Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora na Listi svjetske baštine UNESCO-a

E t a l o n

g r b a

i

Z a s t a v e

O p š t i n e

K o t o r

E t a l o n

g r b a

1. Prikaz Velikog Grba U Koloru

1

2

3

Z a s t a v e

O p š t i n e

K o t o r

4

1

2

3

4

Crvena

Zelena

Zlatna

Srebrna

Crvena

Zelena

Zlatna

C:22*M:100*Y:90*K:16*

C:100*M:0*Y:80*K:30*

C:0*M:20*Y:60*K:20*

C:12*M:9*Y:9*K:0*

C:22*M:100*Y:90*K:16*

C:100*M:0*Y:80*K:30*

C:0*M:20*Y:60*K:20*

C:12*M:9*Y:9*K:0*

R:170* G:0* B:40

R:100* G:0* B:80

R:0* G:119* B:78

R:222* G:222* B:222

R:170* G:0* B:40

R:100* G:0* B:80

R:0* G:119* B:78

R:222* G:222* B:222

U Kotoru, Jun 2009.

Predsjednik Opštine

E t a l o n

g r b a

i

Z a s t a v e

O p š t i n e

K o t o r

1

2

3

Srebrna

U Kotoru, Jun 2009.

Predsjednik Opštine

E t a l o n

g r b a

1. Prikaz Velikog Grba U Koloru

i

Z a s t a v e

O p š t i n e

K o t o r

1. Prikaz Velikog Grba U Koloru

4

1

2

3

4

Crvena

Zelena

Zlatna

Srebrna

Crvena

Zelena

Zlatna

C:22*M:100*Y:90*K:16*

C:100*M:0*Y:80*K:30*

C:0*M:20*Y:60*K:20*

C:12*M:9*Y:9*K:0*

C:22*M:100*Y:90*K:16*

C:100*M:0*Y:80*K:30*

C:0*M:20*Y:60*K:20*

C:12*M:9*Y:9*K:0*

R:170* G:0* B:40

R:100* G:0* B:80

R:0* G:119* B:78

R:222* G:222* B:222

R:170* G:0* B:40

R:100* G:0* B:80

R:0* G:119* B:78

R:222* G:222* B:222

U Kotoru, Jun 2009.

Projekat finansira Evropska unija

i

1. Prikaz Velikog Grba U Koloru

Predsjednik Opštine

U Kotoru, Jun 2009.

Srebrna

Predsjednik Opštine

Publikacija je realizovana u okviru projekta nevladine organizacije EXPEDITIO „UPOZNAJMO, DA BISMO ČUVALI – Svjetska baština Područja Kotora“, koji je podržan u okviru Regionalnog programa lokalne demokratije na Zapadnom Balkanu – ReLOaD, koji finansira Evropska unija, a sprovodi Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP). U Crnoj Gori, ReLOaD program se sprovodi u partnerstvu sa opštinama Kotor, Tivat, Nikšić, Pljevlja i Podgorica.

Empowered lives.

Resilient nations.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora na Listi svjetske baštine UNESCO-a Autorke/i: Zorica Čubrović, Jasminka Grgurević, Ilija Lalošević, Aleksandra Kapetanović Saradnice: Biljana Gligorić, Tatjana Rajić Urednica: Aleksandra Kapetanović Izdavač: EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Lektura: Danijela Đilas Dizajn i priprema za štampu: EXPEDITIO Fotografije: Stevan Kordić, EXPEDITIO i ostali Fotografija na naslovnoj strani: Stevan Kordić Ilustracije: EXPEDITIO, Zorana Milošević, Branislav Kojić Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 2000 ©2020 expeditio

Ova publikacija je nastala s ciljem da se predstave osnovne karakteristike, vrijednosti i značaj Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora i doprinese očuvanju njegovog statusa na Listi svjetske baštine UNESCO-a.

U publikaciji je u sažetom obliku predstavljen materijal koji je do sada uglavnom bio dostupan samo stručnoj javnosti, sa posebnim osvrtom na kulturni pejzaž Područja Kotora u kojem se ogleda njegova izuzetna univerzalna vrijednost. U brojnim do sada objavljenim djelima postoji obimna građa o mnogim pojedinačnim kulturnim dobrima ovog područja, dok je u ovoj publikaciji fokus na ključnim vrijednostima Svjetske baštine.

Informacije i stavovi iznijeti u publikaciji predstavljaju rezultate višedecenijskog bavljenja kulturnom i prirodnom baštinom Područja Kotora mnogih domaćih i stranih naučnika, istraživača i ekperata iz oblasti zaštite kulturne baštine. Ovom prilikom se zahvaljujemo svim kolegama koji su svojim radom doprinijeli boljem razumijevanju i poznavanju Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora.

Sadržaj Predgovor..........................................................................................................................................1 Lista svjetske baštine UNESCO-a........................................................................................................ 2 Lokaliteti Svjetske baštine u Crnoj Gori.......................................................................................... 3 Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora................................................................................... 4 Osnovni podaci............................................................................................................................... 5 Položaj, obuhvat i granice .............................................................................................................. 6 Izjava o izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti ..................................................................................... 7 Upis na Listu svjetske baštine......................................................................................................... 9 Prirodne karakteristike.................................................................................................................. 11 Istorijski razvoj.............................................................................................................................. 15 Istorijski tokovi u Boki...........................................................................................................................21 Mapa - atributi izuzetne univerzalne vrijednosti Područja Kotora................................................ 23 Kulturni pejzaž - harmonična simbioza prirodnih fenomena i graditeljstva.................................. 25 Kotor......................................................................................................................................................31 Kotorska tvrđava................................................................................................................................35 Dobrota................................................................................................................................................ 36 Ljuta................................................................................................................................................... 39 Orahovac..............................................................................................................................................40 Dražin Vrt . .........................................................................................................................................41 Perast................................................................................................................................................... 42 Ostrva Sveti Đorđe i Gospa od Škrpjela........................................................................................... 45 Risan..................................................................................................................................................... 46 Strp.......................................................................................................................................................48 Lipci......................................................................................................................................................48 Morinj................................................................................................................................................... 49 Gornji Morinj...................................................................................................................................... 51 Kostanjica..............................................................................................................................................53 Stoliv i Gornji Stoliv...............................................................................................................................55 Prčanj................................................................................................................................................... 58 Muo.......................................................................................................................................................61 Škaljari.................................................................................................................................................. 63 Špiljari................................................................................................................................................... 65 Ruralne cjeline u zaleđu zaliva............................................................................................................ 66 Žanjev Do........................................................................................................................................... 66 Poljice.................................................................................................................................................67 Ubli..................................................................................................................................................... 68

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Umjetnost i zanatstvo.................................................................................................................. 69 Slikarstvo...............................................................................................................................................72 Vajarstvo...............................................................................................................................................77 Zanatstvo ............................................................................................................................................80 Arhivi i biblioteke Kotora......................................................................................................................81 Nematerijalna kulturna baština.................................................................................................... 83 Bokeljska mornarica............................................................................................................................ 83 Fašinada ............................................................................................................................................. 84 Bokeljska noć ...................................................................................................................................... 84 Vještina izrade dobrotske čipke .................................................................................................................................. 85 Legende o nastanku Kotora................................................................................................................ 85 Legenda o „tre sorele“ . ...................................................................................................................... 86 Legenda o ljubavi Katice Kalfić i francuskog vojnika.......................................................................... 86 Vještina izrade dobrotske/peraške torte ........................................................................................... 86 Zahtjevi zaštite i upravljanja............................................................................................................ 87 Literatura i izvori............................................................................................................................. 90 Fotografije, mape i ilustracije.......................................................................................................... 95

Prirodno i kulturno-istorijsko podruÄ?je Kotora

Pogled sa Pestingrada na Kotor i Kotorsku tvrđavu, dio Bokokotorskog zaliva i otvoreno more

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Predgovor Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora* nalazi se na Listi svjetske baštine UNESCO-a, na kojoj su kulturna i prirodna dobra koja imaju izuzetnu univerzalnu vrijednost za cijelo čovječanstvo. Lista svjetske baštine uspostavljena je 1978. godine, na osnovu Konvencije o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine koju je UNESCO usvojio 1972. godine, i na njoj se trenutno nalazi 1121 lokalitet iz cijelog svijeta. Područje Kotora upisano je na Listu svjetske baštine među prvih 60 lokaliteta, još 1979. godine zbog izuzetne univerzalne vrijednosti koju posjeduje, a koja se ogleda u „kvalitetu njegove arhitekture u utvrđenim i otvorenim gradovima, naseljima, palatama i manastirskim kompleksima, te njihovoj harmoničnoj integraciji sa kultivisanim terasastim predjelom na obodima visokih stjenovitih planina”. Ono predstavlja i „jedinstveno svjedočanstvo o izuzetno važnoj ulozi koju je imao tokom vjekova u širenju mediteranske kulture na Balkanu.”

Područje Kotora obuhvata Kotorskorisanski dio Bokokotorskog zaliva, dok nejgova zaštićena okolina (bafer zona), određena 2011. godine, obuhvata cijeli zaliv.

Područje Kotora se tokom posljednje dvije decenije nalazi pod velikim pritiskom prekomjerne urbanizacije koja ozbiljno ugrožava njegovu izuzetnu univerzalnu vrijednost. Nedopustive transformacije kulturnog pejzaža koje su se desile, devastacije i neadekvatna komercijalizacija kulturne baštine, gubitak izvorne namjene, kao i trenutno urušeni i nefunkcionalni sistem zaštite kulturne baštine i izuzetno loš sistem prostornog planiranja, ozbiljno narušavaju vrijednosti Područja Kotora.

Ukoliko se ove negativne prakse ubrzo ne promijene, status na Listi svjetske baštine UNESCO-a biće ozbiljno doveden u pitanje.

1

Jedan od razloga zabrinjavajućeg stanja Područja i degradacije njegovih vrijednosti je činjenica, da generalno u javnosti, a ni među donosiocima odluka, ne postoji svijest o tome šta ono sve obuhvata i koja je to izuzetna univerzalna vrijednost zbog koje se nalazi na Listi svjetske baštine. Najčešće se ne shvata da je cijeli kulturni pejzaž, koji obuhvata Kotorsko-risanski dio zaliva, područje Svjetske baštine, i da je ono što bi trebalo sačuvati upravo harmoničan odnos između bogate i raznovrsne graditeljske baštine i jedinstvenog prirodnog okruženja.

Ova publikacija je nastala u okviru projekta “UPOZNAJMO, DA BISMO ČUVALI – Svjetska baština Područja Kotora”, s ciljem da se doprinese očuvanju statusa Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora na Listi svjetske baštine UNESCO-a kroz prezentaciju i popularizaciju zaštićenog područja i podizanje nivoa svijesti građana/ki i turista o njegovim vrijednostima i značaju.

U brojnim objavljenim djelima postoji obimna građa o pojedinačnim kulturnim dobrima Područja Kotora, dok je u ovoj publikaciji fokus na ključnim vrijednostima Svjetske baštine, sa posebnim osvrtom na kulturni pejzaž u kojem se ogleda njegova izuzetna univerzalna vrijednost. U publikaciji je u sažetom obliku predstavljen materijal koji je rezultat višedecenijskog bavljenja kulturnom i prirodnom baštinom Područja Kotora mnogih domaćih i stranih naučnika, istraživača i ekperata. Sa zahvalnošću svima koji su svojim radom doprinijeli istraživanju, boljem razumijevanju i poznavanju Područja Kotora, nadamo se da će ova ova publikacija doprinijeti očuvanju njegovog statusa na Listi svjetske baštine UNESCO-a.

EXPEDITIO / Kotor, 2020. * U publikaciji će se, uz puni naziv Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora, koristiti i skraćeni izraz Područje Kotora.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Lista svjetske baštine UNESCO-a

NIO MUN D L IA

MO RI

•

ER WORLD H

Ono što koncept Svjetske baštine čini izuzetnim je njegova univerzalna primjena.

Dobra Svjetske baštine pripadaju svim narodima svijeta bez obzira na kojoj teritoriji se nalaze.

NDIAL •

Kulturna i prirodna baština su nezamjenjivi izvori života i inspiracije. One su naše mjerilo, naša osnova, naš identitet.

Prema Konvenciji zemlje priznaju da dobra koja se nalaze na njihovoj teritoriji i koja su upisana na Listu svjetske baštine, ne dovodeći u pitanje nacionalni suverenitet ili vlasništvo, predstavljaju Svjetsku baštinu „na čijoj zaštiti treba da sarađuje cijela međunarodna zajednica”.

PA T

Baština je naša ostavština iz prošlosti, ono sa čime živimo danas i što prenosimo budućim generacijama.

N

E

MO

Ideja o stvaranju međunarodnog okvira za IT zaštitu baštine pojavila se još početkom I AG E PATRI MO XX vijeka, nakon Prvog svjetskog rata. Iz paralelnih pokreta, koji su bili fokusirani na United Nations Venetian Works of Defen zaštitu kulturne baštine i zaštitu prirode, Educational, Scientific andpredstavlja between 16th and 17th c Amblem Svjetske baštine međuzavisnost svjetskog Cultural Organization Stato dakvadrat Terra – western 1972. godine nastaje Konvencija o zaštiti prirodnog i kulturnog diverziteta. Dok centralni simbolizuje rezultate ljudske vještine i inspiracije,on krugthe slavi World He inscribed svjetske kulturne i prirodne baštine koja je darove prirode. Amblem je okrugao, poput svijeta, simbol usvojena od strane Organizacije Ujedinjenih globalne zaštite baštine cijelog čovječanstva. nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO). Cilj ove Konvencije je da se podstakne identifikacija, zaštita i očuvanje kulturne i prirodne baštine širom svijeta za Po čemu se neko dobro Svjetske baštine koju se smatra da ima izuzetnu vrijednost za razlikuje od dobra nacionalne baštine? čovječanstvo.

Ključ je u riječima ‘izuzetna univerzalna vrijednost’.

Države potpisnice su države koje su prihvatile Konvenciju o Svjetskoj baštini. One se time Sve zemlje imaju dobra od lokalnog ili slažu da će identifikovati i nominovati dobra nacionalnog značaja, koja su sasvim na svojoj nacionalnoj teritoriji koja će se opravdano izvor nacionalnog ponosa, i razmatrati za upis na Listu svjetske baštine.

Konvencija ih podstiče da identifikuju i štite Do 2020. godine, Konvenciju su potpisale 193 svoju baštinu bez obzira da li je upisana na države.

Listu svjetske baštine.

•

Na Listu svjetske baštine, koja je uspostavljena na osnovu Konvencije, upisuju se prirodna, kulturna i mješovita dobra koja imaju izuzetnu univerzalnu vrijednost za cijelo čovječanstvo.

Prvih dvanaest lokaliteta je upisano 1978. godine, a 2020. godine na Listi se nalašlo ukupno 1121 dobro Svjetske baštine. Ovaj status čini ih zajedničkom baštinom za čije očuvanje je odgovoran svako od nas.

Dobra upisana na Listu svjetske baštine odabrana su na osnovu njihove vrijednosti kao najbolji mogući primjeri kulturne i prirodne baštine. Lista svjetske baštine odražava bogatstvo i raznolikost kulturne i prirodne baštine na zemlji.

Izvor: Informativni paket o Svjetskoj baštini, UNESCO Centar za svjetsku baštinu

2

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Lokaliteti Svjetske baštine u Crnoj Gori Crna Gora je jedna od 193 zemlje koje su potpisnice Konvencije o zaštiti svjetske kulturne i prirodne baštine.

Na Listi svjetske baštine UNESCO-a iz Crne Gore se nalaze četiri lokaliteta, tri kulturna i jedno prirodno dobro. Od toga su dva lokaliteta dio transnacionalnih, serijskih nominacija više zemalja. Na Listi se nalaze sljedeći lokaliteti: • Priodno i kulturno-istorijsko područje Kotora, kao kulturno dobro, po kriterijumima: (i)(ii)(iii)(iv), od 1979. godine; • Nacionalni park Durmitor, kao prirodno dobro, po kriterijumima: (vii)(viii)(x), od 1980. godine;

• Tri nekropole stećaka (Grčko groblje i Bare Žugića, Novakovići, Žabljak i Grčko groblje, Šćepan Polje, Plužine), dio transnacionalne serijske nominacije Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Hrvatske i Srbije: Stećci srednjovjekovni nadgrobni spomenici, kao kulturno dobro po kriterijumima: (iii)(vi), od 2016. godine; • Kotorska tvrđava, dio transnacionalne serijske nominacije Crne Gore, Hrvatske i Italije: Venecijanski odbrambeni sistem između XVI i XVII vijeka „Stato da Terra” – zapadni „Stato da Mar”, kao kulturno dobro po kriterijumima: (iii)(iv), od 2017. godine.

Opis fotorafije

Priodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Nacionalni park Durmitor

Nekropole stećaka, Grčko Groblje, Novakovići

Kotorska tvrđava, dio Venecijanskog odbrambenog sistema

3

Prirodno i kulturno-istorijsko podruÄ?je Kotora

4

Osnovni podaci Boka Kotorska (Bokokotorski zaliv), grad Kotor i okolna teritorija, Crna Gora

Crna Gora

ɠɠ Datum upisa: 1979. ɠɠ Kriterijumi: (i)(ii)(iii)(iv) ɠɠ Površina područja: 14,600 ha Ja

ɠɠ Površina zaštićene okoline: 36,491 ha ɠɠ Datum određivanja zaštićene okoline: 2011.

dr

an sk o

ɠɠ Lista svjetske baštine u opasnosti: 1979‒2003.

m

or

e

Orjen Risan Perast Herceg Novi a B ok

o Kot

r sk a

Tivat

Kotor Lovćen

Područje na Listi Svjetske baštine Zaštićena okolina (bafer zona)

5

Ja

dr

an

sk o

m

or

e

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Položaj, obuhvat i granice Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora obuhvata unutrašnji, u kopno najdublje usječeni, dio Bokokotorskog zaliva.

Boka Kotorska je zaliv na crnogorskom dijelu istočne obale Jadrana. Svojim postankom, prirodnim i morfološkim karakteristikama jedinstven je zaliv Mediterana. Razgranati zaliv, u kojem Jadransko more zalazi duboko u kopno (15 milja), formiraju visoke planinine među kojima dominiraju Orjen (1895 m) i Lovćen (1749 m).

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora obuhvata unutrašnji, jugoistočni dio Bokokotorskog zaliva, koji čine dva međusobno povezana zaliva, Kotorski i Risanski, okruženi visokim i strmim planinskim stranama. Zaštićeno područje povezano je sa preostalim dijelom zaliva preko tjesnaca Verige. Zaštićeno područje obuhvata površinu od 14.600 ha.

Granica Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, definisana je tako da obuhvata njegove najznačajnije prirodne i kulturno-istorijske vrijednosti.

Područje svjetske baštine Kotora obuhvata Kotorsko-risanski zaliv sa akvatorijumom, planinskim stranama koje ga omeđavaju, i gradovima i naseljima: Kotor, Dobrota, Orahovac, Perast, Risan, Strp, Lipci, Donji i Gornji Morinj, Kostanjica, Donji i Gornji Stoliv, Prčanj, Muo, Škaljari i Špiljari. U okviru zaštićenog područja se nalazi i napušteno selo Glogovac.

Takođe, Prirodnom i kulturno-istorijskom području Kotora pripada i dio zaleđa zaliva, tj. zone koje ga povezuju sa zaštićenim prirodnim cjelinama koje su u njegovoj neposrednoj blizini. U obuhvatu Područja se prema granici sa Nacionalnim parkom Lovćen nalazi selo Žanjev do, a prema

granici sa Parkom prirode Orjen selo Ubli i Krivošijska sela (Poljice, dio Zvečave i Grabov do).

Zaštićena okolina (buffer zona) Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora obuhvata cijeli Bokokotorski zaliv i njegovo zaleđe.

Zaštićena okolina Područja svjetske baštine Kotora određena je polazeći od činjenice da Boka Kotorska predstavlja nedjeljiv region, jedinstvenu cjelinu sa brojnim kohezionim faktorima: Bokokotorskim zalivom sa četiri povezana manja zaliva, kao geografskom odrednicom, njegovim zaleđem sličnih prirodnih karakteristika, zajedničkom istorijom, tradicijom i baštinom.

Zaštićena okolina Prirodnog i kulturnoistorijskog područja Kotora obuhvata: • Dio akvatorijuma Bokokotorskog zaliva sa: Tivatskim zalivom, Kumborskim tjesnacem, i Hercegnovskim zalivom uključujući i ulaz u zaliv sa ostrvom Mamula i Žanjice i rtom Arza • Poluostrvo Luštica • Tivat i naselja duž obale Tivatskog zaliva, Tivatski arhipelag (poluostrvo Prevlaka, ostrvo Sveti Marko, ostrvo Gospa od Milosti), zapadnu stranu poluostrva Vrmac • Herceg Novi i naselja duž obale Hercegnovskog zaliva, padine Orjena sa selima (Ratiševina, Trebesin, Kameno, Podi, Sušćepan, Sutorina, Malta, Lučići) • Kruševice • Zaleđe Risna: Krivošije, Ledenice, Gornji Orahovac • Zalaze • Padine Lovćena sa selima (Mirac, Čavori, Koložun) • Donji i Gornji Grbalj 6

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Izjava o izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti Kratak opis Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora nalazi se u Bokokotorskom zalivu, na obali Jadrana. Upisano područje obuhvata najočuvaniji dio zaliva koji zahvata njegov unutrašnji jugoistočni dio. Upisano područje ima površinu od 12.000 ha i sastoji se od dva međupovezana zaliva opasana planinama koje se strmo izdižu od nivoa mora do blizu 1.500 metara nadmorske visine. To područje je povezano sa ostatkom Bokokotorskog zaliva putem uskog tjesnaca koji čini glavnu vizuelnu centralnu osu ovog područja.

Izuzetna univerzalna vrijednost kulturnoistorijskog područja Kotora ogleda se u kvalitetu njegove arhitekture u utvrđenim i otvorenim gradovima, naseljima, palatama i manastirskim kompleksima, te njihovoj

harmoničnoj integraciji sa kultivisanim terasastim predjelom na obodima visokih kamenitih planina. Prirodno i kulturnoistorijsko područje Kotora predstavlja jedinstveno svjedočanstvo o izuzetno važnoj ulozi koju je imao tokom vjekova u širenju mediteranske kulture na Balkanu.

Kriterijum (i): Položaj spomenika i gradova na obali Zaliva, harmonija koju čine sa prostorom, kao i što su dio urbanih struktura velike vrijednosti, je ono što doprinosi izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti područja.

Kriterijum (ii): Glavna spona Venecije sa južnim dijelom istočne obale Jadrana su aristokratski gradovi kapetana, pomoraca i trgovaca. Kotor, gradovi i naselja oko njega vjekovima su predstavljali centar značajnih kreativnih procesa u regionu. Njihova

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora umjetnost, zlatarske i graditeljske škole ostavile su dubok trag i trajno su uticale na umjetnost područja jadranske obale.

integrisanog pristupa očuvanju, planiranju i upravljanju područjem kao jedinstvenom cjelinom.

Kriterijum (iii): Po uspješnoj harmonizaciji gradova i ambijenta zaliva, broju, kvalitetu i raznovrsnosti spomenika i kulturnog nasljeđa i po izuzetnoj autentičnosti i zaštiti, ovo područje se može smatrati jedinstvenim.

Autentičnost

Kriterijum (iv): Kotor i Perast su primjeri jedinstvenog i očuvanog autentičnog urbanizma malih gradova, prilagođenog okruženju i sa arhitekturom visokog kvaliteta.

Integritet Područje zadržava ukupni integritet svog istorijskog izgleda vizura sa kopna i sa mora i svojih gradova i naselja karakterističnog urbanističkog planiranja koja su se razvijala duž obale zaliva, odvojeno zelenim i obrađenim površinama uokvirenim strmim kamenitim planinama i uskim pojasom urbanizovane obale povezane morem. Očuvana je mreža staza i puteva koji povezuju priobalna naselja jedna sa drugim i sa zaleđem, te obala sa pontama i mandraćima, koji svjedoče o važnoj ulozi mora.

Iako su ozbiljno oštećeni u zemljotresu 1979. godine, glavni spomenici i istorijsko urbano područje pažljivo su restaurirani i ponovo izgrađeni pod okriljem UNESCO-a, te su zadržali svoju arhitektonsku, urbanu i istorijsku autentičnost.

Međutim, dovodi se u pitanje sposobnost cjelokupnog područja da odrazi ovu vrijednost usljed postepene erozije tradicionalnih praksi i načina života, i harmonije između izgrađenih objekata, planiranja i predjela.

(Izvod iz Retrospektivne izjave o Izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti, 2014.)

Međutim, uslovi integriteta su ugroženi razvojem i urbanizacijom izazvanim tekućim procesima transformacije društvenoekonomske strukture ovog područja. Tekući razvoj, uključujući i nove turističke centre, puteve i objekte na samoj obali, prijeti da dovede do postepene, ali nepovratne transformacije obale, kao i do napuštanja tradicinalnih terasastih struktura.

Upravljanje područjem i definisanom zaštićenom okolinom područja biće presudni za očuvanje dobra i njegovog integriteta kao jedinstvenog kulturnog predjela i entiteta u geografskom, istorijskom i kulturnom smislu.

Biće potrebno i sprovođenje regulatornih mjera za zaštićenu okolinu područja i razvoj Kotor, pogled sa Kotorske tvrđave

8

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Upis na Listu svjetske baštine Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora upisano je na Listu svjetske baštine UNESCO-a na Trećem zasijedanju Komiteta za Svjetsku baštinu koje je održano u Kairu i Luksoru od 22. do 26. oktobra 1979. godine, kao 57. dobro na toj prestižnoj listi lokaliteta izuzetne univerzalne vrijednosti za cijelo čovječanstvo. Na tom zasijedanju je na Listu svjetske baštine sa područja SFR Jugoslavije, uz Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora, upisano još pet lokaliteta: Stari grad Dubrovnik, Stari Ras sa Sopoćanima, Istorijski grad Split sa Dioklecijanovom palatom, Nacionalni park Plitvička jezera i Ohridsko jezero.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora je upisano po ubrzanoj proceduri na Listu svjetske baštine, ali i na Listu svjetske baštine u opasnosti. Razlog za ubrzanu proceduru upisa i za upis na Listu svjetske baštine u opasnosti je katastrofalni zemljotres koji je 15. aprila 1979. godine zadesio crnogorsko primorje i u kojem su mnoga kulturna dobra iz Kotora i ostalih naselja na području Bokokotorskog zaliva

bila teško oštećena. Tako je Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora među prvim dobrima koje je upisano na Listu svjetske baštine u opasnosti.

Kotor, Trg od oružja nakon zemljotresa 1979.

Inicijator ideje da se Kotor sa svojim okruženjem posmatra kao nedjeljivo prirodno i graditeljsko dobro je bio prof. Branislav Krstić, istaknuti jugoslovenski arhitekta, stručnjak za prostorno uređenje, arhitektonsku baštinu i urbanizam. Nominacioni dokument za upis Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora na Listu svjetske baštine su pripremili: dr Miloš Milošević, mr Jovan Martinović i prof. dr Milenko Pasinović, a pod pokroviteljstvom predsjednika Skupštine opštine Kotor, prof. Boška Mačića. Dosije za upis u Spisak svjetske baštine u opasnosti je pripremljen u Zavodu za spomeniško varstvo SR Slovenije.

Upis Područja Kotora na Listu svjetske baštine u opasnosti najbolje govori o stanju u kojem se nalazilo ovo područje a koje je bilo prouzrokovano katastrofalnim zemljotresom.

Pomoć na obnovi kulturne baštine na području Kotora, kako finansijska tako i stručna, stizala je u tom periodu iz svih krajeva bivše Jugoslavije i svijeta.

Fotografija Kotorskog zaliva iz Nominacionog dokumenta

9

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Opštinski Zavod za zaštitu spomenika kulture je uspostavljen 1980. godine sa sjedištem u Starom gradu Kotoru sa ciljem upravljanja i očuvanja zaštićenog područja. On je 1992. godine transformisan u Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, nadležan za cijelo područje zaliva, uključujući opštine Kotor, Tivat i Herceg Novi.

U Regionalnom zavodu su bili objedinjeni zaokruženi procesi koje podrazumijeva metodologija očuvanja i zaštite kulturnih dobara, koja polazi od toga da se mjere zaštite zasnivaju na rezultatima naučnog proučavanja. Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture je posebnu brigu vodio o izvođenju radova na spomenicima kulture kroz djelatnost svoje specijalizovane Operative koja je nažalost ukinuta, kao i kroz rad Arhitektonsko-konzervatorskog ateljea i Slikarsko konzervatorskorestauratorskog ateljea. Njihova djelatnost je omogućila obnovu više tradicionalnih zanata (kamenorezački, klesarski...) i konzervatorskih tehnika. Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor je, u periodu od 1980. do 2011. godine (nakon čega je ukinut kao samostalna institucija), predstavljao veoma uglednu regionalnu

Mapa Područja Kotora iz nominacionog dokumenta

Radovi na Katedrali Sv. Tripuna nakon zemljotresa 1979.

instituciju čiji rad je bio prepoznat ne samo na području Boke Kotorske već i na prostoru bivše Jugoslavije.

Iako su mnogi spomenici bili ozbiljno oštećeni u zemljotresu 1979. godine, nakon višedecenijskog predanog rada velikog broja stručnjaka na zaštiti, glavni spomenici i istorijsko urbano područje pažljivo su restaurirani, pa je Prirodno i kulturnoistorijsko područje Kotora povučeno sa Liste svjetske baštine u opasnosti 2003. godine.

Međutim, iste godine Komitet za Svjetsku baštinu izražava zabrinutost zbog rizika koji prekomjerna i nekontrolisana urbanizacija može imati po izuzetnu univerzalnu vrijednost Područja.

10

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Prirodne karakteristike Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora obuhvata unutrašnji, u kopno najdublje usječeni, dio Bokokotorskog zaliva. Boka Kotorska (od ital. bocca – usta, ušće, otvor) predstavlja izuzetnu prirodnu tvorevinu. Svojim postankom, prirodnim i morfološkim karakteristikama jedinstven je zaliv na Jadranu i Mediteranu, i ubraja se među najljepše zalive na svijetu.

Boka Kotorska je zaliv veoma složene i specifične morfologije u kojem Jadransko more zalazi duboko u kopno (15 milja od rta Oštro na ulazu u zaliv do Kotora, koji leži u dnu unutrašnjeg bazena). Čini ga više međusobno spojenih manjih zaliva, omeđenih visokim kraškim planinama, koji obrazuju jednu od najboljih prirodnih luka na svijetu.

Zaliv je sa sjevera i sjeveroistoka omeđen hercegovačkim, krivošijskim i crnogorskim planinama, kojim dominiraju Orjen (1895 m) i Lovćen (1749 m). Od otvorenog mora odvaja ga poluostrvo Luštica (450 m), a poluostrvo Vrmac (768 m) dijeli ga na dva bazena: Topaljsko-tivatski i Kotorsko-risanski.

Boka Kotorska je veoma složen i interesantan zaliv sastavljen od manjih zaliva koje razdvajaju tjesnaci. Sa otvorenog mora, kroz prolaz između rta Oštro i rta Mirište (širok oko 2900 m) ulazi se u Hercegnovski (Topaljski ili Toplanski) zaliv, spoljašnji bazen Boke Kotorske. Kumborski tjesnac, širok oko 750 m spaja Hercegnovski sa Tivatskim zalivom.

Legend Iz Tivatskog zaliva probija se 2325 m dug i na najužem dijelu 340 m širok tjesnac Verige u unutrašnji Kotorsko-risanski bazen.

Boka Kotorska, Google Earth

11

➤

Boka Kotorska je u morfološkom smislu, po načinu postanka, složenosti i izgledu, jedinstven zaliv. Iako svojim izgledom, razgranatošću, strmim stranama i dubinom kojom zalazi u kopno, Bokokotorski zaliv podsjeća na fjordove, on nije nastao kako se to često misli kao nordijski fjordovi – ledničkom erozijom. Reljef Boke nastao je riječnom erozijom i potapanjem nekada složene riječne doline. Riječna erozija izvršena je u najmlađoj geološkoj prošlosti, za vrijeme diluvijuma, kada je dnom današnjeg Bokokotorskog zaliva tekla rijeka, u koju se ulivala i voda nastala otapanjem snijega i leda. Glavni tok bokeljske rijeke bio je od Grahovskog polja preko današnjeg Risna, prihvatajući pritoke koje su dolazile iz pravca Njeguša (današnja rijeka Škurda), Grblja i Sutorine. Riječnom erozijom stvorene su probojnice – Verige, Kumborski tjesnac i ulaz u Boku. Nakon ledenog doba izdigao se nivo mora, potopljena je složena dolina bokeljske rijeke i tako nastao današnji zaliv.

