig misasa dimu,n an, pag magpapasuso sa nag-iihit nag bata sa kandugan , biglag ag 'barb rno at ag kamiseta'y ililis na lamag.

Ag dibdib mog iya: g datig mahiyai't nag bagog kasal ka'y di pahipa'g-hagin , kahl.'t na may taog hindi kakilala gay6 'y bulislisi't ~ ag batag nunuso ~y " nagkakag-uukl6 sa paglalambitin.

Rug ikaw'y malibag sa pagay6 'g a~os ay illaabot na ag ballt ng tulog; pag bumabalasa, . o umiimbuoo 0 kug bumubullot, ay parag W'aJa kag batag kinakandog na nakukuyumos.

Anhin na, ba lamag kug pawag babae ag sa araw-araw'y iy6g kapaggigge, mahaga'y palagl.g ibig mog kata16'y pul6s paglalaki't ag datig ugall.g lakas ng 106b mo'y siyag nagyayari.

Nag una-una ga 'y napagmumunl. mog ag mga lalaki'y tukso't basag-ulo, dapwa't malauna'y nagkawikaan kag: ~'pag sadyag ayo~o, "hindi Jmilaga'g . " ak6 ma'y mahalb sa yutag sund~lo " ,

. 83

=

Magyari ga bagag kug ikaw ay ayaw . oano't mabubuyo sa: gawag mahalay; ag nakakahirap, -.ag sinasabi mo'y di sinasamahan ng tala gag igat na magpapakitag ayaw ka gag tunay.

Doon ba sa pules ay di malaY0 rin ag kalooban IDO sa gawag paggiliw, bakit ka nahuli sa kanyag pagloob nag wala IDa' g pai 11 , kugdi ka babaig mapagsu6t sa di bagay na pasukin, Ag akalain mu, sa lar6g paggigge ..ag baQai'y tran,bia't ag' lalaki 'y trole, at iya' g' baraha ' ay siyag daana 't kawad ng koryente, na pag nagkasama ay nakararatig sa" hindi masab!.

Sa mga lalakig halos araw-araw .ay di .sumasala sa iyog sugalan, may isag IDabikas na lagrg sa iyo'y nagmiminln lamag, tuwi kag tDtodas .ag pagsusuksok mo'y kabyag imiagall', Ag lalakig ito 'y iy6g kakilala . at kagaya mo rin naroa'g may-asawa, walag hanapbubay kug hindi magsugal, sa sabog lalb na , kaya't di miminsan .na sa asawa mog m.akasa-kasama, .

Bagaman at sila'y di magkaibigan, ,gunl.'y madalas ~i'g nagkakahiranian, pag nasasa sabog :at tal6 nag lahat ag dalag puhunan,

=

84 =

o kaya'y kug hapo'g kahl't pagalesa ay wala man l~mag.

Palibhasa siya sa inyo'y malapit kaya di nagluwut at sjhi'y tumalik; . sa tuwfg umaga'y kanyag dinadayo ng usap at kahig . . ag iy6g asawag .. pat! na pagpasok minl:la'g df maisip.

Buk6d ag pariyun sa dakog umaga, buk6d kug wala na ag iy6g asawa., buk6d ag sa hapo'g sa sugala'y iuyog ipinagkikita ... jtagip6s m!J.'g kahoy pag. lubha nag darag ay sukat lmgbagar Gunl, palibhasa, kug baga sa ka wal, • wala ka nag sindak sa pakikilabau , ag kaoyag paglapit ay dinal'aan mo sa tawa na lumag, at sa wikag «ibig» animo'y nilikha ag sag6t na «uyaw ».

Kug mitisall at iKaw'y kanyag biuibiro. ng birbg may Jaman at kahalbg suyb, 'kunwa ka'y magmugot na parag kinagatag aMy mo't pusb, at· sah kfkilos nag warlg maillip na d~ na aamo.

At nag lantaran na ag pakikiusap, nagpahaJata kag kllnwa'y nagigilag: ag nagig paJagl.g isinasagLlt mo at kinali:alasag, ay kay6'y may tall't ag gay6n sa inyo'y kapwa di na dapat.

Ag katotohanan, sa iy6g sarili ay df mo mimipsan n3ma'g nasasabig,

= 85 = an6g kailaga'g mul! pag mabuy6 sa ibag lalaki, sa ag gay6'g bagay .ay natikman ino na na bindi mabuti. ~

iDaga 'g may pag-ayaw sa gawag paggiliw na silbig pulutan kug ga sa pagkain ; may mga pag-l rap na "ak6'y bibag mo " ag ibig sabihin , at may mga tl1lak na ag kahull1gal1 ay ÂŤak6 'y yakapiu,) !

Kug di ba talagag ikaw'y anak yal a a t sadyag kakambal ng masamag tala , <',bakit ag paggigge ag di mo bawahan at iJaga'g kusa, sa diyan paratig ag kapuriMn mo 'y napapaganyaya? tlSakliila'g iya' y di mo mailagan kug lumiligpit ka sa sarilig bahay? kug ikaw'y babaig ayaw na ag iy6g baro'y maputikan , huwag kag .paratig magmanhik-manaog at pasalansaga,l.

Mahaga ag laMt na ginagawa mo ay landas na pawa ng masamag tllgO; iya'g, sa asawa kah!'t natalo ka'y sabihi'g nanalo, iya'y masama na't kinasisinagan ng hagad maglilo.

Madalas magyari na martes pa larnag kusig ma'y wala kag magugol sa bahay , at ag sinasah<!ci. ng iy6g asawa sa sagliggog araw, parag sinasalot ng masamag sakit sa inyog sugaJan

=

86

=

Gay6n ma'y para ri'g walag nagya yal'i't, . di ka nagkukulag sa pasuk!i'g klase, kug kaylan wala na'y saka ka matapag sa 7capapantotse, pano'y sa pag-asag ikaw'y sasagutan ng mir6'g lalaki . .Ag gaan sa kuarta ay gay6n na laniag ng lalakig iy6g bagog kaibigan, huwag makikitag di ka ttmeentrag iJannag sugala't mag-uusisa nakug gano ag iy6g-kinakailagan. Ikaw naman kunwa'y nagpapasalamat, kasabay ag isag malagkit na imp: sa mga kapwa mo'y nagdadala ka rin ng muntig pagilag: ag dila ng tao ay sabihin pa bag lumusak ng patag.

. Gunl't jsino kaya ag pagigilagan sa mga kaulllflok sa harap ng Gulag, ay sa para-parag â&#x20AC;˘ may dimidal6k di'g mga kalihilllaB. . . ' sa asa-asawag harl ng babait at mapagpalayaw!

SiGay6'y asawa ng isag lalakig siputin ma't dil1'y walag sinasabi, si Ganit6'y balo sa isag malupit na magbababae, . it6 nama'y dayog I . walag hanapbuhay kugdi ag paggigge_ Ya6'y humiwalay sa kanyag asawa't may bagog mabait na kinakasama, iya'g na sa dulo'y may asawa gay6't mamaya'y dalaga,

=137= . t 1'k aw ' aysmo ' ?.... (,a ibabae ka naman nit6g aki'g pluma! . ' Ag kahalirubawa ng inyog Jipnna'y pumpon ng bulaklak na nagsasagsagan, kug kaya't sa ubod . ninyog laglg giti sa dilat ng araw ay mga bubuyog sa bulOk na kahoy ag naglalapitan.

Habagag maghapo'y inyog inuubos sa bnstos at kopas, sa ispada't oros, ag ruga lalaki naman ay gay6n din sa patanud-tanod, na sa p.agkawili'y sa pjlig na ninyo nagkakantutulog.

.

May biruaD kay6g di ,dapat rnasabi kug hindi ng dilag makati sa gabe: pag nagkakasama sa isag umpukaD ag mga babae, ay masasagwa pag magbiro ng laswa, kaysa sa lalaki.

Sa iy6 nag bibig llladalas maggalig ag kusag pagbiro sa taog kasipig: kapagka ag bata ay nag'llUmiyak at ayaw mog kunin, ag gawi mog wika'y: "klinin nlO ga ~uDa ya6'g anak DatiD. " Kapag sa lik6d mo ay nakaupo na .. at mimiruD-mir6n sa iy6g baraha, sinasaggunl IpO bago ka tumapoD at umimbuDada: sa iy6g karinyo'y tila ba toto6g. kay6 j mag-asawa.

Guul.'t pasasaaD ag tapag ng biro na sa tot6hanan ay hindi susuko;

=

8R

=

mali ag haka mog ag halik at hipo 'y kuha sa paligo, mhira ag taog hnmipo ng ap6y. na hindi napaso ..

Ag lalakig iya: g matandag tinall sa kanya,g asawa'y umuwi na dill, ikiw araw-araw ag imtabata'g tagl at palagl, at sukda'g magnakaw wala kag mahillg na di maaarl.. .SamantaJa nama'g ag iy6g asawa'y .tiwalag-tiwala't buo ag pag-asa, sa pinapasukan ki hima't sandali'y d1 nababalisa, at d~ nalil1aman na sa hapun-hapo'y_di ka sumasala .

Ag boog akala'y tuwig pista lamag ag pag-aaliw mo sa datig libagau, kug 'araw ng simple makaibig ka man ay maminsau -minsan , \ saka Qagsisabi . kug saan dadayo at kaginog babay_ Sa bahay ka naman l'aglg iriaabot kug hapo'gmaggalig_siya sa pagpasok, _sadyag ag sugalan ay iniiwan mo di man uatiitapos, abutan ka-lamag na gagawa-gawa't parag di nanaog.

Minsa'y' paglalaba at minsa'y tahiiu ag bawak-hawak mo kug ikaw'y abutin, . siya'y walag malay oi paghibinuha na bagokag galig d06n sa sugala't katoto pa niya ag kapilig-pilig.

=

89-

May isag sakunag sa inyo'y sumapi t na aywan sa iy6 kug tuwa 0 hapis, pagka't mailJlrl.g _ malug6d ka't· tulog sa isa mog hilig, o magdalamq.atl. . dahil sa ina kaJ ag nawala,'y.lagit.

Ag saggol na bunsog magandag lalaki na minamartil' mo kug nasa paggigge , saggol na kaypala kug lumaki'y magig isa pag Bayani , gay6'y kay Bathalag binawl. sa inyo nag walag pasabi.

Iisag hapon kag nagpakaabala nag ag bata'y sadyag napakalubha nil ; . sa iy6g panagis nag ag batag munti'y patay nag makita, walag mag·iisip na di ka dakilag ina at asawa.

Sub an ay manog pagmalas m.alasill ag nabuburol mog buga nag paggiliw : jk.ay· dilaw lIag kulay, kay laki nag ulo't ag Q1atay kay lalim! at bugo na lamag, . buh6k, but6't baUt na maituturig.

Larawa'g mi5tula nag lipas na gutOQ1 , sigkulay Dag gatas' na may halbg lason , 'matimyas na bugag binansot ng init sa lik6d ng dahon ; batis ng ligayag sa katatag·araw 'y natuyan ng balog.

