FAAR 007 by FAAR Fashion Art Magazine

FAAR 007

007

OK, bila sam i ja pionirka, nosila crvenu maramu i bele dokolenice i skakutala na sletu, ali sam nekako uvek sanjala da živim u zemlji u kojoj istorijske ličnosti nisu Tito i Draža, nego Elizabet Arden. Dobro, u kontekstu Tita kao pop ikone iz Kuće cveća, ili pera njegovog papagaja, ili filmskog fana zaluđenog kaubojcima, optimalnog poznavaoca hedonizma i harizmatičnog komunističkog revolucionara koji je četiri puta dnevno menjao bela lanena odela, a nekoliko puta u veku i žene, i u amanet nam ostavio zbirku od dvadeset hiljada jelovnika, to je podnošljivo. JBT nikako nije bio nekakav pristojan tip mekog srca, već vladar i diktator koji je verovao da će zauvek živeti. Zbog toga se teško može amnestirati. Ali njegove državničke sposobnosti i međunarodni ugled elastičnog pragmatičara menjaju stvari. Kad se tome dodaju putovanja, američke farmerke i italijanske cipele, sakupe se poeni i mrvice slobode u leksikonu YU nostalgije.

O R T N I

Duška Jovanić Gost urednik Faara 007

I, eto nas trideset godina posle njegove spektakularne sahrane: Josip Broz, make over.

English text on page 151

NASLOVNA / FRONT PAGE PHOTO: NB STYLING & ART DIRECTION: Boško Jakovljević ODELO: Martini Vesto NAOČARE: John Galliano by YASON MAKE UP & HAIR : Jelena Maćić MODEL: Danijel Stevanović @ CLICK models

003

FAAR 007

007 R A A F

N CONTE LE ARTIC

029 – Leka nije snimao filmove Dinko Tucaković

003 – INTRO Duška Jovanić

032 – O Titu u krevetu i ružičnjaku Luna Lu

006 – Elvis iz kuće cveća Branko Rosić 009 – Gospodar prstenova na obaraču Zoran Panović

037 – Crna dama- beli maršal Ashok Murty

142 – BELGRADE TOP 10 Muzeji, galerije, znamenitosti, festivali, restorani, klubovi... 146 – Brozov lonac Branko Trbojević 148 – SHOPPING LISTA

042 – Koki u Kadilaku Slavenka Drakulić

151 – Engleski prevodi

013 – Jovanka, Bondova devojka Duška Jovanić

045 – Kita za Tita Borislava Despić

IALS R O T I D E

019 – Zašto volim Tita Jelena Đurović

048 – Belgrade Fashion Week Priredila: Nataša Višnjić-Todorović

058 – INTRO

022 – Kratki film o smrti i sahrani Igor Stoimenov

133 – BEST OF BELGRADE INTRO Jasna Dimitrijević

025 – JBT Hedunist Isidora Bjelica

134 – GIVE OAK - TREES A CHANCE Momo Cvijović

UTORS

CONTR

137 – Lik nove žene socijalizma Ana Panić 140 – Titov Grad Vlada Milenković

082 – JOVANKA PHOTO: Marko Sovilj DESIGNER: Dragana Ognjenović 092 – LOVE ≠ DISCIPLINE PHOTO: Milenko Miklja DESIGNER: Bata Spasojević 102 – A.D. 1943 PHOTO: Aleksandar Kujučev STYLING & ART DIRECTION: Maja Atanasijević 110 – URANAK PHOTO: Marko Sovilj STYLING: Aleksandar Komazec

060 – POP ICON PHOTO: Nebojša Babić STYLING & ART DIRECTION: Boško Jakovljević 066 – GATHERING OF FALCONS PHOTO: Aleksandar Kujučev ART DIRECTION: Maria Jelisijević, Maja Atanasijević

118 – PRETTY J PHOTO: Miša Obradović STYLING: Ashok Murty 124 – BORN TO BE A STAR PHOTO: Nebojša Babić STYLING: Dejana Momčilović

074 – CONCRETE ISLAND PHOTO: Miloš Nadaždin STYLING: Maribel Corona, Alexandar Nikolich

DUŠKA JOVANIĆ

BRANKO ROSIĆ

ZORAN PANOVIĆ

JELENA ĐUROVIĆ

IGOR STOIMENOV

ISIDORA BJELICA

VLADIMIR MILENKOVIĆ

DINKO TUCAKOVIĆ

LUNA LU

ASHOK MURTY

SLAVENKA DRAKULIĆ

BORISLAVA DESPIĆ

ANA PANIĆ

FAAR /fashionart magazine glavni i odgovorni urednik: Nenad Radujević Gost urednik: Duška Jovanić, publicista Naslovna strana: Slavimir Stojanović

ad/design: Marko Samardžija, Aleksandar Milić izvršni urednik: Ivana Bajić

lektor: Dragana Nastanović

fotografi:Nebojša Babić, Miša Obradović, Aleksandar Kujučev, Miloš Nadaždin, Marko Sovilj, Milenko Miklja

CIP - Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 64 FAAR : Fashionart Magazine / glavni i odgovorni urednik Nenad Radujević. - 2007, br. 1 - Beograd (Kralja Milutina 34): Modni studio Click, 2007 (Subotica : Rotografika) . - 30 cm

004

saradnici: Bojan Šašić, Nataša Višnjić− Todorović, Dragana Galić, Filip Stamenković

prevod: Nina Media

Polugodiπnje ISSN 1452-9351 = FAAR COBISS.SR - ID 141389324

izdavač: Modni studio Click Kralja Milutina 34, Beograd tel/ fax: (+381 11) 306 72 97, 306 72 99, 362 99 11 e−mail: faar@click.co.rs www.faarmagazine.com direktor: Nenad Radujević

finansije: Slobodanka Stanisavljević public relations: Nataša Višnjić−Todorović sekretar redakcije: Vanja Stefanović

distribucija: Beokolp d.o.o. Dunavska 57 11 000 Beograd, Srbija Tel: +381 11 2769077 štampa: Rotografika d.o.o Segedinski put 72, Subotica tel: 024 63 66 23

FAAR 007

”Prvi put sam se susreo sa Titom u stanu svog prijatelja, imigranta iz Jugoslavije koji je na zidu držao Brozovu fotografiju. Bio sam šokiran i pitao sam se kako neko može držati sliku diktatora u svojoj sobi. A onda sam odlučio da stvorim seriju umetničkih dela na kojima je centralna figura Tito, jer sam shvatio da on za mnoge ljude predstavlja simbol izgubljenog raja. Odjednom se iz pozadine počelo pomaljati skriveno značenje. Shvatio sam da ljudi koji dolaze sa bivših jugoslovenskih prostora vuku sa sobom težak emocionalni, politički i privatni paket koji je nastao u jugoslovenskom patrijarhalnom društvu opterećenom homofobičnim tonovima. Sve je to vodilo ka Titu – majci Jugoslavije, simbolu neseksualne ili bolje rečeno transseksualne želje.“ Ovo je izjavio čuveni austrijski umetnik Valter Štajnher povodom njegove nedavne izložbe u Njujorku pod imenom Yugostalgia. Službene fotografije Josipa Broza koje su krasile zidove škola, kancelarija u bivšoj Jugoslaviji, ukalemljene su u intrigantna dela Mama Tito i Tito Pregnant, u kojima je Tito predstavljen kao žena sa velikim grudima i jakim bokovima. Time je ovaj umetnik prikazao metamorfozu Tita od velikog oca do velike majke, što je bila kruna istraživanja o prirodi nostal-

006

O ROSI

BRANK

gije za Brozom i Jugoslavijom. Nostalgični snovi tranzicionih pesimista pretočeni su u želju za mama Titom koji, kao svaka mama, ušuškava svoju decu u ovim sumornim vremenima u kojima je nekadašnji jugoslovenski raj nepovratno demoliran u surovoj privatizaciji od Celja do Bitolja. Ako se bacimo na skeniranje ”brenda Tito“, jasno je da njegova osnovna žanrovska karakteristika nosi etiketu miš-maš. Postoje dve vrste konzumenata brenda Tito. Na jednoj strani su tranzicioni skeptici regrutovani u armiji vlasnika ”tristaća“, ”zastava 101“, a na drugoj su horde mladih ljudi odraslih u novim zemljama nastalim raspadom Jugoslavije. Prvoj grupi konzumenata lika i dela Josipa Broza Tita bila je namenjena gomila posejanih bilborda sa Ateksovom reklamom na kojoj se nalazio Titov lik i na kojoj je bilo ispisano: ”kvalitet, dizajn, tradicija“. Najmanje se tu gađalo na ciljnu grupu obožavaoca Ateksovih štofova. Pravi cilj su bili oni koji se sa nostalgijom sećaju kvalite-

Tito u biblioteci, Brioni - Vanga Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

English text on page 151

FAAR 007

ta života u Titovoj Jugoslaviji, u kojoj su rođena i Ateksova odela. Druga grupa konzumenata ”brenda Tito“ regrutuje se od mladih urbanih ljudi odraslih na teritoriji raspadnute Jugoslavije – u novonastalim državama od Slovenije do Makedonije. Za sve njih Tito je malo polukemp proizvod, a više mitsko biće iz bivšeg socijalističkog Diznilenda. Broz je predstavljen kao ikona pop kulture, neka vrsta Elvisa Prislija koja je vladala socijalističkim Eldoradom. Zbog toga je i ceo prostor bivše Jugoslavije pretvoren u tranzicionu repliku Prislijevog Grejslenda. I relikvije i prateći programi prilagođeni su novim generacijama, a u arsenalu potrošačke nostalgije nalazi

007

se: borovnica ”Tito“, liker ”Tito“, bedževi, upaljači... I Elvisov dvojnik kao matičar u Vegasu dobio je postjugoslovenski odgovor u frizerskom salonu SFRJ u kojem devojkama prave frizuru ala Jovanka Broz. Tako sa sve većom tranzicionom kilometražom proporcionalno raste i paleta Broz brendova. A na početku je sve izgledalo stidljivo, oličeno u Bregovićevom kožnom šinjelu ala Broz koji je pratio poslednju turneju i promociju albuma Bijelog dugmeta u predvečerje raspada Jugoslavije, u kojoj su oštrači kama i ostalih sečiva radili udarnički k'o na trasi Brčko–Banovići. Nedavno je u Rovinju priređena izložba na kojoj su prikazane Titove fotografije koje je snimio jedan od najboljih fotografa svih vremena, Džon Filips, koji je u svom CV-u uknjižio slike Staljinovog govora, kao i Hitlerovog ulaska u Beč. Pored čuvenih portreta, ovaj fotograf je usnimio antologijski kadar u kojem mu poziraju Tito i Ivan Ribar tokom bitke na Sutjesci. Čitavo ovo potezanje za Titom više je od potrošačke nostalgije. Kada se danas pokažu fotografije na kojima je Tito između Kar-

tera i Brežnjeva, jasno je da se ovakvo kadriranje čini potpuno nemogućim za aktuelne političke aktere na ovim prostorima. Teško da bi se Tadić ili Josipović usudili da tako postroje Putina i Obamu, ako bi ih uopšte i sreli. A o nekoj novoj Sutjesci i Neretvi da i ne govorimo, tačnije, o nekoj epizodi sličnoj onoj u kojoj je Ričard Barton dublirao Broza u čuvenom filmu (mada je Tito imao sitnu zamerku na račun slavnog glumca i, videvši njegovu alko-kondiciju, rekao: ”Pa, nisam ja baš bio non-stop pijan tokom rata“.). Teško da bi danas bilo moguće da Josipovića odigra Met Dejmon, a Tadića Bred Pit. Zbog toga je i današnje posezanje za Brozom proizvod saznanja da ovi prostori uopšte nisu više toliko

bitni kao nekada. Tako je i kapa Ratka Mladića na glavi srpskog navijača u Pretoriji, tokom poraza od Gane, nekima zaudarala na luzerstvo i arhaičnost. Jer ona stara parola ”S Titom napred“ dobila je novo značenje. Zbog toga se danas u Kući cveća okupljaju i Anđeli pakla iz Slovenije, rege bend iz Beograda, fensi devojke sa zagrebačkog Tuškanca. Broz je konstantno na aparatima za održavanje veštačkog života upravo zbog želje ljudi sa ovih prostora da veruju da je nekada sve bilo modernije i bliže svetu i da su makar u nekoliko decenija nekom u svetu bili bitni. Nostalgija je pijanstvo, a pijanstvo uvek prija. Nekome bude bolje posle dva paketa Hajnekena, a nekom svane i posle jednog gutljaja Kokte.

FAAR 007

"Conversation with marshal Tito", 30. jun 1957. Photo Everett

English text on page 152

Široj publici ime Vučka Ignjatovića verovatno ne znači ništa. Ali ako kažemo da je to četnik koji je komandovao zasedom koja je 1941. Titu spremljena na mostu u Požegi, dok se ovaj vraćao sa pregovora sa Dražom Mihajlovićem, Vučkova uloga maltene postaje sudbinska. Jer da je on tada naredio da se opali, možda bi se ostvarila i ona ravnogorska utopija Vuka Draškovića da bi Jugoslavija, da su 1945. pobedili četnici, odavno bila deo Evropske unije. Ali, Vučko nije opalio. Tito se, prema predanju, pozvao na Dražinu ”oficirsku reč“ da će neometano stići u Užice. Ostalo je legenda.

"Trst je naš", 13. oktobar 1953. Photo Corbis

009

ANOVIĆ

P ZORAN

Cinici i dalje ponavljaju da je uzrok tragedije Jugoslavije u tome što je Staljin živeo prekratko, a Tito predugo. Ali da je, kojim slučajem poživeo, kako li bi se Maršal snašao u situaciji rušenja Berlinskog zida. Da li bi Savez komunista Jugoslavije reformisao u neku socijaldemokratsku partiju (mada je SKJ delom to već i bio), i pobedio na saveznim višepartijskim izborima? Da li bi bio uhapšen, obešen, da li bi zatražio azil kod Fidela Kastra i ostatak života, kao Hemingvej, proveo u nekom pabu na Kubi? Ili, da li bi Broz, kako preteruju licemeri, da je poživeo, dozvolio da padne Berlinski zid? Stvarno, da li ste mogli

zamisliti Maršala u karantinu vojne baze Rajt Peterson u Dejtonu dok mu Ričard Holbruk diktira ultimatum? Ipak je Tito u drugim ambijentima pio čivas. Dok su Mađari 1956. jurišali na sovjetske tenkove, mi smo glumili samoupravljače, pa smo posle, kad nas je Tito iz opanaka obukao u italijanske farmerke, k'o poslednji kulovi po lagerskim državama komunističkog istoka Evrope, sve sa Vegetom i žvakama, izigravali Amerikance, nipodaštavajući robove ”gulaš komunizma“ i sličnih gastronomskih varijanti sovjetskog stila života, kojima je komunizam bio nametnut Jaltom i tenkovskim gusenicama – za razliku od našeg autentičnog, liberalnog.

FAAR 007

U poređenju sa ostalim komunističkim diktatorima Istoka, koji su, izuzimajući donekle Nikolaja Čaušeskog, bili sovjetski trabanti (Živkov, Honeker, Jaruzelski ...), stabilnost Titovog režima nije zavisila od ruskih tenkova, mada je on njima pragmatično pretio, kada je, na primer, liderima Hrvatskog proljeća (MASPOK) Miki Tripalu i Savki Dabčević-Kučar konstatovao da je bolje da on uvodi red u zemlji sa JNA nego da to čini neko drugi jer se, eto, Leonid Brežnjev telefonom raspitivao šta se to događa u Titolendu. Tito se nije uklapao u Brežnjevljevu doktrinu ograničenog suvereniteta, i to je demonstrirao veoma samostalnom i komotnom spoljnom politikom, koja je podrazumevala i više nego korektne odnose sa Amerikancima. Iako sada svi tvrde da onda nisu plakali i da su bili pametniji od majke Džimija Kartera, koja se, što od žalosti, što od starosti, umalo nije srušila pred Titovim odrom, činjenica je da je u slavljenju Titove harizme njeno spontano prihvatanje (Tito kao pater familias) imalo prevagu nad manipulativnim i prinudnim sredstvima. Plebiscitarno, dobrovoljno i poltronsko demonstriranje lojalnosti režimu i vođi putem masovnih ekstaza

Tito i Jovanka sa papom Pavlom VI, Vatikan, 29. mart 1971. Photo Corbis

smanjivalo je potrebu da se u održavanju autoritarnog poretka pribegne represivnim polugama, sem kad se mora. Time se retko koji diktator može podičiti. Tito je, unutar užeg kruga komunističkih vođa, bio verovatno najznačajniji neteroristički reformator socijalizma, u koji se, pored njega, mogu ubrojati Hruščov, Dubček i Deng Sjaoping. Iako se ne mogu zaboraviti surove čistke informbirovaca, progon Milovana Đilasa i ostalih ideoloških protivnika, Titova represija je ipak bila limitirana – možda delom i zato što Maršal, za razliku od Staljina i mnogih drugih diktatora, nije imao izraženu crtu paranoika. Josip Broz se teško može amnestirati zbog ”levih skretanja“, ratnog avanturizma (sto za jednoga), progona neistomišljenika, gušenja pluralizma i preteranih reformi ili hedonizma neprimerenog radničkom vođi, ali mu se istorijski alibi za autoritarnost donekle može pronaći u pretpostavci da bi posle 1945. opstanak Jugoslavije, sa etničkom mapom leopardove kože i traumatičnim istorijskim iskustvom neplaćenih računa, bio krajnje neizvestan. Brozov biograf Džasper Ridli podseća da Tito nije stekao

010

nikakvo lično bogatstvo u zemlji i inostranstvu: ”Ispostavilo se da je i dijamantski prsten koji je uvek nosio – državna imovina.“ Za razliku od većine diktatora, Tito nije bio nepotista, nije postavljao sinove i rođake na važne državne položaje, nije im ”burazerski“ nameštao poslove. ”Njegovi sinovi, Žarko i Miša, osim jednog ili dva njegova odela, nisu ništa nasledili, a Jovanka nije nasledila ništa“ – kaže Ridli. Nije kao Čaušesku u Rumuniji ili Kim II Sung u Severnoj Koreji pravio ”komunističke monarhije“. Britanski istoričar Tejlor nazvao je Tita poslednjim Habzburgom jer je vladao državom koja je po heterogenoj etničkoj strukturi bila slična Austrougarskoj. Tejlor dodaje da su Čehoslovačka i Jugoslavija bile zapravo moderne verzije ”austrougarske ideje“, odnosno doktrine da se na okupu drže mali narodi. Mirko Tepavac, Titov ministar spoljnih poslova, u jednom eseju o Brozu tvrdi da je Tito bio ”pokretačka sila politike nacionalne jednakosti, zadugo najboljeg i najkonzistentnijeg as-

Josip Broz Tito, 1970.

pekta jugoslovenske vlasti“, ali i ”budni čuvar političkog sistema koji je vrludao između dogme i demokratije“. Ako bi se krivica za raspad Jugoslavije svalila samo na Tita, time bi se faktički skinula odgovornost sa republičkih elita u periodu 1987–1992. A ona je najveća. Do početka 80-ih Titov autoritet je pacifikovao međunacionalne tenzije, kao i diskreciono pravo nezamenjivog arbitra koji je, kako je svojevremeno primetio Petar Stambolić, ličio na ”orla među kokoškama“. Prema političkom testamentu, nakon Vođine smrti ta uloga je bila namenjena rotirajućem aranžmanu ravnoteže snaga u vidu famoznog Predsedništva SFRJ, što je u praksi značilo blokiranje nametanja individualnog vođstva, kao što je i prokaženi ustav iz 1974. konfederalnost zemlje na neki način anticipirao kao realnu perspektivu. Jugoslaviju na okupu nije držalo fingirano ”bratstvo i jedinstvo“, već sistem ravnoteže republičkih birokratija, koji je poremetio Slobodan Milošević. Ficroj Maklin, Britanac koji je odlično poznavao Tita, upozoravao je da će raspad Jugoslavije značiti ponovni građanski rat – najpre u Hrvatskoj, a potom u Bosni. To znači da Titov najpoznatiji disident Milovan Đilas nije pogrešio kada je raspad SFRJ nazvao reprizom građanskog rata 1941–1945, ali sada bez partizana.

FAAR 007

Tito i Brežnjev, septembar 1971. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

Možda je najviše u pravu bio Adam Mihnjik, jedan od lidera one stare poljske Solidarnosti, kada je tvrdio da je jugoslovenska federacija bila konstituisana tako da je mogla funkcionisati samo u uslovima diktature. Ona, jednostavno, nije mogla izdržati iskušenje slobode i raskorak između demokratije i nacionalizma. ”Tito je stvorio složeni sistem samoupravne ravnoteže nacija i regiona, a ta ravnoteža počivala je na takvoj osnovi da niko nije mogao da izađe iz Jugoslavije, a da je ne razori. Svako otcepljenje je narušavalo osetljiv balans i koalicije, što se pokazalo već u julu 1991. kada je odlučeno da se JNA povuče iz Slovenije“, smatra sociolog Todor Kuljić koji godinama istražuje fenomen Titove lične vlasti. Ima li ljudi na Mesecu? Nema, jer da ih ima, Tito bi ih već posetio. Bez obzira na ovaj retro vic, Titov mondenski turizam i međunarodni ugled (antifašiste i mirotvorca) lidera Pokreta nesvrstanih (sa jakim lobijem u Ujedinjenim nacijama) izvukli su zemlju iz provincijalizma i doprineli njenoj kosmopolitizaciji i otklonu od sovjetske pretnje. Titovi savremenici nisu bili samo Staljin, Hruščov, Brežnjev, Živkov, Čaušesku i Husak, već i Franko, Salazar i neprikosnoveni De Gol, tako da na tadašnjoj mapi Evrope njegova vlast nije bila toliko upadljiva kao što su kasnije, autoritarni sistemi Miloševića, Tuđmana ili Lukašenka upadali u oči.

011

Naser, Indira Gandi i Tito, Nju Delhi, oktobar 1966. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

Iako deklarisani komunista, kao elastični pragmatičar, Tito u spoljnoj politici nije patio od ideoloških kompleksa. Džon Foster Dals, državni sekretar SAD-a u vreme administracije Dvajta Ajzenhauera (1952–1960) i zagriženi antikomunista, proglasio je dan proveden sa Titom za najlepši dan svog života – tvrdi američka istoričarka Lorejn Lis, autor knjige Održavanje Tita. Ona skreće pažnju na to da je Tito bio veliki oslonac američke spoljne politike, a na temeljima strategije Jugoslavije kao klina u Varšavskom paktu (wedge strategy), koju je kreirao Džordž Kenan. Posle Titovog sukoba sa Staljinom 1948. i Truman i Ajzenhauer su vodili politiku ”držanja Tita na površini“ (Keeping Tito Afloat). Ne treba zaboraviti da je Jugoslavija faktički bila pridruženi član NATO-pakta u Balkanskom savezu sa Grčkom i Turskom, kao Titova vidovita anticipacija Partnerstva za mir.

Promašaje u unutrašnjoj politici Maršal je kompenzovao uspesima u spoljnoj politici, a na hladnoratovskoj mapi sveta je, kao faktor detanta, bio markantna figura. Pasionirano je negovao spoljnu politiku i uvek je imao odlične ministre spoljnih poslova, ali i konfekcijske generale. Broz nikada nije krio hrvatsko poreklo, ali je uvek istupao kao Jugosloven. Uniformu je oblačio, primećuje Latinka Perović, ne samo iz sklonosti ka pompeznom kiču, već i pragmatično kada je hteo da stavi do znanja da iza njega stoji JNA, a da on, kao vrhovni komandant, drži prst na obaraču. Njegova tehnologija vlasti u međunacionalnoj politici zasnivala se na balansiranju moći federalnih jedinica. Posebno je nivelisao snage dve najveće republike, deleći packe i često stvarajući lažne simetrije i proporcije krivice (obračun sa MASPOK-om 1971. u Hrvats-

Tito i Džon Kenedi, 17. oktobar 1963. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

koj i liberalističkom strujom u srpskoj partiji 1972. sa Markom Nikezićem na čelu). Američki sociolog Suzan Vudvord, međutim, ističe da je ključ opstanka Jugoslavije bio savez Srba i Slovenaca, a ritam raspada SFRJ daje joj za pravo. Pod uticajem Kominterninih stavova, od kojih se nikada nije do kraja otklonio, Tito je imao izvestan strah od najveće nacije i njene hegemonije, ali je krajnje pojednostavljeno to tumačiti kao njegovo antisrpstvo. Tito je, možda, zazirao od Srba zbog njihove pretorijanske tradicije i rusofilskih osećanja. Etnolog Veselin Čajkanović je u svoje vreme pisao da su kod nas opstali recidivi nekih paganskih običaja, kao što je sahranjivanje mrtvaca u kuću. Prošetajte ponekad do Kuće cveća. Zapalite sveću. Budite i vi malo Slovenci.

FAAR 007

Jovanka i Tito na brodu Galeb, 1956. Photo Tanjug

, A K N A V O OND

English text on page 153

u veku. Bila je to možda poslednja scena iz njenog intimnog filmskog žurnala. Tog sparnog avgustovskog popodneva izgledala je toliko neverovatno u odnosu na smušene sugrađane koji su nestrpljivo čekali da se upali zeleno svetlo na semaforu, da je izazivala uzbuđenje nespojivog! Vozeći se u kabrioletu, pored izvesnog Radeta, prijatelja i telohranitelja, oslobođena iluzija i taštine, ali, shodno reputaciji Titove udovice, kraljevskog držanja, sa svojom ozloglašenom zift crnom punđom i blistavim osmehom, mada niko odavno nije pokucao na vrata njenog samopouzdanja, osim prodavca sladoleda. Držeći u ruci taj obični hrskavi kornet, delovala je kao neka oprezna gospođa koja nikada nije živela sopstveni život. – Ma, gde Jovanka! Sigurno opet snimaju neku seriju – gunđali su džangrizavi prolaznici, za razliku od paparaca, koji su znali da se tako nešto događa samo jednom 013

Iako je njen brak sa Josipom Brozom spadao u naporne i ozbiljne poslove, nije dala da joj Udba ukine pravo na romantiku. A budući i sama ”muški“, neki će reći, ruski obučena za opasnu cicu s grudima i mozgom, ni na akciju. U tom osvetničkom žanru je, kažu, bila neprevaziđena. Nije joj se zavrtelo u glavi ni kada je ugledala čoveka – fantoma kako visi na prozoru u nepodnošljivoj blizini njenog muškarca, kome se retko ko usuđivao da upropasti dobro raspoloženje, a na dan zvanične posete egipatskog predsednika Nasera nesvrstanom Beogradu, u poslednjem trenutku je naredila da mu se ispred nosa sklone paklene jafa pomorandže.

B A K J O DEV OVANIĆ

J DUŠKA

Kakva zabava! Tajne službe, skrivene kamere, teorije zavere, paranoja prisluškivanja. Sve oko je nje je bilo spooky & tricky, mada se činilo da je stvari držala pod kontrolom – pod samo njoj znanom šifrom. Dobar deo Maršalove dvorske kamarile nije računao ni da će joj prilikom službene posete Njujorku iz večernje torbice, umesto pudrijere, na mermerni pod pasti damski pištolj. Iako je bila aktivna partizanka još od početka Drugog svetskog rata, i zahvaljujući tome stekla

čin majora JNA, mnogi su se nadali da će Jovanka Budisavljević, bistra čobanica iz Like, kršna lepotica, kojoj su čak i čuvene zagrebačke dame priznavale da je do struka prosto prekrasna, postati i ostati samo supruga. Da će gajiti ruže i najbolje znati kakva jaja za doručak voli Tito. Odabrana da bude devojka na usluzi komunističkom revolucionaru, zavodniku koji tek što je sahranio svoju veliku ratnu ljubav, Davorjanku, zdrava i rumena, smerna i čedna, nije mu, kao ni tolike pre nje, ni mogla ni

FAAR 007

Reprodukcija iz privatnog života Photo Tanjug

smela odoleti. Jer JB je stvarno bio bondovski šmeker i svetski plejboj, koji je sebi dozvoljavao da se preko jastoga Bellevue udvara čak i krutoj engleskoj kraljici. Perverzna evidencija, ali tada je već bio neprikosnoveni gospodar svega postojećeg. Šta je sve u stanju bila da uradi Herta Has zbog njega kada su je 1943. godine uhapsile ustaše! Pre nego što je pokušala samoubistvo, sav nakit koji je dobila od Tita, uključujući verenički prsten i burmu, bacila je u klozetsku šolju – nijedna druga ga ne može nositi. Uprkos svemu što joj se desilo, Jovanka nije bila ikona srpskog sna. Svojim stasom i maznim glasom, koji je dizao adrenalin i prašinu, mogla se i bolje udati – za nekog inženjera, a ne za bravara, na šta je dugo upozoravao atavizam njene prostodušne majke. Taj čarobni spoj emancipovanog i konzervativnog, egzotičnog i strasnog, stavljao je u stravičnu dilemu – trebalo je muža držati samo ženskim metodama, bez klasične moći u rukama. Po legendi, odmah po oslobođenju Beograda svim partizanskim jedinicama je bio poslat jedinstveni obrazac Vrhovnog štaba da treba pronaći devojku srednjeg rasta, zavidnog obima grudi, uskog struka, sa 014

Brioni, avgust 1965. Photo Tanjug

mogle tek tako prošvercovati. Od njih se tražilo da im se partijske i konfekcijske mere podudaraju. Decenijama je osvajala svet svojom elegancijom i stilom. Jan Poćepa, bivši šef obezbeđenja proverenim partijskim stažom. Nikolaja i Elene Čaušesku se Na taj kasting za prvu političku seća kako su, u odnosu na Bromis Jugoslavije se prijavilo zove, Čaušeskovi na Galebu demnogo drugarica, ali je ubrzo lovali kao jadan par koji je došao procurila vest da su unapred bile u posetu bogatim rođacima. upisane ondašnje mere Jovanke Ne, nisu u pitanju samo brokatne Budisavljević. haljine i kostimi s pelcom šiveni Ova prilično pipava tema jedino po meri. Sav taj ”seks“ nije bio nije išla na ruku ugroženim dosadno obučenim komunistkinjama koje nisu volele muškarce. Možda je u nekim arhivama zaista bilo predviđeno da joj se dopadne uniformisani udvarač, ali ona je Vrhovnog komandanta jednostavno obožavala, onoliko koliko su joj godine posle njega bile brutalno nezanimljive. Jasno je da se, ma koliko lepe, žene u našoj revoluciji nisu

Tito i Jovanka u Skoplju, 6. jun 1956. Photo Everett

tek kapric prve dame, opsednute igalskim kupkama. Njen glamur i ezoterijska veza sa neoprostivim imali su za posledicu da je svaka žena u socijalizmu imala od čega da napravi dekolte. Kakav donji veš treba da se nosi, postao je problem od državnog značaja. Lisca je uskoro počela da proizvodi divne grudnjake sa korpama, a Polzela fine svilene čarape u boji kože. Sviđala se i Marksu SF-a, Arturu Klarku:

FAAR 007

– Tita nisam baš najbolje zapamtio, ali njegovu lepo razvijenu ženu nisam mogao da zaboravim. Impresivne obline Jovanke Broz, koje sam, nažalost, video samo na fotografijama, dugo mi nisu izlazile iz glave – poverio mi je najveći svemirski voajer dok smo pili crni cejlonski čaj i slušali BBC. Ona je samo želela da sve bude u redu i na svom mestu. Sve dok priroda nije počela da čini svoje, uprkos tome što je JB, uostalom, kao i svaki akcioni junak, verovao u sopstvenu večnost. Udba je imala njen dosije, a ona njegovo pismo, kao poslednju odbranu. Sudeći po onome što mi je u poslednjim godinama života govorio general Nikola Ljubičić, bilo je lakše odbraniti Jugoslaviju od Rusa i Amerikanaca, nego Tita od Jovanke, pogotovo što se predstavio kao bivši specijalni izveštač iz njihovog bračnog kreveta.

Da li je drama Brozovih bila bračna ili i politička, ostaje pitanje za istoriju i školske udžbenike. O, da, bila je ljubomorna (so what!), i napravila nekoliko predstava i incidenata sa Brozovim novim igračkama, a famoznim sestrama – ”maserkama“. A onda su je uklonili kao da je skalamerični abažur. Njihovi životi su tako naglo udaljeni da je Tita videla samo još jednom – dok je šetao baštom. Nikada nije zaboravila taj visokobudžetni spektakl o neurotičnoj balkanskoj Eviti Peron. Isekli su joj porube na svim haljinama i spavaćicama tražeći mikrofilmove. Posle su se setili da bi njenoj subverzivnoj prirodi bolje odgovarala cejlonska Jovanka Orleanka, Sirimavo Bandaranaike. Pitala sam je da li su kod nje Jovankini tajni memoari. – Bile smo bliske prijateljice. Ponekad mi se onako ženski poveravala. Sigurna sam da će jednog dana o svemu progovoriti tako da će se svi pušiti. Kada bi nešto i rekla, uglavom je to bilo o tome kako su se Dolanc, Herljević, Ljubičić i ostali prema njoj poneli, što je bilo super za

Jovanka sa telohraniteljem u Mercedesu, Beograd 2006. Photo Kobra

015

Poseta pustinji Gobi u Mongoliji, april 1968. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

čaršiju, ali bezveze za literaturu. Spustila je slušalicu i isključila telefon. A kada je legendarni novinar Miro Radojčić prestao da se pojavljuje po kafanama, gradom je kružila intriga kako se oženio Titovom udovicom, koja bi, da je bila istinita, bila bolja od svih priča iz Kenedijevog kupatila. I dalje nesigurna i u život, obavezno se rasplače nad

sećanjima i slikama dvorskog fotografa, kao i nad šarenom tortom čiji patišpanj, kao u jednom čuvenom romanu, još uvek ima isti ukus ljubavnih suza. Možda je na tim ”njihovim“ fotografijama njen život predstavljen lepšim i zabavnijim nego što jeste, ali izgledala je srećno dok je trajao kadar, a to se valjda jedino računa.

THE END

FAAR 007

) . . . A T I P E N E S O T (PA VIĆ / A ĐURO

JELEN

”Ne interesuje mene da li su oni zapisani. Ja želim da oni budu otpisani, razumete li? Otpisani“. Kriger, šef beogradskog Gestapoa, serija Otpisani, 1974.