N

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Bokokotorski zaliv, pogled sa Lovćenskih strana

Boka Kotorska pripada dinarskoj zoni holokarsta – dubokog krša, pa su na području zaliva i njegovog kopnenog zaleđa izraženi najtipičniji kraški oblici i kraška hidrografija. U neposrednom zaleđu zaliva se nalaze svi razvijeni oblici dubokog krša: kraška polja (Njeguško, Grahovsko), uvale, vrtače, škrape i goli krš koji je zbog svojih karakteristika i nazvan „kameno more“.

U geološkoj građi Boke Kotorske dominiraju mezozojski i jako karstifikovani krečnjaci koji se karakterišu brojnim geomorfološkim oblicima (pećine, ponori, jame, okapine), a u priobalnom dijelu kenozojski (tercijarni) fliševi, na kojima su, uglavnom, podignuta naselja.

Vertikalna razuđenost Kotorskog zaliva, Dobrotske strane i Lovćen

Cijeli Bokokotorski zaliv, a posebno njegov unutrašnji Kotorsko-risanski dio, karakteriše izuzetna vertikalna razuđenost, koja je posljedica morfogeneze zaliva. Visinska razlika od 1437 m izmjerena je između najdublje tačke u zalivu (52 m) i najviše kote na granici omeđenog područja (1385 m). Jedan od najokomitijih djelova zaliva, koji karakteriše nagli rast visinske razlike na kratkom horizontalnom rastojanju, je zona Dobrotskih strana od Kotora do Orahovca, tj. od Pestingrada (998 m) do vrha Grad (959 m). U ovoj zoni se na samo 1,5 km horizontalnog rastojanja tj. vazdušne linije javlja visinska razlika od 0 do oko 1050 metara nadmorske visine.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Boku Kotorsku karakteriše i horizontalna razuđenost. Boka je reljefno najraščlanjeniji dio Jugoistočne obale Jadrana sa ukupnom razvijenom dužinom obala od 105.7 km, dok su obale unutrašnjeg Kotorsko-risanskog dijela zaliva 47.6 km. Obale unutrašnjeg dijela zaliva su strmije i nepristupačnije, a spoljašnje, prema moru niže i sa blažim nagibom.

Morska površina Bokokotorskog zaliva zahvata 8.733 ha, a unutrašnjeg Kotorskorisanskog dijela 2.600 ha, što predstavlja veoma mali i zatvoreni akvatorijum.

Prosječna dubina Bokokotorskog zaliva iznosi 27.6 m, dok je najdublja tačka u Topaljskom zalivu 60 m. Na morskom dnu današnjeg zaliva postoje izolovana udubljenja, nekadašnje kraške udoline, koje su često po 4-8 metara i više dublje od okoline.

S obzirom na morfogenezu kopnenog reljefa i njegov nagib, u najvećem dijelu zaliva žalo je svedeno na uski pojas ili ga uopšte nema, kao na primjer na potezu RisanPerast-Orahovac. U tim zonama se strme strane okolnog reljefa spuštaju pod more do njegovog dna.

Maslinjaci na terasastim docima, Prčanj

Tipične oblike kraške hidrografije u Bokokotorskom zalivu, predstavljaju brojni jaki a povremeni izvori – vrela u nivou mora (Škurda, Ljuta) koji s obzirom na specifičnost zaliva izbijaju često ispod morske površine (izvor Gurdić u Kotoru); periodični izvori – potajnice iznad mora (Sopot 33 m) kao i izvori na morskom dnu – vrulje (Dražin vrt, Perast, Sopot). Na padinama zaliva se uočavaju ostaci starih korita kojima i danas poslije dugotrajnih kišnih perioda teku bujični potoci. U Kotorsko-risanskom dijelu zaliva gotovo da i nema površinskih tokova, osim veoma kratkih rijeke Škurde, najkraće rijeke u Crnoj Gori, i Morinjske rijeke.

Neposredno u zaleđu Područja Kotora, zona Crkvica u masivu Orjena, na 1097 metara nadmorske visine, spada u područja sa najvećim količinama padavina u Evropi (5.155 mm). Međutim, zbog specifičnosti kraškog reljefa i podzemnog oticanja, pitka voda se u zalivu javlja na nivou mora ili ispod njega, što uslovljava nizak salinitet morske vode, a područje čini bezvodnim.

Posljedica vertikalne razuđenosti Područja je i klimatska diferenciranost od mediteranskog do planinskog (subalpskog) tipa klime. Sve navedene karekteristike utiču i na raznolikost vegetacijskog pokrivača Rijeka Ljuta

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora koji karakteriše bogatstvo florističkih vrsta. Među njima se ističu fitocenoza lovora (Laurus nobilis) kao predstavnika mediteranske (jadransko-sredozemne) klime, rijetko prirodna staništa oleandra (Nerium oleander) u blizini Risna, a na graničnom, sjeverozapadnom dijelu Područja fitocenoza bora, munike (Pinus leucodermis), predstavnika alpske klime i balkanskog endemita.

Od endemnih vrsta faune najkarakterističniji je puž Clausilia catharensis koji živi u okviru Kotorske tvrđave. Akvatorij zaliva predstavlja prirodno najproduktivnije mrijestilište na Jadranu i poseban biotop. U vodama zaliva otkriven je akvatični raritet i nova vrsta školjke Tiasira orahoviciana i Mitra Zonata za koju se smatralo da nema stanište u južnom Jadranu.

Sastojina oleandera iznad vrela Sopot u Risnu

Izuzetno povoljni i specifični klimatski, morfološki, hidrografski i hidrološki uslovi, bogatstvo i raznovrsnost flore i faune bili su presudni za nastanjivanje Područja i izgradnju naselja na svojstven način. Tako je došlo do jedinstvenog sklada tvorevina prirode i ljudskog duha.

Padine Vrmca, Gornji Stoliv

14

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Istorijski razvoj Najstariji tragovi života na području zaliva Boke Kotorske rekognoscirani su na praistorijskim arheološkim lokalitetima u Lipcima pored Risna i u pećini Spila iznad Perasta. Na kamenoj stijeni prirodnog skloništa tipa okapine, pronađeni su crteži jelena, lovaca sa kopljima i „svastikama“, koji su bili datirani u bronzano doba (1600-1200. p.n.e), da bi u novije vrijeme, ovo datiranje bilo pomjereno u epohu gvozdenog doba (oko 800. p.n.e). U pećini Spila iznad Perasta su pronađeni ostaci koji svjedoče o njenoj upotrebi za stanovanje u vrijeme praistorije.

Prvu međuplemensku državnu formaciju na prostoru današnje Boke Kotorske, sa prijestonicom u Risnu, formirali su Iliri, od kojih je ostalo mnogo materijalnih tragova iz perioda od III v. do 168. godine p.n.e (brojni tumulusi, obilje nađenog novca iz kovnice kralja Balajosa, nakit, oružje i dr). Uporedo sa Ilirima imamo i tragove grčkih trgovačkih kolonija, koje se javljaju još od IV vijeka p.n.e.

Rimljani od 168. godine p.n.e. uspijevaju da suzbiju piratsku djelatnost Ilira i da zauzmu njihovu državu. Vladali su Bokom do propasti Zapadnog rimskog carstva (476. godine).

Prve pisane vijesti o Bokokotorskom zalivu donosi djelo „Periplus“, koje se pripisuje Skilaksu iz Karije (iako je kasnijeg porijekla, oko 356. godine p.n.e). Najznačajniji grad u ovoj oblasti tada je bio Risan. Boka Kotorska je nesumnjivo bila značajno naseljena u ovo vrijeme i obuhvatala je i tri tadašnja grada.

Pored pomenutog Risna, po kojem je zaliv u to vrijeme nosio ime (Sinus Risonicus), to su bili Agruvijum, antički prethodnik današnjeg Kotora, i stara Budva.

Plinije Stariji (23-79. n.e), prvi od latinskih pisaca pominje Agruvijum, u svojoj „Naturalis historiae“, (ab Epidauro sunt oppida civium Romanorum: Rhizinium, 15

Acruvium, Butua, Olcinium). Sam termin „oppidum“ označava grad sa utvrđenim perimetrom, a izraz „oppidum civium Romanorum“ određuje najviši status gradskog naselja sa rimskim građanskim pravom.

Prokopije u svojoj knjizi o građevinama cara Justinijana (527-565), među obnovljenim utvrđenjima ubraja i Kotor, što je njegov najstariji pomen. Anonimni geograf iz Ravene (druga polovina VII vijeka) u svojoj Kosmografiji pominje naselje Kotor, i pouzdano se zna da se ono odnosi na današnju njegovu lokaciju ispod brda Sv. Ivan. Za ime grada upotrebljava grčki naziv Dekaderon. Konstantin Porfirogenit, Vizantijski car (913-959) donosi najstarije poznate opise ovih krajeva, pa i Kotora i njegove tvrđave, kao i vijesti o upadu Saracena 867. godine.

U nauci još nije konačno riješeno pitanje da li se vizantijski Dekaderon (Dekatera), prethodnik srednjovjekovnog Kotora, razvio na mjestu antičkog Agruvijuma. Jedna grupa naučnika navodi argumente u prilog ovoj tezi, a druga smatra da se ovaj rimski „oppidum“ nalazio negdje na području Grblja.

Sudeći po novijim arheološkim nalazima iz rimskog perioda na području grada, vrlo je vjerovatno da se antički Agruvijum nalazio na mjestu današnjeg Kotora, a da su se njegovi stanovnici nakon razaranja grada privremeno sklonili u tvrđavu u brdu Sv. Ivan.

Vizantijska vladavina prisutna je na ovom području, stvarno ili nominalno od propasti Zapadnog rimskog carstva (476) pa do Nemanjića (1185), s prekidima vladavine Vojislavljevića. Od provale Saracena 867. godine, pa do paljenja grada od strane bugarskog cara Samuila prvih godina XI vijeka, Kotor je preživljavao veoma težak period. Dugo prepušten sam sebi, bez

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora pomoći iz Carigrada, grad nije smogao snage da obnovi uništene bedeme, a vjerovatno u značajnijem obimu ni urbanu strukturu.

Za ovaj period vezuje se tradicija kulta Sv. Tripuna, zaštitnika grada i Bokeljske mornarice (809. godina).

Nakon smrti vizantijskog cara Vasilija (1025), opada moć Vizantije a jača organizacija države Duklje – Zete, koja se sredinom XI vijeka proširuje i na Rašku i Bosnu. U vrijeme kralja Mihaila, Kotor je bio u sastavu zetske kraljevine. Istorijski izvori navode da je kralj Mihailo imao dvor u Kotoru. Izgleda da se u Kotoru smjenjivao suverenitet Vizantije i zetskih vladara, bilo stvarno ili nominalno.

Ali bez obzira na te promjene, grad je imao svoju upravu s priorom na čelu. Svakako 1166. godine, prilikom osvećenja Katedrale Sv. Tripuna, opet je u Kotoru vizantijski „duks“, kao predstavnik vlasti.

Završetak ovog, najstarijeg perioda razvoja Boke Kotorske, obično se u literaturi

određuje ulaskom Boke i Kotora u sastav srpske srednjovjekovne države u vrijeme Stefana Nemanje, što se smatra prekretnicom u daljem razvoju grada. Od primorskih gradova, Nemanja je sačuvao samo Kotor, koji je dobio povlašćeni položaj u državi, a gdje je imao i dvor.

Kotor proširuje granice svog područja, razvija snažnu komunalnu autonomiju i trgovačke inicijative. Ugledni plemići i građani sa širokom kulturom i prekomorskim kontaktima postaju diplomate, finansijeri, protovestijari (ministri finansija), sudije i carinici, i bogate se kao dobri trgovci. Veoma se razvijaju zanati i umjetnost.

Kotorani su svojim karavanima na tržište Srbije donosili proizvode svojih zanatlija i robu iz prekomorskih zemalja, a otuda su izvozili rudu, drvo i kožu. Oni su najvećim dijelom bili zakupci carina, a to znači da su u svojim rukama imali najizdašniji izvor državnih prihoda. Kotor je u to doba po privrednoj snazi i značaju bio veoma blizu

Gravira Boke Kotorske, autor Vincenzo Coronelli, Venecija, 1688., Pomorski muzej Crne Gore Kotor

16

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Dubrovniku i njegov najozbiljniji takmac.

Kao glavna pomorska luka postao je i kulturno najrazvijeniji grad države, preko kojeg su se ostvarivale jake veze sa čitavim Mediteranom, posebno Italijom.

Ekonomski prosperitet ovog perioda (11851371), omogućio je značajnu graditeljsku aktivnost u Kotoru. Tada je u najvećoj mjeri uspostavljena današnja urbana matica, sagrađeno više crkava i palata u romaničkom i romanogotičkom stilu i najveći dio gradskih fortifikacija u današnjem opsegu.

Zahvaljujući položaju, velikim slobodama i privilegijama, grad je bio u stanju da izvrši jak povratni uticaj na unutrašnjost Balkanskog poluostrva, koji se naročito ogledao na polju kulture i graditeljstva. Mnoge građevine najvišeg dometa podigli su majstori iz Primorja ‒ najznačajniji zabilježeni bio je fra Vita, graditelj Dečana.

Drugo značajno naselje je u zalivu u ovom periodu bio Perast, čiji su se stanovnici istakli u ratnim pohodima i tako stekli privilegiju čuvanja državne ratne zastave. Po ovom osnovu im je kasnije, uz druge privilegije, isto pravo priznala i Mletačka republika.

Nakon propasti srpske srednjovjekovne države, Kotor se našao pod zaštitom ugarskog kralja (1371-1378, 1381-1384).

Tada dolazi do teških međunarodnih ratnih sukoba koji podrivaju ekonomsko-politički status kotorske komune. U ratnim sukobima između dva moćna italijanska grada-države,

Đenove i Venecije, Đenovi je kao saveznik prišla Ugarska, što je imalo za posljedicu mletačko osvajanje Kotora 1378. godine.

Uslijedila je pobuna, zbacivanje mletačke vlasti i oduzimanje vlasti plemićima od strane pučana (1380-1381). Po završetku rata između Đenove i Venecije, ugarska vlast se ponovo učvrstila u Kotoru, ali samo do 1384. godine.

Uslijedio je bosanski period vladavine Kotorom (1384-1391), kao rezultat težnje Kotora za legalnim nastavljanjem vlasti Nemanjića, budući da se Tvrtko u manastiru Mileševi krunisao za „kralja Srbljem, Bosni, Primorju i zapadnim stranama“, a potom osnovao i susjedni grad Herceg-Novi 1382. godine. U situaciji pune nesigurnosti, 1384. godine je vlast nad gradom preuzeo bosanski kralj, što je trajalo do 1391. godine i nije ostavilo nekog vidnijeg traga.

Nakon bosanskog, nastupio je period gradske nezavisnosti (1391-1420), takozvana »kotorska vremena« (»tempore Catharinorum«). Ali ova samostalnost nije bila stvaralačka i plodna, već se plaćala najvećim teškoćama i kompromisima i svodila se na golu borbu za održanje.

Grad se opirao pokušajima osvajanja od strane okolnih dinasta, Balšića, Crnojevića i Sandalja Hranića, smatrajući ih nedovoljno sigurnom zaštitom, s obzirom da su i oni sami bili u čestim i opasnim međusobnim sukobima. Uz to, nije se pretpostavljalo da bi oni mogli Kotoru obezbijediti pun zamah trgovine, ekonomsku podršku i kontakte sa svijetom.

Gravira Kotora, rađena za Atlas P. Mortiera, Amsterdam, sredina XVII vijeka

17

U ovom periodu nesigurne nezavisnosti, Kotor je više puta ponavljao molbe Mletačkoj republici tražeći njenu zaštitu, što je konačno prihvaćeno 1420. godine.

Mletačka vlast u Kotoru i njegovom području je trajala skoro četiri stotine godina (1420-1797).

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Jedrenjaci porodice Visin-Florio, V. Ivanković, 1873., Pomorski muzej Crne Gore Kotor

Prihvatanjem mletačke vlasti, kotorska opština je ipak snosila troškove ne samo za mletačku administraciju, već i javne zgrade i fortifikacije. Kako uglavnom finansijski troškovi određuju stepen autonomije, jasno je da su Mlečani priznali Kotoru, bar u načelu, vrlo široka prava. Ipak, kako je nosilac vrhovne vlasti u gradu bio mletački knez, vremenom su se privilegije i autonomija postepeno sužavali, a grad se od privrednog i trgovačkog pretvorio u vojno središte.

Otpočeli su veliki fortifikacioni radovi koji su se otegli vjekovima, a Kotor je postajao upravno, vojno i pomorsko središte i značajno uporište Republike, čiji su posjedi bili zbijeni uz more i sa svih strana okruženi turskom teritorijom. Strateški značaj grada i njegove tvrđave uvećavala je činjenica da je sjeverni dio Boke Kotorske sa gradovima Herceg-Novi i Risan, do kraja XV vijeka pripadao bosanskim i hercegovačkim vladarima (Kotromanići, Kosače), da bi potom 1482. godine pao pod tursku vlast, koja je trajala 200 godina (do 1687. godine).

Dugotrajno prisustvo Turaka u Boki Kotorskoj i lokalne geostrateške pozicije, uslovile su učestale zategnutosti i sukobe, opsade i piratske upade. Kotor i njegov fortifikacijski sistem unutar zaliva Boke spadao je u najznačajnije odbrambene punktove (fortezza chiave) na istočnoj obali Jadrana, jer je kontrolisao mletačke pomorske trgovačke puteve ka Levantu.

Srednjovjekovni bedemi, kule i kaštel su preoblikovani za upotrebu artiljerije, smanjenjem visine bedema i izradom eskarpi i bastiona, po projektima najboljih vojnih inženjera toga vremena. Smatra se da je grad koštao bivšu Mletačku republiku više novca nego bilo koje utvrđenje ovog ranga u Evropi, imajući u vidu ogroman prostor, obim, vrstu i otežano izvođenje radova (otud i izreka u Veneciji: “Mi costa come le mura di Cattaro”).

U toku mletačkog perioda, drugi značajni grad u zalivu bio je Perast, koji je sa svoje tvrđave, ostrva Sv. Đorđe i utvrđenja na Verigama, kontrolisao ulaz u unutrašnji Kotorsko-risanski zaliv. Privilegije koje je grad 18

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora stekao kao strateško uporište, veoma su se povoljno odrazile na njegov ekonomski i kulturni razvoj. Nakon Perasta i druga okolna naselja su se razvijala i sticala pomorske statuse, iako se nijesu mogla pozivati na stare privilegije i tradicije. Na osnovu posjedovanja dovoljnog broja brodova, status pomorskih naselja i rang opštine (comunita) su tokom XVII I XVIII vijeka stekli Prčanj, Dobrota i Stoliv.

Udruženim snagama hrišćanske alijanse, predvođene Mletačkom republikom, uz učešće lokalnog stanovništva i hajduka iz Hercegovine i Crne Gore, sjeverni dio Boke je u toku Morejskog rata (1684-1999) oslobođen od Turaka. Područje od Risna do Kumbora je oslobođeno 1684, a sam Herceg Novi 1687. godine. Tada je nastupio period velikog ekonomskog prosperiteta Boke, ali i postepenog gubljenja njenog strateškog značaja.

Od propasti Mletačke republike (1797), do konačnog uspostavljanja austrijske vlasti (1814), Boka Kotorska je doživjela tri kraće strane dominacije. Posjedi bivše Mletačke republike podijeljeni su između Francuske i Austrije. Mirom u Kampo-Formiju Austrija, pored Istre i Dalmacije, dobija i Boku Kotorsku (prva austrijska uprava, od 1797. do 1806. godine), kojoj priznaje stečene

povlastice i ranije forme uprave i javnog života. Boka je tretirana kao posebna pokrajina, izdvojena od uprave u Zadru, a neposredno podložna Dvorskoj kancelariji u Beču.

Ruska vladavina u Boki (1806-1807) je došla kao posljedica Požunskog mira (1805).

Ruska flota se sa Krfa uputila ka Boki i Dalmaciji. Boku je, inače, u tom trenutku ruski car smatrao jedinom pozicijom koja bi mogla da zaustavi francuski prodor na istok. Za borbu protiv Francuza je u Boki bilo mobilisano preko 100 domaćih jedrenjaka ‒ sredinom 1806. su predstavnici 14 opština riješili da svaka opština formira odred narodne vojske od 100 vojnika i 70 rezervista (ukupno oko 2300 vojnika).

Pored ruske vojske i bokeljskih snaga, mitropolit Petar I je raspolagao sa 3000 naoružanih Crnogoraca. Teška bitka sa Francuzima se vodila u septembru 1806. na ulazu u Boku Kotorsku i oko HercegNovog, sa obostranim velikim gubicima.

Poslije poraza Rusa kod Fridlanda, tajni član Tilzitskog mira odredio je da Rusija Boku ustupi Francuskoj.

Francuska uprava Bokom otpočela je sa jednogodišnjim zakašnjenjem u odnosu na druge krajeve obale Jadrana i trajala je od 1807. do 1814. godine. Stanovništvo Boke je bilo čvrsto ujedinjeno u neprijateljskom raspoloženju prema Francuzima, zbog kršenja starih privilegija, rekvizicija, a naročito zbog brojnih i visokih poreza, i uvođenja tada neshvatljive obavezne vojne službe. Revolt je bio toliki da se masovnije ne uočava i osjeća pojava demokratskih načela, niti korist mnogih francuskih akcija (putevi, pozorište u Kotoru i sl).

Nakon protjerivanja francuske vojske, oktobra 1813. godine, na skupštini u Dobroti ujedinjene su

Kotor i kotorski dio zaliva, na razglednici sa početka XX vijeka

19

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Boka Kotorska i Crna Gora, pod upravom tzv. „Centralne Komisije“, koju su činili predsjednik – vladika Petar I Petrović Njegoš i po 9 predstavnika ujedinjenih pokrajina.

Ipak, sredinom maja 1814. godine, velike sile su odlučile da Boka Kotorska pripadne Austriji.

Druga austrijska vladavina Bokom, preko jednog vijeka (1814-1918), uspostavljena je odlukom Bečkog kongresa. U prvoj polovini XIX vijeka se produžavaju katastrofalne posljedice napoleonskih ratova i blokade, a nastupaju i novi faktori nepovoljni za pomorstvo, osnovnu privrednu granu ovog kraja. Drugi poluvjekovni period donosi izvjesna poboljšanja i na pomorskoekonomskom i političkom polju. Kotor je u ovom periodu bio snažni administrativni centar civilnih i vojnih vlasti Boke Kotorske, koje su, uglavnom poštovale stare privilegije, vjerska i nacionalna osjećanja lokalnog stanovništva i njegove kulturne potrebe (Memorijalna organizacija Bokeška mornarica, Srpsko pjevačko društvo „Jedinstvo“, Gradska muzika i dr). Kada to nije bio slučaj, poput uvođenja opšte vojne obaveze, lokalno stanovništvo je podizalo ustanke za odbranu svojih istorijskih prava (1869. i 1881. godine). Boka Kotorska je ostala u sastavu Austrougarske monarhije sve do završetka I svjetskog rata 1918. godine.

U novembru 1918. godine, saveznička vojska, u okviru koje je bilo i nekoliko hiljada Bokelja, dobrovoljaca sa Solunskog fronta, oslobodila je Boku Kotorsku od austrougarske okupacije, i ona je tada ušla u sastav Kraljevine Srba Hrvata i Slovenaca, kasnije Jugoslavije. U ovom periodu dolazi do obnove pomorstva, društvenog i kulturnog života. U ovom smislu treba posebno naglasiti osnivanje Narodnog univerziteta 1934. godine sa širokim kulturno-prosvjetnim i privrednim programom i edicijom „Glasnik Narodnog univerziteta Boke Kotorske“, i osnivanje

muzeja u Kotoru i Perastu. Donacijom rodoljuba Vasa Ćukovića u Risnu se gradi veliki Narodni dom i bolnica.

U toku II svjetskog rata, Boka Kotorska je anektirana fašističkoj Italiji, a nakon njene kapitulacije okupirana od strane Njemačkog Rajha. Pobjedom saveznika, uz značajan doprinos jedinica narodnooslobodilačke antifašističke vojske iz Crne Gore i Boke, uključena je ponovo u Jugoslaviju, sada socijalističku federativnu državu sačinjenu od šest republika.

U periodu poslije II svjetskog rata, stvoreni su uslovi za snažan ekonomski razvoj ‒ formiraju se moćna preduzeća Jugooceanija, Jugopetrol, grade se hoteli, privredni i objekti kulture. Raspadom Jugoslavije krajem XX i početkom XXI vijeka, njene republike, među kojima i Crna Gora (2006), postale su nezavisne, međunarodno priznate države.

Kotorski dio zaliva, na fotografiji iz prve polovine XX vijeka

20

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora • 3000 p.n.e. prvi tragovi materijalne kulture (pećina Spila iznad Perasta) • Crteži na pećini u Lipcima

Istorijski tokovi u Boki III v. - 168. p.n.e Ilirski period 168. p.n.e - 476. n.e.

Rimska vladavina

N.E. V VII

476-1185.

Vizantijska vladavina

XI

Duklja - Zeta

XII 1185-1371.

Srpska srednjovjekovna država

1371-1384.

Vladavina ugarsko-hrvatskog kralja

XIV

1382.

Bosanski kralj Tvrtko osniva Herceg Novi

21

• Nastaju gradovi i naseobine rimskih građana - Rhisinium i Acruvium • Risan glavni grad zaliva Sinus Risonicus • VI v. - Prvi kotorski biskup, episkop Pavle • Naseljavanje Slovena i Avara • Vizantijska uprava u gradovima, okolina i zaleđe pripadaju Slovenima • Kraj X v. - car Samuilo ruši Kotor • Poslije smrti cara Vasilija II (1025) opada moć Vizantije a snaži organizacija dukljanske države • Kralj Mihailo ima dvor u Kotoru U Kotoru se smjenjuje suverenitet Vizantije i zetskih vladara - Vojislavljevića, grad ima svoju upravu sa priorom • Kotor sjedište jednog od tri vizantijska “dukata”, okolina pripada zetskim vladarima • Kotor uživa naklonost raških vladara i povlašćen položaj, glavna luka države, u njemu je Nemanja imao svoj dvor • Kotor dobija veliki značaj tranzitne luke, između Balkana, Apeninskog poluostrva i Sredozemlja • Gradska komuna Kotora, sa svojim statutom i zakonodavnim, sudskim i upravnim tijelima, postiže najveću nezavisnost i samoupravu

• Težnja Balšića za Kotorom

1384-1391.

Bosanski period 1391-1420.

Samostalnost Kotora

• 228. p.n.e. ilirska kraljica Teuta se sklanja u Risan da se odbrani od Rimljana • Risan - ilirska kovnica

XV

1420-1797.

Vladavina Mletačke republike

1482-1687.

Herceg Novi, sa sjevernim dijelom Boke, pod turskom vlašću

Od 1482.

Bokokotorski zaliv sa sjeverozapadne strane, morskom linijom Oštra-VerigePerast, za više od 200 godina bio prepolovljen između Mlečana i Turaka

1687-1797.

Herceg Novi pod mletačkom vlašću

XV

• Kotor i Boka Kotorska se stavljaju pod zaštitu Mletačke republike • Kotor nominalno zadržava autonomiju i gradsku samoupravu, providur - predstavnik upravnog aparata iz Venecije • 1451. Stefan Crnojević dobija solane, carinu i kuću u Kotoru

XVI XVII

XVIII

• 1538. Španci osvajaju Herceg Novi • 1539. napad Hajrudina Barbarose na Kotor • 1585. Perast se odvaja od Kotora, postaje samostalna opština • 1625. Prčanj stiče status pomorskog naselja • 1654. napad Turaka na Perast, 1657. na Kotor • 1667. razorni zemljotres • 1684. Risan se oslobađa od turske vlasti • 1687. oslobođenje Herceg Novog od turske vlasti • 1717. Dobrota dobija status pomorskog naselja, a Stoliv 1721.

1797-1806.

Prva austrijska valadavina Ruska vladavina 1806-1807.

Francuska vladavina 1807-1813.

Privremena vladavina dviju ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske “Centralna komisija” 1813-1814.

1814-1918.

Druga austrijska vladavina 1918.

Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca 1929.

Kraljevina Jugoslavija

1945.

SFRJ 1992.

SRJ, Srbija i Crna Gora Crna Gora 2006.

XIX

• Boka je u početku tretirana kao posebna pokrajina, neposredno podložna Beču • Ruski konzul u Kotoru

XX

XXI

• 1979. katastrofalni zemljotres • Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora na Listi svjetske baštine UNESCO-a

22

Mapa - atributi izuzetne univerzalne vrijednosti Područja Kotora

Park prirode Orjen

Ubli

Prirodno i kulturnoistorijsko područje Kotora Lipci

Granice opština 15

područja Svjetske baštine Istorijski gradovi

k

Gornji Morinj

Istorijska naselja Obradiva imanja u okviru istorijskih naselja Savremena urbanizacija Istorijski putevi i staze Arheološki lokaliteti

OPŠTINA HERCEG NOVI

Fortifikacije Vizuelne ose

7

Vizuelni reperi

Prirodno i kulturno- istorijsko područje Kotora Zaštićena okolina (bafer zona)

Najznačajniji vidikovci

a

Zone od posebne važnosti za Izuzetnu univerzalnu vrijednost područja Svjetske baštine Zone izuzetnih prirodnih

Boka Kotorska

vrijednosti

Mapa je rađena na osnovu grafičkog priloga Područje Svjetske baštine Kotora - Identifikacija elemenata i atributa izuzetne univerzalne vrijednosti iz Studije zaštite kulturnih dobara na području opštine Kotor, 2017.

23

j

Morinj

Granica bafer zone

Jadransko more

16

Poljice 14

i

Risan

13

OPŠTINA KOTOR 12

Strp

11

h 8

10

9

6

Orahovac

Perast Dražin Vrt 7

Kostanjica 17

g

C

18

Stoliv

Ljuta

f 5

l

E

e

19

Gornji Stoliv

20

Prčanj

A

OPŠTINA KOTOR

4

D

d

F

Dobrota

m

21

n

3

o

OPŠTINA TIVAT

22

c

G 2

23

b

Muo

HKotor

B a Škaljari

p

1

Špiljari

Žanjev Do

23

OPŠTINA CETINJE Nacionalni park Lovćen

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Kulturni pejzaž - harmonična simbioza prirodnih fenomena i graditeljstva Kulturni pejzaž – sinteza prirode i graditeljstva. Simbioza samonikle prirode i graditeljstva, u stručnoj literaturi i međunarodnim aktima definiše se terminom kulturni pejzaž. ... Kotor nudi urođenu sintezu primorja i zagorja, urbanog i ruralnog, graditeljstva i prirode, između kojih je u davna vremena i nastao sa svojim malim naseljima – kao drevni prethodnik današnjih ekoloških doktrina o sveobuhvatnoj kulturi življenja. (Svetislav Vučenović) Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora je integralno dobro, naslijeđenih prirodnih i kulturnih vrijednosti, u kojem je raznovrsna i bogata kulturna baština prožeta sa prirodom i neodvojiva od nje. Zbog te karakteristike, odnosno prožimanja graditeljskih ostvarenja i prirode, cijelo zaštićeno područje posjeduje sve karakteristike kulturnog pejzaža, u kome su neraskidivo povezani istorija,

Kotorski zaliv, razglednica, početak XX vijeka

25

kontinuitet kulturnih tradicija, društvene vrijednosti i težnje. Postignuti sklad između graditeljstva i prirodnog okruženja u zaštićenom području Kotora, nastao je kao rezultat duge tradicije u više ljudskih djelatnosti. Obrada zemlje na svim površinama pogodnim za gajenje raznih kultura, razvijena gradnja u kamenu, razvijeno pomorstvo, zanatstvo, umjetnost i razgranata trgovina, već po sebi su podrazumijevali visoki stepen društvene organizacije. Racionalnost, usavršavanje znanja i kreativnost su u takvom ambijentu nalazili pogodno tlo za stvaranje i razvoj tokom svih epoha prošlosti.