Kug gugunitiii'g ag may laso'g gatn ~ sa laglg pag6d mog dibdib nagsitagas. kug pag·iisipin 1tg. dahil ng mga gutom na lumipas.:.

/

di malig sabihi'g sa iyo nagmula ag pagkapahamak.

Bakasin mo gayon sa -IDukba ng 'hata ag nabimbi'g sakit sa kanyag sikmura; . ag init ng al'aw, ag lamig rig hagiD, ag sigaw n.g lupa, ag UlaD, kug minsan, na sa pagdayo mo'y inyog sinagasa.

SaH pagnilayiD 路k ug gano ag hil'ap sa pagaganak mog mga pinagdaJ,'as; yamag sin asabi na kasakdalan ma'g buntuDaD .ng pilak . ag isag babae . . sa hirap na iyan , ay hindi Wigap.

Bago pag sa bi$Yo kay~'y nahumalig, may ana);: man kayo ay parag walii rin: ag nagasabahay kug kagi路kagino inihahabilin, ag hindi>maiwa'y sa iyak at gutom ninyo minarnartir.

Dapwa't aaDbin pa air wala nag puhay kug hindi ihatid sa tiyanng hukay ; I1alibig agObata . na ag pagkalibig' ay lubhag mal'igal, halos ambag yata . ag lahat, ng inyog bagog kaibigan.

Ag lalakigiya'y tikis nagpamalas sa iyog asawa ng talagag gilas; kayo'y dinamayan nag higit sa tunay ninyog k3.mag路anak, bakit kaigihan sa sabugan noon siya'y piliapaJad. Malilimutan ko pa 'palag sabibi' g habag nabuburoJ ag anak mog sisiw,

/

=

91

=

ay sa iyog bahity _ maghapo't magdamag nam:l,'g waJag tigiL ag dalawag dulag na taan sa mga taglg panauhin.

At munti nag ito'y siyag pagbuhatan ng i)apaggigge mog pamuli sa bahay; kug di ag lalakig mapagmalasakit nin yog kaibigan, ay siyag nagsabi nag taMs sa iyo ,na siya ay ayaw.

Ag "ayaw" na ito'y hindi rno naban at sa ganag iyo'y pal'ag utus-harl: ag dahil at bagay kapagdaka nama'g iyo'g napagwarl: ' . sa sarilig bahay may gawain kayog di ga maaarL Wala: jnabulusok na naman sa lusak ag kapurihan mog bagog kahuhugas! gayo'y di na yata makakatwiran mog ik aw pa : y nabitag, () dill. mo kusallg mabulid na mpli sa pagkawakawak.

Kug doon kay Pules loob mo'y nahila,. ay sanbi sa tugkol at hindi sa kuarta , saH .natulllya'g _ikaw ma'y nahulog, pagka't dinaya ka; sa kay Kaibigan ag pagkasuog mo'y ~alagag kusa na .

Paris din nag unag a~ bu6 mog lihim sa _dila ng tao ay burnitin-bitin, habag-ag lJlay-arlg asawa mog tunay na di mllpunahi'y siyag bukudtaglg sa pagkamulala'y hindi nagrnamaliw.

â&#x20AC;˘

"

=

91

=

Magpahagga'g ba-hay ug ama mo't ali ay may balita ua sa nagagyayari, at hindi na lihim sa kanilag lahat kug SillOg lalaki; dapwa:t nabigo ri'g 'lahat ag kanilag aral na mabuti. . Pat! biyanan mo at malayog hipag . may alimu6m nag mga nasasagap; ... at ag llagpatibay na lalo sa budhi ng lUga hillagap, ay ag, nag sa bahay may paMy na bata, kanilag uamalas .

Sa kilos na no6ri sa iy6'y nakita ay waHl. sinoma'g di magkakasala, tikis na gil. lamag na napakabait ag iy6g asawa, na, nag. hiwatigan ng kanyag kapatid,naga!it pa tila.

Ag isinasag6t sa ina ma'g tunay kug minsan at siya'y napapagusapan, ikaw daw 'y kawawa . kug saka路sakallg kanya pa.g bawahall sa kamuntig layag . ipinag路aalhy sa mga sugalan.

Dikon6, ag inyo nama'g mga bata kug iniiwan ma'y may tagaaliiga, at kug sinasabig may mga kilos kag kahina ~ hinala . diyan sa lalakig 'inyog kaibigan, ayaw maniwalh. jOh, haga! na baitng isag lalaki, kabaita!g dapat buntuhan ng ~isi! tila ba walil. nag . . iba pag libaga'g bagay sa babae,

=

93 =

kugoi ag barahag pagdugis sa lalog malinis na puri. jHidwiig pagmamahal sa -isag asawa na kug sa balaman ay lason ag buga! diyan nagbubuhat ag pamigtig lubid sa taga'g ligaya . ng dalawag palau , na sa isag sumpa ay pinapagsama. jLalakig mababaw ag tubo ng isip na nalulukuban ng dug6g pag路ibig! manog madalil na sa kapapalayaw nag lik6 sa guhit, nag ag sa asawag kawaliigturiga'y di na nau ulit. jPalagay ha loob sa ruga kafoto at parag katulid ag lahat ng tao! bindinaiisip na dito sa lupa:y nagkalat ag lilo, at lubb ag malimit ag pag,asamaha'g bilugan ng ulo.

Kundagan siya ma'y di na maapula at sa bisyog sabog parag nasugapa, hindi na magyarig tuwig liggo lamag ag ipagsinaya't walag pintakasig araw Irian ng pasok na di sinagasB. At iya'g lalakig ayon sa higiga'y maitim na ahas na dapat ilagan, ay kalaguyo ri't paris din nag datig bframa'g-puhunan, . pag may dadayubi'g mga pintakasi'y hindi n-aii wan.

Ag laMt ng jto'y tugon nama 'g pawa sa sadyiig hilig mo at paratig nasa,

=

94 =

kaya't kanimiha'g mga kaffugal mo'y naknpagwiwikilg: "bu6g mahuhukay . "ag iy6g asaw?- sa tiyan ng lUpfl".

Sa gaya ga ninyog mga paggig;gera'y di banal ag hindi pabayag asawa: wala kay6g ibig kugdi ya6'g hindi mabigpit sa kUllrta at di nagagalit ag pisgi man nin yo'y 'mag¡amoy baraha, Ibig ninyo'y ya6'g kahl't na maJamp.'g di kayo minuwig maghamaghapunan , ay di nagwiwika't sumasalunb pa sa inyo kug minsan, at walag bah ala ' may datnan ma't walag sinalg sa bahay .,

Yao'g abutan ma'g nagaglilimahiel ag lahat ng anak ay .eli nagagalit, at sak::'t maa.1am manahi ng kanyag punlt lla pagbihi " at'knpag sa bahay ,may naratna'g sukal, marunog maglinis . jPuri ninyo'y labis eloon sa lalakig kulag lag ay saya nag mjlgig ba~a e! anopa't kahiman isisid ag inyog ulo sa paggiggi'y â&#x20AC;˘ hindi nagbabawal .at balag ibigin ninyo'y nagyayari, Sa ganyan mog nais ,ay _bmlg¡bu6 n3 ag pagkakahubog ng iyog asawa: nawala na't sukat ag kamuntig dagal na taglay nag una, sa iyo nalipat ..ag kapagyarihan at nagfg harf ka,

= 95 = Aywan ba kug anog mga talighaga ag llakapagbuga nag ganya'g hiwaga: aywall din kug bakit ag lakad ng mundo'y tila llBsisira kapag sumasapit ' ag buhay ng tao sa ganya'g tadhana.

Gunl't illatay ko ma'g pakapaghanapin .ag hulb ng ganya'g hiwagag malalim, walag ibag b3gay na sa buhay ninyo'y sukat magig dahil, kug hindi ga lamag iyan di'g paggiggig buktot umalipin .

Diyan mo nakuha: ag lahat ng asal na pagpalugaml sa puri mo't buhay, sa iyo nahawa ng gawag magwaldas ng pinaghanapan ag iyog asawag uliran fig sipag at ng kab'a itan,.

At路 gayo'y di lamag ag sarilig palad ag hinawahan mo ng pagkapahamak: ag kaligayahrun at taglg pag-asa ng isag maganak , iyo pag inagaw. at 路ag ipinalit ay pighati't hirap .

Ag kay Kaibiga'g mabutig asawa at ag ila'g anakna isa'y dalaga, gayon ag katulad . ay nagalulunod 11a balo't .ulila sa laot 路ng dagat na pinag-iwanan ng amag wala na.

Kinabuy.-uhan ka nag gayoll na lawag ng. lalakig it6g parag nabulagan, sa iyo .in ubos ag kakaunti nag mga kabuhayan,

=

96 '

, at bo6g Dalimot _ Da may asawa pa at siya'y magulag_ ' Bagaman tala gag wala siyag hauap kugdi ag magsugal at lumakad-lakad, bagaman at,dalig sa pag-aagulo siya'y walag kupas" dapwa't sa sarilig aDak at asawa'y mabptig di hamak , Pag Dagpapanalo_Doo'y parag lagit ag tahaDan Dilag bagan Dg pag ibig; sarlsarlDg bagay sa tuwig,uuwi ag bitbit 0 kilik, na ia bagdaD Iamag ay inaagaw na at pinaglala~,it..

Ag gala'g maglupit sa isag asawa kay Ian man ay hiDdi Diy-a J'lakilala, at ag magdamaga'g hindi maiuwi DOO'Y masama 11a; . " -- gayon, sa liggl1ba'y . palad na't himala na minsa'g pakita, Bagaman at siya'y marunog nag_dati ng paggiggi 'y hindi gawi ag sumali, mapl'gmiron lamag at mapagaliskis sa mga babae, ag Sl1gai Da tunay , Da kanyag ugall. ay sabog at monte, Datapwa't 'sa gayon, idi sl1kat makuro ag samag sa kaDyiry iy6g naituro! . .. sa sarilig bahay siya'y parag talag ganap -Da naglahO, at gamot ag araw Da sa paggiggilia'y di mo kalaguY9 Kaya lag mauwi'yk~pag magbibihis Dg mabahog saplot sa paglilimahid,

=

97 =

o kug sa asawa ay m ay kailaga'g pigain sa pilit na tinagog kuarta o alahas kayag ibig na makupit.

Gayon ma'g kabait ag kanyag asawa'y di rin nakaatim Ea nagakikita, nag-ural manubok nag sa panibughO ay punug-puno na, bagaman ag takot ay walag hiwalay na kanyag kasama.

Guni't ag maghanap sa sikat ng araw ay nakakakita nag di man mag-ilaw ; ag bulok na tao'y kapag nababaon nag bahagya lamag, . saan man padako agsimoy ng hagi'y umaaligasaw.

Sa ka'{raris n-iyag sadyag lumilinig, Gmakaila kaya ag hayag mog lihim? bakit, palibhasa, . sa labat ng bibig ikaw 'y nabibitin , kaya dl hiwagag marinig sa iba, di man' usisain.