English text on page 154

Besprekorno doterana, još uvek mlada, sveže izabrana premijerka Velike Britanije Margaret

Pioniri čestitaju Titu rodjendan Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

019

AGIT PO

Tačer, tužno spušta pogled. Margaret, kasnije ”čelična“, vidno potresena, nosi crninu, na glavi tokicu, ne skida rukavice iako joj je toplo. Trpi vrućinu i tako pokazuje poštovanje. Iza gospođe Tačer, onako sovjetski i slovenski bez muškog srama, suzu pušta kamarad Leonid

Brežnjev. Uplakan, Jaser Arafat ne skida tamne naočare i salutira partizanskim pozdravom. Volter Mondejl, potpredsednik SAD, nemo korača pored svog ”hladno-ratovskog“ takmaca, predsednika SSSR. Saučešće koje pokazuju jugoslovenskom narodu prevazilazi trenutne i buduće sukobe. Ovo su legendarni momenti moderne svetske politike, scene koje se prepričavaju i pamte. Ovo je sahrana Josipa Broza Tita, komandanta i maršala Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Ovo su poslednji trenuci bezbrižnog detinjstva. Neko me doziva iz kuhinje i gasim televizor. Početak maja, 1980. Rođena sam u porodici koja Brozu nije pridavala poseban značaj, niti zasluge. Ženska, jevrejska strana, jedva je izvukla živu glavu tokom Drugog svetskog rata, i samo se ponekad pominjao ekscentrični pradeda, saradnik Moše Pijade. Majka, odrasla u kući preko puta Pete beogradske, bila je ismevana od strane partizanske dece koja su joj prigovarala što joj roditelji nisu bili u ratu. Nazivali su je ”trulom buržoazijom“ i nisu hteli da se druže sa njom. Sa druge strane, bio je moj otac, advokat i anti-komunista, čiji je hejt prema

Doček dece u Japanu

Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

SKJ verovatno proisticao iz klinačkog inata jer je njegov tata, a moj deda, bio poznati crnogorski partizan. Svaka generacija teži da bude antiteza prethodnoj, i svako mlad želi da se otrgne od nametnutog nasleđa. Niko me nije odveo na sahranu, nisu mi dozvolili da odem u Kuću cveća, niti da gledam emisije u kojima se oplakivao gubitak Vođe. Ovom metodom su me ukućani potpuno izolovali od kulta koji se, u prvim godinama posle smrti, dodatno formirao oko lika i dela Josipa Broza. U šestom razredu sam iskoristila dobre ocene da šmugnem sa časova i pronesem štafetu mladosti od Aleje velikana do Kalemegdanskih stepenica, a onda sam je uručila dečku sa divnim plavim očima, koji danas radi u Haškom tribunalu, mestu koje je počelo da postoji onda kada su intelektualni i politički patuljci pomislili da su dostojni da budu Tito umesto Tita. Tako sam ja, tu skoro pagansku procesiju posthumnog nošenja štafete, iskoristila za niske pobude, konkretno – muvanje sa starijim dečacima. Nažalost, kao što su olako ignorisali Tita, moji me ukućani nisu pripremili ni na mogućnost raspada jedine nacionalne forme koju sam do tada znala, a koja se zvala SFRJ – imala je zastavu sa petokrakom, grb sa šest baklji i moto: ”zalud preti ponor pakla, zalud vatra groma“. Nisu mi objasnili čemu treba da pripadam, ako mi to oduzmu. Krajem osamdesetih neki su pisali u školski leksikon pozive na ”odbranu Srbije“. Onda je

FAAR 007

Slobodan Milošević otišao na Kosovo polje i održao čuveni govor. Tada sam saznala da postoji narod koji se zove Srbi i da je taj narod mnogo bolji, pametniji i specijalniji od svih drugih naroda u okolini. Neki su, na televiziji, kazali i da su svi okolni narodi takođe Srbi, ali druge vere. Uskoro sam postala punoletna i trebalo je da se izjasnim na popisu. Napisala sam ono što sam bila pre, osetila tada, a znam i sada. Ja sam Jugoslovenka. Ja sam rođena u Jugoslaviji, od majke poreklom iz Višegrada i oca Crnogorca, i nemam rezervnu domovinu osim one koja se protezala od Vardara do Triglava. Uskoro sam se zainteresovala za lokalnu istoriju i politiku, i na ovom putu koji i dalje traje, saznavala činjenice koje je svaka vlast od početka devedesetih pokušavala da sakrije ili zabašuri. Naime, Titova Jugoslavija je bila moderna, nadnacionalna zajednica, zasnovana na ideologiji antifašizma, po mnogo čemu preteča današnje EU. Tito se zaduživao kada to niko nije radio jer je znao da su investicije jedini način da se zemlja izvuče iz kandži feudalnog društva. Još tada je shvatao da se dugovi mogu vraćati jedino daljim rastom privrede i da je to legitiman način za društveni razvoj, ako se novac pametno iskoristi. Tito je pokušao da stvori naciju Jugoslovena, a umesto duvanja u lokalne trube i anahronih bradatih vradžbina, narodu je ponudio napredak privrede, poboljšanje standarda, mir, prosperitet, socijalnu pravdu, besplatne bolnice, obrazovanje i sve ono što najnaprednije zemlje nude svom stanovništvu danas. Titova vlada je besomučno investirala u obrazovanje, sa svešću da je obrazovano stanovništvo jedini garant napretka zemlje. U svakom gradu otvarani su fakulteti, škole u svakom selu, u

020

svakom gradiću kulturni centri i obrazovni centri za odrasle... Najveća greška Josipa Broza je to što više nije živ. * Đorđe Balašević je jedan od najomraženijih pevača među urbanom, gradskom ekipom. Vojvođanski pank bend Zaklana čeljad je to objasnio u sjajnom ”hommage-u“ Panonskom mornaru, u kome se kaže da je Đorđe najbolje opevao pakao jugonostalgičarskog mentalnog pomora. Slažem se, ali... Postoje tri pesme koje se izdvajaju iz ovog opusa, tri pesme snažnih emocija, koje govore o Titu skoro kao što Sound of silence dueta Simon & Garfunkel govori o ubistvu Roberta Kenedija. - Nisam lutak da me naviju, imam samo Jugoslaviju, sve druge baklje bez mene plamte, hej Komandante - reče Balašević u numeri Rekvijem. Naravno, Računajte na nas i Triput sam video Tita su poetski i emo biseri, što dokazuje i veliki broj modernih obrada ovih pesama. Mnogi, koji su u vreme kada je trebalo, ronili krokodilske suze nad ovim stihovima, sada sa prezirom govore o Titu. Najvatreniji protivnici NOB-a i Jugoslavije pretežno su oni koji žive u stanovima koje su njihovi preci stekli za vreme tog istog režima, čije je vikendice sagradio socijalizam i koji su svoj status stekli u vreme SFRJ. Tipični predstavnici ”slavske Srbije“ svoj prvi Božić proslavili su sredinom devedesetih, a kako je poturica uvek gori od Turčina, tako su i nas, mešance ili ateiste, oni počeli da omalovažavaju i maltetiraju jer ”ne slavimo“. Vetar u leđa im daje današnja politička klima koja izjednačava antifašiste i fašiste, a iz udžbenika, neumnim revizionizmom, izbacuje Narodno-oslobodilački pokret i njegovu borbu. Mi, koji volimo Tita, u ovoj zemlji i ovom gradu postajemo ”ot-

pisani“ i ilegalni. Došlo je novo vreme, u kojem nema mesta za istinite argumente koji kažu da je Beograd politički ponajviše išao ukorak sa Evropom upravo u vreme kada su se tridesetih godina prošlog veka moderni, progresivni Beograđani učlanjivali u KP. Niko neće da pogleda pruge, mostove, fabrike, elektrane i da se zapita o periodu kada su izgrađeni. Malo je onih koji razumeju rizik i hrabrost koja je bila potrebna u odupiranju psihopati kakav je bio Staljin, i tome da se ne dozvoli ”češki scenario“. Negiranje i relativizovanje Titovih zasluga danas je najopštija kultura. Na tridesetogodišnjicu Maršalove smrti prelazim impresivni Krčki most. Sunce obasjava Hrvatsku, sada susednu državu a nekada susednu republiku. Pitam svog muža, potomka velikog hrvatskog narodnog heroja Marka Oreškovića: ”Je l' nam i ovaj most sagradio zločesti Tito?“ On potvrdno klima glavom i smejemo se. Smejemo se onima koji ne žele da vide progres koji je postignut za vreme stare Jugoslavije, koji su ušančeni u prapotopskim sujeverjima i prevaziđenim mitovima. Ono što nije smešno jeste rat, razaranje, izgubljeni životi i sve što se desilo da bi se iz mentalnog koda južnoslovenskih plemena isterao Tito, a u njega uterala ideja o Granicama. Po povratku u Beograd odlazim na kultnu zabavu YU WAVE

DERNEK, muzičko dešavanje veoma posećeno, gde muziku puštaju dramaturzi Ivan Velisavljević i Dimitrije Vojnov. Zanimljivo je da Vojnov, nekada paradigma otpora ”crvenom teroru“ kroz lik Zorana iz filma Gorana Markovića Tito i ja, danas jeste jedan od promotera muzičkih vrednosti stare Jugoslavije. Vesela gradska omladina ali i mi, prastari, plešemo uz hitove koji bi se mogli nazvati ”guilty pleasure“... Tu su i Zana i Plavci i Kazalište i Videosex i Lajbah, a veče se završava nekada himnom a danas pesmom Hej Sloveni... Posetioci, mladi i stariji, stoje u stavu mirno. Nad gradom čiji je simbol Pobednik, sviće još jedna majska zora. Setim se Valtera i Otpisanih i Nepokorenih, pa pomislim kako su nas, tzv. Bandu koja voli Tita i Jugoslaviju, neki novi Krigeri možda prerano otpisali! Zato što ... ”bio je peti maj, iz Skoplja me je vodio put, na stanicama duž pruge svud, tišina i nema bol. Bitola, Maribor, Rijeka, Nikšić, Zenica, Bor, i svaki čovek i svaki dom je žalio dušom svom... Al' ja sam video visoke peći, fabrike dim, široke njive, gradove što slobodni žive, decu i mir i jato ptica, i opet sam videla Tita Maršala, legendu tu, slobodotvorca, čoveka tog, druga i borca, opet sam svud videla Tita.“

Prijem kod predsednika Tita povodom rođendana 25. 5. 1962. Photo Tanjug

FAAR 007

I KRAT K

O M FIL I I T R SM I N A R H SA ENOV

TOIM IGOR S

OTAC: 'Aj'mo kući, sine, pada mrak. Voda iz baštenskog creva i dalje teče pored automobila i nosi sapunicu u slivnik.

E-

NJ M A T A (Z NJE)

Ekran je taman. Iz off-a se čuje horsko pevanje sa radija.

OFF ( O I D RA U dvorištu porodične kuće negde u srpskoj provinciji, Otac (srednje četrdesete godine) i Sin (osam godina) peru automobil, marke Vartburg, model comfort, žute boje. Toplo nedeljno majsko popodne. Na radiju slušaju emisiju ”Vreme sporta i razonode”. Prenos utakmice Hajduk–Crvena Zvezda, komentator Marko Marković. Posle dugo vremena Zvezda igra fenomenalno i razbija Hajduk na tek otvorenom Poljudu. U jednom trenutku – prenos se prekida. Tišina pet sekundi. Taman kad je Otac hteo da otvori haubu i vidi da li je sve u redu sa akumulatorom, radio se ponovo uključuje i hladan, ravan glas saopštava:

022

Umro je drug Tito. To su večeras saopštili Centralni komitet Saveza Komunista Jugoslavije i Predsedništvo Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije radničkoj klasi, radnim ljudima i građanima, narodima i narodnostima Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Sin gleda u Oca, vidi da nešto nije u redu. Krivo mu je zato što Pižon, Šele, Borovnica i ekipa razbijaju braću Zlatka i Zorana Vujovića, Luku Peruzovića... Otac pogleda Sina. Sin gleda u Oca.

FF):

(O RADIO

Druže Tito, mi ti se kunemo, da sa tvoga puta ne skrenemo...

FAAR 007

"T'ga za Jug" Styling: Miloš Gazdić i Maša M. Miloradović Model: Skye Raid Photo Miloš Gazdić za "Hell is Round the Corner"

F TV (OF Za kompjuterom sedi Umorni Reditelj – Sin iz 1. Scene (kasne tridesete godine) i zadovoljno gleda izmontirani materijal svog dokumentarnog filma o sahrani Josipa Broza Tita. U glavi mu odzvanjaju reči starijeg kolege Mome Martinovića, čoveka koji je režirao Titovu sahranu u knjizi snimanja nazvanu DAN X + 4.

Bila je to najveća državnička sahrana u XX veku. Oko 209 svetskih delegacija je bilo u Beogradu tih dana. Od monarha do diktatora bili su svi: Margaret Tačer, Leonid Brežnjev, Sadam Husein, Sandro Pertini, Kurt Valdhajm, Indira Gandi, Vili Brant, Kenet Kaunda, Jaser Arafat, a američki predsednik Džimi Karter, ne želeći da se na vrhuncu hladnog rata sastane sa sovjetskim predsednikom, poslao je svoju majku, kao vrhunski izraz poštovanja. Ustane sa stolice i pogleda kroz prozor. U daljini se nazire osvetljena zgrada nekadašnjeg Centralnog komiteta Saveza komunista Jugoslavije (zgrada CK), danas Poslovni centar Ušće.

023

Na kauču, u kući bake i deke leži Sin iz 1. scene. Boli ga stomak. Prilazi mu baka i stavlja mu topli crep, tek skinut sa šporeta na drva, na stomak. Donosi mu dvopek sa čajem. Leže pored njega. Na televiziji je prenos sahrane Josipa Broza Tita. Zajedno gledaju. Baka plače, onako u sebi. Sinu - dečaku je žao. Plače i on. Suze padaju u čaj. Nisu ni svesni da gledaju drugi najveći televizijski događaj u XX veku – prvi je sletanje čoveka na Mesec. Televizijski prenos koji u tom trenutku ide u preko pedeset država sveta.

FAAR 007

Na brodu Roterdam, 1963.

Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

T B J U D E H T S I N ELICA

A BJ ISIDOR

Iako pišući ovaj tekst rizikujem da se moj suprug razvede od mene, jer on ovaj fazon fenomenološkog promatranja lika i dela smatra ideološkom izdajom – rizikovaću.

Kao što danas u triviji socijalizma počinjemo da žalimo za blagodetima kapitalizma, tako – i posle svega – sa ove distance zaista mogu da posmatram lik JBT unutar pop-artističkih preferenci. Možda je to malo nastrano za osobu koja je stradala jer se protivila nosanju falusoidne štafete, ali bih lagala kada bih

rekla da i tada nisam bila impresionirana JBT hedonističkom lepezom... Kad sam bila sasvim mala devojčica, koju je, istina, jako mrzelo da ide na ulicu i sa drugim pionirima maše onim zastavicima čekajući da drug Tito prođe u limuzini, nije da mi se limuzina nije dopadala... Sećam se kada smo na našem prvom kolor TV-u gledali prenose Titovog boravka u Kini i Koreji i one raskošne sletove, i dok se mama oduševljavala prijemom, a deda ga ismevao zbog ofarbane kose nazivajući ga faraonom, ja sam prilično impresionirano gledala u njegov autfit – ko još ne bi voleo da mu stotine Kineza i Korejanaca skakuću naokolo, uvijaju se i mašu.

English text on page 155

U četvrtom osnovne zapalo me da sa tadašnjom kćeri visokog komunističkog funkcionera uređujem zidne novine. Odbacivala sam one tužne i depresivne revolucionarne fotke, ali sam zato sa zadovoljstvom slagale one – Tito u bazenu, Tito i Jovanka na Galebu, Tito u lovu, Tito za klavirom, Tito sa havanom, Tito u belom odelu... Učiteljica nije bila zadovoljna što se nije osećao revolucionarni

Etiopia – Bako, u lovačkom logoru 1968. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

025

Kambodža – Pnom Pen: Doček na aerodromu 1968.

Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

duh, ali meni je izgledalo potpuno fensi, i tada sam prvi put shvatila da je JBT – programski – strašno uspešan hedonist... I kao rođena buntovnica, uvek naspram svakog režima, potpuno sam bila zaljubljena u glamur, ma odakle on dolazio. Okej, Džeki Kenedi mi je bila ikona, ali i Jovanka je bila super dizajnirana... Jednoga dana mi se jedna od omiljenih Titovih pudlica, koja je pripadala toj mojoj najboljoj prijateljici, kćeri pomenutog visokog i moćnog komunističkog funkcionera, upiškila u krilo... Volela sam da se šalim da su tu koreni mog antikomunizma... Ali

FAAR 007

ono što su mnogi kritikovali kao čist dokaz izdaje komunističkih ideala – raskoš, stil, glamur i hedonizam, bili su ono što me je najviše zanimalo kod vođe nacije... Prvi put sam spavala u Titovom krevetu u misterioznom hotelu Pera Palas, hramu za selebriti, moćne, kraljeve, špijune, avanturiste koji su se ovde odmarali na svom putešestviju Orijent ekspresom, jer je ovaj hotel i specijalno izgrađen za putnike ovog voza... Titova soba je tik uz Hemingvejevu, postoji čak tajni balkon koji ih povezuje, pa su tako dvojica hedonista i avanturista bez presedana mogli mirno da se druže dok puše kubanske cigare i bave se komunističkom konspirologijom... I oni koji su Tita slepo voleli i oni koji su ga isto tako slepo mrzeli, zanosili su se plotovima o njegovom poreklu. Pa skoro da nema istoričara koji se neće složiti da je TITO bar jednom zamenjen... Ipak, ono što je sasvim daleko od priče o ideologiji, politici, jeste pitanje kako je seljače iz Kumrovca

Zapadni Sudan, 22. februar 1959. Photo Corbis

026

moglo da vlada svim tim džet-set manirima i tehnikama svetskih mogula, kraljeva, predsednika sa kojima se tako dobro nosio... Neki su tvrdili da je to zato što je vanbračni Habsburgovac, pa potom da je Josip Ambroz uzeo identitet poginulog Josipa Broza iz Kumrovca, zatim se mnogi slažu da je za ovaj ”šlif“ zaslužna legendarna škola u Pečuju (čak se spekulisalo da su Tito i Hitler tamo zajedno išli)... Istančani ukus našeg lidera naroda i narodnosti za vina, žene, odela, cigare, mirise, dijamante, Čivas, putovanja... zaista su budili mnoga pitanja. HEDUNIST čak više nego Komunist, Tito je imao ideju (koju je zastupao i Hemingvej) da komunizam ide jako lepo uz nazovi buržoaske afinitete. I tenis, i lov, i ples, i sviranje... Fantastični šeširi od najbolje paname, odela na kojima bi mu pozavideo i Veliki Getsbi, istančanost kada je hrana u pitanju (svi ugledni gosti su

Tito i Jovanka posle lova u Karađorđevu

prepričavali da nigde tako dobro nisu jeli kao kod Tita), a o ženama i da ne govorimo. Pre neku godinu, dok smo šetali prelepom Taorminom, pokojni Bogdan Tirnanić nam je rekao: ”Najgora stvar koju nam je socijalizam uradio je što smo poverovali da je kapitalizam super!“... Paradoksalno, u tome ima više istine nego što možemo i da poverujemo. Tu, u mekom, širokom krevetu hotela Pera Palas shvatila sam da je hedunist bio bolji nego što sam večno opoziciono nastrojena mislila. Titov hedonizam plus komunizam jednako hedunizam imao je svoje dobre i loše strane. Oni koji su stradali pod njim uvek će ga pamtiti kao diktatora, oni

U lovu, Bugojno, jul 1974. Photo Corbis

Kumrovec: U šetnji

Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

koji su uživali u socijalističkoj Jugoslaviji slaviće ga kao dobrotvora... Ja ću pamtiti odela, šešire, pudlice, lovačke puške, konje, bazen, brod, sunčane naočare i činjenicu da je imao nepogrešivo dobar ukus za filmove... Tito je shvatao da je Džon Ford genije, i niko kao on nije poznavao vesterne... A po filmskom ukusu možeš da sudiš o svemu...

FAAR 007

E J I N E A V K O E L M L I F O A M I N S KOVIĆ

TUCA DINKO

”Istina ne leži u jednom, nego u mnogo snova.“ Stara arapska poslovica

English text on page 156

INTRO Sahranjen je u svom bioskopu. Sahrana sa impresivnim gostima, do tada neviđenom galerijom državnika iz celog sveta, održana je tog sparnog majskog dana u Beogradu, a da li je domaćin zaista bio prisutan i da li je i danas ispod masivne i poddizajnirane mermerne ploče, tema je za neke druge. A naša je film. Nije lako utvrditi ni dan ni godinu rođenja. Neki spore i mesto. Neki i broj prstiju. Sasvim je izvesno da naš junak datira iz vremena pre prve bioskopske predstave, 28.12.1895. g. u Parizu, ali je gotovo vršnjak kinematografa. I zajedno su označili 20. vek. Film i Tito. Možda i Josip Broz. Gde se ”zarazio“ filmom ostaje nepoznato. Oficijelni biografi su preskakali tu ”sitnicu“ peglajući uzbudljivi i neuhvatljivi životopis i njenog vlasnika, koji je često znao da improvizuje na zadate teme. Verovatno je to bio carski grad Beč, jedan od glamuroznih centara evropske kinematografske epohe. Snimalo se sve – od kostimiranih drama do porno filmova, a kinematografi su bili gotovo dekadentni kao opera ili pozorište, a nikako zabava za plebos. Ili je to možda bilo u majčici Rusiji? U vreme ”kinovozova“, kada je novopočeni komunista pokušao da spozna zašto je veliki Lenjin konstatovao: ”Film je za nas najvažnija umetnost!“ Bacimo li se u vrtlog Drugog svetskog rata, dolazimo do saznanja da je pri Vrhovnom štabu radila i Filmska sekcija, kasniji nukleus jugoslovenske filmske industrije. No, prvo pravo filmsko vatreno krštenje bilo je fijasko. Godina prva poratna – 1946. Bratska

029

ljubav sa Rusima cveta. Oni će da pripomognu podučavajući i, u isto vreme, snimajući film U planinama Jugoslavije. Okupili su i jaku ekipu. Reditelj od ugleda – Abraham Rom. Za kamerom Eduard Tise, najbliži saradnik genijalnog Ejzenštajna. Uloga Tita je dodeljena naočitom Ivanu Berežnjevu, veteranu sa respektabilnom karijerom, koji je sarađivao i sa nezaobilaznim Robertom Vineom, autorom ekspresionističkog klasika Kabinet doktora Kaligarija. Da li se Titu nije dopalo to što je glumac koji ga je otelotvorio bio nekih sedam godina stariji ili što je naočitiji i ubedljiviji bio Vjekoslav Afrić, budući reditelj prvog domaćeg filma Slavica, u ulozi đenerala Draže Mihajlovića, ili mu je ipak prekipelo kada u finalnoj sceni naši sugrađani nose mamutske slike druga Staljina, a one Maršalove jedva da su premašivale veličinu sličica za album Svetskog prvenstva u fudbalu – ostaje nepoznato. Tek, film je temeljito bunkerisan i skrivan do početka devedesetih, a maleroznom Berežnjevu je to bila poslednja uloga. Popravni ispit sa Slavicom (1947) bio je više nego uspešan. Široke narodne mase volele su Marina (Marjan Lovrić) i Slavicu (Irena Kolesar), plakale kada je ova ginula u finalu, a zatim ponosno pevali prvi posleratni nacionalni soundtrack hit Marjane, Marjane. Uskoro je, 1949. g. osnovana i Visoka škola za film, u koju je regrutovan i budući nobelovac, Ivo Andrić. O filmu se, dakle, ozbiljno mislilo.

iz sfere nagađanja na lagodan teren dokaza i svedoka. Filmovi su se gledali i u Beogradu, tamo gde sada počiva Tito, i na otočiću Vangi, nimalo golom, nego punom vegetacije. Veran Titov pratilac pored supruge Jovanke, pudlice a ponekad i psa Reksa bio je i njegov kinooperater Aleksandar Konstantinović Leka, čiji je zadatak bio da za Maršala sakuplja i projektuje sve što bi se od filma našlo u zemlji – od klasika, domaćih tvorevina, pa do onoga što cenzura nije puštala za udarnike i pregaoce. Znao je Tito i da plane kada mu se film ne bi dopao i bes je kalio na Leki. Ne na kumu, nego na kinooperateru. Jovanka bi umela da ga smiri: ”Ma, daj, pa nije Leka snimio te filmove, on ih samo prikazuje!“ U Jugoslovenskoj kinoteci su vodili pedantnu evidenciju o filmovima koje je uzimao. Statistika kaže da su Titovi favoriti bili romantični vestern Džona Forda Moja draga Klementina (1946), koji je gledao više od petnaest puta, ali i sovjetski ratni ep Čapajev (1934), koji mu je možda služio kao model za nadolazeći partizanski film, odgledan desetak puta. Misterija je u vezi sa njegovim entuzijazmom za kriminalističku dramu iz američkog podzemlja Mali Cezar (1931), ali upućeni tvrde da je to zbog toga jer je mislio da liči na Edvarda G. Robinsona, holivudsku zvezdu rumunskog porekla. Neki su govorili i na Geringa. Kasnije će zbog takve dosetke umalo da nastrada Dušan Makavejev, kada je otkrio frapantnu sličnost najdražeg druga sa akrobatom Dragoljubom Aleksićem, autorom prvog srpskog ton-filma Nevinost bez zaštite (1943), o kojem će Mak napraviti turbulentni istoimeni esej baš te nezgodne 1968, kad mu vreme nije.

Tito je bio filmofil. U filmu je prepoznao prvu sledeću stvar uzbudljivu kao život, a ponekad i veću od života. Tu već prelazimo

ZAPLE

Reditelj i dugogodišnji direktor Jugoslovenske kinoteke, Vladimir Pogačić, pričao mi je kako su

reditelje koji su završili film znali iznenada da pokupe i odvedu u ”cvećaru“, gde je Čeda čekao sa nestrpljenjem. ”I?“ – upitah naivno. ”Koncentrisao sam se na druge stvari i samo čekao da projekcija prođe. Pa šta god bude!“ Kao što se pomalo neočekivano obrušio na socrealizam u ikovnim umetnostima, nije bio ni pobornik dosadnih lakirovki i glupe propagande. Film je za njega bio i prostor istinskog glamura i hedonizma, kao i Beli dvor, u kojem je, kao crveni monarh, živeo. To je osokolilo domaće filmadžije da se manu rata i fabričkih krugova i bace se na izazove koje je nudio sve vreliji asfalt. To nije bilo uvek lako. Apsolutnu anatemu filma Ljubav i moda (1960), tačno pre pola veka, koji je afirmisao ono što mu naslov kaže plus vespe i sve kraće suknje, sprečila je drugarica Jovanka konstatacijom da tu ne vidi ništa strašno. Lošije je prošao ratni veteran, ilegalac koji je ubio prvog Nemca u Beogradu, Vojislav Voja Nanović, koji je nakon lepršave muzičke komedije Bolje je umeti iz iste godine, morao u dobrovoljno izgnanstvo na propali Zapad – u Ameriku. Nakon serije hitova nastradao je i Marjan Vajda promovišući fudbalsku zvezdu Dragoslava Šekularca kao heroja filma Šeki snima, pazi se (1962). Skoknuo je do Nemačke i nikada se nije vratio. Presuda je u svim slučajevima bila ista: ”Kič!“ Kuriozitet je da su u kritikama starijih kolega bili priležni i budući autori ”crnog talasa“, koji će samo nekoliko godina kasnije osetiti pravi bes ostrašćenih cenzora. Jer dolazilo je vreme kada su se granice sve više otvarale. Ali su se i oduzimali pasoši.

NACIJ

KULMI

Tih šezdesetih dvadesetog veka Jugoslavija je predstavljala malo čudo između Zapada i Istoka. Kultni danski reditelj Lars fon Trir priča kako je njegova majka insistirala da se presele u Jugu – socijalistički raj na zemlji. Sa Titovim blagoslovom kontroverzni Ratko Dražević, sa dosijeom kojeg se ne bi postideo ni njegov prezimenjak Mladić, od beogradskog Avala filma pravio je Ćinećitu, ako ne i sam Holivud. Među udarnike su se sa zvez-

FAAR 007

danih visina spustili srcelomac Žerar Filip, gej ikona Žan Mare, robusni antikomunista Ričard Vidmark, fatalna Silvana Mangano... U to vreme su i holivudski otpadnici, najveći reditelji epohe, Orson Vels i Nikolas Rej, pokušavali da u obećanoj zemlji na Balkanu materijalizuju svoje filmske snove. ”Dugim brodovima“ u beli svet je odjedrio Zoran Perišić da bi Supermena naučio da leti i dobio Oskara; Beba Lončar je na vespi stigla do Rima, a Olivera Vučo (Katarina) do koncerta u pariskoj Olimpiji. S jedne strane, šareni svet koprodukcija, s druge strane, autentični nacionalni brend, ”crni talas“, koji je upravo kidisao na Potemkinova sela lakirovki i similakruma. Žilnik, Makavejev, Pavlović, Petrović... I nacionalni festival u amfiteatru u Puli, u Hrvatskoj, na puškomet od Titovih Briona, dobijao je sve više glamurozne dimenzije monumentalnošću, vatrometima, starletama, intrigama... Dušan Makvejev priča kako je Tito pre zvaničnih festivalskih premijera imao sopstvene, koje je koordinirao izvesni pukovnik Drobac. Tito baš nije bio srećan što se, kako bi on to rekao, ”prčka“ po temama IB-a ili nacionalnih sukoba. Žilnikovi Rani radovi (1969) bili su kap pelina u penušavoj čaši međunarodnih uspeha. ”Šta hoće ti luđaci!“ – besneo je mislivši da je posao završen kada su studenti odigrali kozaračko kolo. Bes je iskalio na Lazaru Stojanoviću koji je tada bio student, čije prozivke i dosetke nije umeo da svari, a ponajmanje dobro društvo Pavelića i Hitlera, gde se paralela nametala sama. Epilog je bio tri godine zatvora za autora filma Plastični Isus (1971), a diplomski rad je odbunkerisan tek dvadeset godina kasnije – deset godina posle smrti ”mekog diktatora“. Budući da je reditelj završio u mardelju, Jugoslavija je došla u ekskluzivno društvo Irana i SSSR-a. I, tako, stvar se nije zakuvala. Mangupi su rasterani, a Đina Lolobriđida je Titu lično spremala najbolju pastu. Reditelj Živojin Pavlović, čija su prva dva filma, Povratak (1966) i Neprijatelj

030

Ričard Barton u ulozi Tita u filmu Sutjeska 1973. Photo Tanjug

(1965) bila bunkerisana, a omnibus Grad (1963), koji je radio sa kolegama Babacem i Rakonjcem, prvi i jedini sudski zabranjen film u SFRJ, ipak je bio sklon da ustvrdi kako je to bilo Periklovo doba u kulturi. Predsednik je ipak preferirao spektakl. Još od vremena U planinama Jugoslavije filmadžije su bile na mukama kako na velikom ekranu predstaviti oca nacije. Najčešće su to pokušavali da eskiviraju, kao Fadil Hađić u Desantu na Drvar (1963), gde je Tito na fotografijama u rukama Nemaca i u parčencetu arhivskog materijala kod sada već legendarne pećine. Stvari se menjaju kada, po tvrđenju Veljka Bulajića, on direktno od Tita dobija zeleno svetlo da radi Bitku na Neretvi (1969). Ali široko. Glumačku podelu čini planetarni krem – velike zvezde i prvaci nacionalnih kinematografija, Holivud i Evropa. Jul Briner i Orson Vels predstavljaju SAD, Bondarčuk i Oleg Vidov SSSR, Kurd Jirgens i Hardi Kriger Nemačku, Franko Nero i Siva Košina Italiju... Ni nacionalni tim nije ništa lošiji: Bata, Milena, Smoki... Muziku radi Hičkokov Benard Herman (čuveni Marš četnika će kasnije obraditi Lajbah), plakat Pikaso... Na snimanju se pomalo i gine, a most se ruši u trenutku kada nisu radile kamere. Ipak, Tito je zadovoljan. Na filmskom zapisu sa snimanja vidi se kako u belom letnjem odelu sedi sa Jovankom dok pred kamerama besni bitka. Skida panama šešir, koji prihvata reditelj Bulajić i ne zna šta bi radio sa njim. Neretva ulazi u trku za Oskar, a bioskope pune kako zainteresovana publika, tako i

dobro organizovani učenici. I iz današnje perspektive još uvek izgleda monumentalno – kao pravi, mada pregolem i nezgrapan spomenik epohi koju bismo mogli nazvati Cinema Tito.

RASPL

Posle tako uspešno obavljenog zadatka izrodilo se saznanje da je došlo vreme da se i sâm Tito, ovaploćen i obesmrćen, pojavi na celuloidnoj traci. Novi izazov je Sutjeska (1973), a zvezda po meri, Ričard Barton. Ipak, zlatna vremena su prošla – zemlju su potresli istupi liberala i nacionalno osvešćenih, a pripremao se i famozni Ustav (1974). Uz Bartona tek odabrana domaća garda, a iza kamere nema velikog meštra Veljka, nego njegov šegrt Stipe Delić. Bartonovi, Elizabet Tejlor i Ričard, pune stupce žute štampe koja je u pokušaju, helikopterom dolaze sa Svetog Stefana na snimanje u bosansku vukojebinu, vole se, pomalo i biju, dolaze i u Niš na Festival glumačkih ostvarenja... Titu stižu aberi kako se Barton ne odvaja od flaše viskija, što ni drugu Starom nije strano, al' red je red. Film nije ni primirisao Oskaru, a verna publika su samo organizovani učenici. Pojavljuju se i prvi vicevi, na nivou urbanih legendi: – Šta je Tito (Barton) rekao kada su bombe padale oko njega? – Reks (omiljeni nemački ovčar), skoči! Bomba! Barton i Liz su otišli u beli svet da se vole i razvode, a Tito je ostao nezadovoljan i više se nikada kao producent iz senke nije upuštao u ovakvu avanturu. A onda su i domaći glumci

porasli da uđu u par Maršalovih čizama. Najčešće je to radio Marko Todorović, započevši u prvom 100% domaćem ratnom spektaklu Užička Republika (1974) Živorada Žike Mitrovića, koji je prvi u partizanskom filmu prepoznao potencijal vesterna. Todorović, kao odobreni Tito, nastavio je da igra ulogu u brojnim TV serijalima i dramama. Bila je to praksa u Istočnom bloku da isključivo jedan glumac igra prvog među jednakim drugovima. S‰m Todorović mi je pričao kako je bio u dilemi da li da prihvati ulogu u hiperkomercijalnom serijalu Zorana Čalića o Žiki i njegovoj dinastiji, gde se, uz gomilu psovki i lascivnih dosetki, nadmudrivao sa Gidrom Bojanićem, na radost srpske i sovjetske publike. Tito je bio i Lazar Ristovski u Igmanskom maršu (1983) Zdravka Šotre, iza kojeg je ostao još jedan vic koji je ušao u popularnu kulturu: – Šta je Tito naredio Prvoj proleterskoj? – Da ode po led za viski! Sada je uloga, izgleda, čvrsto u rukama Voje Brajovića, koji je tapiju dobio 1992. u filmu Tito i ja Gorana Markovića, a ove 2010. g. ponovio je rolu u biografskom filmu o Radivoju Žućku Koraću.