Neke od osnovnih karakteristika kulturnog pejzaža Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora su homogenost cjeline, isti graditeljski rječnik, zajednička kulturna istorija. Ova zajednička svojstva oblikovala su karakter prostora i njegov identitet.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Posebno se izdvajaju sljedeće karakteristike kulturnog pejzaža Područja Kotora i njegove bafer zone: • Integritet i kohezija opšte strukture pejzaža – četiri zaliva i njihova kulturna dobra predstavljaju integralnu cjelinu; • Vizuelna osa »sjever-jug«, koja povezuje Perast preko Veriga sa arhipelagom Tivatskog zaliva i sa poluostrvom Luštica; ova osa ima ulogu integratora kulturnog pejzaža; • Vizuelni reperi pejzaža: na primjer, ostrva naspram Perasta, zvonici crkava (poput Crkve Svetog Nikole u Perastu) koji formiraju važne vizuelne perspektive; • Horizontalnu strukturu pejzaža čiji oblik sačinjava smjenjivanje priobalnih naselja i istorijski gradovi sa zelenim zonama oko zaliva; • Vertikalni profil pejzaža: strme padine koje imaju specifičnu vertikalnu strukturu; • Specifične zone pejzaža: zona sa izvorima i mlinovima u Morinju, slane močvare i dr.

Integritet i kohezija opšte strukture pejzaža Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora je integralni dio regije Boke Kotorske koju čine četiri međusobno povezana zaliva uokvirena visokim planinama i

Centralna vizuelna osa Perast-Verige

skoncentrisana oko centralne vizuelne ose koja integriše ove elemente u izuzetan pejzažni ansambl. Sem Kotorskog i Risanskog zaliva, koji su obuhvaćeni granicama zaštićenog Područja, Boku čine još i Tivatski i Hercegnovski zaliv. Ova četiri zaliva i njihova kulturna dobra predstavljaju integralnu cjelinu. Cijelo područje Boke Kotorske predstavlja cjelinu u geografskom, istorijskom i kulturnom smislu.

Integritetu i koheziji opšte strukture pejzaža doprinosi centralna vizuelna osa koja povezuje Perast preko Veriga sa arhipelagom Tivatskog zaliva i sa poluostrvom Luštica.

Ova osa ima ulogu integratora kulturnog pejzaža.

Sem ove centralne vizuelne ose kroz Verige, za integritet i koheziju strukture pejzaža Kotorsko-risanskog dijela zaliva, izuzetno su značajne i sljedeće vizuelne ose: • Risan–Krtoli: osa koja povezuje Crkvu Svetog Luke na Smokovcu, preko Veriga sa Crkvom Svetog Luke u Krtolima; • Škaljari–Vranovo brdo: vizuelna osa koja povezuje Kotorski dio zaliva, Dobrotu sa jedne strane i Muo i Prčanj sa druge strane. Ova vizuelna osa povezuje kraj zaliva (zonu Stari grad Kotor i Škaljari) sa potezom između Orahovca, Dražin vrta

Vizuelne ose

26

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora i Perasta (tvrđava Vranovo brdo koja se nalazi na vrhu iznad Dražin vrta); • Lipci–Dobrota: vizuelna osa koja povezuje Risanski i Kotorski dio zaliva, i pruža se u pravcu istok-zapad, povezujući Perast sa ostrvima, Gornji i Donji Stoliv, Pestingrad i Lovćen.

Uz ove glavne vizuelne ose, za strukturu pejzaža Kotorsko-risanskog dijela zaliva, značajne su i kraće-segmentne vizuelne ose: • Donji Stoliv – Gornji Stoliv: vizuelna osa koja povezuje Donji i Gornji Stoliv; • Prčanj: vizuelna osa koja povezuje Bogorodičin hram na obali sa Starom župnom crkvom u gornjoj zoni Prčanja; • Sv. Matija – Sv. Vrača: vizuelna osa koja povezuje Crkvu Sv. Matije na obali sa Crkvom Sv. Vrača u gornjoj zoni Dobrote; • Tok rijeke Škurde: osa koja ide rijekom Škurdom i njenim kanjonom, povezujući Stari grad Kotor sa jedne strane i Pestingrad sa druge; • Orahovac: vizuelna osa koja povezuje priobalno naselje sa dominantnom Crkvom Sv. Đorđa u gornjoj zoni Orahovca.

Karakteristike horizontalne strukture pejzaža

27

Vertikalni profil pejzaža

Horizontalna struktura Jedna od osnovnih karakteristika, kako zaštićenog Područja Kotora tako i cijelog Bokokotorskog zaliva, jeste njegova specifična horizontalna struktura. Duž obale zaliva, prirodno veoma složene forme, razvila su se naselja u nizu, međusobno odvojena obradivim površinama ili stjenovitim iskonskim pejzažem. Mnoga od priobalnih naselja i sama imaju isti karakter jer su formirana od odvojenih grupacija kuća sa imanjima i obradivim površinama između njih.

Nažalost, proces intenzivne urbanizacije je uticao da se spajanjem izvorno odvojenih cjelina, u mnogim zonama ova karakteristika Područja skoro izgubi. Zbog toga je izuzetno

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora važno sačuvati te neizgrađene zone koje odvajaju naselja ili pojedine djelove naselja i koje su značajne za očuvanje horizontalne strukture (kao što su npr. uvala Glavati ili zona između Ljute i Dobrote).

Sem naselja u obalnom dijelu, postoji i mreža naselja u gornjim zonama zaliva. Neka od ovih naselja, npr. Gornji Stoliv, prethodila su nastanku naselja na obali. Naselja uz obalu, kao i ova u gornjim zonama, povezana su sa zaleđem mrežom starih puteva i staza.

Vertikalni profil pejzaža Osnovna karakteristika koja daje posebnu specifičnost Području Kotora jeste vertikalni profil pejzaža. Prirodno strme padine koje se spuštaju prema moru, odnosno prema obalama Bokokotorskog zaliva, imaju specifičnu vertikalnu strukturu koja je u svom najnižem dijelu, u kome su zbog povoljnosti položaja nastajali gradovi i naselja, oblikovana radom ljudskih ruku.

U ovoj zoni nastaju naseobine koje su okrenute ka akvatorijumu kao osnovnom vidu saobraćaja i privređivanja, sa jedne strane a sa druge strane su mrežom puteva i staza povezane sa višim zonama gdje su se nalazila terasasta obradiva imanja iznad kojih su, u najvišoj zoni, postojale šume, prostor za ispašu stoke i lovišta.

Karakterisične elemente vertikalnog profila kulturnog pejzaža čine:

Položaj naselja na obali, autor Giuseppe Rieger, Trst, 1851.

• naselja u priobalnoj zoni sa grupacijama u nizu i izgrađenom obalom sa sistemom ponti i mandraća, • vrtovi u okviru stambenih cjelina/ naselja, iznad kojih se sve do podnožja brda prostiru terasasta obradiva imanja sa kamenim podzidama, • stariji sloj naselja ili prvobitna naselja u gornjoj zoni, sa obradivim parcelama – danas, uglavnom, napuštena, • padine stjenovitih brda/ padine obrasle borovima ili drugim oblicima vegetacije koje se završavaju najvišom izohipsom terena koja čini izuzetno značajnu vizuelnu karakteristiku pejzaža.

Pestingrad 1090 m.n.v.

Kotorske strane ~ 900 m.n.v.

Vrmac 550-765 m.n.v.

Grupacije u gornjoj zoni Naselja duž obale

stjenovite strane sa stazama Vertikalni profil pejzaža

obradiva imanja

Grupacije i naselja u gornjoj zoni Naselja duž obale

uređena uređena obala obala obradiva šuma sa akvatorijum stazama imanja

28

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora U svim priobalnim naseljima, sa obradivim imanjima u gornjim zonama iznad nizova kuća, prostorno-funkcionalne jedinice su formirane u vidu uzdužnih parcela. Obradive parcele podrazumijevale su gradnju kamenih podzida, zidanih u suvomeđi, što je karakteristično za cijeli Mediteran.

Humusni sloj, kojim su pokrivene površine na padinama brda, rezultat je vjekovnog truda. Vinogradi, maslinjaci i voćnjaci na brojnim lokacijama, pominju se u mnogim srednjovjekovnim i mletačkim arhivskim izvorima. Rad ljudi na imanjima, karakterisao je prošlost područja, njegovu privredu i način života. Pejzaž Boke u cjelini, pa time i pejzaž obala Kotorsko-risanskog zaliva je sve do sredine XX vijeka zadržao izgled, kakav je postojao i u starijim periodima.

Djelovi kulturnog pejzaža su šume kestenova, lovorike i hrastova, grupacije borova, čempresa, oleandera i pitosfora.

Kulturnom pejzažu pripadaju i popločane staze i ogradni zidovi duž njihovih trasa koje vode do malih crkvenih zdanja na udaljenim kotama iznad naselja.

Vizuelni reperi pejzaža Veoma značajni elementi kulturnog pejzaža Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora su vizuelni reperi koji formiraju važne vizuelne perspektive. Vizuelni reperi, nastali na prirodno pogodnim lokacijama, najčešće su istovremeno i značajna kulturna dobra. To su na primjer: crkveni kompleksi ili zvonici crkava, kule, ostrva. Brojni sakralni

Palata Radoničić sa Crkvom Sv. Ilije na hridi, Dobrota

29

Pogled sa Gradine: Zadužbina Ljubatović, Manastir Banja, ostrva - Gospa od Škrpjela i Sv. Đorđe, Verige

kompleksi raspoređeni duž obala zaliva ili na višim kotama nastali su osmišljenim povezivanjem prostornih tačaka koje sadrže značajne simboličke sadržaje.

Najznačajniji vizuelni reperi zaštićenog Područja Kotora su: • Kotor sa gradskim zidinama, Katedrala Sv. Tripuna • Palata Radoničić sa Crkvom Sv. Ilije na hridi, Dobrota • Crkva Sv. Mateja, Dobrota • Crkva Sv. Eustahije, Dobrota • Raškov brijeg, Dobrota • Crkva Sv. Đorđa, Orahovac • Bajova kula, Dražin vrt • Perast; zvonici Crkve Sv. Nikole i Crkve Gospe od Rozarija; tvrđava Sv. Krst • Ostrva – Gospa od Škrpjela i ostrvo Sv. Đorđa • Manastir Banja, Risan • Zadužbina Ljubatović, Rtac, Risan • Crkva Sv. Petra i Pavla, Risan • Gradina iznad Risna

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora • Crkva Sv. Save, Morinj • Stambeni kompleks Todorovića, Kostanjica • Gospa od Anđela, Verige • Gornji Stoliv sa zvonikom Crkve Sv. Ilije • Crkva Sv. Marije, Stoliv • Bogorodičin hram, Prčanj • Stara župna crkva, Prčanj • Crkva Sv. Kuzme i Damjana, Muo • Crkva Pomoćnice kršćana, Muo • Crkva Sv. Dujma, Škaljari Jedan od najznačajnjih primjera koji predstavljaju vizuelni reper u kulturnom pejzažu je Bogorodičin hram na Prčanju.

Impostacija ove crkve, najveće barokne sakralne građevine na istočnoj strani Jadranske obale, predstavlja suštinski dio njene barokne koncepcije. Istaknutost platoa na kojem je sagrađena, do koga vodi monumentalno kameno stepenište, dio je njene arhitekture. Dominantni položaj crkve u središnjem dijelu naselja ima simbolički značaj i predstavlja bitnu karakteristiku barokne ideje po kojoj je nastala. Neizgrađeni tereni oko nje dio su njenog istorijskog okvira koji čini njeno suštinsko obilježje.

Specifične zone pejzaža U okviru ukupnog kulturnog pejzaža Područja Kotora izdvajaju se i mnoge pojedinačne cjeline sa izuzetnim karakteristikama. Među ostalima, samo neki od tih specifičnih pojedinačnih primjera su:

Bogorodičin hram na Prčanju

Kotorska tvrđava

• Vještačko ostrvo Gospe od Škrpjela, koje je formirano oko manje hridi u moru naspram Perasta, i jedan je od najizrazitijih oblika kulturnog pejzaža; • Tvrđava iznad Kotora, u kojoj se prirodne odlike stjenovitog terena prožimaju sa kamenim zidinama, bastionima, kulama, stazama, stepeništima i prostorima sa crkvenim zdanjima, a koja predstavlja jedan od najkarakterističnijih izraza graditeljstva nastalog vjekovnom simbiozom ljudskih djelatnosti i iskonske prirode; • Zona sa slatkovodnim izvorima i mlinovima u Morinju.

Specifične zone pejzaža obuhvataju i zone izuzetnih prirodnih vrijednosti, među kojima su: • Izvor Gurdić • Kanjon rijeke Škurde • Pestingrad • Rijeka Ljuta • Izvorište rijeke Spila • Vrelo Sopot • Sastojina lovora i oleandera iznad vrela Sopot • Polje sa slatkovodnim izvorima, Morinj • Šuma kestena, Stoliv 30

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Kotor Kotor je podignut na mjestu gdje se dodiruju strmi obronci Lovćena i najjužniji rukavac zaliva Boke, formirajući tu prostranu i sigurnu luku. Stjenoviti masiv s vrhom Sv. Ivan, koji se izdiže 260 metara iznad mora, odvojen je od okolnog terena sa svih strana.

Sa sjeverne strane to je tok rijeke Škurde, na južnoj strani je duboko podmorsko vrelo Gurdić, a iza je rasjed koji Kotor dijeli od zaleđa, na čijoj je ivici smješteno selo Špiljari. U podnožju masiva, uz obalu mora, formiran je grad približno trougaone osnove i obuhvaćen fortifikacijama. Oko njega i nad njim je prostor Tvrđave, čije se zidine penju do vrha brda i završavaju Kaštelom.

Prirodna formacija Kotora mogla je služiti kao kultno mjesto praistorijskih stanovnika Ilira, sa svetilištem na vrhu brda. Ovaj dominantni položaj rastvorenih vidika bio je predodređen za formiranje gradine, odakle su se mogli sagledavati zaliv i okolno kopno sa susjednim gradinama.

Osim značajne odbrambene uloge, lokacija na kojoj je osnovan grad je nudila i prostranu luku sigurnu od nevremena i napada.

Tu je postojao i pogodan pristan za prekrcaj tovara s kopna i mora i za razmjenu robe na povremenom ili stalnom mjestu za trgovinu.

Neposredna okolina obuhvatala je terene pogodne za stočarstvo i zemljoradnju (Škaljari, Dobrota, Prčanj), more je obezbjeđivalo ulov ribe, a jaka vrela obilje pitke vode.

U nastajanju i prvobitnom sklopu Kotora sadržana je arhetipska formula grada sklopljena u praistoriji, koja će u razvijenijim oblicima trajati kroz antiku i srednji vijek, sve do današnjih dana.

Zasad nedostaju potpuniji arheološki dokazi o ilirsko-grčkom naselju na položaju Kotora, kasnijem rimskom gradu Akruviumu.

Više autora smatra da se antički Akruvium nalazio u Tivatskom zalivu koji je zajedno sa Riziniumom opustošen u invazijama varvarskih naroda od V do VII vijeka. Poznato je da su preživjeli stanovnici potražili spas u susjednim, bolje utvrđenim, mjestima.

Njihovim žiteljima je od prirodno utvrđenih mjesta najbliži bio Kotor, koji je odolio invaziji i nastavio da traje u srednjem vijeku

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Kotorska tvrđava

kao glavni grad Boke. U Kotoru se dugo održala tradicija da su njegovi stanovnici porijeklom iz Agruviuma.

Na bazi raspoloživih činjenica i primjenom analogija, proizilazi osnovni preliminarni zaključak: u antičkom razdoblju su u Boki Kotorskoj postojala tri naselja gradskog tipa: na položajima Risna, Kotora i u Grblju uz obalu Tivatskog zaliva. Najezdi Slovena je odolio samo prirodno zaštićeni i vojno odbranjivi Kotor. On je nastavio da živi kao nasljednik porušenih gradova, prihvativši preostale stanovnike i preuzevši njihove agere kao djelove svoga distrikta.

Grad Kotor urbanistički je determinisan gradskim fortifikacijama koje se spuštaju sa vrha brda Sv. Ivana i uokviruju grad u vidu kontinuiranog gradskog perimetra u dužini od oko 4 km. U grad vode troje vrata i to Vrata od mora, Južna gradska vrata na Gurdiću i Sjeverna gradska vrata povezana kamenim mostom preko rijeke Škurde sa Tabačinom, najjužnijim dijelom Dobrote.

Gradske zidine su najkrupniji i najistaknutiji

graditeljski kompleks Kotora. Njegovu pejzažnu vrijednost naglašava stopljenost sa prirodnim okruženjem proizašla iz graditeljskog postupka kojim se težilo potpunom prilagođavanju uslovima terena na kome su zidine nastajale.

Na planu grada uočava se spontanost uličnih trasa i trgova. Ona otkriva sukcesivno nastajanje i kontinuitet gradnje nakon brojnih katastrofa poznatih u istoriji ovoga grada.

U istočnom dijelu, na stjenovitoj padini ispod tvrđave, trase ulica i linije blokova prate krivolinijske izohipse terena. Upravne ulice formirane su od rampi i stepeništa.

Građevinski blokovi su neveliki, a kuće su u denivelacijama. Zidovi se često temelje na živoj stijeni koja izbija iznad nivoa ulice. Ovakve terenske okolnosti nijesu pogodovale formiranju većih građevina, već grupacijama stambenih zgrada u kaskadnom nizu. Na takvom tlu, jednom uspostavljen sklop teško je mijenjao svoje osnovno rješenje. Iz tih razloga može se 32

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora zaključiti da su u istočnom dijelu grada, na padini brda, sačuvane vrlo stare strukture, sa arhitekturom koja je postupno mijenjana.

U zapadnom, ravnom dijelu grada, teren je, idući prema obali, formiran od nasipa nad muljevitom podlogom zaliva. Tu postoje krupniji građevinski blokovi koje čini više povezanih zgrada, uključujući i palate, oko unutrašnjeg dvorišta, veći ansambli i duže, prave regulacione linije. Ni ovdje se, međutim, ne može uočiti pravilna geometrijska podjela niti pravilna mreža ulica. Tek je na pojedinim potezima moguće zapaziti duže prave građevinske linije i trase ulica. Zasad se ne može reći da li su to ostaci antičke matrice, ili su to kardinalni pravci ranosrednjovjekovne ulične mreže sa podjelom gradske teritorije na četvrti.

Unutar zidina Kotora postoji nekoliko desetina srednjovjekovnih kuća koje su očuvane u nejednakom stepenu: od preostalih fragmenata uklopljenih u kasnije zgrade do izvornih gabarita s ostacima prvobitnih otvora na fasadama. Preostali arhitektonski elementi nose obilježja romanike XII–XIII i rane gotike XIV vijeka.

Fondu arhitektonske baštine grada pripadaju značajne građevine javne arhitekture: Providurova palata, Kula gradske straže, Toranj gradskog sata, Gradska vijećnica Urbano jezgro Kotora, pogled sa Kotorske tvrđave

33

Palata Pima

preuređena 1810. u pozorište, kao i brojne stambene zgrade tradicionalne arhitekture i palate istaknutih porodica Kotora. Palate su izgrađene na istaknutim lokacijama u gradu, često nastajale pregradnjama i u više faza, imaju romaničko-gotičke, gotičkorenesansne, renesansno-barokne ili barokne karakteristike. Među najistaknutijima su palate: Buća (XIV-XVIII), Bizanti (XVII-XIX), Beskuća (XVIII vijek sa portalom iz XV vijeka), Drago (XIV-XVII), Grgurina (početak XVIII vijeka), Pima (XVI-XVII), Vrakjen (XVIII-XIX), Grubonja (XVII), Lombardić (XVIII). U mnogima od njih sačuvan je originalni prostorni raspored sa kamenim stepeništima, podovima i tavanicama, a u

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora nekima je sačuvano i bogato nasljeđe koje odražava način života i kulturu stanovanja – obrada zidova, podova i plafona, stepeništa, skulptoralni ukrasi, slike, portreti, namještaj, pokućstvo. Unutar nekih palata postoje originalna dvorišta sa svojom obradom ili vrtovi sa elementima hortikulturnog uređenja i vegetacijom. Sredinom XIX vijeka sagrađene su neostilske palate Menegelo, Bjeladinović i Srpski pravoslavni dom, sjedište bivše eparhije Bokokotorskodubrovačko-spičanske (danas zgrada Muzičke škole).

Među najznačajnije vrijednosti baštine Kotora ubraja se sakralna arhitektura nastajala u širokom vremenskom rasponu od VI do početka XX vijeka. Najstarije crkvene građevine potiču iz ranovizantijskog perioda otkrivene u vidu arheoloških ostataka (starija Crkva Sv. Marije Koleđate, stariji sukcesivno građeni hramovi ispod poda Crkve Sv. Mihaila), starija Crkva Sv. Tripuna sa početka IX vijeka kao i šest romaničkih

Crkva Sv. Luke

crkava – Katedrala Sv. Tripuna (1166), Crkva Sv. Luke (1195), Crkva Sv. Marije Koleđate (1221), Crkva Sv. Ane (kraj XII i početak XIII vijeka), Crkva Sv. Pavla (1263) i Crkva Sv. Mihaila (druga pol. XIII - poč. XIV vijeka).

Gotičko-renesansnom periodu pripada Franjevački samostan sa renesansnobaroknom Crkvom Sv. Klare, a renesansnom periodu Dominikanski samostan u njegovom neposrednom susjedstvu. Crkva Sv. Frana (Novi) sa samostanom franjevaca nastao je u drugoj polovini XVII vijeka na mjestu starijih kuća u južnom dijelu grada. U samostan i novu crkvu monasi su se preselili iz srušenog samostana na Gurdiću osnovanog 1288. godine od strane srpske kraljice Jelene, rodom Anžujske. Samostani su postojali uz Crkvu Gospe od Anđela (1511) i uz Crkvu Sv. Josipa (1632). Na mjestu dominikanske crkve Sv. Nikole, koja je izgorela u požaru 1896. godine, početkom XX vijeka (1902-1909) sagrađena je nova pravoslavna katedrala.

Pored bogatog nasljeđa, koje odražava neprekinuti kontinuitet graditeljske baštine, Kotor karakteriše još jedno važno svojstvo a to je kontinuitet života u njemu.

Katedrala Sv. Tripuna

34

Kotorska tvrđava Kotorska tvrđava je jedinstven fortifikacioni kompleks i jedno od najznačajnijih kulturnih dobara Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora.

Pored Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, a u njegovom obuhvatu, na Listu svjetske baštine dodatno je 2017. godine, kao pojedinačno dobro upisana i Kotorska tvrđava, u sklopu transnacionalne serijske nominacije Crne Gore, Hrvatske i Italije: Venecijanski odbrambeni sistem između XVI i XVII vijeka „Stato da Terra” – zapadni „Stato da Mar”.

Nominacioni dosije za upis ovog kulturnog dobra na Listu svjetske baštine su pripremili relevantni eksperti pomenutih zemalja članica, među kojima i prof. dr Ilija Lalošević za dio koji se odnosi na Kotorsku tvrđavu.

Indicije o naselju i tvrđavi na području današnjeg Kotora postoje još od vremena praistorije, antike i ranog srednjeg vijeka.

Ipak, Kotorska tvrđava je u današnjem obliku i obuhvatu nastala u periodu od XII do XIV

Kotorska tvrđava, pogled na sjeverni dio bedema i kaštel Sv. Ivana

35

vijeka kao srednjovjekovno utvrđenje visokih vertikalnih bedema i kula prilagođenih hladnom oružju.

Ubrzo nakon prihvatanja vlasti Venecije, 1420. godine, Kotor je postao ključni grad i tvrđava sa aspekta kontrole mletačkih trgovačkih puteva ovog dijela Mediterana.

Značaj grada na obali i njegove tvrđave u brdu, zaštićenih duboko na kraju zaliva, uvećan je činjenicom da je od kraja XV do kraja XVII vijeka sjeverni dio Boke Kotorske pripadao Otomanskoj imperiji.

Srednjovjekovni bedemi i kule su po projektima najboljih vojnih inženjera toga vremena preoblikovani za upotrebu artiljerije, smanjenjem visine bedema i izradom eskarpi i bastiona. Smatra se da je grad bivšu Mletačku republiku koštao više novca nego bilo koje utvrđenje ovog ranga u Evropi, imajući u vidu ogroman prostor, obim, vrstu i otežano izvođenje radova (otud i izreka u Veneciji: „Mi costa come le mura di Cattaro“).

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Dobrota Dobrota obuhvata niz starih grupacija i ansambala duž obale od Kotora do Orahovca, u dužini od osam kilometara, uključujući i naselje Ljuta na samom kraju. U fondu naslijeđene arhitekture Dobrote ističu se brojne palate (“palaci”) koje su podizali brodovlasnici, trgovci i kapetani. U ovim se prostranim stambenim zgradama prožimaju vrijednosti barokne arhitekture, mobilijara i hortikulture pripadajućih vrtova, što zajedno sa crkvenim kompleksima i zgradama tradicionalne stambene arhitekture, čini opus naslijeđenih graditeljskih vrijednosti Dobrote.

U ilirsko-rimsko doba, od IV vijeka prije naše ere, naselje se zvalo Debratha, Debrathum, Dabratha, Dabrathum, a od srednjeg vijeka nosi ime Dobrota. Vjerovatno se sa dolaskom Slovena i njihovim pokrštavanjem u IX vijeku može povezati podizanje

najstarijeg hrama – Crkve Sv. Krsta, nedaleko od ušća rijeke Daranthum (danas Ljuta). Crkva Sv. Krsta je potpuno srušena u zemljotresu 1667. godine.

Crkva Sv. Ilije na hridi, u jugozapadnom dijelu naselja u neposrednoj blizini palate Radoničić (danas Instituta za biologiju mora), po svom sklopu i karakteristikama arhitekture pripada dobu rane romanike (XII – XIII vijek). Srednjovjekovnog porijekla su i starije srušene crkve u okviru kompleksa Sv. Eustahija (Sv. Stasije) i Crkve Sv. Matije.

Starija Crkva Sv. Stasije, iz XIV vijeka, stajala je blizu morske obale, ispred današnje crkve baroknog stila. Ostaci zidova i poda ove građevine djelimično su otkriveni u arheološkim istraživanjima vršenim u novije vrijeme. Crkva je zajedno sa jednospratnom župnom kućom zabilježena na katastarskom planu Dobrote iz 1838. godine.

Dobrota, sjeverni dio naselja sa palatama Ivanović i Tripković i Crkvom Sv. Eustahija

36

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Starija Crkva Sv. Matije, čiji položaj u okviru sakralnog kompleksa još uvijek nije utvrđen (budući da arheološka istraživanja nijesu vršena), poticala je iz vremena romanike (XIII vijek). Ostale crkve u Dobroti, podignute su tek sa formiranjem naselja na obali tj. počev od sredine XVI vijeka. Neke od njih predstavljaju porodične kapele građene u okviru stambenih kompleksa značajnih pomorsko-trgovačkih porodica. Starija Crkva Sv. Ivana je građena od strane nekoliko dobrotskih bratstava a sličan primjer predstavlja i starija Crkva Svih Svetih (Sv. Vrača).

Najveći uspon i najintenzivniju gradnju Dobrota dostiže u razdoblju od XVII –XIX vijeka, u vrijeme procvata pomorske trgovine brodovima na jedra. U to vrijeme nastale su dobrotske palate od kojih su mnoge sačuvane do danas: palata Dabinović – „Kokotova kula“, palata Tripković, dvije palate Ivanović, palata Radimiri, palata Kamenarović, palate bratstva Radoničić, palata Dabinović – „Krivi palac“, veliki palac Milošević. One predstavljaju najizrazitije primjere reprezentativnih zgrada za stanovanje građenih u stilu baroka.

Sredstvima uglednih porodica iz Dobrote, u blizini Crkve Sv. Matije je 1902. godine

izgrađena zgrada Slavjanske čitaonice, sa bibliotekom-čitaonicom i pozorišnom salom.

Slavjanska čitaonica je formirana 1862. godine, kao kulturno-prosvjetno društvo koje je okupljalo zagovornike preporodnih sveslavenskih ideja i očuvanja narodnog jezika, ali i djelovalo na unapređivanju pomorstva i trgovine. Ovaj prostor je bio centar kulturnih, društvenih i političkih okupljanja u Dobroti, i zadržao je javnu namjenu do danas.

Do Prvog svjetskog rata, Dobrota je još uvijek, uprkos propasti jedrenjaka krajem XIX vijeka a time i najvažnije djelatnosti njenih stanovnika, zadržala lik kakav su joj davala imanja najistaknutijih pomorskotrgovačkih porodica. Harmonični izgled ovog priobalnog naselja na blagoj padini u podnožju stjenovitih brda činile su grupacije kamenih kuća uz more i crkveni kompleksi okruženi zelenilom.

Stambene cjeline pojedinih porodica u okviru kojih su građeni i „palaci“ (ital. „palazzo“ - palata), obuhvatale su uređenu obalu za pristajanje brodova i ukrcaj robe, magacine, vrtove („đardine“), stambene zgrade, rezervoare za kišnicu (bistijerne), kuhinje, ekonomske zgrade za rad na imanju, voćnjake i obradive parcele. U okviru takvih ansambala, „palaci“ su građeni kao reprezentativne zgrade za stanovanje i društveni život porodice.

Posjedi pojedinih imućnih pomorsko-trgovačkih porodica su se prostirali upravno na obalu i protezali do podnožja stjenovitog brda iznad Dobrote.

Terasasta imanja sa podzidima u kamenu, zauzimala su sav obradivi prostor, a što je zabilježeno na najstarijim likovnim predstavama i u katastarskim crtežima rađenim tokom XIX vijeka.

Ctkva Sv. Ilije i tri palate bratstva Radoničić, stara razglednica

37

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora nastala u Veneciji pod uticajem Paladija. U njenom razvoju manifestuje se uticaj tradicionalne arhitekture i tendencija da građevine budu monumentalne, što se može uočiti u gradnji palate Tripković, Ivanović i palate Vida i Boža Milošević. Međutim, potreba za gradnjom monumentalnih palata ne dovodi se u vezu samo sa razvojem stila već i sa takmičenjem rodova (bratstava) u podizanju sve većih i bogatijih zgrada, kao i sa prestižom pojedinih porodica.

Kompleks Crkve Sv. Matije, Slavjanska čitaonica i palata Milošević

Arhitektura Dobrote je tipična i za ostala priobalna naselja Boke Kotorske. Profane zgrade i sakralna zdanja podizani su od kamena sa kamenim okvirima vrata i prozora, balkonima sa konzolama, balkonskim pločama i balustradama od kamena. Glavne fasade su se po kompoziciji, obradi kamena i ukrasu isticale u odnosu na bočne i zadnju fasadu.

Blokovi za zidanje glavne fasade, kao i dekorativni detalji kao što su okviri prozora i vrata, konzole, elementi balkona (kamene balkonske ploče i ograde), stubovi pergola u vrtovima, kamena pila i ukrasni elementi enterijera (umivaonici, ormani), nabavljani su sa Korčule i Brača a kamen za obradu ostalih fasada, podove, pločnike dvorišta i dr. poticao je iz obližnjih kamenoloma (Đurići, Lepetani, Orahovac, Dražin vrt i dr).

Visokovrijedni ansambl sa Crkvom Sv. Matije podignut je pred ulazom u kotorsku luku, nad grebenom ojačanim potpornim bedemom. Organski dio istorijske cjeline jeste pojas visoke vegetacije koja crkveni ansambl odvaja od susjednih grupacija. Crkva na drugom kraju, posvećena Sv. Eustahiji (Sv. Stasiji), ističe se prilaznim stepeništem na padini, baroknim pročeljem, visokim neostilskim zvonikom i zelenom zonom u obalnom pojasu.

Bitne komponente položaja crkvenih kompleksa u Dobroti su sagledivost sa mora kao i povezivanje građevina po osi koje se ostvaruje vizuelnim poklapanjem položaja značajne građevine u prvom planu, u priobalnom pojasu, i građevine na višoj koti.

Palate su nastajale kao izraz najviše ekonomske moći jedne pomorsko-trgovačke porodice čiji su se preci naselili u Dobroti i formirali stambene cjeline na svojim posjedima kroz život više generacija.

Stambena arhitektura Dobrote se može definisati kao jedna od baroknih struja Palata Tripković

38

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Ovakav princip komponovanja u prostoru sadrži u sebi i simbolički aspekt izražen kroz vizuelno povezivanje dvije značajne arhitektonske cjeline.

Bitan element cjelokupne organizacije prostora Dobrote je uređenje obale sa sistemom ponti i mandraća za manje brodove i barke koje su na taj način bile zaštićene od talasa.