Kakaiba larnag ag kanyag pag-usig at walag sandatag kaqlUnti ma'g galit, mahaga pa'y luha .' ag sakanyag mata'y laglg nakasabit, at pusM mababa . ag daIa sa iy6 kapag lurnalapit.

Makaila'g ikaw'y sinadya sa bahay ' ng babaig yao'g kay baba ng asal, ikaw pa ag kusag hinahanap-hanap at sinusuyuan na magdalag路 ~wa sa napaparool niJag kabuhayan .

7

-

98 =

Ag palaglg samo'y manog iwala na sa kalooban mo ag kanyag asawa , anya'y alag-alag sa maramig anak na isa'y dalaga, iy6 nag bayaa 'g â&#x20AC;˘ mulig kanilahin ag datig pag-asa_ Ag ganya'g babae ay bihi-bihil:ftg-mapagkita natin sa balat ng lupa: sa lilog nanagaw ng kanya-g ligaya't buhay na payapa; ag pinupuhunan ay panunuyo pa't pagmamakaawa.

Samantala nama'g ag dagi mog puso at ag may kabal nag budhig katutubo, manog naIatayan ng munti ma'g hi-ya sa gay6 'g pagsarno, bagkus katarasrun ag ginawl rno rin at pagpapalalo.

Nagagagaw lamag ng sa ibag 81'1 , ay matapag ka pa sa sadyiig may-arl: mg iy6g makitag pagkababa-baba ])g kanyag ugal\, Jalog Iumalii pa ag pagmamalaki ng hamak mog url. . At mana man lamag i-kaw ay naglihim o sa kanyag haka'y nagpasinugalig, bagkus alipala'y . lantad ag mukhii mog ag gay6'y inamin, at saH nagwikag di ka natatakot anoma'g sapitin .

Anopa't sa iy6'y pawa nag tumapag: sikmura at mukha, lahat na ng bagay ... jsa ganya'g babae di rno pa ba gawin ag paganya'g asal,

ay sa ikaw 'y datig mapagharl' kahl't sa asawag tunay!

MakAila'g siya ay susukut路sukot 11a sa hagdanan rno ay pinapanaog: , sa mga tagpua'y madalas pa kayog datDa 'g natutulog, . at sa paggiggiha'y laglg magkaratig kayog inaabot.

Dapwa't salamat ga at Dakatagp6 ka ng isag kasamag hagal Da'y dug6 pa: . kaya kug kahiman gayun-gayunin mo't saktan ng asaWiI , ay talun路taluna't huwag di mabulas !!y umuuwi na.

Kug sa iyog tapag, kahl't kalahatl 'y may nasalin s~na sa kanyag ugall, ay marahil-dahil tigas ng liig mo'y laon nag nabali, at nagbayad di~in iya'g pag-aagkin ng hifidi mo ar1 Dapwa't iwaliig-wala! sa tulog na ahas ag b~baig iyan dapat na itulad: sa pagkak.aikid kaya lag kumib6 'y kug ma y maka yapak , at kug rnanahimik ;ay tila ba walng kamandag na igat.

A~awa mo't sijra'y bagay pagsamahi 'g tanan sa baywag at saka lunurin ; sapagka't ag butig pataba ng sama- ay masamag l\hiw , at di umiige . ag tubO ng binhi sa paratig lilim . .. Pag ag kabaita'y lampas na sa guhit, kahabag路habag man ay nakagagalit.:

=

100

=

kug ako ga lamag ag eantog may hawak ng susl saIagit, ! di ko papayaga'g â&#x20AC;˘ ag banal sa ganyan doo'y makasilip . .

Anopa't sa inyog halaghag na bubay ay di na maturol ag may kasalanan , at bawa'tmagyarig sakuna sa inyog kapa-kapalara'y sukat nag isi si sa inyo 't kayo rin ag kada-hilanan.

At palibhasa ga ag isag Iigaya ay balita lamag ng sampug balisa, dumatig ag araw na ~i natatala -sa iyog pag-asa, at kayo'y dinalaw ng kalagim-Iagim na kuyog ng dusa.

Sa buhay ng tao ag kaJigayaha'y nakapagagabas mag-isag dumalaw; datapwa't ag palad na saliwa't kapos ay duwag na tunay, hindi makalakad kugdi may kasamag mga kalumbayan.

Ag kaagulo mo'y nag walag¡wala nagmapiga sa kanyag sariJig asawa, nag kulag na lamag ay kuartahi~ pati anak na dalaga, ay maraw-araw naman ag paghughog sa boo mog kaya:_ lkaw ag ginawag tim bulan sa laot sa clagat ng utag kapag nahilunod, nagig pintakasi't kaban ka ng tipan, saka mananakop . na tagakandili pag sa kahihiyan siya'y mapapasok.

101

~

Dahilan sa kanya'y nagig ka ran iwa'g -tiisin mog wala ag asawag tUllay, pati isusubO, ng mga anak mo'y madalas maaga w, at ag natatago ' l1ag pit6 ma'g buMI dl na nagagalag,

•

,

Kinalulugan mo ag pagbnbuyaya h Rgga'g pagdahupan ali; datig sagalla: ag sa hinay·hinay ;J,y naimpok ninyo't kinali kRliga , gay6'1'1 ay lim pakan kug sa lalaki mo'y ipagkatiwala.

Nagkabaligtad na ag inyog tugkuli 't lahat ng arImo 'y kanya nag arh'in: siyag dati cl.ati .ay kinukunan rno ng pupubunanin , inistuJagpulube kug gay6n' sa iy6'y migl 'n g kakanin, Mananalog min sa'y bQwa'g matatalo, ruagugutag doo't mamlDuba rito, ' - sa mga sllgala'y.

1330 dami ng kanyag nadadayag tao, bi bira nag am w ag siya'y Illauwlg walag basag-ulo.

Suball'y an6 bag Illagyarig pisanan 13a siya'y isa mog kataksilan lamag: ag kasakit·sakit .at nakahihi ya at na pakabalay I ay ag pagkaparis , sa kanya ng iy6g asawa pag tunay, iVIagmul:1 sa pan Illsg pahagga'g ulo',)' llalnlublobna rin sa lusak ng bisyo, , 's umiput-dill na s a pinapasuka't ayaw ll1agtrabaho,

•

=

102

=

at sadyag nagaya sa iy6g lalaki ng pagtetenOTYO. Kaya't habag ikaw ay naglalalaki , asawa roo naman ay nagbababae; kay6g magagulo habag nauup6 sa pagpapaggigge, ay sa ibag bi, yo ag iy6g asawa naman nawiwili . . At kug nagkata6n na ya6'g asawa ng iy6g lalaki ag nahanip sana, .

0 kahl't man lamag ag butihi 'g anak na taglg dalaga, disi'y napainam at ag buha,)' ninyo'y nagig karambola.

Datapwa't malaybg sa halimbawa illJ ag gay6'g babae munti ma'y matuto, siya'y walag hilig sa kahl't anomag haliua ng bisyo, . na siyag paganib ng lalbg tim timan sa gawag maglilo.

Ag iy6g asawa'y Sa dakog malayb l!.agkatoto6 nag may alagag puga: isa ri' g babaig dahil sa baraha ag saya'y roabahb, sah ag lalaki sa kanya'y para lag pagbihis na barb.

-Kaya't isag gabi na iy6g mUlaman ag lahat ng gay6'g roga kalihiman , di roo man nagamit ag datiha'g ap6y ng taras at tapag , guul't napag路isip na masaroa ka man ay sa isa lamag.

Hindi na maarlng ikaw ay rollgbabag na paris ng datig wara ka pag sugat,

=

103 =

gay6'y kailaga'g diyan sa kabyak mo ay mag-igat-iga-t, sapagka't ag bagay na bago mog lihim, warl:y naMtatap.

Balintuna mandi'g ag ~agkaibigan sa ganya'g gawai'y di magkaramdaman ; gunl't saan di ga'y kapwa batikan na sa kasalbahihan, . bagama,n kaypala ag isa sa isa'y may iniigatan, ./ Ag katotohanan, sa nagagyay;:ri 'y tila para-parag kay6'y nngsibuti: . ag iy6g asawag may nasusubok na sa iy6g lalaki, - ay kug makisama'y " palagay-lo6b di'gkatulad ng dati.

Saka ikaw nama'y natutog manuyo diyan sa kabyak mo nag pabibu-hibo, sa kanyag babae bumabaggit ka man ay pabirubiro't madalas magyari na padalhan mo pa ng regalog baro.

At ag lalaki mo ay ganyan Da lamag sa iy6g a,sawag tumigft dumamay: kapag sil:fy kapwa ibig pas a sabog, munti ag pubuqan , marunog magkusag: "ikaw na ag paro6't ak6 ag sa bahay": Anopa't sa inyo'y nagig sinugalig ag sa ganya'g bubay kasabihan natin, na pag ag babai'y may kalarog ap6y ay panibughuin , at pag ag lalaki, nagigig malupit at mapupl'mahin.

=

10-1

=

"

Ag ganya'g damdamin ay tU yLlg-t uyo nag talaga sa puso ninyog mag-asawa: wala nag pag-ibig ay -ana ga kay:1't路 maninibugho pa , sa ag di ninibig kug manibngho man ay wain nag lasa, Gunl't ag pr.usisyon magpakalayo mall ay umuriwi rill sa pinaggaligan; pag magha-maghapo 'g mabigat ag hagin at maalin sagan , hindi malalaon at hahalili na ago ulan sa ara W. Sa bahay man llama'g lap6k na't mahina saka babaklas kai t aatip ng sira, higit pa sa bago ag magiglg gugol pag nagkabihira't sa katatagpi mo ) marahillalo kag nagbahay ng lum a.

Sa tahasa'g Eabi, kayo'y nagtagalan sa patakiptakip at pakiramdaman , ikaw 'y asag-asa lla wala nf'. ka.yog sukat katakutun, at di alaala na ag walag ganti ay ag lintik lamag_ t _ . Mukha mo'y nagawing sa hiya'y gnmisi, puso mo'y linib na sa gawag mabuti , ag boo mog buhay may kabal na mandin sa palo ng- sisi, kaya para lamag biro na sa iyo ag bawa't magyari . ~

&

Wala nag nalabi sa datig damdami't nalimot mo pati pagkamapansillin , nagig ina lamag . ng maramig allllk ay ina sa turi;;,

= 195 = kaya't ag' kahiman malubh:ig sakuna'y inaarlg hagin.

Sa kabi-kabila ng bul6k mog buhay gipin ng sakillla ag nag-umag-umag, at kahl't animo'y wahl ka nag palad na magig taggulan, datapwa't maanog hilig rno'y tumuwid nag kahn muntl man.