EPILOG Bilo bi smelo reći da Srbija danas ima kinematografiju, tačnije i poštenije je konstatovati da ima kinematografske aktivnosti. Ali isto tako da ima i temelje na kojima može da se izgradi. Možda nemamo Cinema Paradiso, ali smo imali Cinema Tito.

FAAR 007

LUNA L

Beograd, Lako popodne na Dorćolu Draga prijateljice, Nadam se da me razumete. Svi mi kažu da nisam tip žene koju muškarci varaju, a ja na to odgovaram: ”Ordinarna glupost“. Kao da je Žaklina bila, pa ju je Kenedi varao sve u šesnaest, ili pak Jovanka, s tim što je njen slučaj mnogo složeniji. Drugim rečima, ta žena je definitivno višestruko tragična heroina domaće istorije. Navešću Vam tri slučaja kao ilustraciju napred navedenog, koje mi je jednog zimskog popodneva u Kanu poverio moj dragi prijatelj Paskal Pepe – emigrant, svetski putnik, kolumnista koji objavljuje pod nekoliko pseudonima, biseksualac, poverenik tajnih društava koji ima pristup mnogim arhivama i ljubitelj kolača sa marcipanom. Ispričanu priču sam zavela pod šifrom ”RUŽIČNJAK T.i.T.o.@krevetu“. Radi lakšeg snalaženja, obavezan dodatak je bedeker iz 80-ih. ”Memo.centar J.B. TitoÓ

032

Zanosnu vlasnicu bujne lepote pod šifrom 001 J.B. je sreo na proputovanju po Azurnoj obali. Bila je jedna od starleta i glavna meta paparaca tadašnjeg Kanskog festivala. Slikala se na Kroazeti vidno obnažena sa zvezdom petokrakom u dekolteu. Vi znate kako su ti zapadni Evropljani voleli da koketiraju sa simbolima našeg tadašnjeg ustrojstva, a, takođe vrlo dobro znate šta bi se dogodilo kada bi se kod nas neko usudio da koketira s nekim od simbola drevnih civilizacija kao što je svastika. No, vratimo se glamuroznoj Kroazeti. Slučaj je hteo da baš u tom trenutku naš junak šeta sa brojnom delegacijom i... dogodila se pre strast nego ljubav na prvi pogled. Istog dana, oko 20.00h, na zvaničnoj večeri jedan od telohranitelja pozajmio je ključeve ”ajkule“ s diplomatskim tablicama. Na parkingu diplomatskog kora u ponoć desila se ”ljubav“ na haubi – Luiza Čikone će u filmu Telo kao dokaz rekonstruisati tu scenu prema detaljnim opisima koje je 001 dala u svojim memoarima. Tri decenije kasnije 001 – večna pin-ap zvezda, francuski crvenokosi odgovor Džejn Mensfild stiže direktnom linijom iz Pariza u Beograd i staje pred rezidenciju, čiji je gost nekoliko puta bila. U junu 1995. godine čvrsto je odlučila da se obogati na račun te avanture, koja je za nju bila

samo usputna i bez mnogo plodova. Naime, gledajući dodelu Zlatne palme, shvatila je da će zemlja gde je njen povremeni ljubavnik bio doživotni predsednik biti u žiži medijskog interesovanja i narednih godina. Ona bi u drugom nastavku svojih memoara, pored vatrene ljubavi i lascivnih detalja, mogla da prepriča i nekoliko telefonskih razgovora koje je čula dok je ležala u svilenoj posteljini sa maskom na očima, a on mislio da ona sni ophrvana slatkim umorom... Stojeći na međici Užičke ulice, Bulevara Oktobarske revolucije i Hajd-parka, 001 je smislila i grafičko rešenje korica potencijalnog bestselera – setila se jednog prekrasnog jesenjeg pejzaža koji je često gledala, a koji se idealno slagao sa naslovom koji je smislila: ”MIHOLJSKO LETO, VIŠE OD LJUBAVNE LOZINKE“.

Da li ste ikada bili na Bledu? E, vidite, na tom Bledu, biseru među planinskim jezerima, jedne jeseni, poslednjih dana odmora pred veliki plenum, drug je šetajući proplankom naišao na 003. Sedela je u plavoj odeći na ćebencetu i čitala. ”MOJCA?“ – upita je on, a ona zatrese loknama i pokaza prstom na naslov knjige. ”HAJDI!“ – pročita on naglas sa osmehom. ”I to u originalu!“ – nije krio divljenje i ne odoli već je uštine za obraz.

Ona ga ponudi da sedne na slobodan kraj ćebenceta i čitavo popodne, sve do zalaska sunca, čitala mu je svojim baršunastim glasom s besprekornim akcentom Hajdi. U pauzama su iz termofora pili čaj od lekovitog bilja koji je pravila po tajnom receptu svoje bake Ilde. Kada je sunce počelo da zalazi, njoj bi hladno, a on je zagrli, onako zaštitnički – očinski. Zauzvrat, ona ga drhtavim glasom, što od hladnoće, što iz strahopoštovanja, pozva na skromnu večeru u malu planinsku kuću. ”A, gde su ukućani???“ – upita Otac Naroda i Narodnosti, dok je svetlotena palila kamin. Plačnim glasom, 003 je objasnila kako živi sama. ”Svi su nestali u snežnoj oluji.“ On je još jednom zagrli, ali ovoga puta nije bilo toliko očinski – koliko muški, ”o-la-la“ zaštitnički. I tako je ona postala njegova slatka slovenačka tajna. Lična HAJDI, koja je toliko često žudela da vidi vrelu Afriku da je sa godinama postajala sve više SAVANA. 003 je stigla u Beograd sa samo jednim ciljem – da još jednom vidi Lovačku kuću, a onda da ode u žutu vrelinu Afrike, zauvek. Konačno je došao dan kada će moći da unovči informaciju koju je dugo čuvala među koricama dela Johane Špiri. Trud uložen pre trideset i nešto godina konačno će uroditi pravim plodom – svoj mali motel na putu za Bled i državljanstvo Južnoafričke Republike smatrala je normalnom nadoknadom za sve godine čekanja pravog momenta. Naime, kao što pretpostavljate, 003 uopšte nije slučajno bila ono popodne na onom proplanku; niti je iz rasejanosti bila onako lako odevena, niti je ono bila njena planinska kućica niti njen kamin... 003 nije siroče, niti joj se baka zvala Ilda – mogli su joj tako tepati jer joj je pravo ime Brunhilda, ali nisu. Jedina istina u celoj priči bila je tajna formula po kojoj je čaj spravljan i koji se može nazvati lekovitom varijantom seruma istine... I tako je 003 još pre 36 godina znala da će 1994. godine u Beograd stići preko Budimpešte čvrsto rešena da proda informaciju, ključ rešenja do 2030. godine. Pošto je uspešno izvršila

Ilustracija Slavimir StojanoviÄ&#x2021;

FAAR 007

prodaju na tečnom nemačkom jeziku u luksuzno opremljenoj čajdžinici hotela Hajat, našla se pred originalnom planinskom kućicom usred Beograda. Bila je zadovoljna što je taksi čeka jer nije se dugo zadržala – uspomena iz past tensa je bilo manje nego planova za futur. A, evo, šta bedeker kaže o Lovačkoj kući: ”Lovačku kuću, brvnaru u slovenačkom stilu, T. je dobio na poklon od Slovenije za 60. rođendan. Služila mu je za čuvanje ličnih lovačkih trofeja, lovačkog oružja, kao i za odmor u sparnim letnjim danima. Tu se nalaze i sva odlikovanja, priznanja i medalje koje je dobijao baveći se ovim sportom. Poseban trofej je značka Međunarodnog saveta za lovstvo CIC, dodeljena njemu – kao prvom državniku u svetu, u Marselju 1977. godine. Među eksponatima se ističu trofeji iz Etiopije, Kenije i Tanzanije: rogovi bafala, oriksa, ilanda, vodene antilope i koža lava. Među domaćim trofejima najvredniji su rogovi muflona odstreljenih u Karađorđevu 1979, kao i medveđa koža iz Bugojna.“ Fascinantno, zar ne?! I čemu sada to služi – samo skuplja prašinu. Jadne životinje.

U Njujorku, u MET operi, na svečanom prijemu tadašnji ambasador tadašnje YU Drugu je predstavio modiskinju ruskog porekla, ikonu stila tih godina – 007. Upoznavanje je proteklo van uobičajenih protokola – ona mu je bez osmeha, hladno pružila negovanu ruku, a on se morao sagnuti da bi učinio rukoljub. Dok je pokušavao da započne konverzaciju, upola rečenice, ona ga prekide molbom da joj pridrži muštiklu. On zbunjeno uze dugački predmet od ćilibara, tako fragilan da mu se učini da će ga slomiti među prstima. Nije prošlo ni deset sekundi, a ona mu bez reči pruži i svoju čašu šampanjca da bi nehajno, sa istim izrazom lica, popravila kratku, belu kosu. Elegantnim

034

pokretom uze svoju muštiklu nazad i, uz SALUT, okrenu mu leđa ogoljena do kraja kičme i izgubi se u gužvi. On ostade da stoji sa čašom na kojoj je bio otisak njenog skarletcrvenog karmina. Vrtelo mu se u glavi od prizora njenog belog pazuha koje mu se ukazalo dok je popravljala frizuru, a vazduh je i dalje mirisao na njen težak KRISTOBAL BALENSIJAGA parfem. T. je ostatak večeri u gužvi pokušavao da ugleda njenu vitku priliku u beloj satenskoj haljini, ali bez uspeha. ”Moja Odri Hepbern od slonovače“ – nazvao ju je u mislima ne mogavši dugo da zaspi u kraljevskom apartmanu hotela Plaza. Po povratku u Beograd angažovao je sve ”kanale“ da nađu njen dosije. Kada je kompletirao sve podatke, okupio je direktore robnih kuća, domaće proizvođače tekstila i lične saradnike da naprave projekat gostovanja najpoznatijih svetskih modnih kuća u prestonici. Za jesen je planiran prvi Sajam mode, pošto je ona potvrdila dolazak kratkim telegramom u kome napominje da je počastvovana. Na Surčinskom aerodromu čekala je crna limuzina koja će je odvesti dugačkim novobeogradskim bulevarima i uskim starogradskim uličicama pravo u rezidenciju, gde ju je na samom ulazu dočekao, van svih protokola – lično T, odeven po poslednjoj modi, u odelo koje je samo za njega izradio Pjer Karden. Posle obeda sastavljenog od domaćih specijaliteta zamolio ju je da se prošetaju parkom. Dugo su ćutali, a onda sasvim iznenada, 007 skide bundu i sede na travu. On, ne časivši časa, shvati to kao poziv i sede pored nje. Minuti su prolazili, dugi kao vekovi – činilo mu se da njegovo srce kuca tako glasno da se čuje sve do Kanadske ambasade. A onda, kada se najmanje nadao, ona mu prisloni usne na uho i prošaputa: ”Ispod svega, mojim venama ipak teče ruska krv.“ 007 je često dolazila u Beograd. I samo ovde je pričala ruski, samo za njega je oblačila baletske patike i igrala Belog labuda u praznom Narodnom pozorištu i samo sa njom, u Plavom vozu, slušao je Visockog. Svakog zajedničkog jutra, uz topli ruski čaj, ona mu je čitala Anu Karenjinu, strpljivo. Birala je i poklone za supruge kraljeva kod kojih je išao u posetu, a

u delu parka kod Biljarnice imala je svoj ružičnjak koji je, na opšte čuđenje baštovana, sama obrađivala... T. i 007 su često vodili ljubav na laticama ruža i na rimskom mozaiku, poklonu iz Tunisa... I tako su godine prolazile. Godine su prolazile, a ništa se na njoj nije menjalo, osim modela haljina koje je nosila. Ona je ostajala ista. Nijedna bora, nijedna izdajnička pega. Koža zategnuta pod prstima u noći smrti Elvisa P., kao u noći kada je umrla M. Monro... Na promociji novog parfema YSL Opium dobila je telegram u kome je T, svestan svoje bolesti, moli da se oproste još iste noći zauvek jer ne želi da ga gleda nemoćnog. U praskozorje, kada je stigla u praznom avionu poslatom samo za nju, izgledala je mlađa nego ikada... Posle tog jutra više se nikada nisu videli, a T. je zapamtio njene reči i samo je na njih mislio poslednjih godina života i samo se zbog jednoga kajao – što je nije poslušao. ”Ma šeri“ – rekla mu je opraštajući se šapatom, istim kao kada mu se prvi put obratila. ”Trebalo je da budeš sebičan i da gledaš samo sebe i sopstveni plezir. Vidiš dokle te je ta tvoja velikodušnost dovela, do samrti, a lepo sam ti govorila da slediš primer Volta Diznija, ali ti jednostavno nisi hteo da poslušaš. I zato, vidimo se u nekom drugom životu!“ Samo nekoliko dana kasnije otišao je onaj za koga su tvrdili da je večan, i to sa olakšanjem, duboko verujući u reinkarnaciju. Na sahranu veka 007 je došla u delegaciji Amerike. Na mermer je spustila jednu belu ružu i nijednu suzu. Petnaest godina kasnije 007 se na proputovanju za Atinu zaustavila u Beogradu. Na ruskosrpskom, sa jakim američkim akcentom, saopštila je taksisti cilj vožnje. Zbunjen, ali bez hrabrosti da postavi makar jedno od deset pitanja koja je želeo, dovezao ju je na traženu adresu – u Užičku 15. Pružila mu je 20 dolara i upitala da li može da sačeka. ”Ako nije problem“ – dodala je polušapatom. ”Ma kakav problem“ – odgovori glasno brkati taksista i dodade za sebe: ”Čekao bi' je ja celog života, ko da je iz bajke izašla! Ali, gde li je samo krenula s tom belom ružom?!“

OG DIJAL STE I 007 TAKSI Taksista: ”Izvinite, gđice! Alo, gde ste krenuli?!“ 007 (blago zbunjena): ”Pa, moja majka i baka su meni kazale da ostavim ruža na grob vaš predsednik.“ Taksista: ”Kog, bre, predsednika? Naš je još uvek živ, majke mu ga...“ 007: ”Pa, ... Titike!“ Usledila je duga pauza, taksista je gledao nepoverljivo, a tišinu je ometao taksimetar koji je otkucavao u podjednakim razmacima kao metronom. Ona je treptala i sasvim zbunjena čekala odgovor. Taksista: ”Je l' ti mene, mala, zajebavaš??? Da nije skrivena kamera? Ne možeš, bre, ti na njegov grob jer je zatvoren. Ne znam ja ni da li je on uopšte više tamo. Možda su ga vratili odakle je i došao.“ 007: ”Aha... Ništa onda, na eirodom, molim. Kazaću mami i baki da je ovde situation fucked up – well, that's it! Mister cab-driver, vozite!“ Taksista (ne skidajući pogled sa retrovizora): ”Miško, drago mi je. A, ovaj, one su ga poznavale... Mislim – lično. Na ti i to...“ 007 (popravljajući karmin): ”Da, i to obe. Veoma dobro, a on samo jednu.“ I tu, draga moja, 007 odluči da ućuti. Beogradski taksista markantnih brkova nikada neće saznati da je tog dana vozio naslednicu porodičnog biznisa dveju porodica, koji je započet u Parizu pre dva veka. Jedna od najskupljih prostitutki na planeti koju, ako izaberete, imate ceo život istu, nepromenljivu. Nijedan klijent ne sazna da u toku svog veka počne od bake, a može da završi sa praunukom, ako ga zdravlje posluži... A naš junak, on je bio samo sa dve generacije. Da je ranije počeo i da je pio kefir – ko zna kako bi sada sve izgledalo. Eto. Odužih ja, a vreme je da zalijem ruže, ne prija im ova sparina. Ne znam da li znate, ali pokušavam da uzgajam ružičnjak. Vaša, Suzana Vladislava Zlatanović

FAAR 007

Ispraćaj Nehrua, Pula 1956.

English text on page 157

ASHOK

MURTY

Govoriti o Jovanki Broz (ne Budisavljević) danas je gotovo isto što i govoriti o epohi koju je obeležila. I mada se danas o tom vremenu uglavnom govori ili pejorativno ili utopistički, nekako je zgodno izbegavati pominjanje 037

bilo koje teme koja se odnosi na nju. Na Jovanku, kao takvu. Jer danas, kada je ta polovina veka koja je obeležila ovaj deo zemaljske kugle, kompromitovana kako od njenih aktera, tako i od novih pisaca istorije, postaje jasno da je spomenuta drugarica bila i ostala jedna od onih retkih osoba, čiji su integritet i dostojanstvo sa kojima se nosi sa vremenima koja rade protiv nje, postali nešto mnogo veće od stava.

Današnje gospođe nikada neće postati dame kakva je ona, koja se nijednog trenutka nije odrekla prefiksa ”drugarica“, mada ima indicija da je Jovanka poručivala modele iz kuće Dior. Zavereničko ćutanje o odeći sa etiketom elitnih modnih dizajnera pariskog haute couture bilo je u skladu sa proklamovanom državnom ideologijom i propagiranim društvenim vrednostima. Jovanka je na javnu scenu tadašnje FNRJ, kao i sve velike heroine, kročila senzacionalno – stupanjem u brak sa najvećim sinom naših naroda i narodnosti, maršalom Titom, na tajnoj ceremoniji 1952. g. Ona se, međutim, već šest prethodnih godina nalazila u njegovom najbližem okruženju, naravno kao njegov, kako bi se danas definisalo, lični asistent. Jovanka je iskorakom ka sredini pozornice objedinila Balkancima nekoliko omiljenih karaktera: od Dame sa kamelijama, preko Mate Hari, pa sve do Stojanke,

Postoji nekoliko stvari koje se ne mogu naučiti. Jedna od njih je držanje i stav, a drugarica Jovanka je toga imala za izvoz. Dramatičnost njene pojave potcrtana je i prepoznatljivom frizurom, tzv. punđom a la Jovanka, do tada verovatno još jedino viđenom kod jedne druge autentične antiheroine – Marije Kalas.

majke Knežopoljke. Statueskna i lepa na neverovatan način, koji se sreće samo kod one vrste rasnih žena iz srca Balkana, odmah se našla u situaciji da mora da, u toj istoj javnosti, prati čoveka koji za života nikada nije sišao sa liste najbolje obučenih muškaraca na svetu. On je gajio posebnu sklonost ka paradnim vojnim uniformama, poželjno belim, a što je moralo da rezultuje time da je njena pojava, u odnosu na njegovu, uvek bila u senci. I opet se pokazala ta njena mudrost (ili instinkt, ako to neko više voli). Nijednog trenutka nije pokušavala da ga nadmaši ili, čak, da mu parira. Izabrala je mnogo mudriju poziciju – postala je neko ko se savršeno uklapa u pozadinu slike koju je on s‰m bojio.

FAAR 007

Tito i Jovanka, 1956. Reprodukcija iz privatnog života

Pred odlazak u Rumuniju 1966. Photo Tanjug

Između Jovankinog zvaničnog pojavljivanja na javnoj sceni, rađanja srednjeg, potrošačkog sloja tadašnje SFRJ i eksapnzije tzv. domaće konfekcije postoji neraskidiva veza. Jovanka je bila i ostala jedan od najboljih ambasadora estetike socijalizma sa ljudskim likom, dostupne svima, ali određene onim što se zvalo ”kulturnim“. I dok je njena raskošna lepota prolazila kroz mene, ona je postala mecena onoga što se danas može nazvati prvom artikulacijom autorske mode na ovim prostorima. U to vreme svet je osvajala i Žaklina Buvije-Kenedi, žena najmlađeg i najpopularnijeg predsednika SAD-a. Žaklinu, intimno nazvanu Džeki, danas smatraju jednom od žena sa najviše uticaja na percepciju savremene mode, pored toga što joj, opravdano, dodeljuju titulu jedne od neprevaziđenih ikona stila. Svakako je najzaslužnija za uspostavljanje onoga što se danas atribuira kao minimalistički 038

Photo Tanjug

način promišljanja u modi. Džeki je, otuda zaslužna za etabliranje američke modne scene i onoga što se smatra autentičnom autorskom modom sa novog kontinenta, rađanju takvih imena kao što je Kelvin Klajn ili, danas, Mark Džejkobs, u čijim se radovima i vidi snažan uticaj filozofije odevanja koju je ona uspostvaila. Međutim, oficijelni dizajner američke prve dame bio je Oleg Kasini, već ranije provereni autor toaleta omiljenih u Holivudu. Jovanka Broz je izabrala Aleksandra Joksimovića, koji je čak bio uključen u prepravku jedne njene bunde. Njihov zajednički put obeležio je rađanje jugoslovenske mode, njeno zlatno doba i neverovatno dobar prijem u svetu. Jovanka je i na ovaj način pokazala koliko je bila daleko ispred svog vremena, svesna koliko je artikulacija njenog ličnog imidža i afiniteta bitna za sliku zemlje koju je predstavljala. I dok je Tito ostao veran proverenim krojačima iz čuvenog Bond street-a u Londonu, Jovanka je odabrala da nosi ono što je proizvodila domaća industrija. Kao neko ko je bio svestan koliko forma i protokol mogu da posluže kao sredstvo za brisanje predrasuda, uviđala je i koliko je u projektovanju željene slike u

javnosti bitno ono što se dosta široko naziva ličnim stilom. Pepeljuga je postala princeza sa, doduše, atributivom drugarice. Javno je priznavala da koristi usluge privatnih krojačkih salona. Jedna od njih je legendarna Žuži Jelinek, ”poznati stilista i žena ogromnog životnog iskustva“, koja je prošla put od krojačice do kultne kolumnistkinje hrvatske ”Glorije“, jedna je od onih koja je vešto manipulišući činjenicom da

Tito i Jovanka u šetnji Dedinjem, 1958. Photo Corbis

je ”Jovanka nju uvijek tražila“ sebi stvorila i potvrdila karijeru. Sama Jovanka, međutim, kaže da je haljine godinama šila kod Mile Kavaloti iz Rijeke, a kapute i mantile u zagrebačkoj radnji Melar i Dujšin.

FAAR 007

Šah i Šah Reza Pahlavi i Tito sa suprugama, Teheran 1968. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

Logično je da se za njen izgled počela brinuti cela narastajuće modna industrija. Drugarica Broz sa svoje strane, pak, nije propuštala da se pojavi i isprati svaki modni događaj tog vremena – od sajmova mode do revija velikih modnih firmi i njihovih kreatora, koji su, doduše, u ukupnoj slici i dalje ostajali anonimni osim, naravno, Aleksandra Joksimovića. Između njih dvoje, koji su bez obzira na stečeni status očigledno imali utisak da im više leže uloge u celu tu priču slučajno zalutalih, razvila se nežna naklonost puna uzajamnog uvažavanja. Gospodin Joksimović se divio radoznalosti, erudiciji i interesima drugarice Jovanke, njenom poznavanju umetnosti, a ona je izabrala baš njega kao nekoga na čije se mišljenje može osloniti. I mada do kraja dosledna ideji socijalizma, po kojoj su svi, na neki način, ravnopravni, poklanjala je pažnju i radovima drugih autora – od Mirjane Marić, koja je radila za Jugoexport, do Dobrile Smiljanić i njenog Sirogojna. Međutim, jedina konstanta u ovom segmentu Jovankinog života bio je i ostao Aleksandar Joksimović. Tako je Jovanka prilikom posete kraljice Elizabete II 20. oktobra 1972. g. na svečanom ručku na Brionima nosila model haljine izvedene u pačvork tehnici, proistekao iz njegove kolekcije estetizovane konfekcije Ptice. Nekako paralelno su im išle i karijere: Jovanka je pod do danas nerazjašnjenim okolnos-

039

tima početkom sedamdesetih počela da nestaje iz javnosti, dok se verovatno najpotentniji talenat jugoslovenske modne scene, gospodin Joksimović, samoinicijativno povukao. Reklo bi se da su i jedno i drugo bili žrtve vremena i društva koje su reprezentovali.

ME SUPRI STYLE LADY Ono u čemu se autor ovog teksta ne slaže sa teoretičarima koji su imali hrabrosti da se dotaknu fenomena stila Jovanke Broz tiče se onih segmenata u kojima joj svi oni uglavnom poriču postojanje autentičnog modnog izraza. Insistiranje na tome da je ona samo bila reprezent onoga što je društvo želelo da projektuje kao sopstvenu sliku prema onome što se naziva ”svet“, više je nego nipodaštavajuće. Sa (modne) istorijske distance očigledno je da je drugarica Jovanka, unatoč

Mario Del Monako kod Tita i Jovanke, 1969. Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

svim kolektivnim naporima, nekako uspela da postane dama sa stilom, koji je po svim relevantnim elementima više nego samosvojan, sa karakterističnim postulatima, materijalizovanim u konkretnim artefaktima, koji su sve do danas ostali nepromenjeni. Ono što je verovatno zasmetalo jeste skromnost drugarice Jovanke. Ona se u javnosti često pojavljivala u istim komadima odeće, sa istim pratećim detaljima, koji bi pod njenom supervizijom bili prepravljani, što je naročito upadalo u oči kontrastirano sa raskošnim stilom njenog supruga. Skandal! Podsmešljivi odnos koji je ”javnost“ pokazivala prema stilu nekada prve dame one tamo zemlje više je slika našeg mentaliteta i naših kompleksa. Nipodaštavanje svega što nosi oznaku domaćeg proizvoda i robovanje brendovima ovde su veoma brzo uspostavljeni kao parametri dobrog ukusa. Drugarica Jovanka je definisala neke od nosećih odrednica domaćeg modnog vokabulara, a to je, pojednostavljeno rečeno, sledeća formula: savremena forma u konstrukciji, detalj u tradiciji, ”naivnost u tehnici“. Jovanka je svoje kostime, haljine i tešku konfekciju često davala u tadašnju ”Domaću radinost“

Jovanka je bila i ostala jedan od najboljih ambasadora estetike socijalizma sa ljudskim likom, dostupan svima, ali određen onim što se zvalo Òkultura“. I dok je njena raskošna lepota prolazila kroz mene, ona je postala mecena onoga što se danas može nazvati prvom artikulacijom autorske mode na ovim prostorima.

ne bi li joj aplicirali neki laki šlingeraj, dok je Joksimović (a, bogami, i svi ostali koji su se za njim naređali) u svojim najkreativnijim kolekcijama rado posezao baš za ”tradicijom“ i starim zanatima. Njegove pačvork tehnike koje je primenjivao na koži i danas se smatraju inovativnim i superiornim. S druge strane, partizanka Jovanka Broz, poreklom iz Like, veoma brzo je shvatila da moda poseduje onaj svima razumljivi, a istovremeno intrigantni jezik koji premošćuje sve granice i briše sve razlike. Kao neko veoma svestan sebe i okruženja u kome se kreće, uspela je da se postavi na mesto aktivnog promotera, sa ukusom i merom, upravo te iste mode. Tokom tih dvadesetak godina, koliko je bila prva dama

FAAR 007

Ona se u javnosti često pojavljivala u istim komadima odeće, sa istim pratećim detaljima, koji bi pod njenom supervizijom bili prepravljani. Skandal! Nipodaštavanje svega što nosi oznaku domaćeg proizvoda i robovanje brendovima ovde su veoma brzo uspostavljeni kao parametri dobrog ukusa.

Tito i Jovanka sa Kenedijevima, SAD oktobar 1963. Photo Tanjug

u pravom smislu te reči, Jovanka Broz susrela je gotovo sve one koji su oblikovali savremenu istoriju – od sveta visoke politike (američki i ostali predsednici, premijeri skoro svih zemalja članica UN), preko plavokrvnih vladara (Britanije, Norveške, Irana...), pa do filmskih zvezda profila jedne Elizabete Tejlor i nijednog trenutka nije posrnula pod teretom protokola, ali ni dozvolila da se ijednog puta pojavi u neadekvatnoj garderobi. Drugarica Jovanka je savršen primer onoga što savremeni

Poseta britanske kraljice Elizabete II, oktobar 1972. Photo Tanjug

040

stručnjaci koji se bave govorom odeće deklarativno nazivaju suprime style person, a to su osobe koje za različite situacije u kojima se zatiču koriste iste odevne predmete kombinujući ih na drugačije načine. Na taj način osoba kontroliše svoju garderobu i sama artikuliše sopstveni stil, pa oni koji tu tehniku savladaju superiorno, na način Jovanke Broz, zaslužuju nekakva dodatna nagradna brojanja. No, kako se radnja naših malih ličnih istorija odvija u jednom nadasve skorojevićkom okruženju, teško

je da će drugarica Jovanka zaslužiti išta više od pokroviteljski prezrivog pogleda nekog ponosnog nosioca brenda koji je postao otelotvorenje za modnog poznavaoca u Srbiji u užem smislu ili zapadnog Balkanca u širem smislu. Za realizaciju teksta korišćen nau ni rad "Moda, ideologija, politika: Odevanje Jovanke Broz", autor Danijela Velimirović

Jovanka u društvu predsednika Jonasa na prijemu u dvoru Schonbrunn, Beč 15. februar 1967. Photo Tanjug

FAAR 007

Doček Tita i Jovanke, 1976. Photo Tanjug

Komično je što vi ljudi mislite kako su vam majmuni najbliži rođaci. Ali mogu li majmuni pjevati? Mogu, vraga! Oni samo urlaju, bolje od toga ne znaju. Ne, papige su vaši najbljiži rođaci, barem iz nekoliko razloga. Kao prvo, znaju govoriti i pjevati. Osim toga, vi ljudi se i sami ponašate često kao papige, naročito ovdje na Brionima – koji se sada zovu Brijuni – i to pred raznim uglednicima. Oponašate nas, ponavljajući sve što izgovori neki važan političar, kao da je to Sveto pismo. Zabavno je gledati kako neki ljudi iz raznoraznih predsjedničkih svita slušaju i ponavljaju svaku riječ – valjda vjeruju da im to može koristiti. A bit će da je tako na svakom kraljevskom dvoru. Uvijek postoje papige i jastrebovi, mačke i psi, krave i ovce – cijela menažerija. Ponekad se Koki zabavlja pogađajući tko je od posjetitelja koja životinja u toj koteriji, u toj ”dvorskoj kamarili“, kako je prezirno znao reći Maršal, nekadašnji predsjednik bivše Jugoslavije, čija je ljetna rezidencija bila upravo ovdje. Premda se pitam gdje bi bio on sam bez te svoje kamarile? O, Koki, vidi da si ti turist i 042

U I K O K U K A L I D A K AKULIĆ

KA DR LAVEN

pretpostavlja da si došao zbog Maršala. Sigurno su ti rekli da Koki može pripovijedati o njemu, je li? Pa naravno, Koki je nekoć bio dio Maršalavog zoološkog vrta tu na Brionima – to jest Brijunima, uvijek zaboravim! On je sa svojih putovanja na brodu Galeb dovezao, sjećam se, dva leoparda, pandu, majmuna, paunove, pitone i papige. Jadnici su ubrzo prdnuli u rosu, pa su ih napunili i eno ih u muzeju. Brrr, Koki ne voli taj morbidni muzej, nikako... Ostala su živa samo dva slona. Jasno, Koki tada nije morao zabavljati ljude kao što

si ti. O, ne! Vražji turisti nisu se smjeli približiti ni na kilometar. Koki mora priznati da je tada zabavljao puno drugačiju publiku: predsjednike, aristokrate i poznate glumce – ni manje, ni više. Za ilustraciju, reći ću ti samo da je Mrašal ovdje primio Eleonoru Ruzvelt i kraljicu Elizabetu, Če Gevaru i Fidela Kastra, Haila Selasija i Indiru Gandi, Javaharlala Nehrua i Nikitu Hruščova, Žozefin Baker i princezu Margaret, a o holivudskim filmskim zvijezdama da i ne govorim! ...

Sigurno si već pročitao nešto o Maršalu? Jer, napisano je o njemu preko tisuću priča. ...

Koki na sve to kaže: činjenice, jako, jaaako dosadne! Ne govore ništa o maršalovom karakteru, njegovim navikama i strastima, o njegovih pet (ili više?) žena. ... Da, da, Maršal je pomno vodio računa o svom izgledu i strastveno je volio žene, hranu, viski i prave kubanske cigare, koje mu je slao Kastro. Tu je njegovu stranu Koki najbolje poznavao. Imao je on i drugih strana, ali ptičica Koki govori samo ono što zna. Možda tu i tamo nešto pridoda, ali samo maaalo! Ne želi ispasti brbljivac i tračer, to nipošto!

FAAR 007

Tito i Elizabet Tejlor, Brioni, jul 1971. Photo Tito i Elizabet Tejlor, Brioni, jul 1971.

