Focus waardering & selectie | Erfgoed op waarde geschat
Door een bijzondere interesse voor het behoud van de materiële integriteit verdween het onderzoeken van de immateriële kwaliteiten van het erfgoed – van zodra het ging om conservering – uit de praktijk van veel erfgoedzorgers. Professionele besluitvorming kon immers enkel op deze materiële en dus ‘objectieve’ argumenten gebaseerd zijn. Doel van de risicoanalysemethode is echter: “to deliver the collection to some point in time with as little loss in value as possible”. Het kwalificeren van het verlies aan erfgoedwaarden vormt een expliciet onderdeel van conservering. Daarnaast bepaalt het relatieve belang van een object voor het geheel van de collectie de grootte van het risico. Deze beide waardeoordelen staan in het hart van de besluitvorming rond behoud en beheer. In de praktijk bleek het echter erg moeilijk om erfgoedwaarden met vertrouwen en betrouwbaar in te schatten. Om de kwaliteit van die oordelen binnen de risicoanalysemethode te verbeteren, vond in 2006 bij ICCROM een onderzoek plaats naar het waarderen van erfgoed.2 Literatuuronderzoek en interviews brachten de praktijk van het expliciet maken van erfgoedwaarden in kaart, met hun geïnstitutionaliseerde terminologie, concepten en procedures, over disciplines en culturen heen.
■■ Een klassieker: een overvol zolderdepot vol vergeten objecten. In Vlaanderen is de ontwikkeling van waarderingsinstrumenten nauw verbonden met de realisatie van het regionale depotbeleid. Als respons op schaarser wordende budgetten en personen denken erfgoedbeheerders al gauw aan selectie en afstoting. “Moeten we dit allemaal bewaren?” is een van de meest gestelde vragen aan de provinciale depotconsulenten. © Veerle Meul
6
faro | tijdschrift over cultureel erfgoed | 8 (2015) 3
Nieuw is waarderen geenszins. Sinds de 19e eeuw bestaan er waarderingsprocedures voor beschermingen en formele aanwijzingen als erfgoed. Het zijn veelal wetenschappelijkinhoudelijke beschrijvingen van de historische waarden met aandacht voor zeldzaamheid en gaafheid. Het waarderen is daarbij meestal een solitaire activiteit van experten, dikwijls professionele archeologen en (kunst-)historici, waarbij andere perspectieven, zoals die van gebruikers en gemeenschappen of een lokale context, geen rol speelden. Hoe deze als objectief beschouwde waarderingen tot stand kwamen, is meestal niet duidelijk. Verschillende samenhangende maatschappelijke trends, maar vooral wijzigingen van concepten en benaderingen in de erfgoedzorg zelf, hebben tot een fundamenteel andere aanpak van waarderen geleid.
De Burrarevolutie en waardegebaseerde erfgoedzorg Het nieuwe waarderen vindt zijn oorsprong ver van hier, in Australië, waar erfgoedzorgers het knap lastig hadden om om te gaan met plekken die belangrijk zijn voor de originele bevolking. De Aboriginals vonden dat restauratie-ingrepen die de materiële staat van hun erfgoed verbeterden, geïnspireerd door Europese charters, tot de vernietiging ervan leidden. Het zogenaamde Burracharter ontstond in 1979 als standaard voor de conservering én het beheer van erfgoedplaatsen in Australië, maar is min of meer de basis geworden voor de waardegebaseerde erfgoedzorg over de hele wereld.3 Het introduceerde het concept culturele betekenis (cultural significance) als som van de kwaliteiten en waarden van een plaats: esthetisch, historisch, sociaal en spiritueel, en dit voor zowel vroegere, hedendaagse als toekomstige generaties. Heel veel factoren dragen hieraan bij, niet enkel de fysieke aspecten en karakteristieken van het erfgoed zelf, maar ook bv. de omgeving, verhalen en documenten, het gebruik en associaties met vergelijkbare plaatsen en objecten. Het proces van onderzoek van een erfgoedplaats en de toetsing aan elk van deze criteria resulteren in een statement of significance of waardestelling: een beredeneerde en verifieerbare tekst die beschrijft waarom een bepaalde plek gewaardeerd wordt en door wie. Nieuw was de definitie van het doel van conservering en erfgoedzorg: het behoud van de culturele betekenis. De Angelsaksische wereld liep voorop in het benadrukken van waarderen als basis voor het beheer van erfgoedplaatsen en het ontwikkelen van de nodige instrumenten hiervoor. De culturele waarden werden opgenomen in een bredere typologie van erfgoedwaarden. Het Getty Conservation Institute onderbouwde het waardegebaseerd sitemanagement waarbij ‘erfgoedwaarden’ een overkoepelend begrip zijn voor culturele en economische waarden.4 Een derde groep waarden heeft ondertussen het waardepalet in het beheer van erfgoedplaatsen vervolledigd: de natuurwaarden of ecologische waarden. Met de Kaderconventie van Faro uit 2005 sloot ook Europa zich resoluut aan bij deze visie op erfgoedbeleid, gericht op zijn immateriële aspecten.5 Het bepleit het duurzaam gebruik van het erfgoed “door te verzekeren dat beslissingen over verandering het begrijpen van de betrokken culturele waarden omvat”. Ook in de sector van het collectiemanagement en behoud