Mahaga:y lalo pag sumama sa rati ag pakikiapid sa pagkal'uhagi, nakipagtanim&n ag kabuhayan mo sa hatol ng puri , at walag hinayag na tinatwaan na pati llg sarili . Ag dalagag anaK, hali路halimbawil, ng kaagulo mo 'y iy6g nabalita. na sa kug kaginog );llasamag lalaki ,umano 'y nasil'u , . ag gayo'y maanog sa iyog panimdim ay llakabahal~.

Ag ina't kapatid na nagapag-iwan ng sawig-' da'agag yumao't nagtanall , . kahn nabalitag sa gutom at hapis halos !lag pisanan , dl ka man naawag tillapunan sila llg anoma'g damay Namatay ag iy6g biyanan sa hi1'a p sa may ila'g huwa'g sakU na dinan a~, - maliban sa min sa' g pagdalaw nag siya'y di na makausap, ay mana man lamag nakipagli!5ig ka't dumamay sa hipag.

Ag nagig tahl mo'y hindi magaiwan ag mumuntlg batag nagkakasakitau,

=

106 =

bago'y kapag oras lla l:ilakad ka na sa mga sugalall, ay nailalagak kahl 't piisusuhin sa kalapitbahay . Ag inyog alila'y malao'g waHl na' t nagpakasira rin sa pagkadalaga, ya6'g araw路araw na pag-iiwan mo'y nagbigay ng hugH... _ saka ag mainam, tila sa kut6b mo'y ... iy6 pag asawa.

Gunl, iay a sawa! disin ay salarna t kug may asawa ka gay6'g matataIYa,g : sa dala wag bullay . na bigkis ng sumpag pinagisag palad , ag magsisama man a) ligaya na rin kug sarna sa birap.

May asawa ka ga ay parag wal a rill , balo ka sa buhay na mllituturig, sa pagnan3.sa mog makadalawa ka'y di mo akalai 'g magig kaagulo at magig asawa'y .. kapwa mapabitin.

Sagbuwan na yatag di ka nadadalaw ng iy6g lalaki't w(l,la balita man, nag bago lumakad kay6g mag-asawa'y pinagpaalama 't siya raw hahanap sa masamag anak na 路sirag nagtanan . iBulaan! sapagka't sa kanya'y dl ganog ag gay6'g tananan ay nakabalino, sa kanyag damdamin na may kabal na ri' g gaya ng pu -;'J mo, para lamag bagi' g dumaan ag gay6't lumipas sa ul o.

107 =

Kug kaya ua lamag iyog napaghulog siya'y umalis ga't napasa ma1ayo,. ay nag mapagkitag tila inuusig sa pagtutumago np; il:fg sekretag ¡ paroo't parito'y may lihim na lako . lsa sa, kanila, llag iyog birui 'y llakipaglihiman namall nag lihimill , madalig nagsabig kaya sila gayo'y walag ibag dahil kugdi 'g lalllkig diyan sa bahay mo'y datig tumitigil.

Sa kanya'y maramig mga kasalana'g inuusig gayon at nagapapataw: dito 'y panunuba, doo 'y paninyope at sugal na bawal , , bukod ag pagsira, ng kual'ta at sigsig na hiniram lam ag.

Nakapagmabuti sa ila'g s.ekreta kaya di nausig nag karakamka, kug hind!,y nahuli marahil kaagad sa mula't, mula pa, at di na nagyarig . magkapatug-patog ag waramig sala, Isa ri'g pulisyag kanyag kaiblgan ag hinihinalag kinabali taan, kug kaya't maagap na ag pag-uusig ay kanyag nalaman, tuloy nakailag , bago' naghumigpit ag mga kala:~alJ, Sadyag ag paglayas ay wala nag kita magig sa iyo ma't magig sa asawa, di na raw titigil hagga'g nahihipo ag dalawag tayng't ,

â&#x20AC;˘

:. :. :. .: : u . .; ..-

at nabalita ri' g nagbago ng gala't nag di makilala .

Gay6n ~a bahay mo ay manhik·mauaog ag mga kostableg laglg namluubok, • m~kailan yatag sa piskalya'f kuartel ikaw pa'y napasok, dahil sa akalag. magpupuputak ka sakallg matakot . jDaga't waHl ka na gay6 'g pagigiml't Jub6s nag nalimot ag maghuuus-Cilill!

2,sa isag babaig may hiyag tagalog kaya'y maaarlg ag buha,y at puri sa gi:Lnya'g paraa'y ipakalantad?

Ag masabi mo pa ay biglag napa ram ag lahat ng ya6'g parag bula lamag; kug baga sakalIg may pinanimdim ka'y sukat ag hinayag sa asahan-dill na kaagulo mog mabalik na di man.

Nahinayag ka man aynadili-dilig sa is'1g Ulnalis sampu ag halili; sa ·balat ng lupa: y pag talagag ibig ng isag babae, hindi man magkusa'y pagkakaguguhan ng mga lalaki.

Habag sa paga) 6'y iy6g· nililimag 41g mabasag·ulo niuyog kabuhayau , miusa'g na usisa ag mga alaha;s sa sadyag lalagyan, at ... jganog paghaga-! _ nag iy6g makitag lalagyau na lamag . jKuintas na tam buren, h ikaw at peyueta, sigsig na may" bat6 at gintO sa uua,

=

109

=

iya 'giyau lamag ag nagalalabi sa in:lg pamana!.. jlahat na'y natunaw! c:diyata 't patl na iya'y nawala pa?

â&#x20AC;˘

Mula nag matub6s sa rriga sanlaan nit6g huH ninyog pagbuk6d ng bahay, hindi man kumain o lahat"man kay6' y walag mapuhunan , ay buug-buo rin ag tika mog iya'y di na idaramay.

At kug kay Ian n06'y kay6g mag-asawa sa tinagog iyan ay nagkasira pa ; s&pagka't mapilit na kahl't ag kuintas isanlil. daw muna , at may isag bulik " na i,pananalo siyag walag sala . . Suball at gay 6'y c;saan napatugo? c:sino ag Jl3gahas s.a ganya'g ari mo? .. . sa boog maghapon ag galit mo 'y tila sa ul61 na aso, kulag lag maghabol at iy6g babagin ag m:ikitag tao.

Nag tot06g ikaw 'y di na rriakapigi-I, mataas mog luha ay n:ipatulo rin ; at nllg sa asawag ' main6 ag ganya't ikaw'y usisain , tila nagkull pa kug marapat mo nag sa kanya'y fabihin.

Sa hawig ng iy6g mga pagugu sap warig ibig mo pag sa kaJlya ibullat, gay6'g sa budhi mo'y kilal:ig-kilala 't napakuliwanag ag galan ng taog talagag numakaw ng mga alahas.

=

110 =

Salamat na lamag at di nakitugo :ag iyog asawa sa kadudusta mo, at manog sag1 ma'y kumutob sa loob 0 nasok sa ulo, na ag magnanakaw .ay yao'g kanya ri'g kasama't katoto.

Binuku-bukb mo sa iyog sarili kug papanog nakaw kaya ag nagyari: .matay mog isipin kug bakit naumit Dag di mo mihuli, . ay sadyag hindi rin ag araw at oras na iyog masabi.

Gayon ma'y tuwi kag babaggit sa nakaw mag.ig sa asawa 0 sa kapit-bahay , iyog binabatak sa dakog malapit ag tukoy ng araw, upag maiilag ya6' g lalaki mo sa mga bintagan.

â&#x20AC;˘

Kapag naninisi ag iyog asawag kundagan umano'y di nagasanla pa , ag iyog sarili'y nasisisi mo ri'g kug nayag ka ga ba, disin dt nagyarig napagayon lamag na walag¡wala nR. Naisip mo noo'g iyan paJag yamall .ay hindi magalig nR; ijJagtaguan; sa kinatatagb kaypala'y iba pa ag magakinabag; mahaga'y ihalb't pulu'i-puhunanin sa mga sugalan.

Sa gayon animo 'y di makakatulog ni di magyayarig sa iba mahulog; sa pakinabagan -.llg hindi may ar1 ag ar1g sininop, -

=

III =

mahaga'y minsana'g -sa suga! na dalhin, sukdan ma'g maubos. jOO, sa sugal gal walag kailaga 'g .ag mga anak mo'y iy6 pag laallao: ikaw aa'y nagbirap uag ilabas sila sa parag ng bubay, tila di ga dapat na ipagsimpau pa ng pamanag yaman ....

Parag ag aJahas na kawawala pa ay "di sa ina mo lamag nagamana; tila kug nanagan .ag am:i't ina mo sa ganya't pumara, ikaw'yaabuta'g isag billibini ng nagig asawa.

Ag kulag aa lamag na iy6g sabihi'y pati mga anak dapat puhunanin ; daga't mumunti pa at walag tataggap upag alilaio, kug maaarl na'y . ipinagsasanla't kinwarta mo di sin .

Sa tiyan mo gay6 'y llagmamalagihay ag buko ng isag- bagog kasalauan, . bukog 'sa sarili'y pinapanimdim mo't inaagam路agam, pagka't di masabi :sa dalawag ama kug sino ag tuna.\" . jMga batag sawi at saliwag palad na sumisip6t pa sa sagmaliwanagl .. munti bagag butig sila'y natunaw Da sa tiyun mo't sukat, nag di na nagyarig -sa inag gaya mo sila magamu!ai!

Tignan IDo't sa iy6'y para lamag biro -ag magha-maghapo'g sila'y di mabipo;

. =

112 =

. nagaglilirnahid ag di rno rnatahig rnga sin1.g barb'y I walag rnaibihis pagka't rnarurumi pati-natatagb.

Ag tatlog aDak rno kaya nabubuhay . sa !twa ng Diyos at ng kamatayan , . sila ay parati g kug rnagagkasakit, halos halinhinan , at kaya bumuti'y kug sadyag ag sakie ay sawa na lamag .

Ag pipituhin nag taon rnog lalaki at ag lilimahi'g saggolna habae, hig nagkamagulag ng may wastilg isip attalagag puri, ay sa pag-aaral na sila rnarahil gayon nawiwili .

Dapwa't ianog aral at saa'g eskuela sila ipapasok ninyog rnag-asawa! . . eat alin ag buti ng pag uugallg rnaituturb pa ng iDYOg sarili sa kapwa Da kayo lugayak sa sala?

Paaralan 'nila ag mga lansagan, . ag simbahan nila ay rnga tindahan, ag kanilag gurb ay kapwa bata rin, 0 rnatatanda man ay waIag pagturb kugdi mga laswa atopagttJtugayaw.

Magamatay-rnatay sa kapapal9 rno ay kapwa pisik din sa tigas ng ulo; gayon rno tinawag gayon di'y wala na't kug saan tumugo, at kab'ukat-bukat sa iyo'y may uwig mga basag-ulo.

=

113 -

Sa kanila'y walag sukat na purihin kugdi ag kapwa: na maalam magsaig at nauutusa'g bumiJi'ng gay6't ganit6'g pagka,in ... rya 'g-iyan Inmag ag miituro mDg d.unog at gawain!