Pitaš za njegove sandale? Dakle, Koki ti daje časnu pionirsku riječ – kao što su se nekad zaklinjali klinci – da Maršal nikad nije nosio sandale. Ali, to pravilo nije vrijedilo za dame. Naprotiv, Maršal je volio vidjeti njihove ljepe nožne prstiće, naročito ako su bili lakirani crveno, kao u Elizabet Tejlor. O, kakva je to ljepotica bila! Sa svojim glasovitim ”ljubičastoplavim očima“! Koki je od njega čuo taj opis, znaš. Mogao bih se utopiti u tim vašim ljubičastoplavim očima, moja prelijepa gospo! – rekao joj je, galantno joj poljubivšui ruku, baš kao neki staromodni udvarač. Ona se samo nasmijala onim tanahnim glasom. Tako velika filmska zvijezda, a glas joj je bio kao u djevojčice. Molim vas, gospodine, zovite me Liz, rekla mu je. Odgovorio joj je svojim najšarmantnijim tonom: Samo ako vi mene budete zvali Joža! Onda je Elizabet pokušala izgovoriti njegovo ime onim svojim, razvučenim američkim zaglasom: Y-o-o-u-z-a. Zvučalo je baš slatko. A ne onako kreštavo kao kad ga zazove Koki... Cijelo to vrijeme sjedili su u njegovom Kadilaku Eldorado iz 1953. Divan auto, jednostavno divan! ... Da, sve se to dogodilo upravo ovdje, pred ovim kavezom. Doveo je Liz ovamo da joj pokaže Kokija. Maršal se hvalio svojom papigom 043

koja zna psovati. Ali zamisli što se dogodilo! Koki je bio toliko očaran kad je ugledao Liz i tako se zbunio da nije mogao izustiti ni riječ, a kamoli psovati pred takvom damom. Jebiga, možda prvi put u životu, Koki je ostao bez teksta. Trebalo mu je neko vrijeme da se sabere i zapjeva Jingle Bells, jer se u tom času nije mogao sjetiti nijedne druge pjesme na engleskom. Dogodilo se to, naravno, usred ljeta, a Koki nije mogao smisliti ništa bolje od glupe božićne pjesmice. Strašno neugodno! Ali, ona je bila oduševljena i samo je ponavljala: Bravo, bravo!

a njegova dobro popunjena drugarica Gospođa bi ih, kao, nadgledala, iako sama nije imala običaj često boraviti u kuhinji. Poslije bi čak i pojeo tjesteninu koju bi zajedno pripremili, iako zapravo nije pretjerano volio tjesteninu. Ni ribu. A ni povrće. Osim toga, Sofija je kuhala na maslinovom ulju. Ovdje imamo izvrsno domaće maslinovo ulje,

... Eto, znala nas je posjetiti i poznata talijanska glumica Sofija Loren. Maršal je volio takvo šminkersko društvo, pa je Sofija dolazila više puta na Brione. Kakav god bio razlog njezinog posjeta, uvijek su uživali kuhati zajedno. Da, hrana mu je bila još jedan od omiljenih užitaka, a ako je mogao kombinirati lijepe žene i dobru hranu – nitko sretniji od njega. Tajna Sofijine privlačnosti, osim lijepih nogu, tankog struka i raskošnog poprsja, bila je u tome što je znala kuhati. Oni bi s veseljem zajedno pripremali neko jelo,

Carlo Ponti, Sofija Loren i Tito, Vanga 1969. Photo Everett

ali to je bila jedna od rijetkih stvari koje nije podnosio. Bio je pravi Zagorec, a oni radije papaju svinje, purane, kokoši i slično. Obožavao je pečenog odojka, naročito hrskave uši! Basne o komunizmu, Profil, Zagreb, 2009.

FAAR 007

ESPIĆ

AVA D BORISL

A T I K A T I T A Z Hollywood! Joj, što ne volim kad mi tako počne film! Previše je kvaziduhovitih i tako dalje scena snimljeno oko onomad požarom ugroženog toposa ponad kalifornijskog anđeoskog mesta! Al to je ništa jedno golemo! Reci mi ti, dragi čitaoče, u kom si selu – gradu – magapolisu, u kom konstitutivnom elementu i u kojoj, bre, zemlji kad nad nekom naseobinom nad kojom se uzdiže breg vidiš da piše ”Tito“! Čik pogodi jesi li u Bosni, Sloveniji ili Makedoniji!!! Hercegovina, kanjon Morače ili Stari Vlah? Ima da se pitaš u kojoj si to republici, ima da te zabljesnu one kamene grafeme, pa će ti biti nevažno čak i ako po vegetaciji zaključuješ gde si, a zaboravićeš čak i da znaš kuda si se zaputio. Jer sve je to, druže moj, jedna i nedeljiva, suverena i samoupravna, nova (savila se, savila) Socijalistička Federativna Republika Jugoslavija. Ako ti je to jasno i ako si dobar, dobićeš od mene zlatnu značku sa Titinim potpisom. Hollywood! To njemu ne može da se desi! Ako je brdo dovoljno veliko, a nije dinaroidnog tipa, ono se posle 1981. vrednim rukama naših gorana prokrčilo i raskrčilo, a poseklo se taman toliko stabala da se napravi mesta za ”I posle Tita –“. Ako li nije, ostala je sveta reč sa uskličnikom jer to su slova druga Tita, iz daljine da se čita. - Ali neki krajevi nisu imali sreće.

OG KATAL

VA BRODO

No, neki krajevi su se u…li od sreće. I geografski i demografski strefila ih crvena kap. Oni danas čine sastavni deo epskog kataloga 045

ciklusa o borbi i Titu, kroz koji ćemo vas provesti s brda – s dola ne biste li se pitali kojim smo putevima revolucije stigli na rub provalije nad kojom je od I posle Tita – Tito! ostala samo crta. Zaista je opevano sve od Vardara pa do Triglava, a najiskreniji stihoklepac je sročio pesmičicu Rudo malo u kojoj se pominje rodno mesto Prve proleterske: Je li kogod o tebi što it'o dok u tebe ne do e drug Tito! Da se ne davimo varijantnošću, nego da ustvrdimo da je reč o upotrebi modela sa zamenom ”ključnih reči“, a navode kolektivno posvetimo Branku Kockici u periodu kada nije bio dečiji glumac, već glumac za malu decu: Druže Tito, primi naske u redove partizanske, U kolone nek su ja e ispod slavne Kadinja e. - U istom korpusu epskom katalogu nalazimo i jedan adhortativ: ajetino, neguj omladince, - a Popini poginuli u noći za zoru slobode su upravo oni za koje se tvrdilo da svakoj majci treba da je dika koja ima kod Tita vojnika. - Da, Zlatibor je širio svoje grane, ali to nije ništa spram činjenice da Na vrh gore Romanije crveni se barjak vije! - Na Romaniji su i rosno cvijeće i slova druga Tita, ali i jedna tada svakidašnja jadikovka, koja počinje kletvom: Romanijo, jezerom se zvala, Ti si naše jabuke obrala! - Ova pesma, koja je imala ulogu sredstva informisanja, pa i edukacije, ženski deo populacije poziva na odustajanje od apstinencije: Sve djevojke, udajte se redom, Nas je Tito oženio bredom. - Da bi muški deo populacije bio uverljiviji i da se poruka ne bi shvatila kao kušanje vernosti, sledi detaljni opis svadbe koje neće biti, a kako u tom periodu vera nije bila naš narodni neprijatelj, opevana je i supstitucija svetota-

Tito i pioniri, 1976. Photo Tanjug

jinskoga čina, koji vrši: mjesto popa – granata od topa. Prvi ponos našoj kršnoj Lici - nije bila Prva Drugarica, već to: što u borbu idu omladinci. - Ali da je Lika rasadnik i rasnog i klasnog znamo upravo iz ove pesme, gde se curi iz nekog drugog kraja jasno stavlja do znanja: Drugarice, to je naša dika, ženske ete zadobila lika! Ženske čete – da, ali je za štošta bila potrebna i muška ruka, naročito: Kad Centralni komitet planira Da se rudnik mora da minira. - U Trepči U stroj eta tad pred Titom stade Njen komesar Milićević Rade. - Ako neki osnovac nije naučio lekciju o rudnom blagu SFRJota, u pesmi o podvigu komesara Radeta ukačiće epski broj sedam i šta se to pod Kopom kopalo: On sam osta od sedam drugova Iz rudnika srebra i olova.

Neki krajevi baš nisu imali sreće. Ni geografski ni demografski ne mogu da dokažu odanost redu i poretku. E, oni su najviše umirali. I ne samo to – oni su se ponajviše trudili da se istaknu prekrajanjem epskog kataloga, ali i budućim pozicijama u našem novom socijalističkom poretku.

Od cele pokojne SFRJ biram najdičniji primer: Oj, skojevci, sivi tići, druga Tita sokolići, - a oklen biste bili do iz zemlje u kojoj: Nikšićka je željezara druga Tita do ekala. - I bi: listaj, goro, cvjetaj, cv'jeće, - i bi: Gara mrki Ostrog pita je l to vojska druga Tita, - a najvažnije što se desilo je opevano u vesti u stihu koja se odnosi ne na prestonicu, nego na glavni grad: Ti se dižeš, Titograde, skojevske te ruke grade. Naravno da su to oni sivi tići, sokolići. A ko je bio najveći soko naših naroda i narodnosti? Anketni listići kažu da je mrtva trka između Peka i Sekule. Među ove nesrećne spadaju i oni krajevi u kojima i dan danas: sedi etnik na kamenu. Oni su u ciklusu o Titu prošli kao bos po trnju: Jedno jutro svanu zora, Razorana Ravna Gora! Razor'o je maršal Tito I posij'o novo žito! -Nije neobično da se ova pesma peva na melodiju u kojoj se ima pik na: petokraku jer ne valja, ona neće Petra kralja Nad Kraljevom živa vatra seva se peva isto kao zbog Anice i zbog karabina zapaliću Krajinu do Knina, - pa se s pravom glasno pitam šta bi s tim novim žitom.

IJU REAKCLA TUGA OBUZE Neki krajevi takođe nisu imali sreće. Demografski parametri im nisu išli na ruku, pa im se istorija osvetila tako što ih je osudila na večito dokazivanje odanosti redu i poretku. Njima nije preostajalo ništa drugo nego da lirski katalog, baš kao i tići sokolići epski, prilagode stvarnosti, pa su nazdravljali imaginarnom gostu: Druže Tito, sokolovo krilo, sve nam zdravo i veselo bilo. Ima, doduše, jedna pesma u kojoj: od Balkana do Rusije narodni se barjak vije - i u njoj: složno stupa brat do brata kao Srbin do Hrvata, a i braća muslimani na našoj se bore strani. - Malo sam se prestravila, a, imena mi mog, sve češće me muči to što se otomanske administrativne jedinice i dalje mešaju u moj život. Luda mi je ta aktuelizacija, to sećanje da: nama Tito iz Sandžaka piše: Braćo, Srbi, ne boj'te se više! U ovom delu kataloga su i predeli otrovani građanskim ratom, koji je, posle poluvekovnog primirja, nastavljen okaljavši nam obraze Srebrenicom i Bratuncem. Premda jedan bošnjački narodnjak danas peva kako za njega nema granice na Drini i kako će svojoj dragoj doći do ponoći, Murate, nemoj to činiti u našim ušima odzvanja groznije i strašnije od Radisavljevih gusala u nobelovčevovom delu, a mora se priznati da ni u međuvremenu nije bilo lako. Manje me boli ono Alihodžino prikovano uvo na višegradskoj upriji kada znam da sa Drinom nikome nikada nije bilo lako, pa ni Njemu, koji je morao da bude nežni tešitelj i brižni savetodavac jer iz pesme pouzdano znam da: kad je Tito Drinu prelazio, on je vojsci tada govorio: Vojsko moja, vojsko proletera, ne boj mi se žica ni bunkera! Sa Moravom je bilo još žešće, ali to je osićeva teritorija, koju u ovom ključu ni Mihailović ne sme da dirne ako ne želi da ponovo bude kantardžija na pijaci, a mi se ne bismo igrali sudbinom, nego ćemo samo konstatovati činjenično stanje: 046

Nabujala Morava i Drina, Partizani, drago nam je svima: Drug je Tito izd'o nare enje – Svi u borbu za oslobo enje! - Moravom su duž i popreko zavladale i epske i lirske pesme Titovog ciklusa tek posle Drugog rata, a sastav uterivača u novu društvenu stvarnost, te društveni status, stanje svesti i stepen političko-istorijske odgovornosti istih najbolje ilustruju stihovi: Ja mitraljez dobio u ratu, Ne b' ga dao ni ro enom bratu. Moj mitraljez i na njemu ime, Reakcijo, pobiću vas š njime. Reakcijo, koja si po strani, Pre 'te nama, došli su vam dani. Reakciju obuzela tuga Što se gradi železni ka pruga! Ja u Bosni, a brat u Srbiji, On u Skoju, a ja u Partiji, Nas smo dvoje Titu najmiliji.

Neki krajevi nisu imali sreće. Geografska konstelacija im nije dopuštala da svoju teritoriju vidno označe kao odanu redu i poretku. Oni su odanost iskazivali ubrzanim usvajanjem terminologije novog poretka, a u korpus lirskog ciklusa ušli su na mala vrata – tugom za dragim koji je možda otišao da švercuje goveda, ali je cura to demantovala, pa kaže: Pitaju me gdje je moja dika, otišla je Titu za vojnika. - U lirskom metru efikasno su nam preneli epske stvari, tj. događaje, kao što je ovaj: Železni ke pruge dižu, Pale sve državno. Kliču: ”Živeo drug Tito!“ I to sasvim javno. - O onome ispod žita pisao je Danko Popović, a javno se moglo uskliknuti podlo: Oj, Partijo, živjela ti djela, Ti izvrši preobražaj sela! Siromasi nisu više sluge, združiše se u radne zadruge! Ima tu i jedna mnogo lepa pesma o Pinkiju, pa o tome kako: bit odbornik, to je čast, - a upravo iz ovih krajeva se, nešto malo posle opićeve Ofanzive, pevalo kako ide Tito u daleke zemlje da posije svjetskom miru sjeme! Njegov Galeb sada morem brodi, u afri ke zemlje put ga vodi. Ako ste ikada pomislili da je ovo nebitno, pogledajte suze Keneta Kaunde i pročitajte njegovu

Jovanka, 1968. Photo Tanjug

pesmu napisanu u Lusaki sedmog maja 1980, u kojoj: Tito brat drag leži tih i nepomi an dok Džakarta, Kairo, Kolombo i Havana tuguju jer bora ka mu se ruka ne pokreće, pa Kenet zavapi: Inžinjeru Babiću, Otvori o i barem još jednom! Tito, bor e, Otvori usta barem još jednom! Tito, selja e, Daj nam svoju ruku barem još jednom! Tito, radni e, Samoupravljaj nam barem još jednom!

Da se zna da ga narod poziva svojom, a ne partijskom voljom, kazuju iz iste pesme fakti: Maramica u ćošak savita, To je Titu za poklon spremita. Najbrutalnije nasilje nad lirskim motivom, međutim, doživeo je nevini neven: Oj, nevene, moj nevene, blago onom ko te bere, i ja bih te mlada brala i drugu te Titu dala! Ali se devojci koja je prekrojila ovu pesmu sve prašta u ime rodne ravnopravnosti: Druže Tito, najveća ti hvala, Kad ti dade i ženama prava! I naše se o i otvoriše, ...

Za razliku od Afrike, neke mesne zajednice nisu imale ništa. Njihov kraj nikada nije video okupatorski šlem (Bugari su deo folklora), a kamoli čizmu. Oni su adaptirali nasleđe na stvarnost i konstatovali da: na planinu gorska vila stala i druga nam Tita dozivala: Druže Tito, ti ne spavaš zoru, od fašista ti nam braniš goru. - Da li zbog vila i opšte piktoresknosti predela, tek, u ovim krajevima najbolje je uspevalo ono što je Titu najmilije, a bome i odgajano ono što nam je kod Tita najmilije. Sve kita za kitom: maramica puna jorgovana, ... procvetala ljubi ica bela, ... mirisala ljubi ica plava, ... izvirila jagoda iz rose, ... rumeni se ružica rumena, ... - I tradicionalno, gotovo sakralizovano srpsko cveće, dakako crveno, ušlo je hortikulturni korpus Titovoga ciklusa: Cvetaj, ružo, cvetali božuri, Druže Tito, i kod nas požuri! -

Izvede nas iz najcrnjih dana, Omilje nam naša rodna strana. - Makar zato i samo zato što su žene Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije postale polno svesne i ponosne, hortikulturnom katalogu rado pridružujem kitu smilja i iz knjige Narod peva Titu (Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1982) i kao poruku osvešćenih žena (videćete kako akterka u prva četiri stiha sluša svoju mamu, a posle toga dela potpuno samoinicijativno) odabiram pesmu sa finom uzlaznom gradacijom i fantastičnim klimaksom: Ja sam mlada partizanka, Poslala me moja majka Da naberem ljubi ice, Da okitim drugarice! Da naberem jorgovana, Da zakitim partizana! Da naberem kitu smilja Da zakitim komandira! Da naberem više kita Da okitim druga Tita!

FAAR 007

H S A F L E T S AMBELGRADE10, . 0 2 L I R AP

048

BELGRADE FASHION WEEK

K E E W N IO

AUTOR MODNE INSTALACIJE: Maria Jelesijević MODELI: Maja A i Ana B @ CLICK models PHOTO: Vladimir Miladinović MAKE UP: Bane Nikić 049

FAAR 007

PHOTO: Đorđe Tomić

Nijedan glumac niti pop zvezda ne mogu da odrade toliko dobar modni marketing kao najveće sportske, posebno fudbalske zvezde”, ističu stručnjaci. Jedan od najvećih događaja u 2010. godini na globalnom nivou svakako je Mundijal koji se održava u Južnoafričkoj Republici. Budući da je ova tema već odavno uzburkala svetsku javnost i svi su sa nestrpljenjem očekivali početak prvenstva, želja organizatora Fashion Week-a je bila da na jedan potpuno savremen način spoji, na prvi pogled možda nespojivo, modu i fudbal.

ALEKSANDAR NIKOLIĆ

ANA VASILJEVIĆ

“Nijedan glumac niti pop zvezda ne mogu da odrade toliko dobar modni marketing kao najveće sportske, posebno fudbalske zvezde”, ističu stručnjaci. S obzirom na to da je fudbal najvažnija sporedna stvar na svetu za većinu muškaraca, tako je i moda najvažnija sporedna stvar za većinu žena. To su razlozi zbog kojih je svečano otvaranje Amstel Fashion Week-a bilo posvećeno zanimljivom modno-fudbalskom spektaklu pod nazivom F2 powered by Nike. Svoje viđenje i spoj dve najvažnije sporedne stvari na svetu, kao i stajlingom najprestižnijeg sportskog brenda Nike, pokazali su renomirani domaći modni dizajneri: Ana Ljubinković, Ana Šekularac, Ana Vasiljević, Aleksandar Nikolić, Bata Spasojević, Dejana Momčilović, Darko Kostić, Dejan Despotović, JSP, Nataša Šarić, sestre Stevančević, Tamara Radivojević i Tijana Pavlov. Ostaje nam samo da vidimo da li će pored Bekama, Kristijana Ronalda, Ljungberga, Kake, Drogbe svetsko prvenstvo u Južnoj Africi ovog leta u prvi plan izbaciti neko novo ime čija će pojava i lični stil postati globalni fenomen.

Back Stage – Svetlana Proković

N O I H FAS TBALL O O F &

TAMARA RADIVOJEVIĆ ANA ŠEKULARAC

SESTRE STEVANČEVIĆ

NATAŠA ŠARIĆ

050

JSP

NIKE

BATA SPASOJEVIĆ

ANA LJUBINKOVIĆ

BELGRADE FASHION WEEK

I R E N J A Z

Navikli smo da na Fashion Week-u uživamo u prezentacijama najznačajnijih domaćih kreatorskih imena, pa smo tako na 27. izdanju videli šta su nam za aktuelnu i narednu sezonu pripremili: Dragana Ognjenović, Bata Spasojević, Darko Kostić, Irena Grahovac, kreatori okupljeni oko brenda Dressing radnje.

Back Stage – Dragana Ognjenović

Posebno zanimljiv deo programa bile su Modne Vinjete, u okviru kojeg su kroz performanse i video instalacije, u atraktivnom prostoru vile Kralja Petra I, svoje modele prikazali Dejana Momčilović, Aleksandar Nikolić i Dejan Despotović. Precizni krojevi i materijali vrhunskog kvaliteta od početka su potpis Dragane Ognjenović, a koncept njene linije Software su brzina, jednostavnost i kompatibilnost.

DEJANA MOM ILOVIĆ

Bata Spasojević prikazao je muško/žensku kolekciju Children of the revolution za proleće/leto 2010., inspirisanu snagom i entuzijazmom, estetikom i samim vizuelnim izgledom slavnih ljudi koji su ostavili traga u vremenu u kojem su živeli. Ove godine Darko Kostić obeležava 10 godina rada, čime je zaokružio jednu celinu na srpskoj modnoj sceni. Inspiraciju za kolekciju Ò10 i poÓ pronašao je u krugu kao večitoj temi koja uvek i iznova budi najrazličitije polemike i kontroverze! Irena Grahovac prikazala je kolekciju za jesen/zimu 2010/2011., izrađenu od jagnjeće kože i krzna u kojoj dominiraju braon, bela i crna boja. Modni studio DRESSING počeo je sa radom marta 2008. godine kao koncept radnja sa jedinstvenim izborom unikatnih stvari. Danas, dve godine kasnije, DRESSING je prodajno mesto mladih, afirmisnih umetnika (Katarine Puzić, Ane Grebec, Marije Sinđelić, Katie i Tijane Žunić ), sa impresivnim brojem stalnih mušterija i konstantnom ekspanzijom novih ljudi koji otkrivaju kvalitet domaćeg dizajna. DRESSING MARIJA SINĐELIĆ DRESSING ANA GREBEC

DARKO KOSTIĆ

DEJAN DESPOTOVIĆ

BATA SPASOJEVIĆ

051

DRAGANA OGNJENOVIĆ

IRENA GRAHOVAC

ALEKSANDAR NIKOLIĆ

FAAR 007

Back Stage – sestre Stevančević

DARKO KOSTIĆ

BATA SPASOJEVIĆ

DRESSING ANA GREBEC

ALEKSANDAR NIKOLIĆ

DRESSING MARIJA SINĐELIĆ

DEJAN DESPOTOVIĆ

052

DRAGANA OGNJENOVIĆ

IRENA GRAHOVAC

DEJANA MOM ILOVIĆ

BELGRADE FASHION WEEK

I V O N I R E N J A DI Z

Viktorija Džimrevska prikazala je kolekciju za proleće/leto 2010. koja odiše romantičnim pastelno-puderastim tonovima, mekim naborima, detaljima ruža i lepršavim karnerima.

Boris Ćalić, mladi modni dizajner, prikazao je svoju prvu samostalnu kolekciju Nadja za proleće/leto 2010., a dobitnik je nagrade BAZART u kategoriji – najbolji kreator. Kolekcijom preovlađuju prirodni materijali, pamuk, vuna, kao i vlakna na bazi sintetičkih polimera.

Back Stage – Boris Ćalić

Poseban deo programa Fashion Week-a posvećen je mladim i novim autorima. Promocijom rada mladih kreatora, od njihovih prvih revija, preko autorskih ili revija za određene modne kuće, razvila se dizajnerska ponuda, što je omogućilo mnogim kreatorima angažovanje u domaću modnu industriju ili pokretanje nezavisnog biznisa. Modni studio Click kao organizator Fashion Week-a od svojih prvih projekata do danas, pružao je svesrdnu podršku i omogućio široku afirmaciju mnogim mladim dizajnerima. Revije mladih dizajnera izazivaju veliku pozornost publike i interesovanje medija.

Ksenija Marković prikazala je magistarsku kolekciju Slike za jesen/zimu 2010/2011., u kojoj se bavi istraživanjem forme i estetike muškog odela, burberry mantila i chanel kostima. Katarina Puzić, Tijana Žunić i Katia, koje pripadaju grupi afirmisanih mladih dizajnera okupljenih oko modnog studija Dressing, prikazale su nesezonsku kolekciju That which shall come to pass in the later days i pozabavile se svojim viđenjem postapokaliptične princeze.

Dragan Milenković prikazao je kolekciju Erectus za proleće/leto 2010., izrađenu od štampane svile u crnoj, krem i plavoj boji, viskoznih materijala i raznovrsne čipke.

DRESSING KATIA

DRAGAN MILENKOVIĆ

VIKTORIJA DŽIMREVSKA

BORIS ĆALIĆ

KSENIJA MARKOVIĆ

053

DRESSING TIJANA ŽUNIĆ

DRESSING KATARINA PUZIĆ

I V O D N E R

FAAR 007

Veliki deo programa Amstel Fashion Week-a posvećen je značajnim domaćim modnim kućama kao i poznatim svetskim brendovima koji sa uspehom posluju na našem tržištu. Kompanija Delta sport prikazala je reviju brenda Monsoon Accessorize. Monsoon je britanski modni brend sa istaknutim identitetom, lansiran 1973., a Accessorize je šik butik iz Londona, u kome žene mogu da eksperimentišu i kreiraju svoj jedinstveni stil s neverovatnim izborom modnih detalja. Fashion Company predstavio je svoja tri već veoma dobro pozicionirana svetska brenda: Replay, Miss Sixty i Energie. Replay odeća je namenjena devojkama i mladićima i može se nositi svaki dan i u svim prilikama počev od posla, opuštenog popodneva do trendi partija. Miss Sixty devojka je izraženo personifikovana kroz glamur jer i noću i danju, ona jednostavno fascinira. Njena bujna pojava, uz posebnu pažnju na šljašteći aksesoar, donosi energiju 80-ih. Za aktuelnu sezonu Energie kombinuje stilove koji se mogu videti surfovanjem kroz virtuelnu realnost, gde se sreću nove grupe ljudi sa svojim različitim stilovima, od ljubitelja Japana, rokera, novih bajkera pa do školaraca.

Kompanija Bugatti postoji od 2003. godine i danas je vodeći domaći proizvođač intimnog rublja i kupaćih kostima za žene i muškarce. Odnedavno za ovu kompaniju kreira poznata dizajnerka Vesna Matijević koja je potpisala aktuelnu kolekciju Sweet dreams. Kolekcija modne kuće Martini Vesto za proleće/leto 2010. zasniva se na klasičnoj liniji Martini Vesto Class, ali i na liniji koju je kreirao Boško Jakovljević pod nazivom Some guys have all the luck. Svaka od ovih linija okreće se širokom krugu modno osvešćenih muškaraca, od ljubitelja kvalitetnih materijala i klasike prilagođene savremenim modnim tokovima, do onih koji svoj stil grade u skladu sa najaktuelnijim trendovima. Tajna italijanskog beachwear brenda Pompea No Stress je savršen spoj autentičnog dizajna i poslednjih modnih trendova u domenu donjeg rublja i kupaćih kostima.

Kompanija N Fashion, koja ima ozbiljne ambicije kao i sposobnost da u stopu prati trendove na svetskoj sport & fashion sceni, predstavila je svoja 3 brenda: No Excess, Excessive i Staff Jeans & Co. Revija Urbani duh svetskih brendova predstavila je kolekciju proleće/leto 2010. ovih sve popularnijih holandskih i grčkih brendova. Kompanija Attrattivo osnovana je 1989. godine u Atini i na Amstel Fashion Week-u predstavila se linijom My other me za mlade urbane devojke koje uživaju u savremenom life style-u. BOSS Store Beograd prikazao je Boss Orange kolekciju za proleće/leto 2010. koja predstavlja svoj novi pravac u dizajnu. Izražavajući urbani životni stil svetskih metropola, ova casual wear linija inspirisana je ikonama stila. MISS

MONSOON

SIXTY

MARTINI VESTO

Na modnom tržištu slika TFY brend predstavljen je kroz tri različite linije: Basic, Denim i Soft, za čiji izgled je zaslužan dizajnerski tim – Bata Spasojević, Aleksandra Žiravac i Vladimir Savić. Na 27. Beogradskom Fashion Week-u prikazali su kolekciju Terra incognita, u kojoj preovladavaju lan, organski pamuk, izbledeli džins, kao i detalji od neobrađene kože u paleti prirodnih tonova.

HUGO BOSS

REPLAY

TFY

ATTRATTIVO

054

ENERGY

N FASHION EXCESSIVE

TFY

N FASHION NO EXCESS

Back Stage – Jelena Maćić

Back Stage – Marko Nikolić, Dragana Ognjenović i Ašok Murti

BELGRADE FASHION WEEK

POMPEA

HUGO BOSS

POMPEA

BUGATTI

MONSOON

ATTRATTIVO

BUGATTI

N FASHION STAFF JEANS

055

MARTINI MARTINI VESTO VESTO

S L A I R O EDIT NTRO I FAAR 007

POP ICON / strana 060 DRESS CODE JOSIPA BROZA Pored vojnih uniformi sa brojnim ordenjem (omiljeni aksesoar), koje su bile zaštitni znak u većini zvaničnih pojavljivanja, dress code Josipa Broza karakterišu ekskluzivnost, doslednost i istančan ukus čemu svedoči vernost proverenim krojačima iz čuvenog Bond streeta u Londonu. Belo odelo kao sinonim za Broza pop ikonu, skupi i ekskluzivni materijali kao preteča prvog metroseksualca, mondenska mesta i svetski jet set po standardima jednog od najvećih svetskih hedonista, samo su jedan deo ikonografije čoveka koji je znao, umeo i mogao. DRESS CODE OF JOSIP BROZ In addition to official uniforms that were a trademark of Josip Broz on most of his public appearances and official travels, he especially liked the classic suits. Precisely the specificity of the conditions in which appeared in different meridians (receptions on the royal courts, hunting, boat trips, various military parades ...) required a precise aesthetic taste and style. First of all Tito has remained faithful to the experienced tailors from the famous Bond Street in London, but was relying on domestic production, especially when it comes to uniforms. It was known that he liked the white uniforms at which he regularly put numerous awards.

058

GATHERING OF FALCONS / strana 066 SLET Reč slet znači SKUP SOKOLA. Sokol kao gimnastička organizacija mladih osnovana u Pragu 1862. godine, izvodi svoj prvi slet u čast dvadesetogodišnjice školske organizacije u Pragu 1882. Organizacija je napravljena sa idejom podsticanja i unapređenja nacionalne svesti fizički, moralno i intelektualno. Kod nas Slet je organizovan na stadionu JNA od 1957. povodom 25. maja Dana mladosti uz ritual nošenja štafete koji je trajao 42 godine, od 1945. do 1987, po ideji omladine Kragujevca, čije je Odeljenje za sport i fiskulturu osmislilo masovna omladinska štafetna trčanja širom Jugoslavije. Titu je uručivana jedna, glavna štefeta na kraju sleta na stadionu JNA. SLET The word ‘Slet’ means SOKOL CONVENTION. Sokol was established in Prague in 1862 as a gymnastic organization, and they conducted their first slet in honor of the 20th anniversary of the Sokol organization in Prague, in 1882. This organization was established with the idea to incite improvement of the national consciousness physically, morally and intellectually. In our country, Slet was organized on the occasion of May 25th, Youth Day, with the ritual of carrying a relay baton which lasted for 42 years, from 1945 to 1987, by the idea of the Kragujevac Youth, which Department for Sport and Physical Exercise envisioned mass youth relay running across Yugoslavia.

BORN TO BE A STAR / strana 124

URANAK / strana 110

PETOKRAKA Uz srp i čekić, crvena petokraka zvezda je bila jedan od simbola komunizma. Takođe, pod uticajem komunizma i Sovjetskog Saveza postaje i pepoznatljivi amblem na tadašnjoj zastavi SFR Jugoslavije, koji se prenosi i na svaku od socijalističkih republika. Kao takva, crvena petokraka postaje jedan od najkorišćenijih simbola tog vremena u svim sferama javnog, kulturnog, sportskog i posebno političkog života naroda i narodnosti SFRJ.

PRVOMAJSKI URANAK "Prvi maj je zajednički praznik svih zemalja, na kojima radnička klasa treba da manifestuje jedinstvo svojih zahteva i svoju klasnu solidarnost“ odlučeno je na Prvom kongresu 2. Internacionale održanom 1889. Od tada se svake godine obeležava kao praznik rada. Prvomajski uranak je narodni običaj i svetkovina koja se sastoji u tome da se 1. maja porani u prirodu ili čak da se noć uoči prvog maja provede u prirodi pored logorske vatre. To je zapravo proslava plodnosti, prilikom koje se peva i pije do dugo u noć. Ovaj običaj proslave 1. maja se zadržao do današnjih dana.

THE RED STAR Along with the hammer and sickle, the Red star was one of the symbols of communism. Also, under the infl uence of communism and the Soviet Union, it became a recognizable symbol on the fl ag of SFR Yugoslavia, which was transferred to every of the socialist republics. As such, the Red Star became one of the most used symbols of the time in all spheres of public, cultural, sport and especially political life of people and nations of SFRY.

LABOR DAY EARLY OUTING "Labor Day is the first common holiday of all countries, on which the workers’ class should manifest the unity of their demands and their class solidarity“, this was decided at the First Congress of the 2nd International held in 1889. Since then, the Labor Day has been marked every year. Labor Day Early Outing is a national custom and a festivity when everyone gets up early on May 1st and goes to nature, or even to spend the night before May 1st in nature, with camp fire. This is in fact a celebration of fertility, when people sing and drink into the night. This custom for May 1st celebration remained until today.

JOVANKA / strana 082

LOVE ≠ DISCIPLINE / strana 092

A.D. 1943. / strana 102

JOVANKA BROZ, rođena Budisavljević je udovica Josipa Broza Tita. Rođena je 1924. u Pećincima u Lici, sa 17 godina je stupila u SKOJ, a kasnije je bila i učesnik NOB-a. U 21. godini je dobila dva Ordena za hrabrost, a nosilac je i Partizanske spomenice '41. Tita je prvi put upoznala prilikom nemačkog desanta na Drvar 1944. godine,a od '45. godine radi u njegovom kabinetu. Skoro tajnim venčanjem stupili su u brak 1952. godine i do njegove smrti 1980. bila mu je verni životni saputnik kroz burnu političku kariejru. Politički vrh SFRJ je sklonio Jovanku Broz iz javnog života 1977 godine. Između 1974. i 1988. najviše državne institucije su na 59 sastanaka raspravljale samo o Òslučaju drugarice Jovanke“. Imala je čin majora JNA. Nakon smrti Josipa Broza stavljena je u kućni pritvor, izgubila je sva prava, imovinu i skoro sve lične stvari stečene u tom braku. Udovica Josipa Broza je bila bez ličnih dokumenata od 1980. do 6. jula 2009. godine. Jovanka Broz i dalje živi u Beogradu.