Prvobitna zelena pozadina crkvenih zdanja i stambenih priobalnih kompleksa, dio je njihovog istorijskog značenja, jer su u njoj sadržani elementi karakteristični za organizaciju naselja i njegov razvoj.

Zeleni pojas predstavljao je gornje djelove imanja koja su izvorno pripadala crkvama i porodicama čija su se imanja graničila sa posjedima crkava.

Ljuta Ljuta se nalazi na sjevernom kraju Dobrote kojoj i pripada kao njen integralni dio.

Ljuta je od ostalog dijela Dobrote odvojena kompleksom zelenila i prostranom uvalom, a sa sjeverne strane kratkim tokom rijeke Ljute koja se pojavljuje kao snažan bujični tok u podnožju stjenovitog brda na potezu između dva susjedna naselja – Dobrote i Orahovca.

Savremena urbanizacija Dobrote, koja intenzivno traje tokom više posljednjih decenija, zahvatila je i po obimu i po karakteru intervencija gotovo sav prostor ovog naselja. Savremena gradnja prijeti da preovlada kako u odnosu na naslijeđene vrijednosti graditeljstva tako i u odnosu na mnogostruke i veoma značajne vrijednosti neizgrađenog prostora koji je činio istorijski pejzaž Dobrote.

Pored prirodnih vrijednosti koje rijeka Ljuta daje aglomeraciji istoimenog naselja, pejzažnom identitetu Ljute doprinosi niz palacina uz priobalni put, od kojih mnogi imaju pripadajući dio obale sa uređenim pontama i mandraćima za barke. U centralnom dijelu naselja je kompleks Crkve Sv. Petra (XVIII vijek), građen u stilu baroka, čijim ambijentalnim kvalitetima doprinosi dvorište sa stablima borova i zvonik u vidu kule. Izvorne arhitektonske i pejzažne karakteristike naselja Ljuta su sačuvane u velikoj mjeri, uključujući autentičnost urbanističkog rješenja, kao i arhitekturu pojedinačnih kuća i palata sa uređenim okruženjem. Posebnu pejzažnu vrijednost Ljutoj daje pozadina naselja koju čini okvir od stijenovitih brda, koja su u tom dijelu zaliva najokomitija, kao i još uvijek sačuvana terasasta imanja u gornjem dijelu naselja.

Ljuta

Crkva Sv. Petra, Ljuta

39

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Orahovac Orahovac, staro naselje prostranog atara, a po predanju i knežina još u vrijeme srednjovjekovne Zete, dijeli se na Gornji, koji se prostire do Cuca i Krivošija, i Donji, koji zahvata obalu zaliva od Dobrote do Perasta (uključujući i Dražin vrt). Kao i kod većine drugih mjesta Kotorskog zaliva, i ovdje je došlo do postepenog silaženja stanovnika iz starijih, gornjih naselja u priobalne krajeve, bliže moru.

Na nekoliko stotina metara od mora, u plodnoj kotlini, nalazi se Gornji Orahovac sa šest napuštenih naselja, karakterističnih po grupacijama kamenih kuća rustične gradnje u vlasništvu pojedinih bratstava koja su se bavila stočarstvom i zemljoradnjom. Naselje uz more, koje prati lučnu liniju stjenovite obale, čine grupacije nekoliko desetina kamenih kuća Donjeg Orahovca, čiji su se stanovnici bavili pomorstvom i trgovinom, a u novije vrijeme i ribarstvom. Ovdje je

trgovina bila naročito razvijena dok je u blizini bila granica crnogorske države (od oslobođenja od Turaka 1684, do pada Austrougarske monarhije 1918. godine).

Izvorne arhitektonske i pejzažne karakteristike Orahovca su, i pored interpolacija i novogradnji iznad magistralnog puta, još uvijek sačuvane u velikoj mjeri, uključujući autentičnost urbanističkog rješenja tradicionalnih aglomeracija, kao i arhitekturu pojedinačnih kuća sa njihovim uređenim okruženjem. Posebnu pejzažnu vrijednost čine stoljetni hrast na obali ‒ zaštićeni spomenik prirode, i terasasta imanja, grupacije zelenila i stjenovita brda u gornjem dijelu naselja i zaleđu. Na osnovu arhivskih izvora i sačuvanih toponima, sa sigurnošću se može utvrditi da su se u Orahovcu od najstarijih vremena nalazili brojni vinogradi.

Orahovac

40

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Dražin Vrt Između Donjeg Orahovca i Perasta, odvojen neizgrađenim površinama, nalazi se zaselak Orahovca, Dražin vrt. To je najmanje, ali znamenito pomorsko naselje Boke Kotorske.

Crkva Sv. Đorđa, Orahovac

Nad Donjim Orahovcem dominira kompleks pravoslavne srednjovjekovne Crkve Sv. Đorđa, koja je sagrađena na ogromnom kamenu stancu. Sudeći po slučajnim nalazima ostataka keramike u okolini crkve, ovaj prostor je mogao biti kultno mjesto još u doba antike. Crkva se u istorijskim izvorima pominje od XV vijeka, a od najstarijih vremena je imala velike zemljišne posjede, koji su uvećavani i kasnijim donacijama. Stariji dio crkve (danas oltar) je, po predanju, iz vremena Stefana Prvovjenčanog i ima vrijedne freske s početka XVII vijeka. Naos, porta i zvonik na preslicu su iz druge polovine XIX vijeka. Ikonostas je izrađen prvih godina XX vijeka i rad je domaćeg umjetnika Špira Đuranovića iz Kamenara.

Dražin vrt ima svega desetak tradicionalnih kamenih kuća uz obalu i na strmim obroncima brda. U prošlosti su se muški stanovnici naselja bavili isključivo pomorstvom. U prvoj polovini XIX vijeka je Dražin vrt jednovremeno imao desetak jedrenjaka prekookeanske plovidbe i do petnaest pomorskih kapetana. Od kulturnih dobara, ovdje se nalazi rodna kuća kapetana Miloša Vukasovića, pomorskog arhitekte koji je je bio osnivač trgovačke mornarice Argentine.

U neposrednoj blizini naselja se nalazi vrijedan spomenik kulture, kula Baja Pivljanina, proslavljenog hercegovačkog junaka, koji je na poziv Mletačke republike ovdje boravio sa svojom četom, učestvujući 1684. godine u borbama za oslobođenje sjevernog dijela Boke od Turaka (područje od Orahovca i Risna do Kumbora). Herojsku pogibiju Baja Pivljanina i njegovih saboraca na brdu Vrtijeljci blizu Cetinja 1685. godine, opjevao je Njegoš u „Gorskom vijencu“.

Na području Gornjeg Orahovca se nalazi i pet manjih starih seoskih crkava i prostrana saborna Crkva Sv. Petke iz druge polovine XIX vijeka.

Bajova kula, Dražin vrt

41

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Perast Perast je nastao na najisturenijoj tački Kotorsko-risanskog zaliva, naspram strateški značajnog tjesnaca Verige. Zajedno sa ostrvima Gospe od Škrpjela i Sv. Đorđa, brdom Sv. Ilije i prirodom koja ga okružuje, Perast predstavlja jednu od rijetkih autentičnih cjelina, koju karakteriše simbioza graditeljstva i prirode, a koja doprinosi integritetu i autentičnosti Područja Kotora, odnosno, njegovoj izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti.

Perast predstavlja graditeljsku cjelinu dugog kontinuiteta i slojevitih vrijednosti.

Neodvojiva od Perasta su dva njegova ostrva, ostrvo Sv. Đorđa i Gospa od Škrpjela, koja su postala simbolična osa izuzetnog položaja grada, formiranog naspram tjesnaca Verige kojim se pristupa Kotorsko-risanskom zalivu, okruženom visokim stjenovitim brdima.

Pretpostavka da se starije naselje nalazilo visoko u brdu, pored Crkve Sv. Ane (Sv. Petka, Sv. Veneranda), dovedena je u pitanje budući da su ishodi istraživanja pokazali srednjovjekovno porijeklo ove crkve i omogućili novo tumačenje njenog kultnog karaktera koje podrazumijeva da je Crkva Sv. Ane stajala izolovano u odnosu na naselje.

U okviru današnjeg naselja nalaze se fragmentarni arhitektonski ostaci sa obilježjima romaničke i gotičke arhitekture.

Njihov položaj pokazuje da su najstariji sačuvani djelovi naselja formirani na najpovoljnijim lokacijama – dvjema uvalama na jugoistočnom i sjeverozapadnom dijelu grada, Luka i Penčići.

Ostaci srednjovjekovnih kuća mogu se dovesti u vezu sa podacima iz arhivskih

Centralni dio Perasta sa zvonikom Crkve Sv. Nikole

42

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora izvora XIII-XV vijeka koji pominju zanimanja stanovnika Perasta tog vremena (lađari, bačvari, ciglari, kamenari...), a koja ukazuju da je lokacija ovog grada zapravo bila na obali.

Važnu kariku u uspostavljanju linije razvoja naselja predstavlja istorijski podatak da je u prvoj polovini XV vijeka Perast imao 150 kuća.

Izgled Perasta na crtežu Agostina Albertija iz 1624. godine – najstarijoj poznatoj likovnoj predstavi ovog grada – pokazuje da je urbana matrica današnjeg naselja u to vrijeme bila već sasvim definisana a što potvrđuje i Koronelijev crtež s kraja XVII vijeka.

Današnji izgled Perasta, u kome dominira barokna faza – zastupljena u arhitekturi crkava i palata podignutih duž obale – rezultat je prosperiteta ovog grada koji je nastupio nakon mletačkog osvajanja Risna i Herceg Novog, 1684. i 1687. godine.

Krupni volumeni baroknih građevina, kao i stambene i javne zgrada koje su nastajale u XIX vijeku, popunile su prvobitne slobodne prostore između obale mora i starijeg uličnog fronta, a koji je do tada predstavljao glavnu komunikaciju duž obale, pristanište, manipulativni prostor za skladištenje i pretovar tereta, popravku i gradnju brodova. Na ovom širokom prostoru ispred prvobitnog lica grada, koji se od Crkve Sv. Nikole pružao na obje strane, stajalo je desetak odbrambenih kula („čardaka“) pojedinih istaknutih peraških porodica, koje su postojale u sklopu kompleksnog sistema odbrane grada bez zidina.

Osnovne karakteristike sačuvane urbanističke matrice Perasta čini niz zgrada uličnog fronta okrenutih pročeljima prema moru kao i glavne fasade crkvenih zdanja. Od linije uličnog fronta počinjale su ulice koje su povezivale obalu sa gornjim zonama naselja

43

Zapadni dio Perasta sa palatom Bujović

formiranog od nizova zgrada postavljenih po izohipsama kao i od pojedinačnih stambenih, samostanskih i fortifikacionih ansambala.

Ove, uglavnom upravno postavljene ulice, račvale su se u gornjim djelovima grada stvarajući mrežu koja je povezivala njegov ukupni prostor.

Najvišu i centralno postavljenu tačku Perasta predstavlja tvrđava Sv. Krst za čiji položaj su vezane pretpostavke o antičkom utvrđenju sagrađenom na istom mjestu kao i o Crkvi Sv. Krsta iz IX vijeka, najstarijoj crkvi u naselju.

Iznad naselja visoko u brdu nalazi se crkva posvećena Sv. Ani (ranije Sv. Petka, Sv. Veneranda) koja je oslikana freskama najkasnije početkom 15. vijeka. Nešto niže nalazi se kapela posvećena Gospi od zdravlja.

Počev od druge polovine XVII vijeka, ispred starijeg lica grada, na slobodnom prostoru prema moru, izgrađene su barokne palate poznatih pomorsko-trgovačkih porodica (Bujović, Smekja, Zmajević, Visković, Kolović i dr). U to vrijeme su uz palate postojali i veći slobodni prostori koji su im pripadali – kao što je to još uvijek u slučaju palata Balović i Visković – na kojima su kasnije, naročito

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora tokom XVIII i XIX vijeka, nastajale stambene zgrade. One su zajedno sa baroknim palatama stvarale novi ulični front prema moru, postavljen ispred starijeg uličnog niza, koji je ostao zaklonjen iza mlađih zgrada. Između starog uličnog niza i mlađeg, formiranog na prostoru ranije operativne obale i širokog pristaništa, nastala je ulica pod današnjim imenom Stari put (Strada grande, Velja ulica) koja u svom nazivu sadrži ime prvobitne široke komunikacije prema obali koja je postojala sve do kraja XVII vijeka.

Osnovne karakteristike prvobitne urbane strukture Perasta, sačuvane do danas, predstavljaju najznačajnije kulturnoistorijske, urbanističke i arhitektonskoambijentalne vrijednosti Perasta. Grad odlikuje gusta kompaktna struktura sa jasnim granicama izvan kojih se nalazi prirodno okruženje, a veduta Perasta saglediva je u širokom luku sa mora kao i sa kopnenih prilaza.

Osim aglomeracije grada kao cjeline, Perast posjeduje i vrlo značajne graditeljske kvalitete sadržane u okviru stambene, javne, sakralne, vjerske i fortifikacione arhitekture.

Istočni dio Perasta i ostrva Sv. Đorđe i Gospa od Škrpjela

Značajano svjedočanstvo stambene i odbrambene arhitekture Perasta predstavlja kula Viskovića, pomenuta u istorijskim izvorima iz 1499. godine, dok iz XVI vijeka potiču najmlađi djelovi stambenog kompleksa porodice Martinović.

Stambena arhitektura Perasta od XVII do XIX vijeka zastupljena je u vidu brojnih kuća i palata. Među najstarijima su palata Čizmai-Štukanović iz 1621. godine, stambeni kompleks Marković-Martinović, iz 1623. godine, a najizrazitije primjere tog razdoblja predstavljaju palata Zmajević iz 1664. godine, palata Šestokrilović iz 1691. godine i palata Bujović iz 1694. godine. Stambenu arhitekturu XVIII vijeka reprezentuju palate Visković, Smekja, Mazarović, Balović, Čorko, Krilović i Bronza.

Sakralna arhitektura Perasta je nastajala u rasponu od IX vijeka, kada je na ostrvu Sv. Đorđa uspostavljena benediktinska opatija, do druge polovine XIX vijeka, kada je sagrađena Crkva Sv. Gospođe, a potom i Crkva Sv. Mihovila na groblju. Među sakralnom arhitekturom ističu se: Crkva Sv. Nikole iz XVII vijeka sa apsidom nove nezavršene crkve iz XVIII vijeka i zvonikom iz 1691. godine, samostan Sv. Antuna iz XVII vijeka, Gospa od Rozarija sa zvonikom u okviru kompleksa palate Zmajević, kao i mnoge druge crkve koje su građene kao porodične kapele ili kao sjedišta bratovština.

Uz arhitektonske vrijednosti, crkvena zdanja u Perastu posjeduju izrazit kulturno-istorijski značaj, budući da su se u okviru njih stvarala, sabirala i čuvala raznovrsna umjetnička djela koja u velikoj mjeri odražavaju razvoj umjetnosti na području Boke kroz dugi period od više vjekova. U tom smislu najizrazitiji spomenik predstavlja sakralni kompleks na ostrvu Gospe od Škrpjela.

44

Ostrva Sveti Đorđe i Gospa od Škrpjela Ostrva Sveti Đorđe i Gospa od Škrpjela svojim ključnim položajem u okviru Kotorsko-risanskog zaliva i jedinstvenim karakteristikama predstavljaju jedan od najsnažnijih nosioca identiteta Perasta i cijele Boke Kotorske. Po mnogo čemu različita a jedinstvena i skladna u svojoj zajednici nasred mora, ona su jedna od najznačajnijih cjelina Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora u kojoj je sublimirana njegova izuzetna univerzalna vrijednost.

Prvi arhivski spomen Crkve Sv. Đorđa potiče iz 1166. godine, kada opat ove crkve, Ivan, prisustvuje svečanom posvećenju Crkve Sv. Tripuna u Kotoru. Međutim, postoje indicije da je ostrvo sa utvrđenjem postojalo još u ilirsko i rimsko doba. Crkva Sv. Đorđa je najvjerovatnije bila osnovana kao benediktinska opatija. Prema nalazima ornamentike u crkvi, predpostavlja se da su benektinci ovdje boravili još od IX vijeka. Tokom srednjeg vijeka patronat nad opatijom Sv. Đorđa imao je grad Kotor. Ovo je bio razlog mnogih sporova i sukoba između Kotora i Perasta. Sukobi su razriješeni tek 1634. godine, od kada po odluci Mletačkog senata, opata Sv. Đorđa bira Veliko vijeće Perasta.

Tradicija vezuje početak gradnje ostrva Gospe od Škrpjela za 1452. godinu kada je

Perast i ostrva

na hridi u moru pronađena Bogorodičina slika. U početku je sagrađena kapelica na hridi, a tokom vjekova, nasipanjem kamenja i potapanjem isluženih jedrenjaka, površina ostrva se postepeno povećavala.

Poslije ubistva kotorskog plemića Pompeja Paskvalija na ostrvu Sv. Đorđe, 1535. godine, Peraštani su odlučili da sagrade raskošnu crkvu. Do 1628. godine formiran je kompleks koji su činili crkva i zvonik, sakristija, čuvareva kuća. Poslije zemljotresa 1667., obnovu i proširenje crkve preuzima Andrija Zmajević, po čijoj je zamisli, između 1685. i 1695. godine, barokni slikar Tripo Kokolja izradio slike u enterijeru. Zvonik uz crkvu je završen 1725. godine. Sredinom XVIII vijeka Vicko Smekja je uz crkvu izgradio prostranu terasu, i u to vrijeme cio ansambl dobija svoj konačni barokni izgled. Na ostrvu se nalazi i Pomirdbena dvorana.

Sveti Đorđe i Gospa od Škrpjela, pogled iz Perasta, prije izgradnje novog naselja u Kostanjici

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Risan Razvoj Risna se može pratiti od antičkog perioda. Na vrhu brda Gradina, sačuvani su djelovi ilirsko-helenskog utvrđenja, zaštićenog strmim obroncima i koritom rijeke Spile. Ostaci grada koji potiču iz helenističkog i rimskog perioda, otkriveni u arheološkim istraživanjima vršenim tokom posljednje dvije decenije, pretežno su zastupljeni na lokalitetu Carine (prostor ispod Gradine, pored rijeke Spile do morske obale ali i pod morem), ali se prostiru i u jugoistočnom dijelu Risna, gdje je tridesetih godina XX vijeka pronađena rimska vila sa mozaicima iz II vijeka. Sastoji se iz atrijuma i niza prostorija sa podovima obrađenim u mozaičkoj tehnici. U srednjem vijeku, naselje je rasprostranjeno u manjem opsegu.

Tvrđava se opet nalazila na Gradini, a turska varoš se razvila pod tvrđavom u ravnici duž toka Spile, sa mahalama, čaršijom i pristaništem. Urbano jezgro današnjeg Risna predstavlja istorijsko ambijentalnu cjelinu, koju čine Trg “21. novembar”, smješten na ukrštanju dva osnovna pravca kretanja

Gradina

i prostor ulice Gabela. Ulica Gabela se pruža od centralnog gradskog trga prema istoku, u dužini od 450 m; sa obje njene strane nižu se stambene zgrade građene u kamenu, od kojih su mnoge sa kultivisanim dvorištima i imanjima u zaleđu. Posebnu vrijednost Gabele predstavlja autentični ulični zastor, izveden od krupnog rječnog oblutka, podijeljen dijagonalno u više polja.

Objekti u ulici su nastajali od kraja XVII do

Risanski zaliv

46

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora kraja XIX vijeka. U ovoj ulici se nalazi i prolaz ka palati Ivelić (XVIII vijek), koja predstavlja najreprezentativniji primjer barokne stambene arhitekture u Risnu. Mletački period ostavio je manji broj zgrada sa obilježjima kasnog baroka, dok je u razdoblju austrijske vladavine nastalo pristanište za parne brodove. Crkveni kompleks koji čine Crkva Sv. Arhanđela i Crkva Sv. Petra i Pavla (XVII), nalazi se u neposrednoj blizini urbanog jezgra. Danas je, izgradnjom niza objekata stambene i poslovne namjene, stara aglomeracija zaklonjena od magistralnog puta.

Neposredno u blizini nastanjenog dijela, na rtu, nalazi se reprezentativna građevina, zadužbina Ljubatovića, podignuta 1888. godine za liječenje starih osoba, koja je sve do zemljotresa 1979. godine imala različite javne namjene, a sada je u ruševnom stanju.

Na strani prema Perastu, na istaknutom položaju, nalazi se manastir Banja sa sačuvanom arhitekturom i organizacijom razvijenog manastirskog kompleksa, osnovan po predanju u srednjem vijeku, a obnovljen početkom XVIII vijeka. Gornje zone Risna predstavljaju jedinstveni kulturni pejzaž koji čine prostrana feudalna imanja imućnih stanovnika Risna iz turskog i mletačkog perioda. Ova imanja sa reprezentativnim stambenim zgradama, dvorištima, terasastim obradivim parcelama i sačuvanom

Ulica Gabela

vegetacijom dokumentuju način života i privređivanja značajnih risanskih porodica tokom prošlosti.

Tridesetih godina XX vijeka, donacijom risanskog rodoljuba Vasa Ćukovića, izgrađen je bolnički kompleks, djelo profesora Milana Zlokovića, značajnog predstavnika moderne arhitekture, porijeklom iz Bijele. U isto vrijeme i sredstvima istog donatora sagrađen je „Narodni dom“, koji je nažalost srušen nakon zemljotresa 1979. godine. Posljednjih decenija XX vijeka, nastale su mnogobrojne novogradnje, uključujući nezavršeni Dom kulture, školu na stjenovitom terenu Gradine, hotel „Teuta“, preko antičkih slojeva na Carinama i blokove stambenih zgrada na južnom kraju Risna.

Brojne su pejzažne karakteristike u izgledu Risna, a koje je, zajedno sa najizrazitijim prirodnim vrijednostima (prostrani amfiteatralni prostor okružen brdima, uzvišenje Gradina, tok rijeke Spile…) i kulturnim slojevima, potrebno sačuvati.

Mozaički pod u antičkoj vili

47

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Strp

Lipci

Kao i ostala naselja duž obala zaliva, i stari Strp je nastao u gornjim zonama padine koja se od visokih stjenovitih brda u pozadini blago spušta ka moru. Mlađem vremenu pripada današnje naselje sa aglomeracijom kuća na obali, oko okomito postavljene ulice sa pristaništima za barke na obali i terasastim obradivim površinama iznad naselja.

Jednobrodna zasvedena crkva posvećena Sv. Spasu (XIX vijek), smještena je, sa okolnim grobljem, iznad priobalnog naselja.

U sjevernom dijelu Risanskog zaliva, smješteno je naselje Lipci sa ansamblima kuća tradicionalne arhitekture i Crkvom Sv. Ivana. U zaleđu aglomeracije, u okviru prirodnog amfiteatra koji je okružen stjenovitim brdima, nalazi se okapina sa praistorijskim crtežima koji prikazuju scene lova na jelene, nekoliko simboličkih predstava izlazećeg sunca („svastike“) i jedrenjak sa raširenim jedrima. Iako o vremenu njihovog postanka u nauci ima različitih mišljenja, u posljednje vrijeme je prihvaćen stav da su crteži nastali oko 800. godine prije nove ere. Mnogi smatraju da je lokalitet u Lipcima predstavljao hram pod vedrim nebom, dekorisan kultnim repertoarom i da predstavlja najkompletniji ansambl balkanske praistorijske umjetnosti.

Strp

Položaj naselja Lipci u odnosu na zaliv

Arhitekturu Strpa karakterišu tradicionalni oblici i organizacija života svojstvena stanovnicima koji su se bavili pomorstvom i poljoprivredom.

48

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Morinj Unikatni prostor Morinja predstavlja osobenu urbanističku tvorevinu čiji počeci sežu u najstarije doba. Prirodne pogodnosti terena ‒ brojni slatki izvori u polju pored morske obale i blizina antičkog Risna i srednjovjekovnih gradova Perasta i Kotora, doprinijeli su da se Morinj kroz prošlost razvijao na specifičan način. Isprepletenost Morinja gustim tkivom nasljeđa prošlosti daje mu poseban karakter.

Morinj odlikuje fenomen slatkovodnih izvora koji se pojavljuju na južnoj strani prostranog polja u kome formiraju Morinjsku rijeku. Potreba da se ovaj podvodni teren pretvori u plodnu zonu, tražila je vjekovni rad na modelovanju, izgradnji i uređenju prostora. Stvorena je mreža od vodenih površina („jaže“) i kanala koji su snabdijevali više mlinova i služili za transport barkama.

Mlinovi su postojali u okviru prizemlja kamenih kuća koje su obično imale i sprat za stanovanje.

Drugu odliku prostora Morinja predstavlja Polje, u ravnici, između obale i korita dvije rijeke, Velike rijeke i Nadpolja, koje je tokom prošlosti korišćeno isključivo za obradu zemljišta. Tome cilju je podređena i stara trasa puta od Kostanjice prema Strpu i dalje

Morinj na fotografiji iz sredine XX vijeka

49

Položaj Morinja o odnosu na zaliv

prema Risnu, presijecajući Polje tek na drugoj trećini dubine, ne uz obalu. Na toj trasi su podignuta dva kamena mosta za prelaz preko dva najznačajnija vodotoka, kao i jedan zidani bunar namijenjen putnicima.

Nepristupačna strma kosina na južnoj strani puta prema višim zonama naselja, obrasla samoniklom vegetacijom, u neposrednoj je blizini stare aglomeracije kaskadno poređanih kamenih kuća sa uređenim dvorištima, klupama za odmor, stablima voćaka i ogradnim zidovima. Sličan kontrast postoji između širokog, prostranog kaskadnog imanja na južnoj padini Svrčka i netaknute prirode unaokolo.

Topografske karakteristike Morinja čine njegovu izuzetnu prirodnu vrijednost.

Nekoliko kuća u obalnom pojasu, lanac starih mlinova sa patiniranim fasadama i krovovima, vegetacija svojstvena jezerima i rijekama u prožimanju sa mediteranskim voćnjacima i arhitekturom naselja, te raskoš jednog nepreglednog izuvijanog kaskadnog imanja na Svrčku koje u potpunosti prati linije i topografiju terena, čine panoramu

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Morinja nesagledivom iz jednog ugla i na prvi pogled. Široke vizure prema moru, Perastu i Dobroti, ostrvima ispred Perasta i dalje ka Lovćenu, pružaju se iz gotovo svih kuća – nizova postavljenih duž puta u višim zonama naselja, posebno u Svrčku.

Svaka od ovih kuća posjeduje vidikovce u vidu popločanih terasa, dvorišta ili gumna nadnesenih nad kosinu na sjeverozapadnoj strani rječnog korita. Vizure na zaliv, iz gotovo svih ambijenata, su poseban kvalitet Morinja kojem doprinosi prirodno okruženje i zone sa graditeljskom baštinom i kultivisanim vrtovima, voćnjacima i maslinjacima.

Graditeljska i prirodna baština Morinja se javljaju u vidu jedinstvene sinteze, budući da je prostor naselja oblikovan kontinuiranom ljudskom djelatnošću kroz dugi period od više značajnih istorijskih etapa.

Graditeljska baština Morinja je bogata i raznovrsna. Pored puteva i mostova, u Morinju se nalazi razvijena stambena i crkvena arhitektura, arhitektura mlinova i odbrambena arhitektura iz nekoliko istorijskih perioda. Posebnu vrijednost u Morinju predstavljaju vodene površine sa mlinovima na izvorištu Morinjske rijeke i oblikovana imanja sa terasastim terenima na prostoru Svrčka.

Kuće s kraja XVIII i u XIX vijeku se po svojoj arhitekturi približavaju tipu manjih palata („palacin“). Imaju prizemlje, jedan sprat i potkrovlje sa viđenicom na strani prema moru. Neposredna okolina kuće je uređena u vidu popločanih dvorišta i vrtova sa mediteranskim voćkama i ukrasnim biljkama.

Uz kuće ovog tipa se javljaju pomoćne prizemne zgrade, obično u istom nizu.

Najrazvijeniji tip stambene zgrade se u Morinju javlja u vidu utvrđenog palacina (Berberovići).

Crkvena arhitektura Morinja pokazuje kontinuitet u crkvenom graditeljstvu počev od XIV vijeka do naših dana. Najstarijem periodu pripada starija Crkva Sv. Jovana na Svrčku. Prema nepotvrđenim izvorima, sagrađena je u XIV vijeku a srušena u velikom zemljotresu 1667. godine. Njeni ostaci od nekoliko redova kamena iznad temelja su vidni na terenu i to je pored predanja jedino što je za sada poznato o njenoj arhitekturi. Crkva Sv. Tripuna, izgrađena na stjenovitom terenu u blizini obale mora, svojim položajem i odlikama arhitekture najstarije faze gradnje, za koju se smatra da potiče iz XV vijeka, ukazuju da

Identitet Morinja se tokom posljednja dva vijeka odražava i u kontinuitetu školske ustanove, uspostavljene 1802. godine, tj.

Prve škole na narodnom jeziku, a koja traje do danas.

Stambena arhitektura Morinja se pojavljuje u širokom spektru tradicionalne arhitekture, od tradicionalne kuće svojstvene arhitekturi šireg područja do razvijenijih oblika karakterističnih za urbane sredine ili pak za ljetnjikovce na feudalnim imanjima duž obala zaliva. Škola u Morinju

50

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora je ova crkvica mogla nastati kao kapela na nekom od srednjovjekovnih imanja vlastele tog doba. Na to ukazuje i posveta crkve svetitelju koji je zaštitnik grada Kotora, središta feudalnog plemstva tog doba čija su imanja postojala duž obale zaliva.

Najmlađa od crkava je Crkva Sv. Save, podignuta sredinom druge polovine XIX vijeka. Izgrađena je kao kupolna građevina krstoobrazne osnove, u središnjoj zoni naselja.

Gornji Morinj Gornji Morinj je prostrano područje približno pravougaonog oblika koje se nastavlja na Morinj i s njim čini istu prostornu cjelinu.

Pruža se paralelno sa tokom Velike rijeke i njemu, uz aglomeracije blizu Crkve Sv. Tome, pripadaju još i Bakoči i Bunovići. Bakoči se nalaze na južnoj strani, prema Bijelskim Kruševicama, a Bunovići na sjevernoj, prema hercegnovskom selu Žlijebi. Do Gornjeg Morinja vodi put koji povezuje Morinj s njegovim zaleđem i nastavlja se prema Kutima, Zelenici i Herceg Novom.

Bunovići, položaj Gornjeg Morinja u odnosu na zaliv

51

Osim ovog puta, u Gornjem Morinju postoje i putevi koji povezuju sve naseobine. Mjesto raskršća je Crkva Sv. Tome sa grobljem, od koje se putevi račvaju prema Bakočima, Dragomanovićima i Bunovićima.

Naseobine Gornjeg Morinja su nastajale u vidu više nizova ili u više grupacija kuća koje pripadaju istim porodicama. Uz naseljene aglomeracije, u neposrednoj blizini su obradive parcele i imanja. Šumski pojas je unaokolo. Imanja u udolinama su u vidu pravilnih parcela, a na nagnutom terenu su terasasta, sa parcelama podzidanim kamenim “međama”. Imanja se prilagođavaju nagibu terena, vodotocima i putevima. Putevi su obrađeni kamenom, a zasvedenim mostovima su premošćeni potoci. Dvorišta su, takođe, ograđena zidovima građenim u kamenu bez upotrebe maltera.

Stambene i pomoćne zgrade su građene po principima tradicionalne arhitekture područja Boke. Za gradnju se upotrebljava kamen (zidovi, niše, okviri prozora i vrata) u kombinaciji sa drvenom građom (tavanice, krovna konstrukcija) i kanalicom i kamenim

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Grupacija kuća sa obradivim imanjima u Gornjem Morinju

pločama za krovni pokrivač. Stambena dvorišta su popločana, a ekonomska kaldrmisana. U stambenim dvorištima, oko popločanih terasa natkrivenih lozom (“odrina”), oformljene su kamene klupe (“pižuli”).

Crkvena arhitektura Gornjeg Morinja nosi tipološke karakteristike crkvenog graditeljstva Boke Kotorske. Uz Crkvu Sv. Tome, crkveno graditeljstvo Gornjeg Morinja reprezentuje i Crkva Sv. Petke u Bunovićima, građena u XVII vijeku. Današnji izgled Crkve Sv. Tome je rezultat više pregradnji. Prema pisanim izvorima, poznato je da je crkva obnovljena 1826. godine, te da su neki radovi izvedeni 1924. godine. Ikonostas je izrađen prvih godina XX vijeka i rad je Špira Đuranovića iz Kamenara. Crkva je izvorno bila kraća u osnovi, međutim, vrijeme gradnje starije crkve nije zabilježeno u poznatim izvorima.