D:Hapwa't kug kahi't iya'g-iyan lamag ag naimulat mog gawa 't karilllugan, iy6g nawiwik1i.g . . may malaki ka na nama: g pakinabag ... isaan ba hindi ga'y arimubanan din sa mga sugalan!

Pagkapag-almuslil sa tuwig umaga, at kug makaaIis ag iy6g asawa, ikaw'y naaarlg walil. nag harapill kugdi ag baraha, . at kapag taghali'y di l1a kailaga'g sa bahay muwi pa.

Ag isag anak pag tatlog ta6 'g bata: y / sa magkapatid na naititiwalll , ? sa kinaiiwa'y naturuan mo rin silag mag-alagil., kug minsan ga lamag . ag bata 'y datnsl1 mog palig6 sa luha.

Iya'y babae ri'g sakdal kabaitan , nakapag路iisag magbapon sa bahay, kabi'';; na mabulog . sa silya at bagk6, Kayil.'y sa hagdanan, nagkakantutulog sa pipig pag-iyak sa kinahulugan.

Kug ruinsan ag amag maage. sa bapon, wahl ag da'awa at nagsisilaboy, at ag isag batag pagtao sa. hahay ay pun6 ng bukol, , 8

114

=

sa laki ng awa'y din:hatnan mo pag kanyag kalug-kalog.

At ag asawa mo, ibig mag magalit ay napipipe na't ag napag-ii~ip . ay di nababagay na dulutan ka pa ng poot hapis, pagka't nsJalama'g pag Jiaglilihi ka'y labis Dag balasik.

Gunl't ag totooly hindi yaon lamag ag dahilna kanyag pinagigilagan, . kanyag natatatap na ag buhay niny,o'y nasa paggiggihan, - dito nagbubuhat ag lahat ng inyo gayo'g kail-agan.

°

Siya'y malaon nag hindi nagsusulit . ng pirraghanapa't himagal ng pawis; kug muwI ng bahay ag kamay at bulsa sa kuarta'y malinis, mayro09- pag araw ng mga pag.sahod na wala ni beles.

Papano'y do('m pa sa pinap-Itsukan ay nahuhugkoy na ng mga-montehan; â&#x20AC;˘ ga,j'on lag sumahod, gayon din sa isag tabi'y paglalaban, nalg ubos kug ubos wahl kug mawala, talo kug talunau.

Sa kanyag' tugkuli' g paghki\tiwala'y mipakadalas na kug magpakasira: walag pintakasi saan ma'g sabuga'g hindi nagagala, . kahl't may magsabi nag .makagalitail sa pagpapabayii:. . ' bg kanyag babai'y madalas pag hap9'g halos '1antaran na kug makasalubog, .

'.

= .115 . o di mo nilalama'g 'Pati naman siya 'y natutong magsabog, kaya karaniwa'g sa pagpapatalo sila pa ay tulog.

lIindi lam ag ito, kugdi kagawia'g ag sah-od ng tao ay pinupuhunan , kaya kug matalo'y .(!amig maggagawa ag napapal'amay . sa dt pagsusueldo't pagbabalasubas sa mga kariban.

Mga maggagawag sa bagad ma'pasok nagagtitiis na sa hamak ma'g sabod, ay pllllplga pa . o kinakaltasan sa buga ng pagod, at sa munttg sala -ay pinaaali~ nag kalunu ~-lun os . . f

•

I

•

"-

Sa pinaka-amo'lInatutog nagtsapa't Kanyag pinasama ag ibag kasama ; kapag sa sumbuga'y tabi na ag lahat at siya na muna,~ gayo'g kug sa bagay sa marumig gawa'y siyag una·una7 Makaila)1 tuloy bantai'g babagin ng mga k.asamag dt na makapigil ; sa may pagawaa'y nagagpalagpak pa ng sulat na lihim; gunl't paglilina~, nauuwig 1ahat sa ·wala't wala rin.

Saan di uusbog at lalog sisikal ag pagkapalulogsa marumig asal, ~ sa ag nag-uutos kug baga sa isag masamag halama'y dt na binubunot .ay dinidilig pa at binabakuran.

•

=

116

Daga't karaniwa'g ag masamag kahOy, kug gano kadalig tumubo't yumab.og gay6'g kadali ri'g mabuwag ng bagyo at magig paggatog ... . kug hindi marahil ay marami siyag pinatay sa gutom.

Ag bigas man nama 'y kus[tg l1ah1ihulog pag-apaw sa gatag, kahn walag kalos; at s.aka ag tao'y . hindi pag pikit D'a ay nakakatulog, mabaga: y kug sino â&#x20AC;˘ ag mapagtiwala'y siyag mapanubok . . Nag kas{llukuya'g laslgna ag 'isip sa walil. na siyag katiga-tigatig, nag lalag-lala na , ag sa buhay:har(y kanyag panal1alig .. . saH napakitag , . pusikit l!lg itim ag kulay ng lagit.

Ag palagay-Io6b na may pagawaa'y di na nakaatim sa nasusubpkan , sa Huusisa sa gay6 't ganit6g mga kasagkapa'y . kagyat naniwalag walag naglalabas kugdi siya lamag. Sa mga talaa'y ag pagpapalakad ng bila,g ng tao'y pawag nasiyasat, . pat! ng palaglg sa mga pasahod ay kanyag' pagbawas, saH ag ugallg dalbin sa sugalan ag dt niya hanap. _ Gunl't marabil ga'y kug gagay6n lamag napatawad pa .rin ?g may pagawaan, pagkapahbhasa . ag tagal na niya'y sukat pagdaganan ...

â&#x20AC;˘

=

11'7

idagan at may awag pagpalakig-lo6b sa may kasalanan!

Habag tumitinig ag pag-unsisa'y 1alog lumulutag ag ruga hinuh.a; habag sinusukat %ug ga't makukriha sa salita't b:ila; lalog umuulad . at ag buntot niy:i'y bagkus humahaba_ Ag datig masama 't sab raw bum uti ay g'umagalig pa sa datig mabuti; gunn ag wikako, kapag ag sumama'y ag datig maige, - ay walag panalo kug sa kasamaall ag masamag dati.

Sa nasusugapa ng masamag hilig ay sapal ag 'tan9,'g hatal n8, pag-akit: nagigig p-arusa . .ag gala'g maligo sa linaw ng tubig, iginiginha wa . ag gawag maglu1516b sa mabahbg putik.

Dapw.a't parag lab6g ag pagpapalaJo: haggag mura'y lagit ag ibig madu.ro, gunt pag gumulag at kug kawayan na'y sa lupa ag tUfO: anopa't ag yabag . sa muntig humagin ay isinusuko.

Alin pa man nama'g mailap hulihi 'y napaglalala'g an ng mabutig pain, saka sa paghuli kug minsan ay bagay muna ag gutumin , at mjnsa'y mabutig . sa kasaganaan naman pawilihin_ Sa ganyan nahulog ag iy6g asawa at ag hinahanap ay diyan liakita; /

=

l1R -

ag mahabag araw na sa bub-ay-dapo'y pagkisamantala, gay6'y aanihan ng lalog masaklap at may las9'g buga ..

Ag pagkapakana ngmga nagyari'y hindi ko na gay6n sukat pag masabi, liban ag nakita ng lahat ng tao na, biglag paghuli saiy6g asawag dumaY9 ng sabog pati ng babae. ;T Hatid na dinala hagga ~g \}ilaggllan, m.a ghapo't magdamag na do6n namahay ~ at kay.a nataya'y . sa harap ng hgk6m, nag .kinabukasan, na ag kanyag sala'y pagsira ng kuarta't saki pagnanakaw.

Nag iy6g mataggap ag gay6'g balita'y parag pinagdimlan ag lo6b mo't diwa; _ gUlll pagkaJipas, nag-alinlagan 'kag manisi 't maawa, sa qJasamag .oras na sa asawa mog pagkapaganyaya .. "jKundagan ag suga.l路 at pagbababae! " .. ...'ag nasalita mo sa iy6g sarili: paganyan di'g a1'3l, jKundagan ag sugal a.t paglalalaki, nag ikaw'y nakawan, ag sana sa iy6'y kanyag miisisi. ",;,Bakit-animo pa-siya'y di lakarin. "ng kanyag babai 't mga sasabugin? "ni dito man lamag "sa tatlbg anak ko'y walag ipakaio, "ay ,;,an6g pagdamay _. "ag sa akin kaya'y kanyag hahanapin?"

=

119

=

"Ag kanyag ninakaw at kuartag sinira "di ko kinalaman, siya ag bahala: "kug dito sa ami'y "hindi nag-uuwi ni kahi't man yata "ng para lamunin I~ng kanyag sarilig tiyan at sikmura."

"Ano ba sa akin kug sa bilagguan "ag sampfl man niya'y tikis na matunaw, "ako nama'y datig "hindi umaasa sa kanya na lamag, "at yarig sarili . "sa mga anak ko'y marunog bumuhay" .... (tvlarunog bumuhay! 00, ano 't di ga , gunl't maalam di'g puruatay ka yata; at kug gayo'y di man nagamamatay pa ag tatlo mog bata, kaypala ga lamag pagka't may Diyos pag marunogmaawa.

(Magpahagga'g sl\an ag itinatayog ng pagagatwil'an at mga pag-ayop ng isag babaig , sa kanyag a~awa'y wala nag pag-irog! .. . . jnakapagdidiri ag pag-aasawa at nakatatakot!

Gunl, gay<in pa ma'y di rin nanatili ag tigas ng loob ng iyog sarili, nag makasag-oras tila naglamig ka't napagdilidilig di naman marapat ag di ka magdamdam sa mga nagyari.

Asawa'y asawa, ag wika g'a natin, bagay na sa iyo'y nakapagharl rin; gayon ma'g.kalayb ay di mo naitis na hindi dalawin,

=

120

at tuloy nakurog . pabalat-buga ma'y dapat mog lakarin. , Dapwa't ano na ba ag mapagsasapit ng niluha¡luhag hinog lag sa pilit; . matay ma' g nasltig . mag-ugat sa puso ag pakitag hapis, ' Ilahahalata ri '}~ . . ag puso mog iya'y hugkag sa pag-ibig: At ~aka a_no rin ag l!agyayarihan ng mga lakad. mo at dinalawdalaw, uua ay wal:l ka I!i painoma\ak sa bawlt't lapitau, ikalawa'y parag ikaw'y nagtatanim sa init ng araw .

.

Bawa' t tagataggol ua uakakilala sa sala ng iyog ma.bunyi fj asawa, parag maggagamot sa hantp ng sakit na di na makaya, nagsisipanaog uag mano man lamag mag-iwa 'g. ?-eseta.

Rug sana ba ikaw'y maramig tinago o may kayamana'g sukat ipagak\> , disin ag uagyal:i ay hindi na ikaw ag sumamu-samo't sa iyo'y maramig â&#x20AC;˘ mga mananaggol ag kusag nlmuyo . .