PLAVI VOZ je ime specijalnog voza korišćenog za potrebe Josipa Broza Tita. Plavi voz poseduje svečani salon sa trpezarijom, troje salonskih kola sa apartmanima, kuhinju, restoran i posebna zatvorena prtljažna kola za prevoz automobila. Unutrašnjost voza je urađena uglavnom u drvetu. Od prvog polaska Plavog voza decembra 1946. godine Tito je ovim vozom prešao više od 600.000 kilometara. Plavim vozom je putovalo više od 60 svetskih državnika, a za putovanje engleske kraljice Elizabete II po Jugoslaviji, oktobra 1972. godine, voz je posebno preuređen.

PARTIZANI I NEMCI Jedna od najpopularnijih dečijih igara koju su mnoga deca obožavala tokom odrastanja u SFRJ. Veliku popularnost ova igra stiče i pod uticajem domaće kinematografije i brojnih filmova i serija koje su snimane sa ovom tematikom. Nemac je uvek bio neko najomrženiji iz društva, a najčešće niko i nije hteo da ima ovu ulogu. Devojčice bi obavezno bile partizanke – bolničarke. Pandan ovoj igri bila je igra Kauboja i Indijanaca.

DRUŽE TITO MI TI SE KUNEMO Godine su prošle pune muka. Ginulo se za slobodu nijemo. Ili s pjesmom umesto jauka, Druže Tito mi ti se kunemo. Veselje se širi na sve strane, sad slobodno po zemlji idemo. Al' velike pamtićemo dane, Druže Tito mi ti se kunemo.

JOVANKA BROZ, nee Budisavljević is a widow of Josip Broz Tito. She was born in 1924 in Pećinci in Lika, when she was at the age of 17, she joined the Young Communist League of Yugoslavia, and she was also a participant of NOB (National Liberation Fight). At the age 21, she received two Medals of Courage, and she also received the Partisan Memorial Medal of 1941. She first met Tito during the German attack on Drvar in 1944. Since 1945, she worked in the cabinet of Marshall Tito. Soon they were secretly married in 1952, and until his death in 1980, she was his faithful life companion through a tempestuous political career. Political top of SFRY removed Jovanka Broz from public life in 1977. She had a Major rank in Yugoslav National Army (JNA). After the death of Josip Broz she was put under house arrest, she lost all her rights, property and almost all personal belongings acquired in this marriage. The widow of Josip Broz was without identification papers from 1980 until July 6th 2009. Jovanka Broz still lives in Belgrade.

059

PLAVI VOZ (Blue Train) is the name of the special train used for the needs of Josip Broz Tito. Plavi voz has a stateroom with a dining room, three saloon cars with suits, kitchen, restaurant and special closed baggage car for transport of cars. The interior of the train was made mainly in wood. From the first departure of Plavi voz in December 1946, Tito crossed over 600,000 kilometers in this train. More than 60 statesmen of the world traveled the Plavi voz, and the train was specially redecorated for the travel of the English Queen Elizabeth II through Yugoslavia, in October 1972.

PARTISANS AND GERMANS One of the most popular children games that many children loved while growing up in SFRY. This game gained on popularity under the infl uence of domestic cinematography and numerous TV shows and films that were made on this topic. The German was always someone least loved in gang, and most often nobody wanted to play this role. Girls were always Partisan nurses. Counterpart to this game was the game of Cowboys and Indians.

COMRADE TITO, WE PLEDGE OURSELVES TO YOU! The years full of troubles have passed, We were dying for freedome silently, Or with song instead of wailing, Comrade Tito, we pledge ourselves to you. Now joy is everywhere, and we walk our land free. But will remember the glory days, Comrade Tito we pledge ourselves to you.

CONCRETE ISLAND / strana 074 GOLI OTOK je zloglasni logor jugoslovenskih političkih zatvorenika, Titovih neistomišljenika, pre svega nacionalista i pristalica staljinizma. Osnovan je 1949. i prema jednoj od procena, na Golom otoku je bilo između 40 i 60 hiljada logoraša, od kojih je pomrlo ili ubijeno između 5 i 15 hiljada. Goli otok je zatvoren 1956. godine. GOLI OTOK (Barren Island) was a notorious camp for Yugoslavian political prisoners, Tito’s opponents, primarily nationalists and supporters of Stalinism. It was established in 1949 and according to some estimation, there were between 40 and 60 thousand inmates on the Goli otok, and between 5,000 and 15,000 of them died or were killed. Goli otok was closed in 1956.

Tekst: Mira Ale ković Pesma: Zdravko olić, slet 1980.

PRETTY J / strana 118

FAAR 007

P O P N O IC

PHOTO: NB STYLING & ART DIRECTION: Boško Jakovljević ODELA: Martini Vesto NAOČARE: Tom Ford, Dsquared2, John Galliano by YASON MAKE UP & HAIR: Jelena Maćić MODEL: Danijel Stevanović @ CLICK models 060

FAAR 007

G N I R E H T GA S N O C L A F F O 066

PHOTO: Aleksandar Kujučev ART DIRECTION: Maria Jelesijević, Maja Atanasijević POSTPRODUCTION: Nikola Jezdović MAKE UP: Dragan Vurdelja za INGLOT MAKE UP ASSISTANT: Ana Pink MODELS: O Ren Ishii & Black Mamba @ RISING SUN Models Inc.

FAAR 007

E T E R C N CO D N A L IS Sjaj i svetlo, beda i sivilo, buka i bes... Prestonica svetske slobode? Utopija za nesrećne? Ili samo novi krug pakla? Da li je sloboda zaista osvojena, ideali ostvareni ili u nesvesti živimo u kamenolomu snova. Ima li izlaza, pitanje je da li ćemo ikada odslužiti svoju kaznu na golom otoku današnjice?

PHOTO: Miloš Nadaždin STYLING: Maribel Corona, Alexandar Nikolich MAKE UP: Janeiro for MAC pro at Judy Casey NYC HAIR: Alberto Guzman for Bumble and bumble at Judy Casey NYC MODELS: Tijana Šarenac @ FOX models, Marco, Donny @ BOSS models NYC Snimano na krovovima NYC, 25. maja 2010. godine 074

Donny, Marco: Calvin Klein underwear, Philip Lim pantalone,CK underwear, kapa army shop

Tijana: PaĹĄmina cashmir shop, kapa army shop

KoĹĄulja Gucci, Calvin Klein underwear

pojas Topshop, CK underwear, kapa army shop

Kapa army shop i nakit Accessorize

pantalone Alexandar Nikolich, kapa army shop

KoĹĄulja Alexandar Nikolich , kravata Gucci, kapa army shop, cipele YSL

FAAR 007

A K N A OV

PHOTO: Marko Sovilj DESIGNER: Dragana Ognjenović mini kolekcija 'Jovanka' za software, specijalno dizajnirana za FAAR ACCESSORIES: Vintage, vlasništvo Dragane Ognjenović MAKE UP: Ana Aćimović HAIR: Đurđica Ivanović – Đuka ORGANIZATION: Vanja Stefanović MODEL: Iva Milojević @ CLICK models Snimano u Plavom vozu. Zahvaljujemo se Železnicama Srbije - Sektor za prevoz putnika. 082

FAAR 007

E N I L P I C S I ≠ D E LOV PHOTO: Milenko Miklja- AMS DESIGNER: Bata Spasojević MAKE UP: Dušan Lazović HAIR: Milan D. Sarić STARS: Mala Mira MODELS: Milica Mihajlović, Andrea Radosavljević, Srđan Sarić, Stevica Ponorac @ CLICK models LOCATION: pozorište KPGT

092

FAAR 007

PHOTO: Aleksandar Kujučev ASSISTANT PHOTOGRAPHY: Darko Ristić STYLING & ART DIRECTION: Maja Atanasijević SCENOGRAPHY: Sanja Stojaković ASSISTANT SCENOGRAPHY: Miloš Radovanović MAKE UP: Marko Nikolić za LÕOreal Paris MAKE UP ASSISTANT: Jovana HAIR: Milena Ban i Miško Ninić za UNLIMITED DRESSING: Ana Grebec, Katarina Puzić, Tijana Žunić, Marija Sinđelić, Katarina Kovačević

3 4 9 1 . .D

A 102

MODELS: Andrijana Belović, Ana Boltić, Darija Stojković, Maja Atanasijević @ CLICK models, Bodo kao Rex STYLING: Dressing, Dobračina 37 Danijela Biškup za IDENTITY, Eurocentar, Makedonska 30 Ray Ban, LA GATTA, Bulevar kralja Aleksandra 43 THANKS TO: Marina Medenica, Narodno pozorište

FAAR 007

K A N A R U

PHOTO: Marko Sovilj STYLING: Aleksandar Komazec STYLING ASSISTANT: Ivana Trojanović MAKE UP: Ana Aćimović HAIR: Đurđica Ivanović – Đuka ACCESSORY: Dve šmizle MODELS: Sara Trojanović, Tijana Pejčić, Milena Lainović, Katarina Pavlović, Luka Žikić, Dino Delić, Milan Malajesković @ CLICK models Danijel Mihajlovic @ FOX models Aleksandra Sočević, Ana Mirković, Andrej Josifovski, Biljana Daković, Bojana Anđelić, Danijela Stojanović, Dragana Kosjerina, Dunja Dragović, Jelena Kozjak, Marija Milenković, Nemanja Leković, Olivera Radić, Stefan Zivaljević,Tamara Đokić, Uroš Protić @ INTERNATIONAL SCOUTING OFFICE 110

. J Y T T E R P FAAR 007

118

PHOTO: Miša Obradović STYLING: Ashok Murty MAKE UP: Marko Nikolić HAIR: Đurđica Ivanović – Đuka MODELS: Anđela Milojević, Sandra Grahovac, Bojana Barović, Katarina Filipović @ FOX models, Radica Knežević @ OREA models, Novi Sad

FAAR 007

PHOTO: NB STYLING: Dejana Momčilović MAKE UP & HAIR: Nataša Maljević MODELS: Andrijana Belović, Andrea Radosavljević @ CLICK models POSTPRODUCTION: Jovana Stojadinović (Orange Studio)

124

top i šorc: Ana Ljubinković, heklane zvezde: Dejana Momčilović

R A T S A E B O T N R O B

haljina: Dejana MomÄ?iloviÄ&#x2021;

haljina: Dejana Momčilović, kapa sa kristalima: Ana Ljubinković, cipele; Distante

jakna, pantalone i ogrlica od krzna: Dejana MomÄ?iloviÄ&#x2021;, kapa sa kristalima: Ana LjubinkoviÄ&#x2021;, cipele: Distante

haljina i zvezda kapa: Dejana Momčilović, top i helanke: Ana Ljubinković, cipele: Distante

FAAR 007

F O T S BE

E D A R G L E

, TOB

IĆ ITRIJEV M I D A SN

Photo TOB

Dablin – nebo, Berlin– moć, Beč – pozorište, London – atmosfera, Njujork – sloboda, Pariz – umetnost, Tokio – čudo, Bukurešt – istorija, Barselona – arhitektura, Beograd – Pitala sam Beograđane koji su videli ove gradove koja im je prva asocijacija na Beograd, i svi su rekli isto – dom. Pitala sam i strance koji su posetili Beograd na šta prvo pomisle kada se kaže Belgrade, i rekli su: ljudi, atmosfera, modni dizajn, arhitektura, ... Svi turisti brzo prepoznaju i zavole duh Beograda. I rado mu se vraćaju. Reći će vam da nijedan grad na svetu ne miriše na lipe kao Beograd.

Ljudi i atmosfera čine ono što se naziva dušom Beograda. Neposredni i uvek spremni za zabavu, mnogi Beograđani tvrde da su pravi hedonisti i da se razumeju u dobru hranu, vino i muziku. Mnogi to zaista i jesu. Beograđani vole da su u pokretu i zbog toga su ulice, šetališta, kafići, restorani, prodavnice uvek prepuni ljudi. Beograd upoznajete upoznajući Beograđane. Beograđani se raduju malim stvarima i uživaju u svojim svakodnevnim ritualima – prijatnim razgovorima i dugim šetnjama, ispijanju jutarnje kafe, neradnim danima, mirisu tek ispečenog hleba, ...

English text on page 159

Iako – u svetskim razmerama – nije grad festivala i karnevala, Beograd ima i festivale, i karnevale, i maraton. Opšti utisak o gradu se upotpunjuje brojnim dešavanjima u kulturi. Mnogobrojne manifestacije iz oblasti modnog dizajna su među prvim prepoznatljivim pozitivnim utiscima u promociji Beograda i Srbije. Top atrakcije, pored mode i dizajna, jesu i različiti ambijenti, kulturno-istorijski spomenici, značajni arhitektonski objekti, među kojima su i oni u kojima su se odigravali događaji iz druge polovine dvadesetog veka koji su uticali na čitav svet, samo su deo onoga što nudi Beograd – grad Kuće cveća. 133

Kuća cveća, Muzej 25. maj i Stari muzej čine kompleks Muzeja istorije Jugoslavije (MIJ). Iako MIJ posetiocima može da prikaže samo deo svoje kolekcije, u kojoj je 200.000 eksponata, našao je način da postane nezaobilazno mesto na kulturnoj mapi grada zahvaljujući mnogobrojnim tematskim izložbama, filmskim projekcijama, koncertima, debatama, ...MIJ i stranom i domaćem posetiocu predstavlja pravo osveženje – našom novijom (društvenom) istorijom dugo se nije bavilo na ovako aktuelan i savremen način. Do 1. avgusta 2010. u MIJ su otvorene izložbe Ženska strana i Joko, Lenon, Tito, nezaobilazna je postavka u Starom muzeju koja vas vodi na put oko sveta (za 23 minuta). Ako se sećate štafeta (ili su vam o nijma samo pričali), a želite da ih vidite izbliza, onda idite u Kuću cveća jer su tamo izložene savezne i deo zbirke lokalnih štafeta. Ekskluzivno smo saznali da se za kraj avgusta – početak septembra priprema izložba originalnih grafika Salvadora Dalija, a za kraj godine svetski poznatih ruskih umetnika

koji su stvarali u vreme Perestrojke, kao i da su u pripremi novi suveniri. Beograd ima MIJ – dinamičan i živ muzej sa modernim postavkama, koje privlače i one posetioce koji veoma malo znaju o jugoslovenskoj istoriji i one koji su zainteresovani za dešavanja na jugoslovenskom kulturnom prostoru nekada i sada. www.mij.rs www.tob.co.rs

FAAR 007

K A E O C E N V A I H G C A S E E -TR USTOS

VIĆ, K O CVIJO

MOM

Dokument 3

”Ne mora se sve smatrati kao istina, dovoljno je da se smatra kao potreba” Kafka Među svim drvećem posebno mesto zauzima hrast. U predanjima mnogih naroda on je sveto drvo, šuštanjem hrastovog lišća oglašava se Zevsova volja, vole ga i Jupiter i Perun, ljudi i gromovi, njegovo latinsko ime robur, znači snaga. O hrastovim granama bilo je obešeno Zlatno runo, u njegovom stablu rado žive nimfe, od njegovog lišća pletu se kraljevske krune i venci. Više od dvadeset godina proganja me misao: kad već poklon, izuzev kurtoaznog zahvaljivanja, nije uzvraćen, jesu li ili nisu zasađeni ti hrastovi? Jer verujem, poput Maora, da darovane stvari imaju duh, da u njima leži moć koja će, pre ili kasnije, navesti primaoca da poklon uzvrati. I dosledna postupnost u otkrivanju je dobar znak! Skoro da me uverava da smo na dobrom tragu. U dokumentarnim fondovima Muzeja istorije Jugoslavije sačuvani su pisani tragovi o jednom poklonu, jedinstvenom po svom darodavcu i neobičnom

po svojoj nameni. Jedinstven je i po tome što je to jedini poklon Josipu Brozu Titu za koga se iskreno nadam da nikada neće biti pronađen u svom izvornom obliku. Njegova sudbina nije bila namenjena, kako to sa svim muzejskim predmetima biva, mračnim depoima i prašnjavim policama, njegov ”gubitak” znači njegov život, samo njegovim trajanjem želja darodavca bi bila ispunjena. On bi ujedno označavao jedinu ”stvarnu” vezu između darodavca i darovanog, koji za života nisu imali ničeg zajedničkog. Ako pod ”zajedničko” ne podrazumevamo takve banalnosti kao što su posedovanje istog automobila ili to što su, na počecima karijere, obojica imali istog fotografa. Čak ni to da su darodavac i darovani umrli iste godine! Ako taj ”predmet” bude pronađen - a to je jedino važno - iduće, 2009. godine, imaće isto onoliko godina koliko je darodavac imao u času svoje smrti. Teško da biste na osnovu uvida u sadržaj fonoteke Josipa Broza, koja sadrži 1681 ploču, odgonetnuli o kojoj ličnosti je reč. Među gramofonskim pločama ne samo što ne postoji ni jedna čiji je autor darodavac, već ne postoji ni jedna jedina koja pripada vrsti muzike kojom je Džon Lenon osvojio i još osvaja svet. Krenimo redom! Početkom osamdesetih godina pojavila su se tri od ukupno šest dokumenata ovog svojevrsnog ”slučaja”:

134

Dokument 1 Ručno pravljeni koverat, bele boje, adresiran na Maršala Josipa Broza Tita, Predsednika SFR Jugoslavije. Ime ”Josip” je i na koverti i na pismu odštampano sa karakterističnom greškom – ”Jpsip”. Koverat je bez marke i poštanskog žiga, tako da je nejasno kako je pošiljka stigla na naznačenu adresu. Dokument 2 Štampano pismo-letak, sa autentičnim potpisima Džona Lenona i njegove supruge Joko Ono. Tekst u prevodu glasi: Za Mir u svetu Maršal Josip Broz Tito Leto 1969. Predsednik SFR Jugoslavije Jugoslavija Dragi gospodine, Ovim paketom šaljemo vam dva hrastova žira u nadi da ćete ih posaditi u vašem vrtu i odgojiti dva hrasta za svetski mir.

Rukom ispisan prevod teksta, overen pravougaonim štambiljom Generalnog sekretarijata Predsednika Republika, sa datumom prijema od 11. septembra 1969. godine. Zaveden pod br. 02 – 5/89. Postoje otkrića toliko uzbudljiva da su dovoljna sama sebi. Da je ovo bilo jedno od tih, pokazuje podatak da su istraživanja, ako ih je uopšte i bilo, krenula u pogrešnom pravcu. Zavedeni lepotom rezidencijalnog parka, koji se prostirao na skoro 10 hektara, sa više od 3000 stabala i 165 različitih biljnih vrsta - kao u onoj bajci o šumi tako beskrajnoj u kojoj su svi zaboravili da je od drveća – koliko se sećam, nismo tražili hrastove, već se raspitivali kod baštovana. Ali, kakav odgovor očekujete od onih koji se ceo život bave sađenjem? Otežavajuća okolnost je bila i ta što je već početkom 1981. godine jedan deo parka, zbog važnosti nekog objekta, visokim zidom odvojen od prostora koji je nakon Titove smrti pretvoren u muzej. Upravo u tom delu parka, jedan pored drugog, nalazila su se i, nadamo se, još uvek se nalaze, dva hrasta lužnjaka (Quercus robur). A bili smo i mladi, imali neki drugi osećaj vremena...

Sa ljubavlju vaši,

Imagine, rekao bi Džon.

Džon i Joko Ono Lenon

Početkom devedesetih otkrili smo još dva dokumenta: Dokument 4 Pomalo zbunjujući izveštaj o laboratorijskom pregledu dva žira, od 8. oktobra 1969. godine. Ovaj dokument nam otkriva dva važna detalja. Saznajemo da su žirevi nakon pregleda poslati u

FAAR 007

rezidenciju Predsednika Republike, dok nas pojava adrese darodavca u gornjem levom uglu - John Lennon, Apple, 3 Savile Row, London W 1 – upućuje na još neotkriveni dokument, najverovatnije autentični omot pošiljaoca sa poštanskim žigom i markom. Teško da će ovaj dokument biti pronađen. Mnogo godina kasnije saznao sam za jake veze koje su pasionirani filatelisti imali u pisarnici Generalnog sekretarijata Predsednika Republike, praveći na taj način privatne kolekcije. Dokument 5 Dopis Ambasadi SFRJ u Londonu, br. 02-5/107, od 22. oktobra 1969. godine. Pomoćnik šefa Protokola Predsednika Republike, Veljko Velašević obaveštava ambasadu o poklonu Džona Lenona i njegove supruge Joko Ono i moli da im se zahvali na ”simboličnom gestu”.

Koventri, 15. jun 1968.

War is over, 1969.

Ali, početkom devedesetih desio se i rat, koji nas je zaustavio u potrazi za hrastovima za svetski mir.

English text on page 159

Revolution...zašto da ne? U toj deceniji, pored svega ostalog, devastirana je i sama ustanova u kojoj se čuvala zaostavština Josipa Broza Tita. Reinventarizacijom ogromnog broja predmeta žirovi, na svu sreću, ponovo nisu pronađeni i pored toga što su se, na osnovu dokumenta br. 4 morali nalaziti u Rezidenciji. Utoliko pre, jer su Komisije nakon smrti Josipa Broza, 4. maja 1980. godine, pedantno obradile i dokumentovale veliki broj predmeta od kojih su mnogi, i po svojoj vrednosti i darodavcima, trivijalniji od žirova. Od 1997. godine najveći deo nekadašnjeg muzeja postaje rezidencijalni prostor novog predsednika Jugoslavije. Za vreme bombardovanja, 1999. godine, Rezidencija je pogođena sa tri projektila. Štetu je, naravno, pretrpeo i park. Do današnjeg dana o tom prostoru, izuzev pogleda preko visokog zida, nemamo nikavih informacija.

Tokom priprema za izložbu ”DO,UT DES” (Darovi i uzdarja), 2003. godine, otkrivamo, za naš slučaj, izuzetno važan dokument – Uputstvo o prijemu, evidenciji i rukovanju poklonima upućenim Predsedniku Republike i supruzi, zahvaljivanju i uzvraćanju poklona, koji je na snazi od 16. februara 1965. godine. Stvari postaju jasnije. U članu 12. Uputstva govori se o postupku oko prijema poklona živih divljih i domaćih životinja, ptica, rasadnog drveća, bilja, cveća i sl. U drugom stavu istog člana stoji: Čim se dozna za dolazak takve vrste poklona, Protokol sastavlja zabelešku sa pitanjem šta da se učini i gde da se smesti takav poklon, kako bi Predsednik Republike doneo blagovremenu odluku. Tačka 13. Uputstva razrešava našu zbunjenost vezanu za pregled: Svi pokloni koji se šalju Predsedniku Republike prethodno se laboratorijski pregledaju. Ako se radi o tehničkoj vrsti robe, pokloni moraju biti i isprobani. Još nam treba Odluka! Help...

135

Tokom pripreme materijala za potrebe ove izložbe, opet posetim Arhiv, 19. februara 2008. godine. U pozamašnoj kutiji br. 129, sa oznakom KPR (Kabinet Predsednika Republike) V-6a, u kojoj se inače čuva pisana građa o poklonima Josipu Brozu Titu, pronađem košuljicu sa poznatim predmetom. Privučen zanimljivim sadržajem, prepiskama sa slavnim i poznatim, zakopam po kutiji i skoro pri dnu, izvučen ko zna kada iz svoje arhivske košuljice, ugledam tako željeni dokument! U Belešci, bez označenog datuma, sa memorandumom protokola Predsednika Republike, šef tog Protokola Vlado Šestan (na toj dužnosti bio od oktobra 1968. do decembra 1972. godine), obaveštava Josipa Broza Tita o prispeloj pošiljci i želji darodavaca. Belešku završava rečima: Molim druga Predsednika za odluku. Pri samom vrhu dokumenta, penkalom upisan karakterističan, lični paraf Josipa Broza Tita, u obliku stilizovanog VT (video Tito). Tim znakom, kažu nam u Arhivu, Tito potvđuje i odobrava predmet.

Beograd, posle 1960.

Poznato je, još od onog u zapadnoj civilizaciji najranije zabeleženog susreta između Solona i lidijskog kralja Kreza, da se u susretima vladara, vojskovođa i državnika, sa jedne, i filozofa, umetnika i pesnika, sa druge strane, izuzev poneke anegdote, ne dogodi ništa. Poznati su i razlozi zašto je to tako – dok se oni prvi bave ”stvaranjem istorije” oni drugi ulažu napore da nam tu istu istoriju učine podnošljivom. Nama ostaje nada da su iza ovog kratkog, pisanog susreta Tita i Lenona, ostala dva hrasta, koja nam se, u ovom času, zaista čine podnošljivim.

FAAR 007

Partizanke na aerodromu Lucko kod Zagreba 1945 Photo Arhiva MIJ

A M Z I L JA

I C SO

ETNOS

AR UM I R O T S Ć /I A PANI

”U današnjem ubrzanom tempu života, ženi nije lako da nađe delikatni balans između zadovoljstva, porodice i obaveza...” tekst je reklame za Ženski klub, ”miran kutak u opštoj vrevi”, koji ženama obećava vežbe, masažu, druženje, korisne savete i razgovor. Ovo je tekst sa propagandnog letka iz 2010. godine, ali sadržinski sa malim terminološkim izmenama ženski klub zamenimo AFŽ-om, a vežbe i masažu, opismenjavanjem i prosvećivanjem, - mogao bi se datirati i u sredinu 20. veka jer su problemi žena tada bili isti kao i naši danas. Kako uskladiti posao, porodicu i ostaviti malo slobodnog vremena za sebe? Da li se nekad zapitamo, dok se vraćamo sa posla preoptrećene obavezama i plastičnim kesama iz megamarketa, gde su se okupljale naše pretkinje, žene koje su ravnopravno sa 137

muškarcima učestvovale u ratu i izgradnji zemlje, žene koje su celih dvadeset sedam godina pre žena Švajcarske dobile pravo glasa, žene koje su nam probile led učestvujući u javnom i političkom životu posleratne Jugoslavije? Re-tradicionalizacijom društva posle ratova 90-ih i povratkom na duboko patrijarhalni model, danas više od šest decenija od dobijanja prava glasa ponovo se borimo za društvo jednakih mogućnosti pod okriljem evropskih vrednosti i standarda, a zapravo se borimo za postizanje nečega što smo nekad već imale – istu platu kao muške kolege,

nepostojanje diskriminacije u školovanju i zapošljavanju, pa čak i legalizovan abortus. Sistem je osiguravao jednakost kao jedan od centralnih principa, makar na nivou teorije i deklarativnih proklamacija. S obzirom na to da se svaki sistem deklariše proklamacijama, moje koleginice Marija Đorgović, Una Popović i ja, radeći na izložbi ”Ženska strana”, vodile smo se oficijalnim diskursom imajući u vidu sve različitosti koje svaka lična priča sa sobom nosi u pokušaju objektivnog sagledavanja socijalističkog nasleđa i emancipatorskih procesa u Jugoslaviji.

Uzimajući žene i žensko iskustvo za subjekt istraživanja imale smo priliku da koristimo arhivsku građu iz Fonda antifašističkog fronta žena, arhivske video snimke, dokumentarne fotografije, zvanične podatake, ženske časopise i literaturu, zahvaljujući uspešnoj saradnji sa Arhivom Jugoslavije, Muzejom nauke i tehnike, Narodnom bibliotekom Srbije, Programskim arhivom TVB-RTS i Filmskih novosti. U produkciji Muzeja istorije Jugoslavije, specijalno za potrebe ove izložbe, snimile smo intervjue sa trima ženama starije generacije, različitih društvenih slojeva, profesija i uloga koje kroz lično iskustvo govore o svom poimanju socijalističkog perioda čime smo dobile materijal za rekonstrukciju društveno-vremenskog okvira i svakodnevnog života sredine 20. veka u Srbiji. Značaj izložbe ” Ženska strana” je u tome što je to prva izložba kod nas koja za cilj ima da vizuelno predstavi položaj i ulogu

FAAR 007

Praktična žena 1959.

Časopis Ukus 1958.

Photo Arhiva MIJ

Izložba ŽENSKA STRANA je partnerski projekat Muzeja istorije Jugoslavije i Muzeja savremene umetnosti iz Beograda. Autorke izložbe su Marija Djorgović, Ana Panić (Muzej istorije Jugoslavije) i Una Popović (Muzej savremene umetnosti). Izložba je postavljena u Muzeju 25. maj i traje do 1. avgusta 2010. godine.

Časopis Ukus 1957. Photo Arhiva MIJ

138

Photo Arhiva MIJ

žena u jugoslovenskom društvu od četrdesetih do šestdesetih godina 20. veka, a kroz formu ”jedan dan u životu radne žene” ukrštajući različite vrste kulturnih dobara – muzejsku, arhivsku, filmsku i bibliotečku građu. Model svakodnevice hronološki, vodeći posetioce kroz delove dana, nelinearno punktira osnovne uloge žene u ovom periodu, kao i to kako su se zvanično te uloge predstavljale, prikazujući dominantnu sliku društva. Analizirale smo ženske časopise (i sam naziv izložbe upućuje na strane u novinama koje su se tada štampale za žene) kao važan materijal za istraživanje kulture ženstvenosti, tj. ”ženske stvarnosti” s obzirom na to da su mas-mediji aktivni faktori koji doprinose formiranju društvene svesti, stvarajući kolektivne predstave tako što na sebe preuzimaju vaspitnu i normativnu ulogu i u konkret-

i šezdesetih godina, ženska štampa menja svoju fizionomiju. Moda ulazi na velika vrata u Jugoslaviju i na stranice magazina, a udarnice i heroine rada sa njih silaze, ostavljajući mesta za novu idealizovanu sliku stvarnosti i porodične sreće sa novim i sve dostupnijim kozmetičkim proizvodima, kuhinjama, frižiderima i kućnim aparatima koji ženu učvršćuju u njenim tradicionalnim radnim ulogama.

nom slučaju doprinose socijalizaciji žene u onom pravcu koji je društveno vrednovan. Žensko telo i način njegovog predstavljanja uvek su potvrda poretka pa nije slučajno što u prvim posleratnim godinama socijalistička država kroz časopise promoviše ženu novog tipa, u ratu partizanku sa puškom u jednoj i detetom u drugoj ruci, a u miru aktivistkinju, snažnu i mišićavu udarnicu bez odlika ženstvenosti koja je osuđivana kao malograđanska i buržoaska. Uplivom masovne kulture i okretanjem Zapadu, tokom pedesetih

Časopis Ukus 1950. Photo Arhiva MIJ

FAAR 007

Blok 23

Photo Jelena Mitrović

Herojsko vreme sredine dvadesetog veka imalo je ne samo svoje heroje već i herojsku arhitekturu. Dok su se mnogi gradovi borili za status u kojem bi i u njihovim imenima stajalo da su nesumnjivo Titovi, za jedan, koji nije me u njima, smatralo se da je možda to i najviše. Pola veka kasnije govorimo o vrednostima novobeogradske moderne arhitekture čiji su objekti obeležili ne samo vreme vladavine Josipa Broza, SFRJ i Pokreta nesvrstanih, već i vreme u kojem je uloga arhitekture (i arhitekata) bila drugačija: stilski besprekorna Palata federacije SIV (Potočnjak, Nojman, Urlih, Perak, Janković) sa fontanom, danas u novom izdanju zgrada CK (Janković, Milenković, Marjanović, Redžić), Park prijateljstva i čuveni Muzej savremene umetnosti na Ušću (Antić, Raspopović), aneks Opštine Novi Beograd (Maksimović), saobraćajni kružni tok Blok 1 (Petričić), Centar mesne zajednice sa biskopom ”Fontana” (Martinović), po svojoj eleganciji poznat Hotel ”Jugoslavija” (Horvat), tordirane stambene kule ”6 kaplara” (Kabiljo, Ignjatović) i kilometar dužine stambeni ”Meandar” (Lenarčič, Čanak, Mitić, Petrović)

140

V O TIT

D A GR VIĆ LENKO KTI BEOGRAD I M R I VLADIM EO_ARHITE ON /STUDI

u Bloku 21 (Martinović, Lenarčič, Glavički, Milenković, Mitić), gotovo savremenije u likovnom izrazu nego kad su nastale ”Televizorke” (Arnautović), škole novih prostornih koncepcija ”Radoje Domanović” (Lajović) i ”Ratko Mitrović” (Petrović), Dom fizičke kulture (Hala sportova) ”Novi Beograd” (Ostojić, Ostojić, Zloković), Dom zdravlja ”Novi Beograd” (Nešić), Savski kej (Jovin), ekspresivne u formi Zapadna kapija Beograda (Mitrović) i ”Energoprojekt” (Keković), kako koncepcijski i dizajnerski tako i realno grandiozni Sava centar (Maksimović), impozantni urbani ansambl u Bulevaru Jurija Gagarina poznat kao ”Blokovi”

(Teneš, Aleksić, Čanak, Marušić, Marušić, Miodragović), ali i zarasli u zelenilu temelji Muzeja revolucije (Rihter), nerealizovana centralna osa Novog Beograda (Dobrović, Macura, Martinović) i nedosanjani san o zgradi Opere (Dal, Lindhardsen).

NA: MODER ILI STIL EPOHA Iako je izgradnja dela Beograda na levoj obali Save započeta još između dva svetska rata, arhitektura Novog Beograda se uvek vezivala za period jugoslovenskog socijalizma. I danas – još uvek mlađi od nekih

svojih stanovnika – Novi Beograd deluje kao grad koji i ne bi mogao da nastane da nije bio u skladu sa svojim sa vremenom. Aktuelna modernost internacionalnog stila, kao i politička želja da se ide u susret globalizaciji, stvorili su arhitekturu grada jedinstvenu po mnogo čemu. Nekada izvori čistih stilskih karakteristika vremenom su postali predmet profesionalne kritike, a slika o gradu okrenutom prema vremenu koje je dolazilo postajala je romantično sećanje – arheologija vremena i pojedinačnih životnih sudbina. Nekada mesto velikih početaka, dokaz uspešnosti jednog (jedinstvenog) društvenog koncepta, profesionalni argument u rukama

FAAR 007

Zgrada Saveznog izvršnog veća Photo Miloš Duma

arhitekata i urbanista, postao je poligon sopstvene svakodnevice. Paradoksalno, upravo u tome treba tražiti vrednosti njegove ÕživeÕ arhitekture.