Područje Gornjeg Morinja posjeduje odlike kulturnog pejzaža čiju strukturu i identitet čini niz autentičnih ruralnih naselja tradicionalne arhitekture, kultivisani prostori obradivih imanja oblikovani trudom

više generacija, te izuzetne prirodne vrijednosti (kompleksi šuma, brojni vodotoci, udoline, stjenoviti vrhovi brda...). Na ovom području postoji trasa antičkog puta i više potencijalnih arheoloških lokaliteta. Vizure na zaliv, na Perast i Lovćen, doprinose raznolikosti i bogatstvu panorama koje se sagledavaju sa brojnih tačaka Gornjeg Morinja.

Proces napuštanja Gornjeg Morinja, započet već prvih godina nakon Drugog svjetskog rata, intenziviran je nakon zemljotresa 1979. godine, što je izazvalo gotovo potpuno napuštanje sela od strane njegovih stanovnika. Time su nestajale i osnovne djelatnosti ljudi čijim radom i privređivanjem je oblikovan kultivisani prostor u cjelini. Uz agrarne djelatnosti i stočarstvo, nestajali su i tradicionalni oblici života, proizvodnja hrane, tkanina (lan), graditeljski zanati, gajenje stoke…

Razvoj industrijalizacije i pomorstva socijalističkog perioda, uslovio je kretanja stanovništva ka centrima u Boki u kojima su se ove privredne djelatnosti intenzivno razvijale.

52

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Kostanjica Naselje Kostanjica smješteno je na padinama koje predstavljaju nastavak Vrmca sa druge strane tjesnaca Verige. Ime je dobila po kestenu ili „kostanju“, kako se u lokalnom dijalektu kaže, s obzirom da se nalazi u zoni pretežno prekrivenoj šumama zajednice lovora i kestena, koje se pružaju od obale pa do 200 m nadmorske visine. Kostanjica obuhvata prostor od tjesnaca Verige do Morinja, a nalazi se prekoputa Perasta i ostrva Sv. Đorđe i Gospa od Škrpjela, tako da je prostorno i istorijski posebno vezana za ova naselja.

Najstariji arheološki tragovi, koji govore o kontinuitetu naselja na ovom prostoru, vežu se za pronađene nalaze mozaičkog poda građevine iz antičkog perioda u blizini ušća Morinjske rijeke, na lokalitetu Naluka.

Benediktinski samostan iz IX vijeka na ostrvu Sv. Đorđe između Perasta i Kostanjice, imao je brojne posjede u okolini, pa je gotovo izvjesno da su se i na području Kostanjice od najstarijih vremena nalazila njegova imanja.

Na osnovu arhivskih izvora sa sigurnošću se može utvrditi da se u Kostanjici u XV vijeku nalaze vinogradi, koji su u posjedu peraških porodica i opatije Sv. Đorđa.

U XV vijeku Peraštani grade Crkvu Gospe od Škrpjela na vještačkom ostrvu. Peraštani su ovu crkvu i održavali, darovavši joj zemlju i kuće, koje su imali u mnogim djelovima

Položaj naselja Kostanjica

53

Boke, pa i u Kostanjici. Početkom XVII vijeka, svetilište Gospe od Škrpjela imalo je posjede u Kostanjici. I danas se sačuvao naziv lokaliteta „Gospino“ u blizini Veriga.

Naselje kmetovskih i zemljoradničkih porodica se prvo razvilo u gornjim zonama, u brdu, dok su se na obali, zbog nesigurnih vremena, uglavnom nalazili ekonomski i pomoćni objekti. O razvoju ovog gornjeg dijela naselja govore nam ostaci graditeljskog nasljeđa i podaci sa starih katastarskih planova. Centralna grupacija u gornjem dijelu Kostanjice je bilo „Selo“, uz koje su se, na istoj nadmorskoj visini od približno 100 m nad morem, nalazile i druge grupacije: Čelina, Kralješnica, Todorović, i Brković nešto visočije.

Vrijeme pretežno turske vlasti u Kostanjici traje dva vijeka, od 1483. godine do oslobođenja od Turaka 1684. g. Razvoj naselja na obali vezan je za Mletački period koji karakteriše opšti privredni uspon, zasnovan na razvoju pomorstva i trgovine.

Međutim, i u vrijeme turske vladavine na ovom području su postojale utvrđene kuće na obali, kao i u gornjoj zoni Kostanjice. Po sačuvanom predanju, u obalnom dijelu su postojale „četiri velike i utvrđene turske kuće, a peta utvrđena kula bila je u vrh kostanjičkog sela“. Krajem XVII vijeka, uz ove rijetke starije “turske kuće”, na obali nastaju grupacije kuća namijenjenih stanovanju i trgovini, uz već postojeće u gornjoj zoni. Za vrijeme vladavine Austro-ugarske nastaju veliki infrastrukturni zahvati, poput gradnje velike bistijerne i probijanja obalnog puta početkom XX vijeka, čime je poremećen autentični odnos naselja prema moru.

Sakralni objekti u Kostanjici su izgrađeni relativno kasno, Crkva Sv. Ivana Krstitelja u XIX vijeku, a kompleks Crkve Sv. Gospođe sa grobljem 1925. godine.

uređenja terena, uključujući i uređenje obale sa pristaništima i mandraćima, takođe predstavljaju značajan segment kulturne baštine.

Kuća sa terasastim docima

Pogodne prirodne karakteristike područja Kostanjice i različiti društveni faktori uticali su na specifično korišćenje zemljišta tokom vjekova koje je oblikovalo kulturni pejzaž koji predstavlja posebnu vrijednost naselja. Šuma kestena i lovora na padinama brda predstavlja integralni dio naselja. Kestenova šuma je jedan od osnovnih elemenata oblikovanja pejzaža Kostanjice. Kesten je, kroz korišćenje plodova, imao značajnu ekonomsku vrijednost za stanovnike, dok upotreba njegovog drveta u graditeljstvu daje specifične karakteristike i kvalitet tradicionalnoj arhitekturi Kostanjice. Činjenica da su se na području Kostanjice još od srednjeg vijeka nalazili vinogradi i maslinjaci govori prije svega o prirodnim vrijednostima ovog prostora. Teren je kultivisan i oformljen u obliku terasastih vrtova – kaskadnih parcela sa podzidima od lokalnog kamena u suvozidu. Terasasti vrtovi sa obradivim površinama i voćnjacima spadaju u najstariji, ali i najznačajniji, sloj kulturnog nasljeđa i svjedočanstvo su istorije i čovjekove aktivnosti na ovom prostoru.

Grupacije kuća tradicionalne arhitekture u gornjoj zoni naselja i na obali, sa mrežom starih pješačkih staza i puteva koji ih povezuju, i tradicionalnim elementima

Tradicionalnu arhitekturu i kulturni pejzaž Kostanjice karakteriše upotreba lokalnih materijala za gradnju objekata, uređenje parcela i terena.

U Kostanjici se, zbog strukture stijena, nalazi pločasti kamen, koji se vadi u manjim lokalnim kamenolomima – „pentarima“.

Od ovog lokalnog pločastog kamena su se zidale: kuće, pomoćni objekti u suvozidu, stepeništa, podzidi, međe i popločavala dvorišta. Kestenovo drvo se koristilo za izradu međuspratne konstrukcije, stolarije ali i za okvire prozora i vrata. U tradicionalnoj arhitekturi Boke okviri – “pragovi” otvora se rade po pravilu od kamena. Upotreba drveta za okvire na fasadama u Kostanjici je jedinstvena, i govori o kvalitetu drveta kestena.

Kostanjica, zbog svoje pozicije, ima značajne ambijentalne i pejzažne vrijednosti.

Kao i druga naselja u Boki, izložena je sagledavanjima iz raznih pravaca i okolnih mjesta na suprotnoj obali zaliva. Posebno je značajna njena povezanost sa Perastom, i vizure iz Perasta. Novom gradnjom u protekloj deceniji su nastale krupne povrede pejzažnih vrijednosti ovog naselja, a tim i samih ostrva Gospe od Škrpjela i Svetog Đorđa, kao dijela pejzaža Perasta, Risanskog zaliva, Veriga... Gradnja u pejzažu Kostanjice koji, zapravo, predstavlja prirodni, vizuelni i istorijski okvir peraških ostrva, govori o nerazumijevanju ključnih vrijednosti Svjetske baštine i to u vrijeme koje bi trebalo da odražava zrelost u prihvatanju i poštovanju osnovnih načela očuvanja i zaštite tih vrijednosti.

54

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Stoliv i Gornji Stoliv Stoliv zauzima sjeverni dio brda Vrmac.

Prostire se od Markovog rta na granici prema Prčanju do neizgrađene zelene površine na strani prema tjesnacu Verige.

Stoliv pripada istočnoj strani Vrmca, pa zato posjeduje mnoge zajedničke karakteristike i osobenosti sa naseljima Muo i Prčanj koja se nalaze na istoj strani Vrmca.

Među obalnim naseljima, Stoliv se ističe sačuvanim uporednim postojanjem dvije naseobine: Gornji i Donji Stoliv. Gornji Stoliv je starija ruralna aglomeracija formirana na brdu i od obalnog dijela naselja odvojena šumom pitomog kestena, koja je zaštićena kao prirodna rijetkost. Kompaktnu cjelinu gornjeg naselja čine nekoliko grupacija tradicionalnih kuća, rustične obrade, sa dvorištima, bistijernama i vrtovima smještenim po kaskadama formiranim na padinama brda. U naselju se nalazi Crkva Sv. Ane za koju se pretpostavlja da je izgrađena između XII-XIII vijeka. Crkva Sv. Ilije (ne zna se tačno kada je izgrađena, a proširena je 1556. godine), sa kulom zvonikom (1883), predstavlja dominantu naselja i jedan od karakterističnih elemenata pejzaža Boke.

Prostor između gornjeg i donjeg naselja zauzimaju kompleksi obradive zemlje, maslinjaka kao i šume. Od Donjeg do Gornjeg Stoliva, većim dijelom kroz šumu kestena, Stoliv i Gornji Stoliv

vodi stari pješački put od kamena izgrađen u XIX vijeku, a koji ima posebnu graditeljsku i pejzažnu vrijednost.

Donji Stoliv se obrazovao analogno drugim naseljima duž obala zaliva. Manje, međusobno razdvojene grupacije, zauzimale su položaje oko nevelikih zatona pogodnih za pristane, u čijem se zaleđu prostiralo obradivo zemljište. Između ovakvih skupina, ostali su širi neizgrađeni pojasevi sa pošumljenim kosama i koritima bujičnih potoka.

U XVII i XVIII vijeku, sa promjenom osnovnih djelatnosti, prelaska sa poljoprivrede na trgovinu i pomorstvo, naselje se formira uz obalu zaliva. Njegovu osobenost čini tradicionalna povezanost sa Perastom, čiji su imućni žitelji na ovoj strani zaliva imali posjede sa ansamblima poput drevnih vila rustika, agrarnih kompleksa korišćenih za sezonski boravak vlasnika (ladanje). Mjesto posjeduje i zgrade tradicionalne arhitekture u gornjim zonama obradivih imanja.

Postoji više zgrada duž obale u Stolivu za koje se na osnovu istorijskih izvora ili na osnovu sačuvanih grbova na pročeljima može govoriti o njihovim prvobitnim vlasnicima. Među najstarijima je posjed porodice Martinović iz Perasta, u čijoj blizini

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora se nalazi kapela posvećena Sv. Pavlu. Nešto južnije se nalazi kompleks zgrada sa grbom kazade Stojšić iz Perasta, a na sjevernom kraju Stoliva je ruševni kompleks peraške porodice Markočević.

U obalnom dijelu Mržepa, već od sredine XV vijeka postoji kapela posvećena Svetom Trojstvu. Ovo imanje je početkom XVIII vijeka pripadalo porodici Burović iz Perasta.

Na višoj koti u odnosu na Crkvu Sv. Trojstva, sredinom XV vijeka je sagrađena crkva posvećena Bogorodici (Sv. Bazilije) na imanju Stefana Kalođurđevića. O gradnji, ktitoru i zografu koji je freskama oslikao njenu unutrašnjost, sačuvan je natpis iznad niše na zapadnom zidu.

Arhitektura Stoliva sadrži znatan broj kuća iz razdoblja baroka XVIII vijeka. U centralnom dijelu obalnog područja Stoliva, nalazi se najveći broj starih kamenih kuća koje pripadaju tradicionalnoj stambenoj gradnji.

Razvijeniji ansambli su okruženi vrtovima sa pročeljima koja pokazuju karakteristike baroknog stila. Posebnom tipu pripada “kazada” (casada), grupacija kuća nastala širenjem jedne porodice oko zajedničkog dvorišta ili duž kratke unutrašnje ulice.

Baroknom razdoblju pripada Crkva Imena Marijinog (1774) sa zvonikom – kulom i prostranim terasastim vrtom i imanjem koje ovoj crkvi pripada. Sagrađena je u

Gornji Stoliv sa zvonikom Crkve Sv. Ilije

priobalnom prostoru i svojom glavnom fasadom učestvuje u formiranju uličnog fronta naselja.

Najrazvijeniji ansambli Donjeg Stoliva su sadržavali niz funkcionalno-prostornih elemenata: operativnu obalu, kuću, vrt, obradivu zemlju, kuće za boravak radnika na imanjima i šumu. Svi ovi elementi i njihov poredak u prostoru označavaju tipične pejzažne karakteristike Kotorsko-risanskog zaliva.

Za pristajanje manjih brodova u prirodno zaštićenim zatonima formirana su mola (ponte) i popločane rampe za istezanje plovila radi remonta (tzv. tiraduri). Sa druge strane mola formiran je mandrać, lučica za barke. Ispred stambene zgrade građene u kamenu, uspostavljen je prostrani plato sa operativnom obalom za prekrcaj robe u magacine ili obratno.

Kuća je po pravilu imala prizemlje i dva sprata sa potkrovljem. U prizemlju je često skladište za robu kojom se trgovalo. Pojedine kuće su imale i posebna skladišta uz njih.

Ona su rađena u skladu sa namjenom: prostrana, prizemna sa otvorima kao na kući.

Pročelja od krupnih tesanika rastvorena su balkonima sa balusterima i većim prozorima barokne profilacije. Isturene malterne fuge pojačavale su utisak preciznosti zidanja.

Bočne strane kuće nerijetko su pokrivane

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora hidrauličnim malterom spravljenim sa krečom i mljevenom ciglom (venecijanski „coccio pesto“). Na potkrovlju su se isticali otvori viđenice sa bočnim volutama. Krov je pokrivan kupama-kanalicama.

Vrt je često obuhvatao zgradu sa tri strane: dvije bočne i zadnju. Ograđen je visokim kamenim zidovima. Prema obali su vrata sa obje strane, obično lučno završena sa oblicima svojstvenim za kasno ili postbarokno razdoblje. Kada je prizemlje namijenjeno za skladište, u kuću se ulazilo sa bočne strane.

Plan vrta zavisio je od konfiguracije terena: na ravnom tlu, on se mogao razvijati po dubini, bez kaskada. Izdijeljen je na više parcela stazama koje su natkriljene pergolama. U njemu je bunar za potrebe domaćinstva i zalivanje vegetacije. Vrtovi koji su se nalazili na padinama, što je čest slučaj, oblikovani su u vidu kaskadnih nivoa sa potpornim zidovima i kamenim stepenicama.

Bočno uz kuću, u visini prvog sprata, pružala se terasa ograđena zidanim parapetom i klupom (“pižuo”) sa koje se pružao pogled na zaliv. Iza kuće, u hladu koji su činile zgrade ili krošnje, oblikovane su druge terase, ponekad sa odrinom. Parteri vrta bili su korišćeni za gajenje povrća, voća i cvijeća.

Slobodne nezasađene površine služile su za rad, preradu hrane i odmor.

Iza vrta, na padinama brda, izdizale su se parcele obradive zemlje očišćene od kamena, koji je korišćen za podizanje potpornih i ogradnih suvozidova. Parcele slijede izohipse tla. Na terenima sa blažim nagibom one su šire; sa jačim nagibom su uže, poduhvaćene potpornim zidovima i nasute zemljom. Na njima su gajene razne kulture: loza, agrumi, masline. Formirane su i na višim kotama gdje su sastav i reljef terena to omogućavali. Jednom uspostavljena parcelacija, čvrsto omeđena potpornim zidovima, ogradama i stazama, trajno se održavala, mada su se mogli mijenjati vlasnici i gajene kulture.

Na granici između obradive zemlje ispod, i šumskog pojasa iznad, građene su kuće za stanovništvo koje se bavilo zemljoradnjom i stočarstvom. Grupacije su nizane po izohipsama sa prirodnim ili nasutim platoima ispred kuća koji su korišćeni za rad.

Okružavale su ih pomoćne zgrade, ostave, staje, spremišta i dr. Šuma pokriva najviši pojas do goleti na vrhu Vrmca, kao i zaobljene kose između zatona koje se spuštaju do mora. Mješovitog je sastava: četinari, listopadi, makija. Posebnu prirodnu vrijednost čini kolonija pitomog kestena, koja se prostire po padinama između Gornjeg i Donjeg Stoliva.

Prožimanjem prirodnih i vrijednosti stvorenih ljudskim radom, svojim stambenim i sakralnim graditeljstvom, uređenom obalom, osmišljenim prostornim dominantama, kultivisanim vrtovima, obradivim imanjima i netaknutim zelenim pojasom koji seže do vrha Vrmca, Gornji i Donji Stoliv reprezentuju najznačajnije vrijednosti kulturnog pejzaža u okviru svjetske baštine Kotora.

Donji Stoliv

57

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Prčanj Prčanj zauzima centralni dio brda Vrmac u dužini od oko 4 km. Prostire se od uvale Pavlovica, gdje se na južnoj strani graniči sa naseljem Muo, do Markovog rta na strani prema sjeveru, tj. do granice sa susjednim Stolivom.

Prčanj posjeduje izuzetne prirodne vrijednosti koje potiču od geografskih i topografskih karakteristika brda Vrmac koje dijeli prostor Kotorsko-risanskog od područja Tivatskog zaliva. Izuzetne pogodnosti padina brda Vrmca čovjek je tokom istorije oblikovao u skladu sa svojim potrebama. Ostvarene simbioze čine Prčanj prostorom koji reprezentuje vrijednosti kulturnog pejzaža Boke.

Trasa gornjeg puta zajedno sa ostalim putevima koji su spajali priobalni pojas sa gornjim zonama naselja, poznata je na osnovu sačuvanaog plana Prčanja iz 1802. godine. Iz navedenog plana, kao i na osnovu ostataka nekadašnjeg urbanizma Prčanja

uočljivih na terenu, te postojećih zgrada za stanovanje, poznato je da su se u gornjim zonama naselja, ispod starog puta, nalazile manje grupacije kuća okružene obradivim parcelama, maslinjacima i voćnjacima.

Prostor između priobalne zone i viših djelova naselja bio je uglavnom korišćen za obradu terasastih imanja, što je uz pomorstvo i trgovinu, karakterisalo način života stanovnika Prčanja tokom prošlosti.

Takav kultivisani prostor, koji je nastajao stoljećima, danas predstavlja prvorazredni kulturni pejzaž koji je u skladu sa načelima zaštite vrijednosti svjetske baštine potrebno sačuvati i predati budućim generacijama.

U antičko doba, uz obale Kotorskog zaliva kao i ostalog primorja, na kompleksima obradivog zemljišta su postojale manje naseobine (villae rusticae) sa stambenim i ekonomskim zgradama, kultnim građevinama, nekropolama sa kamenim spomenicima i sl. Iz tog razdoblja u zemlji se mogu naći arheološki ostaci.

Naselje Prčanj

58

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Ranohrišćanski period nastavio je tradiciju kultnih mjesta, ili je rjeđe podizao bogomolje na novim lokacijama – građevine bazilikalnog tipa ili centralnog plana. Ovom razdoblju mogla je u Prčanju pripadati Crkva. Sv. Tome Apostola, prema tradiciji podignuta nad ostacima antičkog hrama. Poslije propasti Rima, u stoljećima ranog srednjeg vijeka, podizane su manje crkve ili kapele.

U srednjem vijeku Prčanj se nalazio u sklopu kotorskog distrikta. Kao i ostala neutvrđena naselja toga vremena, formirao se dalje od morske obale, na padinama Vrmca gdje se nalazi stara župska crkva i ostaci drugih kultnih i profanih zgrada. Naselje se pominje u pisanim izvorima XIII-XIV vijeka. Samo manje grupacije povezane sa razmjenom dobara, trgovinom i plovidbom, mogle su se nalaziti uz obalu: skladišta, skverovi, mula, mandraći, kao i neke manje crkve-kapele.

Kroz arhivska dokumenta može se pratiti naziv Prčanja u raznim oblicima: tokom XIV vijeka kao Perzano, Parsana, a od XVI do XVIII vijeka kao Perzagno, Parzagno.

Pojedini su istraživači izvodili naziv mjesta iz imena pradavnih posjednika zemljišta. U

srednjem vijeku zemlja je pripadala crkvi ili porodicama kotorskih plemića. Ovom dobu pripada jezgro stare župske crkve na brdu, starija faza Crkve Sv. Ivana Krstitelja uz obalu, kao i kuća nazvana „Tri sestre“, tada u posjedu porodice kotorskih plemića Buća. Veliki uticaj na razvoj Prčanja imalo je prisustvo Turaka u Boki, gdje se naselje suočeno sa neposrednom opasnošću od turske flote i gusara, zadržalo dalje od obale, na padinama poluostrva Vrmca sa šumom u neposrednom zaleđu.

Silazak na obalu bio je postupan, sve do konačnog povlačenja Turaka. Sredinom XVI vijeka Prčanjani počinju da kupuju od kotorskih plemića djelove zemljišta, na kojima početkom XVII vijeka grade prve kuće. Sa ekonomskim jačanjem stanovnika, naselje se širi. Na mapi iz 1688. (M. Coronelli) označeno je oko 60 kuća. Broj stanovnika je u cijelom naselju porastao sa 111 na 758. Nosioci razvoja su bile porodice brodovlasnika, pomoraca, trgovaca, od kojih su neki stekli i titule plemića. Konačnim potiskivanjem Turaka iz Boke krajem XVII vijeka, stvorena je sigurnost neophodna za neometan život, rad i razvoj graditeljstva.

Priznavanjem statusa autonomne pomorske opštine od strane Mletačke Republike, 1625. godine, Prčanj je brzo napredovao i postigao svoj vrhunac početkom XVIII vijeka.

Građevine podignute tokom XVII-XVIII vijeka pripadaju stilskom razdoblju baroka.

On dominira na mnogim pročeljima kuća – palata (“palaca”) duž obale, koje su podizali pripadnici poznatih porodica.

Među najreprezentativnijima su palate: Beskuća, Verona, Luković, Florio-Luković.

To su prostrane stambene zgrade sa prizemljem, dva sprata i potkrovljem.

Drvene tavanice imaju plafone sa štuko dekoracijom. Podovi hola su od dvobojnih kamenih ploča (bijelo-crveno) složenih dijagonalno, a na spratovima i od keramičkih tavela. Na srednjim zidovima oko hola su

Kuća “Tri sestre” - “Tre sorele”

59

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora kameni portali, a u pojedinim prostorijama dekorativni umivaonici (pila).

Fasade složene od brižljivo klesanog korčulanskog kamena često su fugovane uskim trakama maltera oštrih rubova i sa površinama isturenim nekoliko milimetara, što je doprinosilo utisku veće preciznosti sloga. Monolitni kameni okviri otvora su profilisani, a kućni portal bogatije dekorisan.

Iznad njega je balkon ograđen balustradom, a kod razvijenih pročelja i niz balkona.

Pored kuće, često je podizano prizemno skladište širokog ulaza i malih prozora, u kome je držana roba. Ispred zgrade je formirana operativna površina, a na obali ponte i mandraći za pristajanje brodova i držanje barki. Iza kuće i sa bočnih strana prostirali su se vrtovi, ograđeni visokim zidovima, izdijeljeni šetnicama sa pergolama.

Dalje, uza strme padine dizale su se terasaste parcele sa kamenim potpornim zidovima, na kojima su mogli biti gajeni loza, južno voće i maslina kojima se hranilo i trgovalo.

Stare, razvijenije porodice (bratstva) podizale su tokom XVII-XVIII vijeka čitave ansamble zgrada grupisane sa obje strane unutrašnjih ulica, ili oko dvorišta (Verona, Luković). Pripadnost ansambla može se ustanoviti po grbovima porodica iznad kućnog portala.

Najveći broj kuća i drugih zgrada podizan je, kao i u drugim naseljima, u tradicionalnim oblicima kamene arhitekture primorja, bez jasnih oznaka o vremenskom porijeklu i stilskoj pripadnosti.

Vrhunski graditeljski rezultat ostvaren je u Bogorodičinom hramu, novoj župnoj crkvi građenoj prilozima mnogih mještana a posebno brodovlasnika. Njena gradnja započeta krajem XVIII vijeka, po

projektu venecijanskog arhitekte Makarucija (Bernardo Maccaruzzi), trajala je sa prekidima do početka XX vijeka. Među drugim sakralnim građevinama ovoga razdoblja ističe se Franjevački manastir sa crkvom Sv. Nikole.

Početkom XX vijeka, velike promjene događale su se na obali gdje je trasirana kolska cesta. Njome je trajno poremećen organski odnos sa akvatorijem, koji je do tada bio glavna veza kako sa susjedima, tako i sa prekomorskim oblastima.

Vrijednosti naselja Prčanj su višestruke i međusobno se prožimaju. Osim stambene i sakralne arhitekture (crkve, samostan...), uređene obale, hortikulturnih rješenja sačuvanih starih vrtova, vrijednosti Prčanja su u panoramama koje se sagledavaju iz naselja, sa svih njegovih kota kao i u vizurama na Prčanj, sa mora i iz gotovo svih tačaka naspramnih naselja i obale.

Centralni dio naselja, Bogorodičin hram i palata Beskuća

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Muo Naselje Muo je smješteno u podnožju brda Vrmac, naspram Kotora. Prostire se duž morske obale a zahvata prostor od sjeverne granice Škaljara do uvale Pavlovica koja razdvaja Muo i Prčanj. Naselju pripada i šumski pojas iznad terasastih obradivih terena koji zahvataju najnižu zonu padine Vrmca. U okviru današnjeg naselja su dvije zasebne cjeline – Peluzica i Muo. Prostor na kome se danas nalazi naselje Muo, u istorijskom smislu je nedjeljiv od prošlosti grada Kotora u čijoj se blizini nalazi. Poznato je iz istorijskih izvora da su stanovnici Mula još od srednjeg vijeka snabdijevali Kotor ribom, a ta tradicija se sačuvala do današnjih dana. Prirodni uslovi odredili su njegov istorijski razvoj, što se ogleda i u najstarijim poznatim tragovima arhitektonske baštine.

Crkva Sv. Kuzme i Damjana, iz 1261. godine, sagrađena u vrijeme cara Uroša I, pripadala je „kotorskim sveštenicima“, što bi moglo da govori da je teren na kome se crkvica nalazi pripadao kotorskoj biskupiji. U to vrijeme,

na biskupskoj stolici u Kotoru nalazi se biskup Marko, brat Dobre, supruge Pavla Barija koji su 1263. godine podigli Crkvu Sv. Pavla u Kotoru.

Obradiva imanja na padinama Vrmca predstavljala su osnov ekonomije feudalnog Kotora. Mletački period je podrazumijevao razvoj pomorstva i trgovine koji se odražavao i na šire područje grada, obuhvatajući i naselje Muo koje se krajem XVII i u XVIII vijeku orijentiše na pomorstvo. Ekonomska snaga stanovništva tog vremena ogleda se u gradnjama – i to obnovi Crkve Sv. Kuzme i Damjana 1778. godine i gradnji niza kamenih kuća duž obale.

Da su se na pitomim stranama brda Vrmac nalazila imanja najistaknutijih porodica kotorske vlastele, potvrdu pruža i Crkva Sv. Pavla iz 1566. godine. Crkva, koja je danas u ruševnom stanju, pripadala je kotorskoj plemićkoj porodici Vrakjen. Nešto iznad izohipse na kojoj je stajala Crkva Sv. Pavla nalazi se kapela posvećena Blaženom Graciji, svetitelju iz XV vijeka koji je rođen na Mulu.

Crkva Pomoćnice kršćana i niz kuća uz obalu sa pontama i mandraćima

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Osnovne urbanističke i arhitektonske vrijednosti naselja Muo su bile sačuvane u izvornom izgledu sve do početka XX vijeka kada se usljed gradnje novog priobalnog puta poremetio prirodni odnos naselja prema moru i kada su samo najisturenije kuće na obali zadržale svoje okruženje sa dvorištem na obali i sopstvenom lučicom za barke.

Sredinom XIX vijeka u središnjem dijelu naselja je sagrađena reprezentativna Crkva Pomoćnice kršćana kojoj se prilazi reprezentativnim dvokrakim stepeništem.

Početkom XX vijeka, na Peluzici je izgrađeno i nekoliko novih kuća neostilske arhitekture sa četvorovodnim krovovima i krovnim pokrivačem od falc-crijepa. U to vrijeme je u centralnom dijelu naselja izgrađena nova škola na platou u drugom redu kuća.

Stambena arhitektura Mula je do tog vremena imala ujednačenost i karakteristike tradicionalnog građenja čije su odlike zajedničke svim priobalnim naseljima zaštićenog područja. Ove odlike čine i najveću vrijednost naselja, budući da su nizovi zgrada koji prate liniju obale postavljeni u poretku koji na najprirodniji način obezbjeđuje korišćenje svih pogodnosti lokacije.

ovog naselja predstavlja i zeleni pojas na padinama Vrmca. U nižoj zoni ispod četinarske šume koja pokriva vrhove brda, zeleni pejzaž skriva srednjovjekovna obradiva imanja kotorske vlastele sa maslinjacima, vinogradima i voćnjacima.

Njihovi podzidi od kamena su sačuvani na fotografijama s početka XX vijeka kao i ispod samonikle vegetacije na površinama koje čine zaleđe pretežnog broja kuća u ovom naselju. U istočnom dijelu naselja je 1861. godine izgrađen put koji povezuje obalnu zonu sa tvrđavom Vrmac na platou brda. Ovaj put, usječen u teren korišćenjem serpentina sa moćnim potpornim zidovima i kamenim zastorom, predstavlja veoma značajno inženjersko djelo i veliku vrijednost kulturnog pejzaža.

Uz stambenu arhitekturu čiji najstariji primjeri nijesu dovoljno istraženi, iako se starija kućišta mogu uočiti pored okomito postavljenih stepenastih staza koje vode u više zone naselja, kontinuitet gradnje crkvenih spomenika može se pratiti od sredine XIII do kraja XIX vijeka.

Pored izgrađenih nizova zgrada stambene arhitekture na obali, i crkvenih ansambala, izuzetnu prirodnu vrijednost Terasasta obradiva imanja i Crkva Sv. Kuzme i Damjana

62

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Škaljari Područje Škaljara se nalazi uz grad Kotor, sa njegove južne strane. Zahvata amfiteatralni prostor koji se sa sjeverne strane graniči kotorskim zidinama, sa istočne i južne strane padinama Lovćena i utvrđenjem Trojica, sa zapadne strane padinama brda Vrmac, a sa sjeverne strane morskom obalom najjužnijeg dijela Kotorskog zaliva.

U svom najvećem dijelu, Škaljari su blaga padina i plodno polje ispresjecano mnoštvom vodenih tokova. Ta prirodna pogodnost terena odredila je njegovu istorijsku ulogu – u prošlosti su se u Škaljarima nalazila plodna obradiva imanja za uzgajanje žita, vrtovi i voćnjaci, maslinjaci i vinogradi. Izgled ovog prostora sačuvan je na crtežu Zinenburga sa početka druge polovine XIX vijeka, ali i na starim fotografijama koje pokazuju nepregledni pejzaž terasastih imanja na padinama Vrmca, spojenih sa obradivim parcelama koje se spuštaju sve do same obale. Staro naselje je grupisano oko Crkve Sv. Luke.