Sa dagat ng buhay ay ~i lumalakad balsa man I1g bunot kug wal:lg panulak; . sa gayo'y hindi na. laglg\ l1ahihigi ag awlt 't pagligap; ag mga pag-asa'y naaani lamag I1g may binhig pilak.

Sa lubh:l ng kal1yag mga kasalal1a'y wal:ll1a raw gall!ot kugdi bilaggil.al1:

121

di gil nagkabula't nag paglitisin na sa sadyilg hukuma'y lumabas na pawag paglub6g sa kanYl:\ ag mga patuuay .

Pati mga saksig sukat sumag·ayou ·ay sa pag·uusig bagkus nakatulog, kug kayil't sa bisa ng kug ila'g salag nagk:ipatug·patog, , mabigat ·na p.a w1J. . ilg mga parusag sa hukom na hato!.

Sa kanyag ginawa'y di sukat hanapi 'g ,a g mga kasama'y sa kanya .kum ilig·, hindi maaarlg :sa tanim na bulok, bago ag anihin; bukod sa ugallg . ' kug sinog may lakas fl.y siyag purihin .

•

Bagaman gil sanag di kahaga·haga :ag kahn salad 'y hatula'g lumaya, , pagka't karaniwan -sa mga h1ikuman ag ganya'g hiwaga; dapwa't bagay·bagay .ag pinatitikim ng ganya,'g biyaya·.

Dito'y il:i'g taon, doo 'y buw:i't al'aw ag tum bas sa kanyag nasira't nina ka w; anopa't marahil , kug ag mga .multa pati'y ipipisan, sukat nag ·abutin 13a pagkabilagg6 ng tupo ng ubau ..

May nagagsasabig mabuti'y maghabol at nag mabawasan mau Iamag ag hatoI ; gunl't kugdi sana ni wala man kayog ipagtawid·gu~om: jag Korte Suprema . ay lakbayin Iamag ng mga maybaon!

= /

122

=

Sa dill _kawasa'y muli kag ilabalo at napagalana'g asawa ng ]J1'eso; tila masusubok . na muli ag datig pagpapa1alo mog di ka natatakot . may asaha't wala sa usawag sMeldo.

Rug sa bagay ga ba ay di muntlg butig: may lakas ng lo6b ag isag babae, na kahl't sa hot ng lalog malaldg mga pagyayari, ay maigagaod at makatatawid sa kanyag sa l'ili .

Hindi ag babai'y lagl nag aasa sa hanap at sikhay ng kanyag asawa: lalo na't sa tulBd ng kalagayan mog kay ' rami nag buga, ubod na rig hirap ag kapag nabalo ay gumapa路gapa.

Dapwa't (,alin kayag paghahanap-buhayag katutubo nag iy6g nalalaman? (,nag magkaasawa ay alill kaya rin ag 1lapag-arala' g sa tatlo mog bn-gag magigig -apat pa'y sukat ipagbuhay? c,Hawakan mo kayag muli ag karayom?' c,matuto ka kayag magsunog ng bakol? (,ag sarilig bahy kaya'y malisan mo nag magha-maghapon,. _ kug may mapasuka'g maragal na banap QU pantawid gutom?

Ganya'g kalagay:m ng isag babae ag kakikila,nlan ng sadyag may puri; aiyan namamalas ag tala gag inag gisig sa mabuti ,

â&#x20AC;˘

= 123 =

diyan nasusukat ag timtima'g puso't bait na sal'ili.

Gunl, iimj.g gisig sa mabutig turo! iasawag may simpa'g purig katutubo! idakilag babaig may sarilig bait. at timtima'g pusol. .. hindi -ko masabi kug gay6'y saan kag sulok nagtatago.

Tan:i'g balatkayo ng iy6g kahapon ag wika ko¡ bag:i'y gay6u na matapon; sa mabahog lusak kug baga man -sanag ikaw:y n:ipalusog: gay6n nama'y dapat disi'g pagkusaan ag gawag umahon. ",Manahi? magtinda? masok sa gawaan? ¡ iag lahat na il6 'y kay inam na turan! , suball, anim6'y c',an6 kaya baga at pahihirapa'g igawi ag tao sa di ,k atutubo't datig kagawian?

Naghwikaan kag lalaki't babae ay may kani-kanY'lg hilig na sarili: may nagababagay sa gawag magtinda, manahi., humabi; iba'y sa kalakal , at ag iba nama'y sa pagpapaggigge.

-iOh, ag paggigge rin! diyan na napisaIl>_ . ag tana'g pag asa sa boo mog buhay: sa iy6'y wala nag . ginhawa sa lupa kugdi iy an lamag, sukat ag barahag maJabi sa iy6, lahatna'y mapa.ram .

Ag tao ga nama'g magumon sa bisyo ay napakahirap ilayo 't magbago:

=

12-1

=

• lahat ua sa buhay "sa iny6g pagwal'l.'y may hugis impierno, liban ag sugaJa'g sa palagay ninyo' y para'g pamiso. . Iya:g bi syog sugal ktig makasugapa higH pa sa alak: at apyau ag bisa: ag taog aliha'y maipapara nag nilamon ng lupa, at di na kabllag ; sa mga may bait at matinog diw ll,.

Saliwa ag tigin sa labat ng bagay: sa sarna ay buti, B;g mithi ay bawal; ag mga natalo sa habag panah6'y hindi binibilag at ag tinatalo sa minsan sagta6 'y siyag mllalaman.

Ag pagpapatulb sa no6 ng pawis , ·ag pagpapagalaw sa tigas ng bisig, . agpaghihinayag sa kuartag kinita ng gawag malini s ... iy:i'y mga bagay na sa kanyag budhi'y bindi magsik apit..

Lagl.g·ag katawa'y ibig kalakalin , sa kamuntig pagod ay mararamdamin; ag ibig na kuarta'y ya6'g gay6 'y hawak, mamaya'y wala rin " ya6'g pag 11akuha'y , di ikatahimik kug llindi ubusin.

Magsabi ka kugdi sa iy6g sarili ag laMt na iy:fy siyag nagyayari: sakall. at minsa' g ag kabuhayan mo'y nadidili·dili , . walag gumigitaw kugdi ag gawa mo'y siya nag mabuti.

.=

125

Iya: g kalooba'y bantad nag piliti'g tumaggap na muli ng mga tahiin; matay ri'g ihilig ag iy6g katawan sa ibang' gawai"y waJag nasasapit kugJi katamara't ag gawa'y Iisanin .

Kapagka oras 'na ng datig pa:naog, mahiga't maupo 'y parag sim'tsurot; ~ 'ag sakit 'na kulam ay hit)di maarlg di muna idaos, r may sampu 路sampll ma'g tllgkuliu sa ,babay na di matatapos, _ Anopa't sa gayon ay pagatawana'g sQgalna ag iyog hinahanap路buhay, bukod sa bindi na ag nadadayo mo 'y paggiggihan lamag,.. , ay humahalo pa ' sa mga lalakihagga'g sa montehan , Sa paraa'g iyan,talagag nawik ag inabubuhay 'ka na't a,g tatlo mog bata; , sayag nag hindi ka batikan na gayon sa gala'g magdaya, at sa knrsuncbda'y kug may maaarlg sa iyo 'y humara, Kug ag karunugan sa pagpal)agglgge , na natutuhan mo 'y napunta sa m'te , 0 kugdi man Jaq'lag ay sa pagmemestra' 0 sa pagmamadre, marahil pa'y kulag , ag luhUl'an ka man ng kapwa babae, Sa dunog na iyan, kug kaya panatag . ag kalooban mog lumaban sa hirap, wala kag paganib na baka magyari, kllgdi gayo'y buk!~s"

â&#x20AC;˘

=

126

=

na may makasilip .-sa mga daya mog may sa tagabulag.

Sa hanap na iyau, diyan naggagalig ag sa mga bata'y ipiuakakain: iuawa ay magyarig _ sa inyog mag-til ,k, magig sinugalig iya'g ati'g sa big kug an6 ag punln'y siyag aanibin!

K ug nakLkJlaia-ag puno ng kahoy sa any6 ng buga at tabas ng dahon, ay mawiwika ri'g sa saglibog batag sa daa'y naglal:roy, rnad::llig pillin ' ag anak ng tao at anak ng, __ baboy, Hindi biru-biro 'y may mga magulag na di na marapat pagpasintablan, ag laMt ng pula, kug pagtutuusin , sa kani1a: y 1wlag, sD: pagpapabayag , mga anak nila'y m agbabuy - babuy~n _ Ag mga anak mo 'y sukat !;Ig makita .at labis-labls nag ikaw'y makilala; nakaaadwn man ag damit na waray at mababaho na')' _ maan0 man lamag takpiau ng kahn luma nag -baraha_ Ag buga ng ganya'g kasalaula'a'y kusag nahihin6g pagdatig' ng araw : hindi ga nalao'y , nagbago ng any6 ag sakit sa bahay, minsa'g tagbulutog, -dalaVl'ag bata mo'y sabay dinapuan_ ' Napill-pill pa'y ag kapwa babae , ,at ag itinil'li' y ag lJilyog lalaki,

â&#x20AC;˘

, =

12J

=

llagdadalag-tao't _ 'kagampan ka namlin sa ganag sal'iIi, kaya't ag tayo mo'y paripa sa hwi{,8 sa Bagagyayal'i.

"

Bagaman laMt mog mga kapit-bahay ,dala na sa iyog makitalamitam, sapagka't llasubok -na wala kag turig kug dioal'amayao f datapwa't sa utos . 'Dg ugallg likas, dl ka nabayaan, Maminsao路minsan di 'g sil:).'y tumutulog cat sa d:Uita mo 'y nakabiabuloy, kug saka-sakall na ibig mog iwao ag bioubulutog, sila'y nahihillg , :sa bahay Illomuna 'y saglit na umurog, Sa

kamag-an~k

mO 'Y 'di na makaasa kamag anak ng iyog asawa: ag ama mo 't ali'y :suklam na sa iy'o't isinusumpa ka, ag datig mabuti't nag-asawag hipag, higH at lalb pa.

Ag hipag mog ito 'y malaon nag araw na ayaw tumuntog sa inyog tahanan , at sa mga bata'y 1umamig na pati kabyag kaloobao , sapul mimnawa , .ag mga gawa mog bagoog kaliluhan . ni

S3'

Sampli ng kapatid oa di tnahikayat :sa kapapagal'al at kapapagusap , .. ay pinagsawaan ' ' cat kusag tin-ikis sa anorna'g hil'ap , at oito, na lamag .siya'y mabilaggo, nagpakabagabag,

,

=

128 -:-

At nag mabigo na't wala ri'g masapit. ag mga pagdamay na kany,ag ginamit, sa puso't damdamin ag poot sa iyo ay lHl&g naghulip, ik:iw raw ag dahil at,ugat ng kanyag dilll\dalag bapis.

Nag nasa hl1kuman ag iyog asawa't ag mga anak mo ay kanyag makita, nagdalag-awa ma'y nakapag'yari rinag datig m~bi na , kaya di man lamag sila nagahagkan nag pabalat-buga.