Izgleda kao da je novo u imenu Novog Beograda nastalo u odnosu na grad na drugoj obali reke. Pozicija naspram obeležila je novobeogradsku urbanu strukturu na mnogim njenim nivoima. Zanimljivo je da i danas, nakon sedamdeset godina, Novi Beograd i dalje predstavlja novo – ovog puta manje ili drugačije moderno nego što je to prvobitno bilo. Simboličnost, koliko i realna modernost grada vrtne koncepcije Le Korbizijea, uvek je predstavljala spremnost da se kvalitet postojećeg zameni ÕdrugimÕ kvalitetom, ponekad i kao slika budućnosti umesto nje same – posebno za arhitekte koji su projektovali grad okrenutog prema vremenu koje je dolazilo. Autentičnost Novog Beograda izgrađena je na stilskoj doslednosti onoga što je nastalo, a nekada stilske teme odnosa

141

prirodnog i stvorenog vidljive na slikama arhitekture novobeogradske modernosti danas predstavljaju kako njegov materijalni sadržaj, tako i formalni potencijal. Fizička struktura Novog Beograda nalazi se između zelenila i plavetnila, a to prožimanje stvara utisak ne samo arhitektonske već i svake druge ambivalentnosti. Nedovoljna raznovrsnost urbanog programa, odnosno ono zbog čega se Novi Beograd nekada nazivao ”spavaonicom”, doveo je do realnog otvaranja njegovog horizontalnog plana, koje je najavljivalo – i dočekivalo – bogatiju i po mnogome specifičnu ili bar dinamičnu urbanu svakodnevicu. Upravo ta ”nedovršenost” je potpomogla da ovaj deo grada postane ”lak plen” tranzicione urbane rekonstrukcije, gde program rekreacije u javnom prostoru (parkovi, dečija igrališta, dvorišta obdaništa i tereni škola, šetališta, biciklističke staze, prazni blokovi, zelenilo uz saobraćaj) ostaje spona sa idejama zdravog života iz doba stilske moderne. ”Ideološka razgradnja” modernističke slike grada o kojoj je reč počinje osamdesetih godina prošlog veka – postmodernistički elementi iz enterijera polako prelaze i na eksterijer, a ”novi zahvati” na Novom Beogradu počinju upravo u njegovim nedovršenim segmentima. Novobeogradska urbana rekonstrukcija gotovo preskačući vremenski logične i očekivane postmoderne, a zatim i dekonstruktivističke korake veoma brzo ulazi u tranziciju u kojoj zakoni tržišta i stilska promenljivost rezultiraju estetikom nove likovnosti, ali ne i otklonom od novog arhitektonskog sadržaja.

Kritika Novog Beograda uvek je bila bazirana na kritičnom odnosu između privatnog i javnog, pre svega stambenog i Õonog drugogÕ. Urbanitet, zasnovan na jednom razumevanju kolektiviteta, nosio je neodređenost prostornih ingerencija, pa se javno koristilo kao javno – bez jasne odgovornosti ili neke vrste reciprociteta. Neprirodnost ovakvog odnosa mogla je da opstane (sve ove godine) samo zahvaljujući izrazitoj prirodnosti javnog prostora – u formi zelenila, naspram privatnog – u formi arhitekture. Simbolično ili ne, specifičnost novog Novog Beograda počiva na nadmodernom shvatanju očito neuređenog odnosa između prostora, individue i ideja. Stilska nesavršenost, za arhitekturu Novog Beograda predstavlja stalni prostor za realizaciju novog – očekivanog ili (poželjno) neočekivanog. Potencijal Novog Beograda se uvek nalazio jednako u onom što je realizovano koliko i u

MSU

Photo Miloš Duma

onom što nije. Nedovršenost kao deo njegove urbane sudbine danas predstavlja kapacitet za njegovu aktuelnu transformaciju. Pomešanost i tiploška nedovršenost mogu se posmatrati kao plodno tlo nove urbane morfologije. Nekada afirmisani i tumačeni načelni urbanistički planski kontinuiteti danas mogu udomiti hibridnost subjektivne imaginacije. Postavlja se pitanje percepcije onog što treba da nastane u skladu sa ”pristajanjem” na ”odricanje” od arhitekture, čak i kada je cilj da se očuva kontinuitet modernosti ili simbolika novog u savremenom profesionalnom i širem društvenom kontekstu.

E D A R G BEL 0 TOP 1 E FAAR 007

LER I I GA MUZEJ

ETNOGRAFSKI MUZEJ Studentski trg 13 www.etnografskimuzej.rs Stalna postavka muzeja nudi uvid u svakodnevni život i tradicionalnu kulturu naroda sa teritorije bivše Jugoslavije. KONAK KNEGINJE LJUBICE Sime Markovića 8 www.mgb.org.rs Stalnu postavku čini originalni nameštaj, rađen u orijentalnobalkanskom stilu kao i drugim stilovima 19. veka. SPOMEN MUZEJ IVE ANDRI A Andrićev venac 8 www.mgb.org.rs Otvoren je 1976, u stanu na Andrićevom vencu, u kome je pisac i naš jedini nobelovac, živeo. Sačuvan je autentičan raspored i izgled ulaznog hola, salona i Andrićeve radne sobe. MUZEJ NIKOLE TESLE Krunska 51 www.tesla-museum.org Nalazi se u centru Beograda i predstavlja jedinstvenu naučnu i kulturnu instituciju u svetu. Jedini je muzej koji čuva izvornu i ličnu zaostavštinu Nikole Tesle. MUZEJ ISTORIJE JUGOSLAVIJE Botićeva 6 www.mij.rs Sastoji se od muzeja ”25. maj”, Kuće cveća i Starog muzeja.

Etnografski muzej

142

NICI

SPOME Privlači sve koji su zainteresovani za dešavanja na jugoslovenskom kulturnom prostoru nekada i sada. GALERIJA OZON Andrićev venac 12 www.o3one.rs Galerija je nezavistan umetnički projekat koji deluje u oblasti kulturne produkcije i savremene vizuelne umetnosti. GALERIJA PROGRES Zmaj Jovina 8-10 www.progres.rs Otvorena je 1996.godine i od tada predstavlja jedan od najmodernijih objekat ovakve vrste u Beogradu. GALERIJA SINGIDUNUM Knez Mihailova 40 www.ulupuds.org.rs Nalazi se u centru kulturnih, turističkih i poslovnih zbivanja Beograda. GALERIJA SANU Knez Mihailova 35 www.sanu.ac.rs Spada u najznačajnije, najuticajnije i najposećenije u zemlji. GRAFIČKI KOLEKTIV Obilićev venac 27 www.grafickikolektiv.org Bavi se promovisanjem, pre svega, grafike i različitih oblika grafičke umetnosti.

Galerija SANU

SPOMENIK KNEZU MIHAILU Autor: Enriko Paci Nalazi se na Trgu Republike, pored ulice koja nosi njegovo ime, bronza.

SPOMENIK VUKU KARADŽI U Autor: Đorđe Jovanović U Studentskom parku. Podigla ga Beogradska opština 1937.

SPOMENIK NEZNANOM JUNAKU Autor: Ivan Meštrović U godinama posle Prvog svetskog rata spomenici neznanim junacima podignuti su u svim savezničkim zemljama, pa se i Jugoslavija pridružila ovoj opštoj akciji.

SPOMENIK IVI ANDRI U Autor: Milenko Mandić Nalazi se na Andrićevom vencu, u blizini Pionirskog parka. Podignut 1992. povodom stogodišnjice rođenja našeg nobelovca.

POBEDNIK Autor: Ivan Meštrović Postavljen na Kalemegdanu, povodom proslave desetogodišnjice proboja Solunskog fronta. Često se koristi kao simbol Beograda. IGRALI SE KONJI VRANI Autor: Toma Rosandić Pred ulazom u Dom Narodne skupštine Srbije, u Bulevaru kralja Aleksandra. Bronza, postavljen 1939. SPOMENIK BRANIOCIMA BEOGRADA 1815 Autor: Kolja Milunović Nalazi se na obali Dunava, kod Sportskog centra. Bronza i kamen, visina 350 cm.

Spomenik Neznanom junaku

SPOMENIK NIKOLI TESLI Autor: Frano Kršinić Nalazi se u Bulevaru kralja Aleksandra, ispred zgrade Tehničkog fakulteta, podignut u čast jednom od najvećih svetskih naučnika. ČUKUR ČESMA Autor: Simeon Roksandić Nalazi se u Dobračinoj ulici. Na toj nekadašnjoj česmi, 3. juna 1862. godine, jedan turski vojnik udario je srpskog dečaka što je izazvalo niz događaja koji su doveli do granatiranja Beograda. SPOMENIK ZAHVALNOSTI FRANCUSKOJ Autor: Ivan Meštrović. Nalazi se u parku Kalemegdan. Postavljen je u znak prijateljstva, uzajamne pomoći i saradnje Srbije i Francuske tokom Prvog svetskog rata.

Pobednik

BELGRADE TOP 10

OSTI

LJIV ZANIM

BEOGRADSKA TVR AVA www.beogradskatvrdjava.co.rs Beogradska tvrđava poznata kao Kalemegdan podignuta je na grebenu iznad ušća Save u Dunav u periodu od I do XVIII veka kao kompleks odbrambenog karaktera.

BAJRAKLI DŽAMIJA www.rijaset.rs Sagrađena je oko 1575. godine, a krajem 18. veka, a nazvana je Bajrakli-džamija, po bajraku koji se na njoj isticao kao znak za molitve u svim džamijama.

TRG REPUBLIKE www.tob.co.rs Centralni gradski trg i najčešće mesto sastanka Beograđana na kome dominiraju spomenik Knezu Mihailu, Narodni muzej, Narodno pozorište i nekoliko popularnih restorana i cafea.

SKADARLIJA www.tob.co.rs Stara boemska četvrt Beograda iznikla krajem IXX i početkom XX veka na mestu gde su čuveni umetnici Beograda često obilazile lokalne kafane.

KRALJEVSKI DVOROVI www.royalfamily.org Jedan kompleks je smešten u gradu i sastoji od Starog i Novog dvora,a drugi je na Dedinju i uključuje Kraljevski i Beli dvor. CRKVA SVETOG MARKA www.spc.rs Jedna od najstarijih i najlepših crkava smeštena u samom centru Beograda građena je 1931-1940. godine i oblikovana u duhu arhitekture srpsko-vizantijskog stila. U južnom delu naosa nalazi se sarkofag sa kostima cara Dušana. HRAM SVETOG SAVE www.spc.rs Hram svetog Save je najveći srpski pravoslavni hram i jedna od najvećih pravoslavnih crkava na svetu.

Crkva svetog Marka

143

ADA CIGANLIJA www.adaciganlija.rs Najpopularnije izletište, kupalište i mesto za opuštanje i rekreaciju, mesto na kom su brojni kafići, klubovi i restorani. ZEMUN – GARDOŠ www.tob.co.rs Zemunom posebno dominira Gardoš Kula koju su podigli Madjari 1896. i koji se znatno razlikuje od ostalih delova grada po arhitekturi i atmosferi. AVALSKI TORNAJ www.avalskitoranj.com Visok je 204,57 metara i od svog otvaranja 1965. godine, do razaranja 29. aprila 1999. godine bio je najviša struktura na Balkanu. Novi toranj je svecano otvoren 2010. i ponovo je postao simbol grada.

Ada Ciganlija

FESTIVAL GUITAR ART www.gaf.rs Okuplja izvođače na klasičnoj gitari. Održava se jednom godišnje, obično u proleće.

BELGRADE DESIGN WEEK www.belgradedesignweek.com Ovaj događaj svakog maja okuplja predstavnike kreativnih industrija istočne Evrope.

DANI BEOGRADA www.danibeograda.org Dani Beograda obeležavaju se u periodu između dva važna događaja u istoriji Beograda – od 16. do 19. aprila. Slovensko ime Beograd prvi put je pomenuto 16. aprila 878. godine, a 19. aprila 1867. godine Beograd je oslobođen od Turaka.

BELGRADE BEER FEST www.belgradebeerfest.com Po ugledu na Okabarfest i slične festivale u svetu, Beograd je dobio svoj Beer Fest koji se održava na Ušću svakog avgusta.

BEOGRADSKI MARATON www.bgdmarathon.org Obuhvata glavnu trku na 42 km, Polumaraton i Trku zadovoljstva. Maraton se održava svake godine sredinom aprila. BEOGRADSKA NEDELJA MODE www.belgradefashionweek.com Na jednom mestu okuplja najznačajnije domaće modne kuće i dizajnere, zanimljive strane kreatore i brojne medije. Održava se dva puta godišnjekrajem oktobra i sredinom aprila. NO MUZEJA www.nocmuzeja.org. Za cenu jedne karte možete posetiti desetine beogradskih muzeja, galerija i drugih kulturnih institucija. Organizuje se od 2005. godine u proleće i jesen.

Beogradski maraton

BEMUS www.jugokoncert.rs Međunarodna manifestacija u okviru koje se ansambli i solisti predstavjaju delima klasičnog, etno i savremenog muzičkog stvaralaštva. Beogradske muzičke svečanosti se održavaju u oktobru i traju oko 15 dana. OKTOBARSKI SALON www.oktobarskisalon.org Predstavlja novija ostvarenja u oblasti lepih i primenjenih umetnosti i dizajna. Salon organizuje Kulturni centar Beograda i održava se u tokom celog oktobra. BEOGRADSKI JAZZ FESTIVAL www.belgrade-jazzfest.org Događaj međunarodnog karaktera u organizaciji Doma omladine Beograda i održava se krajem oktobra.

Beogradska nedelja mode

FAAR 007

KLUBO I I V O BAR

BISTRO PASTIS kafe bar, Strahinjića Bana 52a tel: +381 11 328 8188 Insipirisan je francuskim bistroima, i ima atmosferu u kojoj ćete se osećati kao da ste u Parizu. ŠKD bar, Gospodar Jevremova 7 tel: +381 11 263 8752 Ovaj mali podrumski bar nudi odličnu i udobnu atmosferu, posećuje ga urbana populacija i nudi odličan izbor muzike. RAKIA BAR Dobračina 5 tel: +381 11 328 6119 Strahinjića bana tel: +381 11 369 2805 Jedini bar koji se specijalizuje za ”ukuse Srbije” i služi više od 130 visokokvalitetnih rakija. INFORMBIRO Studentski trg 11 tel: +381 11 262 9491 Klub Informbiro je klub Beogradske filharmonije. Naziv kluba nije slučajno odabran. Ovo je zaista mesto gde ljudi razmenjuju različite informacije. CANTINA DE FRIDA Beton Hala, Karađorđeva 2–4, tel: +381 11 218 1107 Sastajalište prijatelja koji vole da pevaju, igraju (živa muzika) i večeraju zajedno.

Tube

144

RANI

RESTO AKADEMIJA klub, Rajićeva 10 tel: +381 11 262 7846 Ovaj klub postao je kultno mesto. Odigrao je značajnu ulogu u izgradnji, promovisanju i afirmaciji urbanog senzibiliteta i gradskog duha Beograda.

SUPERMARKET ugao Strahinjića Bana i Višnjićeve Neobično mesto koje uklapa restoran, spa centar i beauty & fashion lounge. Internacionalna kuhinja tel: +381 65 3805 044

THE TUBE klub, Dobračina 17 Ovaj klub posećuju urbani ljudi, između 25 i 40 godina, a atmosfera je opuštena od samog ulaza do najudaljenijih delova ovog izuzetno prostranog kluba.

VUK Vuka Karadžića 12 Nalazi se u neposrednoj blizini Knez Mihailove ulice i ima veliku i prijatnu baštu. Nacionalna kuhinja tel: +381 11 328 4370

BITEF ART CAFE klub, Skver Mire Trailović 1 tel: +381 11 322 0608 Pažljivo odabrana zabava sa posebnim naglaskom na živom izvođenju popularnih domaćih bendova, koji se u letnjem periodu seli na Beogradsku tvrđavu.

SKADARLIJA Boemska četvrt, sa više od 20 prijatnih i udobnih tradicionalnih i međunarodnih restorana i kafića.

PLASTIC klub, Takovska 34, Brodarska bb tel: +381 11 324 5437 Jedan od najpopularnijih gradskih klubova u kom se pušta elektronska muzika. SOUND klub, Brodarska bb tel: 381 63 152 3121 Jedan od prvih beogradskih klubova na reci sa tradicijom od punih 15 godina.

Informbiro

ZAPLET Kajmakčalanska 2 Odlikuju ga moderan dekor i ljubazno osoblje. Nacionalna kuhinja tel: +381 11 240 4142 VIOLETA, KU O STARA Topolska 4 Poznat je zbog smelog i neobičnog spoja različitih ukusa i vrsta hrane. Internacionalna kuhinja tel: +381 11 243 1458

Skadarlija

KALEMEGDANSKA TERASA Mali Kalemegdan bb Nalazi se u istorijskom okruženju sa izuzetnim pogledom na ušće Save u Dunav. Internacionalna kuhinja tel: +381 11 328 2727 SALAŠ Sinđelićeva 34, Zemun Prava oaza mira i izuzetno bogatstvo kuhinje. Veoma zanimljiv tokom zime kada vatra pucketa u velikom ognjištu. Nacionalna kuhinja tel: +381 11 2190 324 ČARDA STARA KOLIBA Ušće bb Kuhinja se nalazi u centru ovog restorana što gostima omogućava praćenje celog toka spremanja hrane. Internacionalna kuhinja tel: +381 11 3117 666 VODENICA Bul. vojvode Bojovića 5b Nalazi se pored samog ušća Save u Dunav, a hrana se priprema na tradicionalnom roštilju. Morska hrana i riba tel. +381 11 262 8250 MANJEŽ Svetozara Markovića 49 Oaza autentične duhovne i urbane atmosfere. Nacionalna kuhinja tel: +381 11 362 1111

Supermarket

Photo TOB

FAAR 007

Nju Delhi svečani banket

Photo Monografija JBT, Spektar, Zagreb

V O Z O BR Za jelovnike Brozovih bili su zaduženi lični lekar, laborant i kuvarica. Svako veče je pravljen jelovnik za naredni dan. Najčešće su za sutrašnji jelovnik Jovanki dostavljana tri predloga. Ona je usvajala neki od njih, kombinovala ih, ili sama predlagala nešto drugo. Tito se u taj posao mešao retko i samo ako mu nešto nije odgovaralo. Tito je voleo domaću zagorskoslovenačku hranu. Šta je najviše voleo da jede?

Uvek je doručkovao u pola devet. Najviše je voleo kačamak od kukuruznog ili heljdinog brašna, obavezno sa istopljenom suvom slaninom i čvarcima. Čini mi se da je čvaraka i masti uvek jeo više nego kačamaka. Ako su spremana jaja, jeo je samo belance, i to reš pečeno. Često smo 146

spremali pileća krilca pečena na ploči, a dok je bio mlađi, kuvanu junetinu u supi sa malo povrća. U Zagrebu je za njega pravljena ”češnjovka”, domaća kobasica slična kranjskim kobasicama. Ponekad je doručkovao viršle i safalade, pravljene za njega. Uživao je u švargli sa puno slanine. Uz doručak je redovno je servirana bela kafa. Džemove i med nije voleo. GRATINIRANE STRUKLE ZA NJU I NJEGA Materijal: kilogram zagorskog sira (kod nas poznat kao mešani ili švapski), 2 jajeta, 200 grama putera, 3 decilitra slatke pavlake.

C A N O L

Razvući tanke kore na kuhinjskom stolu. Rastopiti puter i četkicom poprskati razvučeno testo. Jedno jaje staviti u sir i dodati pola putera (ne soliti). Sir izmešati i blago razbacati po razvučenim korama. Uviti testo u rolu, blago motati, oko 6 centimetara dužine. Zatim, tanjirom debljeg ruba isecite označene štrukle (ne nožem, ovako se testo bolje vezuje i ne ističe sir). Prebacite štrukle u kipuću vodu, kuvajte oko 5 minuta. Izvadite ih i složite u vatrostalnu činiju. Jaje razmutite u slatkoj pavlaci, sa malo putera, ako volite masnije. Prelijte preko složenih štrukli, stavite ih u toplu pećnicu. Peći 20 minuta. Iz pećnice odmah izneti na sto.

Ručak, kom su retko prethodila hladna predjela, počinjao je tačno u jedan sat obično supom sa dosta domaćeg testa, a čorba, koju nije voleo, služena je retko. Obavezno je sledilo neko testo: ponekad gibanica ili zeljenica, ali najčešće štrukle – u supi, gratinirane, ili neko drugo testo sa sirom. Glavno jelo mahom je bila pečena ćurka sa mlincima ili podvarkom, razno faširano meso sa dosta milerama, sveže teleće ili svinjske kolenice, kuvane sa dosta povrća, ili svinjetina pečena u većim komadima. Ipak, najveća poslastica bile su mu krvavice pečene sa kiselim kupusom i sarme u svim kombinacijama. Ribu, rakove i languste nije voleo, a i salate smo servirali tek reda radi. Tokom deset dana, pitu s jabukama jeo je sedam puta, a razne pite sa sirom tri puta. Torte i slične kolače nije jeo. Često je tražio zagorsku uljevku.

FAAR 007

ULJEVKA Titov prvomajski recept U vangli pomešati pola kilograma kukuruznog griza, pola kilograma mešanog (švapskog) sira, 4 decilitra šlaga, kesicu vanilije, na vrh noža soli. Preneti u vatrostalnu činiju i peći 30 minuta. Preti u vatrostalnu činiju i peći 30 minuta. Čim se izvadi iz pećnice preliti sa 2 decilitra toplog malinovog sirupa. Iseći na veće komade i služiti vruće. BOSANSKI LONAC poslednji doček Nove godine Ovo je recept Jovanke Broz. Dobila ga je od Džemala Bijedića. Materijal za 4 osobe: kilogram junećeg mesa, od grudi, pola kilograma krompira sečenog na pola, pola kilograma šargarepe, krupno sečen, pola kilograma paradajza, oljuštenog i isečenog na polovine, 1 patlidžan, pola kilograma sveže paprike, 2 glavice crnog luka, desetak češnjeva belog luka, vrelo ulje, belo vino. Paprike, soli, bibera i lorbera po ukusu. Povrće iseći na krupnije kocke kao i meso. Sve izmešati, složiti u zemljani sud od 5 litara, preliti hladnom vodom, povezati lonac pergamentom i kuvati na tihoj vatri oko 2 sata. Pošto ste probali ukus, lonac poklopite pergamentom, servirajte i otkrijte pred gostima.

se peći i na slabo zagrejanoj ploči. Poslužiti uz jelo umesto hleba ili, usitnjene, stavljati u razne čorbe. Ako smo spremali prasetinu, moralo je to biti poveće prase, od oko 60 kilograma. Čim bi se dobro ugrejalo, odsekao bi parče slanine i to je bilo sve što bi od tako velikog praseta pojeo. Voleo je masna jela i kisela vina. Pio je umereno. Posle rata, nekoliko je godina pio slovenački cviček, a kasnije razne vrste ružica, najviše ružicu iz Kutjeva. Negde oko 1970. godine, na Vangi smo od ”smederevke” i crnog burgundca počeli da pravimo ružicu ”vanga”. To je bilo blago vino od oko 10 maligana i bez dodatnog sumpora. Sofija Loren ga je voema povoljno ocenila, a i mnogi drugi koji su ga probali. Od žestokih pića pio je samo viski – godinama ”black and white”, kasnije isključivo ”chivas” star 12 godina. Viski je uvek pio sa sodom i dosta leda, šampanjac ponekad, ali samo ”bakarsku vodicu”, koju mu je pripremao prijatelj. Ako je za večeru služen kavijar, pio je votku.

Večera, uvek u sedam časova, bila je slična ručku: supa obavezno, retko neka čorba. Pravili smo razna testa sa sirom, najčešće štrukle, a ako je jeo ribu, bila je to riba list. Ponekad je jeo lignje spremane na buzaru, ali bez prezle.

LJEVANCI NA TITOV NAČIN Ovo je recept za ljevance kako ih je spremao Tito lično. Govorio je da je to poslastica koju sprema celog života, ali nikada tako dobro kao njegova majka. To je obična mešavina pšeničnog brašna, malo soli i vode. U malo brašna sipati soli na vrh noža, polako dodavati mlaku vodu i mešati da bude malo gušće nego masa za palačinke. Peče se u tiganju premazanom sa malo masti ili ulja. Ljevanci su nešto deblji od palačinki. Mogu

147

VAN ZA JO

Jovanka je imala sasvim drugačiji ukus. Htela je drugo jelo svakog dana, ali je i sama volela suviše masnu hranu. Pivo je na trpezi bilo retko, a tada je moralo biti češko. Konačnu odluku o tome koje će jelo biti posluženo i u kojoj kombinaciji donosila je Jovanka, naravno, vodeći računa o navikama gostiju. Čerčilu je šampanjac služen čak i za doručak. KROMPIR U FOLIJI za Sofiju Loren: omiljeno jelo Jovanke Broz To je bilo omiljeno jelo Jovanke Broz. Malo krupniji lički ili krajiški krompir (koji je izvrsnog kvaliteta) oprati, posušiti, umotati u foliju, poređati na veći pleh i staviti da se peče. Krompir peći na visokoj temperaturi dok dobro ne omekša. Pripremiti stari kaj-

mak, lički sir – dimljeni, a može i slanina. Krompir služiti čim ste ga izvadili iz rerne.

STE ZA GO Ko su bili gosti maršala Tita? Gotovo svi državnici sveta sem francuskog predsednika De Gola i kancelara SR Nemačke, Adenauera. Glumci koji su ga posetili na Brionima ili u Beogradu bili su Sofija Loren, Orson Vels, Ričard BArtoni Elizabet Tejlor. Među umetnicima i književnicima, najčešći gosti bili su Miroslav Krleža, Ivan Meštrović i Antun Augustinčić. Ivo Andrić bio mu je gost samo posle dodele Nobelove nagrade i nikad više. Mislim da nema nijednog kralja na svetu koji u našoj zemlji nije proveo nekoliko dana u službenoj ili privatnoj poseti. Najveću pažnju pobudili su, svakako, engleska kraljica Elizabeta i španski kralj Huan Karlos. Ostali su bili primani kao turisti, a tako su se i ponašali. LANGOUSTE BELLVINE za kraljicu Elizabetu Jastoga treba najpre oprati četkom i vodom. Za izvesna jela potrebno je opružiti jastoga i vezati ga za daščicu. Ma kako se spremao, mora biti živ i

Jovanka i Tito, 24. oktobar 1963. Photo Corbis

nepovređen. Vrlo je važno da posuda bude dovoljno duboka kako bi jastog potpuno utonuo u vodu. Staviti u sud 3 l vode, 3 kašike sirćeta, 45 grama soli, 7 grama peršuna, 7 grama majčine dušice i jedan livorov list (sirće nije neophono) ili kuvati u morskoj vodi bez začina, spustiti jastoga živog u kipuću vodu i kuvati 35 minuta. Ostaviti ga da se ohladi, zatim ga izvaditi. Ukrasiti majonezom i služiti. SARMA OD KISELOG KUPUSA Titov lični recept za Nasera Za ovo jelo potrebna je jedna glavica kiselog kupusa, ne suviše tvrdog, mešano seckano meso, po 200 grama svinjskog i junećeg, 1/4 kilograma sušene slanine, 1/2 kilograma dimljenih rebara, 200 grama pirinča, malo domaće šunke, glavica crnog luka i začini. Propržiti meso na masnoći i luku, dodati pirinač, malo seckane slanine i šunke, pola kašike aleve paprike. Pripremiti listove kupusa i puniti ih ovom masom, dobro ih uviti i poređati u zemljani sud. Preliti sa malo tople vode, dodati lorber. Kriške slanine poređati preko sarme, a preko toga staviti rebra. Ostaviti da krčka na tihoj vatri oko 2 sata i dodavati vodu. Može se, a i ne mora, dodati lagana zaprška. Iz knjige KAKO SE HRANIO JOSIP BROZ TITO, Prosveta, 1997. Branko Trbojević

G N I P P SHO LIST FAAR 007

SORIES

WOMA

ACCES

ATTRATTIVO Ušće Shopping Center www.attrattivo.rs

Delta City www.fashioncompany.rs

TC Merkator Bulevar kralja Aleksandra 92 www.womensecret.com

DVE ŠMIZLE Bulevar kralja Aleksandra 26 www.dvesmizle.rs

ZARA Knez Mihailova 13-15 Delta City Ušće Shopping Center www.zara.com

IDENTITY Danijela Biškup Eurocentar, Makedonska 30

BUGATTI Lazara Kujundžića 86 www.bugattidoo.com

MONA Terazije 10 i 43 Knez Mihailova 48 www.mona.co.yu

CORTEFIEL Knez Mihailova 14-16 Ušće Shopping Center www.cortefi el.com

MONSOON Knez Mihailova 19 Delta City www.monsoon.co.uk

DIESEL Knez Mihailova 26 Delta City www.diesel.com

NICOLAÕS Terazije 39 Nikole Spasića 4a Bulevar kralja Aleksandra 58 Požeška 73 www.nicolas.co.yu

DISTANTE Kralja Petra 50 Kralja Petra 44 FASHION&FRIENDS Bulevar kralja Aleksandra 28/32 Delta City Ušće Shopping Center www.fashioncompany.rs FRATTELI Lazara Kujundžića 86 fratteli@sezampro.yu HUGO BOSS Čika Ljubina 12 www.hugoboss.com ICE FASHION Resavska 3 Ušće Shopping Center www.icefashion.co.yu IVKOVI Kralja Milana 7 Zmaj Jovina 4 www.ivko-knits.com IVKOVI Kralja Milana 7; Zmaj Jovina 4 www.ivko-knits.com INSIDE OUT Nikole Spasića 4a www.insideout.rs MANGO Delta City Ušće Shopping Center www.mango.com MISS SIXTY Knez Mihailova 33 148

N FASHION, Puma, No Excess, Staff Jeans, Excessive Ušće Shopping Center www.n-sport.net PEDRO DEL HIERRO Knez Mihailova 14-16 www.pedrodelhierro.com POMPEA www.pompea.co.rs PULL AND BEAR Delta City Ušće Shopping Center www.pullbear.com SALSA Jeans Ušće Shopping Center www.triple-jump.com SPRINGFIELD Knez Mihailova 14-16 Ušće Shopping Center TC Mercator, TC Immocentar www.spf.com TFY Trg Nikole Pašića 8 www.tfybrand.com TIME ZONE TC Super Vero TC Markator Prote Mateje 25 Supermarket concept shop www.dip-trade.co.rs WOMENÕS SECRET Kolarčeva 6-8 Ušće Shopping Center

ZEKSTRA Knez Mihailova 1-3 Glavna 39, Zemun www.zekstra.co.yu XYZ FASHION Center Ušće Shopping Center www.sportina.rs

SPORT adidas Knez Mihailova 33 Delta City, I sprat Ušće Shopping Center, I sprat www.adidas.com NIKE SPORTSWEAR Delta City Ušće Shopping Center Knez Mihailova 2 www.nike.com CONVERSE Ušće Shopping Center www.triple-jump.com PUMA Maršala Birjuzova 1 RK Beograd, Masarikova 5 Delta City Bulevar kralja Aleksandra 44 Glavna 25, Zemun Terazije 10 www.n-sport.net

ORIES CCESS

ACCESSORIZE Knez Mihailova 47a Delta City Ušće Shopping Center www.accessorize.com ALDO Knez Mihailova 17 Ušće Shopping Center Delta City www.aldoshoes.com

FASHION&FRIENDS Bulevar kralja Aleksandra 28/32 Delta City Ušće Shopping Center www.fashioncompany.rs LA GATTA Cara Lazara 15 www.lagatta.rs LIDIJA JOVANOVI TC City Passage www.lidijajovanovic.net OFFICE SHOES Ušće Shopping Center Knez Mihailova 47 Terazije 8 TC Merkator www.offi ceshoes.co.yu SWATCH Knez Mihailova 28 www.swatch.com S&L TC Milenium, Knez Mihailova 21a Delta City

MAN AZZARO Bulevar kralja Aleksandra 80a Knez Mihailova 32 ; Terazije 35 Delta City; Gospodska 2 – Zemun www.azzaroparis.com BUGATTI Lazara Kujundžića 86 bugatti@sezampro.yu CORTEFIEL Knez Mihailova 14-16 Ušće Shopping Center www.cortefi el.com DIESEL Knez Mihailova 26 Delta City www.diesel.com

SHOPPING LIST

ERS

DESIGN GRADE

MAN

BEL

FASHION&FRIENDS Bulevar kralja Aleksandra 28/32 Delta City Ušće Shopping Center www.fashioncompany.rs

TFY Trg Nikole Pašića 8 www.tfybrand.com

DEJANA MOMČILOVI Višnjićeva 10 Supermarket concept shop dejanamo@gmail.com

VERICA RAKOČEVI Delijska 3 www.vrcompany.com

FRATTELI Lazara Kujundžića 86 fratteli@sezampro.yu HUGO BOSS Čika Ljubina 12 www.hugoboss.com INSIDE OUT Nikole Spasića4a www.insideout.rs MARTINI VESTO TC Piramida – lokal 50 Trg Nikole Pašića 8 RK Beograd, I sprat MASSIMO DUTTI Delta City Ušće Shopping Center www.massimodutti.com NICOLAÕS Terazije 39 Nikole Spasića 4a Bulevar kralja Aleksandra 58 www.nicolas.co.yu N FASHION, Puma, No Excess, Staff Jeans, Excessive Ušće Shopping Center www.n-sport.net POMPEA www.pompea.co.rs PULL AND BEAR Delta City Ušće Shopping Center www.pullbear.com REPLAY Knez Mihailova 33 Fashion&Friends, SC Ušće Bulevar kralja Aleksandra 28 www.fashioncompany.rs

TIME ZONE TC Super Vero TC Markator Supermarket concept shop Prote Mateje 25 www.dip-trade.co.rs ZARA Knez Mihailova 13-15 Delta City Ušće Shopping Center www.zara.com

DOM DIZAJNA Kralja Petra 22, I sprat domdizajna@hotmail.com DRAGAN MILENKOVI Butik Erectus, TC Kalča, Niš dragan.erectus@hotmail.com DRAGANA OGNJENOVI DO shop, Kneza Sime Markovića 10 www.draganaognjenovic.com Software Beograd, Terazije 29 www.softwarebeograd.com

ZEKSTRA Knez Mihailova 1-3 Glavna 39, Zemun www.zekstra.co.yu XYZ FASHION Center Ušće Shopping Center www.sportina.rs

DRESSING SHOWROOM Katarina Puzić, Ana Grebec, Marija Sinđelić, Tijana Žunić, Katarina Kovačević -Dobračina 37

ERS

DESIGN E D A R G

BEL

ALEXANDAR NIKOLICH Zoe store, Kolarčeva 5 aleksandarnikolich@hotmail.com ANA LJUBINKOVI Supermarket concept shop, Višnjićeva 10 www.ana-ljubinkovic.com ANA ŠEKULARAC Kralja Petra 54 (by appointment only), Supermarket concept shop, Višnjićeva 10 www.boutique.anasekularac.com BATA SPASOJEVI Rige od Fere 6 www.bataspasojevic.com BORIS ALI borisclc@yahoo.com

SALSA Jeans Ušće Shopping Center www.triple-jump.com

DARKO KOSTI Atelje za dizajn Darkostić 011 2636277

SPRINGFIELD Knez Mihailova 14-16 Ušće Shopping Center www.spf.com

DEJAN DESPOTOVI Supermarket concept shop, Višnjićeva 10 despotovic.dejan@gmail.com

149

DODA KOMAD dodakomad@gmail.com

IDENTITY Svetlana i Jelena Proković, Danijela Biškup Eurocentar, Makedonska 30 INGRID HULJEV i_huljev@yahoo.com IRENA GRAHOVAC TC Milenium, lokal 34. Knez Mihailova 21a; Uzun Mirkova 5 KSENIJA MARKOVI ksenijamarkovicart@yahoo.com SUZANA PERI Studio SP, Uzun Mirkova 6 www.suzanaperic.de TAMARA RADIVOJEVI Strahinjića Bana 59 www.tamararadivojevic.com TATJANA TATALOVI www.tatjanatat.com TIJANA PAVLOV No brothers no sisters Svetogorska 14, III sprat www.tijanapavlov.com

VESNA MATIJEVI TC City Passage Obilićev Venac 18 – 20 VIKTORIJA DŽIMREVSKA Modni studio Viktorija Džimrevska Čika Ljubina 7/1 www.viktorijadzimrevska.com

NTE NG CE I P P O SH DELTA CITY Jurija Gagarina 16 www.deltacity.co.rs

ROBNE KU E BEOGRAD Terazije 15 – 23, Ustanička 64a, Glavna 13 – 15, Zemun Beograđanka, Masarikova 5 SAVA CENTAR Vladimira Popovića 9 SUPERMARKET concept shop Višnjićeva 10 UŠ E Shopping Center Bulevar Mihajla Pupina 4 www.usceshoppingcenter.com ZIRA Centar Ruzveltova 33 www.ziracentar.com

FAAR 007

H S I L G EN TEXT INTRO DUŠKA JOVANI OK, I was a pioneer, I wore the red bandana and white leggings and I hopped around on a slet (large festivity, similar to opening of Olympics, marking TitoÕs birthday – the Youth Day), but I somehow always dreamt about living in a country in which historic figures are not Tito and Draža, but Elisabeth Arden instead. Yet, in the context of Tito as a pop icon from the House of Flowers, or feather of his parrot, or a movie fan fascinated with cowboy movies, an optimal connoisseur of hedonism and a charismatic communist revolutionary who changed his linen suits four times a day, and his women several times during his lifetime, and left us a collection of 20,000 menus in his testament, this is bearable. JBT was not a decent hearty guy, but a ruler and a dictator who believed that he would live forever. That is why he cannot be amnestied easily. But his statesmanship skills and international reputation of an elastic pragmatist change the perspective. When you add travels, American jeans and Italian shoes to this, points and crumbs of freedom are collected in the lexicon of YU nostalgia. And here we are 30 years after his spectacular funeral: Josip Broz, make over.