Istorijske tokove ovog područja moguće je pratiti na osnovu materijalnih tragova počev od antičkog vremena. Vrijeme iz kog potiče natpis sa nadgrobnog spomenika otkrivenog blizu mora, koji svojoj supruzi podiže STATIUS VINDEMIATOR (Statije vinogradar), prethodi nalazima iz arheoloških istraživanja vršenih sredinom XX vijeka na lokalitetu na Šuranju, južno od izvora Gurdić, gdje su otkriveni ostaci kasnoantičkih građevina, Crkve Sv. Petra (VI-IX) i manastirskog kompleksa Sv. Franje (kraj XIII vijeka).

Na fasadi barokne Crkve Sv. Luke (Gospa od snijega), podignute u centralnom dijelu naselja, čiji prvi pomen potiče iz oko 1600. godine, u vidu spolija se nalaze djelovi reljefne dekoracije karakteristične za period preromanike (luneta iznad portala, reljefni krst na zvoniku), kao i kapitel sa odlikama zrele romanike.

Najnovija istraživanja Crkve Sv. Dujma (XIII – poč. XIV vijeka) su pokazala da se u

Pogled na Škaljare sa terasastim imanjima, prije zemljotresa 1979. godine

63

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora okviru njenog prizemlja nalaze ostaci starije građevine, a u zidovima su otkrivene spolije preromaničkih stilskih odlika.

Srednjovjekovno razdoblje potvrđeno je i arhivskim podacima koji se odnose na Škaljare.

Pored crkvenih spomenika kontinuitet naselja potvrđuje i stambena arhitektura čiji oblici, repertoar i karakteristike gradnje odražavaju veoma dugu tradiciju.

U XIX vijeku, nakon zabrane austrougarskih vlasti da se sahrane obavljaju u i oko gradskih crkava u Kotoru, u Škaljarima se formira gradsko groblje, katoličko, pravoslavno, dijelom i jevrejsko.

Iako je već druga polovina XIX vijeka unijela krupne promjene u prostor Škaljara, kao što su gradnja Carskog puta (1881) i regulisanje potoka Zvjerinjak (Zvirnjak), tek treća decenija XX vijeka unosi nove promjene u idilični pejzaž Škaljara koji je još uvijek posjedovao srednjovjekovni izgled sa krupnim feudalnim posjedima na padinama Vrmca i ljetnjikovcima bogatih porodica smještenim u nižim zonama naselja, duž obale. U godinama između dva svjetska rata (1926. godine), izgrađena je fabrika sapuna koja zajedno sa fabrikama duvana, likera, i namještaja unosi promjene u dotadašnji način života stanovnika naselja vezanih uglavnom za poljoprivrednu djelatnost.

Socijalizam, pak, karakteriše razvoj industrije, zanatskih djelatnosti, trgovine, školstva. U neizgrađene prostore smještaju se fabrički kompleksi i hale, poslovne zgrade, školski objekti a intenzivira se i stambena izgradnja individualnih i kolektivnih zgrada. Na mjestu starije zgrade bolnice iz austrijskog perioda (iz 1875. godine) sagrađen

je novi bolnički kompleks. Novi talas gradnje nastupio je posle zemljotresa 1979. godine.

Na mjestu srušenog starijeg hotela „Slavija“ izgrađen je novi hotel, zatim savremeni bazen i niz poslovnih objekata različite namjene.

Osnovne vrijednosti prostora Škaljara su neporemećeno prirodno okruženje, otvoreni vidici prema zalivu, široki potez morske obale, sačuvani djelovi srednjovjekovnog pejzaža na padinama Vrmca. Arhitektonske vrijednosti su sadržane u kvalitetima tradicionalne stambene arhitekture, primjerima crkvenog graditeljstva, prvoj pojavi industrijske arhitekture, uređenom groblju, kao i prostornim mogućnostima za dalji razvoj naselja koje su se stvorile iseljenjem industrije.

Crkva Sv. Dujma

64

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Špiljari Špiljari predstavljaju najstariju naseobinu Kotorskog basena, pretpostavlja se još iz praistorije. Smješteni su u udolini neposredno ispod strmog stjenovitog terena na čijem vrhu je tvrđava – Kaštel Sv. Ivan, najviša tačka kotorskih fortifikacija, a prema pješačkom putu koje je od davnina povezivao Kotor sa Njegušima i Cetinjem, preko prevoja Krstac. Ovaj put, u vidu brojnih serpentina prilagođenih uslovima i nagibu terena, izgrađen je 1844. godine, na mjestu stare trase puta koja je postojala vjerovatno vjekovima. Put je od prevoja Krstac vodio prema platou ispred Starog grada Kotora, poznatom kao „Crnogorski pazar“, smještenom na Tabačini, na kojem su Crnogorci izlagali i prodavali svoje proizvode stanovnicima Kotora.

Put od Kotora prema Krscu svojom trasom tangira zonu Špiljara sa kojom je povezan odvojenim krakom. Pristupna staza, koja se od Starog puta odvaja i vodi prema centralnom prostoru Špiljara, ujedno predstavlja osu naseobine skoncentrisane oko Crkve Sv. Đorđa i platoa ispred nje. Na planu iz 1838. godine, Špiljari su prikazani sa nizovima kuća oko centralno postavljene crkve i terasastim imanjima na padini prema putu ka Njegušima.

Prema katastarskom nacrtu, 1838. god. je u Špiljarima bilo dvadesetak naseljenih kuća. Krajem XIX vijeka je još uvijek bilo 14 kuća, a u toku II svjetskog rata je naredbom okupacionih vlasti sve iseljeno. U njemu

Crtež Špiljara Branislava Kojića iz 1956. godine

danas živi samo jedna porodica. Sredinom XX vijeka su kuće već pretežno stajale u ruševnom stanju, bez krovova ali sa jasno uočljivim osnovama, potpornim zidovima parcela, prilazima, vegetacijom, dvorištima...

Usitnjena struktura naselja i njegove prirodne karakteristike u blizini gradskih zidina i Kaštela Sv. Ivan, sa jedne i padina Lovćena sa druge strane, daju mu posebnu vrijednost.

U arhitekturi Crkve Sv. Đorđa, zapaža se stariji dio sa srazmjerno većom polukružnom apsidom orijentisanom prema sjeveru i naosom gotičkih stilskih karakteristika. Sa istočne strane dozidana je kapela, a zvonik na preslicu je sazidan od spolija sa neke starije građevine. Ograđeno groblje sa crkvom čini jedinstvenu cjelinu. Može se pretpostaviti da je prvobitna crkva na ovom mjestu nastala u periodu od XIII do XV vijeka. Ovoj fazi gradnje pripada apsida, drugoj fazi pripada brod crkve datiran u 1559. godinu na osnovu ktitorskog natpisa Stefana Lorencovog na nadvratniku portala, a u trećoj etapi je dograđena bočna kapela. Špiljari su u istorijskom smislu činili kopču između Kotora i njegovog zaleđa. U pejzažnom smislu su neodvojivi od zidina Kotora i Starog puta sa sjeverne strane grada, kao i od nekadašnje strme staze koja je povezivala ovo selo sa južnim predgrađem Kotora.

Stari pješački put i Špiljari, pogled sa Kotorske tvrđave

65

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Ruralne cjeline u zaleđu zaliva U zaleđu Bokokotorskog zaliva, u planinskim oblastima, nalaze se brojne ruralne cjeline koje su uvijek bile povezane sa naseljima i gradovima na obali, različitim društvenim, privrednim i kulturnim vezama u različitim istorijskim periodima. Ove zone su međusobno i funkcionalno povezane mrežom pješačkih staza i puteva, koji još uvijek postoje. Mnoge od ruralnih cjelina zaleđa nalaze se u zaštićenoj okolini (bafer zoni) Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora (kao što su npr. Gornji Orahovac, Grbalj, Zalazi, Krivošije, orjenska sela). Međutim, i u okviru samog Područja Kotora nalazi se dio planinskog zaleđa - zone koje ga povezuju sa zaštićenim prirodnim cjelinama u njegovoj neposrednoj blizini. U okviru Područja Kotora je tako prema granici sa Nacionalnim parkom Lovćen obuhvaćeno selo Žanjev do, a prema granici sa Parkom prirode Orjen selo Ubli i krivošijska sela (Poljice, dio Zvečave i Grabov do). Sve ruralne cjeline u zaleđu zaliva imaju mnogo zajedničkih karakteristika, tako da ove koje se nalaze u okviru Područja Kotora ukazuju i na vrijednosti ostalih u zaštićenoj okolini.

Žanjev Do Žanjev Do se nalazi na istočnoj strani područja Svjetske baštine Kotora, na

padinama Lovćena, na nadmorskoj visini od 900-950 metara. Prilaz ka selu odvaja se od puta Kotor-Krstac koji preko Njeguša vodi do Cetinja, poznatog kao Lovćenske serpentine, građenog u drugoj polovini XIX vijeka. Ovaj put, koji savladava visinsku razliku od oko 900 m sa 25 serpentina, ima izuzetan istorijski značaj, predstavlja izrazito graditeljsko ostvarenje i jedan je od najprepoznatljivijih simbola Kotora, Boke i Lovćena. Žanjev Do administrativno pripada teritoriji opštine Cetinje. Žanjev Do čine grupacije kamenih kuća postavljenih u nizovima ili u vidu zasebnih stambenih cjelina formiranih od kuća sa vrtovima, štalama i guvnima. Selo ima rastresitu strukturu sa kaldrmisanim putevima oivičenim ogradnim zidovima koji na mnogim mjestima predstavljaju ujedno i potporne zidove susjednih obradivih parcela ili dvorišta. Selo je prožeto komunikacijama koje se slivaju u nekoliko pravaca od kojih centralna komunikacija povezuje najveći broj stambenih grupacija i vodi prema crkvi smještenoj na najvišoj tački naselja, ispod šumskog pojasa. Selo je uokvireno šumskim zelenilom a pojedina često i vrlo visoka stabla natkrivaju pojedine prostore sela.

Zajedno sa stablima voćaka ona doprinose utisku prijatnosti življenja na ovom osunčanom dolu od kojeg se pružaju vidici Položaj Žanjevog Dola, iznad zaliva, na padinama Lovćena

66

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora koji su svojstveni vremenu XV i XVI vijeka.

Stoga se može zaključiti da crkva odražava dugi kontinuitet postojanja na ovom mjestu kao i kontinuitet sela.

Crkva Sv. Jeremije

koji obuhvataju vrhove Vrmca, akvatorijum Kotorsko-risanskog zaliva i najviša brda Lovćena na granici Boke i Njeguša.

Crkva Sv. Jeremije se nalazi na blagoj travnatoj padini. Okružena je grobljem sa grobnicama iz novijeg vremena koje su, moguće je, izgrađene na mjestu starijih.

Crkva je jednobrodna zasvedena građevina izdužene osnove, sa polukružnom apsidom na istočnoj a ulazom i zvonikom na preslicu sa tri zvona na zapadnoj strani. Originalni krovni pokrivač od kamenih ploča sačuvan je na apsidi a brod crkve pokriven je crijepom koji je zastupljen i na najvećem broju kuća.

Unutrašnjost crkve je poprečnim lucima svoda podijeljena na četiri traveja. Zidovi su raščlanjeni prislonjenim lucima od kojih su tri para sa blago prelomljenim lukom u tjemenu a lukovi u zapadnom traveju su polukružni.

Ova karakteristika zajedno sa promjenom tehnike zidanja na fasadama jasno pokazuje da je crkva produžena prema zapadu za oko 2,5m. Ova promjena se mogla dogoditi u drugoj polovini XIX ili na početku XX vijeka, u obnovi crkve o kojoj govori natpis iznad ulaznog portala. U crkvi se nalazi ikonostas koji je djelo ikonopisaca Đinovskih čiji ikonostasi su zastupljeni i na području Boke i u crkvama građenim na Njegušima. Arhitekturu starije faze crkve karakterišu prislonjeni luci 67

Žanjev Do se prvi put pominje u najstarijim dokumentima Kotorskog arhiva 1337. godine.

Međutim, podaci upućuju da je Žanjev Do vjerovatno postojao kao naselje još od romanskog i ilirskog doba. Žanjev Do je u XIV vijeku pripadao Kotoru, pa su Kotorani imali tamo svoje posjede. U periodu kotorske samostalnosti (1395-1400), Žanjev Do pripada Balšićima, a ponovo se pominje u kotorskim dokumentima od 1442. godine. Najastarijim stanovnicima se kasnije gubi trag, a u XV i XVI vijeku stanovnici ovog naselja navode da su iz Njeguša. Sadašnje porodice Ljesari i Vulovići doselili su se iz Veljeg Kraja, Njeguša, u XVI vijeku.

Poljice Poljice su selo koje pripada Donjim Krivošijama, poznatim po najizrazitijim oblicima dubokog krša. Poljice se nalaze iznad Risna, na obroncima Orjena, na nadmorskoj visini od 450-500 m. Selo je smješteno u plodnoj udolini, koja je u blagom nagibu, pa je parcelisana u vidu terasastih dolaca sa podzdima u suvozidu. U selu se nalazi par grupacija kuća tradicionalne arhitekture. Iznad sela, u grabovoj šumi, na nadmorskoj visini od 670 m, nalazi se Crkva Sv. Petke. Prema usmenom predanju crkva potiče iz XV vijeka,

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora kada ove krajeve naseljavaju Riđani, dok stilske karakteristike današnje crkve ukazuju da je mogla nastati krajem XVII ili u XVIII vijeku.

Ubli Selo Ubli u podnožju planine Orjen pripada opštini Herceg Novi. Nalazi se u zaleđu Gornjeg Morinja, između Bunovića i Krivošija. Ubli predstavljaju udolinu elipsastog oblika, na nadmorskog visini od 750-800 metara, na čijim obodnim stranama su visoka brda (Kabao, 1466 m).

Polje je orijentisano u pravcu istok–zapad.

Ispresijecano je obradivim parcelama koje se pružaju upravno na dužu osu polja, po sredini polja, ili paralelno sa izohipsama terena, po obodu. Polje ima plodnu zemlju i u njegovom zapadnom dijelu su bunari sa vodom („ubli“) ozidani klesanim kamenom i zaštićeni poklopcima.

Na samoj granici prema brdu, nalaze se grupacije kuća koje pripadaju pojedinim bratstvima. Kuće su prizemne ili jednospratne. U sjeverozapadnom dijelu je Crkva Sv. Đorđa sa okolnim ograđenim grobljem i parohijskim domom. Grobovi su ukrašeni reljefnim motivima čiji su autori bili samouki majstori stanovnici Ubala.

Na istočnom dijelu sela nalazi se Crkva Sv. Gospođe čija arhitektura sa blago prelomljenim svodom i prislonjenim lucima pokazuje starije porijeklo. Moguće je da

potiče iz XV ili sa početka XVI vijeka. I oko Crkve Sv. Gospođe je prostrano groblje pod stablima hrastova („dubrava“). Na jugozapadnoj strani brda Sniježnice, na 1104 m, nalazi se Crkva Sv. Ilije od koje se pružaju vizure na priobalni prostor Boke.

U centralnom dijelu sela je jednospratna zgrada u kojoj se nalazila škola. Zgrada potiče iz 1882. godine.

Području Ubala pripadaju i dvije plodne udoline na zapadnoj strani, Dugunja i Šćepan do. Stanovnici Ubala su se tradicionalno bavili obradom zemlje i stočarstvom.

Od bukovih stabala su proizvođena vesla za brodove a led je na mazgama odvožen u Herceg Novi, gdje je, uz ostale poljoprivredne proizvode iz ovog sela, prodavan za čuvanje hrane.

Klima je veoma oštra u zimskom periodu i veoma prijatna u ljetnjem. Zbog hladnog zimskog perioda, stoka je uz čobane silazila u primorski dio Boke (Zelenika, Baošići, Lipci…) da bi se u proljeće ponovo vraćala u Uble.

Ljeti je za ispašu korišćena Ubaljska planina.

Ambijentalne karakteristike Ubala i tradicionalnog načina života u njemu, sačuvane su u velikoj mjeri, uprkos opštem procesu napuštanja sela koji je zahvatio i Uble. Oblici života sačuvani u Ublima, na prostoru koji predstavlja kopču između primorske zone i planinskog zaleđa, dragocjeni su rezervat autentičnosti i integriteta Područja Kotora.

Ubajsko polje

68

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Umjetnost i zanatstvo Veliki broj arheoloških lokaliteta i nalaza, iz različitih perioda, svjedoče da je Područje Kotora od najstarijih vremena predstavljalo mjesto pogodno za život.

O tome prema istraženom materijalu svjedoče pećine Spila iznad Perasta, Brštanova pećina iznad Risna, Daletina pećina iznad Dobrote, a posebno grobnice koje su gradili najstariji stanovnici ovog prostora, tumule ili mogile, kupastog oblika, u čijem središnjem dijelu se nalazio grob u koji su prilagali predmete koji su im za života bili važni i za koje su vjerovali da će im poslužiti i na drugom svijetu. Veliki broj tumula rekognosciran je u neposrednom okruženju Područja Kotora (Grbalj, Luštica).

Neki od njih su istraženi, a među nalazima pronađenim u grobovima izdvajaju se nalazi sa lokaliteta Mala i Velika gruda (zemljani tumuli) kod Tivta. Iz tumula Mala gruda potiče najstarija, a moguće i najreprezentativnija sjekira nađena u Crnoj Gori. Izrađena je od legure zlata, srebra i bakra sa zlatnim poklopcem ukrašenim krstom u krugu (znakom solarnog kulta).

Sjekira se datira između 2100. i 1900. godine prije naše ere.

Gori, na Mediteranu i šire na Balkanu, izvjesno je da se radi o jedinstvenim slikanim predstavama, što potvrđuje tehnika izvođenja: „skeletni stil“ prikaza jelena i realistički motiv jedrenjaka.

Autohtoni ilirski kulturni izraz, tehnika kiklopskih zidova u suhozidu – monea aecia, sačuvan je u načinu zidanja ilirskog podgrađa i njegovih bedema na lokalitetu Carine u Risnu, i iznad lokaliteta u sjevernom dijelu grada, ostaci utvrđenja sa ilirsko-grčkim slojem koji dominiraju, na brdu (Gradina).

O istom svjedoče i brojni cipusi i nadgrobni spomenici. Neki od njih su sa prikazom šišarke na vrhu, koja simbolizuje ilirsko vjerovanje u dugovječnost zagrobnog života.

Ilirski kulturni sloj „potisnula“ je savršenija i reklo bi se zaokruženija predgrčka i grčka umjetnost na koju se „naslonio“ rimski uticaj.

Najznačajniji arheološki lokalitet na Području Kotora je okapina Lipci, stijena na kojoj su u dvije skupine prikazane scena lova na jelene i nekoliko svastika (simboličnih predstava izlazećeg sunca) i jedrenjak sa raširenim jedrima. Crteži su naslikani bijelom bojom direktno na kamenu. Oko datacije i tumačenja ovih crteža u nauci postoji više različitih, čak prilično oprečnih mišljenja.

Predstave su prvobitno bile datirane u bronzano doba, u vrijeme između 1600. i 1200. godine prije nove ere, da bi u novije vrijeme, ovo datiranje bilo pomjereno u epohu gvozdenog doba, oko 800. godine prije nove ere. Posmatrajući ih u kontekstu sačuvanih praistorijskih ansambala u Crnoj Crtež jelena na okapini Lipci, 800. p.n.e

69

Navedeno potvrđuju i brojni nalazi pronađeni tokom višegodišnjih arheoloških kampanja u Risnu. Među nalazima dominira keramika raznih tipova i provenijencije (od luksuzne uvezene keramike, do upotrebne keramike lokalne proizvodnje), nalazi novca, i rijetki nalazi stakla. Luksuzna keramika potiče uglavnom iz radionica u Južnoj Italiji (Magna Graecia), i to uglavnom iz grada Gnatija (Gnathia), po kojemu je dobila ime. Među nalazima upotrebne keramike, dominiraju brojne amfore za vino i ulje, grčke ili južnoitalske provenijencije. Vremenski rasponi i datacija ovih keramičkih nalaza kreću se od helenističkog doba (od IV do I vijeka p.n.e.) do ranog carskog doba, te od I i II v.n.e. do perioda kasnog carstva.

Među metalnim nalazima u Risnu, dominira novac ilirskog kralja Balajosa. Veliki broj primjeraka novca ovog ilirskog vladara, u odnosu na ostali numizmatički materijal, govori o postojanju njegove kovnice u Risnu.

Među rijetkim staklenim nalazima izdvaja se gema, izrađena od staklene paste, na kojoj je prikazana scena borbe giganta sa bogom.

Rimski uticaj donosi karakteristike svojih kulturnih i umjetničkih vrijednosti, koje se ogledaju u izgradnji velikih monumentalnih građevina, o kojima danas sudimo na osnovu sačuvanih reljefnih arhitravnih greda, stubova, kapitela, ostataka zidova objekata koji su bili oslikani (sa mozaičkim podovima i plafonima ukrašenim štukaturama), a među kojima se izdvajaju ostaci antičke vile urbanog tipa, pronađeni u južnom dijelu grada, u kojoj je otkriveno sedam prostorija sa podnim mozaicima, među kojima je najpoznatija scena grčkog boga sna Hipnosa u liku usnulog dječaka. Ovaj arheološki lokalitet u Risnu je dostupan za javnost.

(kao npr. fragmenti mozaika pronađeni u Kostanjici na lokalitetu Naluka), svjedoče da su u temelje umjetničkog stvaralaštva na ovom prostoru čvrsto utkani mediteranski uticaji, prevashodno Stare Grčke i Rima.

Rimski uticaj i u Kotoru potvrđuju sporadični nalazi rimskih nadgrobnih spomenika, kao što je kameni blok sa predstavom boga Atisa ‒ dječak sa upaljenom buktinjom prema dolje (koji se čuva u Centru za kulturu u Kotoru), i nadgrobni spomenik sa natpisom, u prevodu: „Lucius Luccus Eucarpus valjani opštinski ljekar, koji je vršio praksu obilazeći bolesnike napravi sebi“, a koji je pronađen na lokalitetu Mišulić u Dobroti, na mjestu ranije zvanom „horti“ ili „orti“, a u čijem neposrednom okruženju je pronađeno više grobova. Nažalost, ovaj lokalitet za koji se može pretpostaviti da je bio gradski „campos santi“, nedovoljno je istražen.

Nalazi sakralnih građevina vizantijskog perioda iz VI do XI vijeka, koje su otkrivene u Kotoru u temeljnim zonama srednjovjekovnih crkava, Sv. Marije Koleđate (ostaci ranovizantijske bazilike sa krstionicom iz VI vijeka), pored Katedrale Sv. Tripuna (ostaci prvobitne Crkve Sv. Tripuna iz početka IX vijeka), i ispod Crkve Sv. Mihaila (ostaci djelova starije sakralne

Nažalost, područje Risna je još uvijek nedovoljno istražen ilirski, helenističkorimski lokalitet, a sačuvani mozaici u samoj vili, i sporadični nalazi pronađeni na više različitih lokacija prilikom arheoloških istraživanja na prostoru grada i u okruženju, Mozaik sa predstavom boga Hipnosa u antičkoj vili, Risan

70

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora građevine iz ranovizantijskog perioda, sa mlađom fazom iz XI vijeka), kao i brojni ulomci preromaničke i romaničke kamene plastike, pronađeni prilikom arheoloških istraživanja unutar urbanog jezgra, djelovi koji potiču s vrata, prozora, greda, parapetnih ploča, pregrada, i drugih djelova kamenog namještaja, upućuju na pretpostavku da su ostaci arhitekture starijih epoha grada Kotora, zarobljeni unutar starog gradskog jezgra. Ovi nalazi istovremeno svjedoče o visokom klesarsko-graditeljskom dometu ostvarenom na sakralnim i profanim graditeljskim cjelinama i objektima u Području Kotora do XII vijeka.

Za pretpostaviti je da je klesarska djelatnost na ovom području započela sa putujućim majstorima, klesarima koji su u Boku donijeli prvi dašak predromaničke umjetnosti.

Iz njihovih radionica je proizašla lokalna klesarska radionica koju karakteriše rad u krečnjaku i raznovrsnost motiva i kompozicionih šema, a posebno se izdvaja specifičan geometrijski preplet kružnica i dijagonala karakterističan za zadnju četvrtinu VIII i prvu polovinu IX vijeka.

I van starog gradskog jezgra Kotora, pronađeni su ostaci arhitekture ranosrednjevjekovnih objekata, ostaci benediktinskog samostana sa Crkvom Sv. Petra na Šuranju (od VI do IX vijeka), i Crkva Sv. Tome na Prčanju (IX vijek). Na osnovu pronađenih nalaza, nameće se zaključak da je Kotor, krajem VIII i u prvoj polovini IX vijeka, bio razvijeni umjetnički centar na južnom Jadranu, te da su se iz njega širili početni impulsi u razvoju predromaničke skulpture.

Crtež segmenta ploče sa prvobitnog ciborijuma Crkve Sv. Tripuna

71

Trifora na apsidi Katedrale Sv. Tripuna

Graditeljska i klesarska aktivnost nastavlja se tokom XII do XIV vijeka. Gradi se kotorska Katedrala, Crkva Sv. Luke, Crkva Sv. Marije Koleđate, Crkva Sv. Pavla, franjevački samostan. Danas ostaci ovog samostana, sa ostacima Crkve Sv. Franja i samostanom (XIII–XIV vijek), kao i samostanskim grobljem na kojemu su sačuvane grobnice kotorskih građana iz zlatnog doba Kotora (XIV vijek), predstavljaju arheološku cjelinu značajnu za tumačenje istorijsko-umjetničkog, kulturološkog i urbanog razvoja grada Kotora.

Pretpostavlja se da je upravo iz ovog centra u to vrijeme podržavana velika klesarska aktivnost po kojoj je Kotor bio šire prepoznat. Manastir Visoke Dečane punih osam godina (završen je 1335. godine), gradio je sa svojom

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora ekipom graditelja, franjevac, opat Crkve Sv. Marije od mosta na Gurdiću, neimar „fraVito, mali brat, protomajstor iz Kotora, grada kraljevoga“, kako je zapisano na portalu južnih vrata ovoga hrama. U radionicama kotorskih klesara isklesan je veliki broj prozora, vrata, profilisanih vijenaca, stubova, kapitela, koji danas još uvijek ukrašavaju kotorske crkve i palate.

Slikarstvo Uporedo sa graditeljskom aktivnošću u XII, XIII i XIV vijeku započinje i oslikavanje novosagrađenih sakralnih objekata.

Sačuvani fragmenati zidnog slikarstva u Crkvi Sv. Mihaila koji su pronađeni prilikom arheoloških istraživanja ispod poda stojeće crkve, u oltarnom prostoru starije crkve, svjedoče o slikarskoj aktivnosti u Kotoru koja je bila prisutna i ranije. Donji dijelovi stojećih svetitelja, naslikani tamnim linijama na oker osnovi i plavoj pozadini, raspoređeni sa obje strane biskupske stolice u centru oltara datiraju se u XI vijek i prestavljaju fragmente najstarijeg sačuvanog kotorskog srednjovjekovnog slikarstva.

Ostaci kotorskog srednjevjekovnog slikarstva sačuvani su i u Crkvi Sv. Luke (ostaci zidnog slikarstva sa kraja XII vijeka), u Crkvi Sv. Pavla (zidna slika u luneti nad grobnicom Pavla

Barija, XIII vijek), u Crkvi Sv. Marije (ostaci zidnog slikarstva sa početka XIV vijeka) i u kotorskoj Katedrali (ostaci zidnih slika iz prve polovine XIV vijeka). Sprovedena slikarsko-konzervatorska istraživanja su potvrdila da su Crkva Sv. Luke u XII vijeku, Crkva Sv. Marije u XIV vijeku i Katedrala Sv. Tripuna u XIV vijeku bile u cjelosti oslikane u unutrašnjosti. Kao i u slučaju graditeljske aktivnosti, za pretpostaviti je da su prvi slikari bili članovi putujućih grupa.

U arhivskim izvorima nazivaju se pictores Graeci, što upućuje da su porijeklom sa prostora Vizantije.

Kako saznajemo na osnovu podataka sačuvanih u notarskim knjigama koje se čuvaju u Istorijskom arhivu Kotora, neki od njih su se nastanili u Kotoru i formirali porodice. Slikaju u duhu istočnog slikarstva i vizantijske tradicije, a njihove slike interpretirane su latinskim natpisima.

Ostaci ovog slikarstva, pored likovnih, umjetničkih i zanatskih osobenosti, svjedoče o multikonfesionalnom duhu ovog prostora koji se provlači kroz sve segmente njegovog života.

Nastavljač slikarske aktivnosti u Kotoru (sredina XV vijeka), bio je Kotoranin Lovro Marinov Dobričević (1420‒1478). Nakon završetka školovanja u Veneciji, slikar se vratio u rodni grad. Njegovo slikarstvo u Crkvi Sv. Mihaila u starom gradu i u Crkvi Sv. Ane (tada Sv. Martina), u čijoj blizini je i živio, svjedoči o kontinuitetu nastavka izrade zidnih slika, ali istovremeno i o posebnoj kulturnoj klimi koja vlada u Kotoru u to vrijeme, a čiji rezultat su natpisi na zidnim slikama ispisani ispod predstava Sv. Katarine Aleksandrijske i Sv. Martina u Crkvi Sv. Ane, na narodnom jeziku.

Smatra se da je njegov rad i oltarna slika Bogorodica sa Hristom, u narodu poznata kao Gospa od

Segment feske iz Crkve Sv. Marije, XIV v.

72

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora i tumaču za slovenski jezik). Natpis je ispisan italijanskim i slovenskim jezikom, podjednako vješto izvedenim latiničnim i ćiriličnim slovima.

Zidne slike u Crkvi Sv. Gospođe u Mržepu, pored sačuvanih fresaka u Crkvi Sv. Mihaila i Crkvi Sv. Ane u Kotoru, važne su za razumijevanje životnih procesa na području Kotora, jer predstavljaju tipičan primjer kotorskog srednjevjekovnog slikarstva, u kojemu se prepliću i sažimaju heterogena strujanja tog doba, mješavina istočnih i zapadnih tendencija, i na kojima zajedno egzistiraju vizantijski i gotički elementi.

Dvojna ikona, pripisuje se Lovru Marinovu Dobričeviću, relikvijar Katedrale Sv. Tripuna

Šrkpjela, koja se nalazi na glavnom oltaru Crkve Uznesenja Bogorodice na vještačkom ostrvu prekoputa Perasta. Slika se vezuje za legendu po kojoj je samo ostrvo sagrađeno oko stijene u moru na kojoj je slika pronađena. Naslikana je na drvetu, a njena pozadina je pozlaćena i ukrašena punciranjem. Predstavlja dobar primjer spoja umjetničkih vrijednosti, kvalitetne zanatske izrade i legende, koja joj daje posebno kultno i nematerijalno značenje. Običaj fašinada, koji je vezan za formiranje ostrva oko stijene u moru na kojoj je pronađena ikona, danas je zaštićen kao nematerijalno kulturno dobro.

Popularne rimokatoličke i istočnopravoslavne svetitelje, jedne do drugih, nalazimo uporedo na zidovima Crkve Sv. Gospođe (Sv. Bazilija) u Mržepu, Stolivu, a u zapisu ispisanom fresko tehnikom slikar nam ostavlja podatke o vremenu nastanka živopisa (1451. godina), i njegovom naručiocu, Stefanu Kalođurđeviću, vrlo uticajnoj osobi u Kotoru sredinom XV vijeka (kancelaru 73

Za razumijevanje tih heterogenih procesa, važno je i slikarstvo u starijem dijelu Crkve Sv. Đorđa na stijeni, iznad Orahovca. U vrijeme kada je oslikana Crkva Sv. Đorđa (na samom početku XVII vijeka), ova teritorija se nalazi pod turskom upravom. Refleksiju ove činjenice i uopšteno prisustva islamske kulture u neposrednom okruženju današnje teritorije Područja, ne smijemo zanemariti prilikom razmatranja njegovih vrijednosti i međusobnih uticaja. Upravo u ovom slučaju možemo reći da je slikareva uloga bila

Freske iz Crkve Sv. Bazilije u Stolivu

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora drvene ramove čiji drvorez oponaša plet tordiranog užeta.

Istovremeno, slikar je obojio kompletan drveni enterijer u crkvi, ukrasivši ga buketima raznovrsnog cvijeća. Pored slika u crkvi na Škrpjelu, Kokolja dekoriše unutrašnjost Crkve Sv. Ivana u Perastu, i unutrašnjost Crkve Sv. Ane u kojoj oslikava i oltar sa oltarnom slikom i ispod koje se potpisuje u poetskoj varijanti na narodnom jeziku: ‘’...v molitvach tvoiech spomenise od mene grasnica tripo cocoglia pitur molim.’’