Sa lamig na }raon ng kanyag p.agbatt sa mga pamagki 'g kinausap-dill , aymano ba sanag ag kadabilana'y iyo 'g pinagmunl , . mahaga'y lalo kag . tila nagmalakft umismid pa' wart Ag bilin ng iyog bilaggog asawa sa hipag mog kay6 'y miilig ipagsama, naglagusan lamag . sa butas ng inyog t'igalawag tayga, at pag-uRwian ay mallO ma'g kay6 ay nagkabatl pa ..

Ag tigas ng lo6b ng mga babae sa pag-iimbutan nag sari路sorili, . ay di Ialaluan ng bakal na puso ng lalog bay ani: kapag sa Ukisa'y sadyag talo ninyo ag mga lalaki.

Matuluyan kay6g hiQdi magsikaiPl at lahat ng hirap ay inyog danasin, buwag lag wagyarlg ag isag nasumpag hindi babatiin . ,

-

129 -

ua kapwa babai'y . mabatl at sukat sa hamak ua dahil.

Sa tinitiis mo gay6'g kahirap:l.'g sisighap-sighap ka ~a laot ng buhay , munti bagag lunas ag mulig makapit sa mga mag ulag o kahl' t sa hipag ua datig sa iy6'y dumog kug dumamay.

Datapwa.'t matais na iy6g 'winikag di mo maaasal ag magpakababa, at di ikaw lamag¡ , k ugdi sa mahigpit ua bilin at baHi'y iy6g tinurua'g h uwag magsilapit patf mga bata o

,

Ako'y hagag-haga at nahihinayag , . ', " , sa tigas ng iy6g budhi't kaloobau : , kug sana) nahilig .0 ag ganyan mog tigas sa mabutig bagay, disi'y nagmasakit ' ag lahat sa iy6 't di ka inilagau .

Sa mula't-mula pa'y hindi mo naklll'og ~ " ag walag puhuna'y hindi nagtutu bo, . . at ag nagpautag ,. . ng mukhag masugit at bu16k na puso, ay walag katwirag , manigil ng mukha at pus6g m~mo . , â&#x20AC;˘'. .

Kapagka sf! taog p.ipapawakawak I ay lumalayo na pat! kaJ;llag-anak, ~ " napagki1dlalag . . ". bag6~ na sa kanya ag giti ng pal~dl at sakawala nag .. , . kahaJa-halaga ag buhay ria haW!Jok. . May mga oras di'g iy6g ninilliJay . " ag napakaabag ganya'g pamumuhay, 9 1

;.

-

,.

. j; ' . .

"

.

"

=

130

=

tuloy nawiwiklig Sf), lahat mog-. hirap ag may kasal8na'y iya' g tatlog batag sa kalaylttw mo ay nakaMhalag.

K ug' ikaw animo'y nag-iisa. disi 't walag anak bagag sukat alalahin , fiy tunay na tunay na sa gal:lya'g tayo'y di ka m!lpipigil, ag kaginh:otwahan . . saan man m'troo'y iyog kiki.tllin.

Parag nanlnikis sa pagtitipanan ag- lUga sakunag sa iyo'y nanataw: . preso ag asawa, ag dala wag anak kapwa nararatay , hikahos sa kuarta, galit Pf), ag' lahat na kamag-anakan. ~aglitsaglit lamag ag pagliliwanag ng kabaitan mog lipos na ng ul-ap, at ku g nasisili P ' ag mga anino ng sawi mog palad, warlg hinahapis ag kt\l uluwa mo't ginuguIatguIat. , Sa tarik ng buhay na sinasalnga hf),po na ag budhi at IuIag-IuIa ka, kug kaya 't kug minsa'g ikaw'y sinisindak ng mga balisa, bigla mog matura' g jlpagbigti Da yata ag iyog ligaya!

Pag nagdaraigan sa antak at gutom &gqa,lawag amik na binubulutog, at iyo'g lalakig ib.ig t;llOg utusa'y waIn lumala.boy, di sukatmasabi : ,~, 'lit mara mo' t sumpag halos patug-patog,

-

131

=

Bo.ka 99. oras pag ikaw'y mananaog at sa opisyo mo'y ibig nag pumasok, sa'loi .pakikita . sjl:ig um.iiyak at mumugut-mugot, rgano'g I'nga baga ug gitgi~ sa iy6'g dibdib agnunupok!

Halos araw-araw'y ganyan ka ng pawll .at galiyan din naman pati mga bata: sa mga balisa . agokatuluw.i mo 'y saganag路sagana , sa Illga parusa ag mgaanak mo'y pasasag路pasasa . <oIAh,' kug magkaminsal1 ag'nilwiwikil mo, -"sa!amat oa lamag at ak6'y natuto "ng latag paggiggig _ ''pagita ng kuarta't pagpalamig-ulo! . , '/6an6g magyayari, " kugdt nagkagay6n, sa pagkasawi ko?" ...

"Kugdi sa paggiggi'y 6saan kn kuku~in " sa ganit6g hirap ag ami'g kakul1in?

"61linog maaawa't " lagtg maglilim6s ng bigas sa am in?

"Gat ali' g biyaya "ag sa kalugkuta'y aalfw sa akin?" ...

At diwa'y sa bugsa ng paniniwalag m\.saaa kat wi ran ag ganya'g akala, oapapataya ka at napl.i{)alakad nag di kinukusa, , at'lumfligaya ag kalooban mo nag hindi kawasa. (fugo .sa pa"ggiggig kinatatallan ng p!!.lad ng-iyo'g boag katauhan ; . .)I.(I'loB dU,hapagin ag ~g," .ba.r:~tt~'t paghahagka'g tuuay,

'

=

132

=

.. : .

{

. :'

.. ..

",

•

:.

at anaki'y baHw na ibig yakapin ag mga kalabari!

At ag mga batag sa bahay pagtao " , , halos malimutan sa pagkatuwa,m,o: , suksok na ag araw't , ", ' sib sib na ang gabfy manog mabahno ', , na kusa mogiwan ag pakikiapid sa sota't kahayo, ,' , ,," Kaya lag matin9,ig ay krig 'tot&haoll'g ikaw'y itaboy ,nag sadya ng;may bahay: " sa iyog sarili'y , , . ,:' " natatalaga ka kabl.'t magdahll~gai:l, I , ; pagka't sa pagg:i'gge" , , , animo, ag hirap ay nalilimutan," " ~ " " jAt salin hindi gal ay haya't ag himp sa kabuntisan 'm@ at inuyad·uyad, , tila baga lamag sigbigat ng isag balutan ng bulak, kapag sa sugala'y maghapo'g mig mog maup6 nag lapat.

Ag mga gaslaw mo noo'g una·una'y di 'nababawasan, bagkus 8UmagWa pa: kapwa man babae sa kaburaraan ag nakakakita, ay nagagsasab.i ' S~ barapan mo rin na salaula ka,Pasala·salagmak at pahagis·hagis ag iyog katawan saan man f:ltlroapit: sagli-sagUgguha' g nakatitiis Ka sa paglilimahid, at a.g b06g buhay . . nagig masidhi nag kaaway 'ng linis.

Gayon, ru lalakig gut6m. sa :!bigas ay manog sa iyo'y magbiro m.an lamag ~

..

. ;

1

-

133

=

ag pules ma'g dati .. ill iya'g lalakig sa iyo'y nagnakaw, . .. ' kahn ka mag-dote'y ,. di na , . .. . magagahas na ikaw'y lapitan. . jAg amoy mol jDiyosL.. ag kambig man (war}'y dad~igin mo pa at maminaghil\; , sa nlipaks.bahO ~ t amoy-upos llag gipin mo at labl, dulo man ng baro, . huwag na ag ilog-, di ko i?asagl.

Ag kiyas mo 路gayoll ay kug ipapal'a sa kisig mo ll(X)'g ikaw pa'y dalaga, at nag bago lamag kay6g Ii:akakasaI Ilg nagfg asawa, tila, sa banta ko, sa sarili mo-rin ay mahihiya ka. ~ jDaga't ag hiya mo'y hindi ko malaman kug nasa kuko na 0 sa talampakan! kug pagmamalasin, I tako man sa kanyon di ka nababagay, ni kaht't pamain s a 路buwaya'y' di na 路pakikinabagan.

GunL.. palibhasa. lahat ay may dulo't walang di may hagga sa buhay ng tao, _ sarna man.at buti'y may p inakapampag"laot atibayo .. . may isag nag-yarig. ". hal08. nakadurog sa bl1-tog puso mo. ,,, lkaw'y may- dinayo na bagog S1igala't doon na kumain ng panaghailan, ' aQlik na lalaki sa m ay mga sakft-ag pinag-iwanan, . ' . at di man nagsabi. sa kapit-bahay mo na sila'y samahan .

.

=

13-1

=

KattWn pI!. llama'tt ikaw"y iililatri}o at may_kainitan ag lo6b mo't ulo; . . . gun ~ 't pulitanag , sampl1 na sa kamay ag n'tihahanda 'an) , nag may mawurl kag tila aligasgas ng maramig tao. ''lKagino bag allak?"-ag 'mula sa JUl)it'y talluga'g naglag6s .sa inyog biI)tani:b". '\\~ano ag nagyari?"

-ag sa iba nama'g mapilig usisi.L.. . dapwa't ag.paggigge n illyo'y pat-uloy ri't waliig nababalu.

Bunot... "tatlog iy6" ... "ag aki n ay sota" " . "jkaw'y limag bastos" ... bunot din ... "harl ka";. "ikaway kabayo" .. . jsiyag itinama ng iy6g baraha! .' illakp" ag tuwii mol m ay natikman ka nag isag pulitalla.

Billabalasa mo' ag pinagtodasa't a g 路kata16'y dt pa nag-ag eentraban, 'palas& ng pan a m andi'g sa tayg.a mo'y biglag nag}agusan .

Ilg galig ~a lupilg . " m alakas na baggit sa iy6g pagalan.

Diwa'y sa tug tog na ng iy6g budhi l'i'y oi ka p.akatiis na dt rno dugawin kug sinog tumawag ~a iy6g pagalan at sa an6g dabil.. . . nag ikaw'y mamalas ay nasigawan kag hindi nakapigil.

"INariyan ka pala!-ag kanyag nawiklt; " ag lahat sa iy6 ay nagagainbala.. . . "ku! walag hiya ka "sa tana'g babaig lumit.aw sa lupa;

= 1:35 = "gayon din, ,halina't "patay nag dara-tnan ag isa mog balld " ". i,Patay nag daratnan? ,.. jkakiJa-kilabot! jag puso ma'g bato'y sukat nag madurogJ ag ama mog tunay Ilg nagbabalita nag paiyak balos, , at s?- kapagura'y katal pati dila at hahagus-hagos, Umab6t sa kanya ag aligawgawan tugkol sa sakunag, nagyari sa bah ay; ibag t&og pawa, llag siya'y gumibik, ag nagaabuta ',g , nagagkakaliga sa batag lalakig hirap nag mabubay, Sa dagok ng 'gay6',g bigJaa'g, balita parag ag dibdib mo'y tumaggap ng iwll " tila nasugatan ag datig may kabal na puso mo 't diw3, , at kulag n~amag ag napatal6n ka mula sa bintana, .