E OM TH ERS R F S I W ELV OF FLO E S U O H BRANKO ROSI The first time I met Tito was in the apartment of my friend, an immigrant from Yugoslavia, who kept the photograph of Broz on his wall. I was shocked and I wondered how come anyone can keep the picture of a dictator in his room. Then I decided to create a series of art pieces in which Tito would be a central figure as I realized that he presented a symbol of a lost paradise to 151

many people. Once of a sudden, a hidden meaning started looming from a background. I realized that people coming from ex-YU regions were dragging a heavy emotional, political and private burden that originated from Yugoslav patriarchal society heavy with homophony. All of it leads towards Tito – YugoslaviaÕs mother, the symbol of asexual or rather transsexual desire.” This was stated by Valter Steiner, a famous Austrian artist, on his recent exhibition on New York which was titled Yugostalgia. Official photographs of Josip Broz adorning school walls and offices in former Yugoslavia are engrafted into intriguing works titled Momma Tito and Tito Pregnant, in which Tito was presented as a woman with big breasts and wide hips. In that way this artist showed TitoÕs metamorphosis from a great father to a great mother which was the crown of research about nature of nostalgia for Broz and Yugoslavia. Nostalgic dreams of transitional pessimists were turned into a need for momma Tito who, like any other mum, would tuck her children in those gloomy times in which once a paradise in Yugoslavia was demolished irrevocably in a ferocious privatization from Celje to Bitola. If we start scanning ”Tito brand”, it is apparent that his primary genre feature was characterized as mishmash. There are two types of Tito brand consumers. On one side there are transitional skeptics recruited in the army of owners of Fiat 1300 and Zastava 101 and on the other side there are hordes of young people who grew up in new countries that emerged when Yugoslavia fell to pieces. A bunch of billboards with Atex advertising presenting TitoÕs image and including the words: ”quality, design , tradition” was intended to the first group of consumers of Josip Broz TitoÕs image and work. Target group of admirers of Atex clothes were in this case targeted the least of all. A true target were those who nostalgically remem-

bered the quality of life in TitoÕs Yugoslavia in which AtexÕ suits were born too. Another group of ”Tito brand” consumers is recruited from the young urban people who grew up on the territory of the disintegrated Yugoslavia – in newly made states from Slovenia to Macedonia. To all of them, Tito is a bit of half-kemp product and more like a mythological creature from the former socialist Disneyland. Broz was presented as pop culture icon, a kind of Elvis Presley who ruled the socialist El Dorado. Because of that, the entire region of ex-Yugoslavia was transformed into a transitional replica of PresleyÕs Graceland. Relics and accessories as well are adjusted to new generations and in the arsenal of consumer nostalgia there are: blueberry juice ”Tito”, liqueur ”Tito”, badges, lighters, etc. ElvisÕ double as a registrar in Vegas has been replied in a post-Yugoslav hairdresser salon of SFRY in which girls have their hair cut in a la Jovanka style. Thus, the range of Broz brands rises in proportion with growing transition. In the beginning, everything looked shy, embodied in BregovićÕs leather overcoat a la Broz which was presented on the last tour and promotion of Bjelo dugme album in the dusk of YugoslaviaÕs decay in which sharpeners of daggers and other blades worked hard just like on Brcko-Banovici route. TitoÕs photographs taken by one of the best photographers ever, John Philips, whose CV includes the pictures of StalinÕs speech and HitlerÕs entering Vienna as well, were presented on a recently held exhibition in Rovinj. In addition to those famous portraits, this photographer also took the anthological picture of Tito and Ivan Ribar posing during the battle of Sutjeska. This reaching for Tito in general is more than consumerÕs nostalgia. Nowadays, when pictures presenting Tito standing between Carter and Breznjev are shown, it becomes clear that this kind

of framing seems completely impossible for current political players in this region. Tadić or Josipović could hardly put Putin or Obama in such an arra, if they could meet them at all. Neither there could be any mention of a new Sutjeska and Neretva, or more precisely, of an episode similar to that in which Richard Barton doubled Broz in the well-known film (though Tito complained on the account of the famous actor and, having seen his good shape in drinking, he said: ”Well, I wasnÕt drunk all the time during the war.”). Nowadays, one can hardly imagine Mat Damon in the role of Josipovic and Brad Pit in the role of Tadic. That is why reaching for Broz today has resulted from awareness that this region is not anymore as important as it used to be. Thus, Ratko MladićÕs hat on the head of a fan in Pretoria when defeated by Ghana smelled like failure and archaism. For, the old parole ”With Tito we move forward” got a new meaning. This is why the House of Flowers is also visited by Hell Angels from Slovenia, a reggae band from Belgrade, fancy girls from Tuskanac in Zagreb. Broz is still kept on artificial life-support apparatus precisely because of the wish of people from this region to believe that once everything was more modern and closer to the world and that they were important to some in the world for at least couple of decades. Nostalgia means drunkenness and it always feels good to be drunk. Some feel better after two packs of Heineken, while some see the light after only a sip of Cockta.

FAAR 007

HE D OF T R O L THE ON THE RINGS R TRIGGE ZORAN PANOVI The name of Vucko Ignjatovic probably doesnÕt mean anything to wider public. But if we say that he was a chetnik under whose command the ambush for Tito was plotted in 1941 on the bridge in Pozega while the latter was on his way home from negotiations with Draza Mihajlovic, VuckoÕs role becomes almost fatal. For, if he had commanded fire then, Vuk DraskovicÕs utopia of Ravna gora, according to which Yugoslavia would have been a part of European Union long ago if chetniks had won in 1945, would have come true. But Vucko didnÕt fire. According to the legend, Tito trusted in DrazaÕs word as an officer that he would reach Uzice unobstructed. The rest is a legend. Cynics still repeat that the cause of YugoslaviaÕs tragedy lies in fact that Stalin lived too short and Tito lived too long. However, if by any chance he had lived long enough, to see the Berlin Wall demolition, the question is how the marshal would have handled the situation. Would the Communist League of Yugoslavia have transformed into a socialdemocrat party (for great deal CLY had already been that), and won federal multiparty election? Would he have been arrested or hanged or would he have asked for asylum at Fidel CastroÕs and have spent the rest of his life in a pub in Cuba just like Hemingway did? Or, if he had lived long enough, would Broz, as exaggerated by hypocrites, have let the Berlin Wall fall into pieces? Really, could you imagine the Marshal in quarantine at WrightPaterson Air Force Base in Daytona while Richard Holbruck is dictating him an ultimatum? Still, in other surrounding Tito used to drink Chivas. While in 1956 the Hungarians assaulted Soviet tanks, we took the role of self-managers, and afterwards, when Tito took off our peasant shoes and dressed us in Italian jeans, we acted cool in lager states of the communistoriented East of Europe, and feigned Americans, all inclusive, with Vegeta and chewing gums, and mocked the slaves of

152

”goulash communism” and of alike gastronomic variants of the soviet life style on whom communism was imposed by Yalta and tank caterpillars – unlike our authentic one, the liberal one. Compared to other communist dictators of the East, who, excluding Nikolai Ceausescu to a certain extent, were soviet escorts (Zivkov, Hoeneker, Iaruzelski),... the stability of TitoÕs regime did not depend on Russian tanks, though he threatened them pragmatically when, for example, he told the leaders of Croatian Spring (MASPOK), Mika Tripalo and Savka Dabcevic-Kucar, that it would have been better if he had exercised order in the country by engaging the YNA than if someone else had done that because Leonid Breznjev had phoned to investigate what was going on in Titoland. Tito did not fit into BreznjevÕs doctrine of limited sovereignty and he demonstrated it by practicing a very independent and relaxed foreign policy that included more than correct relationship with Americans. Though nowadays all claim that they did not cry then and that they were smarter than Jimmy CarterÕs mother who nearly faded before TitoÕs catafalque, which resulted from either sorrow or old age, the fact is that in praising TitoÕs charisma its spontaneous acceptance (Tito as pater familias) prevailed over manipulating and forced means. Plebiscitary, voluntary and spineless demonstration of loyalty to the regime and the leader through mass ecstasies decreased the demand for applying repressive tools in order to maintain the authoritarian regime, save when it had to be applied. Rare are those dictators who can boast of that. In the circle of communist leaders, Tito was perhaps the most important antiterrorist reformer of socialism which also included Hruscov, Dubcek and Deng Siaoping. Though cruel purges of Inform Bureau, the persecution of Milovan Djilas and other ideological opponents, TitoÕs repression was still limited – partly perhaps because the Marshal unlike Stalin and many other dictators did not act like paranoiac. Josip Broz could hardly be amnestied for his ”left turnabouts”, for war adventurism (a hundred for one), and the persecution of those who did not follow him, for

the suffocation of pluralism and exaggerated reforms or for hedonism inappropriate for a working class leader, but his historical alibi for autocracy can somehow be found in an assumption that the survival of Yugoslavia after 1945, with the ethnic map resembling the skin of cheetah and with traumatic historic experience of unpaid debts, was highly uncertain. BrozÕs biographer Jasper Ridley reminds that Tito did not gain any personal wealth in either the country or abroad: ”It happened to be that the diamond ring he always wore was – the state property.” Unlike majority of dictators, Tito was not a nepotist, he did not assigned important state positions to his sons or relatives nor he fixed jobs for them in a ”brother-like” manner. ”His sons, Zarko and Misa, did not inherit anything save for one or two of his suits while Jovanka did not inherit anything” – Ridley says. He did not make ”communist monarchies” like Ceausescu in Romania or Kim II Sung in North Korea did. British historian Taylor called Tito the last of the Habsburgs because he ruled the state which resembled Austro-Hungary by its heterogeneous ethnic structure. Taylor adds that Czechoslovakia and Yugoslavia were actually modern visions of ”Austro-Hungarian idea”, i.e. doctrine to keep small nations together. Mirko Tepavac, TitoÕs Minister of Foreign Affairs, argues in one of his essays on Broz that Tito was a ”driving force of policy of equality among nations, for long time the best and most consistent aspect of Yugoslav authority”, as well as a ”alert keeper of a political system that roamed from dogma to democracy”. If we are to blame Tito alone for the breakup of Yugoslavia, the republic elite in the period 19871992 would thus be freed from any responsibility. And it is the biggest. By early ‘80s, TitoÕs authority pacified tensions among the nations as well as discreet right of an irreplaceable arbiter who, as Petar Stambolic noticed once, resembled ”an eagle among hens”. According to the political will, after the LeaderÕs death that role was intended to a rotating arrangement of balanced forces in the image of a famous SFRY

Presidency, which in practice meant blocking of any imposed individual leadership just like the infamous constitution dated 1974 anticipated the state confederacy to be a real prospect. Yugoslavia was not kept together by ”brotherhood and unity” but by balanced system of republic bureaucracy that was disturbed by Slobodan Milosevic Fitzroy McLean, a British who knew Tito well, warned that the breakup of Yugoslavia would mean a new civil war – in Croatia first and then in Bosnia. This means that TitoÕs best known dissident Milovan Djilas was not wrong when he called the breakup of SFRY a reprise of civil war from 1941 to 1945, but this time without partisans. Perhaps Adam Mihnjik, one of the leaders of the old Polish Solidarity, was right most of all as he argued that Yugoslav federation was constituted so that it could function only under dictatorship conditions. It simply could not resist the temptation of freedom and the gap between democracy and nationalism. ”Tito created a complex system of self-governing balance between nations and regions and that balance rested on such foundation so that no one could exit Yugoslavia without breaking it up. Any separation disturbed a sensitive balance and coalitions which happened as soon as in July 1991 when decision was made for YNA to withdraw from Slovenia”, a sociologist Todor Kuljic, who has been researching the phenomenon of TitoÕs personal authority for years. Are there any humans on the Moon. No, there arenÕt any, for, if there had been some, Tito would have already visited them. Regardless of this retro joke, TitoÕs tourism and international reputation (of antifascist and peacemaker) of a leader of the NonAligned Movement (with powerful lobby in United Nations) drag the country out of provincialism and contributed to its cosmopolitism and removal of Soviet threat. TitoÕs contemporaries were not only Stalin, Hruscov, Breznjev, Zivkov, Ceausescu and Husak but Franco, Salazar and the unsurpassable De Gol, and so on the map of Europe of that time his ruling was not as conspicuous as the autocratic systems of Milosevic, Tudjman or Lukasenko that followed were.

ENGLISH TEXT

Though the declared communist, being a flexible pragmatic, Tito did not suffer from ideological complexes in his foreign policy. John Foster Dals, the US State Secretary at the time of Dwight Eisenhower administration (1952-1960) and a stubborn anticommunist, said the day he had spent with Tito was the most beautiful day of his life – argues an American historian Loraine Lis, the author of the novel Maintaining Tito. She pays attention to the fact that American foreign policy could rely on Tito and it was based on the Yugoslav strategy as a nail in Warszawa treaty (wedge strategy), created by George Kenan. After TitoÕs dispute with Stalin in 1948, both Truman and Eisenhower exercised the policy of ”Keeping Tito Afloat”. One should not forget that Yugoslavia was an associated member of NATO in Balkan alliance with Greece and Turkey as TitoÕs prophetic anticipation of Partnership for Peace. Failures in internal policy Marshal compensated by successes in foreign policy and he was an extraordinary figure on the cold-war map of the world. He nourished foreign policy passionately and he always had excellent ministers of foreign affairs and conference generals as well. Broz never hid his Croatian origin but he always stepped out as a Yugoslav. He was dressed in uniform, as Latinka Perovic notices, not only for affection for pompous kitsch but also pragmatically when he wanted to let the world know that he was supported by YNA and that, being a commander in chief, he was the one who placed the finger on the trigger. His technology of authority in international policy was founded on balancing powers of federal units. Especially he balanced the powers of two biggest republics, by punishing them and often creating a sense of guilt in fake symmetry and proportion (clash with MASPOK in 1972 in Croatia and with liberal wing in Serbian party in 1972 headed by Marko Nikezic). An American sociologist Susan Woodworth, however, points out that the key of YugoslaviaÕs survival was the alliance between Serbs and Slovenians and that the rhythm of SFRYÕs breakup supports that statement. Under the influence of KominternaÕs stands, from which he never break up in full, Tito had a 153

certain fear of the biggest nation and its hegemony but it would be extremely simplified if we interpret it as his anti-Serbian stand. Tito perhaps feared Serbs for their praetorian tradition and feelings towards Russia. An ethnologist Veselin Cajkanovic wrote at his time that the remains of some pagan customs survived here, like burying the dead in the house. Take a walk to the House of Flowers from time to time. Light a candle. Be a Slovenian a little.

KA, JOVAN IRL G BOND DUŠKA JOVANI On that sticky August afternoon, she looked so amazing in comparison to confused fellowcitizens, who anxiously waited for the green traffic light, causing the excitement of what is impossible combine! While driving in a convertible, next to a certain fellow Rade, a friend and a bodyguard, freed from illusions and vanity, but – accordingly to the reputation of TitoÕs widow - with royal posture, with her infamous tar-black bun and a bright smile – even though nobody knocked on the door of he self-esteem for a long tome, aside from an icecream man. While holding an ordinary crunchy cone, she seemed like a careful madam who never lived her own life. – Aw, itÕs not Jovanka! They are probably shooting another TV show –cranky by-passers grunted, unlike the paparazzi, who knew that a thing like this happens only once in a century. This might have been the last scene from her intimate film journal. Even though her marriage with Josip Broz was a hard working and serious job, she did not allow UDBA (State Security Agency) to deprive of the right to romance. And since she herself was trained in the Russian way, as some would say, to be a dangerous hottie with breasts and a brain, they could not deprive her of action neither. They say that she was without competition in this vengeful genre. She did not panic even when she saw a man – phantom hanging on the window unbearably close to her man, to whom not many dared to ruin a good mood, and on the day of the

official visit of Egyptian President Nasser to the non-aligned Belgrade, she ordered that clockwork jaffa oranges are removed in front of him in the last moment. What a party! Secret services, hidden cameras, conspiracy theories, surveillance paranoia. Everything around her was spooky & tricky even though it seemed that she held things under control – under a code known only to her. A good part of the MarshallÕs court camarilla did not count on it that during the official visit to New York, a ladyÕs pistol would fall from the evening purse on the marble floor instead of a powder case. Even though she was an active Partisan from the beginning of World War II and thanks to that she gained the JNA Major rank, many hoped that Jovanka Budisavljević, a clever shepherdess from Lika, a strapping beauty to whom even the famous ladies from Zagreb recognized that she was just beautiful to her waist, would become and remain only a wife. That she would grow roses and know best what kind of eggs Tito liked for his breakfast. Chosen to be at service to the communist revolutionary, a seducer who has just buried his great love in war Davorjanka, healthy and with rosy cheeks, coy and chaste, She could not and dared not resist him, like many others before her. Because JB was really a Bond-like charmer and a world playboy, who allowed himself to court even the rigid English queen over the Bellevue lobster. A perverse record, but, at that time, he was already an undisputed lord of all things existing. What Herta Haas was capable of doing for him when she was arrested by Ustashe in 1943. Before she attempted to commit suicide, she threw all the jewelry she received from Tito – including an engagement and a wedding ring – down the toilet: no other woman can wear it. Despite everything that happened to her, Jovanka was not a Serbian dream icon. With her stature and smooth voice, which caused adrenalin rush and stirred the day, she could have married better – for an engineer, and not a locksmith, to which the atavism of her simple mother warned for a long time. This

magical mixture of emancipated and conservative, exotic and passionate placed her in a horrific dilemma: she was supposed to keep her husband only with female methods, without any classic power in her hands. According to the legend, right after the liberation of Belgrade, a unique form of the Supreme Headquarters was sent to all Partisan units that they were to find a girl with average height, with remarkable breast volume, narrow waist, with verified party service. Many comrades applied for this casting for the first political Miss Yugoslavia, but very soon news leaked that measures of Jovanka Budisavljević were registered in advance. This rather touchy topic did not work well for those jeopardized boringly dressed communist women who did not like men. Maybe it was really predicted in some archives that she would like a uniformed wooer, but she simply adored the Supreme Commander, just as much as she found the years after him brutally uninteresting. It is clear that no matter how beautiful, women in our revolution could not smuggle their way in just like that. They were required to have their party and clothing measures matching. For decades she conquered the world with her elegance and style. Jan Poćepa, former head of security of Nicolae and Elena Ceausescu remembers how – in comparison to the Broz couple – the Ceausescus at the Galeb looked like a poor couple that came to visit their rich relatives. No, these are not just the brocade dresses and costumes with fur sown by measures. All this ”sex” was not just a whim of the first lady, obsessed with IgaloÕs baths. Her glamour and esoteric connection with the unforgivable made it so that every woman in socialism had what to make a cleavage from. The matter of the right underwear became a matter of state importance: Lisca soon started making beautiful braziers with cups, and Polzela fine skincolor silk stockings. The master of SF, Arthur Clark also liked her. – I did not remember Tito so well, but I could not forget his beautifully developed wife. Impressive curves of Jovanka Broz, which I sadly saw only on photographs, could not get out of my head for

FAAR 007

a long tome – the biggest space voyeur confided in me while we were drinking black Ceylon tea and listened to BBC. She only wanted that everything is all right and in its place. Until the nature took its course, despite the fact that JB like every action hero, believed in his own eternity. UDBA had her file, and she had his letter as last defense. Judging for what General Nikola Ljubičić told me in the last years of is life, it was easier to defend Yugoslavia from the Russians and the Americans, than from Tito and Jovanka, especially after he presented himself as the former special reporter from their marriage bed. Was the drama of the Broz couple of marital or political nature, that remains a question for the history and for school textbooks. Oh, yes, she was jealous (so what!), and she caused several scenes and incidents with BrozÕs new toys, and famous nurse – ”masseuses”. And then they removed her as if she was an excessive lampshade. Their lives were so suddenly separated that she saw Tito only one more time – while he was walking around in the garden. She never forgot this high-budget spectacle about a neurotic Balkan Evita Peron: They cut the seems on all her dresses and night-gowns looking for microfilms. Later they realized that a Ceylon Joan of Arc, Sirimavo Bandaranaike would better suit her subversive nature. I asked her if she kept JovankaÕs secret memoirs. – We were close friends. Sometimes she would confide in me in a typical woman manner. I am certain that, one day, she will talk on all this in a way that all will be dissatisfied. If she was to say something, it was mostly about how Dolanc, Herljević, Ljubičić and others treated her, which was great for city gossips, but not for the literature. She hanged up the phone and cut the phone line. And when the legendary journalist Miro Radojčić stopped appearing in cafes, the intrigue spread through the town that he got married to TitoÕs widow, which story – if it was true – would be better than all stories from the KennedyÕs bathroom. Still without confidence in her life, she regularly cries over 154

memories and photos of the Court photographer, as well as over a charming cake the sponge of which, like in a famous novel, still has the same taste of love tears. Maybe on those photos of ”theirs” her life was presented better and more funny than it was, yet she did seem happy while the frame lasted and that is, I suppose, the only thing that counts. THE END

TITEOD..?.) E V O L O IOULDN,T BE ASK Y D WH T A SH LL, TH (WE

JELENA UROVI -AGIT POP ”I donÕt care if they are written in. I want them to be written off, do you understand? Written off”. Krueger, the chief of Belgrade Gestapo, TV sitcom The Writtenoff, 1974. Immaculately dressed and still young, a newly appointed Great Britain Prime Minister Margaret Thatcher glances down sadly. Margaret, who was later nicknamed ”the Iron Lady”, apparently shaken, is wearing black, a small round hat and gloves which she doesnÕt take off despite hot. She can stand the heat to show respect. Behind Mrs Thatcher, in Soviet and Slav manner and without manly shame, comrade Leonid Breznjev sheds a tear. Yasser Arafat, in tears and with sunglasses on, salutes in partisan manner. The US Vice President Walter Mondale walks in silence next to his ”cold-war” rival, the USSR president. Condolence expressed to Yugoslav people is beyond current and future clashes. Those are the legendary moments of modern global policy, the scenes retold and remembered. This is the funeral of Josip Broz Tito, a commander in chief and a marshal of Socialist Federal Republic of Yugoslavia. Those are the last moments of a careless childhood. A voice is calling me from the kitchen and I turn off the TV. The beginning of May, 1980. I was born in a family which did not pay any special attention or merits to Broz. My motherÕs Jewish branch hardly survived the Second World War and only sometimes an eccentric greatgrandfather, an associate of Mosa Pijade, was mentioned. My mother grew up in a house across

the Fifth Belgrade Gymnasium and partisan children mocked at her because her parents had not fought in the war. They named her a ”rotten bourgeois” and did not want to befriend her. On the other side, there was my father, a lawyer and the anticommunist, whose hatred towards Communist League of Yugoslavia possibly came from boyish revolt because his daddy, my granddad, was a famous Montenegrin partisan. Every generation strives at becoming an antithesis of the preceding one and every young creature aspires to get rid of the imposed heritage. I was not taken to the funeral neither was I allowed to go to the House of Flowers nor watch the TV program in which they cried over the Leader that we had just lost. By applying this method, our housemates isolated me completely from the cult which was additionally formed around the image and work of Josip Broz in early years that followed after his death. In the sixth grade I used my good grades to flee from classes and bring the Youth Baton from the Alley of the Great to Kalemegdan Stairs and then I handed it out to a boy with beautiful blue eyes who now works at Hague Tribunal, the place which was formed when intellectual and political dwarves started believing that they were good enough to be Tito as a substitute for Tito. So, I used that almost pagan procession of posthumous carrying of the baton for my low impulses, or, to put it precisely – for dating some older boys. Unfortunately, as they ignored Tito straightforwardly, my housemates did not prepare me for possible breakup of the only national form I was acquainted with by that far and which was called SFRY – it had a flag with a star on it, a coat of arms with six torches and a motto: ”the depth of hell threatens in vain, the fiery thunder in vain is too”. No one explained to me what I should belong to if they take it away from me. In late eighties, some wrote in the school lexicon about calls for ”defense of Serbia”. Then, Slobodan Milosevic went to Kosovo polje where he delivered his famous speech. It was then that I learnt that there was a nation called Serbs and that those people are much better, smarter

and more special than all other nations in the surrounding. Some even said on TV that all other people in the surrounding were Serbs too but of other religion. Soon I became mature and I was supposed to declare for the census. I wrote that I was what I was before, what I felt then, and what I know now. I am a Yugoslav. I was born in Yugoslavia, my mother coming from Visegrad and my father coming from Montenegro, and I donÕt have any spare country apart from the one that used to spread from the Vardar to the Triglav. Soon I got interested in local history and politics and, on this way which has been lasting since then, IÕve learnt some facts that every government since the beginning of the nineties has tried to hide or conceal. Namely, TitoÕs Yugoslavia was a modern and beyond national community, grounded on antifascist ideology, thus being a precedent of the EU in many respects. Tito went into debts when no one did it because he knew that investing was the only way to help the country to get rid of feudal claws. Even then he realized that the debts could be paid off only by expanding the economy and that it was a legitimate way for social development if money was used intelligently. Tito tried to create the Yugoslav nation but instead of blowing local trumpets and anachronous bearded charms, what he offered to his people was economical progress, standard improvement, peace, prosperity, social justice, free hospitals, education and everything that advanced countries nowadays offer to their citizens. TitoÕs government used to invest in education persistently for it was aware of the fact that educated population was the only guarantee for the countryÕs progress. Colleges were opened in every city; schools were opened in every village, while cultural centers and educational centers for grown-ups were opened in every town... Josip BrozÕs biggest mistake is the fact that he is not alive anymore. * Djordje Balasevic is one of the most detested singers in urban city circles. Punk band from Vojvodina named Zaklana čeljad (Slaughtered People) explained it in its great homage to Panon Sailor, which says that Djordje sang best about the hell of Yugo-

ENGLISH TEXT

nostalgic mental pestilence. I agree, but... There are three songs sticking out of this opus, three songs of strong emotions addressing Tito almost just like Simon & GarfunkelÕs Sound of Silence speaks about the assassination of Robert Kennedy. IÕm not a clockwork puppet, IÕve got only Yugoslavia, and all other torches are burning without me, hey Commander, said Balasevic in his song titled Requiem. Of course, Count on us and I saw Tito the Marshall three times are poetical and emotional pearls confirmed through great many remixes. Many, who when it was suitable cried tears as big as crocodileÕs over these verses, speak contemptuously about Tito now. The most fervent opponents of NOB (National Liberation) and Yugoslavia are in particular those who live in apartments and whose predecessors got those apartments during that regime, whose summer cottages were built by socialism and who gained their statuses at the time of SFRY. Typical representatives of ”religious Serbia” celebrated their first Christmas in mid nineties and since any Turk converted to Islam is worse than an old Turk, they started despising and bothering us, the people of mixed religions and atheists because we ”did not celebrate”. Modern political climate in which antifascists and fascists are equalled holds them up by applying brainless revisionism, and eliminates the National Liberation Movement and its fight from textbooks. We, who love Tito, have become ”written-off” and illegal in this country and in this city. The new time has come in which there is no place for true arguing that Belgrade was most in step with Europe, from political stance, precisely when during the thirties of the last century the progressive Belgrade citizens were becoming the members of the Communist Party. Nobody wants to take a look at the railways, the bridges, the factories, the power plants, and wonder about the period when those were built. Few are those who understand the risk and courage needed to resist the psychopath as Stalin was and to reject ”the Czech scenario”. Denial and making TitoÕs merits relative today presents our culture in general. On the thirtieth anniversary 155

of MarshalÕs death, I cross an impressive Bridge on the Krka. The sun is shining over Croatia, now the neighboring country and once the neighboring republic. I ask my husband, the antecedent of a great Croatian national hero Marko Oreskovic: ”Was this bridge too built by Tito the evil?” He nods his head and we laugh. We laugh at those who do not want to see the progress made at the time of old Yugoslavia, those who still babble on superstitions before the great flood and about some old myths. The one thing which is not funny is the war, destruction, the lives lost and everything that happened in order to eliminate Tito from the mental code of south Slavic tribes and implement the idea about Boundaries instead. On my return to Belgrade, I go to a cult party titled YU WAVE DERNEK, a quite visited musical happening where music is chosen by dramatists Ivan Velisavljevic and Dimitrije Vojnov. It is curious, however, that Vojnov, once a paradigm of resistance to ”red terror” through the character of Zoran in Goran MarkovicÕs film Tito and me, is nowadays one of the promoters of music values of the old Yugoslavia. Merry city youth and we, the old ones, as well, dance at the lyrics that could be named ”guilty pleasure”... There are Zana, Plavci and Kazalište and Videosex and Laibach and, at the end, once an anthem but nowadays only a song, Hey Slavs..., is played. The visitors, both the young and the old, are standing still. Over the city whose symbol is the Victor, a one more dawn in May is rising. I remember Walter and the WrittenÕoffs and the Unbowed and I think of us, the so called Gang which loves Tito and Yugoslavia, as too early written off by some new Kruegers! Because...”it was the fifth of May, and the way leads me from Skopje, silence and deaf pain all along the railroad. Bitola, Maribor, Rijeka, Niksic, Zenica, Bor and every man and every home feels the sorrow with all of their hearts... But I saw high furnaces, factory smoke, wide land, cities that live in freedom, children and peace and the flock of birds and I saw Tito the Marshal again, the legend, the freedom-maker, the man, the comrade and the fighter, I saw Tito again everywhere.”

IST

HEDON JBT A

ISIDORA BJELICA Though by writing this text I risk to receive my spouseÕs request for divorce because this way of phenomenological observation of an image and work is considered treason – IÕll take that risk. Just like today in trivia of socialism we start regretting the welfare of capitalism, so – even after all – from this point of view, I can really observe the image of JBT within pop-artistic preferences. Perhaps it is a bit odd for a person who suffered because it was against wearing the phallus-like baton, but I would lie if IÕd say that even then I wasnÕt impressed by a JBT hedonist scope... When I was a very little girl, who, to be honest, was very lazy to go out on the street and wave the flags together with other pioneers, waiting for comrade Tito to pass in his limousine, not that I didnÕt like the limo.... I remember us watching TV broadcasts of TitoÕs visit to China and Korea and those glamorous jamborees on our first color TV, and while momma was enchanted by the reception and grandpa mocked his dyed hair calling him a pharaoh, I was rather impressed by his outfit – who wouldnÕt like to see hundreds of Chinese and Koreans jumping around and tilting and waving. In the fourth grade of elementary school I happened to edit a wall paper together with the daughter of then high communist official. I discarded those sad and depressing revolutionary photos and with pleasure I sorted out those presenting Tito in the swimming pool, Tito and Jovanka on Galeb, Tito on the hunt, Tito playing the piano, Tito smoking Havana cigar, Tito in white suite... The teacher was not satisfied because she couldnÕt scent the spirit of revolution, but to me it looked quite fancy and it was then when I first realized that JBT was – in program terms – quite of a successful hedonist. And being a born rebel, who always opposed to any regime, I was completely in love with glamour, wherever it was coming from. Ok, Jackie Kenned was my icon, but Jovanka was greatdesigned as well...