Slika sa plafona Gospe od Škrpjela, rad Tripa Kokolje

prevashodno edukativna, a da se on, iako skromnog slikarskog znanja i obrazovanja, trudio da je obavi na najbolji mogući način u cilju podizanja svijesti o značaju hrišćanske vjere. Pored edukativnog sadržaja koji je u sebi nosila, ova crkva je, po svome položaju, imala i odbrambeni i osmatrački značaj, jer je iz nje i ispred nje bilo moguće sagledati okolinu i ulazak u zaliv, što je, u kontekstu istorijskih okolnosti, bilo veoma važno.

Svojim povratkom sa školovanja, iz Venecije u Perast, krajem XVII vijeka, Tripo Kokolja (1661‒1713), kao već formirani slikar, u Boku unosi duh nove, barokne umjetnosti.

Svoju djelatnost veže za prijatelja i mecenu Andriju Zmajevića, nadbiskupa Barskog i primasa Srpskog, koji u periodu njegovog sazrijevanja živi u Perastu (1628‒1694), a čiju palatu dekoriše u unutrašnjosti (centralnu dvoranu i lođu). Istovremeno, cio slikarski program u crkvi na Škrpjelu zasniva se na Zmajevićevom tekstu „Crkveni ljetopis“.

Za ovu crkvu slikar je naslikao 68 slika na platnu, kojima je obložio njene zidove i svod. Slike su umetnute u pozlaćene

Sa Tripom Kokoljem nestaje umjetnost slikanja zidnih slika na području Kotora.

Istovremeno, u neposrednom okruženju, svega desetak kilometara udaljenosti, pratimo pojavu intenzivnih, ali drugačijih slikarskih aktivnosti. Slikar Dimitrije oslikava u al fresco tehnici male seoske crkve: Crkvu Sv. Đorđa u selu Šišići, Crkvu Sv. Nikole u selu Pelinovo (Gornji Grbalj) i Crkvu Sv. Petke u selu Mrkovi (Luštica), ali u skladu sa vizantijskim tehničkotehnološkim postupkom i u skladu s vizantijskom tradicijom. Njegovo ime je u literaturi poznato kao Dimitrije Daskal, jer pored zidnih slika, slika i ikone na dasci.

Krajem XVII vijeka je imao radionicu u Risnu. U Risanskom katastiku za 1704. godinu nalazimo ga, upisanog zajedno sa porodicom. Poznato je da je bio angažovan i na radovima oslikavanja starije crkve Sv. Eustahija u Dobroti, koja se nalazila ispred današnje, prema moru, a koja je nažalost srušena, pa o ovom slikarstvu nemamo materijalnih podataka. U literaturi je poznat kao osnivač Bokokotorske slikarske škole, poznate kao slikarska škola DimitrijevićRafailović, jer svoje slikarsko umijeće prenosi na svoje sinove. Slikarstvo koje nastaje u radionicama ovih slikara je 74

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora spontano, naivno i uspostavlja prisnu vezu sa posmatračem. Bogato je epskim repertoarom, dopadljivim portretima i čistim koloritom sa ekspresivnim akcentima. Slikaju na dasci, a uporedo rade i kvalitetne i osobene drvoreze (dveri, nadverja, raspeća, djelove deizisnih ploča itd). Karakteristika njihovih drvoreza je kombinacija pozlate i crvene boje. Ova stilski povezana grupa slikara i rezbara djeluje, na ovom području, skoro tri vijeka, od kraja XVII do kraja XIX. Slikarsko i zanatsko umijeće prenosi se sa oca na sina. Njihovo dugo trajanje možemo tumačiti, na jednoj strani kao potrebu njihove klijentele u vremenu u kojemu djeluju (između mletačke i turske teritorije), a na drugoj strani, ova grupa slikara i rezbara predstavlja i poseban kulturološki fenomen. Njihovi radovi sačuvani su u Crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu, na ikonostasu u Crkvi Sv. Luke u Kotoru, u riznici manastira Banja kod Risna (djelovi starijeg ikonostasa iz manastirske crkve), u Zbirci Srpske pravoslavne crkve u Kotoru i u zbirkama mnogih privatnih kolekcionara.

Detalj carskih dveri u Crkvi Sv. Đorđa u Šišićima, rad Dimitrija Daskala

75

Pojava ova dva potpuno različita slikara, Tripa Kokolje i Dimitrija Daskala, u istom vremenskom periodu, u neposrednoj blizini (Perast i Risan), koji uporedo slikaju u skladu sa dva potpuno različita umjetnička manira, prateći dva različita stila, barok i vizantijsko slikarstvo, primjer su osobenosti koje u stvaralaštvu objedinjava Područje Kotora. Ova pojava je svakako rezultat potreba žitelja ovog prostora, ali i jedan od njihovih načina da očuvaju vlastiti identitet, odupirući se, ili prilagođavajući, različitim osvajačima, a prije svega uticajima Osmanlija koji su vjekovima u neposrednom okruženju, jer granice prema njihovoj teritoriji koje zvanično postoje, u životu se često dnevno prelaze, kako zbog objektivnih okolnosti tako i zbog konkretnih životnih potreba.

Za razumijevanje Područja u cjelini, važna je i vjekovna veza njegovih žitelja sa svakodnevnim životom. Ova veza prelama se, između ostalog i preko enterijera, obrade zidova i predmeta vezanih za iste.

Nažalost, ostaci srednjovjekovnih enterijera u Području Kotora nijesu dovoljno istraženi, niti sačuvani, jer su enterijeri kao i sami objekti u kojima se nalaze, doživljavali velike promjene tokom vremena. O njihovom izgledu svjedoče samo fragmentalni nalazi.

Veliki doprinos izgledu bokeljskih enterijera tokom XVII i XVIII vijeka, dali su bokeljski pomorci, kapetani, brodovlasnici koji stečeni kapital ulažu u gradnju palata za svoje porodice, a po uzoru na slične objekte koje su vidjeli na svojim putovanjima po Mediteranu, a naročito u Veneciji.

Zidove salona i soba u palatama dekorišu i oslikavaju. O ovome svjedoče ostaci dekoracija u salonima porodica Visković, Mazarović, Štukanović i Šestokrilović u Perastu, porodice Tripković u Dobroti, porodice Florio Luković na Prčanju i drugih, od kojih je veliki broj nepovratno izgubljen tokom sanacija samih objekata, ili su još uvijek nedovoljno istraženi.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Doprinos izgledu bokeljskih enterijera, dao je i slikar-dekorater Ivan Volarić sa Krka, koji je u Boki Kotorskoj boravio krajem XIX i početkom XX vijeka. Pored slika na platnu, primjera radi na zidovima u Crkvi Gospe od snijega u Škaljarima, oslikao je i veliki broj enterijera od kojih su mnogi ostali neistraženi, ili nažalost uništeni. Poznato je da je 1899. godine popravljao originalni Kokoljin enterijer u Crkvi Gospe od Škrpjela.

Uopšteno, zidne dekoracije enterijera sakralnih i profanih objekata su jedan od segmenata Područja Kotora važan za sagledavanje načina života na ovom prostoru. Još uvijek postoji nada da bi neki od njih mogli biti otkriveni ispod krečnih i malternih naslaga, da bi njihovim istraživanjem, zaštitom i prezentacijom, te povezivanjem u kompaktne cjeline mogle biti unaprijeđene vrijednosti Područja u cjelini.

Tokom XVII i XVIII vijeka, u mletačkim klesarskim radionicama, nabavljaju se novi mermerni oltari, koji zamjenjuju stare drvene, a za njih se istovremeno, po porudžbi, oslikavaju i oltarne slike. Danas ove slike predstavljaju sastavne djelove oltara na kojima se nalaze, a na osnovu njih je moguće sagledati mletačke slikarske uticaje na području Kotora, od početka XVI do kraja XIX vijeka (Jakopo da Ponte

Basano, Hieronim da Santa Kroće, Pijetro de Kostera, Pavle Veroneze, Domenik Tintoreti, Franc Potenca, Antonio Balestre, Franćesko Fontebas i drugi).

U istom periodu, kao rezultat intenzivne pomorske trgovine, i u crkvama istočne provijencije počinju da se osjećaju uplivi umjetničkih tokova iz okruženja.

Osamdesetih godina XVIII vijeka uz Crkvu Sv. Luke prizidana je kapela Sv. Spiridona. Kapela je vrlo brzo dobila ikonostas koji je sačuvan u cjelini i predstavlja skladnu i originalnu ikonopisnu cjelinu. Djelo je nepoznatog slikara koji radi u duhu kritske slikarske škole. Sa tog aspekta i ovaj ikonostas, kao cjelina, u kontekstu Crkve Sv. Luke, predstavlja svjedočanstvo o preplitanju različitih kulturno-umjetničkih i zanatskih vrijednosti u istom objektu, na isti način kao i ikonostas u Crkvi Sv. Nikole u Kotoru, koji je nastao početkom XX vijeka (poslije 1907), dok su starije prestone ikone, naslikane krajem XIX vijeka, rad Franca Ciglera, češkog slikara, uklopljene u isti.

Interesantno je spomenuti da se u Ckrvi Sv. Ilije u Gornjem Stolivu i Crkvi Sv. Marije u Donjem Stolivu i u Bogorodičinom hramu na Prčanju nalazi nekoliko slika slovenačkog slikara Josipa Tominca (1790‒1866). Kako je ovaj slovenački slikar radio na teritoriji Austrougarske, za pretpostaviti je da su njegove slike stigle u Stoliv posredstvom veza koje su funkcionisale u doba austrougarske uprave.

Istovremeno, i lokalni umjetnici, među kojima izdvajamo Špira Đuranovića iz Kamenara, koji je naslikao ikonostas u Crkvi Sv. Đorđa u Orahovcu i slike na plafonu u Crkvi Sv. Klare u starom gradu Kotoru, dali su tokom XIX vijeka, značajan umjetnički i zanatski pečat području. Krajem XX vijeka, slikar Vojo Stanić ostavio je svoj potpis u Crkvi Gospe od Škrpjela, za čiji bočni (istočni) oltar je izradio oltarnu sliku sa prikazom bokeljskih svetaca i blaženika.

Salon palate Šestokrilović, Perast

76

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Oltari i oltarne slike su sastavni djelovi sakralnih objekata u kojima se nalaze.

Vjekovima su dijelili njihovu sudbinu, ili su se ponekad prenosili iz crkve u crkvu u skladu s dogovorima među crkvenim velikodostojnicima i vjernicima. Primjera radi, mermerni oltar iz Crkve Gospe od Škrpjela je otkupljen od strane žitelja Gornje Lastve u XIX vijeku (1864. godine), i danas je to glavni oltar u Crkvi Blažene Djevice Marije u Gornjoj Lastvi. Krajem XX vijeka, mermerni oltar iz Crkve Sv. Vićencija, a koji je izvorno pripadao Crkvi Gospe od Anđela (koja se nalazila na mjestu današnjeg kina „Boka“ u starom gradu), prenesen je u Crkvu Sv. Nikole u Perast, zajedno sa mermernim anđelima, koji su izvorno pripadali istom oltaru i istoj crkvi, a do prenosa u Perast bili su izloženi u kotorskoj Katedrali, na stepeništu prema relikvijaru. Skulpture anđela se pripisuju radionici venecijanskog vajara Franćeska Bonace (Francesco Bonazza, sredina XVIII vijeka).

Mermerni oltar iz Crkve Gospe od Anđela, sada u Crkvi Sv. Nikole u Perastu

77

Značaj oltara i oltarnih slika u kontekstu vrijednosti Područja, potrebno je istražiti analizirajući između ostalog i veze između crkava, naselja, žitelja Područja i njihovih potreba u određenom vremenskom periodu, te iste treba posmatrati kao jedan od atributa Područja koji doprinosi njegovim ukupnim vrijednostima.

Vajarstvo Veliku ulogu u srednjovjekovnoj umjetnosti Područja imala je arhitektonska plastika.

Svoj izražaj je našla i u sakralnoj i u profanoj arhitekturi. O tome svjedoče sačuvani fragmenti reljefa iznad portala, prozora, trifore, bifore, koji su izborom motiva i načinom izrade vrlo često na visokom nivou (Crkva Sv. Luke, kotorska Katedrala, Crkva Sv. Ane, palata Bizanti, palata Drago... ).

Među najstarijim i najznačajnijim sačuvanim fragmentima izdvajaju se skulpture, mladog svetitelja (koja se čuva u kotorskoj Katedrali na sjevernom zidu stepeništa koje vodi prema relikvijaru), skulptura kotorskog sveca (ugrađena na istočnoj fasadi zgrade br. 321), klečeća figura monaha koja je nosila bazu osmougaonog stupca (koja se čuva u Crkvi Sv. Mihaila, stari grad Kotor) i figura Hrista sa knjigom u ruci (čuva se u Katedrali Sv. Tripuna), koje se datiraju u XIV vijek i pripisuju se radionici fra Vita Kotoranina.

Iz kasnijeg perioda treba spomenuti triptih u kamenu: Bogorodica, Sv. Tripun i Sv. Bernandin Sienski iz XV vijeka, koji je ugrađen u glavna gradska vrata prema moru.

Svakako uz napomenu da je veliki dio ovih skulptoralnih ukrasa nestao u zemljotresima koji su pogađali ovo Područje, a među kojima se izdvaja onaj iz 1667. godine.

Drvena skulptura je na Području Kotora, nažalost, slabo očuvana. U Riznici kotorske Katedrale, čuva se drveno Raspeće po predanju dar Jelene Anžujske, žene Uroša I Nemanjića, samostanu Sv. Franje u Kotoru,

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora skulpture Sv. Martina, koja se danas čuva u izložbenoj postavci Katedrale. Sredinom XV vijeka, Dobričević se seli u Dubrovnik, gdje osniva svoju radionicu. Jedan je od osnivača dubrovačke slikarske škole. I dalje održava svoje veze sa rodnim gradom i svojim djelovanjem utiče na produbljenje istih, pogotovo na umjetničkom planu.

Jedna od potvrda konstantnih veza između Dubrovnika i Kotora, koje traju vjekovima, je drveni obojeni kip Vinka Fererskog, dubrovački rad s kraja XV vijeka, koji je danas izložen u muzejskoj postavci kotorske Katedrale.

Skulptura mladog svetitelja, Katedrala Sv. Tripuna

1288. godine. U Umjetničkom muzeju u Milanu čuva se drvena skulptura Bogorodice u visokom reljefu na kojoj je sačuvan potpis autora, vajara Jakova iz Kotora i godina 1462. I drveno Rapeće u Crkvi Sv. Marije u starom gradu izdvaja se svojom ljepotom i realističkim prikazom patnje. Ono je, kako se pretpostavlja, izrađeno u XV vijeku u nekoj dalmatinskoj radionici.

Do XVI vijeka za crkve na području Kotora rađeni su drveni oltari. U Bogorodičinom hramu na Prčanju sačuvana su dva takva oltara, s kraja XVII vijeka, koji su (početkom XX vijeka) preneseni iz stare parohijske crkve. Oltari su izrađeni od drveta, ukrašeni drvorezom, oslikani i pozlaćeni. Pripisuju se školi Andrea Brustolona. U istoj radionici nastalo je i drveno Raspeće koje se danas čuva na bočnom oltaru na južnom zidu u istoj crkvi. Izrađeno 1728. godine, raspeće je rad samog majstora Andrea Brustolona.

Tokom XVII i XVIII vijeka, drveni oltari se u velikom broju slučajeva sklanjaju, ili uništavaju i zamjenjuju mermernim. Novi

Remek djelo romaničko-gotičke umjetnosti, istovremeno najznačajniji, i po skulptorskom ukrasu najljepši oltar na području Kotora je glavni oltar (ciborij) u Katedrali Sv. Tripuna.

Posvetio ga je kotorski biskup Dujam 1362. godine. Četiri osmostrana stuba od domaćeg crvenog kamena nose četiri arhitravne grede na kojima počiva trospratna oktogonalna konstrukcija koja završava skulpturom anđela. Na tri arhitravne grede u dubokom reljefu u kamenu prikazane su scene iz života Sv. Tripuna.

U Kotoru se kao skulptor oprobao i domaći slikar Lovro Marinov Dobričević. Autor je Detalj ciborijuma Katedrale Sv. Tripuna

78

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora oltari se najčešće nabavljaju u mletačkim vajarskim radionicama.

U Starom gradu, kao posebne cjeline, po svojoj ljepoti i vrijednostima izdvajaju se mermerni oltari u crkvama Sv. Klare i Sv. Josipa. Isti su nastali u radionici vajara Franćeska Pensa Kabjanke, iz Venecije, između 1704‒1708. godine, tokom njegovog boravka u Kotoru. Oltarom u Crkvi Sv. Josipa dominira mermerna skulptura Sv. Tripuna sa modelom grada Kotora u ruci, dok u rješenju relikvijara Katedrale dominiraju mermerni anđeli koji sviraju na različitim instrumentima: violončelo, violina, lauta.

Među skulptorskim djelima, kojima su obogaćeni novi oltari, a koja se nalaze u Bogorodičinom hramu na Prčanju, su i radovi u mermeru Pjacete (Giovanni Piazzetta), i Morlajtera (Giovanni Maria Morlaiter), najvećeg predstavnika skulpture venecijanskog rokokoa.

Vrata na Crkvi Sv. Marije, Vasko Lipovac

Zaslugom prčanjskog sveštenika don Nika Lukovića, Bogorodičina crkva na Prčanju je tokom XX vijeka, obogaćena savremenim skulptorskim djelima Ivana Meštrovića, Tome Rosandića, Vanje Radauša, Nebojše Mitrića i drugih.

Vajar Kosta Angeli Radovani je krajem XX vijeka izradio bronzana vrata na Crkvi Uznesenja Bogorodice na Škrpjelu, prekoputa Perasta, dok je Kotoranin, Vasko Lipovac izradio bronzana vrata na Crkvi Sv. Marije u Kotoru, na kojima su predstavljene scene iz života Blažene Ozane, a na južnoj fasadi iste crkve, na mjestu starog srednjevjekovnog raspeća iz XV vijeka, postavio je novo, obojeno drveno Raspeće, koje je već u prvoj deceniji XXI vijeka sklonjeno da bi bilo restaurirano i još uvijek nije vraćeno.

Ova savremena umjetnička djela svjedoče o nezaustavljivim vjekovnim procesima čiji je pokretač ljudsko nastojanje da stvara u skladu sa potrebama, željama i modom, a čiji su rezultat nove kulturno-umjetničke i zanatske vrijednosti, koje ukupno doprinose očuvanju i unapređenju jedinstvene, univerzalne vrijednosti Područja.

Skulptura Sv. Tripuna iz Crkve Sv. Josipa, Franćesko Kabjanka

79

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Zanatstvo O zanatstvu na Području Kotora nije moguće govoriti a da ne govorimo o bratovštinama.

Ova srednjovjekovna cehovska udruženja okupljala su zanatlije različitih profila, regulisala njihove odnose posebnim aktima, štitila ih i pomagala. Vrlo često bratimi su i naručivali određeni predmet za potrebe bratovštine i finansirali njegovu izradu.

Najveći broj ovih predmeta je nastao u kotorskim zanatskim radionicama, predmeti od zlata, knjige, tkanine, vez. U gotici i na prelazu iz gotike u renesansu, kotorski zlatari, poznati su i izvan granica svoje domovine, npr. dva kotorska zlatara, Melša i Radoslav, rade bistu relikvijar Sv. Silvestra za Crkvu Sv. Stošije u Zadru 1367. godine; Obrad Desislavin Gambe kontroliše italijanske zlatare pri izradi oltarne menze sa palom za Baziliku Sv. Nikole u Bariju koju je naručio kralj Milutin; Tripun Kotoranin (Palma) radi 1476. na dvoru kneza Ivana III u Moskvi. Među djelima kotorskog zlatarstva (kotorske zlatarske škole), izdvaja se krst biskupa Kontarinija iz XV vijeka i srebrna – pozlaćena oltarska pala, koja danas čini nerazdvojni dio glavnog oltara kotorske Katedrale. Nastala je sredinom XV vijeka.

Na pali je predstavljeno 20 svetačkih likova.

U središnjem dijelu je predstavljen Hrist na prijestolu sa Bogorodicom i Sv. Ivanom Krstiteljem, rad Johana iz Bazela. U prvom od tri reda svetaca predstavljen je Sv. Tripun koji u ruci drži maketu grada Kotora.

Predstave svetaca su rad majstora kotorske zlatarske škole, među kojima se izdvaja zlatar Marin Adamov. U to vrijeme je u Kotoru radilo 35 majstora zlatara. Srebro i zlato je stizalo iz rudnika iz Srbije i Bosne, gdje su mnogi Kotorani posjedovali svoja rudna okna. Ovo reprezentativno djelo kotorskog srednjovjekovnog zlatarstva prve polovine XV vijeka, zajedno sa ciborijem kotorske Katedrale, predstavlja jedan od najznačajnih segmenata kulturnih vrijednosti Područja.

Istovremeno, ovo je jedan od najznačajnijih

radova kotorske zlatarske škole, čije su aktivnosti utisnule duboki pečat u Područje Kotora, a istovremeno i jedini u cjelini sačuvan primjerak oltarske srebrnopozlaćene pale na istočnoj obali Jadrana.

I drugi radovi kotorskih zlatara su sačuvani najvećim dijelom u Relikvijaru Katedrale (preko 200 svetačkih relikvija, među njima 79 u srebrnim-pozlaćenim relikvijarima).

Izdvajaju se srebrna oplata za škrinju sa moštima Sv. Tripuna na kojoj su u reljefu prikazane scene njegovog mučeništva (XV vijek) i oplata za relikviju glave Sv. Tripuna tzv. “Slavna glava”, iz XIV-XVII vijeka. Na mnogima od ovih relikvija su urezani natpisi.

Prilagale su ih, u najvećem broju slučajeva, kotorske bratovštine. Pored umjetničkozanatskih vrijednosti koje posjeduju, ova djela predstavljaju dio suštinskog bića Katedrale Sv. Tripuna. Istovremeno, ova djela predstavljaju i odraz života grada („Slavna glava“ ima posebnu ulogu u svetkovini Sv. Tripuna, vjeruje se u čudotvornu moć njenog celivanja) i odraz njegove kulturnoumjetničke i zanatske moći.

Detalj krsta biskupa Kontarinija, relikvijar Katedrale Sv. Tripuna

80

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Dio kulturne baštine Područja Kotora čine zbirke srebrnih votivnih pločica – ex voto. Najveću zbirku broji Crkva Gospe od Škrpjela, od preko 2000 pločica. Prva zavjetna pločica potiče s početka XVII vijeka.

Veliki broj pločica nalazi se i u Crkvi Sv. Matije i u Bogorodičinom hramu na Prčanju.

Pločice su nastale u kotorskim radionicama i rad su kotorskih zanatlija. Prilagali su ih pomorci kao zavjet, najčešće Bogorodici.

Svaka pločica predstavlja istinsku vezu sa nekim značajnim događajem u životu onog koji je priložio, pa upravo zato pored kulturno-umjetničkog i zanatskog, sadrži i posebnu duhovnu vrijednost, te time čini dio tkiva univerzalne vrijednosti Područja Kotora. Crkvi Gospe od Škrpjela se i dan danas redovno prilažu nove pločice.

Zbirke oružja sačuvane u Muzeju grada Perasta, Pomorskom muzeju u Kotoru, i pojedini predmeti u privatnim zbirkama svjedoče o kotorskim zanatlijama koji su se bavili izradom hladnog oružja, a kasnije i pušaka i kubura. Dio ovog fonda koristila je Bokeljska mornarica prilikom svojih memorijalnih obreda. Ističu se zanatlije koji su se bavili izradom mačeva i oklopa. Od kraja XIV pa do polovine XV vijeka u Kotoru je radilo preko 90 kovača. Među njima poznato je ime Novaka Kovača. O značaju kovača, krajem XIV, tokom XV i na početku XVI vijeka, svjedoči i grb kovača iz tog vremena, uklesan na grobu koji se nalazi na groblju samostana Sv. Franja na Gurdiću.

Arhivi i biblioteke Kotora Prva isprava na Području Kotora potiče iz 1124. godine, a odnosi se na posjed Katedrale Sv. Tripuna i nju je sastavio sam biskup (Urasacius episcopus). Druga je iz 1200. godine sa pomenom prvog notara (Junius presbyter). Najstariji dokument, koji se i danas čuva u Kotoru (Odeljenje Istorijskog arhiva Kotor) je pergamena iz 1309. godine. Pisan je latinskim jezikom gotičkim slovima. Pisao je notar kotorske komune Petar Vitin, koji se sem ovog dokumenta javlja i kasnije, 1326. godine, kao notar prve sačuvane sudsko-notarske rukopisne knjige čije postojanje potvrđuje i kamena ploča sa urezanim imenom iz 1305. godine, pronađena u Stolivu, gdje je Petar, kako se pretpostavlja imao ljetnjikovac.

U Odjeljenju Istorijskog arhiva Kotor (građa do 1945. godine) se čuva oko 850,74 dužnih metara građe u 185 fondova i četrdesetak zbirki. Među njima je jedinstven fond sudsko-notarskih spisa za razdoblje od 1326. do 1797. godine (iz XIV vijeka sačuvani su spisi iz 1326‒37. godine i iz 1395‒1400. godine). Ove knjige su značajan istorijski izvor jer se u njihovim zapisima „prelama“ cjelokupni život srednjovjekovnog Kotora i okoline ‒ etnička i socijalna struktura stanovništva, porodični i feudalni odnosi, trgovina, ekonomske prilike, administrativno i sudsko uređenje, i sl. Istovremeno, ove knjige su značajan izvor za privrednu i političku istoriju Balkanskog poluostrva.

Među knjigama se izdvaja „Statut i zakoni grada Kotora“ („Statuta et leges civitatis Cathari“). Objavljen je u Veneciji 1616. godine. Njegovi redaktori su Kotorani Marjan Buća i Frano Bolica. Predstavlja sistematizovanu zbirku pravnih normi, koju su vijeća grada Kotora donosila na osnovu potreba i zahtjeva građana od početka XIV vijeka (najstarije datirane statutarne odluke potiču iz 1301. godine). Na prvoj

Ex voto, Gospa od Škrpjela

81

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora strani Statuta predstavljen je Sv. Tripun sa modelom grada u ruci. Ovo je najznačajniji dokument srednjovjekovne istorije na području Crne Gore.

U vlasništvu Biskupskog ordinarijata, u Biskupskoj biblioteci i Biskupskom arhivu, sačuvane su veoma vrijedne knjige i arhivalije. Knjižni fond čine knjige od XVI do XX vijeka, među njima zbirka od 500 rukopisnih knjiga. Veliki broj knjiga, koji se odnosi na period od XVI do XIX vijeka, unikatna su izdanja ili bibliofilski rariteti. Ovaj dio fonda kvalitetno i gotovo kompletno je zastupljen u temama koje obrađuju lokalnu problematiku iz istoriografije, likovne umjetnosti, književnosti, folklora, naučnotehničke misli itd. Biskupski arhiv čini arhivski fond, dužine 100 m. Datira od 1434. godine u kontinuitetu do današnjih dana.

Franjevačka biblioteka ima fond od preko 100 inkunabula (XV vijek) i veliki broj starih latinskih knjiga. Radi se u prvom redu o djelima klasika teološke misli 80-tih i 90tih godina XV vijeka (Augustin, Bernard, Bonaventura, Petrarka), zatim o medicinskim knjigama, knjigama iz muzikologije i dr.

Značajno je istaći da se u ovoj biblioteci čuva knjiga kotorskog teologa i pisca prve polovine XVI vijeka, Dominika Buće. Skoro sve knjige su pisane na latinskom jeziku, slova su gotička, najčešće velike grafičke ljepote, često velikog formata (čak i preko 30x20cm), perfektne umjetničke i zanatske izrade, ponekad sa raskošnim inicijalima koji su presvučeni listićima zlata.

Najznačajniji knjižni fond Srpske pravoslavne crkve čini biblioteka sa 10.000 knjiga, dijelom teološka a pokriva izdavačku djelatnost na teritoriji bivše Jugoslavije, tokom XVIII i XIX vijeka. Biblioteka sadrži dvije kvaziinkunabule, veliki broj bibliofilskih vrijednosti i zbirku rijetkih vrijednih časopisa.

Posebnu cjelinu čini kompletna biblioteka episkopa Gerasima Petranovića sa oko 400 rariteta.

Dio fonda sačinjavaju i biblioteke Pomorskog muzeja i Muzeja grada Perasta, kojoj je prisajedinjena biblioteka porodice Visković, a važan kulturni segment ovih fondova čine diplome, povelje, brodske knjige, isprave i spisi, kao i crteži i slike jedrenjaka na papiru i zbirke fotografija.

Među slikama na papiru izdvajamo slikane minijature, predstavu Sv. Tripuna u Misalu Sv. Jakova od lođe koja je naslikana na pergamentu krajem XII vijeka u Kotoru, a koja se danas čuva u Nacionalnoj biblioteci u Berlinu, rad nepoznatog slikara i prikaz Sv. Nikole, u matrikuli bratovštine mornara grada Kotora („Liber Fraternitatis divi Nicolai marinariorum de Catharo“), iz 1463. godine koja se čuva u Biskupskom arhivu u Kotoru, rad kotorskog slikara Lovra Marinova Dobričevića.

Statut grada Kotora, Antović, J. ur. (2011) Statvta civitatis Cathari = Statut grada Kotora. Knj. 1

Ne praveći granicu između umjetnosti i zanatstva na Području Kotora, već dodajući veznik, željeli smo da ukažemo na slojevitost Područja od praistorije do danas i na činjenicu da se nijedan sloj iz te koherentne cjeline ne smije izdvojiti jer se time narušavaju vrijednosti cjeline.

82

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Nematerijalna kulturna baština U nematerijalnom se na Području Kotora kriju one posebne tačke ili mjesta u kojima se dodiruje autentično i opšte, lokalno i univerzalno, u kojima se spajaju pojedinci sa svijetom. Upravo iz tih tačaka i takvih mjesta nastalo je, ili je oblikovano i sve materijalno, sve ono što danas nazivamo – Prirodnim i kulturno-istorijskim područjem Kotora, kulturnim dobrom od međunarodnog značaja.

Bokeljska mornarica Bokeljska mornarica je organizacija čiji nastanak tradicija vezuje za čin prenosa moštiju Sv. Tripuna, dana 13. januara 809. godine iz Male Azije u Kotor. Vanjski dio proslave počinje 27. januara ispred Katedrale Sv. Tripuna, gdje mali admiral, tačno u podne, sa lođe Katedrale izgovara Lode – Pohvale zaštitniku grada Svetom

Kolo Bokeljske mornarice

U nekim od tih tačaka susreta na Području Kotora, prepoznati su i izdvojeni elementi nematerijalne kulturne baštine od nacionalnog značaja za državu Crnu Goru, i to: Bokeljska mornarica, Fašinada, Bokeljska noć i vještina izrade dobrotske čipke. Istovremeno, elementi nematerijalne kulturne baštine od lokalnog značaja, prepoznati su u: legendi o nastanku Kotora, legendi o „tre sorelle“, legendi o ljubavi Katice Kalfić i francuskog vojnika i vještini izrade dobrotske/peraške torte.

83

Tripunu. Naveče dana Sv. Tripuna, koji se slavi 3. februara, u kađenju njegovih mošti u Katedrali učestvuje šest pravoslavnih i šest rimokatoličkih vjernika. Na dan Sv. Tripuna vanjska proslava započinje dočekom mornara Bokeljske mornarice iz Tivta, Donje Lastve, Herceg Novog i Perasta, nakon čega slijedi obilazak grada, predaja raporta admiralu Bokeljske mornarice, simbolično preuzimanje ključeva grada od gradonačelnika/ce i igranje kola Bokeljske mornarice na trgu pred Katedralom.

Kolo igraju samo muškarci u uniformama Bokeljske mornarice. Nakon toga slijedi misa

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora u Katedrali i procesija ulicama i trgovima kroz grad. Pri prolasku pored pravoslavne crkve Sv. Nikole, pravoslavno sveštenstvo i članovi crkvenog odbora, pozdravljaju mošti kađenjem i zvonima sa crkve. Obred se završava ljubljenjem „slavne glave“ i vraćanjem ključeva grada.

Kolo je najznačajniji dio kulturnog dobra Bokeljska mornarica. Igra se tri puta godišnje: 3. februara (ako je nedjelja ili prve nedjelje poslije), 26. juna, na Dan donošenja Statuta Bokeljske mornarice i 21. novembra, na Dan grada Kotora.