Nanaog 'ka agad na bumabagibi s, isa rna' g salitil.'y hindi nagsusulit, mano bag nakuhag makapagpany6 pa 0 makapagtapi s, at man('g ag kuartag ll aiwan sa dulag, iy6 pag nai sip , May :nasinagan kag g::, tila allil.lOg nakapagpalaki sa munti mog ul o, may di karaniwa'g damdami'g bumukal diyan sa puso mo, at ag iyog buhay tila biglag路biglag nabakla't na gbago, Hiya sa ama mo at habag sa batag ab utin dill. na ng iyog kaliga,

=

136

=

dalawlig damdami'g millaon nag uhliw sa pananariwa, ag sabay ginisig , sa katauhan mo ng gayo'g balita, H alos mog niliplid ag ma1ayog bahay, m auog ag ama pa'y naantabayanan, di na nausisa ' kug' a nog sak una ag pinagyarihan at n agpagaJlly~y a 3a buhay ng iy,og lalakig paganay , Sa sidhi ng nasag buMy na makita i1c:t\v'y l1lipasigliw nasa malayo pa, ag manhik,manaog na gibik ns tao 'ay sinagasa na , st. .. jkaIunos,luiios!. .. , !1 g iy6g dinatna' y Iuwa ag bituka.

Bu:lagta sa banig at wala nag bubay, sa kanya ri' g dugl) halos lumuIutag. maggalrg sa lupa'y JUay bakas ng dugl) agbo6g hagdanan, . tila ag hiwaga 'y . sa lupa l1ugyari at hindi sa ,b ah~y .

Ag dalaw3g bunsl) na binubulutog at sa pagkliratay di pa makaabon, nag ikliw'y makita kal'wa nfigpumilit na mulig magbagon, . tuloy nakigaya sa pana mbitan mo at niluguy.lugoy .

Isa't isag tao sa iyo'y nagsabi ng' nakahilagim na pagkapagyari: _ nakyat sa makupa ag sawig paIad ,mog anlik na laIaki't sadyag maguguhag kap~ris ng kanyag ginagawag dati.

1

131 = Ag punog makupa'y nasa tabig bakod at may mga, sagag katapat ng tulos, sa pagkabighanl . sa dami ng buga ay uagpakatayog, _ at diwa'y naban ag tinutugtugan kug kaya llabulog.

N :Hapat sa isag matulis ua urag na siy::\g napako sa illay tagilil'all, sa .bilis ng hulog mula 83. itaas na kinahulugall, talagag natuhog at pati bituka'y pinaglampasanan.

Ag il:i'g kasamag niga kapwa_bata'y siyag nagpag'ibik at nagpaunawa, kug kaya naiaman ' ug maramig taogsumaklolog pawa, ' bagga'g napagyama't nad-alti sa bahay ago kaawa-awa, Hagaman nagluwat sa pagkakabitin ay humfhiga pa naman nag abutin, matay ma'g ipasok ag' luwag bituka ay luinuluwa ri 't . walag maggagamot nam:i'g' sukat diyan ,sa inyo ':y--tawagin.

Ila'g kapit-bahay ag humanap-hanap sa mga sugala'g parati mog pugad; nag di ka 'makita at magayam6t nag kalahatig oras, , ay naalaala na ikaw ga pala'y ma,y ama pa't 'hipag.

May nakabalitag ikaw raw'y dumayo, gunl't dt 'matukoy sa kug saa'g dako: sa gay6'g ligalig ng di magkamayaw na gibik na tao,

â&#x20AC;˘

=-= 138 - ' may -1sag nag-isip na sa iyog ama mabutig patugo, Pagkapalibhasa~y hilldi k<l.layU:lll , ama mo'y dumatig sa sag-igJap Jamag: kug gano ag hapis nag ag apo niy:i'y bulagtag abutall , / ay siya ri 'g galit nag di ka makita at wala sa b ahay , ~Ag dailldami'g aIna at damdami 'g llUl10'y nagtagop sa kanyag matanda nag pnso, at nag maalamau ag b00g nagyilri'y tila llasiphay,\ kaya napilita 'g hallap-~anapin -k a sa gano ma'g layo _ Sa hanapan lamag ay halos sag-Ql'as ag nauboB muna ng tami'g lumakad, kaya't ag nagyari'y naunahau ka pa og malayog hipa g, nB; sa kanyag buti:y hindi nakatiis may galit ma'g hawak, Gayon, ay iano pa ag iyog iuabot..,! ano, bumaha man ag luhag mlnagos? _ anog kasaysaya' g magpaaaoi bitan k.a nag kataknt-takot sa harap naJamag ng luwag bituka't dugog nakasabog?

Ano, makita man ng laMt ng tao, ag bukal sa pusog pagpipighati mo? sukdan kag magsisi nag mula sa paa't magpahagga'g ulo, anog magyayar'i't _ magagawa mo pag sa ganya 'y pagbago?

Sa hal'ap ng .bagkay ng batag lalaki at ng maysakft pag dalawag hahae,

â&#x20AC;˘

=

I3!)

-~

sa mata ng taog nagdilat sa iyo' Da Dapakarami, tul8g na budbi mo'y mapukaw pa kayA.sa gala'g magsisi?

.'

;

. .

Sa makulaba nag iyog guna:m-gunam mabasa pa k<aya ag Dagdaa'g araw? ag piIiatatagas ' na luba mo gayon 'sa pananambitan , sapat nag ihugas kay a sa buhay mog karumi-rumihall?

Sa gam ng iyog mga kamag-anak, l!a su,klam ng iyog nagtatampog jJipag _ ' at sa sumpilg lihim " niyo'g mag-iinag sinawi mog palad, 'di kaya kulagin, magig buhay mo' man gayon ag ibayad?

Magmula sa bayan ng iycig asawa na pinaglaktian ng puri mog mura, ' hagga'g bflaggua'g piDagtitiisan gay6n ng parusa , tana'g kapalara'g ipinarawal mo'y mabawl kaya pa.?

Sa pules na ya6'g kaya nasisanti 'y dabil sa. sugid mo sa kapapaggigge; gay6n din sa bubay ng dt na lumitaw na iy6g lalaki : hahamak ba lamag _ ag dapat sa iy6g ipataw na sisi?

Dalawagdalaga ag napulidakana't kapwa migahawa sa bulok mog asal , ag datig alilll't ag aDak ng i~'6g nagfg kaliluhan : di mo ba akalag ik!i.w man sa gay6n ay- may kasalana:il? "

â&#x20AC;˘

I!lt' g auak mo ua sa pagpapabaya ag uagapabuwis at napaganyaya, ilan ag kaparis ug nasa tiyan mog walag ama yata: sa,iyo bag isip . :,;i la'y lUatMakpau nB.; kaya ng luha?,., Gayo'g ag mulcha mo'y larawan ng hapis, gl'.)'o'g iya:g puso')' kuyumoB ng sakit, . gayo'g ag damdamin llg. pagkaina mo'y lUulig natigatig, di Bukat , marahiI, ag lahat ng' iya:y lUasa~I aw ng isip.

Ag biglag sak'nna, 6uball'y kug minsim, n~ay. lUga himalag di sukat asahan: , ag matag malabe Ra ilaw ng kidiat ll1insa'y lumflinaw, ag bakal ua puse sa isag' jinaku! minsa'y natut~naw.

Sa guni-'guQi mo gayo'y patug-patog !lg mga anino ng iyog kahapon : _ habag iy:i'g bata'y tinatagisan mo sapagkakabur61, warl'y malik¡matag ll{lkilci ta mo rin ag iy6g kabaon.

Napapaligon ka sa pinagdaB;lla't ag iy6g satili'y kinikilabutan: parM bagog gisig n,a sa kahilllbiga'y naalimpugatan, . na(JapadaIagi'y wa!ft nama' g santog sukat dalaginim.

Ag Diy6s na pati'y nakakalantarl gayo'g kay Iaon nag di mO .binabatl.: tana: g kasalana' g rng-a l1ligawa mo'y pawag napagwarl.'t â&#x20AC;˘

= .141 = ::

ag kulag na lamag kahl't malak~s ka'ypatawag ng pllre.

Dapwa't ... jhuH h na, ob f!awig babae! : . . malinawan ka man at gllyon magsisi,. di Da mababaw\ ag idiniwarag buhay, hiya't puri; .' ag magbunusdill 'y di DakaMbago ng mga nagyal'i.

GBakit di mo kunin gayon agbal'aha at sa asawa mo'y ipagtubos muna, nag bago man lamag malibig ag bata ay kanyag makita, tuI6y maramayan ikaw sa pigbatig di mo na makltya? .

~

GAg mga kasugal, ano't路 di tawagin nag ag batag iya'y kaniIag buhayin, yamag ag nagyari . kug kaya nagyari'y waIag ibag c1ahil kugdi Ilrg paggiggig ipinag路anyaya na iy6g dayuhin? .. :::

* * Larawan ka lamag .

Gay6'g ag Iagay mo'y aki 'g nAkiki'l:a, jdami ng gaIan kog naaalaala! tunay kag Iarawan ng sagli路sagIibog aki'g nakilala us di naghinayag sa kanilag paIad nag magpaggigge1'3 .

=

142

Tube} Sa Puhunan_. jAyan.llg paggiggig Hbaga't libigan ng lahat ng iy6g pag-asa sa buhay! . . rkay dami ng bugag . . . fUlpitaspitas mo sa .ganya'g hala,man! 'jdamig uatubb ka sa- ganya'g kahamak na pamumuhuuau !

NabuwAI .s a hillg Gaya ng kawaya'g kug saan ag hilig, eloon 'nabtibuwal at napfpilipit: . sa. haba ng araw agotintitugo mo 'y iyo. ri'g nasapit, sa kinahiliga' g . . lrukay ng pari mo'y nabuwal kag pijit. tSino Ai May Sala1 Uunl,: sa taya ko'y di dapat isisi t\g lahat ng iyan sa .inyog babae: . ag may kasalanan ng iยงinasama ninyo sa paggigge, ay ag kabaitan Ilg a/lawag kulag sa pagkalalaki.

iOh , A~Bai'ahal 'jO h, barahag sumpa sa palad' ng tao, 1l1d at na aralia ng mara mig bisyo: sa iyog gayuma a.V Illllg-a-mag-anak- ag sinasawi mo~ ikaw ag may sala ng m~rl!,ruig sakft ng Baya't Lahl. ko! .s<

---==== W

AK

A s ===--~

•

•

•

FIL I PI:'oiAS h~_L

II F. R I TAG E

I. I BRA 1\ Y

Ag : tulang handog sa kababaiha'g Tagalog ' Lope K. Santos