One day, one of TitoÕs favorite puddles, which belonged to that best friend of mine, a daughter of the mentioned high and powerful communist official, pissed in my lap... I enjoyed joking by saying that roots of my anti-communism were there... But what was criticized by many as a pure evidence of betrayal of communist ideals – luxury, style, glamour and hedonism, was what attracted me most in our nationÕs leader. The first time I slept in TitoÕs bed was in a mysterious Pera Palas Hotel, a temple for the celebrities, the mighty ones, the kings, the spies, the adventurers, who rested here on their journey on Orient Express, because this hotel was built especially for the passengers of this train... TitoÕs room was next to HemingwayÕs and there is even a balcony connecting them, so the two hedonists and adventurers with no precedence could peacefully hobnob while smoking Cuba cigars and dealing with communist conspiracies... Both, those who loved Tito blindly and those who hated him blindly as well, were fascinated by plots about his origin. Well, there is almost no historian who would not agree that TITO was substituted for at least once... However, what is quite far away from the story about ideology and politics is the question of how a peasant from Kumrovec could handle all those jet-set manners and techniques of worldly moguls, kings, presidents he coped with so well... Some argued that it was because he was an extramarital child of some Habsburgs, and then that Josip Ambroz took the identity of the murdered Josip Broz from Kumrovec, then many agree that he owed that ”polish” to the legendary school in Pecuj (some even speculated that Tito and Hitler attended it together)... A refined taste of the leader of our peoples and minorities for vine, women, outfit, cigars, perfumes, diamonds, Chivas, voyages... arose many questions indeed. More of a HEDONIST than a communist, Tito had an idea (represented by Hemingway too) that communism goes very well with the so called bourgeois affinities. All, tennis, hunting, dancing, playing... Fantastic hats made of best panama, suits that Great

FAAR 007

Gatsby would have envied him for, a refined taste when it comes to food (all respectable guests used to say that they didnÕt have as good a meal as they had at TitoÕs), and not to mention women. Couple of years ago, while we were walking along beautiful Taormina, the late Bogdan Tirnanic told us: ”The worst thing socialism did to us was in that we believed that capitalism was great!”... Paradoxically, there is more truth in it than we can imagine. There, in the soft wide bed in Pera Palas Hotel I realized that the hedonist was better than I thought in my opposition-oriented manner. TitoÕs hedonism plus communism equals hedonism had its good and bad sides. Those who suffered under him will remember him always as a dictator and those who enjoyed in socialist Yugoslavia will praise him as a benefactor... IÕll remember the suits, the hats, the puddles, the hunting shotguns, the horses, the swimming pool, the ship, the sunglasses and the fact that he had an unmistakably good taste for films... Tito realized that John Ford was a genius and no one knew so much about westerns as he did... And by judging oneÕs film taste we can judge about everything...

MADE LEKA VIES NO MO DINKO TUCAKOVI ”Truth is not in one but in many dreams.” an old Arab saying Intro He was buries in his cinema. Funeral with impressive guests, the unseen gallery of statesmen from whole world was held on that sticky May day in Belgrade and was the host really present and is he still under that massive and marble stone of plain design, is a topic for some others. And our topic is the film. It is not easy to establish neither the date nor the year of birth. Some claim even his birth place is debatable, while some claim it is the case even with the number of his fingers. Yet, one thing is for sure, our hero is from the time before the first cinema projection in Paris, December 28, 1895, but he is almost the peer of cinema156

tography. And they marked the 20th century together. Film and Tito. Josip Broz too, maybe. Where he got ”infected” with the film remains unknown. His official biographers avoided this ”trifle” arranging the exciting and impossible to catch life story and its owner, who would often improvise on the given topic. Probably it was the imperial town of Vienna, one of glamorous centres of the European cinematographic epoch. All was recorded on camera – from ladies in costumes to pornographic movies, and the cinematographers were nearly as decadent as opera or theatre and not at all an entertainment for plain folks. Or maybe it was in mother Russia? At the time of ”cine-trains”, when the fresh communist tried to learn while the Great Lenin once stated: ”Film is the most important art for us!” If we dive into the whirl of WWII we get to know that there was a Film Section at the Supreme Staff during the war, a nucleus of what was to become the Yugoslav film industry. Yet, the first real film baptism of fire was a fiasco. In the first after-war year – 1946, the brotherly love with the Russians was blooming. They helped by assisting and shooting the movie entitled In the mountains of Yugoslavia. They gathered a strong team. Reputed director – Abraham Rom. Eduard Tise, the closest assistant of genius Eisenstein behind the camera. The role of Tito befell the husky fellow Ivan Betezhnev, a veteran with a respectable career, who had cooperated with the unavoidable Robert Wiene, author of the expressionism classic Cabinet of Doctor Caligary. Whether Tito did not like that the actor embodying him being seven years older or Vjekoslav Afrić, future director of the first domestic movie Slavica, acting General Draža Mihajlović, looking more convincing and more handsome, or he had had enough of it when in the final scene our fellow-citizens wore the mammoth-sized pictures of Stalin while those of the Marshall barely exceeded the size of stickers for the album of the World Football Championship – remained unknown. Yet, the film was left in the basement and hidden until early nineties and it was the last role of ill-fated Berezhnev.

The re-sit exam with Slavica (1947) was more than successful. The masses liked Marin (Marjan Lovrić) and Slavica (Irena Kolesar), they cried when she died in the final stage and then proudly sang the first after-war soundtrack hit Marjane, Marjane. Soon, in 1949, the High School for Film was established in which future Nobel Prize winner Ivo Andrić was engaged. Therefore, the film was considered seriously. Opening clip Tito was a film-lover. He recognised the film as the first things as interesting as life and sometimes even bigger than life. That is where we leave the guessing and come to evidence and witnesses. The films were watched in Belgrade too, there where Tito rests now, but also on the Vanga island, which was not bare at all, but full of vegetation. TitoÕs loyal companion, beside his wife Jovanka, the puddle and sometimes dog Rex was also his cinematographer Aleksandar Konstantinović Leka, whose task was to collect and project whatever movie could be found in the country – from classics, domestic movies, and those which the censorship prevented the working class to see. Tito would even get infuriated when he disliked the movie and he released his fury on Leka. Not on his best man, but on his cinematographer. Jovanka knew how to calm him: ”Come on, it was not Leka who made those films, he is only playing them!” At the Yugoslav Cinema they kept precise records on the movies he took. The statistics show that TitoÕs favourites were John FordÕs romantic western My darling Clementine (1946), which he watched over fifteen times, but also the Soviet war epic Chapaev (1934), which maybe served as a role model to him for the ongoing partisan movie production, which he saw about ten time. His enthusiasm for the criminal drama from the American underground Little Caesar (1931), yet the pundits claim it is because he thought he looked like Edward G. Robinson, the Hollywood star of Romanian origin. Some others said he looked like Göring too. Later, Dušan Makavejev nearly paid for a similar witty remark when he revealed a stunning

similarity of the dearest comrade with acrobat Dragoljub Aleksić, author of the first Serbian tone film Innocence without protection (1943), on whom Mak was to make a turbulent essay precisely in that unfortunate 1968n when it was no time for it. Plot Director and long-standing Director of the Yugoslav Film Archive Vladimir Pogačić told me that they used to pick up the directors that finished shooting their movies and take them to the ”Flower house”, where Čeda was waiting impatiently. ”And?” – I asked naively. ”I concentrated on other things and waited for the projection to pass, whatever happens later!” Like he dealt with the soc-realism in painting, a bit unexpectedly, he was also not a proponent of boring made-up movies and stupid propaganda. Film was, for him, a space of true glamour and hedonism, as well as the White Court in which he used to live as the Red Monarch. This encouraged the domestic film-makers to get rid of war themes and socialist factories and deal with the challenges that the increasingly got asphalt offered. It was not easy always. The absolute anathema of the film Love and fashion (1960), exactly half a century ago, which promoted exactly what its title says, plus Vespas and increasingly short skirts, was prevented by his wife Jovanka stating she saw nothing wrong in that. The war veteran, illegal fighter who killed the first German in Belgrade, Vojislav Voja Nanović was not that lucky, who, after he shot his jolly musical It is better to know in the same year, had to exile to the rotten West – America. After a series of hits, Marjan Vajda who promoted the football star Dragoslav Šekularac as a hero of the film Action Šeki! (1962). He went to Germany and never returned. Verdict was the same in all cases: ”Kitsch!” It is a curious that the future authors of the Black Wave were also eager in criticising their older colleagues, and only few years after they were to feel the wrath of the passionate censors. Because the time approached when the borders opened more and more, yet the passports were also taken away.

ENGLISH TEXT

Culmination In the sixties, Yugoslavia was a little wonder between east and west. Danish cult director Lars von Trier says his mother insisted for them to move to Yugoslavia – the socialist heaven on earth. With TitoÕs blessing, controversial Ratko Dražević, with a file worthy of his namesake Mladić, made Cinecita and maybe even Hollywood out of the Belgrade Avala Film. Coming down among the proletarians, from the star heights came heartbreaker Gerad Philip, gay icon Jean Mare, robust anti-communist Richard Widmark, fatal Silvana Mangano... At the time. even the Hollywood renegades, the greatest directors of the epoch, Orson Welles and Nicholas Ray, tries to realise their movie dreams in the promised land in the Balkans. On ”Long ships” Zoran Perišić sailed away to the world to learn Superman how to fly and get an Oscar; Beba Lončar came to Rome on her Vespa and Olivera Vučo (Katarina) held a concert at Paris Olympia. On one side the motley world of co-production and on the other, authentic national brand, Black Wave, which dealt precisely with the Potemkin villages of made up movies and simulacrums. Žilnik, Makavejev, Pavlović, Petrović... The national festival at the amphitheatre in Pula in Croatia, gun-distance away from TitoÕs Brioni island was becoming increasingly glamorous, with fireworks, starlets and intrigues... Dušan Makavejev says that before the official festival premieres Tito had his own premieres coordinated by certain Coloner Drobac. Tito was not very pleased with, as he would put, meddling with the topics of Informbiro or the national conflicts. ŽilnikÕs Early works (1969) were the straw that broke the camelÕs back at the time of international successes. ”What do those lunatics want!” – He raged thinking the job was finished when the students danced the Kozara dance. He released his anger on Lazar Stojanović, who was a student at the time and whose critics and witty comments he could not accept, particularly the good company of Pavelić and Hitler, which was a parallel implied. The epilogue was three-year imprisonment for the author of the film Plastic Jesus (1971), and his diploma work 157

was unlocked from the basement only twenty years later – ten years after the death of the ”soft dictator”. As the Director ended in prison, Yugoslavia was in exclusive club of Iran and USSR. And so, the thing did not get serious, the rascals were scared away and Gina Lolobrigida personally cooked the best pasta for Tito. Director Živojin Pavlović, first two movies, Return (1966) and Enemy (1965) were banned, and his omnibus City (1963), that he made with his colleagues Babac and Rakonjac, was the first and only court-banned movie in the Socialist Yugoslavia, was yet prone to state that it was the Pericles time in culture. President preferred spectacle after all. Ever since the time of the movie In the mountains of Yugoslavia the film makers were in problem how to show the father of the nation on the big screen. Most frequently they tried to avoid that like Fadil Hađić in the Landing in Drvar (1963), where Tito was shown on photos in hands of the Germans and on piece of an archive material at the now legendary cave. The things changed when, according to Veljko Bulajić, Tito directly gave him the green light for the Battle on the Neretva (1969). But only in wide frame. The actors comprised the planetary cream and top national actors, Hollywood and Europe Yul Brynner and Orson Welles represented USA, Bondarchuk and Oleg Vidov represented USSR, Kurd Jürgens and Hardi Krüger represented Germany, Franco Nero and Sylva Koscina represented Italy... The national crew was not at all any worse: Bata, Milena, Smoki... Music was composed by HitchcockÕs Bernard Herman (famous Chetnik March later got a cover version by Leibach), Picasso did the poster... There were some death cases at shooting and the bridge fell in the moment when cameras were off. Yet, Tito was satisfied. On the record of shooting of the movie, Tito is seen sitting in white summer suit with Jovanka while the battle is raging before the cameras. He takes off his Panama hat and gives it to Director Bulajić who does not know what to do with it. Neretva is running for an Oscar and the cinemas are filled by the interested audience but also well organised pupils. From today-s

perspective, it still seems monumental – like a real, although too big monument of the epoch that we used to call Cinema Tito. Outcome After a successfully accomplished task, time has come for Tito to be shown on the film track. Sutjeska (1973) was the new challenge, and the star that suited the role was Richard Burton. Yet the golden times had passed. The country was shook by the acts of the Liberals and the nationally aware and the famous 1974 Constitution was prepared. Along with Barton there was chosen domestic guard and there was no Great master Veljko behind the camera, but his apprentice Stipe Delić. The Burtons, Elisabeth Taylor and Richard, filled the tabloid pages. They from the Sveti Stefan for shooting to the Bosnian shit-hole, they love and beat each other, come to Niš for the ActorsÕ Festival... Tito hears the news of Burton drinking whiskey all the time, to which Tito himself is also prone, yet the order must be kept. The film was not even close to getting an Oscar and only the organised pupils were its regular watchers. The first jokes, on the level of urban legends also appeared: – What did Tito (Burton) say when the bombs were falling around him? – Rex (his favourite dog), jump! ThereÕs a bomb! Burton and Liz went to the wide world to love and divorce and Tito remained dissatisfied and he never again got involved in an adventure like that, as a shadow producer. And then the domestic actors grew enough to enter the MarshallÕs boots. Marko Todorović did that most often, starring in the first 100% domestic war spectacle the Užice Republic (1974) by Živorad Žika Mitrović, who was the first one to recognise the western festival in the partisan film. As a certified Tito, Todorović continued acting in numerous TV serial movies and dramas. It was practiced in the eastern block for one actor solely to play the first one among the equals. Todorović himself told me that he had a dilemma whether or not to accept the role in hyper commercial series of movies by Zoran Čalić on Žika

and his dynasty, where, with many bad words and lascivious jokes he pitted his wits with Gidra Bojanić to the joy of the Serbian and Soviet audience. Lazar Ristovski also acted Tito in the Igman march (1983) by Zdravko Šotra, which left another joke that got its place in the popular culture: – What did Tito say to the First Proletarian Brigade? – To go get the ice for whiskey! The role now seems to be grabbed by Voja Brajović, who got the deed on it in 1992, in the movie Tito a I by Goran Marković, and he repeated the role this year in the biography movie on Radivoj Žućko Korać. Epilogue It would be bold to say that Serbia today has cinematography, i.e. it would be more precise and fair to state that it has cinematographic activities. Yet it can also be said that it has the foundations on which building is possible. We may not have Cinema Paradiso, but we used to have Cinema Tito.

LADY BLACK MARSHAL WHITE ASHOK MURTY Speaking about Jovanka Broz (not Budisavljevic) is nowadays almost the same as speaking about the epoch she marked. Though nowadays those times are described in pejorative or utopist manner, somehow it is convenient to avoid any mention of subjects related to her. Related to Jovanka, as such. For, nowadays, when that half of the century, which marked this part of the globe, has been discredited by its players and by new scribes of history as well, it becomes clear that the abovementioned comrade was and still is one of those unique persons whose integrity and dignity, that have helped her fight the times working against her, have become something much bigger than simply an attitude. Not any present-day lady will ever become a lady as she was, the one who has never, not a single moment, given up the title ”comrade”, though there are some hints that Jovanka used to order DiorÕs designs. Conspiratorial silence about the clothes with the label of elite fashion design-

FAAR 007

ers of Paris haute couture was in accordance with proclaimed state ideology and propagated social values. Just like all big heroines, Jovanka stepped on the public scene of FNRY of that time in a sensational manner – by getting married to the greatest son of our people and minorities, Marshal Tito on a secret ceremony held in 1952. However, she had been in his close surrounding for six years already, naturally and defined in modern terms, as his personal assistant. By stepping out onto the center of the stage, Jovanka was a combination of several favorite characters in the Balkans: from the Lady of the Camellias to Stojanka, majka Knešpoljka, via Mata Hari. Statue-like and of incredible beauty which can be found only in that kind of purebred women coming from the heart of the Balkans, she right away happened to follow in public the man who had never stepped out from the list of the best dressed men in the world. He had a special affection for military uniforms, white ones preferably, which had to result in her image always in his shadow. And then again she showed her prudence (or instinct, as one may prefer). Not a single moment did she try to outclass or rival him. He chose a much sager position – she became someone who matched perfectly into the background of the picture he himself had colored. Muse of homemade manufacture There is an unbreakable bond among JovankaÕs official appearance on public scene, the growth of the middle, consumer class of the then SFRY and the expansion of the so called domestic textile industry. Jovanka was and has remained one of the best ambassadors of socialist esthetics with human image, available to all but still characterized by what used to be called ”refined”. And while her radiant beauty was passing through me, she became a patron of what nowadays can be called the first articulation of designer clothes in this region. In that time, Jacqueline Bouvier Kennedy, the wife of the youngest and the most popular president of the USA, was also conquering the world. Nowadays, Jacqueline, who was intimately called Jackie, is considered one of those women who influenced most the perception of contem158

porary fashion apart from the fact that she was reasonably given the title of one of the unsurpassed style icons. Certainly she is the most meritorious for setting up of what is nowadays attributed as a minimalist way of reasoning in fashion. Hence, Jackie is responsible for setting up the American fashion scene and for what is considered an authentic designer fashion coming from the new continent and for the creation of names such as Calvin Kleine or, nowadays, Mark Jacobs, whose works are strongly influenced by the fashion philosophy she launched. However, Oleg Kasini, the already recognized creator of favorite Hollywood apparels, was also the official designer of the AmericaÕs First Lady. Jovanka Broz chose Aleksandar Joksimovic who also contributed to the correction of one of her fur coats. Their joint venture marked the creation of Yugoslav fashion, its golden age and its incredibly good reception in the world. In this way too Jovanka showed how far ahead of her time she was and how aware she was of the importance of the articulation of her personal image and affinities to the image of the country that she was presenting. While Tito remained loyal to trusted tailors from the famous Bond Street in London, Jovanka chose to wear home industry made outfit. Being a person who was aware of how form and protocol can serve as means of dispelling prejudices, she was realizing how important something widely known as personal style was in projecting the wanted image in public. Cinderella became a princess but with ”comrade” epithet. She acknowledged publicly that she used services of private tailors. One of them is a legendary Zuzi Jelinek, ”a famous stylist and a woman of great life experience”, who moved forward from a tailor to a cult columnist of Croatian ”Gloria” magazine and whose career was created and confirmed by adroitly manipulated fact that ”Jovanka was the one who always sought her.” Jovanka herself, however, says that she had her dresses tailored at Mila KavalotiÕs from Rijeka for years and that her coats and overcoats were tailored at Melar and Dujšin workshop in Zagreb. Logically, entire growing fash-

ion industry started taking care about her looks. Comrade Broz, however, never failed to attend or follow any fashion event of that time – from fashion fairs to reviews of big fashion companies and their creators who generally still remained anonymous save for Aleksandar Joksimovic. Genteel affection full of mutual respect developed between the two who, regardless of the status they reached, apparently had an impression that the roles of the accidentally strayed in that story suited them better. Mr Joksimovic admired comrade JovankaÕs curiosity, erudition and interests, and her knowledge of art, while she chose no one but him as the one on whose opinion she could rely. And although loyal to socialist ideals to the very end, according to which all people are somehow equal, she paid special attention to works by other designers as well – from Mirjana Maric, who worked for Yugoexport, to Dobrila Smiljanic and her Sirogojno. However, Aleksandar Joksimovic had been and remained the only constant in this segment of JovankaÕs life. So, during the visit of Queen Elisabeth II on October 20, 1972, at the official lunch on the Brioni, she wore a dress made in patchwork technique that came from his collection of esthetic outfit named Birds. Somehow, their careers went parallel too: In the early ‘70s, Jovanka gradually started disappearing from public life under unexplained circumstances; while possibly the highest potential talent on Yugoslav fashion scene, Mr Joksimovic, retreated selfinitiatively. One may assume that both were the victims of time and society they presented. Supreme style lady There is one thing in which the author of this text does not agree with theoreticians who were bold enough to tackle the phenomenon of Jovanka BrozÕs style and it deals with those segments in which all of them mostly deny the existence of authentic fashion expression. Insisting on her only being a representative of what the society wanted to project as its own image towards what was called ”the world” is more than dispraising. From (fashion) historic point of view, it is obvious that comrade Jovanka, despite all

collective efforts, has somehow managed to become a lady with style, which is by all relevant parameters more than original, with characteristic postulates, materialized in concrete artifacts, which have remained unchanged since then. Comrade JovankaÕs modest behavior was what possibly bothered most. In public she often appeared in the same garments, with the same accessories which were remodeled under her supervision, but it was especially obvious if contrasted to her husbandÕs luxurious style. Scandal! Jesting attitude that ”public” used to show towards the style of once the first lady of the non-existent country is more of an image of our mentality and our complexes. Annihilation of everything labeled as domestic product and striving for brands have been set up here very fast as parameters of good taste. Comrade Jovanka specified some of main directions in domestic fashion vocabulary and it simply is the following formula: contemporary outline under construction, detail in tradition, ”naïve in technique”. Jovanka used to send her costumes, dresses and heavy clothes to then ”Homemade manufacture” for an application of some clove hitch, while Joksimovic (and all the others that followed, as well), in his most creative collections in particular, readily reached for that ”tradition” and old crafts. His patchwork technique that he used to apply on leather is still considered innovative and superior. On the other hand, the partisan Jovanka Broz, who came from Lika, realized very soon that fashion spoke an intriguing language intelligible to all, overcoming all boundaries and deleting all differences. Being a person fully aware of herself and of the surrounding in which she resided, she managed to put herself on the position of an active promoter, with good taste and measure for exactly the same fashion. During the course of those twenty years or so, for she was the first lady in that period in the meaning of that word in full, Jovanka Broz met almost all those people who shaped contemporary history – from top politicians (American and other presidents, prime ministers of almost all UN member countries)

ENGLISH TEXT

to film stars such as Elisabeth Taylor via royals (Great Britain, Norway, Iran...), and not a single moment did she falter under the burden of protocol nor did she ever happen to appear in inappropriate outfit. Comrade Jovanka is a perfect example of what contemporary experts dealing with clothes language declaratively name as supreme style person, a person who combines the same pieces of garment in various ways in various situations. In this way, that person controls his or her own clothing and articulates his or her own style and those who are superior in mastering that technique, as Jovanka Broz did, deserve to get some bonus points. However, since the plots of our small personal histories develop in highly snobbish surrounding, comrade Jovanka can hardly deserve any more than a patronizingly contemptuous look of a proud wearer of a brand who has become a synonym for a modern expert among Serbs in narrower sense or Western Balkan in broader sense of that word. Antr: There are several things that cannot be learnt. One of them is stature and attitude and comrade Jovanka had plenty of it. Her dramatic appearance is underlined by a recognizable hairstyle, the so called chignon à la Jovanka which, prior to her, was associated with only one other authentic anti-heroine – Maria Callas. Jovanka was and has remained one of the best ambassadors of socialist esthetics with human image, available to all but still characterized by what used to be called ”refined”. And while her radiant beauty was passing through me, she became a patron of what nowadays can be called the first articulation of designer clothes in this region. In public she often appeared in the same garments, with the same accessories which were remodeled under her supervision, but it was especially obvious if contrasted to her husbandÕs luxurious style. Scandal! Annihilation of everything labeled as domestic product and striving for brands have been set up here very fast as parameters of good taste.

159

OF BEST DE A BELGR O - INTR JASNA DIMITRIJEVI Dublin – the sky, Berlin – power, Vienna – theatre, London – atmosphere, New York – freedom, Paris – art, Tokio – miracle, Bucharest – history, Barcelona – architecture, Belgrade – ... IÕve asked the Belgrade citizens who had been to all of these cities to tell me the first thing that came to their mind when I said ÕBelgradeÕ and they answered in unison – Õthe feeling that you belongÕ. IÕve also asked foreigners who have visited Belgrade what was the first thing that came to their mind when I mentioned Belgrade and they have said – the people, the atmosphere, fashion design, architecture... Tourists are very quick to recognize and get to love BelgradeÕs spirit. And they are always happy to return. They will tell you that there isnÕt a single city in the world that smells so nice of linden as Belgrade does. It is the people and the atmosphere that make what is know as Õthe soul of BelgradeÕ. Straightforward and always ready to have a good time, many Belgrade citizens claim that they are true hedonists at heart and that they are experts when it comes to good food, wine and music. Many of them are that indeed. People in Belgrade like being on the move, hence the streets, promenades, cafe bars, restaurants and shops are always chock full. You get to know Belgrade through people that live in it. Citizens of Belgrade know how to find joy in small things and how to take pleasure in every-day rituals like a pleasant conversation, long walks, the first morning coffee, having a day off from work, the wonderful aroma of freshly baked bread... Although, speaking from a global perspective, Belgrade is not known as being a festival or carnival city, it does have its own festivals, carnivals and the marathon. The overall impression of the city is even more pronounced when you see the cultural events that take place here. Many fashion design events are one of the first things you find out about

when Belgrade and Serbia are promoted. In addition to fashion and design, other top attractions in Belgrade are different surroundings, monuments of culture and history, and significant architectural objects, including the ones that were the venues of the most important historical events of the first half of the 20th century which have resonated throughout the world. These are just some of the things that Belgrade has to offer. Belgrade is also the city of the Flower House (Kuća cveća). The Flower House (Kuća cveća), the 25th May Museum and the Old Museum (Stari muzej) all make the Yugoslav History Museum (MIJ). Although, only some artifacts in the MIJ can be seen by the visitors, i.e. 200,000 of them, the museum has become the place to go in Belgrade thanks to its many thematic exhibitions, movie screenings, concerts, debates etc. Both domestic and foreign visitors see the MIJ as a breath of fresh air. There is no institution that has such a contemporary and current approach to our recent (social) history. Until 1st August, 2010, the following exhibitions will have been shown in the museum – ÕFemale PerspectiveÕ (Ženska strana) and Yoko, Lennon, Tito, which is a must-see exhibiton in the Old Museum that takes you around the globe in 23 minutes. If you do remember the so-called štafeta (or you only heard about it), and you want to see them up close, than visit the Flower House (Kuća cveća), where the federal and certain local štafeta collections are exhibited. We have exclusive news that an exhibition of Salvador DaliÕs original prints will take place in late August and will last until early September. At the end of the year, an exhibition of the works done by the Russian artists, who were active during the Perestroika, will be staged. Also, new souvenirs are currently being prepared. Belgrade is lucky to have the Yugoslav History Museum, a museum that is so dynamic and alive, that has modern exhibitions that attract both the visitors who know very little about the Yugoslav history and those who want to find out more about things that have happened in the Yugoslav culture. The museumÕs programme is available

at www.mij.rs , and if you want to get more information about everything that impresses you in Belgrade, please turn to many publications released by the Tourist Organization of Belgrade.

AKGIVE O A CHANCE TREES MOMO CVIJOVI ”It is not necessary to consider everything true, You merely have to consider it neccessary” Kafka Among all the trees, oak-tree takes a special place. In traditions of many nations it is a sacred tree, ZeusÕ will is heard through murmur of oak-tree leaves, Jupiter and Perun love it, people and thunders also, its Latin name – robur, means strength. The Golden Fleece was hanged on the oak-tree branches, nymphs like to live in its tree, royal crowns and wreaths are made from its leaves. For over 20 years I have been haunted by a thought: since the present was not returned, aside from a courtesy ”thank you”, were these oak-trees planted or not? Because like the Maori, I too believe that bestowed items have a spirit, that a power lies in them which will lead the receiver to return the gift sooner or later. Even a consistent graduality in discovering is a good sign! It almost assures me that we are on a good path. Written leads of a present, unique because of the person that gave it and unusual for its intention, were saved in documentary funds of the Museum of Yugoslavian History. It is unique because it is the only present to Josip Broz Tito for which I hope that will never be found in its original form. Its fate was not intended for dark depots and dusty shelves, as happens with all museum artifacts, its ”loss” means its life, only with its duration would the giverÕs wish be fulfilled. It would also signify the only ”real” connection between the giver and the bestower, who had nothing in common while they were alive. If under ”common” we donÕt imply banalities like owning the same car or the fact that they had the same photographer at the beginning of their careers. Not even that the giver and the bestower died the same year! If this ”ob-

FAAR 007

ject” is found – which is the only thing that matters – in the next, 2009, it will be the same age as the giver was when he died. You would hardly guess who is this person based on the insight in the content of Josip BrozÕs audio library, which contains 1,681 records. ItÕs not just that there is not one single record whose author is the giver among these gramophone records, but there is not one record that belongs to the type of music with which John Lennon conquered the world and still continues to do so. LetÕs start from the beginning! In the beginning of 1980s, three out of six documents of this sort of a ”case” appeared: Document 1 Hand made envelope, white, addressed to Marshal Josip Broz Tito, President of SFR Yugoslavia. The name ”Josip” is printed on the envelope and on the letter with a distinctive mistake – ”Jpsip”. The envelope has no stamp or a postmark, so it is unclear as to how this shipment came to the designated address. Document 2 Printed flyer-letter, with authentic signatures of John Lennon and his wife Yoko Ono. The text states: For World Peace Marshal Josip Broz Tito summer of 1969 President of SFR Yugoslavia Yugoslavia Dear Sir, In this parcel we are sending you two acorns in hope that You will plant them in Your garden and grow two acorns for world peace. Love, John and Yoko Ono Lennon Document 3 Hand written translation of the text, verified by a rectangular stamp of the General Secretariat of the President of the Republic, with date of reception, September 11th, 1969. It was archived under the number 02 – 5/89. There are discoveries so thrilling that they are self-sufficient. The information that research, if there was any, headed the wrong way, shows that this was one of those discoveries. Seduced by the beauty of the residential park, which spread on almost 10 hectares, with over 3,000 trees and 165 different plant species – like in that fairytale about 160

the wood so endless in which everybody forgot it was made of trees – as I recall, we didnÕt search for acorns, but we asked about them with the gardener. But, what kind of answer do you expect from someone who deals in planting all their lives? Aggravating circumstance was also the fact that already in the beginning of 1981, a part of the park due to importance of a facility, was separated with a high wall from the space which was turned into a museum after TitoÕs death. Precisely in this part of the park two English oaks (Quercus robur) were planted one next to the other, and we hope that they still are there. And we were young, we had a different sense of time... Imagine, John would say. In the beginning of 1990s we discovered two more documents: Document 4 A slightly confusing report about a laboratory exam of the two acorns, on October 8th, 1969. This document discovers two important details. We found out that the acorns were sent to the residence of the President of the Republic after the inspection, and the senderÕs address in top left corner - John Lennon, Apple, 3 Savile Row, London W 1 – points us to another still undiscovered document, most probably an authentic wrapping of the sender with a postmark and a stamp. (picture.8). This document will hardly ever be found. Many years later I found out about the strong connections that the passionate philatelists had at the registry office of the President of the Republic, making private collections this way. Document 5 Memo to SFRY Embassy in London, no. 02-5/107, dated October 22nd, 1969. Assistant Head of Protocol to the President of the Republic, Veljko Velašević informs the Embassy about the present from John Lennon and his wife Yoko Ono and pleads that they are thanked for this ”symbolic gesture”. But in the beginning of 1990s the war happened, which stopped us in search for the acorns for world peace. Revolution...why not? In that decade, aside from everything else, the very institution that kept the legacy of Josip Broz Tito was devastated. After the re-

peated inventory listing of a great number of objects, the acorns were, luckily, not found again even though based on the document no.4, they had to be in the Residence. Moreover because after the death of Josip Broz, on May 4th 1980, the Committies meticulously processed and documented a great number of objects, and many of them were more trivial than the acorns, considering their value and the givers. Since 1997, the biggest part of the former museum became a residential space of the new President of Yugoslavia. During the bombing in 1999, the Residence was impacted with three missiles. The park also suffered the damage. Until today, except for the view over the high wall, we have no information on this space. During the preparation for the ”DO,UT DES” (Gifts and return gifts) exhibit in 2003, we discovered a very important document for our case – Instructions about the reception, registering and handling with presents sent to the President of the Republic and the wife, saying thank you and sending return gifts, which has been in power since February 16th, 1965. Things are becoming clearer. In Article 12 of the Instructions, there is talk about the procedure when accepting presents of living wild and domestic animals, birds, planting trees, herbs, flowers etc. In section Two of the same Article it says: As soon as it is known for the arrival of such a gift, the Protocol will composite a memo with the question what to do and where to place such gift, so that the President of the Republic could reach a timely decision. Article 13 of the Instruction clarifies our confusion regarding the examination: All gifts sent to the President of the Republic are previously tested in the laboratory. If the gift is a technical object, the gift also has to be tested. We still need the Decision! Help... During the preparation of the material for the needs of this exhibit, I visited the Archive again, on February 19th, 2008. In a massive box no. 129, marked KPR (Cabinet of the President of the Republic) V-6a, in which written materials about the gifts to Josip Broz Tito were stored, I found an envelope with a familiar

object. Attracted by interesting content, correspondence with famous people and celebrities, I dug through the box and almost on the bottom, pulled out of his archive casing who knows when, I saw the coveted document! In the Note, without a date, with memorandum of protocol of the President of the Republic, head of this Protocol Vlado Šestan (he was on this duty from October 1968 to December 1972), informed Josip Broz Tito about the arrived package and the senderÕs wish. He finished his note with: I am asking of comrade President to decide (picture. 12). At the very top of the document, a characteristic personal signature of Josip Broz Tito signed with a pen, in form of styled VT (video Tito). With this sign, as they said at the Archive, Tito confirmed and granted the notion. It is well known, ever since that earliest recorded encounter in the western civilization between Solon and the Lydian king Croesus, that nothing happens from meetings of rulers, army leaders and statesmen on one side and philosophers, artists and poets on the other, aside from an occasional anecdote. Reasons why that is so are also familiar – while they deal with ”creation of history” the others are trying to make that same history more bearable. We are left with hope that two oak-trees remained after this short, written encounter between Tito and Lennon, which really seem bearable at this moment.