Fašinada Običaj i manifestacija koja se održava svakog 22. jula u Perastu, vezani su za način nastanka vještačkog ostrva – škrpjela, kako bi se na njemu sagradila crkva posvećena Bogorodici, koja se u arhivskim izvorima prvi put pominje 1486. godine. Prema legendi, čudotvornu ikonu Bogorodice su na malenoj hridi u moru pronašla dvojica pomoraca, a zatim su se Peraštani zavjetovali, napravili oko hridi vještačko ostrvo i na njemu crkvu u kojoj se na glavnom oltaru čuva ikona. Običaj „fašinada“, kao tradicija svjedoči o tehnici nastanka vještačkog ostrva potapanjem međusobno povezanih starih brodova napunjenih kamenom (od ital. „fasciare“).

Fašinada je običaj kojim se proslavlja dan kada je Gospa „odabrala“ hrid ispred Perasta za prebivalište svoje slike. Tog dana, u skladu sa tradicijom, još od 1452. godine na početku Perasta (lokalitet Borići), okupljaju se barke Fašinada

napunjene kamenjem i okićene lovorovim granama. U barkama su muškarci, dok žene događaj posmatraju sa obale. Barke su vezane kanapima jedna za drugu i tako se formira povorka. Povorka kreće pred zalazak sunca, na način da barke veslajući jedna za drugom obiđu perašku obalu, a zatim na drugom kraju Perasta, na lokaciji Penčići, skreću prema ostrvu. Tokom puta, posada u barkama pjeva tradicionalne narodne pjesme tzv. bugarštice. Barke formiraju prsten oko ostrva, a zatim se razdvajaju i bacaju u more oko ostrva kamenje neophodno za održavanje ostrva i crkve na njemu.

Bokeljska noć Bokeljska noć je manifestacija, čije porijeklo datira iz XVIII vijeka. Za pretpostaviti je da je nastala po uzoru na proslave Venecijanske noći, te festivale, karnevale i događaje vezane za život u ovom gradu sa kojim je Kotor održavao jake pomorske veze. Praktikovanje se može pratiti u kontinuitetu više od dva vijeka, sa prekidom od 1936. do 1959. godine. Manifestacija se održava u akvatorijumu ispred Starog grada Kotora u avgustu. Bokeljska noć je jedna vrsta karnevala na vodi, defile vješto ukrašenih barki gdje se motivi za izradu i ukrašavanje svake godine iznova pronalaze u aktuelnim društvenim, socijalnim, političkim, kulturnim i drugim dešavanjima, u tradicionalnom načinu života (ribarstvo, pomorstvo, pomorska trgovina), kao i u motivima iz legendi, religije, bajki i sl. Barke izrađuju i ukrašavaju lokalni „meštri“.

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Vještina izrade dobrotske čipke U narodu se vjeruje da je prvu čipku u Dobrotu donio pomorac, trgovac ili žena koja je putovala do Venecije. Pretpostavka nije bez osnova, s obzirom da su pomorstvo i pomorska trgovina bila osnovna zanimanja stanovnika Boke, i da su ih putovanja vodila do raznih krajeva Mediterana i šire.

Izvjesno je da se radi o lokalnoj verziji čipke „reticcella“, odnosno verziji venecijanske mrežaste čipke. Prema istorijskim izvorima, početak vještine izrade dobrotske čipke veže se za XV vijek, a po predanju za XII vijek. Čipku izrađuju samo žene. Izrađuje se iglom i bijelim koncem za heklanje. Često se aplicira na bijelo platno.

Kako su vještinu izrade dobrotske čipke njegovale djevojke i žene iz Dobrote, dajući joj vremenom svoj lični pečat, prihvaćena je kao dobrotska čipka. Mnogi primjerci se čuvaju u dobrotskim kućama, ckvama i u muzejskim zbirkama na Području Kotora.

Specifičnost i autentičnost dobrotskih primjeraka čipke, sastoji se u izboru motiva koji se apliciraju na platno i u funkcijama samog platna. Na ovom prostoru, čipkom su se ukrašavali, pored oltarnika, misnih košulja, ručnika, odjeće, i posebni ručnici za pokrov glava prilikom sahrana, i „cacare“,

Dobrotska čipka, Crkva Sv. Eustahija u Dobroti

85

jedinstvene kape od bijelog platna koje su nosile samo žene udovice. Jedna od najboljih, najraznovrsnijih i najstarijih zbirki dobrotske čipke čuva se u Crkvi Sv. Eustahija u Dobroti.

Legende o nastanku Kotora Postoji više legendi o postanku Kotora, kao i brojne verzije istih. Prema jednoj od legendi, na prostoru Kotora oko Crnoduboke rijeke, oduvijek postoji život. Prvo su tu živjele vile, koje su visoko u brdu među liticama Pestingrada sebi bile sagradile raskošne dvorove do kojih se dolazilo kroz kamena vrata u stijeni. Među vilama, izdvajala se po svojoj ljepoti, mudrosti i dobrom srcu, vila Alkima. Vile su često posjećivali bogovi, posebno bog mora Posejdon.

A onda u Boku dođoše nepoznati pomorci i odlučiše da tu sebi sagrade grad i pestingradske stijene im se učiniše kao najbolje mjesto. No, vila Alkima, savjetova pomorce da ne dižu grad na planini, „đe nema konju poigrišta ni brodu privezišta, đe nema ni vode ni soli“, već da ga sagrade uz more, jer bez mora nema života. Pomorci poslušaše Alkimu i napraviše grad dolje na obali, na mjestu današnjeg Kotora. U brdu iznad grada, sačuvan je prirodni lučni prolaz, nalik vratima. Ovaj prolaz Kotorani i danas zovu Vilina vrata.

Pestingrad i Vilina vrata

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora Ostale legende o postanku Kotora odnose se na legende o Kolhiđanima – Feničanima koji su u potrazi za Argonautima i svojim zlatnim runom, osnovali grad Akrivium – Kotor, potom legende o askejskim ratnicima, legenda o vili i caru. Legende su u narodnom duhu zastupljene u manjoj ili većoj mjeri u usmenom prenošenju, ali je suština svake verzije legende o postanku Kotora ista – nalaženje najboljeg mjesta za gradnju grada.

ostao nezazidan. Mnogi savremeni autori su se u svojim djelima bavili proučavanjem kako same građevine tako i legende, koja je oduvijek bila neodvojivi dio objekta. Legenda o tri sestre Buća s Prčanja publikovana je mnogo puta i često je bila motiv stvaraocima različitih profila. Svjedočanstvo o toj legendarnoj ljubavi i danas je palata Tri sestre – Tre sorelle u Prčanju, sa i sada sačuvana tri prozora, koja i dalje čežnjivo gledaju ka moru.

Legenda o „tre sorele“

Legenda o ljubavi Katice Kalfić i francuskog vojnika

Legenda o tri sestre – „tre sorelle“ s Prčanja i s njom povezana postojeća istoimena palata iz XV vijeka, kojoj je legenda dala ime, predstavlja jednu od najpoznatijih, od desetine očuvanih, legendi Boke. Istorijski podaci o podizanju građevine oko koje se splela legenda o tri sestre, vrlo su oskudni.

Palata je zabilježena kao „Domus trium sororum“ u kanonskim vizitacijama kotorskih biskupa, a mjesto na kojem se palata nalazi spominje se krajem XIV i početkom XV vijeka kao „Vila trium sororum“. Suština legende govori o tri sestre Buća s Prčanja, zaljubljene u istog mornara, kojeg su cio život čekale, čežnjivo gledajući na more s prozora porodične palate. Kako je koja od sestara umirala, ostale sestre su zaziđivale njen prozor, sve do posljednjeg, koji je

Legenda o ljubavi mladog oficira Bonapartine vojske Ante Slovića i Peraštanke Katice Kalfić kaže da je oficir pucajući iz topa sa ostrva Sv. Đorđe, ubio svoju dragu, a zatim je iz očaja skinuo uniformu i ostao da živi na ostrvu uz njen grob, kao fra Frane, ukrašavajući ga cvijećem i paleći svijeće za njenu dušu.

Mještani su ga našli mrtvog pored groba sa ceduljicom u ruci na kojoj je bila ispisana njegova želja da bude sahranjen sa svojom dragom, što je i učinjeno.

Vještina izrade dobrotske/ peraške torte Pretpostavlja se da je „riccetta“ izrade dobrotske/peraške torte u Boku stigla morskim putem, kao i mnogi drugi uticaji na ukupni život na ovom prostoru. Za izradu torte potrebni su mlijeko, jaja, šećer, brašno, bademi, limun, maslac, liker „maraskin“.

Razlika između peraške i dobrotske torte je samo u jednom sastojku, a koji dodaju u Perastu ‒ to su pinjule koje se miješaju sa bademima. Nekad se ovaj specijalitet pravio i služio za vjerske praznike, na vjenčanjima i posebnim prigodama. I danas ova poslastica („delicija“) predstavlja vrijedan poklon u svakoj prilici i istovremeno tradicionalno i luksuzno posluženje.

Palata “Tre sorele”

86

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Zahtjevi zaštite i upravljanja ... da je u društvu čiji se uslovi života mijenjaju rastućom brzinom, od bitnog značaja za ravnotežu čovjeka i njegov procvat, da sačuva životni okvir prema svojoj mjeri gdje ostaje u kontaktu sa prirodom i civilizacijskim nasljeđem, da prirodnim i kulturnim dobrima ostavljenim od prošlih generacija postigne aktivnu funkciju u kolektivnom životu, integriše postignuća našeg vremena, vrijednosti prošlosti i prirodne ljepote u zajedničku politiku ...

Preporuka o zaštiti prirodnog i kulturnog nasljeđa na nacionalnom planu, Pariz, 1972.

Poslije 40 godina od upisa na Listu svjetske baštine UNESCO-a, stanje u kojem se trenutno nalazi Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora je izuzetno zabrinjavajuće.

Izvještaji UNESCO/ICOMOS savjetodavnih i reaktivnih monitoring misija i odluke Komiteta za Svjetsku baštinu još od 2003. godine kontinuirano i jasno

Uvala Glavati

govore o problematičnom stanju na prostoru Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, prevashodno vezanom za prekomjernu urbanizaciju ali i za neefikasan sistem zaštite i upravljanja.

Takođe, već duži niz godina i stručna javnost i civilni sektor sa Područja Kotora ukazuju na zaista alarmantno stanje vezano za zaštitu, planiranje i upravljanje ovim područjem Svjetske baštine.

Bez obzira na formalna nastojanja Crne Gore da ispoštuje odluke Komiteta za Svjetsku baštinu, negativne promjene koje su jasno vidljive u prostoru pokazuju da nijesu uspostavljeni neophodni mehanizmi za zaštitu izuzetne univerzalne vrijednosti ovog područja Svjetske baštine, i da se negativni trendovi nastavljaju.

Bez obzira na deklarativne stavove, trenutno su sistemi zaštite, planiranja

Prekomjerna urbanizacija naselja Dobrota

87

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora i upravljanja Područjem Kotora urušeni i neefikasni. Sve to je uzrokovano nažalost i generalno veoma lošim sistemima prostornog planiranja i zaštite kulturne baštine u cijeloj Crnoj Gori, ali se na području Svjetske baštine Kotora posebno negativno odražava i veoma jasno vidi.

Međutim, potrebna je veća svijest o tome da se zaštićeno područje i zaštićena okolina područja posmatraju kao integralni dio jedinstvenog kulturnog pejzaža Bokokotorskog zaliva. Predstoje izazovi za dalje definisanje zajedničkih razvojnih strategija za zaštićeno područje i zaštićenu

okolinu, za integrisano planiranje i za uspostavljanje ukupnog sistema upravljanja.

Te mjere će biti presudne da se osigura da nekontrolisana i pretjerana urbanizacija, kao i razvoj infrastrukture, budu na odgovarajući način riješeni da se osigura da ne dođe do negativnih uticaja na izuzetnu univerzalnu vrijednost zaštićenog područja. Potrebno je obezbijediti i odgovarajuće i dovoljne resurse za subjekte zadužene za zaštićeno područje kako bi mogli da sprovode očuvanje, zaštitu i unapređenje zaštićenog dobra.

Izvod iz Retrospektivne izjave o Izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti

Ostrvo Gospa od Škrpjela, prije i nakon izgradnje novog apartmanskog naselja u Kostanjici (2006. i 2018. godina)

88

Prirodno i kulturno-istorijsko podruÄ?je Kotora

PloÄ?nik ulice u Kotoru

89

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora

Literatura i izvori Osnovni izvori: •

•

•

•

•

•

(1979) Nominacioni dokument (elaborat) za upis Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora na UNESCO-vu listu svjetske baštine, pripremili: Miloš Milošević, Jovan Martinović, Milenko Pasinović, Kotor.

Pasinović, M. (2001) Područje Kotora na listi svjetske prirodne i kulturne baštine UNESCO, Kotor: Fakultet za turizam i hotelijerstvo - Kotor.

(2008) Informativni paket o Svjetskoj baštini, UNESCO Centar za svjetsku baštinu, elektronski izvor: https:// whc.unesco.org/en/activities/567/ Krestev, Todor (2011) Plan upravljanja Prirodnim i kulturno-istorijskim područjem Kotora, rad pripremljen za radionicu održanu 1-6. maja 2011. u Kotoru.

(2011) Menadžment plan Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, Cetinje: Ministarstvo kulture.

(2018) Studija zaštite kulturnih dobara na području Opštine Kotor, Kotor: Uprava za zaštitu kulturnih dobara - Područna jedinica Kotor.

Studije: •

•

(1979) Studija zaštite spomenika kulture u Dobroti, Varšava: Pracownie konzerwacji zabytkow (Studio za zaštitu spomenika kulture).

(1982) Graditeljsko nasljeđe Risna, obrađivači: Svetislav Vučenović, Zorica Čubrović, Bojan Vučenović i Nikola Živković, Kotor: Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture - Kotor.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

(1990) Zaštita graditeljskog nasleđa Donjeg Stoliva, obrađivač Svetislav Vučenović, Kotor: Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture - Kotor.

(1990) Zaštita graditeljskog nasljeđa Prčanja, obrađivač Svetislav Vučenović, Kotor: Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture - Kotor.

(1992) Studija zaštite graditeljskog nasljeđa Orahovca i Dražin Vrta, Kotor: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor.

(2002) Studija zaštite graditeljskog nasljeđa Perasta, Kotor: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor.

(2006) Studija zaštite za naselje Škaljari, za potrebe izrade Menadžment plana Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, Kotor: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor.

(2008) Studija zaštite graditeljskog nasljeđa Kostanjice, Podgorica: Arhitektonski fakultet Univerziteta Crne Gore.

(2008) Studija zaštite prirodnog i graditeljskog nasleđa Morinja, Kotor: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, Podgorica: Republički zavod za zaštitu prirode.

(2008) Studija zaštite za naselje Muo, za potrebe izrade Menadžment plana Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, Kotor: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor.

(2009) Tretman nepokretnih kulturnih dobara u prostornom planu i GUP-u, obrađivač Svetislav Vučenović, Kotor: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor.

90

Zbornici, monografije, katalozi: •

•

•

•

• •

•

•

•

•

91

Sindik, I. ur. (1953) Spomenik CIII : Zbornik izveštaja o istraživanjima Boke Kotorske I, Beograd: Srpska akademija nauka.

Sindik, I. ur. (1956) Spomenik CV : Zbornik izveštaja o istraživanjima Boke Kotorske II, Beograd: Srpska akademija nauka.

Milošević, M. ur. (1966) 800 godina katedrale Sv. Tripuna u Kotoru (11661966), Kotor: Republički odbor za proslavu 800-godišnjice Katedrale Sv. Tripuna.

Bešić, Z. i dr. (1967) Istorija Crne Gore I : Od najstarijih vremena do kraja XII vijeka, Titograd: Redakcija za istoriju Crne Gore.

Nikolić, I. i dr., Kalezić, D. ur. (1970) Kotor, Zagreb: Grafički zavod Hrvatske.

Mijušković, S., Milošević, M. ur. (1977) Vodič kroz arhivsku građu : sa sumarnim inventarima muzejskih i crkvenih fondova i zbirki, Kotor: Istorijski arhiv Kotor.

Milošević, M. ur. (1980) Arhiv i nauka : kulturno blago Crne Gore : izložba dokumenata Istorijskog arhiva Kotor, Beograd, Kotor: Istorijski arhiv Kotor.

(1993) Zanati srednjovjekovnog Kotora, Kotor: Državni arhiv Crne Gore, Istorijski arhiv Kotor.

Korać, V. ur. (1997) Crkva svetog Luke kroz vjekove : naučni skup povodom 800-godišnjice Crkve sv.

Luke u Kotoru, Kotor, 20-22. Oktobra 1995 : zbornik radova, Kotor: Srpska pravoslavna crkvena opština.

Tomić, R. ur. (2009) Zagovori svetom Tripunu: [izložba] Blago Kotorske biskupije : Galerija Klovićevi dvori, Zagreb, 14. prosinca 2009. - 14. veljače 2010. : povodom 1200. obljetnice prijenosa moći svetoga Tripuna u Kotor, Zagreb: Galerija Kolićevi dvori.

•

Martinović, J. ur. (2010) Međunarodni naučni skup Dvanaest vjekova Bokeljske mornarice : zbornik radova, Kotor: Bokeljska mornarica.

Ostala literatura: •

•

• • •

•

•

•

•

• •

Antović, J. ur. (2011) Statvta civitatis Cathari = Statut grada Kotora. Knj. 1, Cetinje : Državni arhiv Crne Gore.

Belan, A. (2002) Sveti Tripun i njegova Katedrala, Kotor: Biskupski ordinarijat Kotor.

Belan, A. (2009) Srebrni relikvijari Kotorske biskupije, Kotor: Biskupski ordinarijat Kotor.

Berguljan, Ž. (2018) Bokeljske teme, Zagreb: Antibarus.

Blehova Čelebić, L. (2019) Kotorski Misal Sv. Jakova od lođe, Tivat: Hrvatsko nacionalno vijeće Crne Gore, Podgorica: Boka F. Brajković, G., Tomić, A., Milošević, M., Radimir, Z. (1987/88) “Neki manje proučavani primjeri građanske i crkvene arhitekture spomeničkog karaktera u Kotorskoj opštini”, Godišnjak Pomorskog Muzeja u Kotoru XXXV-XXXVI, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore Kotor, str. 91-124.

Brajković, G., Sbutega, B. (1988) Gospa od Škrpjela, Zagreb: Uprava Gospe od Škrpjela, Turistkomerc.

Brajović, S. (2000) Gospa od Škrpjela : marijanski ciklus slika, Perast: Gospa od Škrpjela.

Butorac, P. (1927) “Boka Kotorska od najstarijih vremena do Nemanjića”, Vjesnik za arheologiju i historiju Dalmatinsku (1926-27), Split: Arheološki muzej Split.

Butorac, P. (1928) Gospa od Škrpjela, Kotor: Biskupski ordinarijat Kotor.

Butorac, P. (1998) Razvitak i ustroj Peraške općine, Perast: Gospa od Škrpjela.

•

•

•

• •

•

•

• •

•

Butorac, P. (1999) Kulturna povijest grada Perasta, Perast: Gospa od Škrpjela. Čanak Medić, M. (1989) Arhitektura Nemanjinog doba II : Crkve u Polimlju i na Primorju, Beograd: Republički zavod za zaštitu spomenika kulture SR Srbije. Čanak Medić, M., Čubrović, Z. (2010) Katedrala Svetog Tripuna u Kotoru: istorija, arhitektura, arhitektonska plastika i liturgijski namještaj, Kotor: Bokeljska mornarica. Čubrović, Z. (2000) Crkva sv. Ane u Perastu, Perast: Gospa od Škrpjela. Čubrović, Z. (2003) “Ka poznavanju urbanističkog razvoja grada Perasta”, Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 23, Herceg Novi: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi, str. 125-141. Čubrović, Z. (2016) ”Porijeklo Studeničkih majstora klesara”, Stefan Nemanja - prepodobni Simeon Mirotočivi, Zbornik radova II, BeogradBerane: Institut za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, Mitropolija Crnogorskoprimorska, Eparhija Budimljanskonikšićka, Institut za srpski jezik SANU, str. 553-565. Čubrović, Z. (2016) ”Kotorski svetac i skulptura Dečana”, Zograf 40, Beograd: Institut za istoriju umetnosti, Filozofski fakultet u Beogradu, str. 85-94.

Grassi, M. (2001) Venecijanska skulptura u Boki Kotorskoj, Podgorica: Pobjeda.

Dyczek, P. (2014) Rhizon antički biser Crne Gore, Warszawa-Risan: Center for Research on Antiquity of Southestern Europe University of Warsaw. Đorđević, M., I. (2003) “Novootkriveni fragmenti fresaka u crkvi sv. Ane iznad Perasta (Boka Kotorska)”, Zograf 29, Beograd: Institut za istoriju umetnosti, Filozofski fakultet u Beogradu.

•

•

• •

•

• • •

•

• •

•

Đurić, V. (1996.) “U senci firentinske unije: crkva sv. Gospođe u Mržepu (Boka Kotorska)”, Zbornik radova Vizantološkog instituta, knj. XXXV, Beograd: Vizantološki institut, Srpska akademija nauka i umetnosti, str. 9-55. Đurović, V. (1956) “O zidinama grada Kotora”, Spomenik CV, Beograd: Srpska akademija nauka, str. 120-145.

EXPEDITIO (2006) Trista godina samoće, Kotor: EXPEDITIO. EXPEDITIO, Društvo prijatelja bokeške baštine (2020) “Osvrt na trenutno stanje na prostoru Prirodnog i kulturnoistorijskog područja Kotora, Crna Gora”, World Heritage Watch Report 2020, Berlin: World Heritage Watch, str. 101-103.

Fisković, C. (1953) “O umjetničkim spomenicima grada Kotora”, Spomenik CIII, Beograd: Srpska akademija nauka, str. 71-101.

Fisković, C. (2004) Spomenička baština Boke Kotorske, Zagreb: Matica hrvatska.

Gelcich, G. (1880) Memorie storiche sulle Boche di Cattaro, Zara.

Grgurević, J. (1999), “Mozaik nad portalom crkve sv. Nikole u Kotoru”, Godišnjak Pomorskog Muzeja u Kotoru XLIII-XLVI, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore Kotor, str. 245-254.

Grgurević, J. (2004), “Obrada enterijera u sakralnoj i stambenoj arhitekturi Perasta”, Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 24, Herceg Novi: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi, str. 213-236.

Ilijanić, B. (2018-2019) Resinium Romanum, Herceg Novi.

Jakšić, N., Tomić, R. (2009) Srebrni relikvijari Kotorske biskupije od XIV do XIX stoljeća, Kotor: Biskupski ordinarijat Kotor, Pomorski muzej Crne Gore Kotor.

Jakšić, N. (2009), “Sakralno zlatarstvo Kotora u razvijenom srednjem vijeku”, 92

•

•

•

• •

•

• •

•

•

•

•

93

Zagovori svetom Tripunu, Zagreb: Galerija Kolićevi dvori.

Jovanović, A. (2007) “Risan u antičkom periodu”, Blago antičke Boke, Tivat: Centar za kulturu Tivat.

Kapetanović, A., Rajić, T., Gligorić, B. (2008) Palate Boke Kotorske, Kotor: EXPEDITIO. Kovačević, V. (1987-88) “Arheološka istraživanja u Kotoru u periodu 19791988. godine”, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru XXXV-XXXVI, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore, str. 83-90.

Kovačević, V. (2018), Antički Risan, Kotor: Turistička organizacija opštine Kotor.

Kovijanić, R., Stjepčević, I. (1957) Kulturni život starog Kotora, Cetinje: Istorijski institut NR Crne Gore.

Kovijanić, R. (1963) Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima : (XIV-XVI vijek). Knj. 1, Cetinje: Istorijski institut SR Crne Gore.

Kovijanić, R. (1962) Vita Kotoranin, neimar Dečana, Beograd: Nolit.

Koprivica, T. (2001) “Crkva Svetog Pavla u Kotoru”, Istorijski zapisi Br. 1, 1-2/2001, Podgorica: Istorijski institut, str. 77-98.

Križanac, M. (2001) Srednjovekovno staklo iz Katedrale sv. Tripuna u Kotoru, Beograd: Filozofski fakultet Univerziteta, Centar za arheološka istraživanja.

Lalošević, I. (1991-1992) “Palata Bizanti u Kotoru”, Godišnjak Pomorskog muzeja XXXIX-XL, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore, str. 85-94.

Lalošević, I. (1995-1998) “Fortifikacioni sistem Perasta”, Godišnjak Pomorskog muzeja XLIII-XLVI, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore, str. 123-153.

Lalošević, I. (1999) “Gradska utvrđenja Boke Kotorske i njihova zaštita i revitalizacija”, Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 24, Herceg

•

•

• • •

•

•

•

•

• •

Novi: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi.

Lalošević, I. (2016) Fortifikacijska arhitektura Boke Kotorske venecijanskog perioda : (XV-XVIII vijek), Podgorica: Univerzitet Crne Gore.

Lisavac, K. (2003) “Palata Zmajević u Perastu”, Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 23, Herceg Novi: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi, str. 143-172.

Luković, N. (2010) Prčanj, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore Kotor.

Luković, N. (1951) Boka Kotorska, Cetinje: Narodna knjiga.

Luković, N. (1965) Bogorodičin hram na Prčanju : ilustrovani kulturnoistorijski prikaz, Kotor: Crkovinarstvo parohijske crkve.

Luković, N. (1962) “Zadužbina pomoraca”, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru X, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore Kotor.

Lupis, B., V. (2012) Franjevački samostan Sv. Klare u Kotoru, Dubrovnik: provincijat franjevačke provincije Sv. Jeronima u Dalmaciji i Istri – Zadar za samostan Sv. Klare u Kotoru.

Martinović, J. (1996) Sto kotorskih dragulja, Rijeka Crnojevića: Obodsko slovo.

Martinović, J. (1993-1994) “Zanatlijski podmadlak u Kotoru prve polovine XIV vijeka”, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru XLI-XLII, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore Kotor.

Martinović, J. (2011) Antički natpisi u Crnoj Gori, Podgorica: Matica crnogorska.

Martinović, J., Płóciennik, T., Starzyński, P. (2016) Epigrafika Crne Gore : latinski i italijanski kameni natpisi od IX do XVIII vijeka, Varšava: Ośrodek Badań nad Antykiem Europy PołudniowoWschodniej. Uniwersytet Warszawski.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Mijović, P. (1960) Bokokotorska slikarska škola 17.-19. vijeka, Titograd: Istorijski institut NR Crne Gore.

Mijović, P. (1980) Umjetničko blago Crne Gore, Beograd: Jugoslovenska revija, Titograd: Pobjeda.

Mijović, P. (1995) Tipologija crkvenih spomenika Crne Gore, Podgorica: Crnogorska akademija nauka i umjetnosti.

Mijović, P., Kovačević, M. (1975) Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori, Beograd: Arheološki institut, Ulcinj: Muzej Ulcinj.

Milošević, M. (1962) “Arhivska istraživanja o slikaru Tripu Kokolji”, Stvaranje 7-8, Cetinje: Narodna knjiga, str. 500-505.

Milošević, M. (1966) “Freske u kotorskoj Katedrali”, Zograf : časopis za srednovekovnu umetnost, Beograd: Institut za istoriju umetnosti, Filozofski fakultet u Beogradu.

Milošević, M. (1982) Muzičke teme i portreti, Titograd, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti.

Milošević, M. (2003) Pomorski trgovci, ratnici, mecene : studije o Boki Kotorskoj XV –XIX stoljeća, Podgorica: CID, Beograd: Equilibrum.

Miranović, A., Banović, B., Pejaković, M., Vujović, T., Rajković, T. (2016), Nematerijalna kulturna dobra Crne Gore, Cetinje: Ministarstvo kulture i Uprava za zaštitu kulturnih dobara.

Nakićenović, S. (1913) Boka : antropogeografska studija, Beograd: Srpska kraljevska akademija.

Nikolić, K. (2003) “Crkveni spomenici na području Krivošija i Ledenica”, Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 23, Herceg Novi: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi, str. 173-204.

Otašević, D. (1999) Njeguši kroz vrijeme, Podgorica: Muzeji i galerije Podgorice.

•

•

• •

• • •

• •

• •

•

•

Pasinović, M. (1989) Kotor : vjekovi sačuvani za budućnost, Kotor: SIZ za turizam, Zagreb: Turistkomerc.

Petrović, Z. (1954) Palata “Tri sestre” u Prčanju, Anali Historijskog instituta u Dubrovniku, Dubrovnik, str. 473-488.

Prijatelj, K. (1952) Slikar Tripo Kokolja, Zagreb: JAZU. Stanovčić, I. (2008) Ubli hercegnovski : u pisanim izvorima, narodnom predanju i sjećanjima, Herceg Novi: Matica Boke.

Stjepčević, I. (1938) Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split: Novo doba.

Stjepčević, I. (1926) Vođa po Kotoru, Kotor: Bokeška štamparija.

Tomić, T. A. (2009) Dobrota povijesnica Bokeljskog pomorstva, Dobrota: Hrvatsko građansko društvo Crne Gore.

Vučenović, S. (2012) Graditeljstvo Kotora, Kotor: Pomorski muzej Crne Gore Kotor.

Vujičić, R. (1986) ”Zidno slikarstvo u Boki Kotorskoj i neki aspekti njegove prezentacije”, Boka : zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti 18, Herceg Novi: Gradska biblioteka i čitaonica Herceg Novi, str. 51-62.

Vujičić, R. (1999) Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, Cetinje: Yugrafic.

Vujičić, R. (2007) Srednjovjekovna arhitektura i slikarstvo Crne Gore, Podgorica: CID. Zloković, M. (1953) ”Građanska arhitektura u Boki Kotorskoj u doba mletačke vlasti”, Spomenik CIII, Beograd: Srpska akademija nauka, str. 131-146. Živković, V. (2010) Religioznost i umetnost u Kotoru, XIV – XVI vek, Beograd: Balkanološki institut Srpske akademije nauka i umetnosti.

Internet izvori: • UNESCO, Centar za Svjetsku baštinu (2020) Elektronski izvor; http://whc.unesco.org/ 94

Fotografije, mape i ilustracije EXPEDITIO

3, 4, 5 (gore i dolje desno), 7, 8, 12 (dolje), 13, 14, 23-24, 26, 27, 28 (dolje), 29, 30 (gore desno), 31, 32, 33 (dolje), 34 (dolje lijevo), 35, 36, 38 (dolje desno), 39, 40, 41, 44, 45 (gore desno), 46, 48, 49 (gore desno), 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 61, 62, 65 (dolje lijevo), 66, 67, 68, 77, 78 (gore lijevo), 79 (gore desno), 85 (dolje desno), 86, 87, 89

Stevan Kordić

Fotografija na naslovnoj strani, 18, 33 (gore desno), 34 (gore desno), 42, 45 (dolje), 47 (dolje lijevo), 70, 71 (gore desno), 72, 73, 75, 76, 78 (dolje desno), 79 (dolje lijevo), 80, 81, 82, 83, 84, 85 (dolje lijevo), 88

Nominacioni dokument za 9 (dolje lijevo), 10 (dolje lijevo) upis Prirodnog i kulturnoistorijskog područja Kotora na Listu svjetske baštine Dokumentacija Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor

10 (gore desno), 63

Zorica Čubrović

50, 64

Dragan Babović

74

Dušan Vuleković

69

Branislav Kojić

65 (gore desno)

Zorana Milošević

71 (dolje lijevo)

Internet stranica Centra za svjetsku baštinu

5 (sredina lijevo)

Vincenzo Coronelli

16

Atlas P. Mortiera

17

Giuseppe Rieger

28 (gore desno)

Privatna arhiva razglednica i fotografija Boke Kotorske

9 (gore desno), 19, 20, 25, 37

Moja Crna Gora mojacrnagora.com

49 (dolje lijevo)

shuttersstock.com

12 (gore), 30 (dolje lijevo), 38 (gore lijevo), 43, 47 (gore desno), 59, 60

Google Earth

11

95

Sadržaj ove publikacije, kao i nalazi prikazani u njoj, isključiva su odgovornost EXPEDITIO i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije (EU), Programa Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP), ni opštine Kotor.

CIP - Kaталогизација у публикацији Национална библиотека Црне Горе, Цетиње ISBN 978-9940-502-35-5 COBISS.CG-ID 14435844